SEPTEMBER---- NOVEMBER 1871.

In de uren der herinnering nog immer het Mijile
feest mijner verbeelding. ,

j�� t\'. J. L. Meijer, Nieuwe Tafereelen van
Italien. Leydeh 1803. 2 deelen. Voorrede.

Ich kunn meinen �\'reunden nichts Besseres w�n
schuil, als dasz auch sie die Herrliclikeit schauen
mochten.

�riedrich Pecht, S�dfr�chte. Skizzen-
huch eines Malers. Leipzig 1854. I. p. XIV.

Reeds tweemalen was het voornemen om naar Itali� te gaan
niet tot uitvoering gekomen. De eerste keer, in het jaar 18G7,
door het hevig woeden van de cholera in de omstreken van
Rome, gevolgd door Garibaldi\'s mislukten togt tegen de eeuwige
stad, waarvan men een episode kan vinden in den Lothair van
d\'Isra�li. De tweede keer, in 1870, door het uitbreken van
den vreesselijken oorlog, waardoor het pr�historisch-arch�ologisch
congres te Bologna, in October te bouden, verhinderd werd zamen
te komen en tot 1871 verschoven.

Thans, in Junij 1871, bekwam ik een schrijven van professor
J. Capellini te Bologna, den Algemeenen Secretaris van het ge-
noemd, zesde congres, dat die bijeenkomst den l^sten October
geopend en den 8^8ten dier maand gesloten zoude worden.

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

Gelukkig kwamen er nu geen hinderpalen op nieuw en den
12 September vertrok ik uit Leeuwarden, bleef dien dag te
Zutpben en voegde mij den volgenden morgen bij mijnen reis-
genoot (professor Boot van Amsterdam) te Arnhem. Onder het
aangenaam gezelschap van den uitFrieschen stam gesproten schilder
Tj. v. St. en diens echtgenoot geb. C, onder het praten over diens
kunstreize in de schoone bosschen van Noord-Amerika, en over
menig een van onze letterkundige producten is Dusseldoip, waar
ons reisgezelschap ging wonen, spoedig bereikt. Te Keulen (2.30)
moeten wij lang, tot 5 uur, wachten, maai\' het fraaie gezicht op
den dom, het beschouwen der fresco-Rhijngezichten, in de restau-
ratie (boven), ons hartelijk lagcben later over de prei Ier ei in
den Waschzimmer f�r Herrn, waar men eerst flink be-
taalt voor het wasschen en dan nog eens duchtig voor het poet-
sen door drie seigneurs te gelijk, verkort den tijd. � Heerlijk
spiegelen de door den avondzon verlichte sleile Drachenfels en
bet landelijke K�nigswinter en Honnef zich in den Rli\'yn en de
kronkeling van den spoorweg laat ons menige vroeger bezochte
plek tusschen Unkel en Reniagen herkennen. Lahnstein tegen-
Pver den Stolzenfels is ter eere van de Koningin-Douari�re van
cruissen verlicht. Te Mainz gekomen heeft een ultramontaanse!)
ongres de Aartsbisschoppelijke vesting geheel bezet. Eindelijk
geraken wij in het zeer klein �hotel (!) de Bonn" onder dak
waar het Salve!, in het portaal in den grond ingelegd, ons ver-
welkomt als waren wij in Pompeji. � E�n kamertje valt ons
ten deel, zoo klein, dat wij de in de hitte zoo lastige dekbedden
niet eens over boord kunnen werpen; toch slapen wij goed maar
zijn den volgenden morgen al vroeg op. Wat wij toen in den
Dom zien kan Badeker u vollediger mededeelen dan ik. Wij
raden ieder, die eenigen tijd heeft, het bezoeken van dit in herstel
zijnde gebouw zeer aan. Aan graf- en gedenkteekenen van Keur-
vorsten, Aartsbisschoppen, Bisschoppen en Domheeren is het
rijker dan eenige andere Duitsche Dom. Er zijn er meer dan 30
uit bijna elf eeuwen 794�1833 of later. ^J) Men maakt ons

\') Het merkwaardigst zijn 1". de steen ingemetseld links van den ingang
in de Memorie en den kruisgang met het opschrift ter herinnering aan Fastrada,
derde gemalin van Karel den Groote, f te Frankfort in 794, die in de
door Markgraaf Albrecht van Brandenburg in 1552 vernielde St. Albanske^k
uldaar begraven lag. 2". Schwanthaler\'s marmeren gedenktecken, de Minne-

REIS \'NAAR ITALI�.

bijzonder opmerkzaam op den schoonen Saturnus-kop onder aan
het monument van den Domproost Georg von Sch�nenburg
van 1529.

Het wachten tot 10.35 in de restauratie van den Bahnhof wordt
ver vrolijkt door het gezicht van een mageren Engelschman, die de
coteletten stuk voor stuk met zijn neus in aanraking brengt. In zeer
gem�leerd gezelschap van Holsteiners, Duitschers, Franschen sporen
wij naar Heidelherg. Een wel doorvoed jongmensch uit het land
der Deensche ossen wordt omstrikt door een jong, zeer bewegelijk,
uit Wiesbaden naar Stuttgart verhuizend dametje, maar hij laat
de schoone doortrekken en blijft te Heidelherg. Te Oos bij Baden
alles in groot tenu voor de aanstaande komst des keizers, die
onze koningin te Friedrichshafen aan de Bodensee bezocht heelt.
Vlak op de brug over de Kinzig even achter Offenhurg, waar alles
op de been is, passeren wij den keizer, maar zien natuurlijk niets.
Aangenaam en met vrucht raadgevend gezelschap lot Basel, waar
wij in het hotel Schrieder tegenover den Bahnhof gaan logeren.

Een dag latei¹: Hartelijk dank. Dr. nu proffessor E.! voor een
oud recept, al zeide de knecht dat de Baseier apothecar het
vierde bestanddeel niet in het geneesmiddel gedaan had �omdat
hij het niet kon lezen," Nu dit was zeer natuurlijk: want er stond
�alle uren een lepel vol." Na een bezoek aan de galerijen
van den Dom te Basel, waar de talrijke soms interressante in-
scripties door groote herstelling onzigthaar waren, na den heerlijken
blik op de stad van het hooge domterras weder eens te hebben
genoten, gaat het om 10 uur oostwaarts op. Al weder aangenaam
gezelschap aan twee Leeuwarder stadgenooten tot Waldshut. Een
lichtschuw Engelsen paar doet echter het onmogelijke om iederen
zonnestraal uit den waggon te keeren en dat nog wel juist aan den
Rhijnkant, de kant der schonen Aussichten, zooals te Rheinfelden en
vooral te Lauffenburg. Sterk schuimend stort zich midden door Rhein-

zanger Graaf Heinrich von Meisnen, f 1318, genaamd Frauenlob, gewijd door
Mainzer vrouwen in 1842. 3°. De grafmonumenten van Keurvorst Peter von
Aspelt, f 1320. Aartsb. Koenraad II von Weinsberg f 1396. Keurvorst
Diether von Isenburg \\ 1482. Adelb. van Saksen f 1484. � Von Breiden-
bach f 1497. Keurvorst Berthold von Hennenberg f 1504. Alb. van Bran-
denburg f 1545; het gedoukteeken der familie Brondel von Homburg 1563. �
Von Gablentz f 1572. � Van von der Leien -j- 1678, enz. Wegens de her-
stelling der kerk, de mis en een lijkdienst zagen wij alleen de tombes.

felilen de stroom over de rotsen en vorm een Strudel, den zooge-
naamden H�llenhaken. De evenals te Luzern bedekte Rhijnbrug ver-
hoogt het schilderachtige gezicht. De ligging van Lauffenburg op
den linker Rhijnoever is nog schooner; de stroom, tot 17 voet inge-
perst, wordt alleen bevaarbaar voor die zijn leven niet lief heeft.
Een Lord Montague, de laatste van zijnen stam, zegt B�deker,
liet het hier op denzelfden dag waarop zijn stamslot Cowdray
in Engeland afbrandde. � Wij volgen den raad ons gisteren
avond gegeven en stappen aan het station Neuhausen uit. Pas is
men den hoek van het stationsgebouw regts omgeslagen, of
men ziel den trotschen, toen door tamelijk veel water breeden
Rhijnval. Heerlijke wandeling, regtsom naar boven en onder
zwaar hout links van Bellevue tot aan het 1324 voet hoog gelegen
Hotel Schweizerhof. In het zweet onzes aanzijns loopen wij
den zonnigen weg naar Neuhausen heen en terug, daar de tegen
2 uur geannonceerde table d\'h�te in het Wirtshaus zum Rhein-
fall eene mystificatie van een op buit loerenden commissionair is.
Het slotje W�rth vlak over den Rhijnval, laat ons dien, naarmate
wij door geele of roode glazen zien, bij maanlicht of brandlucht
beschouwen en bewonderen. Het dineetje is spoedig vergeten na
de steile klimpartij naar het Schweizerhof en om S\'/a sporen wij
naar Schaffhausen. Een Oberlehrer(?) verveelt onsvanSchaffhausen
naar Gonstanz door steeds Engelsen met ons te willen spreken.
De opweg bij Diessenhofen naar Hohentwiel, brengt ons den
roman Ekkehard, die keurige schildering van hel leven in deze
streken, in de tiende eeuw, voor den geest. Omstreeks 9 uur
neemt het hotel Paul am See ons binnen zijne ouderwetsche
maar goede kamers op.

De morgen van Saturdag (16 September) ziet ons al om 6¹/_iuur aan boord van den stoomboot Kaiser Wilhelm. Hel is
een fonkel nieuw, prachtig schip, Amerikaansch model in �tages.
Boven op een groote wandelplaats; de algemeene kajuit daaron-
der met notenboomen-, een andere, nog lager, rnet acacia-hout
bekleed. Een dubbel stuurtoestel in het midden. Het is frisch op
het dek en de demi-saison niet te dik. Te Friedi�chshafen, na
V/_z uur varen, verwisselen wij onzen colossalen boot met eenen
anderen kleinen, opgepropt vol met passagiers, waaronder een
heer uil Vorden. Bij het oversteken van het woelige Friederichs-
hafen naar Rorschach vertoont de Bodensee zich in hare volle
breedte en zijn hare oevers, vooral bij eenigen nevel op de ber-

REIS NAAR ITALI�.

gen, zooals nu, onzigtbaar. In schoonheid vind ik haar ver bene-
den de meeren van Z�rich, Luzern, Thun en Gen�ve; maar
ik geloof gaarne dat zij wel eens dezelfde uilwerking kan
hebben als de Zuiderzee. Is het uit herinnering daarvan
dat wij een cognakje snoepen of vinden wij het nog steeds
frisch?

De Vorarlberg, het vaderland van den zich zelven gevormd
hebbende novellist Felder, laat zich maar flaauw zien. Te
Rorschach eindigt onze eerste stoomboot vaart en een der wel-
bekende doorloopende waggons van de Vereinigte Schweizer-
bahn neemt ons op. De hooge geele maistrossen of knoetels, die
wij in het Rhijndal hier en daar al op de daken ter drooging
zien liggen, verplaatsen ons al min of meer in het zuiden. De
Rhijn van Rheinfelden of Lauffenburg moet men echter hier
niet verwachten. Het is hier meer moeras dan stroom, steeds van
bed veranderend, in een leelijke modderige vlakte, totdat men
Reineck en St. Margarethenis voorbijgespoord en de rotsen bij
Heldsberg nevens zich ziet. Hoe zuidelijker echter men komt
hoe stouter en schilderachtiger het landschap wordt. N. W. de
zeven Keurvorsten, naakte h�rner van 6465�7090 voet hoog.
West de graauwe pyramide van de Falkniss (7889) en de witte
toppen van den Siesaplana (9136). Als men van Pfaffers
terugkeert, ziet men dezen laatsten vooral steeds voor zich. Zeer
afwisselend reisgezelschap tot Ragatz: een Italiaan geeft aanleiding
om voor het eerst op deze reis zijne schoone taal eens te hooren. De
vrolijke, en evenals wij beiden zestigjarige K. EL, propri�taire van
een villa te Zihlschlacht aan het liefelijke Z�richer meer, wandelt
van het station Ragatz met ons naar dat welvarend, net dorp
in brandenden zonneschijn. Wij dineren in het Schweizerhof met
hem en twee Duitsch sprekende Elsasser dames. Zij zijn zeer
anti-pruissisch gezind, vooral de jongste, die als logee, afgesloten,
den slag bij Weissenburg gezien heeft. Wij schertsen wat over
haar goed Duitsch en anti-Duitsche gezindheid. � Drie uren
(2Vs�5¹/") besteden wij voor onze wandeling, zonder rusten, naar
bad Pfaffers en terug door Ragatz naar het station. De wande--
ling langs de diep stroomende Ta mina herinnert mij aan die
langs de Bode in de Harz, maar ik vind de laatste schooner. Deze
mist evenwel het heerlijk eindpunt, de Taminaschlucht. Vrij warm
bereiktn wij bad Pfaffers. Hier is eene der merkwaardigste pun-
ten van Zwitserland. Ofschoon ik weet, dat iedere beschrijving,

hoe volledig en nauwkeurig ook, toch slechts een (laauw denk-
beeld van de wezenlijkheid kan geven, nu toch voor de duizend en
eerste maal iets over die Taminaschlucht. Stel u voor een klooster-
achtig lang badhuis of hotel, z�� tusschen G00 voet hooge rotsen
gekneld, dat in Jun\'y de zon het maar van 10�4 uur beschijnt.
Daar achter eene 6(50 schreden lang houten br et ter steg
of planken pad, 30/40 voeten boven de wild brullende Tamina
verheven. Boven dat pad naderen de rotsen elkander zoo sterk,
dat men geen hemel ziet en zich onder een gewelf bevindt. Aan
het einde, links, de toegang tot een warme bron. Trek uw jas
uit, doe uw mantel af en toch zult gij het maar weinige seconden
in de grot. der bron uithouden. Hoe die Tamina kan woeden leert,
ons eene inscriptie, hoog boven onze hoofden geplaatst. Op den
25 Ju lij 1865 steeg het water door eene wolkbreuk tut 50 voeten.

Het is hier al zoo somber en donker om 4 uur, dat wij maar
tei\'stond, zonder rusten, rechts om keert maken. Onze vrolijke
togtgenoot, die op zijne villa er eene kleine menagerie op na
schijnt te houden, verkort den tijd van onzen tertigmarsch door
verhalen over hel instinct van dieren. Wij bezien nog even op het
kerkhof het monument voor den wijsgeer Schelling (20 Aug. 1854
alhier gestorven) door Koning Maximiliaan II van Beijeren opgerigt.
Vrij vermoeid en dorstig komen wij aan het station, waar niets
te krijgen is, zelfs geen glas water; maar spoedig zijn wij in
Chur en wandelen naar het hotel Luckmanier, het digst bij
den Bahnhof en tegenover de post, waar wij terstond plaatsen
in de diligence naar Spl�gen op morgen nemen. Het gezelschap
van een Noord-Hollandschen Burgemeester E. met zijne vrouw
en van een aardig Bcrlijnsch paartje; het schrijven van een
brief aan vrouwlief nemen de avonduren in, terwijl een glas
Completer, een vrij goede wijn, onze dorst verdrijft.

Een dag later. -Het. is Zondag en ook Zondagsweder. Uit de slechts
door houten beschotten van elkander gescheiden bovenkamers van
ons hotel hebben wij een vrij gezicht op het Rhijndal opwaarts
tot aan den Brigelser Horn nabij den Todi (11115). Chur,
.(Coire, Coira) ligt zeer lief in een dalketel. Wij klimmen om
8 uur op naar den St. Lucius-Dom; het portaal daarvan is met
steenen leeuwen versierd als zinspeling op den leeuw van Juda.
Het herinnert mij het kerkelijk zegel van Leeuwarden met
dit omschrift: Vicit Leo ex tribv Ju da e. Apoc. 5. 5. Het
innerlijke dezer merkwaardige kerk kunnen wij slechts gedeelte-

REIS NAAR ITALI�.

lijk zien ^l). De kerk is toch zeer bezet door het oogstfeest en
ter eere daarvan met bloemen versierd. Er wordt gepreekt. Het
aantal der mannen is grooter dan dat der vrouwen. Als men
hier in de hooge bovenstad is en daar het bisschoppelijk hof
ziet, zou men denken dat niets dan Catholieken in Chur wonen.
En toch is dit niet het geval: want ³/4 ⁽\'^er bevolking is protes-
tantse!) en woont beneden. Wij begroeten onze eerste Romeinsche
oudheden, de torens Marsoel (Mars in oculis) en Spinool
(Spina in oculis) die de hoeken vormen van het bisschoppe-
lijke slot. Een jongen geleidt ons door de stad naar den Rosenh�gel,
10 minuten daar buiten links van de Julia strasse. Het gezicht
hier op de stad, het TAhijndal en de bergen is schoon. Het
vreemde dialect treft ons bij het doorloopen der stad. De predi-
ker in de kerk sprak Duitsch met accent. Hij handelde over
St. Klaas of Nikolaus von der Fl�e: onzen ouden kennis
uit het Sarnerthal (Zie Badeker S. 109).

Om IOV2 rijden wij af. Reisgezelschap; een Raliaan met twee
(lonkeroogige kinderen, een artist en een dikke industrieel. Tot
Thusis ontzettend veel stof, zooals ik het nog nooit gezien heb,
vooral toen wij onbedacht de schermen laten vallen. Hoe meer
men klimt des te schooner wordt het landschap, want ook steeds
hooger worden de bergen. Een togt in open rijtuig is te ver-
kiezen, maar een eigen rijtuig van Chur naar Colico aan het
meer van Como voor twee personen loopt hoog in prijs. Voor
hen die niet verder dan de Via Mala gaan en terug op Chur zeer
aan te raden. Te Thusis zijn wij al tot 2182 voet geklommen.
Door den Zondag is de halve bevolking op het voorplein verga-
derd om de hoofdgebeurtenis van den dag, het aankomen der
diligence Chur-Colico, te zien. Wij hebben maar even tijd om
een glas wijn in den Adler te drinken en op te merken, hoe
een en ander alhier reeds een Raliaansche tint krijgt. Osteria,
voor Gastwirthschaft, fresco schildering naast de poort op
het postplein, eene repetitie van het doorzigt, maar de illusie valt
weg dooi^- den naar boven geplaatsten, in de lucht, zwevenden
postillon te paard! � Wij zijn nu weldra weder en route: het
stof houdt op. Zuidwaarts van Thusis stort zich de zwarte Nolla

\') Er zijn eenige bisschoppelijke monumenten; twee van de familie Huol
Schauenstein, 1797 en 1833. Ook buiten de kerk, regts, is een nieuw monu-
ment of graftombe.

in den Hinterrhein en verft dien. Wij benijden de jongens, die
zich daarin in Adams costuum verkoelen en groeten een half
dozijn in Thusiaansch Zondags costuum gedoschte gezonde deerns,
nadat wij de diligence hebben verlaten om zoolang wij schaduw
hebben op te klimmen. Onze artist loopt zelfs in zeer gezwin-
den pas door tot de Via Mala en toont ons later eene schets
daarvan. Indrukwekkend is het gezicht op de Nollabrug vlak achter
Thusis. Het Rhijndal schijnt afgesloten door hooge bergen; de
ruinen van den oudsten burg Hoch-Realt, zooals het luidt,
door den fabelachtigen Etrurier Raetus, eeuwen voor onze jaar-
telling (587?) gebouwd ; die van de St. Johannes kapel, langen
tijd de eenige kerk van dit dal (dat laat het Christendom aan-
nam), op 600 voet hoogte boven ons; en op den achtergrond van
het N o 11 a d a 1 de 9234 voet hooge Piz-Beverin.

Op een halfuur afstand van Thusis loopen wij door bet door druip-
water vrij vuile Verlorne Loch, een 90 schreden lange galerij. Achter
het dorpje R o n g e 11 a naderen de rotsen meer en meer elkander.
4500 voeten stijgen zij ter wederzijden omhoog. De, tot. het jaar 1822,
zes voet breede Via mala is nu meer dan 24 voeten breed;
maar slechts hier en daar met muurtjes meest met houten leu-
ningen gezoomd. Driemaal rijdt men hier, met korte tnsschen-
poozen over den op 300 voeten diepte zeer sterk bruisenden
Rhijn. Het riviertje moet zich door zulk eenen nauwen rotskloof
wringen, dat de rotswanden elkander bijna raken. Het gezicht bij
den middelsten brug is het schoonste. � Wij komen nu in het
2663 hoog liggend Schamserdal. Prachtig koesteren zich
dorpjes, zeer hoog gelegen en die wij telkens na de vele kron-
kelingen terugzien, in den zonneschijn, terwijl boven hen nu
(17 Septb.) nog sneeuw blinkt. Wij passeren Zillis, het Pigneuer
bad en Andeer steeds klimmende. De Rofflaschlucht is zeer schoon,
bijna zoo schoon als die bij de Via Mala. Een menigte kleine
watervallen en eindelijk een schoone van den Averser Rhein,
op 3220 voet hoogte. De waterstofwolken stijgen daaruit omhoog.
Eindelijk opent zich het Rheinwaldthal, regts het dorp Suvers
(4076 voet), vlak vooruit hemelhooge bergen: de Pizzo Uccello
(8361) en de Einshorn (9053); links van Spl�gen de Tambo-
horn (10086), westwaarts de Zapporthorn (9198). Men denkt
�chter niet dat die reuzen zoo hoog boven het zeevlak zijn: want
<Spl�gen, waar wij nu in het hotel llodenhaus, tevens Post, om 5
uur afstappen, ligt zelf reeds 4463 voet hoog. De koelheid dei\'

REIS NAAR ITALI�. 9

lucht doet het ons echter, nadat wij de warme diligence hebben
verlaten, bemerken.

Het kloosterachtige, hooge, vierkante gebouw, met dikke muren,
steenen trappen en gewelven is vrij bezet. Wij hebben geen
nist om een paar als een duiventil tegen of in die muren ge-
plakte kamertjes te betrekken en krijgen dus ��n holle groote
kamer. De zon verlicht nog maar de toppen der bergen bij onze
wandeling tot aan den eersten zig-zag opgang van den Spl�gen-
pass: wij groeten onze reisgenooten, die dien nog overtrekken
en gaan te 6 uur met een paar dozijn andere reizigers aan
tafel. Lang, na tafel, praten wij nog zeer aangenaam met een
duhbel echtpaar, van de Italiaansehe meeren teruggekeerde Ham-
burgers, en een zeer beleefde Engelschman deelt ons mede, dat
boven Bellaggio. op het schoonste punt aan het meer van
Como (onze bestemming voor den volgenden dag), de Villa
Serbelloni eerst sedert 1 September 1.1., als hotel is geopend.
Eene mededeeling waarvan wij later veel genieten.

Maandag 15 September. De reis vangt al te zes uren aan, ter-
wijl het hier tusschen de bergen pas dag is. Onze reisgenoten
zijn allen Duitschers: een jong paar dat wij later nog eens in
Veneti� ontmoeten en een paar jonge menschen uit Hagen bij
Elberfeld. Terstond bij Spl�gen begint de chauss�e, 10 �12 ma-
len, in zig-zag te klimmen, totdat men de 262 voet lange galerij
bereikt, eensdeels tot schuilplaats, anderdeels gemaakt om de
sneeuwvallen te laten schieten. In den beginne zien wij nog
eene ko�di�ft de bergen afhuppelen, maar allengs houdt bijna
alle vegetatie op. Bij een geheel eenzaam liggend huis, op 62(54
voel hoogte, wordt even stil gehouden. De grenssteen staat op
2117 meters hoogte. De pas van dezen van 1815�1821 gemaak-"
ten weg ligt op 6517 voet. De Tambo- of Schneehorn ver-
heft zich daarboven tot 10086. Men kan dezen op den dom van
Milaan zien. Westelijk is de Surettahorn (9312) waarvan de
gletschers of sneeuwvelden blinken. � Het gaat nu naar bene-
den voorbij het eerste cantoni�ra of schuilplaatshuis tot de Do-
gana (5561), waar hel vinnig koud is. Wij worden zeer beleefd
ontvangen en gevisiteerd. Alleen naar sigaren wordt scherper
gezien en een nagemaakte of liever in gips afgegoten antiquiteit,
eene in een sigaren kist gepakte huisurn uit de veenen van
Paterwolde, bestemd voor eene demonstratie op het congres, krijgt
toen welligt den doodelijken druk, die haar tot scherven maakt.

10 MR. J. DIRKS,

De tijden van plagerij in Itali� zijn voorbij. Kephalides raad ¹),
om op de grenzen van dat land alle aanmatigingen te laten va-
ren en alleen den mensch in eene vrolijke en luchtige gemoed-
stemming mede te brengen, kunnen wij gemakkelijk opvolgen;
want wij dalen in opgewekte stemming naar beneden. Het gaat
vliegend in zig-zag tot aan het oude Italiaanscbe tolhuis, nu een
grenswachtersstation waai\' wij, voor het eerst, een soort van
Italiaansch hooren spreken. Het gehucht is echter nog verre van
een Italiaansch klimaat, gelijk wij dit ons meestal voorspiegelen,
te bezitten, \'s Winters kan de sneeuw zich tot de vensters der
eerste verdieping ophoopen evenals bij den Sneeuwkop te Ober-
hof\' in Thuringen. Hier beginnen de vrouwen open klompen te
dragen gelijk die der barrevoeter rnonnikken. Men passeert nog
drie galerijen van 700�642 en 4530 voeten lang: sterke muren
met afhellende daken en met schiet- of luchtgaten voorzien.
\'s Winters bij sneeuwstormen wordt er in geluid om de voet-
reizigers op den goeden weg te houden. � Fraai gezicht bij het
uitkomen der tweede galerij op het zeer diep liggend dorpje
Isola. Te Pianazzo, nog 4463 voet hoog gelegen, gaan wij
uit de diligence om den 700 voet hoogen prachtigen waterval te
zien. Eene menigte hoogst vuile kinders omringt ons. zij weipen
steenen in den val dien wij nog eens bij het afdalen zien. Te
Campo Dolcino (3333) is vrij wat drukte onder de staljon-
gens, maar van hunne aardigheden versta ik geen woord. Het
Lira dal is hier bezaaid met de kollossaalste rotsblokken, ge-
deeltelijk door kastanje- en notenboomen gemasqueerd. Een steen-
chaos, veel woester, veel stouter dan die op de Broeken, doordien
hier nederploffing heeft plaats gehad. De Zuidzijde dei\' Alpen
is veel steiler dan de Noordzijde en daardoor gaat het nog altijd
in zig-zag steil naar beneden. Fraaie gezichten op het dorpje
Madonna di Gallivaggio. Bij S. Giacomo geheele kastanjewouden op
de berghellingen. Wijngaarden tusseben de hoornen als slingers
gespannen, mais, zuidelijke plantengroei. Ziedaar Itali�! al is
het niet het Itali� van Napels en Sorrente �). � Nog steeds

\') A. W. Kephalides Reis door Itali� en Sicili�. Ambt. 1818 II. bl. 267

^ Was man den S�den nennt und gew�hnlich schon unmittelbar hinter

den grossen Alpenmauer zu finden holTt, das liatte endlich Neapel und be-

sonders Sorrent in Wahrlieit geboten. Fr. Eser, Zwei Monate in Italien.

Stuttgai-t 1809. S. 42.

REIS NAAR ITALI�.

dalen wij tot dat wij Chiavenna, slechts 975 voet hoog gelegen,
hinnen rijden.

Het is eene eigenaardige gewaarwording, voor het eerst in eene
plaats te komen, waar al de talrijke opschriften van neringdoende
personen, de aankondigingen enz. in eene andere taal zijn ge-
schreven. Zij zijn in Itali� mijne meesters om de namen van bedrijven
te loeren kennen, die in het Italiaansch veelal zeer van de Fransche
verschillen. Wij rijden echter zoo snel door het echt Italiaansche
stadje, dat daarvan nu geen sprake kan zijn. Op het plein voor
het hotel Conradi is het zeer warm, de overgang dus snel en even
snel die van de vruchen- en plantengroei. Daarboven niets dan
kale rotsen en nog hooger sneeuwvelden en hier perzikken, abri-
kozen, druiven en vijgen voor spotprijzen ^l) ons te koop aange-
boden. De perzikken hier gegeten blijven nog lang in onze herinnering:
want later vinden wij ze altijd hard, hetzij dat men ze te vroeg
afplukte of uit de natuur. Voor het eerst van mijn leven vind ik
eene vijg een lekkere vrucht, en het zijn nog maar zwarte, want
de groene zijn fijner. ²)

Wij rijden weldra door naar Colico; de zon brandt op de muren
der villa\'s, geene villa\'s als de onze, maar tuinen vol olijf-, noten-,
vijgen- en kastanjehoomen, waartusschen de wingert zich slingert.
Tallooze hagedissen, die zich in den zonneschijn koesteren, ver-
schuilen zich in de spleten. Te Riva bereiken wij het meer van
Como, maar het is hier nog niet bevaarbaar. Om 2 uur komen
wij te Colico en zijn spoedig aan boord van den vollen stoomboot,
waarop het Fransche element domineert. Tusschen Colico en
Bellaggio komen mij gedurig Rhijnherinneringen voor den geest,
maar het meer van Como is breeder en de bergen die het omzoomen
zijn hooger. Om 5 uur landen wij te Bellaggio en rijden door het

\') T. vun Ramner, Mijne Herfstreis naar Veneti� 4815. Leeuw. -1817,
merkt dit Dl. I bl. 177 ook op en wel als een contrepoids voor de Italiaan-
sche beui-zen-snijderij � een tweede vindt hij hierin, dat een Italiaansche
les te Berlijn minstens per uur \'/■> Thaler kost. maar hier geven de Itali-
anen die dagelijks 8 uien om niet, hetgeen 4 Thalers uithaalt!!

²) W. W. Story in zijne Roba di Roma als In Rome, Sch.et.ien uit het
Romeinsche volksleven door /. de Vries vertaald Amst. 1807, geeft do
^yolgeude soorten van vijgen op: brogiotti, groote purpere, duttati, lange groene,
zuccherini, kleine zeer geurige, verdini, die laat in den tijd komen, field
fiori, blocmvijgen in Julij minder in tel en minder geurig dan die in Sep-
tember. Hij spreekt ook van een vijgenfeest.

plaatsje steil op naar de villa Serbelloni. Reeds bij dien oprid
boeijen ons oog de talrijke groote alo�s langs den weg als heg
geplant. De villa Serbelloni heeft een eigenaardig aanzien; een
tuin, waarin een gebouw in den vorm van een half parallelogram,
met eene lange galerij beneden in het front, waaronder men kan
zitten, en eene opene aan de zijden, waarop de bovenkamers
uitkomen. Onder de eerste galerij hangen eene menigte niet altijd
leelijke portretten uit de 16�18^e eeuw, heeren en dames tot kei-
zers en keizerinnen toe. De kardinalen met hunne roode mutsen
blinken ons uit de openstaande spijskamer der bedienden toe en
in de achterzaal hangen kopijen van beroemde Venusbeelden,
waaronder een naar Titiaan ^l). Alles toont aan, dat de villa pas
uit handen eener adelijke familie met haar inhoud in huur is
overgegaan in die van den eigenaar der beneden liggende hotels:
la grande Bretagne en Giulia. Dat het niet uit weelde ge-
schiedde toont de hoogst verwaarloosde toestand van den uitge-
strekten tuin aan. Wjj hebben nog juist tijd en licht genoeg om
ons van de hoogst prachtige ligging dezer villa te vergewissen;
op het punt waar het meer van Como en dat van Lecco zich
scheiden, zoo hoog en a pic dat men er waarschuwingen vindt
om geen steenen naai^- beneden te werpen daar deze doodelijk
voor de menschen in de booten, die daar vlak onder varen, konden
zijn. � Heerlijke gezichten, waar men zich ook wendt; want de villa
Serbelloni heheerscht den omtrek. Eene tropische natuur; enorme
alo�s, juca\'s, ceders, kolossale cactussen, zeer hooge oleanders,
(luizende bigonia\'s en dan die kleine nette Italiaansche tuintjes,
die donkere bloemperken niet een groen bladerenhengscl er over,
als waren het groote bloemenmanden. Heerlijk lommer, koele
maar gedelabreenlc grotten, met zeer bouwvallige trappen en
opgaande terrassen aan de oostzijde. � Uitstekend diner te 7
uur, waaraan de Douari�re Gravin Grisani met haar zoon, de
eigenaars, nog deelnamen; gezicht op het meer Lecco met maan-
en tlikkering van weerlicht. Illuminatie, muziek en een tir be-
neden in den tuin de la Grande Bretagne! � In opgewonden
stemming, schrijf ik mijnen tweeden zendbrief.

Dingsdag. Aangename ontmoeting met de hollandsche dames
M. en S. en jonker S. aan het ontbijt even voor hun vertrek
van Serbelloni. Het vleijende �nous sommes tres contents," be-

\') N°. 1108 in ilo Tribune van do Galerij degli L\'fl\'izi te Florence.

REIS NAAR ITALI�. 43

antwoordt de cameri�re met bouquetten. Lange wandeling op de
villa; overal verval in de waterwerken, grotten, terrassen enz.
Groote klagten van den tuiman over het wegblijven van den
regen gedurende tien weken. Zware ceders, magnolia\'s enz. Een
der ceders omvatten onze vier armen ter naauwernood. Wij dalen
af naar Bellaggio. Ik koop op de markt voor mijnen tuinman
roode bonte sparsieboonen en een eetbaar vruchtje chichinga
of zoo iets, geheeten, een citroenappeltje met een weefsel er om,
delicieus fijn. De groentevrouw zegt: het kan den geheelen win-
ter duren *).

Inmiddels zoekt mijn reisgenoot den patroon der booten en
weldra zitten wij met Giovanni in een schuitje, dat ons naar
de villa Garlotta tegenover Bellaggio, lommerrijk in de helling
van den heuvel gelegen, voert. Voorheen onder den naam van
de villa Sommariva bekend, omgedoopt door den erfprins van
Saksen-Meiningen, gemaal van prinses Charlotte (-j- 1855),
dochter van Prins Albert van Pruissen en onze Prinses M a r i a n n e,
die er vroeger woonde maar nu nooit meer komt. Overrijk aan
marmeren kunstschatten is deze villa; de triomltogt van Alexander
den Groote, een basrelief, dat het geheele vierkant van de midden-
zaal omgeeft, door den graaf Sommariva met fr. 430,000 betaald,
een meesterstuk van Thorwaldsen ^s). Amor en Psyche;
(ik zag in gansch Itali� geen bevalliger groep) de H. Magda-
lena, Palamedes, Venus en Paris, allen van Ganova
Mars en Venus van Aquisti.

De schilderijen: afscheid van Romeo en Julia; de dood van
Attala; Augustus bij Agrippina en Livia, staan niet in evenredigheid
met het beeldhouwwerk. � Druk keuvelende met Giovanni ste-
ken wij over naar de villa Melzi, meer vlak gelegen met
prachtige lanen van kastanje of notenboomen langs het meer.
Ook aldaar heerlijk beeldhouwwerk: een colossale David van N.
Fraccaroli; eene veel kleinere keurig fijn bewerkte Bacchante, een
jongen Faun torschende van Boijer; een jager met een ree op den
schouder; bustes van Napoleoniden (want een graaf Melzi was

\') Karl Morgenstern, Reise in Italien im Jahre 1809. Dorpat 1813. II S.
540. �Das Anfang im Italienisch Spreehen ist schwer, aber wenigstens
nicht sehr schwer-" vooral als men goed Vergants Grammaire italienne en
20 lecons en B�deker\'s Trave�er\'s Manual of Conversation ingestudeerd heeft

²) Over Thorwaldsen zie J. M. Thiele, Thorwaldsens Leben Leipzig
1852 2 �heile en de Zeitgenossen 1862, Bd. II.

vice-president van Helvetie onder Napoleon I); bustes van groote
mannen waaronder een zeer fraai van Homerus door Canova.

Een groot marmeren monument voor Dante staat bij een sier-
lijke koepel op den N. hoek der villa. Boven in de villa een ka-
binetje van oude schilderijen, waaronder ��n � zegt de lakei � van
Gerardo dat is Gerard Dou � gelijk wij hem beduiden. Wij
zoeken een poos naar Giovanni, zelfs tot in het buurtje van zijnen
heiligen, S. Giovanni; onze vriend nam zijne si�sta in eenander
meer overdekt schuitje en sliep den slaap der vromen. � In Bellag-
gio teruggekomen koopen wij vele aardige snuisterijen van ohj-
venhout, versterken ons met salami, brood en b i r r a d i Chia-
venna bij eenen zeer driftigen trattatore en koopen eenige groo-
tere en kleinere uitstekende photographien van gezigten op Bellag-
gio en van sommige beelden bij signore Genazzini. Aan het diner
maken wij eens kennis met den zeer aanbevelingswaardigen vino
d\' Asti spumante, en verlustigen ons in den heerlijken avond onder
den warmen, met sten-en als diamanten bezaaiden, blaauwen,
Italiaanschen hemel.

Woensdag 20 Sept. � Te zes uur zijn wij al aan het meer
en wachten een poos op den stoomboot van Colico. Het wordt
donker, het begint te regenen en de hevige donderbui loopt precies
zoo hard als onze boot tol Gomo toe, zoodat wij weinig zien van
de soms met prachtige villa\'s omzoomde oevers van het meer. Te
9.20 nemen eenige omnibussen de talrijke passagiers te Como
op en voeren ze naar Gamerlata waar de spoor aanvangt. In deze
buurt aan het einde van het meer heeft Manzoni het tooneel
van zijnen roman Promessi Spozi geplaatst. Te 10.30 van
Camerlata over Monza, waai\' vroeger de ijzeren kroon van Lom-
bardije bewaard werd, naar Milaan.

De omnibus van het ons aanbevolen hotel Cavour neemt ons
niet op; de conducteur vraagt den naam, ziet zijne lijst na en
zegt: �n� inscritti!" Het is zeer vol in Milaan door het eerste
verjaarfeest van de inname van Rome, dat heden avond zal ge-
vierd worden. Ook verwacht men den koning en is er eene ten-
toonstelling van industrie die vele bezoekers lokt. De omnibus
van den Albergo E uropa (Gorse Vittorio Emmanuele) neemt ons
nu op. Ofschoon den meer nedrigen titel van Albergo voerend,
is het een goed hotel, digt bij den Dom. Het rijden derwaarts
door een groot gedeelte van de stad geeft reeds een denkbeeld
van de welvaart en betrekkelijke reinheid van het half Fransche

REIS NAAR ITALI�.

en �la grande Milano." Het geraas der talrijke rijtuigen wordt er
vrij wat getemperd door het plaveisel. De wielen der rijtuigen
glijden er toch �ver breede platte steenen tusschen welke kleine
veldkeyen\'). Ook veel trekkracht wordt er door bespaard en het
snelle rijden bevordert. � Ons eerste bezoek geldt den naburigen
Dom. Het sombere weer, (de regen houdt pas op) en de zwarte
vlakken op het witte marmeren bekleedsel zijn welligt de oor-
zaken, dat dit kolossale gebouw mij niet zoo treft als ik ver-
wacht, naar aanleiding vooral der twee prachtige groote ge-
kleurde afbeeldsels die ik er van bezit ²).

In concurrentie met de oud-Amsterdammers ten opzigte van
hun stadhuis verklaarden de oud-Milanesen het voor het acht-
ste wonder der wereld ³). Welligt hadden wij daarmede
ingestemd als wij de 494 trappen beklommen en de 98 Go-
thische torens en 4500 marmeren standbeelden op het dak bezig-
tigd hadden ⁴). Wij stellen dit om den nevel uit. Bij provisie
hebben wij al genoeg aan de 70 trappen in ons Europa. In den
Dom ⁵) zelf is het donker en zoo ledig dat wij er niemand ja
toch iets.... ��n philosopherende kat in aantreffen: dus ook tot
morgen. �

Getrouw aan ons stelsel om geene cicerones of wegwijzende
facchini op te slaan, een vervelend ras, levende op kosten
van de onwetenden, wandelen wij den Corso Vittore Emma-
nuele, die verder op Corso Venezia heet, af. Een prachtig in 1861
gebouwd geheel rood paleis van den bankier Ciani, la casa

\') A. van der Willigen in zijne Aanteekeningen op eene reize van Parijs
naar Napels enz. Haarlem 1813. IV bl. 70 merkte dit ook op. Na te volgen.

²) J. W. von Archenholtz, Tafereel imn Itali�. Rott 1791. zegt zelf: �De
, cathedrale kerk te Milaan, die men zoo hoog heeft opgevijzeld, heeft niets

�treffends." v. d. Willigen IV, bl. 52: �De hoofdkerk van Milaan behoort
\', onder die dingen van Itali� waaromtrent ik mijne verwachting zag te leur
\',gesteld." II. Matthews in zijn Dagboek van een Invalide, Haarl.1822. II bl.
,,50. De hoofdkerk maakt geene zeer aangename vertooning.\'\' Maar sedert die
bezoeken is er veel hersteld.

\') Milar.o dall\' Editore Antonio Vallardi. Opgedragen aan Enrico Mylius,
wiens naam als beschermer der schilderkunst men in de Brera aantreft.

³) Distinto raguaglio dell\'ottava maraviglia del mundo- il duomo di Mi-
lano (per P. F. Nava). Milano 1723.

⁴) Een staalplaat van F (jitterio geeft een goed overzigt daarvan.
\') Desgelijks een staalgravure van Filip Naymiller.

rubra, links, trekt onze aandacht. Zelfs de 12 cariatiden onder
de balcons zijn van gebakken steen. Aan liet einde van den Corso
Venezia is de pas geopende tentoonstelling van de Associa-
zione industriale Italiana, reeds in 1867, onder het Eere-
voorzitterschap van Prins Humbert opgerigt. Zeer wijsselijk heeft
men deze eerste tentoonstelling niet geopend voor alle vakken
van Italiaansche industrie maar alleen voor eene eerste groep
daarvan, gelijk het voorberigt van de Guida Ufficiale ons
mededeelt. Die eerste groep bevatte de costruzzioni ed arti
usuali. Ofschoon door den oorlog eerst in Maart 1871 aange-
kondigd is deze eerste poging geheel gelukt. In de afdeelingen
A�N. althans vinden wij vele bewijzen van den hoogen trap
waaaarop de Italiaansche industrie is gestegen ^]). Bijzonder trek-
ken onze aandacht de ledekanten en meubels van ijzer der fa-
briek La "Vittoria van D. Baldizzone, te Milaan, de groote
spiegels met overschoon uit linden hout gesneden lijsten, het
rykoetsje van het dochtertje van Prins Humbert en Prinses Mar-
garetha, de navolgingen van de majolica\'s van Gubbio enz. enz.

Na het goede diner in het caf� der expositie rijden wij N. W.
waarts door de stad en langs de zeer groote P i a z z a d\' a r in i. Bij de
Porta Sempione staat de trotsche Ar co della Pace, door Na-
poleon I als eindpunt van den weg over den Simplon in 1804
begonnen. Het monument is echter eerst in 1838 voltooid. Het
geheel is zeer imposant; vooral de Vredegodin op een kar met
zes paarden bespannen en de vier victories te paard op de hoeken.

Van 7^!/2 tot 10 uren wonen wij het concert bij, dat voor het
Kon. Paleis achter den Dom wordt uitgevoerd of rusten en wan-
delen in de a giorno verlichte fonkel nieuwe en prachtige Gal-
leria (of passage) Vittore Emmanuele, een meesterstuk van den
Architect Mengoni, met wien wij te Bologna kennis maakten.

Ik zou niet durven beslissen wat meer opgewonden is, de tekst²)

\') De acht klassen waarin de tentoonstelling verdeeld was, bevatten:
1. Materialen voor constructies. Alles wat gebouwen betreft. 2. Verwarming
en verlichtingtoestellen. 8. Potwerk. 4. Meubelen en decoratie. 5 Metaal-
werken. 6. Weefgoed-Bontwerk-Galon. 7. Huishoudelijke industrie. 8. Druk-
kunst. Zie verder in de Gids 1872, een artikel van den heer P. N. Muller.
²) Programma: a. Sinfonia nefl\' Opera: Il Pirata van Bellini.

6. Canto-All\'Industria (Ier gelegenheid der tentoonstelling). Pa.ole di
Emilio Praga. Muziek van Perelli.
c. Sinfonia nell\' Opera: Gemma di Vergy van Donizetti.

REIS NAAR ITALI�.

de muziek of de uitvoering door een 000 tal zangers en zange-
ressen. Gloeijend, Italiaansch gloeijend zijn de woorden van de
Cantica Roma. Daarin treden op: koren van krijgslieden, wijzen,
martelaars, stemmen uit het Campidoglio, het forum, de kata-
comben, van de Alpen tot Sicili� en de genius van Itali�. Tot
IO\'/� wachten wij op de illuminatie met bengaalsch vuur van het
koorend van den dom. De regenbuitjes, die dien avond vielen,
zullen het aansteken verhinderd hebben. Zij bekoelden de geest-
drift van het publiek niet. ^l). Trouwens in de geheele stad wap-
perde de Italiaansche driekleur uit sympathie voor dit eerste
verjaringsfeest eener wereldgebeurtenis waarvan wij eerst later
in Rome zelve al het gewigt aanschouwden.

Donderdag 21 Sept. Von Raumer ³) zegt teregt: �Jeder Tag
�in ltalien hat seine Eigenthiimlichkeiten des Sehens, Horens,
Lernens." Het een en ander vooral als men woekert men den
tijd. Wij beginnen den dag vroeg met den Dom. Het standbeeld
van den H. Bartholomeus, met het afgestroopte vel op de schou-
ders en het allerpedantste onderschrift ³) trekt onze aandacht.
De twee prachtglasramen, vooral het oudste links met 350 bijbel-
sche voorstellingen, boeijen die lang. Ook de fraaije biechtstoelen
� r�serves aux p�nitens francais, allemands et anglais," vlak daarbij.
Verder het onderaardsche graf van den H. Karel Borromeus, dat
4 millioen francs zou gekost hebben en de enorme kolommen uit
��n stuk bij den ingang. Het is weder te nevelachtig om naar
boven te klimmen: wij kunnen onzen tijd beter besteden met het
bezoeken van het Museum van schilderijen La Brera. Mijne
Guida per la Pinacoteca di Brera, ofschoon van het jaar
1838, is nog geheel bruikbaar: �De verzameling is een voor-
beeld � zegt Pecht⁴)� �van geheel stelsellooze expositie, geen an-

d. 11 canto delV artiere, Parole di G. L. Patuzzi. Muziek van Panzini.

e. Sinfonia nell\' Opera: Nabucco vau Verdi.

f. Roma! Cantica, Parole di Praga. Muziek van Mazzucato; en
^r. Sinfonia nell\' Opera: L\'assiedo di Corinto van Rossini.

\') Hoe die dag in Rome gevierd werd vertoonen ons Ie Monde illustr�
7 Oct. 1871 p. 228 a) Manifestation des corporations oavri�res a la br�che
de la Porie Pia, b) p. 229. Les corporations ouvri�res se rendant a la br�che
de la Porte Pla.

*) F. von Raumer, ltalien. Beitrage zur Kenntnisz dieses Landes. Leipzig
1840 II S. 27.

³) JVon me Praxiteles sed Marcus fecit Agrates.

«) Sadfr�chte II S. 272. Over de Brera aldaar S. 271 -275.

dere regel is daarbij in acht genomen dan de smaak der opzieners.
Reeds in de eerste zaal hangen �itiaan, Jordaens, Car-
racci, van Dijk, Caravaggio en anderen vreeedzaam naast
elkander en bijten niet." Van de 12 zalen, waarin de 429 schil-
derijen (Gat. 1838) zich hevinden, werden nu de voorste ook
gebruikt, voor eene tentoonstelling van nieuwe stukken die veel
der oude aan ons oog onttrokken. De parel van deze collectie is n°.
230: Lo Sposalizio di Maria V e r g i n e, van Raphael in zaal
VII¹). De Lombardijsche school is in deze collectie het meest vertegen-
woordigd, daarna de Venetiaansche, Florent\'y\'nsche en Romeinsche.
Wij vinden er echter ook stukken van Ferd. Bol, van Bloemen,
van Breughel, van Dijk, Eeckhout, Geldorp, van Goijen, Willem
Heus, Abraham de Heusch, Hobbema, Corn. Poelenburg, Rembrandt
en Rubens. Onder de nieuwe schilderijen trok aller aandacht, (zoowel
door de fijne schildering als om het zonderlinge der voorstelling)
�L\'Inspection (Russe) de la fianc�e." Meer dan die nieuwe schilderijen
boeijen ons denieuwe beeldhouwwerken beneden tentoongesteld: La
Van ar el la (het ijdeltuitje), L\'Innocenza, precies Nella (zijne
kleindochter), zegt mijn reisgenoot; La Vergogna, terwijl wij
er bij zijn, wordt door een sapeur eens rondgcdraaid.

v. Raumer en anderen roemen het Italiaansche theater ²),
ook om het goedkoope. In La Scala alhier valt daarop, althans
dezen avond, niet te roemen; men betaalt tweemaal en bekomt twee
biljetten, een Biglietto d\'ingresso fr. 3,50 en een voor de Sedia
chiusa comune fr. 3,50, zamen fr. 7,�. Trouwens hetgeen
wij dien avond zien is het dubbel waard. Vooreerst het in-
wendige van de enorme, rijk verlichte Scala zelve ³), dan de
Opera-Ballo in 4 bedrijven van II Guarany, van den Braziliaanschen
componist Cav. A. Gar los Gomesen vooral het Divertimento
Dansante, dat door netheid van uitvoering en pracht zeer uitmuntte
en de opera halveerde, die zoolang duurde dat II Guarany eerst
lang na middernacht aan zijn einde kwam. ⁴)

\') Zie De Echtverbintenis van Maria. Houtsnee in Dr. W. L�bke\'s Schets
eener Kunstgeschiedenis, vert. door Johan Gramm. Amst. 1871 bl. 162.

³) Zie de teekening van een gemaskerd bal daarin van Cassani. Litho-
graphie van Vallardi.

⁴) Ik zet hier een ^j^" als waarschuwing tegen de livrei bedienden met
witte handschoenen in la Scala, als men een tekstboekje noodig heeft of

HEIS NAAR ITALI�. 19

Vrijdag 22 Sept. Te 10.10 uit Milaan. Te Bergamo kun-
nen wij ons niet ophouden, alhoewel M e n z e 1^l) zegt, dat het een dei-
schoonste steden van Itali� is, minder bezocht en hekend dan het
verdient. Men nadert hier weder de Alpen; tot hiertoe spoorden wij
steeds door een Hollandsen landschap, want de olijfboomen zien
er precies uit als wilgen. Fraai gezicht op Bergarno, de oude stad
ligt tegen den berg, de nieuwe in de vlakte. Volgt Brescia ²).
Hier weder zeer nabij ijzerrijke roode bei-gen met vele villa\'s. Lieve
ligging. Ook dit verdiende wel een halven dag oponthoud maai- onze
tijd is bepaald, wij moeten over acht dagen in Bologne zijn en
hebben Verona, Veneti�, Padua en Ferrara nog voor het mes.
A v a n t i! Heimelijke hoop op eene andere keer. Te Dezenzano
houdt de trein zoolang stil, dat wij een blik kunnen wer-
pen op het 1G mijlen lange en 1�5 mijlen breede Lago di
Garda. Prachtig gezicht op de hoog gelegen viaduct over de volle
lengte en grootste breedte van het meer. Het schiereiland Ser-
mione met zijn oud kasteel komt oostwaarts zeer uit. Over Pe-
schiera, een der vierhoek vestingen, komen wij te Verona aan het
station Porta Nuova. Lange zonnige rid bijna door de geheele
stad tot de Du e Torri door v. d. Willigen reeds als een
goed logement aanbevolen. Zeker een oud paleis; de eene toren
dient nu om er een duiventil in op te hangen. Drie bont geschil-
derde galerijen omringen eene binnenplaats en mijn no. 32 ziet
uit op een plein, waarop de kerk St. Anastasia, een kapel en
curieuse grafmonumenten. Terwijl mijn reisgenoot, wat ongesteld,
eene si�sta houdt, ga ik de opgepronkte St. Anastasia zien. Eene

geld terug moet hebben voor het bewaren van jassen. Ook tegen den came-
ri�re in de restauratie Cova bij La Scala. �Het zit er wel aardig in den tuin
vol acazias en bloemen; maar het niet op het tarief genoteerde is er zeer duur.
Toch heeft de wezenlijke bedriegerij in Itali� veel minder plaats dan men denkt
en heeft een zeker eigenaardig niet altoos hatelijk karakter *). Maakt men er
attent op, b. v. in \'t hotel Europa, dat men de kamers fr. 1 hooger genoteerd
heeft dan vroeger gezegd was, men veranderdt het terstond met opgave der
reden van de vergissing. Het veiligst is zooveel mogelijk maai- altijd vooraf
e vragen: Quanto costat Quanto si pagaf

\') Dr. Wolfgang Menzel, Reis naar Itali�. Dordr. 1838, bl. 17.

�) In J. Baretti, De zeden en gewoonten van Italien. Amst. 1770 I bl.
167�171 is eene lijst van schrijvers van Brescia, die voor den werkzamen
geest der inwoners dier stad getuigt.

�) Kephalides. 11. II p. 369.

groote annonce daar buiten leert mij, dat de 30U^5te verjaardag
van den slag van Lepante er de oorzaak van is en de sacristano
noodigt mij zeer uit om present te zijn te zes uur bij de illuminatie
der kerk ter eere van de H. Rosalia. Ik neem deze kerk eens
goed op maar geef geene beschrijving, gedachtig aan zekere op-
merking van een der beste schrijvers over Rome, de Stendha 1 ^l).
Van de beide bont marmeren bedelaars als cariatiden voor de
wijwaterbakken, dergelijke als wij later te Ferrara zagen, wil ik
toch gewagen en hoe ik, alleen in de kerk zijnde en op een bank
uitrustende, zoo wat over den openbaren godsdienst philosofeerde
als Matthews deed ²). Buiten de kerk liggen, hoog verheven,
sedert eeuwen, een paar graven Castelbarco in zwart geworden
marmeren sacrophagen te rusten. � Eene Amerikaansche familie
aan de tavola rotonda vult eenigzins het gemis van mijnen reis-
genoot daarbij aan. Een glas Val Polesella montert mij ook wat
op, ofschoon de Lombardijsche wijnen mij anders volstrekt niet
bevallen ⁸). � Ik vind mijnen reisgenoot zoo opgeknapt, dat wij
ons op weg begeven met de schare, die St. Anastasia juist ver-
laat, v. Raumer wenschte zich voor de gansene Italiaansche
reis te Verona eene tamelijke verkoudheid, om de zoo doordrin-
gende stank in vele straten. Ik zou dit eerder zeggen van
�Veneti�" want bij onze wandeling naar de P i a z z a B r a
hinderde het mij niet bijzonder.

\') (Henri/ Beyle) de Stendhal, Promenades dans Rome. Paris, 1858. 2 vol.
Vol. II p. 128. �Une chose choque toujours les personn�s qui n\'otit pas vu
�1\'Italie et qui lisent des voyages, c\'est 1\'extreme importante que 1\'auteur
� attach� aux descriptions des �glises."

■) Dagboek I bl. 251�252. �Men moet bekennen, dat men in katholijke
�landen meer werk van den openbaren Godsdienst maakt dan onder ons
� Protestanten. Maar de vraag is, of, en in hoeverre men deze uiterlijke
� plegtigheden als weldadig beschouwen moet. Hecht men er te veel ge\\vig_t�aan, dan wordt het eene loutere vertooning.... Stelt men weinig prijs op den

,vorm, dan verliest men ligtelijk het wezen er vanuit het oog___Het zuiden

�heeft een aangeboren smaak voor pracht en staatsie. Al de talrijke katho-
� lijke plegtigheden in die landen zijn niet zoo zeer kenmerken van den
�Godsdienst zelve, als wel van den smaak der inboorlingen.

³) v. Raumer, Herfstreis II p. 88. �Het is onbegrijpelijk, dat men uit de
,heerlijke druiven geenen beteren wijn trekt; luiheid, onkunde en vooral
� morsigheid dragen zeker zeer veel hiertoe bij. De roode inlandsche wijn,
,,vino nostrano, is zwaar, opdroogend en schier nooit zonder eeuen onaan-
,, genamen bijsmaak."

REIS NAAR ITALI�.

De maan beschijnt met haren sikkel het uitgestrekt plein en
de Arena, het grootste monument der oudheid henoorden de
Po. Het prachtige weder heeft vele wandelaars uitgelokt, men
scherst, men lacht, de caf�s zijn bezet: er is veel beweging in,
ook door de bloemenmeisjes, courantenjongens, die er uit- in-
en doorloopen, de handelaars in lucifers e tutti quanti,
gelijk overal in Itali� ^J). � Wij slapen beerlijk, beschut door gazen
gordijnen tegen de \'s nachts vooral lastige zancelli of muggen,
neven noemen wij ze in Friesland, die hier vrij wat muskiet-
achtig zijn.

Zaturdag 23 Septb.: Een genotvolle dag, vooral voor anti-
quaren, ten koste van eenige zweetdroppelen: want het is zeer
warm. In de Corso Cavour, de Porta dei Borsari gezien,
door sommigen voor een triomfboog, door anderen voor eene oude
poort der stad, onder keizer Galienus (A°. 2(55) gesticht, gehouden.
De inscriptie daarop ten N. is nog vrij goed leesbaar ³). Over de
gloeijend heete Piazza Bra naar het Arena; men doet wel dit
open rond gebouw, hoe groot ook, (32 meters hoog, 161 lang,
133 breed, met 45 rijen steenen zitplaatsen, en ruimte voor
25,000 zittende en 70,000 staande toeschouwers) v��r het Colos-
seurn te zien. � Het is de eerste betoovering van Romeinsehe
grootheid die lang den boventoon behoudt, totdat liet Colosseum
van Rome hem overwint en eene grootere te weeg brengt *)."

De 72 arcades aan de buitenzijde bezigt men voor pakhuizen
en werkplaatsen. Het is een klim, de 45 zitplaatsen op te stap-
pen bij zulk eene warmte; maar het gezigt boven, over Verona,
beloont de inspanning ⁵). Een zeer beleefd opzigter laat ons het

\') In Florence biedt men geloof ik alles in de caf�s te koop aan, herhaal-
delijk b. v. hembden, mutande enz., bijna de geheele waschlijst bij Badeker
p. 267 te vinden.

*) Pecht, I S. 145. �Selbst nach Venedig mnsz Verona noch gefallen
�mit seinem Deberflusz ara Denkmalen der Baukust, die sicli seitbald2000
�.lahren hier in ununterbrochener Reihe vorfinden. � Es ist doch was Ei-
�genes urn solch eine uralte Cultur, wie sie suh hier �berall ausspricht, u. s. w.

³) Zie Scipio Maffei; Verona illustrata. Verona, 1732. 4 vol. fol cum fig.

⁴) Ai.oys vrijheer van Oefele, Mijn uitstapje naar Itali�. Amst. 18341. p. JiO.

⁵) Ener 11. S. 3ci6, trof ook nog op de tinnen �die dem Auge so wohl-
thuende Einfachheit and Regelmiissigkcit der Eorm des Geb�udes.\'\' Over
liet Arena zie vooral Franc. Scii\'io Maffei (Marquis, geb. te Verona 1075\').
Degli Anfitheatri e singularmente del Veronese etc. Verona 1725.

22 \' MR. J. DIRKS,

niet ver daarvan gelegen Museo lapidario zien \'). Het is het
eerste museum in Itali� van oudheden, op de plaats zelve gevon-
den en bijeengehragt, dat ik zie.

Met van Oefele ²), die het ook zag, maakte het op mij eenen
wonderbaren indruk. �Want liet wezen en geloof, de denk- en
handelwijze der Romeinen is hier beter te bestuderen dan
uit boeken. De beschouwing daarvan leidt ons het Romeinsche
leven binnen."

Een rijtuig brengt ons snel naar de afgelegen Piazza di
S. Zenone ³) de interessantste kerk van Verona. Links daar-
van een seheeve toren, regts een campanile en daarbij het graf
van Pepijn, Koning van Itali�, zoon van Karel den Groote. De
H. Zen o is de beschermheilige der visschers. Het oude gekleurd
marmeren standbeeld in het koor vertoont hem als een hen-
gelaar. Zeer interessant zijn de reeds in 1123 herstelde en nog
zeer goed bewaarde kloosters ten N. der S. Zenone. Later
zien wij den Cathedraal, de vijf monumenten der Scaligers,
der familie die van 1262�1389 Verona beheerschte en een lad-
der (Scala) in haar wapen voerde. Eene opfrissching van deze
zwart geworden gedenkteekenen is hoogst noodig. Een stoom-
bi\'andspuit zou hier en elders in Itali� groote diensten doen;
vooral gevuld met loog van potasch om het vuil van eeuwen-
her daarvan af te bijten.

De Piazza de 11\' Erbe is vol ooft- en groenteverkoopsters:
het fruit is fraai, en zeer goedkoop. Er staat een schandezuil op
het einde van het ruime plein, voor de bankroetiers, een Itali-
aansch middeleeuwse)) gebruik gelijk bij ons vroeger de schand-
palen met hunne draaikooijen. Hier en daar, zien wij groote
huizen, palazzi, in Yenetiaansch-Gothischen stijl *), vooral in de
Corsoen op de kleine maar interessante Piazza dei Signori. �

Si�sta. � Den indruk der laatste dagen deel ik mede in mijnen vier-
den algemeenen zendbrief en wij gaan na eene avondwandeling op
de Br era zeer vroeg naar bed, want den volgenden morgen te
�i¹/» uur bominelt mijne buuvrrouw St. Anastasia mij al wakker, en

\') SciPio Maffei, Museum Veronense hoc est antit/. inscriptionum collectio.
Yeronne 4749 fo.

²) I bl. 40--42 �Het Museum Maffei."

³) Pr. Negri, Vila di Apostolo Zeno. Venezia -1816, 8°. coti ritratto.

�\') Zie 1\'echt 1 149. Ieder huis van vijf ramen breed is in Itali� een Palazzo.

REIS NAAK ITALI�.

te 5 uur lijden wij al naar het andere station van Verona bij
de Porta Vescovo. � Bij het broodje, met moeite aan het sta-
tion bekomen, komt de koffij te Vicenza. Het spijt ons zeer,
dat wij de paleizen en gehouwen, aldaar door Palladio ^l) ge-
sticht, niet. kunnen aanschouwen; maar Verona heeft ons al
proeven van zijn talent laten zien. Van Pa do va zien wij
nu letterlijk niets door een uit zee opkomenden mist ²). A
revoir! tot Donderdag e. k. Te Mestri scheidt de trein voor
Triest zich van den onzen af. Allengs doemt Veneti� uit de
golven op; de ��n mijl lange brug (3(30� el) is spoedig overge-
spoord; wij zien de eerste gondels op de Lagunen; in een
oogwenk zitten wij in een daarvan en langs kleine kanalen en een
gedeelte van het Canal grande varen wij door de wonderlijke
peer- of karafvormige stad, waardoor het hoofdkanaal als een
slang heenkronkelt. Men zet ons aan de achterzijde van het hotel
San Marco af; door een doolhof van gangetjes, het een duister-
der dan het andere, bereiken wij onze kamer en eensklaps zien
wij op de piazza San Marco neder, begrensd door het Kon. Pa-
leis of de oude Procuratie, terwijl links de Uotn en vooral de
Campanile ten hemel rijzen. �Alles, zegt von Raumer ³), wat gij
ooit gezien en gedroomd hebt, moet voor de tooverkracht van
het gezigt op het plein van San Marco wijken."

De doodkistachtige, vrij vuile gondel is ons niet bevallen. Wij
gaan liever te voet uit, om onze brieven van de post aan het Canal
Grande, links van de Ponte Rialto, te halen. Wij kunnen den
San Marco *) evenwel niet voorbijgaan. Eerst bij eene derde
rustige bezigtiging begrijp ik iets van de bouworde der fa gade,
waarvan de heistelling, vooral der fresco\'s daaraan, zeer noodig

\') Ant. Magrini, Memwie intorno la vita e Ie opere di Andrea 1\'alladio.
Pad. 4845, 4 con ritratta cd incisioni.

*) Eser, p. 190. Dichte Nebel, aucli in I tallen im Oktober kein seltener
Gast."

\') Herfstreize II pag, 3.

⁴) Giov Meschinello. La Chiesa ducale di S. Marco.Xcn. 1753,4*.3Vol.in
4parti. Spiegazione della Basilica di S, Marco. Ven. 1854 12. La Basilica di -S\',
Marco esposta in 6 Tavole, all\' acquatinta da Ant. Lazzari. Yen. bislunga; La
descrizione delV esterno ed interna, daarvan met 2 platen; A. Camesina, Die
Darslellungen auf den Bronzethiiren des Haupteinganges von St. Marco. Hit
18Taf. Wien 1800, 4°; P. Cav. Haccardo, Saggio sopra i mosa:ei della chiesa
di S. Marco. Yen. 1864, 8°.

24 MR. J. DIRKS,

en dan ook reeds begonnen is ^J). Vergeleken bij den stout ten
hemel rijzenden Campanile is er iets gedrukte in: � plus pittores-
que que grandiose, grace a sa construction tout-a-fait extra-
ordinaire et a la magnificence a moiti� ori�ntale de son orne-
mentation," zegt Biideker ²) zeer juist. In plaats van de ons
aangewezen hoofdstraat van Veneti�, la Merceria, onder de Torre
del Orologio (half zoo breed als de Kalverstraat) in te slaan,
gaan wij een straatje daar naast in, loopen echter, met de
zon als gids, maar steeds door straatjes, stegen (c a 11 e) en
gangen en vinden toch eindelijk na veel dwalen den ponte
Rialto ³).

Het is er nu in die ca 11e door den Zondag, wat rustiger en
minder vol, maar als men bedenkt, dat in die naauwe straatjes
nog allerlei bedrijven, zelfs smederij onder den blooten hemel
wortlen uitgeoefend, waaronder nu, in de herfst, op honderde
plaatsen het braden van kastanjes ⁴), voorts dat de kleine kanaaltjes
die men overgaat geene frissche beken zijn maar allengs opslib-
ben ⁵), dan zeggen wij met Mr. Boer ⁶): �De reukorganen wor-
den hier niet altijd even aangenaam aangedaan."

Terwijl ik op straat een passage uit mijn van de post ge-
haalden brief aan mijnen reisgenoot voorlees, zegt een heer:
�zijn de hoeren Hollanders\'? ik ook. Kapitein D., pas uit Rot-
terdam met de Triest aangekomen." Wij maken afspraak tot een
bezoek.

Bezigtiging van San Marco, wandeling langs den Molo en de
Riva dei Schiavoni, voorbij de Ponte dei Sospiri ⁷), liet
zien van eene ragazza of wedstrijd op de Lagunen, een mager

\') Fr. Beltrame, Intorno al ristauro della facciata a nord delta Basilica
dl S. Marco. Ven. 1865.

²) Vergelijk l�ser, S. 311�313. �Die Wirkung ist mehr eine malerische
�als aichitektonische."

³) Anl. Rondelet. Saggio storico sul ponte di Itialto. Mantoea 1841.
Essai hist. sur Ie pont de Rialto, Paris 183G. 4°.

*) Castagna, onge�nte, marrone, ge�nte kastanje, van der Willigen,
IV, bl. 10.

⁵) Arclienholtz (1780). T. a. p. bl. 48. � Ervaren lieden beweren dat men
,geen 200 jaren van het tijdstip af is, dat Veneti� niet meer bewoonbaar
�zal /ijn dooi\' opslijking."

^e) Mr. R. W. Boer, Herinneringen aan lialie. Gids 1870, I bl. 240.

⁷) liet best te zien op de brug tusschen den Molo en de Riva.

REIS NAAR ITALI�.

diner ^J), militaire muzijk en eene wandeling met duizenden
mensehen op de met candelabres verlichte Piazza, ziedaar onze
werkzaamheden tot 10 uren. De zancelli (moucherons) plagen
ons \'s nachts; wij missen de gazen gordijnen ²).

Maandag, 25 September. Onder genot van zonneschijn roeit
Foscarini ons een paar uren lang, door het groote kanaal ³) in
eene bar ca. Onze knappe roeijer, door zijne collega\'s il duogo *)
bijgenaamd, wijst ons zeer juist alle paleizen aan, zooals Bade-
ker I p. 285�288 die vermeldt. De ellendige toestand van
vele, vooral van de onderste gedeelten hunner muren, hindert
ons. Hoe zij er gerestaureerd uitzien, vertoont de Fondaco d�
Turchi met zijnen pracbtigen Oosterschen voorgevel, terwijl het
binnenste nog niet voltooid is. De palazzi Foscari ⁵) en Balbi,
in de bocht van deze Heeregracht, ziet men het meest op de
platen van het Canal Grande. Wij bezien het Palazzo Pesaro,
en het Museo civico of Palazzo Gorrer ⁶). In het laatste
kan men veel kennis opdoen van het leven der oude Venetia-
nen ⁷V Welk een rijkdom in die gouden kleeding op die twee
lange afbeeldingen van eene Venetiaansche bruiloft in de 16^de

\') Vergelijk von Raumer, Jtalien I, S. 23. � Das Essen in Venedig er-
biirmlich: schlecht erfundenen, schlecht ongeordneten und sehlecht gekochten
Gericliten, u. s. w." Daarbij slecht drinkwater; gevaarlijk om den wijn te
verdunnen.

²) Van Oefele II, 11. 00. �Zorgvuldig eerst vensters en deuren sluiten eer
men licht opsteekt. Met de gazen gordijnen geraakt de vreemdeling, die
er niet aan gewoon is, dikwijls mal genoeg in de war." �Moerasmuggen,"
eene geduchte plaag in Veneti�. J. van der Chijs, Reisherinneringen, 18G4.
bl. 79.

³) Am Canal grande, Dresden 1849, Gedichte von Ida von Duringsfeld,
geschreven terwijl haar man, zes maanden lang, Turkseh en Armcnisch
leerde, in het klooster op het eiland 5. Lazzaro. JUustr. Zeitwng, 1869, S. 97.
11 Canal grande descritta da A. Quadri c. 00 tavole. Ven. 182S, bislungo.

⁴) Ida von Duringsfeld. Jntonio Foscarini, 4 Biinde. Stuttgart 1850. �Grosz-
�artiges Geschihtbild in novellistUchen Geicande. Illustr. Zeit. 1. 1.

^s) Giac. Battaglia, La familia Foscari Dramma storico in 5 atti. Milano 1844.
8°. Fr. Berlan, I due foscari. Memorie stor-critiche. Torino 1852, 8°. Baron,
The two foscari, an hi-torical traged;/. � Giulio Pull�, I Foscari, 3 13de
carme, Ven. 1842. W. Gidschard Die Foscari. Historischer Roman. Berlin 1863.
" ⁶) Gregorio Corver in Alfred von Reumont. Beitriige zur Italienischen Ge-
schichte. Berlin 1853�1857, 6 Bande. Band IV.

\') V. Lazari, Notizia delle opere d"arte e d\'antichila della Tacculta
Correr di Veneziu, Vin. 1839 8°.

eeuw! Aan de collectie gouden Zecchini ontbreekt alleen de
hoogstzeldzame van den Doge Marco Barberini (1485�1486).
Treurig gezigt op de den 16 Aug. 1867 verbrande overblijfse-
len van het schilderij (Titiaan\'s meesterstuk) S. Pietro Mar-
ti re \'). Curieuse munten, zoo als mij toeschijnt, uit de kist van
S. Marco (1096) voor den dag gekomen. �

Foscarini zet ons af aan de Piazetta. Vier uren lang be-
steden wij aan het bezigtigen van het P a 1 a z z o D u c a 1 e ²).
Het binnenhof is onbeschrijfelijk schoon en indrukwekkend, ver-
hoogd door de historische herinneringen; er heerscht, zoo vaak
wij het bezoeken, eene eigenaardige Venetiaansche bedrijvigheid,
wegens het water halen uit de fraaie bronzen putten door niet
altijd onbevallige vrouwen en meisjes, in eigenaardig costuum.
Zij dragen de koperen pot-emmers aan een stok dwars over den
schouder wijd en zijd door de stad ³). Op deze plek zeggen wij met
Sharp ⁴) �de wezenlijke voorwerpen overtreffen hier alles wat
de verbeelding zich uit prenten voorstelt."

De Oostelijke facade van het Binnenhof valt vooral in het
oog. Daar zat Silvio Pellico gevangen. Ongemeen trolsch is

\') S. Metro martWe di Tiz\'uino e la madonna di Giambellino, arsi la notte,
16 ylgoHo 1867. Ven 1867. con 2 tav. inc.

³) Ener, p. 316�321. Les quatre figures drap�es, 1\'�p�e au c�t�, s\'em-
barrassant deux a deux, die Badeker bl. 268 vernield als staande bij den
ingang, zijn stellig Byzantijnsch. Wij vonden dergelijke geharnaste figuren
met kappen op een candelaber in & raulo fuori la mura bij Rome.

³) Zie la gi-avure des I\'uits a Venie dans la cour du palaii Ducal. Ma-
gasin Pittoresque 1872 p. 71: Tous ceux qui ont visite V�nise connaissent
ces deux belles citernes aux margelles de bronze autour des quelles on voit
se presser saus cesse, dans la cour du palais ducal, les paysannes du Fri-
oul, qui sont les porteuses d\'eau de la ville. Elles attirent les yeux par la
singularit� de leur costume: un cliapeau d\'liomme en feutre noir, haut et a
petits bords (een matrozenhoed, ook scheef gedragen), une chemise de
toile, un jupon noir, uu pantalon serre u la cheville, et les pieds nus. Elles
sont rarement jolies, inais elles sont belles par 1\'attitude, quand elles por-
tent sur leurs �paules les deux seaux de cuivre en �quilibre au bout d\'un
baton. � Les margelles des deux puits orn�es de seulptures, oeuvres de
Nicolo Conti de Venise, et d\'Alberghetli de Ferrare, qui v�curent au milieu
du 16 si�cle, sont dignes d\'admiration etc.

*) 1. 1. bl. 6. G. (\'adorin, Notizie atorihe intorno al palazzo ducale di
Venezia. Ven. 1838.8ⁿ. A. Dall\' Aoqua Giwti. 11 palazzo durale di Venezia,
con stav. Ven. 1864 8". Il Palaz/.o ducale di Venezia, illustrato da. Fr.
Zanotto, con 188 tav. incise. Ven 1853�1862. 4". 4 vol.

REIS NAAR ITALI�.

de Scala dei Giganti, dus genaamd naar de kolossale stand-
beelden van Mars en Neptunus.. Die trap is in vakken verdeeld.
Op de bovenste wierden de doges gekroond en de tachtigjarige
Doge Marino Faliero (17 April 1355) onthoofd ¹). Wij gaan
de Scala d\'oro op; vroeger mogt deze alleen door den adel, die
in het gouden boek ingeschreven staat, betreden worden. Aan
zulk een gouden boek zal Fiesole te Florence ons later nog
eens herinneren.

Wij bezien eerst de 50 ellen lange, 25 ellen breede en 15 ellen hooge
Sala del Maggior Consiglio met hare 76 portretten van do-
ges ³) links in den N. hoek beginnende. Een zwart bord (n° 36) in de
Z. W. hoek vervangt dat van den zoo evengenoemden grijsaard.
Onder de portretten 21 groote Venetiaansch-historisehe voorstel-
lingen. Aan de Oostzijde het grootste (25 ellen breede) schilderij
der wereld: het paradijs van Tin tor et. Prachtige plafonds
in vakken door vijf der voornaamste Venetiaansche schilders in
de 16^de eeuw beschilderd. Heerlijke afwisseling hij al dat ver-
moeiend omhoog zien is het verrukkelijk gezicht benedenwaarts
op het balcon (bij N°. 3 der \'21 groote stukken), waar het oog
zweeft over de Lagunen en rust op de |kerk van St. George en
de Giudecca ³). Dezelfde rijkdom in plafonds en schilderwerk
in de volgende kleinere zalen en vertrekken ten getale van zeven
door Badeker p. 271 vermeld. � Wij gaan daarop het mu se o
archeologico zien in drie zalen, vroeger woonkamers der
doges. Vooral zeer oude kaarten van Fra Mauro en Zeno
waarop het eiland F ris ia hoog in het Noorden voorkomt *)

\') Byron, Marino Faliero, an hist. Iragedy in 5 acts. � Giidio Pull!:,
Marino Faliero. Di-amma. Verona. 1840.

⁵) Emm. (\'icogna. Brevissima desrrizione dei prinripaV quadri nelle
sale del pallazzo ducule. Ven. 185G S°. Bolle dei Dogi da Venez�a. Sec. XII
al XVIII, con 7 t.wole in fotografie pubblimte da B. (ecchetti Ven. 1865 8".

³) Ook door Mr. Boer vermeld 1. 1. bl. 251.

⁴) Zie �het eilmd FriesUnd, door II. Vogelsang., in het Album der na-
tuur 1870 bl. 1�11 met een kaaitje gevolgd naar het landkaartje in het te
Veneti� in 1558 verschenen boekje: Dello scoprimento del hola Frieslnda,
Etlanda, EngroveLinda. Estotihnda, ed Scaria futto sotto il polo artico da
due fratelli Zeni, 31. Nicolo e M. Antonio etc. Zie Album p. 2. Over deze
reizen bestaat ook nog eeu boek van 1\'lnr. Zurla Dissertazione intorno ai
viaggi e scoperti settentrionali di Nicolo ed Antonio fratelli Zeni, con 1
carta. Ven. 1808 8°.

en een mappe-monde van 1457�1459 boeijen mij meer dan be-
neden onder de galerijen de menigte bustes ^J). �

Na het betere diner in de uitmuntende Qiraddri, avondwande-
ling langs de Lagunen bij belderen maneschijn en lang vertoef
in de Giardino reale op den hoek van het Grande Canal
waar de Banda Cittadina muzijkstukken van Verdi, Donizetti
en andere Italiaansche componisten uitvoert. Onder het genot
van ijs ²) werpen wij een blik op de Venetiaansche beauinonde.
die hier zeker tot laat in den avond vertoeft. In den zomer toch
maakt een echte Veneliaan van den dag half nacht en van de
halve nacht dag, het laatste op de Piazza San Marco met hare
talrijke koffijhuizen. Het slenteren daarop, heen en weder, uren
lang is geen tijdverdrijf, het is eene bezigheid evenals voor som-
migen hij ons dagelijks uren lang het wandelen �gezondheids-
halve." Bij de Venetianen heeft dat vele wandelen zeker geene
gezondheid ten gevolge. De lucht is er menigwerf veel te on-
zuiver om zooveel luchthad met vrucht te genieten. Er heer-
schen vele koortsen; die leelijke vliegen tieren dan ook het
best in moeraslucht. De tint der Venetianen is geel, de vrouwen
hebben veelal lange, bleeke gezichten ³). Wat mij bijzonder trof
in deze steeds zoo aristocratische stad was, dat vooral op de piazza
San Marco het onderscheid van standen zoo geheel wegvalt. Niet
alleen dat, zooals B. zegt, � Ie prince y prend son sorbetto a
c�t� du petit bourgeois", maar de aanraking is er volkomen
op gevaar af van erfenis, van het vuile in lompen gehulde
popoio, dat alleen acqua fresca! ⁴) drinkt en daardoor nuchter
en fatsoenlijk blijft.

Dinsdag 26 Septb. Slecht geslapen door de z a n z a r e ⁵) en

\') Menzioni onorifi\'he ossia iscrizioni eritte con tutti nel ducale palbizzo,
a celebri italiani. Ven. 1866 8°.

-) IJssoorten: J}^"" Latte, room of melkijs: limone, citroenys, orancio,
oranjeijs, phuccio, groene noot of amandelijs, fragoli, aardbezienijs. Un ar-
lecch\'no, is van rood-wit of yeel-groen enz. v. d. Willigen II bl. 62.

³) La regino. A Venetion d^nnj g\'rl hy Elion Vedder, een Amerikaan
te Rome in lllutr. London New*. Jan. 6, 1872 p. 5 is geen model ervan.

*) Het water is slecht in Veneti�. De middelen om beter te verkrijgen
bespreekt G. Bianco. Sui modi piu acconti di proeved�re Venezia d\'acqua
potabile. Ven. 1862.

^s) 5. Sharp, l�rieven over lt ie. Amst. 177S. bl. 20. �Geen mensch, die

de cimici, een nog veel kwaadaardiger diersoort. Onweder
daardoor in liuis, terwijl een kort maai\' zwaar onweder met fei-
len regen uit zee opkomt. De duizenden vrij-duiven verlustigen
zich in de lang ontbeerde plassen op het Sint Marcus plein. Met
de muzijk der bezetting voorop marcheren wij naar het station,
om des Konings aankomst te zien, maar wij geraken en muzijk
en soldaten kwijt in den doolhof aan gene zijde van het groote
kanaal, in al die nu zeer bedrijvige en volle straatjes en steeg-
jes. Later bespeuren wij dat een handwijzer �Via alla strada
f er rata", de draad van Ariadne hier is. Wij bezoeken daarop
het pantheon van Veneti�, de kerk S. Maria gloriosa dei
Frari of de Frari, gelijk men, bij verkorting zegt. Wij bezien
er vooral het mausoleum van den doge Jan Pesaro (-{- 1659)
met de negerstandbeelden, zeer rijk maar bizar; het pyramiede-
vormig monument voor Ganova (-f- 1822) *), door Fabris
volgens Canova\'s model als tombe voor Titiaan bestemd; het
al te prachtige monument voor Titiaan (-}� 1576, 98 jaren oud),
door Keizer Ferdinand bekostigd en eerst in 1852 voitooid ³).
Een gondel brengt ons naar de Ripetta terug. In een der ka-
naaltjes ontmoeten wij de gondels, die den Koning en zijn ge-
volg zullen afhalen. Keurig netjes zien de roeijers er uit, knappe
kerels, grenadiers taille, in het wit met blauwe sjerpen, strooijen
hoeden met fladderende bonte linten, gestreepte kousen en een
zilveren plaat, waarop de roeiriem afstuit op den linker arm.
Onze doge groet ons: nogal een groet! het zijn die van Zondag.
Niettegenstaande het onweder, dat ons een paar uren tijd
heeft genomen, is het nog zeer warm op de Piazza. Eindelijk
komt Z. M. �il galant huomo," zooals zelfs de opgewonden
La Stampa van heden hem noemt, met Prins Humbert, dien wij
later uit Bologna naar Marabotto zullen vergezellen, en gevolg. Zij
stappen in het Palazzo Reale vlak tegenover onze kamer af. Herhaald

nooit in deze stad geweest is kan zich een denkbeeld vormen van den last
dien wij thans (Septb. 1765) van de muggen hier (in Veneti�) hebben."

\') Isabella Albrizz� nata Teotorhi. Opere di srtdtura e di plastica dl
Jntonio Canova. Pisa 1821�24. 3 Tomi con incisioni.

�) Eser S. 307: �Dieses Grabmal sucht an Umfang nnd Pracht, aber
auch an Kalte und N�chternheit der gesuchten allegorischen Beziehungen,
seines Gleichen." Zie Fr. Bsltrame. Tiziano Verellio e il suo munu mento.
Mil. 1853. 2e ed. 4°. met eene afbeelding daarvan, alsmede W. Eergmann
Tizian. B�der am seinem L�ben und seiner Zeit. Hannover 1865. 2. Bde.

donderend V i v a zoo dikwer f Vittoro Emanuele zich vertoont.Wij zien
hem perfect door eenen tooneelk\'yker. � Wij bezien daarop vele
winkels, maar men overvraagt te veel om preciosa te durven
koopen en wij bepalen ons tot platen. Het caf�-restaurant Q ua d d r i
is dezen dag ons hoofdkwartier; daar tegenover ligt een caf�
boudoir, zoo netjes ziet het er uit. In de buurt daarvan caf�s
voor Albanezen, Grieken en Turken, die hier in hunne schilder-
achtige costumes zitten. Te 772 uur begint het echt Venetiaansch
feest: duizenden bij duizenden menschen bewegen zich op de
Piazza, de Piazetta en de Molo of Riva of zitten onder de ga-
lerijen. De Piazza, de dom, de torre del orologio en vooral de
hemelhooge Campanile worden afwisselend of te gelijk met Ben-
gaalsch vuur verlicht. Uit alle zijne gaten spuwt eensklaps de
Campanile het als gloeijend gekleurd lava uit tot groote schrik
der duiven, die daarin slapen. Zij tuimelen verblind onder de
menigte. Twee bande spelen afwisselend. Prachtig maanlicht op
de Lagunen. Vijftig duizend of nog meer opgewonden Venetianen
bij een. �Mein Liebchen was willst du noch mehr?"
Eindelijk te �O¹/^, nadat men nog achtmaal, ten slotte, de
Marcia reale of di Roma �op vereerend, even zoo vele malen
herhaald, zeer luid verzoek" gespeeld heeft, kunnen wij gaan
slapen. Onze flesch Liviziano is ook ledig.

Woensdag 26 Septb. Zeer warm weder. Wij wandelen langs
de Riva dei Schiavoni links af de stad in naar de kerk
van S. Giovanni e Paolo, in de wandeling bij verkorting
Zanipolo geheeten. Eindelijk vinden wij de Westrninster abdij van
Veneti�, de begraafplaats der meeste dogen, na door tallooze steegjes
en over menig brugje te zijn gegaan. Onder de mausolea, dat van
Marco Antonio Bragadino -j- 1571, den verdediger van
Famagosta, door de Turken gevild! De voorstelling daarvan is
daarboven op eene schilderij zigtbaar; dat van Silvester en
Elisabeth Va lier, 24 passen of 48 voet breed, 100 voeten
hoog; een enorm gevaarte voor twee onbekende grootheden op-
gerigt. In het koor het schoonste monument van Veneti� van
Leopardo, ter eere van Andrea Vendramino als 83 jarige
doge, -J- 1478, 85 jaren oud. Dat het schoonste schilderstuk van
deze kerk, de moord van den H. Petrus martelaar, verbrand is,
vermeldden wij reeds. Nog vele monumenten en schilderijen en
daarbuiten het fraaije bronzen ruiter stanbeeld van den veldheer
Coleoni f 1475. De wandeling van Zanipolo naar het Arse-

REIS NAAR ITALI�.

naai^]) is niet lang. De fagade daarvan is hoogst schilderachtig ²)_#De grootste leeuw links vertoont kennelijk Runenschrift, dat dan
ook door Rafn is ontcijferd ²).

Wij worden in het Arsenaal hoogst beleefd ontvangen. Alles
ziet er even netjes uit, maar vele voorwerpen, onder anderen
het model van den door de Franschen vernietigden Bucentau-
rus³), zijn afwezig en prijken op de tentoonstelling van maritieme
zaken te Napels, de eenige met die voor de visscherijen te Brest en te
Christiania, waarop Nederland eens een goed figuur heeft gemaakt.
Een vlag uit den slag van Lepante verplaatst mij naar de S Anasta-
sia van Verona. Lange wandeling in brandende hitte, afgewis-
seld door eene afkoeling in eene kerk, tot op het oost-einde van
Veneti�, waar het lommer der Giardini Pubblici ons ver-
frischt. Het is er dood eenzaam; trouwens over dag ziet men
alleen vreemdelingen als wandelaars en caf�-bezoekers. Heerlijk
gezicht op de eilanden Muriano, Liddo, Elena, Certosa ⁴).
Zij liggen op het water. Doodstille zee en azuren hemel. Met
een harca teruggevoerd langs de stoomboot Triest. � Kapitein niet
�aan boord; in de stad!" Dat Hollandsen verfrischt ons. Zeer
koel is het in de pozzi, half in ruine overgegane onderaard-
holen, gevangenissen, tegenhangers van de heette p i o m b i. Reeds
in het begin der zeventiende eeuw toen men nog vroeg: �cipier!
hoe maken het de gevangenen?" in plaats van nu: �hee-
ren: hoe maakt de cipier het?" werden zij verlaten. Zij
liggen over de achterzijde van het Palazzo Ducale naast den
Pon te dei Sospiri ⁵). Te 372 uur verlaten wij Veneti�, ter-
wijl mijn reisgenoot den chef van het station gaat opzoeken om over
de reductie van het tarief voor ons als leden van het congres taBologna

\') Zie La deserizione del\' drsennle dl Penezia. Ven. 8 en de fraaie,
lithographie daarvan in bis lungo formaat.

²) Inscription runique du lion du PirJe (a V�nise) interpret�e par C. C*
liafn. Copenhague, 1856, 1 vol 8°. 255 pp. publi� par la Soci�t� des Antiq.
du Nord. Ook in het Antiquarisch Tidskrift, Kjobenhavn (1853�1857)
met platen. 1857. Forste Heft, p. 1�71. Zie ook Nouvelle* Annales des
Voyages 1857, p. 205�213.

³) Il Sucinforo dl Fenezia. Con 2 tav. ed 1 miniata. Ven. 1837 bislungo.
*) Venise et la lagune. Uitvoerige kaart achter A. J. Du Pa�s. Itin�

raire de VItali� Septentrionale. Paris (1859) Badeker p. 273.

⁵) In Rinaldo Fufin, Studi nel archioo degli injuisitori di stato Ven. 1868
is een stuk; I prigioneri nei pozzi al endere delta republica.

te spreken, moet ik aan de volgende personen iets ^J) offeren: aan
den gondelier, aan twee oude mannetjes met haakjes voor het vast-
houden van den gondel, twee sjouwerlui, twee visitateurs, (want
Veneti� is porto franco), en den commissionair van San Marco.
Met vier zeer babbelende lieeren ²), van wier discours wij door
het dialect niets begrijpen, sporen wij naar Padova, en vin-
den aldaar een uitstekend hotel in de Stel la d \'oro. Er zijn
slechts mannelijke bedienden, die de bedden opmaken, de gla-
zen op straat poetsen of wasschen, iets ongehoords zindelijks in
Itali� ³).

Achter het wereldberoemde op marmeren zuilen rustende caf�
Pedrocchi, vinden wij eene restauratie en openen het gevecht
met het doodslaan van eenige groote, bruinachtige nog al ziltige
oesters �colla barba" van Chioggia ⁴). � Onder een onophoudelijk
�va et vient" d��r liet zeer lange caf� slijten wij den avond.

Donderdag 28 Septb. Wij gaan te voet Padova te zien,zeker
eene der oudste steden van Itali�, al laat men den oorsprong er
van niet tot Antenor, den verdreven koning van Troje en broe-
der van Priamus opklimmen. Nauwe straten, vele arcaden en
zeer groote tuinen. Eerst, in de E re mi tan i, een bezoek gebragt
aan het grafmonument van Ga nova, voor Willem George
Frederik Prins van Oranje (f 1799 alhier) hier gesticht. De
geschiedenis ⁵) zegt, dat hij, een uitstekend generaal, ten gevolge
van het bezoeken der lazaretten bezweek; de sacristano zei:
gevolge van onze nieuwe kennissen van gisteren avond uit Chi-
oggia. Vlak daarbij is eene arena in een wijngaard veranderd
en daarin eene begrafenis kapel della Madonna de 11\' Arena
(Annunziata). Nog nergens zagen wij zulke prachtige geheel
zuiver bewaarde fresco\'s als hier, zij bedekken de beide zijmuren,
geheel en al verdeeld in 34 vakken, voorstellingen uit het N.
Testament en aan een verbonden door � Het laatste oordeel" allen

\') Iets: groote fooijen behoeft men niet te geven; kleine, desnoods met
een surplus van 5�10 centimes; die groote koperen stukken toonen vrij wat.

²) Eser. S. 346. Eine klappernde M�hle: die unersch�pfliehe Redseligkeit
dieser Signori ist wirklich bewundernswerth.

³) Vgl. Memel 1- 1. bl. 16.

⁴) Ein Lagunenstadt. Zie Illustrirte Zeitung 1869. S. 454.

⁶) Zie Vercolg van Loon. Neder/. Gedenkpenningen. X bl. 473 n° 486 en
C. Kruseman Aanteekeningen betrekkelijk zijne kunstreize in Itali�, \'s Hage
1826. bl. 90.

REIS NAAR ITALI�.

doorGiotto reeds in de 14^de eeuw geschilderd. Zeer lang boeijen
zij ons. De wat ruwe maar daarom niet minder karakteristieke
photographien er van kosten fr. 3 per stuk, zijn echter te groot
om mede te nemen.

Zeer voldaan gaan wij nu naar de kerk S. Antonio, de ba-
silica ^]) van den H. Antonius van Padua (-J- 1231), door het
volk eenvoudig il Santo, de heilige genoemd, gelijk een Am-
sterdammer spreekt van d e stad, een Nederlandsch letterkundige
van het woordenboek en de Spectator in het berijmd A B Cop.
Oudejaarsdag 1871 van het Handschrift. De kerk van il Santo,
bekend door zijn leerrede tegen de visschen ~), is kolossaal,
zeven koepels vol met monumenten, die B�deker 1. 1. p. 247 en
Es er S. 294 vermelden, allen niet even mooi, leelijk onder an-
deren een zeer groot ter eere van Prof. Ferrari (-J- 1684). De
vorm van de urne wekt zelfs onze lachlust op. Prachtige hoog
opgewerkte marmeren basreliefs voorstellende de mirakelen van
den H. Antonius. De koster wijst ons veel meer aan dan in B.
vermeld staat. Deze kerk is de tweede "Westminster abdij voor
Yenetie, waaraan Padova onderworpen was. Ook hier slaven of
geketende gevangenen als cariatiden van de prachtige tombes
van Venetiaansche generaals. In het daarnevens liggende in 1840
gesupprimeerde Franciscaner klooster honderden grafsteenen on-
der de galerijen.

Het is weekmarkt in Padova en het wordt allengs zeer leven-
dig op de straten van deze anders zeer stille studiestad. Aan den
voet van het oudste bronzen ruiterstandbeeld (der nieuwe kunst)
ter eere van Erasmus de Narni, bijgenaamd Gattamelata
(15^de eeuw) zitten vrouwen in vreemd costuum. Zij vragen iels;
de last van het bedelen is anders veel minder groot in Itali�
dan ik vermoed had.

Wij wandelen naar den Prato della Valle, oudtijds eene
weide, nu in eene zeer curieuse wandeling gefatsoeneerd, het is
een ovaal omringd door 78 wit marmeren standbeelden. Het is
veel te warm en zij zijn niet mooi genoeg om ze lang te be-
kijken ^s). In Pedrocchi is het zeer druk. Het is er half

\') B. Gonza�i La Bas�ira di S. Antonio di Padova, descritta ed il/tt-
strata di numerose tavole. Padova 1852, 2 vol folio.
*) Zie F. von\' Raumer Herf\'streis I bl. 259.
³) Zie Eseh p. 296�297.

beurs, (even als Lij van der Wielen te Leeuwarden, dank zij het
verschil, sedert 1807, over de vraag: waar toch d e beurs zal staan?).
Cider niet ijs hier aan te bevelen. � Er is veel te zien in Padova²)
en wij hebben maar ��n dag er voor. Wij laten den pedel dei-
Universiteit uit den kroeg halen en bezien intusschen de tallooze
steenen inscripties en gekleurde wapenen waarmede de muren
in de poort, op de trap en van de galerijen geheel ingelegd zijn,
allen souvenirs door geleerde heeren in Padova achtergelaten.
Een steenen album uit de 16^de � 17^de eeuw. Maar nog veel
meer treffen zij ons, als de pedel ons de Aula mag na of
groole gehoorzaal opent. Omstreeks 1500 wapens, fonkelende van
goud en frissche kleuren door de herstelling, die zij pas ondergaan
hebben, bedekken geheel als schilderijen de wanden ³). Een mo-
nument van Galilei van 1855 en een prachtige koningstoel of
zetel van nieuwen datum, getuigen van het herboren Itali�.

Van veel ouderen datum is hetgeen wij daarop in het Palazzo
della Ragione hoog verheven zien. De grootste (,?) zaal van
Europa, 83 el lang, 28 breed, 24 hoog. Een enorm, hol, houten
paard, vroeger bij het karneval gebruikt, moet aan de stichting
der stad door Trojanen herinneren ⁸). Merkwaardiger vinden wij
een fraai Isisbeeld, geschenk van Belzoni, den Aegyptoloog, zijne
huste, een grafsteen van M. Livius Halys, een bloedverwant
van den geschiedschrijver. � Daarna Si�sta! � Ik schrijf n°. 6.
Diner. Avondwandeling. Tocht gevat in het zeer doorluchtige caf�
Pedrocchi waarin men alleen in de galerij en voorzaal mag
rooken. Te 10.20 heb ik een gevoel alsof mijn ledikant onder mij
wegschuift: ik denk dat het verbeelding is, maar den volgenden
dag vraagt eene spraakzame dame ons in den spoorwagon of wij,
kort nadat de muzyk voorbij was, die zij op het balcon staande
hoorde, ook eene aardschudding hadden bespeurd. Juist die mu-
zijk had mij wakker gemaakt. �



		REIS NAAE ITALI� DOOR Mr. J. DIRKS.

		SEPTEMBER---- NOVEMBER 1871. I. In de uren der herinnering nog immer het Mijile feest mijner verbeelding. , j�� t\'. J. L. Meijer, Nieuwe Tafereelen van Italien. Leydeh 1803. 2 deelen. Voorrede. Ich kunn meinen �\'reunden nichts Besseres w�n schuil, als dasz auch sie die Herrliclikeit schauen mochten. �riedrich Pecht, S�dfr�chte. Skizzen- huch eines Malers. Leipzig 1854. I. p. XIV. Reeds tweemalen was het voornemen om naar Itali� te gaan niet tot uitvoering gekomen. De eerste keer, in het jaar 18G7, door het hevig woeden van de cholera in de omstreken van Rome, gevolgd door Garibaldi\'s mislukten togt tegen de eeuwige stad, waarvan men een episode kan vinden in den Lothair van d\'Isra�li. De tweede keer, in 1870, door het uitbreken van den vreesselijken oorlog, waardoor het pr�historisch-arch�ologisch congres te Bologna, in October te bouden, verhinderd werd zamen te komen en tot 1871 verschoven. Thans, in Junij 1871, bekwam ik een schrijven van professor J. Capellini te Bologna, den Algemeenen Secretaris van het ge- noemd, zesde congres, dat die bijeenkomst den l^sten October geopend en den 8^8ten dier maand gesloten zoude worden. RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

		A06000003697657B

		0369 7657



		40
		MK. J. DIRK»,


		Orario aanwijst; zij hebben geen tempo fisso en gewoonlijk komt en vertrekt men op tusschenslations later. Toen wij aan- kwamen, bemerkten wij niet, zooals men ons later verhaalde dat de f a c c h i n i de heeren eens goed opnamen en dat twee er over twistten of zeker heer in Bologna bleef of doorging. Hij die het eerste beweerde zeide: �Sta qui," (hij blijft hier) ha figura di congresso ^J); zoo was het congres reeds v��r de opening er van lippis et tonsoribus notum,\'bij jan en alleman bekend. Zeker ook door de korte maar krachtige pro- clamatie, dien dag, door den Sindaco C. Casarini uitgevaar- digd: � Stadgenooten! Morgen zal onze stad vereerd worden met �de tegenwoordigheid van de vermaarde (il lus tri) geleerden, � die uit alle deelen van Europa herwaarts snellen en Itali� �rekent er op, dat wij ze waardig zullen ontvangen. Zorgt dat, �als zij vertrekken, zij, bij de oude herinneringen aan Bologna �la dolta (het geleerde Bologna), nog een nieuwe voegen �Bologna la cortese!" (het hoffelijke Bologna). Beeds het inrijden van het volkrijke (74,000 inwoners bevattende) Bologna door de breede en toch nog met arcaden omzoomde Via Ga 11 ie ra maakt een vrolijken indruk. Die arcaden of galerijen langs vele straten nemen de levendigheid er van evenwel vrij wat in zich op: men ziet de passanten bijna niet; maar bij eene warmte als wij in Bologna hadden (1�8 October), toen zelfs buitengewoon in dien tijd in Itali�, en bij regen zijn zij voortreffelijk ²). Ons hotel Brun, vroeger Albergo grande Svizzero, nog vroeger Palazzo Malvisia, en oorspronkelijk een tempel van Jupiter (zooals men lezen kan op een gedenksteen rechts in den breeden ingang) was nog betrekkelijk spoedig bereikt. Natuurlijk vond men in dezen geheel gemoderniseerden tempel van Jupi- ter de noodige bustes, en in een ledig oogenblik vermeerderde

		\') �Der Dialect von Bologna" zegt Pecht, bl. I, S. 1.1. 178 � ist greulich und nach einigen vergeblichen Versuchen gab ich es ganz auf, denselben ir- gend zu verstenen"; conform B�deker\'s verzekering, � Ie dialecte de la popula- tion de Bologne est presque inintelligible." Naar mate echter het nu vrije verkeer in Itali� toeneemt zullen de dialecten afnemen en de Italianen elkander leeren verstaan. ^s) Vergelijk t>. d. Willigen IV bl. 12 en de plaat bl. 28. Ook Pech 11. I, S. 175.



		44
		MR. 3. DIRKS,


		van den prefect van Bologna en den groet van den Koning van Denemarken aan het Congres bij monde van den staatsraad Worsaae overgebragt. De eerste vrucht der ongeloofelijke werkzaamheid van den secretaris Capellini maar tevens, gelijk hij zelf ons betuigde, van het verschuiven van het Congres van 1870 tot 1871, wegens den oorlog, zagen wij in de overrijke expositie, dicht bij de Uni- versiteit geopend. Uit geheel Itali� had men aldaar duizenden voorwerpen uit den pr�historischen tijd bijeengebragt en uitste- kend geordend ^:). Opmerkelijk was het aantal steenen wapenen b. v. dat het Museo nazionale d\'Artiglieria van Turin, door de zorg van den kapitein directeur Angelo Angelucci ^a), had gezonden\' en toch was liet niet daarvan geheel ontbloot, gelijk wij, in loco, (25 October) zagen. Eere aan het Italiaansche gouvernement, dat. de kosten van deze slechts tijdelijke verzameling vergoedde. Het totaal der ontdek- kingen lag hier voor oogen en de vergelijking van voorwerpen werd daardoor zeer veel gemakkelijker gemaakt. Als eerste proeve verdiende deze poging om geconcentreerd licht te werpen over zulk een in de nevelen der grijze oudheid gehuld onderwerp van studie, alle hulde en was eene aansporing tot navolging voor volgende congressen ³). Lang zaten wij nog dien avond, onder den zoelen met flikke- rende sterren bezaaiden hemel, hoogst gezellig met. Denen, Zwitsers en Polen te keuvelen of staarden onze oogen op de platen en den tekst van het twintigtal boeken en brochures in quarto en octavo, die wij als geschenk op onze kamers vonden. Gelukkig, dat ik althans iets had medegebragt om die beleefdheid te beantwoorden *).

		\') Zie l/t Kelazione sulla espozione Jtaliana d\'antropologia e d\'archeo- logia preistoriche in Bologna nel 1871 in Decb. 1871 uitgegeven, 40 pp. door L. Pigorini als relatore opgesteld. ^s) Schrijver van Le palafitte del lago di Varese e Ie armi di pietra del Museo Nazionale d\'Artiglieria. Torino 1871. ³) 11"° Mestorff b. v. geeft S. 8 als resultaat reeds vluchtig op, dat de bewerking van steenwapenen in het Zuiden zich met zoo ontwikkeld heeft als in het Noorden, waar men de flintdolken en messen met vlakke blad. vormige klingen vindt. De bronsperiode trad eerder in. Ook is ^de vervaar- diging dor Noordsche bronzen, volgens haar, niet in Itali� te zoeken. ⁴) lienige exemplaren van mijn Essai historique et Numismatique. Les



		46
		MR. J. D1RKS,


		de erven voor ruim 200,000 francs was overgenomen ^l). Het Museum van den schilder bestond echter geenszins uit schilde- rijen, gelijk men zou vermoeden, maar uit Egyptische oudheden, Etrurische vazen, medailles, munten en kunstvoorwerpen ²), in twee zalen ten toon gesteld. Twee daaraan sluitende zalen bevatten de onlangs onder de begraafplaats van Bologna, la Cer- tosa, gevonden Etrurische oudheden door Zanoni aan het licht gebragt en beschreven ³). Wij bezigtigen in dat nu voor het eerst geopende uitstekend gerangschikte tweede museum de kaarten of plans van de provincie Bologna, de stad, la Certosa, met aanwijzing van de opgravingen aldaar van December 1869 tot September 1871 gedaan; de grondteekeningen van de vier groepen Etrurische graven in La Certosa gevonden, drie groepen zeer interessante photographien der tombes, (aspetti delle tombe) (IV a�g) en exemplaren van de verschillende wijze waarop de Etruriers begroeven ⁴). Hoogst merkwaardig was de situla van brons (emmervormig) geheel met vier rijen of ban- den vol met beelden in relief bedekt ⁵). De twee eerste vertoo- nen eene heilige en tevens burgerlijke processie waaraan de stedelingen van Felsina, het oude Etrurische Bologna van v��r 2500 jaren (en zoo oud is ook dit kunstvoorwerp), deelnemen. Het is een plegtige optogt in groot costuum, waarin militairen zigtbaar zijn, gedekt met pickelhauers als thans of helmen met

		\') Hot Museo di antichita was geschat op circa fr. 104,800; dat derf�rre cotte Etrusche op fr. 40.280; liet nog niet geheel geordende Medaillen-kabi- net op fr. 93.980 en de kunstvoorwerpen op fr. 43.000. Deze laatste zagen wij den laatsten dag van ons verblijf te Bologna. -) De Egyptische oudheden door Palagi van Nizzoli gekocht met de ver- klaring der hieroglyphen zijn beschreven in den catalogus p. 7�52 en te vinden in zaal I. In zaal II. cat. p. 53�127 de Etrurische, Grieksche en Romeinsche oudheden. Bij dezen catalogo (de titel luidt dan ook Cataloghi) behoorde nog de catalogus van de in La Certosa 1869�1871 gevondene Etrurische oudheden die in zaal III�IV te zien waren, die later het licht zoude zien. ³) In zijne Reluzione negli scavi della Certosa en in [zijn Specchio dei monumenti degli scavi della Certosa in genoemde quartyn p. I� LVI en p. 129-133 beslaande. ⁴) Hetzij; �) in een amfora, b) in een pozzo waar binnen een vaso ftgurato, c) in een cista of d) in een fossu waarin een cista. ^b} �Qui an dire des arch�ologues illustres est saus prix et meritait a elle seule qu\'on entreprit les fouilles. L\'Itali� du 5 Octobre 1871



		18
		MR. J. DIKKS,


		dit te vermelden, dat men de te behandelen onderwerpen in drie groote afdeelingen gesplitst had, de bekende steen-, brons- en ij zerperiode; dat de eerste de hoofdrol speelde en dat men soms wel eens in de beide andere terreinen overstapte of gelijk, men triviaal zegt, in twee slooten tegelijk sprong. De schrijver dezer mededeelingen althans maakte zich hieraan schuldig, toen hij in de avondzitting van 4 October, ook door het quart d\'heure fa tal slechts aan iederen spreker toegestaan daartoe gedrongen, over de hunnebedden in Drenthe, de terramare (?) van Paterwolde en de Groninger en Friesche terpen iets mede- deelde. � Maar al kunnen wij. op verre na, niet alles teruggeven wat men verhandelde, een zeer kort overzicht mag hier niet ont- breken. Afwisselend met het verhaal der uitstappen van het congres geven wij dat dag aan dag. In de namiddagzitting van Maandag 2 October, opende deze de cavaliere Giustiniano Nicolucci *) van Isola di Sora met eene mededeeling �Sur 1\'age de la pierre polie dans les pro vinces napolitaines. Hem volgde de hoogleeraar en senator uit Rome G. Ponzi met de voorlezing van een, zooals onze vriend P. Ca zal is de Fondouce ²), een der secretarissen van het congres zegt, �m�moire important sur 1\'Homme dans ses relations avec les ph�nom�nesg�ologiques dans 1\'Italie centrale et principalement dans les envi- rons de Rome." Hij naderde tot den tijd der achtste eeuw v��r Christus geboorte, toen Romulus den grondslag van Rome lag en wees op de sporen er van zelfs bij Livius te vinden ³). Twee stukken door A. Roujou (van Parijs) ingezonden wer- den voorgelezen handelende over Ie Quaternaire des envi- rons de Paris. Daarna trad Dr. Felix Garigou uit Tarascon (Ari�ge) op en sprak lang over zijne onderzoekingen van de glet- schers in de Pyrene�n in verband met de bewoonde holen aldaar. Zoowel Ponzi als Garigou trachten door de medegedeelde natuurfeiten het eerste optreden van den mensch in die streken tot klaarheid te brengen. Hierop volgde eene interessante dis-

		\') De talrijke geschriften van Nicolucci, Ponzi en vele latere Italiaan- sche sprekers op dit congres over Italiaansche paleontologie vermeldt Pigo- rini 1.1. ⁵) Recue Scientifique 1871 p. 532. ³) Libr. I Cap. 31.



		2 MR, J. DIRKS,

		Gelukkig kwamen er nu geen hinderpalen op nieuw en den 12 September vertrok ik uit Leeuwarden, bleef dien dag te Zutpben en voegde mij den volgenden morgen bij mijnen reis- genoot (professor Boot van Amsterdam) te Arnhem. Onder het aangenaam gezelschap van den uitFrieschen stam gesproten schilder Tj. v. St. en diens echtgenoot geb. C, onder het praten over diens kunstreize in de schoone bosschen van Noord-Amerika, en over menig een van onze letterkundige producten is Dusseldoip, waar ons reisgezelschap ging wonen, spoedig bereikt. Te Keulen (2.30) moeten wij lang, tot 5 uur, wachten, maai\' het fraaie gezicht op den dom, het beschouwen der fresco-Rhijngezichten, in de restau- ratie (boven), ons hartelijk lagcben later over de prei Ier ei in den Waschzimmer f�r Herrn, waar men eerst flink be- taalt voor het wasschen en dan nog eens duchtig voor het poet- sen door drie seigneurs te gelijk, verkort den tijd. � Heerlijk spiegelen de door den avondzon verlichte sleile Drachenfels en bet landelijke K�nigswinter en Honnef zich in den Rli\'yn en de kronkeling van den spoorweg laat ons menige vroeger bezochte plek tusschen Unkel en Reniagen herkennen. Lahnstein tegen- Pver den Stolzenfels is ter eere van de Koningin-Douari�re van cruissen verlicht. Te Mainz gekomen heeft een ultramontaanse!) ongres de Aartsbisschoppelijke vesting geheel bezet. Eindelijk geraken wij in het zeer klein �hotel (!) de Bonn" onder dak waar het Salve!, in het portaal in den grond ingelegd, ons ver- welkomt als waren wij in Pompeji. � E�n kamertje valt ons ten deel, zoo klein, dat wij de in de hitte zoo lastige dekbedden niet eens over boord kunnen werpen; toch slapen wij goed maar zijn den volgenden morgen al vroeg op. Wat wij toen in den Dom zien kan Badeker u vollediger mededeelen dan ik. Wij raden ieder, die eenigen tijd heeft, het bezoeken van dit in herstel zijnde gebouw zeer aan. Aan graf- en gedenkteekenen van Keur- vorsten, Aartsbisschoppen, Bisschoppen en Domheeren is het rijker dan eenige andere Duitsche Dom. Er zijn er meer dan 30 uit bijna elf eeuwen 794�1833 of later. ^J) Men maakt ons

		\') Het merkwaardigst zijn 1". de steen ingemetseld links van den ingang in de Memorie en den kruisgang met het opschrift ter herinnering aan Fastrada, derde gemalin van Karel den Groote, f te Frankfort in 794, die in de door Markgraaf Albrecht van Brandenburg in 1552 vernielde St. Albanske^k uldaar begraven lag. 2". Schwanthaler\'s marmeren gedenktecken, de Minne-



		4
		MR. J. DIRKS,


		felilen de stroom over de rotsen en vorm een Strudel, den zooge- naamden H�llenhaken. De evenals te Luzern bedekte Rhijnbrug ver- hoogt het schilderachtige gezicht. De ligging van Lauffenburg op den linker Rhijnoever is nog schooner; de stroom, tot 17 voet inge- perst, wordt alleen bevaarbaar voor die zijn leven niet lief heeft. Een Lord Montague, de laatste van zijnen stam, zegt B�deker, liet het hier op denzelfden dag waarop zijn stamslot Cowdray in Engeland afbrandde. � Wij volgen den raad ons gisteren avond gegeven en stappen aan het station Neuhausen uit. Pas is men den hoek van het stationsgebouw regts omgeslagen, of men ziel den trotschen, toen door tamelijk veel water breeden Rhijnval. Heerlijke wandeling, regtsom naar boven en onder zwaar hout links van Bellevue tot aan het 1324 voet hoog gelegen Hotel Schweizerhof. In het zweet onzes aanzijns loopen wij den zonnigen weg naar Neuhausen heen en terug, daar de tegen 2 uur geannonceerde table d\'h�te in het Wirtshaus zum Rhein- fall eene mystificatie van een op buit loerenden commissionair is. Het slotje W�rth vlak over den Rhijnval, laat ons dien, naarmate wij door geele of roode glazen zien, bij maanlicht of brandlucht beschouwen en bewonderen. Het dineetje is spoedig vergeten na de steile klimpartij naar het Schweizerhof en om S\'/a sporen wij naar Schaffhausen. Een Oberlehrer(?) verveelt onsvanSchaffhausen naar Gonstanz door steeds Engelsen met ons te willen spreken. De opweg bij Diessenhofen naar Hohentwiel, brengt ons den roman Ekkehard, die keurige schildering van hel leven in deze streken, in de tiende eeuw, voor den geest. Omstreeks 9 uur neemt het hotel Paul am See ons binnen zijne ouderwetsche maar goede kamers op. De morgen van Saturdag (16 September) ziet ons al om 6¹/_iuur aan boord van den stoomboot Kaiser Wilhelm. Hel is een fonkel nieuw, prachtig schip, Amerikaansch model in �tages. Boven op een groote wandelplaats; de algemeene kajuit daaron- der met notenboomen-, een andere, nog lager, rnet acacia-hout bekleed. Een dubbel stuurtoestel in het midden. Het is frisch op het dek en de demi-saison niet te dik. Te Friedi�chshafen, na V/_z uur varen, verwisselen wij onzen colossalen boot met eenen anderen kleinen, opgepropt vol met passagiers, waaronder een heer uil Vorden. Bij het oversteken van het woelige Friederichs- hafen naar Rorschach vertoont de Bodensee zich in hare volle breedte en zijn hare oevers, vooral bij eenigen nevel op de ber-



		8
		MR. 1. DIRKS,


		in den Hinterrhein en verft dien. Wij benijden de jongens, die zich daarin in Adams costuum verkoelen en groeten een half dozijn in Thusiaansch Zondags costuum gedoschte gezonde deerns, nadat wij de diligence hebben verlaten om zoolang wij schaduw hebben op te klimmen. Onze artist loopt zelfs in zeer gezwin- den pas door tot de Via Mala en toont ons later eene schets daarvan. Indrukwekkend is het gezicht op de Nollabrug vlak achter Thusis. Het Rhijndal schijnt afgesloten door hooge bergen; de ruinen van den oudsten burg Hoch-Realt, zooals het luidt, door den fabelachtigen Etrurier Raetus, eeuwen voor onze jaar- telling (587?) gebouwd ; die van de St. Johannes kapel, langen tijd de eenige kerk van dit dal (dat laat het Christendom aan- nam), op 600 voet hoogte boven ons; en op den achtergrond van het N o 11 a d a 1 de 9234 voet hooge Piz-Beverin. Op een halfuur afstand van Thusis loopen wij door bet door druip- water vrij vuile Verlorne Loch, een 90 schreden lange galerij. Achter het dorpje R o n g e 11 a naderen de rotsen meer en meer elkander. 4500 voeten stijgen zij ter wederzijden omhoog. De, tot. het jaar 1822, zes voet breede Via mala is nu meer dan 24 voeten breed; maar slechts hier en daar met muurtjes meest met houten leu- ningen gezoomd. Driemaal rijdt men hier, met korte tnsschen- poozen over den op 300 voeten diepte zeer sterk bruisenden Rhijn. Het riviertje moet zich door zulk eenen nauwen rotskloof wringen, dat de rotswanden elkander bijna raken. Het gezicht bij den middelsten brug is het schoonste. � Wij komen nu in het 2663 hoog liggend Schamserdal. Prachtig koesteren zich dorpjes, zeer hoog gelegen en die wij telkens na de vele kron- kelingen terugzien, in den zonneschijn, terwijl boven hen nu (17 Septb.) nog sneeuw blinkt. Wij passeren Zillis, het Pigneuer bad en Andeer steeds klimmende. De Rofflaschlucht is zeer schoon, bijna zoo schoon als die bij de Via Mala. Een menigte kleine watervallen en eindelijk een schoone van den Averser Rhein, op 3220 voet hoogte. De waterstofwolken stijgen daaruit omhoog. Eindelijk opent zich het Rheinwaldthal, regts het dorp Suvers (4076 voet), vlak vooruit hemelhooge bergen: de Pizzo Uccello (8361) en de Einshorn (9053); links van Spl�gen de Tambo- horn (10086), westwaarts de Zapporthorn (9198). Men denkt �chter niet dat die reuzen zoo hoog boven het zeevlak zijn: want <Spl�gen, waar wij nu in het hotel llodenhaus, tevens Post, om 5 uur afstappen, ligt zelf reeds 4463 voet hoog. De koelheid dei\'



		10 MR. J. DIRKS, De tijden van plagerij in Itali� zijn voorbij. Kephalides raad ¹), om op de grenzen van dat land alle aanmatigingen te laten va- ren en alleen den mensch in eene vrolijke en luchtige gemoed- stemming mede te brengen, kunnen wij gemakkelijk opvolgen; want wij dalen in opgewekte stemming naar beneden. Het gaat vliegend in zig-zag tot aan het oude Italiaanscbe tolhuis, nu een grenswachtersstation waai\' wij, voor het eerst, een soort van Italiaansch hooren spreken. Het gehucht is echter nog verre van een Italiaansch klimaat, gelijk wij dit ons meestal voorspiegelen, te bezitten, \'s Winters kan de sneeuw zich tot de vensters der eerste verdieping ophoopen evenals bij den Sneeuwkop te Ober- hof\' in Thuringen. Hier beginnen de vrouwen open klompen te dragen gelijk die der barrevoeter rnonnikken. Men passeert nog drie galerijen van 700�642 en 4530 voeten lang: sterke muren met afhellende daken en met schiet- of luchtgaten voorzien. \'s Winters bij sneeuwstormen wordt er in geluid om de voet- reizigers op den goeden weg te houden. � Fraai gezicht bij het uitkomen der tweede galerij op het zeer diep liggend dorpje Isola. Te Pianazzo, nog 4463 voet hoog gelegen, gaan wij uit de diligence om den 700 voet hoogen prachtigen waterval te zien. Eene menigte hoogst vuile kinders omringt ons. zij weipen steenen in den val dien wij nog eens bij het afdalen zien. Te Campo Dolcino (3333) is vrij wat drukte onder de staljon- gens, maar van hunne aardigheden versta ik geen woord. Het Lira dal is hier bezaaid met de kollossaalste rotsblokken, ge- deeltelijk door kastanje- en notenboomen gemasqueerd. Een steen- chaos, veel woester, veel stouter dan die op de Broeken, doordien hier nederploffing heeft plaats gehad. De Zuidzijde dei\' Alpen is veel steiler dan de Noordzijde en daardoor gaat het nog altijd in zig-zag steil naar beneden. Fraaie gezichten op het dorpje Madonna di Gallivaggio. Bij S. Giacomo geheele kastanjewouden op de berghellingen. Wijngaarden tusseben de hoornen als slingers gespannen, mais, zuidelijke plantengroei. Ziedaar Itali�! al is het niet het Itali� van Napels en Sorrente �). � Nog steeds

		\') A. W. Kephalides Reis door Itali� en Sicili�. Ambt. 1818 II. bl. 267 ^ Was man den S�den nennt und gew�hnlich schon unmittelbar hinter den grossen Alpenmauer zu finden holTt, das liatte endlich Neapel und be- sonders Sorrent in Wahrlieit geboten. Fr. Eser, Zwei Monate in Italien. Stuttgai-t 1809. S. 42.



		16 MR. J. DIRKS,

		rubra, links, trekt onze aandacht. Zelfs de 12 cariatiden onder de balcons zijn van gebakken steen. Aan liet einde van den Corso Venezia is de pas geopende tentoonstelling van de Associa- zione industriale Italiana, reeds in 1867, onder het Eere- voorzitterschap van Prins Humbert opgerigt. Zeer wijsselijk heeft men deze eerste tentoonstelling niet geopend voor alle vakken van Italiaansche industrie maar alleen voor eene eerste groep daarvan, gelijk het voorberigt van de Guida Ufficiale ons mededeelt. Die eerste groep bevatte de costruzzioni ed arti usuali. Ofschoon door den oorlog eerst in Maart 1871 aange- kondigd is deze eerste poging geheel gelukt. In de afdeelingen A�N. althans vinden wij vele bewijzen van den hoogen trap waaaarop de Italiaansche industrie is gestegen ^]). Bijzonder trek- ken onze aandacht de ledekanten en meubels van ijzer der fa- briek La "Vittoria van D. Baldizzone, te Milaan, de groote spiegels met overschoon uit linden hout gesneden lijsten, het rykoetsje van het dochtertje van Prins Humbert en Prinses Mar- garetha, de navolgingen van de majolica\'s van Gubbio enz. enz. Na het goede diner in het caf� der expositie rijden wij N. W. waarts door de stad en langs de zeer groote P i a z z a d\' a r in i. Bij de Porta Sempione staat de trotsche Ar co della Pace, door Na- poleon I als eindpunt van den weg over den Simplon in 1804 begonnen. Het monument is echter eerst in 1838 voltooid. Het geheel is zeer imposant; vooral de Vredegodin op een kar met zes paarden bespannen en de vier victories te paard op de hoeken. Van 7^!/2 tot 10 uren wonen wij het concert bij, dat voor het Kon. Paleis achter den Dom wordt uitgevoerd of rusten en wan- delen in de a giorno verlichte fonkel nieuwe en prachtige Gal- leria (of passage) Vittore Emmanuele, een meesterstuk van den Architect Mengoni, met wien wij te Bologna kennis maakten. Ik zou niet durven beslissen wat meer opgewonden is, de tekst²)

		\') De acht klassen waarin de tentoonstelling verdeeld was, bevatten: 1. Materialen voor constructies. Alles wat gebouwen betreft. 2. Verwarming en verlichtingtoestellen. 8. Potwerk. 4. Meubelen en decoratie. 5 Metaal- werken. 6. Weefgoed-Bontwerk-Galon. 7. Huishoudelijke industrie. 8. Druk- kunst. Zie verder in de Gids 1872, een artikel van den heer P. N. Muller. ²) Programma: a. Sinfonia nefl\' Opera: Il Pirata van Bellini. 6. Canto-All\'Industria (Ier gelegenheid der tentoonstelling). Pa.ole di Emilio Praga. Muziek van Perelli. c. Sinfonia nell\' Opera: Gemma di Vergy van Donizetti.



		18
		mr. j. DinKs,


		dere regel is daarbij in acht genomen dan de smaak der opzieners. Reeds in de eerste zaal hangen �itiaan, Jordaens, Car- racci, van Dijk, Caravaggio en anderen vreeedzaam naast elkander en bijten niet." Van de 12 zalen, waarin de 429 schil- derijen (Gat. 1838) zich hevinden, werden nu de voorste ook gebruikt, voor eene tentoonstelling van nieuwe stukken die veel der oude aan ons oog onttrokken. De parel van deze collectie is n°. 230: Lo Sposalizio di Maria V e r g i n e, van Raphael in zaal VII¹). De Lombardijsche school is in deze collectie het meest vertegen- woordigd, daarna de Venetiaansche, Florent\'y\'nsche en Romeinsche. Wij vinden er echter ook stukken van Ferd. Bol, van Bloemen, van Breughel, van Dijk, Eeckhout, Geldorp, van Goijen, Willem Heus, Abraham de Heusch, Hobbema, Corn. Poelenburg, Rembrandt en Rubens. Onder de nieuwe schilderijen trok aller aandacht, (zoowel door de fijne schildering als om het zonderlinge der voorstelling) �L\'Inspection (Russe) de la fianc�e." Meer dan die nieuwe schilderijen boeijen ons denieuwe beeldhouwwerken beneden tentoongesteld: La Van ar el la (het ijdeltuitje), L\'Innocenza, precies Nella (zijne kleindochter), zegt mijn reisgenoot; La Vergogna, terwijl wij er bij zijn, wordt door een sapeur eens rondgcdraaid. v. Raumer en anderen roemen het Italiaansche theater ²), ook om het goedkoope. In La Scala alhier valt daarop, althans dezen avond, niet te roemen; men betaalt tweemaal en bekomt twee biljetten, een Biglietto d\'ingresso fr. 3,50 en een voor de Sedia chiusa comune fr. 3,50, zamen fr. 7,�. Trouwens hetgeen wij dien avond zien is het dubbel waard. Vooreerst het in- wendige van de enorme, rijk verlichte Scala zelve ³), dan de Opera-Ballo in 4 bedrijven van II Guarany, van den Braziliaanschen componist Cav. A. Gar los Gomesen vooral het Divertimento Dansante, dat door netheid van uitvoering en pracht zeer uitmuntte en de opera halveerde, die zoolang duurde dat II Guarany eerst lang na middernacht aan zijn einde kwam. ⁴)

		\') Zie De Echtverbintenis van Maria. Houtsnee in Dr. W. L�bke\'s Schets eener Kunstgeschiedenis, vert. door Johan Gramm. Amst. 1871 bl. 162. 2) 11. II. S. 41. ³) Zie de teekening van een gemaskerd bal daarin van Cassani. Litho- graphie van Vallardi. ⁴) Ik zet hier een ^j^" als waarschuwing tegen de livrei bedienden met witte handschoenen in la Scala, als men een tekstboekje noodig heeft of



		HEIS NAAR ITALI�. 19 Vrijdag 22 Sept. Te 10.10 uit Milaan. Te Bergamo kun- nen wij ons niet ophouden, alhoewel M e n z e 1^l) zegt, dat het een dei- schoonste steden van Itali� is, minder bezocht en hekend dan het verdient. Men nadert hier weder de Alpen; tot hiertoe spoorden wij steeds door een Hollandsen landschap, want de olijfboomen zien er precies uit als wilgen. Fraai gezicht op Bergarno, de oude stad ligt tegen den berg, de nieuwe in de vlakte. Volgt Brescia ²). Hier weder zeer nabij ijzerrijke roode bei-gen met vele villa\'s. Lieve ligging. Ook dit verdiende wel een halven dag oponthoud maai- onze tijd is bepaald, wij moeten over acht dagen in Bologne zijn en hebben Verona, Veneti�, Padua en Ferrara nog voor het mes. A v a n t i! Heimelijke hoop op eene andere keer. Te Dezenzano houdt de trein zoolang stil, dat wij een blik kunnen wer- pen op het 1G mijlen lange en 1�5 mijlen breede Lago di Garda. Prachtig gezicht op de hoog gelegen viaduct over de volle lengte en grootste breedte van het meer. Het schiereiland Ser- mione met zijn oud kasteel komt oostwaarts zeer uit. Over Pe- schiera, een der vierhoek vestingen, komen wij te Verona aan het station Porta Nuova. Lange zonnige rid bijna door de geheele stad tot de Du e Torri door v. d. Willigen reeds als een goed logement aanbevolen. Zeker een oud paleis; de eene toren dient nu om er een duiventil in op te hangen. Drie bont geschil- derde galerijen omringen eene binnenplaats en mijn no. 32 ziet uit op een plein, waarop de kerk St. Anastasia, een kapel en curieuse grafmonumenten. Terwijl mijn reisgenoot, wat ongesteld, eene si�sta houdt, ga ik de opgepronkte St. Anastasia zien. Eene

		geld terug moet hebben voor het bewaren van jassen. Ook tegen den came- ri�re in de restauratie Cova bij La Scala. �Het zit er wel aardig in den tuin vol acazias en bloemen; maar het niet op het tarief genoteerde is er zeer duur. Toch heeft de wezenlijke bedriegerij in Itali� veel minder plaats dan men denkt en heeft een zeker eigenaardig niet altoos hatelijk karakter ). Maakt men er attent op, b. v. in \'t hotel Europa, dat men de kamers fr. 1 hooger genoteerd heeft dan vroeger gezegd was, men veranderdt het terstond met opgave der reden van de vergissing. Het veiligst is zooveel mogelijk maai- altijd vooraf e vragen: Quanto costat Quanto si pagaf* \') Dr. Wolfgang Menzel, Reis naar Itali�. Dordr. 1838, bl. 17. �) In J. Baretti, De zeden en gewoonten van Italien. Amst. 1770 I bl. 167�171 is eene lijst van schrijvers van Brescia, die voor den werkzamen geest der inwoners dier stad getuigt. �) Kephalides. 11. II p. 369.



		�21
		REIS NAAR ITALI�.


		De maan beschijnt met haren sikkel het uitgestrekt plein en de Arena, het grootste monument der oudheid henoorden de Po. Het prachtige weder heeft vele wandelaars uitgelokt, men scherst, men lacht, de caf�s zijn bezet: er is veel beweging in, ook door de bloemenmeisjes, courantenjongens, die er uit- in- en doorloopen, de handelaars in lucifers e tutti quanti, gelijk overal in Itali� ^J). � Wij slapen beerlijk, beschut door gazen gordijnen tegen de \'s nachts vooral lastige zancelli of muggen, neven noemen wij ze in Friesland, die hier vrij wat muskiet- achtig zijn. Zaturdag 23 Septb.: Een genotvolle dag, vooral voor anti- quaren, ten koste van eenige zweetdroppelen: want het is zeer warm. In de Corso Cavour, de Porta dei Borsari gezien, door sommigen voor een triomfboog, door anderen voor eene oude poort der stad, onder keizer Galienus (A°. 2(55) gesticht, gehouden. De inscriptie daarop ten N. is nog vrij goed leesbaar ³). Over de gloeijend heete Piazza Bra naar het Arena; men doet wel dit open rond gebouw, hoe groot ook, (32 meters hoog, 161 lang, 133 breed, met 45 rijen steenen zitplaatsen, en ruimte voor 25,000 zittende en 70,000 staande toeschouwers) v��r het Colos- seurn te zien. � Het is de eerste betoovering van Romeinsehe grootheid die lang den boventoon behoudt, totdat liet Colosseum van Rome hem overwint en eene grootere te weeg brengt *)." De 72 arcades aan de buitenzijde bezigt men voor pakhuizen en werkplaatsen. Het is een klim, de 45 zitplaatsen op te stap- pen bij zulk eene warmte; maar het gezigt boven, over Verona, beloont de inspanning ⁵). Een zeer beleefd opzigter laat ons het

		\') In Florence biedt men geloof ik alles in de caf�s te koop aan, herhaal- delijk b. v. hembden, mutande enz., bijna de geheele waschlijst bij Badeker p. 267 te vinden. ) Pecht, I S. 145. �Selbst nach Venedig mnsz Verona noch gefallen �mit seinem Deberflusz ara Denkmalen der Baukust, die sicli seitbald2000 �.lahren hier in ununterbrochener Reihe vorfinden. � Es ist doch was Ei- �genes urn solch eine uralte Cultur, wie sie suh hier �berall ausspricht, u. s. w. ³) Zie Scipio Maffei; Verona illustrata.* Verona, 1732. 4 vol. fol cum fig. ⁴) Ai.oys vrijheer van Oefele, Mijn uitstapje naar Itali�. Amst. 18341. p. JiO. ⁵) Ener 11. S. 3ci6, trof ook nog op de tinnen �die dem Auge so wohl- thuende Einfachheit and Regelmiissigkcit der Eorm des Geb�udes.\'\' Over liet Arena zie vooral Franc. Scii\'io Maffei (Marquis, geb. te Verona 1075\'). Degli Anfitheatri e singularmente del Veronese etc. Verona 1725.



		�23
		REIS NAAK ITALI�.


		te 5 uur lijden wij al naar het andere station van Verona bij de Porta Vescovo. � Bij het broodje, met moeite aan het sta- tion bekomen, komt de koffij te Vicenza. Het spijt ons zeer, dat wij de paleizen en gehouwen, aldaar door Palladio ^l) ge- sticht, niet. kunnen aanschouwen; maar Verona heeft ons al proeven van zijn talent laten zien. Van Pa do va zien wij nu letterlijk niets door een uit zee opkomenden mist ²). A revoir! tot Donderdag e. k. Te Mestri scheidt de trein voor Triest zich van den onzen af. Allengs doemt Veneti� uit de golven op; de ��n mijl lange brug (3(30� el) is spoedig overge- spoord; wij zien de eerste gondels op de Lagunen; in een oogwenk zitten wij in een daarvan en langs kleine kanalen en een gedeelte van het Canal grande varen wij door de wonderlijke peer- of karafvormige stad, waardoor het hoofdkanaal als een slang heenkronkelt. Men zet ons aan de achterzijde van het hotel San Marco af; door een doolhof van gangetjes, het een duister- der dan het andere, bereiken wij onze kamer en eensklaps zien wij op de piazza San Marco neder, begrensd door het Kon. Pa- leis of de oude Procuratie, terwijl links de Uotn en vooral de Campanile ten hemel rijzen. �Alles, zegt von Raumer ³), wat gij ooit gezien en gedroomd hebt, moet voor de tooverkracht van het gezigt op het plein van San Marco wijken." De doodkistachtige, vrij vuile gondel is ons niet bevallen. Wij gaan liever te voet uit, om onze brieven van de post aan het Canal Grande, links van de Ponte Rialto, te halen. Wij kunnen den San Marco *) evenwel niet voorbijgaan. Eerst bij eene derde rustige bezigtiging begrijp ik iets van de bouworde der fa gade, waarvan de heistelling, vooral der fresco\'s daaraan, zeer noodig

		\') Ant. Magrini, Memwie intorno la vita e Ie opere di Andrea 1\'alladio. Pad. 4845, 4 con ritratta cd incisioni. ) Eser, p. 190. Dichte Nebel, aucli in I tallen im Oktober kein seltener Gast." \') Herfstreize* II pag, 3. ⁴) Giov Meschinello. La Chiesa ducale di S. Marco.Xcn. 1753,4.3Vol.in 4parti. Spiegazione della Basilica di S, Marco.* Ven. 1854 12. La Basilica di -S\', Marco esposta in 6 Tavole, all\' acquatinta da Ant. Lazzari. Yen. bislunga; La descrizione delV esterno ed interna, daarvan met 2 platen; A. Camesina, Die Darslellungen auf den Bronzethiiren des Haupteinganges von St. Marco. Hit 18Taf. Wien 1800, 4°; P. Cav. Haccardo, Saggio sopra i mosa:ei della chiesa di S. Marco. Yen. 1864, 8°.



		26
		UB. J. �IRKS,


		eeuw! Aan de collectie gouden Zecchini ontbreekt alleen de hoogstzeldzame van den Doge Marco Barberini (1485�1486). Treurig gezigt op de den 16 Aug. 1867 verbrande overblijfse- len van het schilderij (Titiaan\'s meesterstuk) S. Pietro Mar- ti re \'). Curieuse munten, zoo als mij toeschijnt, uit de kist van S. Marco (1096) voor den dag gekomen. � Foscarini zet ons af aan de Piazetta. Vier uren lang be- steden wij aan het bezigtigen van het P a 1 a z z o D u c a 1 e ²). Het binnenhof is onbeschrijfelijk schoon en indrukwekkend, ver- hoogd door de historische herinneringen; er heerscht, zoo vaak wij het bezoeken, eene eigenaardige Venetiaansche bedrijvigheid, wegens het water halen uit de fraaie bronzen putten door niet altijd onbevallige vrouwen en meisjes, in eigenaardig costuum. Zij dragen de koperen pot-emmers aan een stok dwars over den schouder wijd en zijd door de stad ³). Op deze plek zeggen wij met Sharp ⁴) �de wezenlijke voorwerpen overtreffen hier alles wat de verbeelding zich uit prenten voorstelt." De Oostelijke facade van het Binnenhof valt vooral in het oog. Daar zat Silvio Pellico gevangen. Ongemeen trolsch is \') S. Metro martWe di Tiz\'uino e la madonna di Giambellino, arsi la notte, 16 ylgoHo 1867. Ven 1867. con 2 tav. inc. ³) Ener, p. 316�321. Les quatre figures drap�es, 1\'�p�e au c�t�, s\'em- barrassant deux a deux, die Badeker bl. 268 vernield als staande bij den ingang, zijn stellig Byzantijnsch. Wij vonden dergelijke geharnaste figuren met kappen op een candelaber in & raulo fuori la mura bij Rome. ³) Zie la gi-avure des I\'uits a Venie dans la cour du palaii Ducal. Ma- gasin Pittoresque 1872 p. 71: Tous ceux qui ont visite V�nise connaissent ces deux belles citernes aux margelles de bronze autour des quelles on voit se presser saus cesse, dans la cour du palais ducal, les paysannes du Fri- oul, qui sont les porteuses d\'eau de la ville. Elles attirent les yeux par la singularit� de leur costume: un cliapeau d\'liomme en feutre noir, haut et a petits bords (een matrozenhoed, ook scheef gedragen), une chemise de toile, un jupon noir, uu pantalon serre u la cheville, et les pieds nus. Elles sont rarement jolies, inais elles sont belles par 1\'attitude, quand elles por- tent sur leurs �paules les deux seaux de cuivre en �quilibre au bout d\'un baton. � Les margelles des deux puits orn�es de seulptures, oeuvres de Nicolo Conti de Venise, et d\'Alberghetli de Ferrare, qui v�curent au milieu du 16 si�cle, sont dignes d\'admiration etc. ) 1. 1. bl. 6. G. (\'adorin, Notizie atorihe intorno al palazzo ducale di Venezia. Ven. 1838.8ⁿ. A. Dall\' Aoqua Giwti. 11 palazzo durale di Venezia,* con stav. Ven. 1864 8". Il Palaz/.o ducale di Venezia, illustrato da. Fr. Zanotto, con 188 tav. incise. Ven 1853�1862. 4". 4 vol.



		z.z-$(f
		^\\W\\* l


		T. oct. 998



		\'27
		REIS NAAR ITALI�.


		de Scala dei Giganti, dus genaamd naar de kolossale stand- beelden van Mars en Neptunus.. Die trap is in vakken verdeeld. Op de bovenste wierden de doges gekroond en de tachtigjarige Doge Marino Faliero (17 April 1355) onthoofd ¹). Wij gaan de Scala d\'oro op; vroeger mogt deze alleen door den adel, die in het gouden boek ingeschreven staat, betreden worden. Aan zulk een gouden boek zal Fiesole te Florence ons later nog eens herinneren. Wij bezien eerst de 50 ellen lange, 25 ellen breede en 15 ellen hooge Sala del Maggior Consiglio met hare 76 portretten van do- ges ³) links in den N. hoek beginnende. Een zwart bord (n° 36) in de Z. W. hoek vervangt dat van den zoo evengenoemden grijsaard. Onder de portretten 21 groote Venetiaansch-historisehe voorstel- lingen. Aan de Oostzijde het grootste (25 ellen breede) schilderij der wereld: het paradijs van Tin tor et. Prachtige plafonds in vakken door vijf der voornaamste Venetiaansche schilders in de 16^de eeuw beschilderd. Heerlijke afwisseling hij al dat ver- moeiend omhoog zien is het verrukkelijk gezicht benedenwaarts op het balcon (bij N°. 3 der \'21 groote stukken), waar het oog zweeft over de Lagunen en rust op de \|kerk van St. George en de Giudecca ³). Dezelfde rijkdom in plafonds en schilderwerk in de volgende kleinere zalen en vertrekken ten getale van zeven door Badeker p. 271 vermeld. � Wij gaan daarop het mu se o archeologico zien in drie zalen, vroeger woonkamers der doges. Vooral zeer oude kaarten van Fra Mauro en Zeno waarop het eiland F ris ia hoog in het Noorden voorkomt *)

		\') Byron, Marino Faliero, an hist. Iragedy in 5 acts. � Giidio Pull!:, Marino Faliero. Di-amma. Verona. 1840. ⁵) Emm. (\'icogna. Brevissima desrrizione dei prinripaV quadri nelle sale del pallazzo ducule. Ven. 185G S°. Bolle dei Dogi da Venez�a. Sec. XII al XVIII, con 7 t.wole in fotografie pubblimte da B. (ecchetti Ven. 1865 8". ³) Ook door Mr. Boer vermeld 1. 1. bl. 251. ⁴) Zie �het eilmd FriesUnd, door II. Vogelsang., in het Album der na- tuur 1870 bl. 1�11 met een kaaitje gevolgd naar het landkaartje in het te Veneti� in 1558 verschenen boekje: Dello scoprimento del hola Frieslnda, Etlanda, EngroveLinda. Estotihnda, ed Scaria futto sotto il polo artico da due fratelli Zeni, 31. Nicolo e M. Antonio etc. Zie Album p. 2. Over deze reizen bestaat ook nog eeu boek van 1\'lnr. Zurla Dissertazione intorno ai viaggi e scoperti settentrionali di Nicolo ed Antonio fratelli Zeni, con 1 carta. Ven. 1808 8°.



		28
		MR. J. DIRK.S,


		en een mappe-monde van 1457�1459 boeijen mij meer dan be- neden onder de galerijen de menigte bustes ^J). � Na het betere diner in de uitmuntende Qiraddri, avondwande- ling langs de Lagunen bij belderen maneschijn en lang vertoef in de Giardino reale op den hoek van het Grande Canal waar de Banda Cittadina muzijkstukken van Verdi, Donizetti en andere Italiaansche componisten uitvoert. Onder het genot van ijs ²) werpen wij een blik op de Venetiaansche beauinonde. die hier zeker tot laat in den avond vertoeft. In den zomer toch maakt een echte Veneliaan van den dag half nacht en van de halve nacht dag, het laatste op de Piazza San Marco met hare talrijke koffijhuizen. Het slenteren daarop, heen en weder, uren lang is geen tijdverdrijf, het is eene bezigheid evenals voor som- migen hij ons dagelijks uren lang het wandelen �gezondheids- halve." Bij de Venetianen heeft dat vele wandelen zeker geene gezondheid ten gevolge. De lucht is er menigwerf veel te on- zuiver om zooveel luchthad met vrucht te genieten. Er heer- schen vele koortsen; die leelijke vliegen tieren dan ook het best in moeraslucht. De tint der Venetianen is geel, de vrouwen hebben veelal lange, bleeke gezichten ³). Wat mij bijzonder trof in deze steeds zoo aristocratische stad was, dat vooral op de piazza San Marco het onderscheid van standen zoo geheel wegvalt. Niet alleen dat, zooals B. zegt, � Ie prince y prend son sorbetto a c�t� du petit bourgeois", maar de aanraking is er volkomen op gevaar af van erfenis, van het vuile in lompen gehulde popoio, dat alleen acqua fresca! ⁴) drinkt en daardoor nuchter en fatsoenlijk blijft. Dinsdag 26 Septb. Slecht geslapen door de z a n z a r e ⁵) en

		\') Menzioni onorifi\'he ossia iscrizioni eritte con tutti nel ducale palbizzo, a celebri italiani. Ven. 1866 8°. -) IJssoorten: J}^"" Latte, room of melkijs: limone, citroenys, orancio, oranjeijs, phuccio, groene noot of amandelijs, fragoli, aardbezienijs. Un ar- lecch\'no, is van rood-wit of yeel-groen enz. v. d. Willigen II bl. 62. ³) La regino. A Venetion d^nnj g\'rl hy Elion Vedder, een Amerikaan te Rome in lllutr. London New.* Jan. 6, 1872 p. 5 is geen model ervan. ) Het water is slecht in Veneti�. De middelen om beter te verkrijgen bespreekt G. Bianco. Sui modi piu acconti di proeved�re Venezia d\'acqua potabile. Ven. 1862. ^s) 5. Sharp, l�rieven over lt ie.* Amst. 177S. bl. 20. �Geen mensch, die



		29
		REIS NAAR ITALI�.


		de cimici, een nog veel kwaadaardiger diersoort. Onweder daardoor in liuis, terwijl een kort maai\' zwaar onweder met fei- len regen uit zee opkomt. De duizenden vrij-duiven verlustigen zich in de lang ontbeerde plassen op het Sint Marcus plein. Met de muzijk der bezetting voorop marcheren wij naar het station, om des Konings aankomst te zien, maar wij geraken en muzijk en soldaten kwijt in den doolhof aan gene zijde van het groote kanaal, in al die nu zeer bedrijvige en volle straatjes en steeg- jes. Later bespeuren wij dat een handwijzer �Via alla strada f er rata", de draad van Ariadne hier is. Wij bezoeken daarop het pantheon van Veneti�, de kerk S. Maria gloriosa dei Frari of de Frari, gelijk men, bij verkorting zegt. Wij bezien er vooral het mausoleum van den doge Jan Pesaro (-{- 1659) met de negerstandbeelden, zeer rijk maar bizar; het pyramiede- vormig monument voor Ganova (-f- 1822) *), door Fabris volgens Canova\'s model als tombe voor Titiaan bestemd; het al te prachtige monument voor Titiaan (-}� 1576, 98 jaren oud), door Keizer Ferdinand bekostigd en eerst in 1852 voitooid ³). Een gondel brengt ons naar de Ripetta terug. In een der ka- naaltjes ontmoeten wij de gondels, die den Koning en zijn ge- volg zullen afhalen. Keurig netjes zien de roeijers er uit, knappe kerels, grenadiers taille, in het wit met blauwe sjerpen, strooijen hoeden met fladderende bonte linten, gestreepte kousen en een zilveren plaat, waarop de roeiriem afstuit op den linker arm. Onze doge groet ons: nogal een groet! het zijn die van Zondag. Niettegenstaande het onweder, dat ons een paar uren tijd heeft genomen, is het nog zeer warm op de Piazza. Eindelijk komt Z. M. �il galant huomo," zooals zelfs de opgewonden La Stampa van heden hem noemt, met Prins Humbert, dien wij later uit Bologna naar Marabotto zullen vergezellen, en gevolg. Zij stappen in het Palazzo Reale vlak tegenover onze kamer af. Herhaald

		nooit in deze stad geweest is kan zich een denkbeeld vormen van den last dien wij thans (Septb. 1765) van de muggen hier (in Veneti�) hebben." \') Isabella Albrizz� nata Teotorhi. Opere di srtdtura e di plastica dl Jntonio Canova. Pisa 1821�24. 3 Tomi con incisioni. �) Eser S. 307: �Dieses Grabmal sucht an Umfang nnd Pracht, aber auch an Kalte und N�chternheit der gesuchten allegorischen Beziehungen, seines Gleichen." Zie Fr. Bsltrame. Tiziano Verellio e il suo munu mento. Mil. 1853. 2e ed. 4°. met eene afbeelding daarvan, alsmede W. Eergmann Tizian. B�der am seinem L�ben und seiner Zeit. Hannover 1865. 2. Bde.



		32
		MR. J. DIRKS,


		te spreken, moet ik aan de volgende personen iets ^J) offeren: aan den gondelier, aan twee oude mannetjes met haakjes voor het vast- houden van den gondel, twee sjouwerlui, twee visitateurs, (want Veneti� is porto franco), en den commissionair van San Marco. Met vier zeer babbelende lieeren ²), van wier discours wij door het dialect niets begrijpen, sporen wij naar Padova, en vin- den aldaar een uitstekend hotel in de Stel la d \'oro. Er zijn slechts mannelijke bedienden, die de bedden opmaken, de gla- zen op straat poetsen of wasschen, iets ongehoords zindelijks in Itali� ³). Achter het wereldberoemde op marmeren zuilen rustende caf� Pedrocchi, vinden wij eene restauratie en openen het gevecht met het doodslaan van eenige groote, bruinachtige nog al ziltige oesters �colla barba" van Chioggia ⁴). � Onder een onophoudelijk �va et vient" d��r liet zeer lange caf� slijten wij den avond. Donderdag 28 Septb. Wij gaan te voet Padova te zien,zeker eene der oudste steden van Itali�, al laat men den oorsprong er van niet tot Antenor, den verdreven koning van Troje en broe- der van Priamus opklimmen. Nauwe straten, vele arcaden en zeer groote tuinen. Eerst, in de E re mi tan i, een bezoek gebragt aan het grafmonument van Ga nova, voor Willem George Frederik Prins van Oranje (f 1799 alhier) hier gesticht. De geschiedenis ⁵) zegt, dat hij, een uitstekend generaal, ten gevolge van het bezoeken der lazaretten bezweek; de sacristano zei: gevolge van onze nieuwe kennissen van gisteren avond uit Chi- oggia. Vlak daarbij is eene arena in een wijngaard veranderd en daarin eene begrafenis kapel della Madonna de 11\' Arena (Annunziata). Nog nergens zagen wij zulke prachtige geheel zuiver bewaarde fresco\'s als hier, zij bedekken de beide zijmuren, geheel en al verdeeld in 34 vakken, voorstellingen uit het N. Testament en aan een verbonden door � Het laatste oordeel" allen

		\') Iets: groote fooijen behoeft men niet te geven; kleine, desnoods met een surplus van 5�10 centimes; die groote koperen stukken toonen vrij wat. ²) Eser. S. 346. Eine klappernde M�hle: die unersch�pfliehe Redseligkeit dieser Signori ist wirklich bewundernswerth. ³) Vgl. Memel 1- 1. bl. 16. ⁴) Ein Lagunenstadt. Zie Illustrirte Zeitung 1869. S. 454. ⁶) Zie Vercolg van Loon. Neder/. Gedenkpenningen. X bl. 473 n° 486 en C. Kruseman Aanteekeningen betrekkelijk zijne kunstreize in Itali�, \'s Hage 1826. bl. 90.



		34
		MR. J. DIRKS,


		beurs, (even als Lij van der Wielen te Leeuwarden, dank zij het verschil, sedert 1807, over de vraag: waar toch d e beurs zal staan?). Cider niet ijs hier aan te bevelen. � Er is veel te zien in Padova²) en wij hebben maar ��n dag er voor. Wij laten den pedel dei- Universiteit uit den kroeg halen en bezien intusschen de tallooze steenen inscripties en gekleurde wapenen waarmede de muren in de poort, op de trap en van de galerijen geheel ingelegd zijn, allen souvenirs door geleerde heeren in Padova achtergelaten. Een steenen album uit de 16^de � 17^de eeuw. Maar nog veel meer treffen zij ons, als de pedel ons de Aula mag na of groole gehoorzaal opent. Omstreeks 1500 wapens, fonkelende van goud en frissche kleuren door de herstelling, die zij pas ondergaan hebben, bedekken geheel als schilderijen de wanden ³). Een mo- nument van Galilei van 1855 en een prachtige koningstoel of zetel van nieuwen datum, getuigen van het herboren Itali�. Van veel ouderen datum is hetgeen wij daarop in het Palazzo della Ragione hoog verheven zien. De grootste (,?) zaal van Europa, 83 el lang, 28 breed, 24 hoog. Een enorm, hol, houten paard, vroeger bij het karneval gebruikt, moet aan de stichting der stad door Trojanen herinneren ⁸). Merkwaardiger vinden wij een fraai Isisbeeld, geschenk van Belzoni, den Aegyptoloog, zijne huste, een grafsteen van M. Livius Halys, een bloedverwant van den geschiedschrijver. � Daarna Si�sta! � Ik schrijf n°. 6. Diner. Avondwandeling. Tocht gevat in het zeer doorluchtige caf� Pedrocchi waarin men alleen in de galerij en voorzaal mag rooken. Te 10.20 heb ik een gevoel alsof mijn ledikant onder mij wegschuift: ik denk dat het verbeelding is, maar den volgenden dag vraagt eene spraakzame dame ons in den spoorwagon of wij, kort nadat de muzyk voorbij was, die zij op het balcon staande hoorde, ook eene aardschudding hadden bespeurd. Juist die mu- zijk had mij wakker gemaakt. �

		¹) Eser 1.1. S. 299. �Padua ist, wie die meisten italienisehen Stadie, fast unersch�pflich an Sehensw�rdigkeiten. Man k�nnte mehrere Tage hier zu- bringen und es w�rde an reichhaltigen Stofte zu belehrenden Gen�sse nicht fehlen." P. Brandolese, Pitture, sculture, architecture ed altre eose notabili dl Padora. Pad. 1795 8°. J. de Marchi Guide de I\'adone Pa" done 18�6 8°. z= Nuova gu�da con 12 vedute. 1855. ²) (enni storici suite famigtie di Padooa e sul monumenti delC Universita con 20 tav. lit. in 4°. fol. etc. Padova, 1842. 4». ³) Zie L. Pignoria, Le origine di Padova. Padova 1625. 4°.



		35
		REIS NAAR ITALI�.


		De slechte nachtrust cum annexis is spoedig vergeten. Te 10.55\' zegge 11,35, sporen wij naar Ferrara. Het vreemde van eene aardschudding in deze lage streken verdwijnt, wanneer men weldra (regts) de M o n t e E u g a n e i nadert � chaine de collines volcaniques isol�es s\'�levant au milieu de la plaine." Zij moeten prachtige wandelingen bevatten en een zeer verliefd paar reisgenooten verlaat ons zeker daarom zoo spoedig. Of was het om liet: E vietato anche di fa re 1\'amore in pubhlico ! van den ouden heer der spraakzame dame, wijzende op het E vietato di fumare, het is verboden te rooken!? De stations Es te waar T a s s o, meen ik, toefde en A r q u a, waar Petra re ha leefde en in 1374 stierf¹), liggen nogal ver van deze plaatsen. Overal vlak, zeer vruchtbaar maar soms aangespoeld land ²). Adria, vroeger aan zee, de stad die de naam aan de Adriatisehe zee gaf, ligt er nu zes mijlen af. In de oude tijden moeten de Appennijnen veel hoogcr en breeder geweest zijn; hunne hellingen spoelen allengs af en de sleilte daarvan toont nu hoeveel grond zij verloren. Desgelijks de Alpen, gelijk de enorme blokken in het Liradal bewijzen. Itali� is hier allengs (juist daar waar de kuit van de laars is) breeder geworden. Te 1.10 (zegge 2.40) (zoo zijn wij ten achteren) arriveren wij aan het station van Ferrara. Wij zijn nu in Romagna, waar het oude I tal ia begon: want te S. Maria Maddalena zijn wij de Po ge- passeerd. � Een open rijtnig, een breed plein, stoffig dooi^- het af- breken van wallen, geen wind, gloeiende zonnestralen en een lange rid naar het hotel Europa, waar alles slaapt behalve de eigenares en een jongen of servo. Het is de tijd van de si�sta; onze buurman heeft alles donker gemaakt en zijn nachtlichtje opgestoken. De si�sta herstelt mij volkomen. Mijn reisgenoot komt lachende terug. De kapper heeft hem zijn naam voorgele- zen uit de Gazetta Dell\' Emilia van Bologna, waarin de namen der te verwachten Congresleden al prijken. Wij maken alleen de tavola rotonda uit en nadat de warmte wat over is wandelen wij door Ferrara.

		�) O. Muller, Aus Peb-ar-a\'s a\'ten Togen. H si. Rum. Berlin 18G2. S". 2 IW. ■) Die Po-Ebene. �Gegeild cbenso einfurmig als reicli bebaiii. Uberall ein fruchtbarer Roden, die Aecker in weiten Reihen mit Maulbeerbaumen und wo der Grund letztern weniger zutrSglich, mit Ahoinba�men be- pflantz, und an jedem Baume eine Rebe hinaufgezogen." Eter S. \'280.



		36
		MB. J. DIBKS,


		Onze weleer prachtige kamer (de zoldering daarvan geheel snij- werk, de muren met verbleekte schoone fresco\'s bedekt) had ons reeds, eene voorproef gegeven van Armoede en Grootheid; in ��n bedrijf, in Ferrara. Eens had het 100,000 inwoners; nu 7s daar- van. Breede en verlaten straten, met havelooze paleizen; een kasteel met vier dikke torens, waarin het vreesselijk drama van Byron Parisina speelt; de Duomo of Cathedrale door vier marmeren leeuwen bewaakt, met eene aan de facade van het Palazzo Ducale te Veneti� herinnerende curieuse voorgevel; maar hier boogjes met vele basreliefs er boven. � Met moeite vinden wij een dragelijk caf�. De heerlijke verzen van Giacorno Leopar- di ) korten onzen avond. Zaturdag 30 Sopt. 4872. Om niet in deze warmte te veel te dwalen ²), nemen wij de herhaalde aanbiedingen van een cicerone aan. Wij bezien de St. Francesco met de tombes van de fa- milie d\'Este, de oude beheerschers van Ferrara. Daarin hooren wij een echo, die zestien malen herhaalt, zooals men zegt. In de Studio pubblico worden wij zeer beleefd ontvangen. Er is eene boekerij van 80,000 banden en 900 Handschriften. Deze trekken ons hier niet alleen, maar vooral het graf van Ai�osto, herwaarts in 1801 overgebragt en\' het eigenhandig Hs van zijn Orlando fu- rioso, van den Pastor fido van Guarini (alhier in 1537 geh. -j- te Veneti� 1612) en de brieven van Tasso, die hier aan het hof leefde. Een dier brieven is aan zijne waschvrouw gerigt. Ik sta in verzoeking die te copieren. Straks te Bologne zou zij mij bij de lavandaia van dienst kunnen zijn. Ook hier is een ghetto of jodenbuurt nu op den Sabbath passabel. Oveial is alles even vuil en verwaarloosd, zelfs het Palazzo della ragione comune. Vlak naast ons hotel is het hospitaal St. Anna: daarin bezien wij de cel, waarin de ongelukkige Tasso, meer dan zeven jaren, 1579�1587, op last van Alphonsus II van Ferrara, was opgesloten. De gedienstige geleider legt ons duidelijk uit, hoe door verbouwing nu het uitzigt uit. die cel op liet Castello, waar Leonora d\' Este woonde �connue par sa liaison malheureuse avec Ie po�te ⁸)" \') Zie Alfred vun I�eumont* 1. 1. Band II slot. ²) Due Giornl in Ferrara, iilruzone rorredata dl molti cogniz\'Oni utili al vioggiaiure e cittadino l\'emmese. Ferrara 1830. ³) li�deker I. 253, Goethe in zijn treurspel, Tasso, zegt liij, geeft ons eene getrouwe schildering van het hof van Ferrara in de zestiende eeuw.



		REIS NAAR ITALI�. 37 is verloren. � Het bezoeken van zulke plekken en in het ge- heel van Ferrara laat bij mij een bijzonderen indruk achter. � Onder dezelfde warmte als die van gisteren verlaten wij Fer- rara omstreeks 1.15 en komen omstreeks 2,20 te Bologna, het hoofddoel van onze reis.



		� REIS NAAR ITALI� DOOK Me. J. DIRK S.

		SEPTEMBER---NOVEMBER 1871. II. Bologna en het �Congres d\'anthropologie pr�historique" *). Bologna! BolognaI riepen de conducteurs op Zaterdag den 30 September 1871, te 2.20 of wat later, want de Italiaansche spoorwegdiensten houden zich niet stipt aan het uur dat de

		\') MH* J. Mestorff, in hare Aufzeichnungen {Der archaologische Congress in Bologna, Hamburg 1871. S 12 zegt � Preistorici, so hatte der Bologneser �Volksmund uns benannt und nicht genug, dass wir taglich von italieni- �schen Lippen die schmeiclielhafte Bezeichming horten: �ecco una preisto- �rtca" � lascia passar", sono preistorici" � sie wurde sogar in\'s fianz�sische ��bersetzt; denn auf dem Musik-Programm bei den offici�llen Banket stand �als erste Nummer Hymne des nations aux � Pr�historit/ues."



		41
		REIS NAAtt ITAUt�.


		ik mijne physionomie-kennis met het beschouwen daarvan: want zestien Romeinsche keizers of groote heeren waren onze nabu- ren op de breede galerij, die wij altijd moesten passeren. � Bij eene eerste wandeling in de nabijgelegene Via Veterini merkte ik op, dat daar, waar geene arcaden of portici zijn ook de trot- toirs ontbreken, de geheele breedte der straat met steenpla- ten is geplaveid en, vermits de rijtuigen hier gewoonlijk snel rijden, is het �schipper pas op!" Gelukkig zijn aan wederzijden openstaande winkels, vooral barbiers-etablissementen, in menigte, waarin de rijen stoelen altijd bijna bezet waren: want geen Ita- liaan bijna is zijn eigen Figaro. Toch ziet men zelden een Ita- liaan �comme il faut," geheel ruig als zoo menig Duitscher en voor den knevel dragen zij veel zorg. Iemand zonder knevel in Itali� is zeker een geestelijke. � Gewoonlijk zijn in geheel Itali� en bijzonder alhier de mannenkoppen veel knapper dan de vrou- wenhoofden en in Bologna ziet men ook vele wel doorvoede men- schen, vooral zeer dikke vrouwen. Waarom? Omdat zoo ergens in Itali� dan hier bij uitnemendheid vette kost gegeten wordt. Bologna la grassa! Wie kent dien bijnaam niet aan hare sau- cysen ontleend, en onder de benaming van salami, morta- della of zampone opgedischt, naarmate zij omvangrijker zijn? Vooral op de laatste is het versje ten volle toepasselijk bij zekeren spekhandelaar eens te lezen: Gelijk deez\' beuling onder de worsten Zoo prijkt Napoleon onder de vorsten. � Het uitstekend hotel Brun was reeds vol met de geannon- ceerde � illustri savanti" en de deze vergezellende dames, met wie wij weldra kennis maakten, zoodat menig onzer nu eens in persoon mocht spreken wiens schriften hij alleen kende of met wien hij slechts briefwisseling had gehad. Daarin, zelfs meer nog dan in het actuele, de acta van een congres, ligt het nut van dergelijke bijeenkomsten. Wetenschappelijke betrekkingen worden aange- knoopt en versterkt en vriendschapsbanden gelegd of bevestigd. De voorloopige bijeenkomst in het Archiginnasio, strekte dien avond ook tot kennismaking en verwelkoming. Den volgenden morgen gingen wij dezelfde straten eens bij daglicht zien, die wij den vorigen avond waren doorgereden. Zij waren nu in feestgewaad. De Gazetta de 11\' Emilia van



		13
		MR. J. DIRKS,


		2 October zegt: �Onze stad had gisteren een feestelijk aanzien. ., De nationale vlaggen, (rood, wit en groen) wapperden overal. � Sedert den morgen merkte men in de straten eene buitenge- � wone drukte op, die op den namiddag toenam: want men was �nieuwsgierig om de �illustri savanti" te zien, die zich naar � het Congres begaven." Het Congres ^l) werd in het Universiteitsgebouw ²) (Via S. Donati) gehouden in de aula of bibliotheek ³), omringd met galerijen, door een talrijk publiek bezet. Zij was met festoenen en vlaggen versierd; naast iedere Italiaansche was een vreemde vlag en tusschen die vlaggenbundels prijkten wapenschilden, waarvan dat van Frankrijk � rood, wit en blaauw, drie horizontale strepen en daarover heen R�publique Francaise � bijzonder veler aandacht boeide en tot nadenken opwekte over hetgeen er binnen ��n jaar tijds kan geschieden. Boven een en ander prijkten eenige trof��n waarin men lezen kon: Fondation du Congres a Spezia 1865. Premier Congres a Neufcha- tell866. Second a Parisl867. Troisi�me aNorwichl868; Quatrieme a Copenhaguel869. Cinqui�me a Bologna 1871. � Oml uur traden de prefect Cont� Bardesono, de Syn- daco C a s a r i n i, de president van het Congres Cont� G o z z a d i n i, de secretaris en ziel daarvan ProfessoreCavaliere Capellini, ge- volgd door andere leden der commissie benevens den Syndaco van Ravenna Co sim o Fabri en den Deenschen staatsraad Worsaae, de zaal binnen. Terstond deed het stedelijk muzijkcorps zich uitste- kend wel hooren; trouwens, de beoefening der muzijk staat op zulk eenen boogen trap in Bologna dat men aldaar, het eerst in Itali�, met uitnemenden uitslag, in het najaar van 1871, den Tannhauser van Wagner heeft ten tooneele gebragt. � Voor het eerst klonk ons de Hymne des Nations van Antonelli (de combinatie is niet onaardig) in de ooren, later zoo menigmaal gehoord.

		\') Aanwezig waren 226, ingeschreven 400 leden. ^a) Afgebeeld in de Descrizione dell\' lnstituto delle Scienze di Qaetano Lenzi. Bologna 1841. Prima (l) edizione zooals op den titel van dit boekje van 117 pp. staat. ³) Mezzo/anti was hier een tijd lang bibliothecaris; zie Lenzi 1.1. p. 37. �In denselben Riiumen, wo einst der polyglotte Mezzo/anti als Bibliothe- kar fungirte, summnten jetzt die verschiedenen Sprachen germanischen, slavischen und romanischen Stammes ineinander". MH« Mestorff, Aufzeich- wingen S. 0.



		43
		REIS NAAR ITALI�.


		� Chose singuliere d\'entendre la marche royale Italienne con- � fondue avec la Marseillaise et 1\'hymne autrichien ¹)." Ons Wiens Neerlandsch bloed! volgde zeer spoedig op de Mar- cia reale, waarmede de krachtige Hymne aanving en ein- digde. Na de hymne las de graaf Gozzadini zijne openingsrede in het Fransch, de offici�le taal van het Congres, voor. Hij heette de geleerden welkom. � Venez repandreici les tresors de la science, o� vos ayeux venaient les cueillir." Hij gewaagde van den rijkdom van Itali� in prehistorische voorwerpen en van de man- nen, die het meest hebben bijgedragen om ze te ontdekken ²). De bronnen voor prehistorische studi�n zijn in Itali� de plaat- sen waar de mensen geleefd en het graf waarin hij is ter ruste gelegd. � De eerste vindt men terug in de grotten en de pala- fitten of paalmeerwoningen in het Noorden van Itali�, en de terramaren in het Circumpadaansche gebied. De tweede ver- toonen zich in de begraafplaatsen uit de steenpei�ode van Can- talupo Mandala en San Polo en in die uit den aanvang van de bronzenperiode van Camarola. Maar de belangrijkste necropo- len (begraafplaatsen) in Itali� zijn, zonder tegenspraak, die uit het begin van de ijzerperiode, van Albano, Golasecca en Villa- nova. Daar vindt men de sporen van de laatste prehistorische periode, terwijl de eerste schemering van den historischen tijd doorblinkt in de necropolis van Marzobotto, waarop de zuivere Etrurische van Felsina, eerst onlangs onder het tegenwoordige Campo Santo La Certosa van Bologna ontdekt, volgt. � Uit deze bronnen en toelichtingen hoopte de eerbiedwaardige voorzitter, dat het congres eene gewichtige quaestie zou oplossen: � la liaison � entre les temps antehistoriques et les temps classiques dont � 1\'histoire a conserv� Ie souvenir ^s)." Handgeklap begroette dezen en den lateren welkomstspeech

		\') L\'Italie, 4 October, ontleend aan de Gazelta deW Emilia, 2 October. ) Hoe talrijk die laatste zijn, kan men zien uit een der zeer talrijke ons op het congres geschonken werkjes: de Bibliografiu paloeetnologica �a- liana dal 1850 al 1871 (Parma Sopt. 1871.) van Luigi Pigorini.* De index bevat 80 namen van schrijvers over genoemd onderwerp en de catalogus van hunne geschriften beslaat 41 bladzijden. ³) Zie la Revue scientifique de la France et de V�tranger. Paris 1871/72 p. 531.



		45
		REIS NAAR ITALI�.


		Wit gedast waren wij te 9 uren (Maandag 2 October) in de groote gehoorzaal van het Archiginnasio. � Dit gebouw beslaat als alle dergelijke inrichtingen in Itali�, voor zoo verre wij ze zagen, een vierkant door galerijen omringd. Onder die galerijen zijn de muren geheel bekleed met monumentjes en vooral met wapens ^J), soms zeer verkleurd zooals te Padua maar hier opgeschilderd. Dergelijk bekleedsel vertoonen ook de gehoorzalen, corridors, gangen en muren langs de trappen. Duizenden in getal, alle ter gedachtenis van mannen die hier gepromoveerd zijn of on- derwezen hebben. Van vele is de zin der soms lange ²) opschrif- ten duister. De meeste hebben slechts den naam en het vader- land onder het wapen van den schenker. � Na eene verwelkomings- groet van den Syndaco Casarini, gezeten tusschen de geheele Municipaliteit van Bologna, in het Fransch, rees de Bolognesche ingenieur Antonio Zanoni op, sloeg een quartyn open en las daaruit zeer luid en zoo lang voor tot dat hij een wenk van den Syndaco kreeg om zijne mededeeling te staken. Zij was geput uit een werk (L VI en 135 pp.) dat wij later ten geschenke ontvin- gen getiteld: Cenni (indices) storici, relazioni e ca tal o- ghi del Museo civico diBologna per la inaugurazione fatta il 2 Ottobre 1871 in occasione del V Congresso internazionale di antropologia e archeologia preis- toriche en de mededeeling geschiedde om ons voor te bereiden op hetgeen wij zien zouden. � Door eene lange reeks zalen, gevuld met de meer dan 150,000 boekdeelen der stedelijke bibliotheek, kwamen wij in het museum door den schilder Pelagio Pa- lag i (-j- 16 Maart 1860), met ^l/₃ van zijn vermogen, ook voor ¹/_saan de stad Bologna gelegateerd en waarvan de overige ²/s ^van

		Anglo-Saxom et leurs petits deniers dits Sceattas. Brux. 1870, 151 pp^VII planches. � Nicolai Heins� Italica. E poematum editione Elzeviriana a poeta passim correcta. Amstelodami 1872. XIV, 64 pp. was het werkje dat mijn reisgenoot later met deze opdragt in het licht en rond zond: Jtaliae poeseos litinae matri amoris sui teslem grati animi arrham mittit Johannes Cornelius Gerardus Boot. ¹) Zie ook Eser. Zwei Monate in ltali�n S. 280 �Es liosse sich auf diese Wappen eine interessante Zusammenstellung der Zeitgenossen gr�nden, die zu merkw�rdigen Resultaten fiihren k�nnte." ²) Van lange opschriften houdt men nu nog veel in Itali�. Zie alle Campi Santi. Toen wij na de opening van het congres den trap afgingen van de Universiteit prijkte op den hoek al een gedenksteen daarvan.



		47
		REIS NAAR ITALI�.


		afhangende paardenstaarten als vroeger de kurassiers droegen. Het einde is het offeren van een os en een ram. Op denderden band ziet men dagelijksche bedrijven; op den vierden beesten. Men vondt in deze situ la of emmer slechts verbrande beenderen. Hoogst interessant waren ook de twaalf steenen graven, met hunnen geheelen inhoud uit La Certosa overgebragt. De skeletten lagen er nog in, zooals zij voor welligt dertig eeuwen daarin waren ter ruste gelegd, omringd van de voorwerpen daar bij geplaatst, zooals schalen, kommen (roode en zwarte met figu- ren) soms nog met een snoer om den hals en de ringen om de armen, ja, met het stuk geld, aes rude, als veerpenning voor Gharon op de hand ). Vijf van die skeletten waren van kinde- ren, zeven van volwassenen, meest vrouwen. De 365 tot September 1871 in La Certosa geopende graven hadden meer dan duizend Etrurische oudheden opgeleverd; ossuarii of asch- en beenderen urnen, beschilderde vazen, bronzen kistjes, (eiste) koppen, schotels, groote vazen, bronzen en zilveren gespen, (fibule) knoopen, kralen van glas, geheele halssnoeren van barnsteen, bronzen spiegels soms met figuren en balsempotten. Ook ronde beenen schijven, gelijk men ze in Friesland in de terpen vindt enz. enz. Zeer voldaan ~) verlieten wij het Arcliiginnasio om in de Universiteit de eigenlijke werkzaamheden van het Congres aan te vangen, die na zeven zittingen op Zondag den 8^sten October ge�indigd werden. Het zou de grenzen mij gesteld verre overschrijden, indien ik het gesprokene hier ging mededeelen. Hen die daarin belang stellen moet ik verwijzen naar het uitvoerig Compte Rendu van het vijfde Congres, dat weldra het licht zal zien of naar het beknopt over- zigt daarvan in La Revue Scientifique de la France et de 1\'Etranger 1871 n°. 23�24 te vinden ³). Genoeg zij het \') Het aes rude,* in deze en de begraafplaatsen van Villanova en Marza- botto gevonden voert ons terug in de grijze oudheid. Het zijn toch koper stukken, brokken meestal in het geheel niet gemerkt, soms wel door regte lijnen daarop aangebragt; enkele zag ik rond als een discus]of schijf. ²) Zie ook Dr. Boot. Verslagen der K. A. v. W. 1872. II. p. 216�219. ³) Dr. Boot in zijne Mededeelingen over de terremaren in Emilia en over twee Etrurische begraafplaatsen bij Bologna. (Verslagen en mededeelingen der K. Akad. v. Wet. 1872 II. 2. 11. 198-220 verwijst nog naar het ver- slag van Prof. Cassani van Bologna in de Rinnovamento Cattolko 1871 n°. 30�31. Zie ook Mestorp S. 10-11. 17�22. 31�34. en 40.�42.



		49
		REIS NAAR ITALI�.


		cussie waaraan de bekende Hoogl. Carl Vogt, thans te Gen�ve, de Hoogl. Artur Issel van Gen�veen Gabriel de Mortillet, van St. Germain en Laye vooral deelnamen. Dr. E. Rivi�re uit Parijs deelde daarop mede hetgeen door de spoorwegwerken tusschen Nice en Genua uit de holen van Baosses-Rousses bij Mentone was voor den dag gekomen. Eene zinsnede in deze mededeeling lokte eene discussie uit, die het Congres in gevaar bragt om zich te verdiepen in de Darwinsche kwestie der �soorten". Zeer gevat brak de president van deze zitting de Hoogl. E. D�sor, uit Neufchatel die af en vatte zelf het woord op om namens den Hoogl. F raas uit Stuttgart, door ziekte verhinderd, eene mondelinge zeer belangrijke mededeeling te doen over hetgeen een hol, tusschen Ulm en Blaubeuem ge- vonden, opgevuld met wagenvrachten beenderen van den mam- mouth, den rhinoceros, van eenen zeer grooten leeuw, antiloop, enz., had opgeleverd. Menscbenbeenderen waren er wel niet in gevonden, maar duidelijke sporen van \'smenschen verblijf, als: steenen messen, ruw uit de hand gevormd potwerk, een doorboorde knok van een wilden kat, als halssieraad gedragen enz. Eens in de holen verdwaald, bleven de congresleden daarin nog lang door de niededeelingen van J. Zawisza uit Warschau over vijf holen, door hem bij Krakau, en van den graaf A. Przezdziecki, ook uit Warschau, over twee ook bij Krakau in de Karpathen onderzocht, die bijna dezelfde voorwerpen als het Wurtembergsche hol opleverden. Deze zitting sloot E. Dupont, directeur van het Museum van natuurlijke historie te Brussel, met niededeelingen over laFaune mammif�re quaternaire de laBelgique. toen aldaar de hippopotamus en de wilde geit en marmot onder hetzelfde klimaat leefden. Het klimaat moet toen meer evenredig gematigd, zonder die strenge uitersten, vooral van koude, geweest zijn. De N. O. wind, zeide de spreker, brengt ons nu (in Belgi�) de koude in den winter en in den zomer de warmte als gevolg van de groote vlakte in die rigting. � Il faudrait donc chereher 1\'ex- �plication du climat de 1\'�poque quaternaire dans 1\'absence de �ces terres et la pr�sence, a cette �poque, d\'une grande merau �N. E. de 1\'Europe." Inderdaad, wanneer men in de Harz zich b. v. op den Ziegen- kopf bevindt en den blik Noordwaarts wendt, dan ziet men den Teufelsmauer en den Regenstein als het verbrokkeld voorland liggen en, in onze oogen althans, heeft de geheele Harzstreek ten



		50 jin. .i. dirks,

		N. het aanzien van een voor eeuwen door woeste golven be- sprongen bergrug. De uren tusschen de namiddag- en de avondzitting werden grootendeels zeer genoegelijk aan den feestdisch in het hotel Brun gesleten. Ter naauwernood waren wij aangezeten of\' het � Wien Neerlands bloed!" klonk op het ruime binnenplein, als welkomsgroet aan Neerlands koningin. � Onder de toasten herinner ik mij nog die van D�sor op de oude groot- heid van Bologna. Hij wees er op welke groote stappen van vooruitgang die stad, die het woord Libertas in haar wapen- schild voert, sedert de weinige jaren van vrijheid (1859�1871) reeds gedaan had. �Wat lieefi men niet te verwachten voor de �wetenschap, wanneer mannen van hooge geboorte en rang als �de cont� Gozzadini, haar inwoner, onze president, zulk een �deel nemen aan de bevordering daarvan ¹)?" Onder den indruk welligt van het opgewonden diner, was de discussie in de avondzitting (8��O¹/^ zeer levendig. Vooral over de vraag of in de fracturen der beenderen, in de holen van Ta- rascon gevonden, de hand van den mensch is te herkennen of dat die zonder zijn toedoen zijn ontstaan\'? � Men weet dat, om het merg der beenderen [van overoude tijden lier een geliefkoosd voedsel] te verkrijgen, deze veelal moeten gebroken worden. Garigou, zijne morgenspeech vervolgende, betoogde uit exemplaren ter tafel nedergelegd van ja! Dr. Steenstrup, de beroemde hoogleeraar in de zo�logie te Kopenhagen, van neen! Ook anderen mengden zich in deze quaestie, te weten, Prof. Joly uit Toulouse, de Mortillet, Dupont en Paul Ger- vais, Hoogl. te Parijs. De Oostenrijksche graaf von Wurmbrandt las daarop een stuk voor over de Palafilten in Opper-Oostenrijk, waarop D�sor nog een aanhangsel gaf. Dr. Perrando Deo Gratias, uit Ligurie (StellaSt. Justina) was de laatste spreker op dezen wel besteeden dag. Hij handelde over de grotten van la Malta en van Pian Marino. Dinsdag, 3 October. Uitstap naar Modena en de terra- mare van Montale. Broederlijk deelde ik in den vroegen morgen mijn thee met een Engelschman en mijn brood en eijeren met een Zweed.

		\') Over de geschriften van cont� Gozzadini zie Dr. Boot 1.1. bl. 210 (f).



		51
		REIS NAAR ITALI�.


		Het bedienend personeel was in de war geraakt door het ver- trek, te 3 uur, naar Ravenna van onze Landsvorstin, die de weinige uren, welke zij in Bologna doorbragt, onvermoeid besteed had met het bezigtigen der pas geopende rijke musea en de prachtige begraafplaats La Certosa ^J). Ons vertrek had te 7y₂uur plaats en het traject van Bologna naar Modena, vooral met dezen exprestrein, was kort en duurde maar een uur. Alleen te Castel Franco, naar men wil het Forum G allo rum waar Antonius door Hirlius en Octavianus, den 15 April van het jaar 43 v��r Christus, werd geslagen, werd even stil gehouden. Bij het vertrek uit Bologna heeft men een fraai gezicht op den Monte Guardio, beroemd door de pelgrimaadje naar de Madonna di San Lucca. De omstreken van Bologna ten Z. W. zijn zeer schoon door de laatste uitloopers der Apennijnen. Westwaarts een zware vette grond, geheel vlak, waardoor de thans bijna water- looze Reno, de Italiaansche Rhijn, kronkelt. Wij passeerden die een half mijl boven de brug tusschen Treblo en La Cro- cetta waar een eilandje is, waarop Octavianus, Antonius en Le- pidus, in het jaar 43 v. Chr., na den oorlog van Mutina (Modena), het berugte triumviraat sloten. Men is hier geheel op klassieken bodem: want ook de weg volgt steeds de oude Via E mi 1 ia, in het jaar 187 v. Chr., door den consul M. Emilius Lepidus, van het tegenwoordige Piacenza tot Rimini aan de Adriatische zee, aangelegd, waar zij zich aansloot aan de Via Flaminia, te gelyker tijd door den anderen consul C. Flaminius Nepos door Umbria en Etruria tot Rome gemaakt. Te Modena ^!), anders eene stille stad van 31,000 zielen met ruime straten en arcaden, was alles in beweging... maar laat ik hier liever eene onzer bevallige togtgenoolen sprekende invoeren³). \') De tunnel onder den Mont Cenis of liever Col Frejus werd eerst den 16 October 1871 voor het publiek verkeer geopend. H. M. onze koningin passeerde die reeds v��r of op 1 October, in 22 minuten; anders zijn 28 �30 minuten daartoe noodig, zooals wij 27 October 1871 ondervonden. ^s) Te Mutina werd Decimus Brutus, de moordenaar van Julius Caesar, van Decb. 44 tot het einde van April 43 v��r Chr., door Antonius belegerd maar door de consuls Pansa en Hirtius ontzet. In de middeleeuwen en tot 1803 heerschte hier de familie d\'Este als hertogen van Modena (1452) en van Ferrara 1470� 1598, beschermers van Ariosto en Tasso, ³) MUe G. Mestorff. Aufzeicnnungen S. 12�15. De aanteekeningen zijn van onze hand.



		52
		Mfl. J. DIR.KS,


		�Op het stationsplein stonden meer dan GO rijtuigen gereed om ons naar Montale (een uur rijdens ten Zuiden van Modena) te brengen. Hoofd aan hoofd stonden langs den weg de in feest- kleed gehulde inwoners, die van het station tot in de stad, ja langs de straten als heggen geschaard waren om de �Pr�isto- rici" toch van zoo nabij mogelijk te beschouwen ^x). Helder en warm scheen de Octoberzon uit den diepen blaau- wen hemel neder op het als een tuin er uitziende land, waar de lange rij wagens digte stofwolken op strooide. De groote oogst was reeds binnen, hennep en tarwe waren ingeschuurd, maar nog blonken de donkere druiven in de groene guirlandes, die van boom tot boom zich slingerden. Het zijn moerbezieboomen, die de landman op bepaalde afstanden op zijnen akker plant en die hem daardoor een drievoudige opbrengst geelt: koorn, zijde en wijn. Hier en daar zag men tusschen de groene tak- ken vrouwen en meisjes bezig om de rijpe druiven te plukken; voor de met. vlaggen versierde hoeven langs den weg stonden velen der ingezetenen de hoeden zwaaiende en viva\'s roepende; maar het meerendeel der bevolking was de Pr�istorici vooruit- gesneld naar de kerk van Montale, waar wij spoedig onder klok- kengelui onzen intogt hielden en door het muziekkorps der bur- gergarde ontvangen werden." �Uit eene vlakke weide nevens de kerk rijst als een eiland eene hoogte, waarop het huis van den pastoor. Duizenden jaren geleden, toen deze weide nog moeras of een meer was, kozen menschen deze plek tot hunne woonplaats. Zij sloegen palen in den drassigen bodem, bouwden er verblijven op en vestigden zich hier met der woon. De afval van hunne maaltijden, de asch en kolen van hunne haarden en alles wat een mestvaalt vormt, viel in het water en bleef op den bodem liggen. Door deze ophoopingen klom het terrein en vormden zich allengs kunstheuvels, in welke men thans de sporen van hun verblijf vindt, te weten met kolen vermengde aschlagen, den afval van hunne maaltijden, de scherven van hun kookgereedschap en toe- vallig verloren gereedschap of tooisel. Ziedaar de zoogenaamde Terra maren waarvan men reeds

		\') Overal wapperden vlaggen of lagen bonte kleeden uit de vensters; dit laatste ook om bij het leunen op de kille steeds, steenen, vensterbanken de koude van de bloote armen af te weeren.



		59
		REIS NAAR ITALI�.

		in de districten van Modena, Par-ma en Reggio geen gering aantal ontdekt heeft. Lang stond men in twijfel of het bezinksel van stroomend water was, dat in zijnen loop oude bewoonde gronden of oude graven had omgewoeld, of dat men hiev oude plaatsen vond waar men vroeger de lijken verbrandde De ijverige nasporingen van Pigorini ), Strobel ^s), Gastaldi ⁸) en anderen hebben intusschen tot klaarheid gebragt �dat de Terramaren verlatene woonplaatsen zijn, evenals de Deensehe Kj�kkenmoeddings) en de Zwitsersche paalwoningen. De boeren groeven deze hoogten af om er hunne akkers mede te bemesten ⁵) en daarom noemde men die groeven Marniere, Mergelgroeven en de aarde zelve terra Mama (Mergelaarde). Vermits echter deze aan meststoffen rijke aarde geen mergel bevat, zoo sloeg ter voorkoming van dwaling, indien ik mij niet bedrieg, zegt M^1Ie. Mestorff, de heer Pigo- rini voor, om in plaats van de benaming marniere of terra mar na, den b\'ij het volk in gebruik z\'ijnden naam terra mara aan te nemen, die dan ook in de Archeologische terminologie is ingevoerd. De terramaren behooren meerendeels in het bron- zen tijdvak ofschoon eenigem de onderste lagen steen e n gereed- schap opleveren, terwijl andere tot in de ijzerperiode schijnen op te klimmen ⁶)." �Treden wij nu in den voortuin van den pastoor en door zijn huis op het daarachter gelegen en met kastanje- en notenboo- men beplante terrein, dan ontwaren wij drie groeven ⁷), in welke de hongerigste archeologen weldra verdwijnen ^s), terwijl anderen de voorkeur geven aan een overzigt van het terrein. \') Veertien geschriften van Luigi Pigorini worden in de genoemde Bi- bliografie/, vermeld. Het oudste is zijn Terramara di Casaroldo in Sam- boseto 1862. ²) Pellegrino Strobel schreef met Pigorini Le terre mare dell\' Emilia. 4862 en gaf zeven andere geschriften uit. ³) Bartolomeo Gastaldi als boven zes, het eerste in het jaar 1839. ⁴) Vert. hopen voorraad vit de keuken. Vergl. Boot 1.1. p. 205 f). ^s) Zooals men in Friesland de terpen afgraaft met hetzelfde doel en met dezelfde gevolgen. ⁶) Zie verder Dr. Boot 1.1. p. 200�209 over de terra maren. ⁷) In 1868 was deze terra mara, een der beroemdste, ontdekt. Zie Dr. Boni en Prof. Generali Terre mare modenesi 1870 p. 49. ⁸) L\'Itali� �Il �tait bean de voir avec quelle ardeur (in die warmte!) les amateurs d\'antiquit�s se mirent a recueillir des fossiles."



		54
		MR. .1. DIRKS,


		De groeven zijn eenige ellen diep. Op den bodem ziet men schuins afgeknotte half vergane palen; aan de loodregt afgesto- ken wanden vertoonen zich beneden den bouwgrond, vette klei- asch en kolenlagen. Hier en daar steekt een potscherf uit; men grijpt naar de houweelen, begint te arbeiden en haalt het stuk er uit; hier een fraai oor, ginds een dikke grijze scherf met strepen bekrasd, soms een onderkaak van een hert of rund ^!). Slechts een heer is zoo gelukkig een bronzen haarpriem te vin- den ³). Ieder kon behouden wat hij vond; ook een aantal pot- scherven, al vroeger gevonden, lagen ter beschikking der liefheb- bers; de bronzen voorwerpen, als van meerdere waarde, waren alleen voor bet Museum van Modena gereserveerd. �Hij", zegt M^Ue. Mestorff, � die in Denemarken een Kj�kkenmoedding ge- zien heeft, wordt door de gelijkheid van dezen kunslbodem ver- rast. Schelpen alleen, het hoofdbestanddeel van de maaltijden der Deensche kustbewoners, vindt men hier in het binnenland van Itali� niet." � Onder de boomen van zijnen tuin, aan een met papieren be- dekt tafeltje, zit de Aartsdiaken en pastoor van Montale, Dr. Tassi; aan ieder die hem nadert reikt hij een pen over en verzoekt hem zijn naam in een opengeslagen boek te schrijven. Uit dank daarvoor ontvangt men een sierlijk gedrukt sonnet in het Italiaansch en Latijn tot lof der wetenschap en hare beoefenaars. Niet min- der hupsch zijn de vrouwen des huizes. Alle arbeid staat stil; het met zijdespinsel omwoelde spinnewiel is met een doek over- dekt: want de bezige handen bereiden den disch waarop ons koffij gediend wordt. � Bij het afrijden rijken allen den gast- vrijen priester de hand en onder een �Evviva 1\'archiprete di Montale! beklimt men het rijtuig. Getroffen wenkt de oude heer met de hand tot afscheid; buiten de deur wordt het Evviva! door de zamengevloeide boeren en boerinnen honderd- voudig herhaald ³) en onder klokkengelui en vrolijke muziek,

		\') Menschenbeenderen werden nog hier nog elders in terramaren ge- vonden. Boni p. 44. ²) Onze wagengenoot J. Pividor uit Ferrara. L\'Italie zegt �mie magni- fique aiguille scriminale" haarpen. ³) Dr. Wulfgang Menzel in zijne Reis naar Itali� in het voorjaar van 1835 Donlr. 1838 gewaagt 11. 30 van de hoffelijkheid der Italiaansche Doe- ren; zelfs de kleine jongens noemen elkander Signor! al gaan zij in lom- pen gehuld.