|
^ \'2^/
|
||||||||||||||||
|
BIBLIOTHEEK
Dr. J. M. FRAENKEL |
||||||||||||||||
|
m
|
||||||||||||||||
|
\'
|
|||||||||||||
|
•
|
|||||||||||||
|
FRAENKEL
1475
|
|||||||||||||
|
DE EGREGIO, QUOD IN REBUS CORPOREIS CONSTITUIT
P L 0 T I N ü S,
PULCHRI PRINCIPIO.
|
||||||||
|
SCRIPMT
A. J. VITRINGA,
PH1L. THEOR. MAG. I.1TT. HL\'M. DOCTOR, GYNNASH DAVF.NTRIF.NSIS RECTOR.
|
||||||||
|
UlüLlOTHEEK DER
RIJKSUNIVERSITEIT
UTRICHTé
|
||||||||
|
CJuaerenti, qua re adductus, post tot egregia scripta de rebus aestheticis, imprimis
inde a saeculo XVIII medio a viris doctis in lucem editis, nunc antiquuin illum Plotinum de pulchro docentem apud viros doctos nostrates iutroducam, responsum paratum habeo. Est enim Plotini philosophia quum caeteris partibus, turn in exponenda pulchri natura tam praes- tans, ut non viderim hac de re a recentioribus sententiam prolatam esse, qua quaestio ad meliorem finem perducatur et acutius dirimatur. Attamen nee pauci eandem viam, quam philo- sophus noster secutus est, ingressi sunt, nee dubitaverunt, quin pulchrum in forma quaerendum sit (1). At non viderunt, et in his restrictionibus praecipuum philosophi Neoplatonici meritum positum esse arbitror, necesse esse, ut una modo forma quum materiae tuin imprimis caeteris in eadem re occurrentibus formis seu ideis imperet, nee formam praestantissimam ae gratissimam per se solam minime sufficere, ut pulchra res fiat, at omnino materiem eam esse oportere, quae a forma domari possit. Non qualiscumque inateria, v. e. res unice ad vitae eommoda et prop- ter \'usum ipsum facta, ea est, quae se ita a forma subjungi sinat, ui animi spectatorum vel inviti avocentur a materia, e qua res composita, aut ab usu, eui inservit, verbo, ab omnibus quae hac forma eontinentur. Quod quum reeentiores perpetuo fere neglexerint, nil mirum est profeeto in infinitum usque disputari posse de pulchro in ejusmodi rebus, quibus ncutiquam inesse possit, licet earum partes exteriores tam artificiose eoofectae sint, ut eodem artilieio in aliam materiam adhibito sponte eximia pulchri species nasceretur. Diu multumque disputari potest de pulchro in aedificio, quod architectus ad amoeniorem vitae cultum ita instruere jussus est, ut conclavia sint spatiosa, hieme ut frigus faeiie arceri possit, aestate, ut nee solis radii nimis in ea penetrent |
||||||
|
(1) Satis notum est viro egregio in rebus aestheticis Lessingio pulchrum ita in formis solis positum fuisse, ut
etiam doleret in pictura usum colorum introductum esse. Nullus autem inter reeentiores est, qui propius ad Plotini doctrinam accedat quam Schillerus (Ueber die asthetische Erziehung des Menschen. In einer Heihe von Briefen. Operum voL XII). Quamquam satis liquet eum Plotinum nee legisse nee hujus placita novisse. |
||||||
|
4
|
|||||
|
nee tarnen tristes tenebrae regnent, ut omnia facilem aditum habeant, et variae supellectiles aptunt
in iis locum inveniant. Num fieri possit, ut architectus et bis omnibus vitae commodis satis faciat et tarnen haec omnia mere vitae usum spectantia ita pulchra forma occulat, ut spectantis animus in hanc solam defigatur, de illis vero ne cogitet quidem? Num in tali domo idem effi- cere possit, quod in aede sacra, in qua condenda id unicum est arliflcis consilium, ut visus jucunde moveatur et mens a rebus terrestribus ad coelestes revocetur? Quamquam fatendum est et hodie in ejusmodi aedibus condendis ita altendi ad varia vitae commoda, ut audilores facile verba concionatoris auscultent, ut sedes ac subsellia apte distrihuta sint, ut sufficiens lux effundatur, ut vel in his aegre forma absolutum imperium in materiam reportare possit. Quis de pulchra forma cogitet in oratione, qua v. c. agitur de optima agri stercorandi ratione? — Possunt singula verba et sentenliae ita disposita esse, ut in lus nil reprehendendum sit, potest ar- gumentatio ita apte procedere, ut apud auditores persuasio efficiatur, potest ejusmodi oratioui hoc sensu facundiae laus adtribui, sed pulchra nee esse potest nee, si posset, debet fortasse, nam auditores non avocandi sunt a rebus vitae communis, imo multo magis ad eas revocandi. Quin pulchra forma nonnumquam oberit aptae expositioni rerum, de quibus agitur. At valde mirandum doctissimos Plotini interpretes, Greuzerum (1), Julium Simonem (2), Va-
cherotum (3), Kircherum (4), Bartholomeum a sancto Hilario (5), non satis atlendisse ad egregiam ejus de pulchro sententiam, imprimis Greuzerum dico, qui sextum Enneadis primae, quo de pulchritudine agitur lihrum, separatim cdiderit, et cum aliorum philosophorum ex antiquitate, Procli imprimis sententiis, contulerit. Etenim suspicor hos omnes interpretes eloquentia Plotiniana vel invitos abreptos fuissc in illam pulchritudinem, quam solam verum pulchrum Neoplatonicus praedicat, pulchrum non sensibus obvium, sed divinum illud pulchrum, quo in moribus ac insti- tutis conspicuo animus ad res divinas contemplandas evehatur. Ac revera pulchrum in materia expressum ita obiler et negligenter fere a philosopho tangitur, ut lector facile eo adducatur, ut id aeque parvi habeat ac auctor ipse. Et vix aliter fieri potest, quin in Plotini scriptis ab acutissimo etiam lectore multae egregiae
sententiae aut praetereantur aut mox in oblivionem abeant. Tanta enim est copia plaeitorum, ea est concinnitas, qua singula enuntientur, ut animus lectoris de alia sententia ad aliam de- trudatur el ad omnes animo retinendas et perpendendas vix locus relinquatur. Quo fere neces- sario accidit, ut ea, quae a philosopho, quippe minus universum argumenti consilium spectantia, prac caeteris brevia enuntientur, gravioribus placitis cedant. (1) Quum in editione Enneadum Plotini, tum in Plotini libro de pulchro, separatim edito Heidelbergae, anno MDCCCXIV.
(2) Histoire de 1\'école d\'Alexandrie, par Jules Simon. Paris, 1845. 2 vol.
(8) Histoire critique de 1\'école d\'Alexandrie, par E. Vacherot. Paris, 1846. 8 vol.
(4) Die Philosophie des Plotin, von C. H. Kircher. Halle, 1854.
(5) De 1\'école d\'Alexandrie. Rapport a 1\'académie des sciences morales et politiques, par J. Barthelcmy Saiut-
Hilaire. Faris, 1845. |
|||||
|
5
|
||||||
|
Nee tarnen supersedere potui Platonis de pulchro sententiam enarrare, quum libri N\'eoplatonico -
rum sint velut commentarii in illius scripta, quumque hi, quae ille obscurius aut diffusius in variis dialogis tractat, in unum systema redigere et explanare conati sint, nee ncglexerint tamen ea nova placita, qua Aristoteles et Stoici imprimis philosophiam auxerunt. Et paulo aeeuratius investigandum esse censui in Platonis sententiam de pulchro in rebus sensibilibus, quum mihi viderer hae in re nonnihil discrepare a recentioribus hu jus philosophi interprelibus, quod quan- tum sit qui perspicere vult, is adeat recentissimum, quantum equidem seio, historiae de aesthe- tica scriptorem Zimmermannum (1). Omisi autem Plotini sententiam eum recentiorum placitis conferrc, non quod eain dis-
quisitionem supervaeaneam haberem, sed quia ejusmodi disputatio vix uno volumine nedum paucis pagellis contineri poterat. Adjunxi vero huic libello versionem Necrlandieam libri VI Enneadis I. Quum enim saepius
animadvertissem Plotinum apud viros doctos in patria nostra fere ignotum esse, non hujus operae me taeduit, ea spe ductus, fore ut, licet paucis, persuadcam scripta Plotiniana minime adnumeranda esse iis monumentis antiquitatis, in quibus genius ille Atticus tolus fere barbariae sordibus ac nugis obrutus vix agnosci queat. |
||||||
|
(1) Geschichte der Aesthetik als philosophischer Wissenschaft, von Dr. Robert Zimmermann. VVien, 185 S.
|
||||||
|
In hipi\'ia majore «Ie pulchro disputant Socrates et Hippias sophista, atque illu rogante, quid
sit pulchrum, hic non dubitat respondere (1), summum sibi pulcbrum videri virginem pulchram (2) et statim addit, tamquam argumeutum; „ quia omnibus ita videtur." Consensus omnium est igitur, ex opinione sophistae, norma, qua pulchrum dijudicandum sit. Hoc modo notae pulchri limit mere subjectivae, quam sententiam multi sunt, qui etiamnunc suam faciunt, ita negantes aestheti- cam in systematis formam redigi posse. At Socrates Platonicus non acquiescit in responso tam vulgari; nonne equa pulchra, inquit, lyra pulchra, imo, olla pulchra eodem jure dici possunt pulchra? — Qua interrogatione sophistam docere vult, se non quaerere de hac illave re pulchra, sed de notis universalibus pulchri. Jam (3) Hippias cogitans de ejusmodi nota, re- spondet, eam sibi videri in auro contineri; hoc enim omnes res ornari, easque , quibus adsit, pulchri speciem accipere (4). Quo responso satis puerili Plato , me judice, nil aliud significare voluit, nisi hoc, notam pulchri non quaerendam esse in hac illave materia; nam mox ostendit eburnea, lapidea, alia, aeque pulchri nomen mereri, siquidem iis rebus, in quibus reperiantur, prudenter sciteque accommodata sint. Igitur sophista aliam rationem init, et plane a scopo aberrans, pulchrum in eo positum arbitratur (5), ut quis frualur prospera valetudine, opibus ac dhitiis abundet, omnibus afliciatur honoribus, parentibus honorifice sepultis ipse ad beatam per- |
||||||
|
(1) Hipp. maj. p. 287. E.
(2) Ne tarnen sophistae incliti sententia nimis insulsa videatur, huc adscribam enuntiationes, quales inter recentiores
deprehendimus apud Platnerum: Das Weib ist der Mittelpunkt der Schönheit. Wir nennen schön Alles, was melir oder weniger Aehnlichkeit mit dem Reiz des Geschlechtstriebs hat. — Schön ist die Wellenlinie, weil sie am weib- lichen Körper sich findet. — Wir linden Bewegungen Schön, die sich ara Weibe finden. Ernst Platner: Vorlesuugen fiber Aesthetik. In treuer Auffassung nach Geist und Wort wieder gegeben von dessen dankbarem Schuier W. M. Erdmann. Zittau und Leipzig. 1836. (8) Ib. p. 289. D.
(4) Audias Zimmermannum de philosopho Britannico Homio ita disputantem „ Die Schönheit der Farbe ist zu
bekannt, als dass sie Erklaring bedürfte. Tragt nicht die glanzende und lebhafte Farbe des Goldes und Silbers viel zu dem hohen Werthe bei, den man diesen Metallen giebt? Der Kaufmanu verriith sich auch hier; der hohe Werth des Goldes und Silbers muss selbst in die Aesthetik eingreifen. — Gesch. der Aesth. p. 288. (5) Ib. p. 291. D.
|
||||||
|
8
|
||||||
|
veniat senectutem, denique mortuus a filiis pie et magnifice sepeliatur; scilicet nomiue pulchri
ea omnia compleet ens, quae, e sententia Graecorum, ad beatam vitam perlineant. Jam Socrates ipse plures definiliones pulchri proponit, quarum prima est, an furtasse pul-
chrum sit to xpé-rcv %xi $ $v<rt; xirroü (aptum et commodum) (1)? — Quum autem postea pateat illo apto et commodo potius effici, ut res pulchrae esse videantur, non ideo pulchrae sint, hoc eliam rejicitur, quum de pulchro ipso, non de falsa ejus specie disquiratur. — Deinde (2) So- crates vult pulchrum contineri in utilitate (rei %ptai(txf). Utile autem id dicilur, cui inest vis aliquid efticiendi. Quoniam vero hi effectus aeque mali ac boni esse possunt, notio pulchri in- terdiim cum ea mali congrueret, quod quum ipsius pulchri naturae repugnet, quae omnino postulat ut cum bono conjunctum sit, id demum %p-/i<rtpov erit pulchrum, quod bonurn eflicit. Ita vero in aliam difficultatem incidimus, ut ncmpe pulchrum sit causa boni. Causa autem distincta est ab eflectu; quo fit, ut pulchrum non sit bonum, quod tarnen ejus notio postulat. Inde, hac quoque deunitione rejecta, Socrates arbitratur pulchrum nihil alin I esse nisi jucundum, quod visu ,ni <lii hij in percipiatur (3;. At per caeteros sensus eliam jucunda percipi possunt. Quid igitur causae est, ut ea sola jucunda, quae per visum et auditum percipiantur, nomine pulchri digna sint? Et profeclo auditus aut visus ipse per se non in causa esse potest, ut jucundum aliquid fiat pulchrum, nam sunt modo instrumenta, quibus animus laete aflicitur. Itaque denuo quaerendum est, quid sit tandem illud, quo ea pars jucundi, quae ad auditum visumque referlur, pulchrum habeatur, quo facto mox palet nos nihil ultra quam in initio dialogi ad naturam pulchri perspiciendam profecisse. Fortasse tarnen aliquid lucis quaestioni oirundatur reputantibus, jucundum, quod per auditum et visum percipiatur, hinc pulchrum audire, quia hi sensus praestantiorem locum occupent prae caeteris, gustu, olfactu, quorum usus praecipuus sit in functionibus et necessitatibus vitae animalis, cibo potuque. Et revera jucunda per visum au- ditumque percepla potius spectant \\itam, quae dicitur intellectualis, imprimis, apud homines saltein, inserviunt ad ingenium formandum, ad eas notiones percipiendas, quibus animus nulritur. Si igitur haec jucunda, prae caeteris, utilia (4) appellanda censemus, fortasse recte distiuxeri- mus, sin pulchrum hinc definimus jucundum utile {vihovw u$i\\t[A0v), eaedem diflicultates redeunt, quibus coacti fuimus desistere ab ea ratione, qua videbatur pulehrum contineri utilitate ipsa. Iia partes disputantes discedunt nulla probabili de pulchro sentenlia inventa. Quum vero satis nolum sit in ejusinodi dialogis Platonis, quibus philosophus fateatur se quaestionem
non ad felicem eventum perducere poluisse, nee aliquid veri invenisse, tarnen multum veri latere, age, videamus, quid de natura pulchri variis in hoc dialogo propositis deiinitionibus doceamur. 1 lntroitus loco ad universum quaestionem, auctor monet, jam non agi de hac iilave
re, quae a plurimis, imo ab omnibus, nomine pulchri insigniatur, sed de universa aut abstracta qualitate, quae quibus insit, pulchra reddat. |
||||||
|
(1) lb. p. 293. E. (2) lb. p. 295. C. (3) 1b. p. 297. E. (4) Ib. p. 308. E.
|
||||||
|
9
|
|||||||
|
2° Hanc qualitatem non positam esse in materia, e qua res conBciantur, secundo loco docemur;
3° Neque ejus notionem confundendam esse cum iis, quae ad beatam et felicem vitam pertineant.
4° Propius autem ad ejus naturam accedit id, quod aptum et congruens appellamus; quod tarnen
quum polius externam rerum speciem quam virtutem interiorem spectet, philosophus nos docet pulchrum non referendum ad eas qualitates, quas accidentales uominemus, sed in intiraa rerum natura situm esse. 5" Irao tam excellens ejus natura est, ut non sejungi queat a bono.
6" Attamen non bonum ipsum est, nam refertur ad sensus externos et eorum quidem ad visum
auditumque. Si illi sensus jucunde afliciuntur, causa movens pulchrum est, ea saltem couditione ut illud jucundum non a bono separatum sit. Quum igitur pulchrum sit qualitas rerum, qua visus auditusque jucunde moveantur, (amen
arctissime cohaeret cum vero et bono. Et hanc esse genuinam Platonis de pulchro in rebus, quae sensibus percipiantur, sentcntiain
proxime patet e simili gorgiaë loco (1), ubi hunc in modum disseritur: „ Socr. Quid vero de hocce sentis ? Pulchra omnia, uti et corpora et colores et voces et
„instituta, numquid ea pulchra vocas ad nihil respiciens? Ut ecce primo loco corpora pulchra, „ nonne aut utilitatis ratione habita dicis pulchra esse, atquc ad id pul- „chra, cujus usui serviunt; aut propter aliquam voluptatem, videlicet „quod in spectando spectantes voluptate afficiant? Ilabesne, praeter baecce, „ quod de corporis pulchritudinc dici possit? Polos: Nihil aliud. Socr. Nuui itaque caetera „omnia et figuras et colores vel propter jucundi sensum aliqueru, vel propter utilitatem, vel „ propter utnunque pulchra appellas? Polüs. Ita prorsus. Socit. Nonne et voces et quae „ ad musicam pertinent eadem ratione? Polüs. Ita. Socr. Quiu etiam, quae pertinent „ ad leges et instituta, non ob aliam causam pulchra sunl quam quod aul ulilia aut jucunda aut „ utrumque sint. Polüs. Non, ut mihi quidem videtur. Socr. Nonne igitur de disciplinarum „ pulchro idem existimamus? Polüs. Idem prorsus; et nunc quidem pulchro definis, o „ Socrates, pulchrum definiensper jucundum et bonum." Nee discrepat locus in alio dialogo, philebo , in quo tarnen de natura illius jucundi et
utilis, quibus pulchrum constet, paullo accuratius docemur. Operae pretium est locum (2) huc adscribere. „ Jam, inquit Socrates, non conor dicere de pulchriludine Ggurarum, qualem plerique
„ forsitan intelligant, ut puta animalium aut imaginum pictarum, sed loquor de linea recta et „ orbiculari et de planis, quae inde tornis conficiuntur et de solidis et de iis, quae perpendiculis „et angulis fabricantur, si me intelligis. Ilaec enim non pulchra esse dico, quatenus ad alia „ referantur, ut alias res, sed semper esse pulchra per se et proprium quoddam sibi jucundum |
|||||||
|
(1) p. 474 D. (2) Phileb. p. 51 C.
|
|||||||
|
•1
|
|||||||
|
10
|
|||||
|
„ habere, minime simile jucundis sensuum titillationibus; colores itetn eadem ratione pulchros
„ atque gratos esse dico." Pulchrum itaque et hoc loco refertur ad jucundum gratumve oculorum et (ut e proxime
sequentibus patet) aurium sensum. At nemo est, quin perspexerit, ejusmodi enuntiatioDibus notionem pulchri minime definitam esse.
Jucundum gratumque sensibus est effecttis, quem qualitas rerum, quam pulchritudinem vocamus, gignit. Item utile tantummodo aliquid vocatur, si bona, quorum causa est, respicimus. Quid sit il hul, quod et jucundum sensum et utilia illa efficiat, minime perspectum habemus, quod magis etiam patet, reputantibus jucundum et gratum non esse in objectis, quae sensibus perci- piantur, sed in subjecto, quod ab illis afticiatur; res externae non sunt jucundae grataeque, at in nobis excitant gratum sensum (1). Hinc verba, quae ultimo loco vertimus, plurimum faciunl ad definiendum, quae , ex Platonis
sententia, sit illa rerum qualitas, qua jucundi, sed etiam boni utilesquc animi motus per visum et auditum efficïantur. Ait cnim philosophus, in animalibus seu vivis seu pictis esse mere relalivam pulchritudinem,
i. e., ea turn pulcbra turn quoque turpia et deforniia appellari posse, prouti conferantur cum aliis rebus, quae majorem minoremve gradum pulchri babeanl. In figuris mathematicis vero, in lineis rectis et circulis, planis ac solidis verum pulchrum deprehendi posse. Eodem prorsus modo porro agitur de pulchro in re musica (2): „ Dico itaque sonos (enes et claros, qui tantum unum quendam purum praebeant, non qua-
„ tenus ad aliud quid referantur (non relative), sed ipsos per se pulchros esse, et hos sequi „ cognatas propriasque voluptates." Simul additur causa, cur voluptates , quae per hos sensus percipiantur, prae caeterorum sen-
suum afliectionibus pulchri nomine insigniendae sint, nam pergit: „ Genus voluptatum, quod ad olfactum refertur, minus divinum esse dico quam hocce" — quibus
verbis vix aliud quid significari potest, quam caeteros sensus, imprimis olfactum et gustatum (1) Plures e recentioribus tarnen in hoc pulchri principio substiterunt, Eschenburg, v. c, Eberhard, Sulzer,
Mendelssohn, imo omnes ferc ante Kantium philosophi, ita pulchrum confundentes cum utili, quibus sese opposuerunt quum Moiitz, tum imprimis Lessing: vid. Zimmermann, Gesch. d. Aesth. p. 186, 188 sqq. Nee est quod hoc loco silenlio praeteream sententiam acutissimi critici Britanni Homii, censentis pulchrum proprie nisi de oculorum perceptioni- bus dici posse; quod autem ad auditum et caeteros sensus pertineat, in iis potius obtingere gratum jucundumque. At nemo magis pulchrum retulit ad solam voluptatem corpoream quam item Britannus Burkius in opere: a philosophical inquiry into the origin of our ideas of the sublime and beautiful. Verum ea confusio pulchri cum utili, quae apud omnes fere philosophos ante Kantium occurrit, ab eo quum in caeteris philosophiae partibus tum in aesthetica quoque summo reformatore, prorsus sublata est, statuenti omnem utilitatis vel proprii commodi cogitationem sejungendam esse ab ea perceptione, qua pulchrum placeat. (Krit. d. Urth. kr. § 6). Nee in hoc saltem placito, si Herderum ex- cipias, multos adversarios habuit. (2) p. 51. D.
|
|||||
|
11
arctius conjunctos esse cum vita animali et proxime id spectare, ut corporis necessitatibus
satisfiat. Plu ris autem nustra interest vidisse, quale sit tandem illud verum pulchrum, quod in (iguris
mathematicis, in coloribus et sonis quoque multo clarius quam in rebus vulgaribus, nee rela- tive appareat. Pergit itaque Socrates interrogare:
„ Utrum id, quod purum est ac sinceru m , an id, quod vehemens et iiiultuui et
„magnum et satis amplura, dicendum est ad veritatem conferre? — Protabchüs. Quo consiiio „hoc rogas? — Socr. Nihil in disceptatione de voluptate et scientia praetermittere vellein; „ si quidem in utroque eorum portio quaedam pura, quaedam impura est, ut utrumque purum „ in judicium veniat et mihi, tibi et omnibus hisce se expedilius ad judicandum praebeat. Prot. „ Rectissime. Socr. Agedum, de omnibus, quae pura sunt, generibus statuamus sic: eligamus „ primum eorum unum aliquod, idque exploremus. Prot. Quid igitur eligemus? Socr. Album „ genus, si vis, primo exploremus. Prot. Volo equidem. Socr. Quomodo et qualis puritas .. allii nobis erit? Utrum (id purissimum est), quod est maximum et plurimum, an id, quod „ maxime impermistum, cui particula nulla alius coloris inest? Prot. Constat; id quod maxi- „ me sincerum est. Socr. Recte. Nonne igitur hoc verissimum et si mul p u 1 c h e r- „ i i mi n in alborum omnium ponemus, non vero id, quod plurimum, neque quod „maximum est? Prot. Rectissime. Socr. Si ergo, quod parvum parumque album „est, admixto multo albo, albius si mul et pulchrius et verius esse d i- „ ca mus, recte penitus asseremus? Prot. Rectissime certe. Socr. Quid igitur? „ Profecto non multis ejusmodi exemplis egebimus ad sententiam nostram de voluptate, sed „ sulhcit nobis hinc nosse, omne jucundum et gratum parvum et parum, si purum est, „ gratius et verius et pulchrius esse magno , cui multum doloris adjunctum sit." Pulchrum igitur, quod in rebus vulgaribus, sensibus subjectis, invenitur quidem, sed numquam
purum, quod auditum visumque voluptate afficit, cui tarnen dolor opposüus est, — illud pul- chrum purius sinceriusque inest in figuris mathematicis, in coloribus, non quatenus in corpo- ribus sint, sed absolute per se spectatis, atque in his rebus praebet voluptatem, cui dolor nullus permislus aul opposüus est. At hic minine subsistendum, sed inquirendum, quae sit porro causa cur illa voluptas,
quam e figuris mathematicis percipiamus, sit jucundissima ideoque pulcherrima. Et sunt (1) imprimis modus et congruentia (fisTpiór*]? xx) Zuftpurptx), quae, ut in animo virtutem pariunt, ita quoque visui audituique voluptates puras praebent. Hasce vero qualitates minime idem esse ac pulchrum, e sequentibus satis superque apparet (2), ubi * ^uptpterpix juxla pulchrum |
||||||
|
(1) p. 64. E.
(2) Idem verissime quoque monuit Creuzer ad Plot. de pulchro, p. 147.
|
||||||
|
12
et viTiim memoretur et tria haec separatim dijudicentur, quatenus valeant ad voluptates corporis
aut mentis cfliciendas. Quare staluendum erit, Platonis senteotiam hanc fuisse, non posse inen- surae et congruentiae pulchrum expers esse, at minime his notionibus contineri. Fatendmn igitur nos hoc invento nihil ultra profecisse ad pulchri naturain indagandam, nisi hoc, quod jam scia- inus. ut pulchrum arclissime cum vero bonoque conjunctum sit, ita quoque mensura et congruentia carere non posse. Videamus autem annon aha via de rebus mathematicis disquirentibus melius nobis pateat, cur in his pulchrum potius contineatur quam in rebus mutabilibus corporeisque. Scimus etenim in philosophia Platonica figuras mathematicas earumque disciplinam medium oc-
cupare locum inter res mutabiles terrestres et ideas. Per has enim, ut est in libro VII, p. $21 C. de Kepublica, juvenum animi proxime informantur ad considerationem idearum summique boni, praeparanturque ad scienliam, quae longissime abstracta est a rebus adspectabilibus. Quum igitur pulchrum jam purius adsit in mathematicis, non dubium est, quin multo purius,
imo quin verum pulchrum adsit in ideis ipsis. Ibi enim inveniemus quum caeteras ideas turn et ideam pulchri, quae quo magis sese manil\'estaverit in aliis rebus, eo has nomine pulchri digni- ores praeslabit. Hic quoque causam habes, cur Plato semper notioni pulchri addiderit eam boni; dixerat enim pulchrum esse quod voluptatem praeberet auditui visuique, adjuncta vero notione utilitatis seu boni. Nempe ideae purae non inter se separatae sunt; idea pulchri non potest esse mala; item idea boni non erit deformis, sed quidquid in ideis est pulchrum, simul verum bonuin esse oportebit. Ilinc Plato loquitur de pulchro in legibus, institutis, moribus, in cujus locum nos potius notionem boni substitueremus, quippe quibus pulchrum magis in forma quam in efiectu positum sit. Quare Aristoteles, constans ut est idearum doctrinae vituperator, non imraerito dixit, vocem
pulchri, si ad ejusmodi res, ut mores, instituta, leges transferatur, aequivocam sive ó/iuwfiov esse; qua in re tarnen observandus est usus loquendi Graecorum, qui hoc vocabulo aeque com- plecterentur pulchrum, quod in corporibus cernitur, ac honestum, quod in vita publica priva- taque et in animis conspicuum est. Nos autem hoc loco imprimis seu potius unice agere de pulchro in corporibus, nemo est paulo de quaestionis ambitu cegitans qui vituperet. Est igitur pulchrum, quod obscurum in rebus corporeis, purum vero in mathematicis et qua-
litatibus absolute per se positis conspicitur, idea ipsa pulchri. Quo magis haec idea in re aliqua apparet, eo magis res illa pulchra dicenda est. Restat, ut describamus, quae et qualis itaque sit illa idea pulchri, qua scientia muniti semper
nee dubitantes neque umquam errantes indicare possimus, quae res sint pulchrae, quae contra turpes. At nee Plato ipse responsum paratum habebit. Etenim philosophia Platonica, quamquam tota
nititur doctrina de ideis, tarnen interiorem de iis cognitionem comparari posse negat, quamdiu sallem mortali terrestrique corpore induti simus. Longum est doclrinam de ideis deque amore hoc loco pertractare neque necessarium cuivis
vel parumper cognitione antiquitatis irabuto. Dialogi Phaedrus et Symposion imprimis, Phaedon |
||||
|
13
|
|||||
|
quoque, libri de Republica et Timaeus, quum de idea pulchri turn de amore multa tractant.
Cujus philosophiae summa haec est. In anteriore vita, eximia cum diis beatitudine fruentes, adspeximus ideas, quarum summae
sunt pulchri, veri, booi. E felicissimo illo spectaculo detrusi in hanc terrani corpus mortale, quod tamquam carcer animi est, induimus. Corpus hocce in culpa est, ut, lumine animi fere exstincto, seosuum modo ope res mutabiles, semper falsa veri specie nos in errorem ducentes, adspiciamus, nusquam quid verum sit percipere possimus. .Ylens, bis ambagibus impedita, saepe etiam a vero aliena, debilem admodum reminiscentiam iilaruin, inter quas antea versata est, idearum retinuit. Amor est, qui hanc memoriam resuscitat. Hoc summum vitae munus, animum avellere a rebus terrestribus eumque ita evehere, ut parvae memoriae scintillae, quas in hanc vitam adduximus, iterum exardescant, quo facto praeparabimur ad vitam divinam idea- rumque intuitionis participem. Quum tarnen totus mundus creatus sit ad exemplum idearum, harum cognitio unicus fons
est, quo de majore minoreve virtute rerum omnium judicare possimus. Quatenus caeteroquin res terrestres fidele» an prorsus rorruptae imagines idearum sint, quatenus ex illis liceat de his nobis opinionem informare, deus solus dijudicare potest. Hic eniin in materia ideas efflnxit, quod quamquam pro viribus quam accuratissime et perfectissime poterat fecit, defectus et natura repugnans materia e eum impedivit, quominus fidelem mundi idearum imaginem in materia terrena repraesentaret. Nos memoria ex vita illa antecedenti divina adjuti unice sentimus, idque fere sine conscientia
nostri, res terrestres Ionge a perfecto distare. Res inter se simillimas \\identes, tarnen animad- vertimus inter eas discrimen, quamvis numquam perfectam similitudinem adspexerimus, eamque prorsus ignoraremus, nisi memoria nos doceret, similitudinem perfectam exsistere, quae tarnen qualis sit non amplius describere vel cogitare valemus. Idem dicendum de alüs rebus, de pul- chris v. c. Licet veri pulchri notionem amiserimus, tarnen recordalio ejus eatenus renovatur rebus pulchris ob oculos versantibus, ut eas ad illam veri pulchri ideam dijudicemus, et quasi animo metiamur, quantum a perfecto pulchro absint. Haeret igitur in animis obscura veri pulchri reminiscenlia; id vero describere divinae non humanae sapientiae est. Hoc unice constat, res, quas pulchras dicamus, participatione illius veri pulchri amabilem gratamque formam induere, pulchras et ipsas fieri. Neque illud verum fpulchrum sejungi potest ab ideis veri et boni, quippe quum in mundo
idearum summus consensus, nul la repugnantia adsit. Ideo et pulchrum terrestre ad illius norraam effictum neque bono carebit, erit semper utile (u(p&ifu>v). Quum vero inter ideas, cum summa congruentia et harmonia, tarnen maxima perfectissimaque
varietas obtineat, ideae pulchri, veri, boni plane a se distinctae erunt. Omnes unum perfec- tissimum alio adspectu absolvunt: si bonum respicit ad perfectissimos effectus, ad summam uti- \'itatem, verum ad existentiam immutabilem et constantem, pulchrum referendum est ad formam, |
|||||
|
14
|
|||||
|
qua uiiiiiii absolutum seu deus ipse summum sui amorem exoitet et adspectu formae suae per-
fectae nos sancta summaque voluptate perfundat. Hinc fit, ut formae pulchrae terrestres, illius pulchri caelestis imagines, amorem moveant, visum auditumque, sensus, quibus inter facultales animi phantasia alitur, voluptate, grato jucundoque sensu aificiant. Et quod attinet ad arti- ficem, pictorein, staluarium , architectum, et borum, simt pulchri ipsius, duplex genus est, pro uti operibus artis suae eflmgant ideas rerum, verum coelesteque pulchrum animis ipsorum ex antecedenti vita inhaerens, aut solumrnodo res terrestres, vulgares, mutabiles ante oculos habeant, easque arte sua quam accuratissime imitari conentur. Artificem hujus pulchri in mundo adspec- tabili imitatorem tangit reprehensio, qua Plato in libris de Rep. invehitur in varias artes, docens id esse scopum pictoris et statuarii, ut praebeat falsam vanamque speciem rerum ad oculos specta- toris fallendos et captandos. Tune, si artes liberales ita exercentur, poësis et musica occupant infimum gradum, quippe quae ne mundum adspectabilem quidem, sed saepe falsas illas ejus imagines decantare et vocibus repraesentare soleant. Hanc vero non fuisse eximii pbilosophi de vera poesi sententia satis patet quum ex universa
ejus philosopbiae indolc tum imprimis e loco classico Phaedri, quo verus poeta bis laudibus extollitur: Tpiry) ÏÏxko povfüv xxrxxu%yi re xx) (/.xvix >.xj3oZ<rx xttx^yiv xx) xfixrov ipvxw syeipovex xx) h.(Zxx%ev outrx xxrx ts ü^xc xx) xxtx tw «AAjjv 7roi}j7iv yujpix rüv 7rxhxiüv tpyx xctiaovjx tov$ smytyvoftévous wx&evst. os ïxv xveu (jlxv\'ix: Wlcvvüv stt) ttowtixx; Svpxs xQixqTXi, Treurnis «? xpx ix Tt%vti; ixxvos Troiviriig svóiabvos , xreKvis xurós ts xx) y Ttol^ig (nrb Tijfc rüv [ixtvofiévuv vt tov traQpovovvro? $$xvfo§if. Est nempe talis arlifex imitator ideae veri pulchri, cujus ingenium egregie expressit Cicero, ubi de l\'hiili.i ita dicit (Orat. 2. 3.): „Sed ipsius in mente insidebat species pulchritudinis eximia „quaedam, quam intuens in eaque defixus, ad illius similitudinem artem et manum dirigebat." Hinc Plato in enumeratione vitarum in eodem dialogo Phaedro (p. 248 £).) primum dignitalis locum adsignal r« ncvaix-o, sextum demum t£ ironfriKiji 5 rüv irtp) (Aiftyviv Tm #AA<u. Sunt nempe illi, quos in libr. de Rep. tangit opifices, hi vero, quos in Phaedro summis laudibus extollit, arlifices. Ni fallor, Platonis sententia de pulchro buc redit :
Est pulchrum bifarium, pulchrum vere ita dictum seu idea pulchri, et pulchrum in rebus
adspectabilibus. Prius pulchrum ab intellectu humano percipi nequit, est tarnen arctissime conjunctum cum vero
bonoque, cujus tamquam forma externa est. Alterum pulchri genus est hujus imago, at ea admodum depravata. Gonspicitur in rebus
auditui visuique objectis, illosquc sensus \\oluptate al lint. Quum autem verum pulchrum sine bono cogitari nequeat, neque hoc quamvis imperfectum pulchrum carebit utilitate, quae item est imago veri boni. Ea voluptas visus auditusque purissima percipitur in adspectandis figuris mathematici», immixtis
coloribus, in audiendis puris sonis, quippe cui voluptali nullus dolor seu ingratus sensus oppositus vel admixtus sit. En itaque genus pulchri proxime ad verum pulchrum accedens. |
|||||
|
15
|
|||||
|
Vidimus itaque, ubi verum pulchrum quaerendum sit, qualis ejus natura sit nondum invenimus, sed
xc&airep si rit; tivx avSpuirov &tüv tïjv simktiv npayrov 5p2rü$, iv\' óixel, irvèon" avroiï, piiyx ti tyirov irpbq "typt
lupirtv »v ï%oi tov ^rovptévou (Phil. p. 61 B). Jam praecipuum meritum philosophiae Novae-platonicae in eu situm est, ut quum naturam
idearum et materiae accuratius describere, tuin vinculum, quo ideae cum materia conjunctae sint et moduui, quo mundus adspectabilis ad instar illius idealis creatus sit explanare conetur. Nempe apud Platonem haec omnia ita imaginihus e mythis desuuilis, tot, ut ita dicam, alle- goriis poeticis involuta sunt, ut certa ac pbilosophica de isliiismodi rebus doctrina nuilo modo inde delibari possit. Quod minime fugit Aristotelem, non illum reprehensorem ac derisorem, sed aeutissimum
criticum philosophiae platonicae. Transtulit et hit\' ideas in res adspectabiles ipsas. Quum enim apud Platonem mundus idearum longe a mundo adspectabili remotus humano oculo percipi non possit, Stagirita ex ideis fecit unam illarum quatuor essentiarum, e quibus res omnes compositae sint. Sunt haec principia seu essentiae, quae philosophus methodo analytici in omnibus rebus deprehendit, ut satis notum est, materia seu principium materiale (2/jj), e qua res composita est; altero loco principium formale seu complexus omnium qualitalum specificaruin; tertio principium causae moventis; quarto illud causae finalis. Ilorum principiorum id, quod ordine secundo dixiraus, eundem locum occupat ac ideae platonicae. Attamen magnum discrimen interest. Nam praeter- quam quod ideae platonicae a rebus semolae in alio mundo pro sese existunt, duin principium formale Aristolelis in rebus ipsis adesl iisque eas qualitates impertit, quas essentiales dicimus sive eas, quo individuum est tamquam exemplar seu repraesentator hujus illiusve generis rerum , praecipuum discrimen est, quod ideae platonicae sunt res revera existentes, principium formale Aristotelis vero mera cogatio, quam mens nostra sibi informet rebus sensibilibus adspiciendis accurateque investi- gando, quaenam earum qualitates sint: quae earum modo ad aliquid individuum a caeteris ejusdem speciei distinguendum pertineant, quae vulgo dicuntur accidentales; quae contra necessariae sint ad specicm ipsam determinandam. Quo fit, ut, quum ideae sint exemplaria ad quorum normam opifex res mundi vitiose fmxerit, plane eadem ratione, qua ii, qui v. c. picturam docentur, exempla a magistro ante oculos posita imitantur, pulcherrimum in quocumque reruin genere et specie in iis quaerendum sit; at idem non ita sponte patet ex Aristolelis principio formali. Hoc enim petituni est e rerum natura ipsa ac nullas continet nisi eas formas, quas res adspectabiles ipsae praebeant, nee in eo principio constituendo de pulchro an non pulchro cogitatur. Ponitur tantura- modo eo consilio, ut res, quae sensuum ope percipiuntur, apte describantur in classes, genera, species, utque e tali divisione rerum natura penitius cognoscatur. At vel sic tarnen nullum <lu- liiimi est, quin Aristoteles summum pulchri principium posuerit in his ipsis qualitatibus speciei, eo sensu, ut id demum pulchrum sit, quod has ipsas qualitates quam perfectissimas prae se ferat. Quales perfectae etfigies speciei quum in singulis rebus vix occurrant, artificis consilium eo constabit, ut in uno simulacro notas totius speciei planius ac perfectius exprimat, quam |
|||||
|
16
|
|||||
|
eas in rebus individuis natura effiogere solet. Unde efficitur artis opificia, pulcbri ratione
habita, non repraesentare res, quales revera exsistant, sed quales accurata naturae investigatio doceat eas esse potuisse. At non habemus Aristotelis ipsius de pulchro sententiam: ooojicimus modo, eam liane fuisse
ex iis, quae ex universa ejus philosophandi ratione et e praeceptis, quae in libro de arte poëtica tradit, efflcere liceat (1). Nee multura nostrum consilium spectat, quaenam fuerit Stagiritae de pulchro sententia; hoc
sufficit eum de philosophia Platonica hac re imprimis bene meritum esse, quod ideas e coeio in mundum adspcctabilem deducere conatus sit. Quuin autera boe conatu idearum dignitatem ita minuerit, ut, aeterna immutabilique earum
exsistentia, tamquam rerum longe perfectissimarum, sublata, substituerit meras abstractiones de- sumtas ex hac imperfecta rerum natura, Novi-Platonici, qui aeque studiose Aristotelis ac Platonis scripta legerant, id efficere studuerunt, ideas Platonicas arctissimo vinculo, quod Aristo- teles voluisset, cum rebus sensibilibus conjungi, et vel sic tarnen dignitatem ac divinaro naturam, qua Plato eas extulisset, iis vindicari posse. Huc spectat omnis Plotini philosophia, principis hujus scholae antistitis. Gijns autem de
pulchro sententia, quuin neutiquam intelligi queat, nisi universa ejus philosophiae indole per- specta, agc, ccleherrimam illam disciplinam ad pauca placita redigere conemur, quod tarnen in tam implicita philosophandi ratione, qualem Neo-Platonici habuerint, difficillimum esse, quo inagis quis Plotinum ipsum lectitaverit, eo melius perspiciet. Nam vix est quod, disquisitione de pulchro proposita, attendamus ad placita Stoicorum,
Epicureorum, Academicorum, Scepticorum; quippe quorum scholae totae in quaestione de summo bono seu de rebus ad mores spectantibus occupatae, param sive potius nullam operam dederint rebus aestheticis. Imo pulchrum investigare maluerunt in moribus hominum ac publicis instilutis quam in rebus, quae visu audituque percipiuntur, cujus ratio nis, qua pulchrum necessario cum bono confundatur, quum vulgare Graecorum loquendi genus tum imprimis Socraticam philoso- phandi rationem ac praecipuorum ejus discipulorum Xenophontis et Platonis ansam dedisse, supra (p. 12} jam monuimus. A Plotino (2) igitur quum ideis turn materiae suus utrique indicatur locus, quem occupal in
universo rerum humanarum ac divinarum. At summum principium, e quo omnia pendent, est deus, qui identidem rè uruim et bonum appellatur, quia omnia, quae ex eo oriuntur, bona sunt. Caeteroquin Plotinus negat deuni huncce cognosci posse: nuIIurn de eo praedicatum valet, cujus (1) Nam pulchrum ex Aristotelis sententia uon contineri rrp vv/xutrpix sponte liquet reputantihus hanc modo
aduuraerari iis notis (f\'tSefi), quibus pulchrum efficiatur; cf. impr. Creuz. ad Plot. de Pulchr., p. 147. (2) Scio equidem rationem, qua Plotini placita tradain, nonnullis locis valde discreparc a ratione, quam scriptores
de historia philisophiac secutos esse videam, nescio quam philosophorum Germauorum e recentioribus temporibus cogitandi rationem antiquis illis philosophis obtrudentes. |
|||||
|
17
|
|||||
|
essentia ab humano intellectu non percipi queat; nee, etiamsi non supra captum mentis nostrae
esset, voces linguae humanae suificerent ad ejus naturam et qualitates significandas. Deus igitur ignotus est et semper erit. Hoc uniee scimus, omnia ex eo originem ducere. Et, quod in tota hac philosophandi ratione tenendum , progeneratio neque apud deum ipsum neque apud caeteras, quas deinceps enumerabimus naturas, actus sponlaneus seu voluntarius est. Deus semper omnia ex sese ellundit, sed minime sponte, nam, quum nullae qualitates ei attribui possint, ne habet quidem conscientiam sui. Procreat enim fere eodem modo, quo sol emittit radios luminis. Semper sol lucet et tolam sphaeram eoelestem lumine suo complet, neque unquam vis ea, qua omnia foventur et illustrantur, tninuitur seu debilitatur. Ita et deus. Tolum universum rerum, tamquam fluenta luminis, ex aeteruo e natura sua eniisit ac numquani emittere desinel, quo facto tarnen ipse nee fatigatur nee debilitatur; nam haec elTusio est insita vis naturac cjus, ut vis ignis, qua sine cogitari nequit, est calcfaciendi ac lucendi; quin si deus desinat ita agere, contra naturam suam ei agendum sit, quod quum ea natura perfecta ac immutabilis sit, ficri nullo modo potest. En celiberrimam illain Alexandrinorum pbilosophorum doetrinam de emanatione, qua eiïicitur
1° omnia originem suam ducere et perpetuo ductura esse ex uno summo principio, et 2" omnia in rerum universo non solum arctissimo vineulo inter se eonjuncta, veruin omnia esse unum, nempe deum ipsum, eadem ratione, qua lux una eademque dici mereatur ac sol, e quo originem ducat. Porro emanatio boe sibi proprium habet, ut non deus ipse, uulla re interposita, omnia aeque summa ac inflma proereet. Est baec enim lex, cui omncs naturac subjectac sunt, ut nulla res adsit, quin et ipsa pro viribus suis emanationis participet et alias naluras sui simillimas, sed semper inferioris dignitatis compotcs profundat. Fit emanatio constanter per gradus , quorum alter alterius causa est. Itaque deus, quamvis omnium rerum auctor et pater, nihil e natura sua immediale profundit nisi unilales. Quae qualcs sint, aeque minus percipi potest ac natura unius seu dei ipsius. Attamen primus hicce gradus effluviorum e deo in systemate deesse nequit. Ejus enim ope solvitur difficillima baec quaestio, quomodo, quum id, quod ab aliqua natura proerealur, ejus quani simillima, licet paulo infinnior, esse debeat, e natura divina, quae est una, imo unum ipsum, derivari possit hicce mundus, in quo unum vix invenias, sed omnia ex innumeris partibus composita, numquam sibi constantia, mox alia videntur ac brevi ante erant. Est igitur haec immutabilis lex, ut ab uno nil duci possit nisi quod et ipsum sit unum. Nihil autem impedit, quominus unum plura in lucem edat, modo et haec non alius naturae sint ac genitor. Quo tarnen, nihilo novi addito naturae divinae, via aperitur, qua multipliers et variegatae rerum formae ab ipsa deriventur; nam in unitatibus illis babemus naturas, quae revera sunt unae at eacdem tarnen multiplices. Ex unitatibus his, quibus unum bonum sive deus quasi multiplicatur, oritur nova proles. Est
hic, qui a philosophis Graecis dicitur voïif, et est revera regio seu locus idearum. Lex immutabilis emanationum docuit, oportere, ut generatum simile sit auctori, licet debilius ac paulo minus digui- tate. Erit igitur voüi eonsimilis unitatibus, at paulo magis inquinatus eo vitio, quo unitates jam 3
|
|||||
|
18
|
|||||
|
inferiorem gradum occupabant quam unum bonum, et quo omnes posteriores gradus em inationum ,
de quibus deinccps videbimus, ita corrumpuDlur, ut tandem in infinitum usque divisi, omni vi vilali amissa, in nihiliim de-mant. Estque hoc vitiuin illud, quod videbamus in unitates a philosopho introduci, ut nempe ex uno plura fiant eaque tandem ita diversa et pugnantia inler se, ut imago perfecli ac unici omnium rerum auctoris in iis vix agnosci possit. Est igitur voüg seu locus idearum, ut auctor suus, perfectus quidem ac unus, attameu simul
pluriformis. In singulis ideis omnes reliquae continentur quidem, nee tarnen sunt eaedem. In idea pulchri, v. e., continetur quoque verum et bonum, at distincta tarnen est ab idea boni atque al) idea veri. Quaccumque ex ideis est igitur et ipsa voüf, sed vcvg, in quo haec illave qualitas ita excellat, ut revera alius sit ac caeteri voeg. Eu igitur naturam idearum. Vl emanatio illa prima unitatum a Plolino eo consilio introducta
eral, ut ex uno plura numero distincta orirentur, ita in ideis primo patefit discrimen qualitatum vel, si ita dicere licet, pluralitas qualitalivu hinc rerum naturae advenit. Quod omnino nccessa- rium est, siquidem philosoplius demonstrare vellet, oninia pendere e summo principio. Ne oblivis- caimir enim in deo nullus prorsus qualilales esse. Appellatur quidem bonum ac unum, sed revera neque bonus neque unus est. Unum aliquid dicitur, quod e multitudine excipimus, quod igitur multitudini oppositum est. At summo principio, quum oninia contineal, nihil est quod opponi possit. Porro bonum dicimus, quod opposilum est malo. At quum praeter deum nihil sit, neque comparatio ejus naturae cum aliis naluris institui polest. Quibus efficitur, id, quod nihil juxta se habeal, nee unum nee bonum dici posse. Imo ne habet deus quidem conscientiam sui. Nam quid de se ipso novcrit is, qui nullus prorsus qualitates habeal ? Continent igitur ideae, nam lucro apponendum est quicquid accuralius de earum natura a Pla-
tone relicta discimus, qualilales rerum, easque, qualenus absque maleria cogilentur. Absentia materiae porro efficit, ut ideae nullum locum proprie ita diclum vel spatium compleant nee temporis distantia a se invicem disjunctae sint, ita ut in mundo idearum jure dici possit, oninia una ac semper esse. Pervenimus jam ad novam emanatiooem ex intclleclu (wü)« ut praecedentes, ei similem qui-
dem at vero debiliorem ac non ita praestantem. Est animus {$n>xAY Est haec emanatio infra dignitatem duarum praeccdentiutn ideo, quod novum factorem, ut ita dicam, suscipit, quo unitas summi principii magis etiam divellitur et propius accedit ad naturam inlinitam, numquam sibi con- s tan tem. materiae. Est bic novus factor tempus. Nimirum quum in regione idearum omnia simul ac una sint, haec nova animi emanatio ita debilis est, ut, quae ibi non disjuncta erant, prorsus segreget ac unum post alterum ponat. En originem temporis : est nempe successio idearum, quas animus non ita suscipere valet, quales revera sunt, sed divellil atque ita corrumpit. Huc pertinet quoque spatii notio, quae, quum in mundo idearum nulla esset, hic, ideis
divulsis ac distinctis, necessaria fit. Qua in re Plotinus noster quasi animo vaticinatus est, quae reformator philosophiae, Kanlius, multa saecula post de natura plane subjectiva temporis ac |
|||||
|
19
|
|||||
|
spatii doe uit. Continet igitur animus eadem, quae vovg, at quae bic fuerant ideae, naturae
perfectae, quibus, impedimentis temporis ac spatii sublatis, nil deerat, quaeque immutabiles omues qualilates generum ac specierurn simul conlinebant, earum locum illic uccupant ratiocina- tiones (\\oyoi, xoytatMt), quibus, aeque ac in ideis, verum contioetur quidem, at non stalim appa- ret el nisi post longam disquisitionem aegre tandem inveniri potest. Suntque ex boe genere qiiiiui animus mundi ac terrae , turn quoque animi nostri, el omnium animantium; quo fit, ut animus apud Plotinum idem fere sil ac iiifuovpyo? ille Platouicus. Animus igitur in inlinitum usque essentiam suam diiïundens elftcit innumeras illas naturas temporis ac spatii terminis dis- tinctas, quarum et ipsi pars sumus. Transfert qualilates idearum in regiones inferiores, sed non amplius puras ac integras, sed ipsa illa diflusione corruptas ac dcbilcs factas. Ita, ut boe exemplo utar, in intellectu seu vip erat idea pukhri; baec autem ab animo ita tempore et spalio divellitur, ut nou amplius una maneat, sed in variis rebus, numero inlinilis, interdum longa temporis successione separalis, appareat quidem, sed ita depravata ac vitiata, ut interdum <liiïi- cile sit vel vestigia pulchri agnoscere in iis rebus, quibus pulchri nomen tribuimus. Per omne genus animantium, in quo ideae silti induunl illas spalio el tempore dislractas iorinas,
quae in rerum natura nobis ubviam flunt, descendimus tandem ad extremam et ullimam emanati- onein ex uno sive deo, nimirum ad materiam. Ut natura dei describi non polerat, quia nullam earum qualitatum, quarum nos notionem contraximus, ei allribuere liceret, ita haecce ultima quoque omnium emanationum deGniri nequil, non quod supra caplum humanum sit, sed quia omnibus omnino qualitatibus caret. Etenim virtus summi principii per varia effluvia, longius longiusque a centro remota, sensim efGcaciam suam perdidit; in hoc mundo adspectabili, sive in regione animi jam ita debilem sese ostendit, ut vix ideae, nedum unilas, quae est fons omnium, agnosci possit. Est tandem regio, in quam ne vestigia quidem dei penetrent. Il lumen solis terrae regiones sibi proximas luce ac calore suo perfundit, at Iractus longissime rernolos vix iliustral inque iis tandem prae frigore nullum animalium vel plantarum genus vitara sustental, donec sensim obscurilas ultima luminis effluvia excipit, ita quoque locus est, quo nulla omnino qualitas, nullum vestigium idearum penetret. Istaec est natura maleriae. Si de ea, cujus natura igitur plane negaliva est, aliquid affirmari liceret, fortasse dicendum erit, eam, oppositam deo, principium ac causam esse bujus vilii, quo ideae distrahantur ac sensim efGcacitatem suam ita amittant, ut aegre agnosci possint, verbo, eam esse principium pluralilatis, sicut deum fontein unitatis. Seu potius dicendum, ita videri posse, ex omnibus, quibus materia immixta sit, unitatcm efïugere, nam revera unum tantum principium esse, e quo omnia pendeant, el materiam, quippe in ultimis terminis luminis divini positam, nullam prorsus vim, qua aliquid cfliciat, habere posse. Animanlia igitur partim in regione animi, partim in ea materiae posita sunt. Quod attinet ad
ipsorum corpora, quae nullas omnino qualilates haberent et mox dilaberentur, nisi animus iis vitam et motus imperliret, ad materiem pertinent. Animus vero, quum sese inmiscuit materiae |
|||||
|
20
|
|||||
|
et cujus in umus efficaciae gradus est quae vulgo dicitur vis vitalis, inerti huicce materiae, ope
temporis ac spatii, eam idearum speciem impertit, cui ipsa apta sit et quatenus virlutem summi principii in se admittat. Ast tandem et hunc ultimum idearum splendorem excipiunt raerae tenebrae, pura materia, quae nibil est ideoque nee sensibus nee cogitando percipi potest. Il.ur est lei et noruia universi inde a deo usque ad inertem et inanem maleriam, in quo
taiueu singulareiu locum occupat homo. Quum enim hic corpore suo, aeque ac caetera ani- tnantia, materiae partiripcl et in eo quoque animus sit, quo illa moveatur, tarnen id sibi jiroprium habet, ut etiam ad intollectum [vcüv) adscendat, imo forlasse ad deum ipsum. Vivimus itaque in materia, sed summis ingenii nostri facultatibus vitam etiam intellectualem vivere possu- mus. Urutorimi vero vitam illi coelesti praeferentes mox non amplius altarum harum virium conscii sumus. Tune vcüc noster, quippe nostra ipsorum culpa depulsus et ab omnibus animi functionibus amotus, per se vitam beatam agit in eo mundo idearum, cujus ipse pars, quae propria ejus sedes est, ibique vice fungitur genii tutelaris ejus animi ac corporis, optimae sui partis ita plane obliti. Est haec porro apud Neoplatonicos constans lex, ut nulla res agnosci possit, nisi a natura ei
simili. Sic voïic modo intellcctui ipsi, animus animo, imo deus deo ipsi notus est. Omnia igitur animantia sensibus percipiunt naturam anirnatam sive materiam animo motam, quippe quae et ipsa animo el corpore constent. At homo hanc egregiam facultatein habet, ut praeter mundum adspectabilem etiam ad intuitionem idearum adscendere possit, quum et ipse intellectus pars sit. At quaiiiquam facere licel, tarnen labor gravissimus est, ita vitam lerrestrem relinquere, aut ei saltem ita minores partes tribuere, ut voüg satis liberetur ad virtutem suam exercendam. Estque hoc celcberrimum Neoplatouicorum placitum de uvxarpóQnt, jam a Platone proposilum in mythis de adscensu animorum in coelum comitalu deorum et de sapiente descendente ad vinctos in speluncam. Jam redcamus ad quaestionem de pulchro, quam Platonis de eo sententia enarrala reliquimus;
et primo loco vidcamus , ubinam pulchrum in variis emanalionihus lateal. Et satis perspectum erit pulchrum non quaerendum essc in deo ipso, de quo nullae omnino
qualitates praedicari possint, neque in prima emanatione unitatum, quae prorsus deo sive urn\' ipsi similes sint et quae unice huic rei inserviant, ut deus cssentiam suam diiïundat, ut se ipsum quasi multiplicem faciat. In secundo vero effluvio, in ideis, est, ut omnium qualitatum et for- marum, ita quoque pulchri ipsius vera sedes. Et licet philosophus non neget hoininis intel- lectum ideas quoque possidere, quippe qui et ipse universi intellectus pars sit, tarnen, quia ideae modo per intuitionem immediatam percipi possunt, minime vero sinunt ut sua natura verbis describatur (nam omnes notiones pertinent ad inferiorem hominis facultatem, nempe ad animum, qui rol? Kèyovi conlinct et per eos verum invenire conatur) non multo longius progressi sumus quam quo apud Platonem perveneramus. Nee ita magno lucro apponendum erit, quod, quum hic ideas extra hominem posuisset, Plotinus intellectum nostrum illius universalis partem fecerit atque ideo ideas in nobismet ipsis collocaverit; nee contemplatio illa sui, qua sapieos in se ipso verum inveniat in nobilissima animi partc latens nos ultra promovet ac mythi illi Platonici, |
|||||
|
<
|
|||||
|
21
quibus fingitur animus ante hanc vitam adspexisse ideas, quae mentem abslraheado a rebus
terrestribus in memoriam revocandae sint. Ideae vero per tempus ac spatium ab animo deducuntur in materiam et cum ea junguntur, et
ita idea quoque pulchri, quamvis dilacerata et contaminata, tarnen sese offert perceptionibus iinimi ac sensuum, secundum immutabilem illam legem similes naturas a similibus percipi posse. De hoc autem pulchro in materia obvio sensibusque nostris subjecto Plotinus agit in Enneadis
primae libro sexto. Conatur in initio hujus libri indicare, quaenam sint indicia et vestigia veri illius pulchri in hoc tractu universi, cujus incolae et nos ipsi sumus. Suscipit disputationein, ubi Plato eam reliquerat. „Pulchritudo, ait, est in visu (s. adspectu)
„plurimum. Est etiam in auditu secundum verbonim compositiones, est etiam iu omni musica: „nam cantus et numerosi concentus pulchri sunt." Aeque ac Plato confundit pulchrum cum bono, idque ex utriusque philosophandi ratione,
qua ideae singulae singularum naturae participes siut neque ulla idca sine caeteris, quibuscum arctissime conjuncta sit, cogilari possit; nam ita pergit: „Praeterea, si a sensu ad id, quod ,. supra sensum est, adscendamus, inveniemus studia quoque et officia pulchra, et actiones, ,, et habitus atque scientias, virtutumque pulchritudinem. Utrum vero et super baec ulla sit ,, pulchritudo, res ipsa procedcntibus declarabil." SigniGcat uimirum pulchrum idearum. Jam incipit inquirere in causam pulchri: „ Quid igitur est, quod efficit, ut corpora pulchra „videantur, atque auditus voces approbet, tainquam pulchras, et quaecunque deinceps ad animum „ attinent, quonara igitur pacto pulchra haec omnia fiunt? Numquid una quadam atque eadem „re omnia sunt pulchra? Aut aliud quiddam est pulchritudo in corpore, in alio vero aliud? „Rursus quaenam sunt haec pulchra si plura sunt? Quidve, si modo unum pulchrum est? „ Quaedam enim non ex ipsa subjectorum (v7roy.£ifiêmv) natura sunt pulchra, velut corpora, sed „ participatione alius cujusdam. Quaedam vero pulchritudines ipsae sunt, ut virtutis ipsius natura. „Corpora quidem eadem alias quidem pulchra, alias vero non pulchra videutur, ita ut aliud sit „corpus esse, aliud pulchrum esse. Quid ergo id est polissimum, quod pulchra corpora sua „praesentia facit? Imprimis enim id est nobis considerandum : quid sit, quod polissimum spec- „tantium alliciat oculos, convertatque ad seipsam atque rapiat, spectantemque delectet? Si enim „id invenerimus, forsan quasi scala ad caetera prospicienda uti poterimus." Post hanc introductionem, qua Plotinus lectores suos ad Platonicam rationem revocavit,
explicat atque refutat eam de pulchro opinionera, quae suo tempore imprimis valuisse et quam omnes fere probasse videntur. „Tradunt enim ferme omnes commensurationem quandam partium et invicem et ad totum
„una cum coloris gratia pulchritudinem pertinentem ad oculos procreare, atque in eo pulchri- „ tudinem omnium esse sitam, ut moderata commensurataque sint («? t^^rpix rüv fispüv irpbc ,, xKtyXx xx) irpis ro oXov, ró re rijg eiixpotxg irposrebh, ra xps; r\\v fytv xa.h\\o$ iroiel, kx) Uriv xxtrol; „ xx) a\\u>; rol: x^Xoig ttxgi ro xxXï.oq eïvxi rè eu/t/térpst; xx) (isiurptffiêvoii; virxpxtiv)" |
|||||
|
22
|
|||||
|
Videamus jam, quibus argumenlis baoc satis vulgarera (1) de pulchro sententiam refutet:
1° „ Sed apud eos, qui id opinantur, nihil simplex, solum vero compositum necessario
„ erit pulchrura, et totum (minime vero elementa, quibus coostat) pulchrum erit. Partes vero „ singulae nullam habebunt propriam pulchritudinem, sed, unice qualenus ad totum conferunt, „ pulchra di.cntui. Quamvis oporteat, si pulchrum est totum, partes quoque esse formosas; „non enim ex turpibus constal pulchrum; oportet enim partes omnes pulchritudinem accepisse. „ Colores insuper pulchri, sicul cl ipsum solis linnen, quuin simplicia sint, neque ex commen- „ suralione habeant pulchritudinem, apud illos exclusa a pulchriludine relinquenlur. Aurum ,. quoque quonam paclo iilis erit pulchrum ? Coruscatioque uocturna, siderumque spectaculum ? „ Similiter in vocibus, quod simplex fuerit, id erit a pulchriludine alienum; quamvis tonus „ quilibct in his cantibus, qui ex lolo pulchri sunt, sit ipse pulcher." Primum igitur argumenlum ex eo pelitura est, quod res, in quibus nulla relalio ad alias
oblinet, turnen merito pulchrae dicantur, veluti unus tonus non cum aliis in hannoniac vel melodiae concentum junctus, iinum elementum, e. g., aurum, cujus singulae partes inter se aut cum toto ila similes sunt, ui neque in his comparatio inslilui possit, quaeque, nulla majoris minorisve quantilalis ralione babila, singulae pulchrae sint. Addere polerat figuras siinplices malhematicas, quae item per se pulchrae sunt. At videamus jam de altero argumento : 2° „ Proinde quando, eadein proporlionc manente, facies eadem alias quidem pulchra alias
„vero non pulchra videtur: nonne aliud in eo, quod commeusuralum csl, pulchritudinem „oportet dicere, comniensuralionem vero aliud, ipsumque commensuratuin propter aliud esse „ pulchrum ?" Et hoc verum esse nemo infltias ihit, cogitans cum optima proportione faciei partium inter
se et ad tolum vultum, cum maxima coloris gralia, (amen id deesse posse, quo figura humana (1) I)e hac pulchri definitioue uberrime disputat Creuzerus ad ed. suam huju9 Plotini de pulchritudine libri,
p. 146 sqq., docens quum Platonem turn etiam Aristotelera ansam dare potuisse huic placito, quod Plotinu9 inter aequales suos satis vulgare fuisse dicit. Addit porro sententiam Plutarchi (de auditione, p. 45 C; p. 171 Wyttenb.) \'il$ cv hf/u. Sè xxvtï, t\'o nèv xxXov ex tsAAwv oïov ufiSfiwv ïi$ evx nxifiv y,m\\ituv, i/jto evpfierpixs Tivb$ xz\\ «f/MVtaf \'sxiTikeTrut: rl S\' «Jcr^pov èï; iv&f rev rvx,bvT<,$ \'fAAfiTOvTos, yf wfs«ói<T0s arÓTaj iföis êroiftvtv \'éXei rijv yéveviv. Laudat praeterea locum Galeni, in libro de Hippocr. et Plat. placit. lib. V, Cap. 3, p. 161 seq. ed. Charter, ubi imprimis mentio rit canonis Polycleti, quippe qui in eo libro accurate descripsisset proportiones inter singulas corporis partes, v. c. „ digitorura inter se et eorum omnium ad palmam et juiicturam manus, et harum ad cubitum, et cubiti ad „brachium, et omnium ad omnia," quibus idem Galenus tandem addit: to (icv Jij xaAAos rov eupciTOi h tv) twv fto(iüv avpptrfitjL xuric irünrtts \'tciT(cC$ xat (pi \'aog ï(p s v $ fariv. Ex poslremis hisce verbis merito efiicitur, liane imprimis Stoicoruin fuisse sententiam, quos tamquam gravissimo9 suae philosophiae adversarios et h. 1. Plotinus oppugnet. Nee discrepat Cicero (Tusc. IV, 13) ut plerumque Stoicos sequens: „ Et ut corporis est quaedam apta „ figura membrorum cum coloris quadam suavitate, ea quae dicitur pulchritudo: sic in animo, caet." Post quae testimonia nou opus est, ut et Stobaei, Clemeutis Alex., Basilii magni, Gregorii Nyssen., Hiraerii, Augustini, aliorum verba citemus ad demonstraudum Plotinum hoc loco impugnasse placitum suo tempore satis vulgare. |
|||||
|
23
revera pulchra Gat, nempe ea signa, quae sunt quasi indicia nobilis ingenii et liberaliter culti
animi. Quac porro eodem capite sequuntur argumenta, dcsumta sunt e pulchro in virtutibus et animo
posito, qua demonslralione, quum pulchri natura e consuetudine Platonis, imo omnium fere Graecorum, cum bono confundatur, lectorem non defaligabimus. Capite vero secundo iterum de pulchro in corporibus agit auctor :
„ Kepetamus igilur a principio, quaerenles quidnam sil ipsa in corporibus pulchritudo.
„ Principio est quiddam primo intuitu sensui se patefaciens: idque animus apprchcndens „ familiarilerquc agnoscens suscipit, et quasi accommodatissiraum approhat et amplectilur." Quae verba nullam difflciiltalem habent, cogilanlibus, nos, e Platonis sententia, ideam pulchri adspexisse, cl secundum Plolinum, eam in animo noslro, quippe universi intellectus partc, latere. .. At vero in lurpe incidens sese recipit, el velut abhorrens ob discordiam" (nempe cum idea
nobis insila) „ rcspuit ut alienurn. Quum enim animus natura sua proximc accedat ad praestan» „ tissimam essentiain in univcrso (ad voiïv), quandocumque adspexerit cognalum quiddam cog- „ natique vestigium, congratulalur et stupet, refertque in se ipsum, suique recordalur atque „ suorum. Quaenam igitur similitudo bis, quae apud nos pulchra, ad illa quae super nos sunt „pulchra? Ftenim si qua similitudo est, similia quidem sunt. At quonam pacto pulchra „ simul et haec et illa ? Parlicipalione speciei (s. ideae) nostra haec dicimus esse pulchra\' («•«$ SI xxï.x xxxsïvx xx) txvtx; ftercx^l «Ssu? <pxtusv txürx). Quum itaque philosophi sententia huc redeat, i es corporeas, quo magis idea aliqua in iis
|
||||||||
|
1
|
||||||||
|
eluceat, eo |>ulchriorcs esse, at vero niinime perspectum habeamus, quales ideae sint, quaestio
eadem remanet; quomodo igitur patel, vel quibus indiciis judicare possumus qualemcumque tandem ideam in hac re potius adesse quam in illa allera ? Respondet Plotinus: "ttxv yxp rb "AMOPOON, ireQuxhs MOP*HN xx) EIA02 Si^a&a/, apoipov h
XÓyou xx) «5sy?, ctfo%pov xx) *£« Sé/ss; hiyov. xx) to ttxvt^ x\\a%pcv toüto. Nolumus h. 1. disputare de quaestione an vocem platonicam )Uxv recte interpreletur per (teptyv (t)
quod et Cicero fecit in Oratore, cap. 3, vertens fói«$ per formas. Nam, me judice, Plotinus ne significare quidem voluit, ideas easdem esse ac [topüiiv et el^og. Dicit nihil aliud praeter hoc. „ Omne informe (cui non est forma), natura sua aptum ad formam ac speciem capiendam, „turpe esl, atque a divina ralione semotum, quia non parliceps est rationis et speciei," — (1) Qui hujus rei plura scire cupit, is adeat Wyttenbachii ann. ad Plat. Phaedonem p. 275, qui hoc fere
discrimen inter voces ISéav, HSof et popQiiv constituit: lléxv esse vocem platonicam ad ideas proprie ita dictas, id est, naturam illam supramundanam significandam; «J3e« et fiopQOv contra (quamquam él$o$ Platoni saepe idem sit ae ttétt) magis pertinere ad res adspectabiles, ita ut de superficie sola usurpetur vox ftopQt, de natura vero interiore corporum. superficie etiain inclusa, éiic{. |
||||||||
|
24
quorum ultimorum verborum hic esl serisus: Quia ejusmodi res, formae expers, ideae quoque
non parliceps est. Est igitur Plotini scntt-ntia, praesentiam idearum in rebus corporeis indicari formis, seu
potius, quod in mundo intellectuali idcas sint, id in mundo adspectabili formas esse, quod postea ,, (cap. 3 init. luce clarius ita exponit, rogans: „ Quonam pacto quod in corpore est, ei, quod „super corpus est (tm npb t;ü o-ü/axtoc, i. e. ideae) congruit? Et quotnodo architectus y, accommodaiis domum externam ad ideam domus, quam in animo habet, judicat iliam esse .. pulchram ? — Forsan quia, si lapides lollas e medio, aedificium, quod erat extrinsecum , nihil „ aliud est, quam intrinseca idea, divisa quidem per externam materiae molem, individua vero ,. exsistens, etsi apparct in multis (ij on fon rb ?£«, u xupiiaxs revq fJSrcvg, to hfov tïiof, pup&Slv ., ra et-u \'j\'mk SyKtji, xpapi.; h, sv jroAAcft <pxvTx^ó(nycv).\'\' At lii]net non omnes omnino ideas per formas indicari, ita idea boni, idea ven, aliae alia
ratione in matcria vim suam expriment. Qua re vix opus esse videlur, ut moncamus, quod etiam ex exemplo ultimo loco allato patel, ideas eatenus modo per formas in rebus corporeis sese manifestare, quatenus ad externam speciem, i. e. ad eam qualilatem, qua pulchrae sint, rcferantur, quocum imprimis conferas locum in Platonis Phaedro, p. 250. D. ubi docet, inter ideas, quibuscura in vita anteriore versati simus, ideam pulchri soiam adspectabilem formam habuisse. At, qiium ciulla res sine forma sit, iiiini ideo dicendum est omnes omnino puicbras esse?
Respondet Plotinus: xhxpov Ts kx) to w KPATH0EN vtto ftcpQïjs xx) ïJycv, ox>y. xvX7^SjCtivsj.; rijs vhys to ttxvt^
xxtx to e7So« pspipcüirSxi. Est igitur pulchritudo imperium formae super subjectum s. maleriam. Sed, roget quis, quum pura materies e Plotini sententia aeque minus percipi queat ac deus,
quippe quae nullas omnino habeat qualitates, nonne omnia, quae percipimus sensibus nostris , formae sunt ideoque pulchra ? Mine philosopluis slalim addit: ,, Quum materia non sustineat integram formationem."
Kst nempe baec materiae natura, ut omnes sinnil idcas s. formas in se suscipiat, sed difficile
est, ut in re aliqua una forma quum materiae turn caeteris formis, quae eidem immiscentur, ilu imperel, ut haec una forma quam maxime fieri polesl pura appareal, caelerae accidenlales formae aulem huk ita subjeclae videantur, ut ovuli in liane una/m imperantem quasi de/iganlur. Id ubi Ht, ubi una idea, forma adspectabili sese patefaciens, ita pura conspicitur, ut res aliqua nisi liane unam ideam exprimerc videatur, pulchritudo adest. Primum igitur pulchri indicium hoc est, ut in quolibet elemcnto, etsi formae accidenlales sint
mullac, una tarnen sil forma substantialis atque praccipua, ulque ea dominante forma res ad unitatem redigatur. De hac unitate ita porro disserit: ..Idea igitur, quum accedit, ordinat et in unam societatem conjungit id, quod compositione
„e multis partibus unum est futurum, atque ipsa consensione id conficit unum: quandoquidem j, et ipsa erat unum, ideoque unum oportuit esse formatum, quatenus , quod ex multis cornponitur |
||||
|
25
|
|||||
|
„ unum efflct potest. Fundatur ergo pulchritudo in ipso, quando in unum fuerit jam redactum,
„atque se ipsam parlibus tolisque impertit." Ne autem in errorem inducamur, putantes composita sola pulcbra effici posse, addit: „At
„quando idea unum quiddam similibusque parlibus constans (e. g. elementum non compositum , „uti aurum vel argentum) nanciscitur, eandem qualitalem tradit in totum. Ita, exempli gratia, „ars pulchritudinem dat toti aediGcio cura parlibus, natura vero uni lapidi. Hac itaque ratione „formosum corpus eflicitur communione rationis (héyov) a divino numine venientis. Gapite tertio sol vit auctor quaeslionem, qua facultate aniinus agnoscat pulchrum in corporibus.
Constat, ut facile intelligitur, haec facultas ideis auimo innatis, quum omncs participes simus intellectus [vóü, i. e. idearum ipsarum). Quam disputationem praetermittimus narrare, hoc tarnen animadverso, in ea summam illam pulchri legera de forma materiae imperanti aliis verbis exprimi; quae quum fortasse rei ipsi aliquid lucis offundere possint, non negligemus. Idea hic dicitur „ colligare el superare conlrariam naluram, quae est informis;" una illa praecipua idea s. forma „ emicat egregie in formis aliis (quarum eadem materia particeps est), et id, quod in mullis disper- „sum erat, in unum congregal. (jeïïo; ..... guvïwxhsvov xx) xpxrfaxv rijg Cpüjsug Tijg êvxvrixg, xpópQov
ovws, xx) {iopQw ijr\' x\'Kkxig (jiopCpxïg ixxpeJrüf i7rc%:v[/.ivYiv, o-jvstoüax xSpóov xxjto to ksXXxxï xt>.).
Quod vero pluris nostra interest, jam sequuntur exempla pulchri in rebus quam minime
compositis, quibus formula illa imprimis illustretur. Primum exemplum est de pulchritudine coloris:
rS 5* rij? xpdx$ XÜM.0S xirhoxiv (topCpy, xx) xpxrtjirsi rov iv uAjj trxoTetvsü irxpowrix (paris, xTUfixrev xx) hèyou
xxi éilcug cvrog. In coloribus igitur linnen obtinet ideae vicem, obscurum contra materiae. Quo magis tenebrae a lumine superantur eo pulchior oritur color. Allerum exemplum est de pulcherrimo inter elementa, de igne: „Qua propter et ignis ipse
„ praeter caetera corpora pulcher, quoniam, si cum elementis reliquis conferatur, speciei (s. idcae) „obtinet ordinem; nempe et caeteris eminentior est et omnium reliquorum corporum subtilissimus , „quasi incorporeae jam naturae propinquus. Atqui solus ipse non suscipit alia corpora, quum „ipsum alia capiant; caleGunt namque illa, ipse vero non suscipit frigus. Praeterea colorem „ipse primus habet: caetera vero ab hoc speciem coloris accipiunt. Emicat igitur atque fulget, „quasi sit species. Quando vero subjectum non superatur, velut luminis exigui particeps, haud „ultra pulchrum est, utpote quod coloris speciem non accipit totam." Quae verba ccrte com- mentario non indigcnt. Tertium vero exemplum minus perspicuum est, desumtum de pulchro in re musira. Plotini
verba haec sunt: xl Vs xpptAvixi iv rxïg (puvxïg xi xtyxvëïg rxg (pxvspxg mifoxaxi, xx) tjü/tj? rijv tyxitv vvvsiriv Tflü xxXov hxfiiïv iiroivirxv, iv xXKy to xvto iïsü-xTxi. TxpxxoXovSeï Ie rxTg x\'u^TxTg (ierpeTirSxi &p&(toïg iv xéycfi ou txvt), xKX\' %g xv y Scvtevuv elg iroiwiv eföovi; elg to xpxretv. Verba misere corrupta, quippe quae, priora saltem, nullum omnino sensum habeant. Quare fortasse ita legendum: xl SJ ipftovixt iv rxig <pc<ivx7c, rxg x<pxve7g (pxvspxg Troivivxfxt jctA , quo facto locus ita verti potest: 4
|
|||||
|
26
|
|||||
|
„ harmoniae autem in cantu, quae latentes (in animo, s. ideales) harmonias manifestas (ita ut ad
„sensus perveniant) faciunt, efficiunt, ut animus hac quoque ratione pulchri nolitiam percipiat, „quum idem in alia re demonstrent. Gompelit vero harmonüs, quae a sensibus percipiunlur, ut „numeris mensurentur, non in omni quidem numeri ratione, sed in ea dumtaxat, quae inservit „ ad ideam efüciendam, ita ut haec imperet." — Ex hoc igitur excmplo nihil prorsus discimus de imperio formae in materiam, nisi quod et harmonüs ideae exprimi possint. Jam disquisitio de pulchro in rebus, quae sentiuntur, ita ab auctore absolvitur: „Sed hactenus
„ de pulchris, quae sunt in sensu, quae tamquam imagines umbracque in materiam effluentes „ipsam exornaverunt, admirationemque sui, occurrentes sensibus, conti tan l." Plotini igitur de pulchro doctrina huc fere redit:
1° Verum pulcbrum ei aeque ac Platoni in ideis est positum.
2* Ideae, licet omnia sint in omnibus, tarnen aliae praecipue pulchrum, aliae bonum, aliae
alia spectant. Earum, quatenus ad pulchrum referuntur, vestigia in rebus corporeis s. in materia sunt formae; vestigia caeterarum idearum sunt aliae qualitates. 3° Materia, quum per se nullas onmin o qualitates habeat, omnes aeque ideas in se suscipit,
sed nee puras, nee integras. Ita pulcbri quoque ideam per hanc illamve, vulgo per plures formas, pro viribus exprimere conabitur. 4° Jam pulchrum rei corporeae in eo constat, ut aliqua materia unam formam quam accura*
tissime expressam ostendat. 5° Per hanc unitatem enim quam proxime fieri potest accedit ad divinum principium, quod
est unum ipsum. 6° Quum vero nulla materia sine qualitalibus a sensibus percipi possit, e contrario turpia erunt
eae res, quae multas simul ideas in se suscipere conantur. Hinc enim sponte oritur confusio quaedam formarum, inter quas quum nulla nee materiae nee caeteris formis imperet, unitas prorsus evanescit. Duo imprimis sunt, quibus pulchrum expositum per imperium unius formae in materiam et
caeteras ejus formas sese commendat. Mul ti enim de unitate in quaestione de pulchro disputaverunt, sed, quantum scio, nemo Plotino melius.
Quum enim caeteri vix scirent, quo eam referrent, bic eam constiluit in dominatione unius formae s. ideae super materiam et caeteras formas, quae tamquam accidentales sese eidem rei impertiant. Ex praedominalione unius formae super caeteras qualitates ac formas sponte sequitur, quod
Kantius (1) quique eum secuti contendunt, utile s. bonum a pulchro sejungendum esse (2). Nam si aediGcium conslruitur eo consilio, ut commodis vitae excultae satis Gat, hae ipsae utilitates vitae fiunt idea, quae caeteris imperat. Idea vero aedificii, quae ejus perfectam et absolutam formam (1) Duplex enim pulchri genus constituit: pvlchriludinem adhaereniem et pulchriludinem vngam.
(2) Nicht weniger widersprechend ist der Begriff einer Schonen lehrenden (didaktischen) oder bessernden (moralischen)
Kunst, denn nichts streitet muur mit dem Begriff der Schönheit, als dem Gemüth eine bestimmte Tendenz zu geben. (Schiller, über die ^esthetische Erziehung des Menschen, 22* Brief, |
|||||
|
27
|
|||||
|
continet, tuin secundaria seu accidentalis fit. Si aliquod poema de vita rustica hoc sibi scopum
habet, ut homines non ita arida forma doceantur de agricultura, pulchrum ex eo mox evanescit. Nam summa lex pulchri, secundum Plotinum, id postulat, ut lector abripiatur ad admirationem pulchri ia adspectanda natura, minime vero, ut de utilitate e natura percipienda cogitet; quod ubi fit, prior illa idea, in qua pulchrum latet, non piane dominationem suam in materiam exercet. Hoc veteres plerumque melius perspectum babuerunt quam recentiores, quum in aedificandis deorum templis et aliis aedificiis non ad vitam communem destinatis de utilitate aul de commodis ne cogitarent quidem, unice formam quam perfectissimam efficere conarenlur; contra in domibus privatis exstruendis parum ad exteriorem formam seu pulchrum attcnderent, eas unice quam aptissi- mas ad usum, cui destinatae erant, instruere vellent. Nostrates vulgo omnia confundunt: in tempus, basilicis aliisque aedificiis publicis requirunt fere commoditates domuum privatarum, bis contra adap- tare volunt faciem templorum. At idea pulchri quum non sinat, ut ita ad utile et commoda vitae adhibeatur, in partibus saltem domus, e. g. porlicu et vestibulo, student ut pulchrum exprimant; in caeteris vero partibus ordinandis imprimis utile ante oculos habent, quo facto, quod fere necessario evenit, in ejusmodi aediGcio duae ideae de summo imperio pugnant, quarum neutra victoriam reportat. Hanc ipsam ob causam, estque hoc alterum insigne meritum philosophiae Plotinianae,
saepius monet non quamlibet materiam eam esse, ui pulchram formam suscipial. Quod quam vere sit dictum, docet opera, plerumque inanis, eorum artificum, qui id student, ut varias supellectiles et alias res ad vitam communem destinatas pulchra specie induant. Quid igitur faciunt? — Quam maxime licet usum, cui ejusmodi res inserviunt, i. c. ideam ulilis s. boni, celare et obtegere conantur externa forma ita artiGciose adapta, ut vix divinare possis, cui usui res, quam adspicis, sit destinata. Sentiunt nimirum cogitationes de usu aut de commodo ad vitam sustentandam pcrtinenti, quas ceteroquin adspectus hujus rei excitaturus esset, traducendas esse ad unam pulchram formam, quoniam turn demum forma victoriam de materia reportare possit, quum haec plane ex adspectu et eo ipso ex animo spectatoris amoveatur. At multas res esse quarum natura ea sit, ut usus materialis, cui inserviant, ex oculis tolli
non possit, ac in iis frustra conari, ut pulchra specie oculos jucunde moveant, vix opus est ut moneamus. Sic vehiculum destinatum ad stercus in segetes ferendum, licet omnibus legibus utilis s. boni satisfaciat, tarnen numquam externa specie ita fabricari poterit, ut adspicientes de ejus usu ne cogitemus quidem; nee quis in ejusmodi re pulchrum quaerat. Yersatur autem artifex in continuo luctu cum materia, quam ut forma vincat summum est ejus
propositum (1): ita statuarius cum marmore duro ac aegre tractabili, quam tarnen ideo materiam (1) Darin also besteht das eigentliche Kunstgeheimnisz des Meisters, dasz er den Stoff durch die Form
vertilgt; und je imposanter, anmaszender, verfiihrerisclier der Stoff an sich selbst ist, je eigenmachtiger derselbe mit seiner Wirkung sich vordrangt, oder je mehr der Betrachter geneigt ist, sich unmittelbar mit dein Stoff ein- zulassen, desto triumphirender ist die Kunst, welche jenen zurückzwingt und über diesen die Herrschaft behauptet (Schiller, 1.1. epist 22). |
|||||
|
28
|
|||||||
|
idoneam suis statuis judicat, quia minime vividum colorem nee alias qualitates habet, quibus
animus spectatoris a sola forma ad materiam abstrahi possit. Eligit pictor colores, sed eos mullo molliores ac temperatiores quam in ipsa natura rcrum sunt, ita ut, dum visus grate afGciatur, res pictae tarnen non tam fideliter eas, quarum simulacra sunt, exprimant, ut cogilatio a pulchris formis in picta tabula abducatur ad considerandam interiorem rerum, quae efGctae sunt, naturam. Quum in hac turn in qualibet alia arte accurata naturae imitatio numquam pulchra erit (f), nempe materia, quae est hic ipsa rerum natura, a forma viucatur necesse est. — At cavendum artiGci, ne vires suas absumat in tali materia oppugnanda, quae numquam imperium formae admittat, quod quum permulti tarnen artilices faciant, opera eorum sunt ingeniosi laboris ac diligentissimi studii, et hoc aspectu lande digna, sed minime pulchro adnumeranda. Pro proposito igitur, cui quaeque res destinata est, aut idea pulchri, aut boni dominetur;
liane clare et palam prae se ferat. Si bono adnumeranda, unice altendatur ad ulile et ad eflectus, sin pulchro, unice ad formam. . Nulla aliam faciem prae se ferat quam quae suae naturae respondeat. Au res pulchra simul bona esse possit, nil refert. Ideam boni ac pulchri in idearum mundo semper conjunctas occurrere jam anlea vidimus, quum singulae ideae ex doctrina Plotiniana omnia simul contineant ncc umquam secum pugnent. Yidetur autcm c philosophi dictis effici posse, cam esse matcriae inertiam ac debilitatcm, ut intimam illam idearum harmoniam et conjunctionem suslinere non valeat. An revera haec sit ejus natura, ut una semper in ea idea caeteras opprimere et e conspectu subtrahere debcat, prouli res vel veri, vel boni, vel pulchri nomen fert, dijudicare nondum licet. At experienlia hucusque docuit Plotini sententiam veram esse, nempe ut in eodem subjecto plures ideae aequipollentes sibi invicem interitum parent, ita unam caeteris imperantem in omni rerum genere id, quod praestantissimum sit, efficere. Nemo autem magis favet Plotini placitis quam procmjs , cujus de pulchro effata, quippe plane
cum Plotinianis congruentia, ideo silentio transire nolui. Inveniunter in ejus commentariis in Plalonis Alcibiadem priorem (2). Prorsus e principiis Plotini profectus monet (3) fontein omnium errorum et pravitatis esse
dividuum, congestum, n^tabile, id, quod secum pugnet (rx [itpurrx, iroixfox, hx-iretpowfièvx}. |
|||||||
|
(1) Ita Gocthius de Laocoone: Wenn Laokoon so vor unsern Augen stande, Natur im voller Empörung und
Verzweiflung, letzter erstickender Schmerz, krampfartige Spannung, wüthender Zuckung, Wirkung eines atzenden Gilles, heftige Giihrung, stockender Umlauf, erstickende Pressung und paralytischer Tod, er ware würdig in Stücken geschlagen zu werden. (2) rif sxAsu SictS&xov c\'; rov nxdruvof Ttpürov \'htoufiniiw. Frocli successoris in Flatonis Alcibiadem priorem commen-
tarii. Ex Codd. Mscrr. nunc primum edidit annotationemque subjecit F. Creuzer. Francof. ad M. MDCCCXX. Horum autem commentariorura jam aliquot annos antea idem Vir Cl. fragmenta e Cod. Darmstadino in libro saepius memorato Plotini de pulchritudine ediderat. (3) Cap. 82, p. 245 cd.\'Cr.
|
|||||||
|
29
Omni virium conteatiooe fugiendum c*sc profanum homioum vulgus, fugiendas cupiditales ani-
iiiiini distrahentes et ad voluplatem allicieotes, fugienda omnia, quae sensus molliter afflciant, fugiendas phantasias, quae distrahant et in errorem inducant, fugiendas opiniones cum lus con- junctas. Revcrlendum vero esse ad cam scientiam, qua omnia dispersa et mutabilia in unum colligentur, ad scientiam intellectus (voü), quae aeternum immutabilcm perfectumque idearum mun- dum contineat. liane, disciplinam, quae omnia ad unitatem redigat, complectendam esse per eam aniinis nostris insitam facultatem, quae ei respondeat, per intellectum nostrum, e constanti illa universi lege simile unice per similcm facultatem agnosci posse. Si (1) enitn verum dicere velimus, in rebus scnsibilibus propriam unitatem non inesse. Omnia vero, quae sensibus percipi- anlur, advenliliam habere unitatem {nxv yxp eu<rSntrbv lireiftóiïti Ttjv haat» exei). Ideo, ut verum pulchrum adspiciamus, adscendendum esse ad res incorporeas, primo ad regionem animi, turn ad intellectus unitatem, tandem ad unum seu bonum, i. e. ad deum ipsum. liane adscensionem cfliei separando et avocando nos ipsos a rebus sensibus obvios; in nobismet
ipsis latere summas ideas pulcbri, veri, boni, qui et ipsi simus pars intellectus divini. Huc pertinere antiquum illud nosce te ipse. Dein (p. 251) ita pergit: Aióti xx) hï xx) tui kv) rb irotxixcv imTxix^siv, xx) t<:JS xörü rb trepov,
xxi rw iftela rb avé/toiov èv roTg ii/uAa/? Trpxyj/.x<nv. Ou yxp sittiv xirvyxÓTu; ivrxüSrx rx ei\'Ss?, ouh" xpiyij rx fakriovz 7rpbs rx %sipovx. Ad perfectam idearum essenliam omnia igitur adumbranda sunt. Quaerit postea (2), qui flat, ut in bocce mundo plura dcformia quam pulchra inveniantur, quum
tarnen originem ducant e perfecta idearum essentia. At nil mirandum; nam omnia in hac terra tamquam morbo aflecta sunt, imo ipsi in hoc corpore inclusi versamur in condilione verae nostrae naturae repugnanti. Multo magis mirandum, quod in ejusmodi statu adhuc veri et pulchri et boni vestigia inveniantur. Quid magis consentaneum est quam in regionibus palustribus viventium plures esse aegros quam bona valetudine utentes? Fotius cum Circe rogandum: Sxv/jlx fi l%f;, tüs ovri, muv rxSe (pxpuxx êSéhx&s.
o\'óru yxp htxev t) A^fy xx) *i irKxwi xx) i\\ ccyvoix (pxpptxxsix nvt xxrxsxüay rxq tyv%xq stt) tov rijs
xvoitoiórqroi; róitov. „ Prouti enim non mirari oportet, si in Tartaro multos animaal videmus, qui puniuntur,
„(horum enim est ille locus); ita non magis mirandum est, si in hac terra plurimi afficiuntur „ morbis animi et stulti ac indocti sunt. Ut igitur in coelo omncs boni, ut in Tartaro omnes „mali, sic in terra plures sunt mali, minores aulera boni. Nam haec terra est deleriorem extrc- „ mitatum versus, sed non divinam et mcliorem versus.\'* Cap. 98, p. 319 inter se distinguit notiones boni, pulchri et justi, e qua disquisitione
patet notionem boni ampiiorem esse quam pulchri et hanc iterum latius patere quam justi. |
||||||
|
(1) Cap. 88, p. 248.
(2) Cap. 84, p. 256.
|
||||||
|
30
|
||||||
|
Nam bonum est in deo ipso, unde sese per totum universum extendit; boni igitur omnia omnino,
quidque pro dignifate et viribus, participant. At notio pulchri demum incipit in mundo idearum; quaccuinque supra ideas sunt, pulchri nomen ac qualitatem non admittunt; quae autem ex idcis pendcnt, majoris minorisve pulchritudinis gradum sibi vindicant; nam ubi forma, ibi et pul- chrum latet. Justum tandem originem ducit ex animo, cujus, ex Plalonis sententia, omnium virium est bene temperalus consensus. Mine efficilur omnc justum pulchrum esse, sed non contra oinne pulchrum justum, item omne quod pulchrum bonum quidem, at non ideo quod bonum etiatn pulchrum esse oportere. Obtinet igitur pulchrum medium locum inter bonum et justum. Tandem locus apud Proclum in quaestione de natura pulchri classicus est cap. 100, p. 326: Ti èv <tz,u.xïi xx?.sv ovx «AAw? vfyimpuv, vj otxv to sTSog imxpxTï/j rijs uXyi? , xxxXXyis yxp xvrq xx) ccfoxpx, xx) otxv xpxTvfciji tJ sTtoq vt\' xvtk , x"j%ou? xvxxiinrXxTXt xx) cl;x,;pClx:, xx) eïov xvsiSeov yivsrxi ry vmxiifiivti <ptia-£t vwt^efuuifuvw. In quibus tarnen verbis, quamquam fere e Plotino desumta videntur, id tarnen desideramus, quo Ploliniana definitio sese imprimis commendat, nempe unitatem illain per imperium unius formae quum super materiam, tum super caeteras ideas et formas ei inhaerentes. In Plolini sententia explicanda aliter fieri non poterat, quin totius antiquitatis Graecae de hac
re sentiendi rationem attingeremus. At id, quod Graeci imprimis pulchrum censebant esse, quod non sejungendum a bono, quod in moribus bene temperatis, in interna omnium animi facultatum harmonia, in bene institula reipublicae forma, in legibus, quibus cives ad patriae amorem incenduntur, in omnibus denique conspicilur, quibus homo non tam externa corporis specie quam multo magis animi cultura evchitur ad illum, quem antiquitas sibi mente et animo summae perfectionis typum fingebat, hoc pulchrum excludimus e terminis, quos specimini huicce ponendos esse censuimus. Ne autem lectores prorsus fruslrentur spe, quam hujus speciminis lectionem ineuntes fortasse cenceperant, fore ut aliquid de mysleriis illis philosophiae Neoplato- nicae ipsis aperiretur, huc subjecimus versionem Belgicam loei imprimis classici de vero pulchro apud Plotinum |
||||||
|
:
|
||||||
|
AANHANGSEL.
|
|||||
|
DE GEESTELIJKE SCHOONHEID BIJ PLOTINUS.
(Enn. I, Boek VI, Hoofdstuk 4—9).
----------—^-^oCo^"*—-—---------
Wat het hoogere schoon betreft, dat nooit een sterfelijk oog gezien heeft, maar dat de
geest, zonder de zintuigen, ziet en erkent, om dat te aanschouwen moeten wij ons tot hooger sfeer verheffen en de zinnelijkheid bier beneden achter laten. Zij, die het schoon der zinnelijke wereld nooit gezien en nooit als schoon hebben waargenomen, kunnen daar evenmin over spreken als de blindgeborenen. Evenzoo kunnen ook zij niet spreken over het schoone in bet geestelijk leven, die de schoonheid van dat streven en van de wetenschappen en van het overige, dat daarmee in betrekking slaat, niet in zich hebben opgenomen. Zij kunnen niet spreken over den glans der deugd, die zich niet eenmaal hebben voorgesteld,
hoe schoon het gelaat der geregtigheid en der wijsheid is, zoo schoon als noch het avondrood noch de uit de kimmen verrijzende zon is. Maar men moet die schoonheid met dat vermogen zien, waarmee de geest zulke dingen waarneemt, en zich, als men haar aanschouwt, nog veel meer verheugen en ontroeren en in verrukking geraken dan bij het zinnelijke schoon, omdat men thans de ware schoonheid bereikt heeft. Want dit moet men ondervinden bij \'t aanschouwen van al wat schoon is: verbazing, een zoete ontroering, en verlangen, en liefde, en eene zalige verrukking. Dit kan men ook ondervinden voor het onzigtbare schoon, en alle zielen bijna ondervinden het, in de hoogste mate echter zij, die \'t meest tot liefde geneigd zijn; even als bij \'t ligchamelijke schoon: allen beminnen het wel, doch niet op allen maakt het even grooten indruk, maar den meesten op hen, van wie men zegt, dat zij liefde hebben. Omtrent het schoone dan, dat niet onder de waarneming der zintuigen valt, moeten wij
onderzoeken. Welke aandoening ondervindt gij bij \'t geen men \'t streven naar schoone hande- lingen noemt, en bij schoone gezindheden, en bij edele karakters en bij de schoonheid der zielen? En als gij ziet, dat gij zelf inwendig schoon zijt, wat gevoelt gij dan? Hoe komt het, dat gij dan in geestverrukking, in vervoering zijt, en dat gij dan verlangt in u zelven te keeren en u van \'t ligchaam te ontbinden ? Dit toch is de stemming van hen, die |
|||||
|
32
wezenlijk liefde hebben. En wat is datgene, waarom zij al die aandoeningen ondervinden ?
Het heeft geen vorm, geen kleur, geene grootte; maar wegens de ziel, die zelve kleurloos is en die eene wijsheid bezit, welke evenmin kleur heeft, — wanneer gij deze en den glans der overige deugden of in u zelven ziet, óf in een ander een grooten geest en een opregt karakter en zuivere wijsheid, en moed op \'t onverschrokken gelaat, en ernst en eergevoel, sprekende uit het rustige, kalme en door hartstogten niet bewogen voorkomen, en dat alles bestraald door \'t licht van de goddelijke rede, aanschouwt, dan ondervindt gij die aandoeningen. Zulke dingen, die wij toch ook bewonderen en liefhebben, hoe kunnen wij die schoon noemen ? Want schoon zijn ze, en schijnen ze, en hij, die ze aanschouwt, zal nooit iets anders zeggen, dan dat juist dit het ware schoon is. Maar wij moeten nog onderzoeken, hoe het komt, dat die dingen aan de ziel liefde voor zich inboezemen; wat bet is, dat in alle deugden blinkt, als een licht. Wilt gij het omgekeerde van het ziele-schoon er tegen overstellen ? Want welligt zal het ons in dit onderzoek veel helpen, als wij weten, wat de ziel misvormt en waarom men dat leelijk noemt. Die ziel zal dan wel leelijk zijn, welke teugelloos is en van geen regt weet, die vervuld is van eene menigte hartstogten, die altijd bewogen is, daar zij steeds in vrees verkeert door hare lafheid, steeds benijdt door hare kleingeestigheid, hare gedachten gevestigd houdt op alles, wat aardsch en laag is, die geheel en al krom en verdraaid is en geene zuivere genietingen bemint, omdat zij baar leven alleen regelt naar de gewaarwordingen van \'t ligchaam en lust heeft in alles, wat leelijk is. En moeten wij niet erkennen, dat dit leelijke tot de ziel komt onder \'t voorwendsel van schoon te zijn, terwijl het haar toch verwoest en verontreinigt en haar met allerlei kwaad vervult, zoodat zij eigenlijk niet meer leeft en niet meer zuiver gevoelt, maar door die vermenging met het boozc behoeftig \'t leven voortsleept, in de magt van den dood onder allerlei gedaanten, en niet meer ziet, wat een geest moet zien, en niet langer haar eigen meester is, omdat zij altijd gelrokken wordt naar de buitenwereld en naar hel lagere en duistere ? — Omdat zij, denk ik, hare reinheid verloren heeft en overal door hare neigingen wordt getrokken naar de zinnelijkheid, en omdat zij geheel in \'t ligchaam en in de stof is verzonken en zich daarmede vereenzelvigt, daardoor, door hare vermenging met het lagere, krijgt zij eene andere gedaante. Even als de vroegere schoonheid van iemand, die in slijk en vuil gedompel.l was, niet meer kan gezien worden, maar alleen de vuilheid, waardoor hij bezoedeld werd, ziglbaar is; — ook diens misvormdheid is iets, dal, vreemd aan zijn wezen, van buiten besmet, en als hij weer schoon wil zijn, gelijk hij vroeger was, moet bij zich afwasschen en reinigen — zoo zullen wij ook teregt zeggen, dat de ziel leelijk is door ver- menging en vcreeniging met het ligchaam en door neiging naar de stof. En dit is wanstaltigheid der ziel, dat ze niet zuiver en rein is, even als bet goud, wanneer het nog met aarde gemengd is, — louter het daarvan, en er blijft goud. over, en het is schoon, afgezonderd van al het andere en op zich zelf alleen achterblijvende. Zoo ook de ziel: als zij afgescheiden wordt van de hartstogten, die haar eigen zijn door \'t ligchaam, waarmee zij zich al te innig verbindt, |
||||
|
33
|
|||||
|
als zij bevrijd is van de overige aandoeningen en gezuiverd van datgene, waarmee zij, door hare
komst in \'t ligchaam, besmet werd, als zij alleen overblijft, dan legt zij bare misvormdheid, ontstaan door \'t geen met baar wezen in strijd is, af. Door de ouden is reeds gezegd, dat de zelfbeheersching, de dapperheid (1) en elke deugd,
bet denken zelfs, zuivering is. Te regt wordt daarom in de geheime leer der mysteriën zinne- beeldig gezegd, dat al wie niet gezuiverd is in de onderwereld in den poel zal liggen, omdat het onreine, wegens zijne bedorvenheid, met het slijk verwant is, zoo als dan ook de zwijnen, omdat ze onrein van ligchaam zijn, daarin behagen scheppen. Wat is dan de ware zelfbe- heersching anders dan geenc gemeenschap te hebben met de genietingen van \'t ligchaam, maar ze te ontvlieden, omdat ze onrein zijn en uit een onzuivere bron voortkomen ? En de dap- perheid, wat is die anders dan onbevreesd te zijn voor den dood ? De dood immers is niets anders dan de scheiding der ziel van \'t ligchaam. Hij, die gaarne alleen wil zijn, vreest bier- voor niet. En grootheid van ziel is verachting van de dingen hier op aarde. Wijsheid is het denken, dat zich aftrekt van het lagere en dat de ziel voert tot het hoogere. De ziel dan, wanneer zij gezuiverd is, wordt eene idee; zij wordt rede en geheel zonder ligchaam; zij wordt denken en behoort geheel tot het goddelijke, waaruit de bron van \'t schoone ontspringt en van alles, wat daarmee in verband staat. De ziel dus, wanneer zij zich tot rede verheft, is dan het schoonst; want de rede en \'t geen uit haar voortkomt, heeft de schoonheid als haar eigendom en niet als iels, dat zij van elders ontleent: dan alleen is de ziel wezenlijk ziel. Hierom zegt men met regt, dat goed en schoon te worden van ziel, is zich gelijk maken aan God, omdat van hem komt het schoone en het betere deel der wezens: of liever, het wezen der dingen zelf is de schoonheid. Het tegenovergestelde van het schoone is het leelijke; dit is eigenlijk hetzelfde als het slechte, zoodat ook het goede hetzelfde is als het schoone of de schoon- heid. Men kan dus het onderzoek over het schoone evenmin van dat over \'t goede afscheiden, als \'t onderzoek over \'t leelijke van dat over \'t slechte; en men moet beginnen met te stellen, dat bet schoone \'t zelfde is als \'t goede. Uit het goede neemt haren oorsprong de rede (w5«), die dus ook het schoone is. De ziel wordt wederom schoon door de rede; en van daar wordt ook het overige schoon, dat de ziel openbaart in hare handelingen en in haar streven. Ver- der maakt dan ook de ziel de ligchamen, aan welke men schoonheid toeschrijft, schoon; want daar zij van goddelijken oorsprong is, en hierdoor als \'t ware een deel van \'t schoone, maakt zij datgene, wat zij aanroert en beheerscht, schoon, voor zooverre het in staat is om de schoonheid in zich op te nemen. Wij moeten ons derhalve weder verheffen tot het goede, waarnaar alle ziel verlangt. Die
dat kent, weet ook, wat de schoonheid is, die ik bedoel. Zij is begeerenswaardig voor zooverre zij het goede is, en daarheen rigt zich alle streven. Men verkrijgt bet door zich tot het hoogere (1) De ouden stelden n.L vier hoofddeugden: de wijsheid, de zelfbeheersching, de dapperheid en de regtvaardigheid.
|
|||||
|
34
|
|||||
|
te verheffen, zich daarheen te wenden, en door zich te ontdoen van datgene, waarmede wij ons
omkleed hebben, toen wij hierheen nederdaalden. Zoo ook moeten zij, die geheime godsdienst» pleglighedcn willen verrigtcn, vóór dat zij het heiligdom binnentreden, zich zuiveren en hunne klccderen afleggen en naakt binnengaan, totdat zij alles hebben afgewend, wat met de natuur van den God strijdt, opdat zij, alleen met zich zelven, datgene alleen helder, eenvoudig, reiu mogen aanschouwen, waarvan alles afhangt en op hetwelk alles het oog rigt, waardoor alles is, leeft en denkt; want dat wezen is de oorzaak van het leven, van het denken en van het zijn. Als iemand dat wezen kon zien, welk een liefde, welk een verlangen zou hij gevoelen om zich met hem te vereenigen, welk eene ontroering vol genot zou hij ondervinden ! Want zelfs hij, die dat wezen nooit gezien heeft, streeft er naar, omdat het het goede is. Maar hij, die dat wezen gezien heeft, mag het bewonderen om zijne schoonheid, en vervuld worden van verbazing vol genot, en ontsteld staan van een schrik, die niet schaadt, en met eene ware liefde beminnen, en het aardsche verlangen en de aardsche liefde, die vol kwelling is, bespotten, en \'t geen hij vroeger voor schoon hield, verachten. Zoo als \'t ook hun gebeurt, die gedaanten van Goden of daemonen ontmoet hebben, — zij vinden geen behagen meer in de schoonheid van andere ligchamen. Wat meenen we dan, als iemand het schoone op zich zelven, zuiver, niet verontreinigd met vleesch of met een ligchaam, niet op de aarde, niet aan den hemel, maar zoo, dat het rein is, aanschouwde ? Want dit alles wordt er van buiten aange- bragt, en er meè vermengd, en behoort niet tot zijn eigenlijk wezen; maar wel neemt het zijn oorsprong uit hem. Indien derhalve iemand het wezen aanschouwde, dat de harmonie van \'t heelal leidt, dat, in zich zelven blijvende, geeft en niets ontvangt, en wanneer hij dit gezigt kon blijven genieten om er zich zelven naar te vormen, wat voor ander schoon zou bij dan nog verlangen ? — Dit schoon toch, dat het eigenlijke en oorspronkelijke schoon is, maakt zijne minnaars schoon en beminnelijk. Dit is dan de grootste en hoogste kampprijs voor de zielen ; hiertoe dan alle krachten ingespannen, dat we aan dit voortreffelijkste schouwspel toch deelachtig mogen worden, omdat hij, die het geniet, zalig is, dewijl het een zalig gezigt is. Rampzalig is hij, die het niet mag smaken; want niet hij is ongelukkig, die het genot mist van schoone ligchamen, van magt, van eerambten, van het koningschap; maar wel is hij ongel uk- kig, die dat céne ding mist, waarvoor men \'t bezit van \'t koningschap en van de heerschappij over de geheele aarde, zee en hemel moet wegwerpen; als hij, door dat alles te verlaten en te verachten, zich daarheen kon wenden en het kon aanschouwen. Hoe moeten we dan doen? Wat middelen moeten we aanwenden? Hoe zal men die onge-
naakbare schoonheid aanschouwen, die zich, als \'t ware, in het ontoegankelijke heilige der tempels verborgen houdt en zich nooit aan de buitenwereld vertoond, opdat geen oningewijde haar moge zien ? Welaan dan, laat, wie kan, naar binnen doordringen, en \'t gezigt van \'t sterfelijk oog buiten laten, en zich niet meer keeren naar den glans der ligchamelijke schoonheid, die hij vroeger bewonderde! want men moet, bij \'t gezigt van \'t ligchamelijke schoon, er zich volstrekt |
|||||
|
35
niet heenwenden, maar wetende, dat het slechts beelden en sporen en schaduwen zijn, de toe-
\\lugt nemen tot dalgene, waarvan het de afbeelding is. Want als iemand er op aan snelde om het te grijpen, alsof het wezenlijk bestond, dan zou hij tasten naar een schoon schaduwbeeld op \'t water, en, zooals, dunkt mij, de mythe van Narcissus bedoelt, in den stroom verzinken en verdwijnen. Even als hij, zal ieder, die aan ligchamelijke schoonheid vasthoudt en baar niet laat varen, niet met zijn ligchaam, maar met zijne ziel gedompeld worden in een duisteren afgrond, waarin de rede zich ongelukkig gevoelt, — daar, in de onderwereld, blijft hij blind en zal, zoo- wel hier als daar, onder schaduwbeelden leven. Beter dus zal hij ons raden, die zegt: laten wij dan naar ons lieve vaderland vlugten! — Hoe vlugten wij daarheen, en hoe zullen wij huiswaarts keeren van de tooveres Circe, zooals Ulysses, naar mij dunkt, dat zinnebeeldig zegt, toen hij niet bij haar wilde blijven, ofschoon hij alle genietingen voor oogen had en zich in \'t midden van veel zinnelijke schoonheid bevond. Ons vaderland is daar, vanwaar wij gekomen zijn, en daar is onze vader. Hoe moeten wij ons dan aangorden en vlugten? — Niet te voet moeten wij wandelen, want de voeten brengen ons toch altijd weer van den eenen grond op den anderen. Ge moet u geen wagen of schip uitrusten, maar dat alles moet ge laten varen, en in \'t geheel niet zien, maar, als \'t ware, uwe oogen sluitende, een ander gezigtsvermogen er voor in plaats stellen en opwekken, dat ieder wel heeft, doch dat weinigen gebruiken. Wat is dit dan voor een gezigt, dat inwendig ziet? Als het pas is opgewekt, kan het eerst
geen helder licht verdragen. De ziel zelve moet er aan gewend worden, eerst om het schoonc streven en dan om de schoonc werken te aanschouwen; niet die, welke de kunstenaars ver- vaardigen , maar de werken van die menschen, welke men deugdzaam noemt. Zie dan naar de ziel van hen, die deze schoone daden doen. Maar hoe kan men de schoonheid van een deugd- zame ziel zien ? — Keer in tot u zelven en zie! En indien gij u zelven nog niet schoon ziet — even als de vervaardiger van een standbeeld, dat schoon moet zijn, er nu eens wat afbijtelt, dan afslijpt, hier glad maakt, daar polijst, totdat zijn beeld een schoon schouwspel voor \'t oog oplevert, — doe zoo ook gij: neem weg van uwe ziel, wat er te veel is, maak regt, wat krom is, zuiver, wat troebel is en maak bet helder, en houd niet op met aan uw beeld te arbeiden, totdat de goddelijke glans der schoonheid u toeblinkt, totdat gij de deugd in een heilige reinheid te voorschijn ziet treden. Indien gij zóó zijt geworden, en het ziet, en, rein in u zelven, niets hebt, dat u verhindert om een zoodanige te worden, en gij inwendig daar niets vreemds in gemengd hebt, maar gij zelf geheel en al niets anders zijt dan waar licht alleen, licht, dat niet gemeten wordt naar zijne grootte, dat door geen vorm wordt beklemd en begrensd, dat ook door oneindigheid niet grooter kan gemaakt worden, maar dat volkomen onmetelijk is, omdat het grooter is dan alle maat en meer dan elk getal, — indien gij ziet, dat ge zóó zijt geworden, dan zijt gij reeds geheel gezigt; heb dan goeden moed op uw zelven, stijg dan daarheen op, terwijl gij geen wegwijzer meer noodig hebt, en aanschouw dan met onafgewenden blik. Want dit oog alleen ziet de groote schoonheid. Doch wanneer g\\j u tot dien wedstrijd begeeft, het oog nog |
||||
|
•
|
||||||||
|
36
door onreinheid verduisterd en niet gezuiverd, of, door gebrek aan moed, nog zwak en nog niet
in staat om wat zeer schitterend is te zien, dan, al wijst een ander bij u staande het u aan, ziet gij niets van \'tgeen er te zien is. Want die ziet moet gelijk van aard zijn met hetgeen hij ziet en er zich gelijk aan gemaakt hebben, — dan eerst mag hij zijn oog op dat schouwspel vestigen. Het oog toch zal nooit in de zon kunnen zien, als het niet zelf als de zon is geworden. Zoo ook zal de ziel het schoone niet kunnen zien, als zij niet zelve schoon is. Ieder worde dan eerst goddelijk en schoon, als hij \'t goddelijke en de schoonheid zal zien: eerst zal hij dan opklimmen tot de rede; daar zal hij alle schoone vormen zien en erkennen, dat deze, deideën, het eenige schoone zijn. Want door de ideën, de kinderen der rede en haar inhoud, is alles schoon. Boven de rede is het goede, dat het schoone van zich uitstraalt en er zich mede omkleedt; zoodat dit, eigenlijk gezegd, het oorspronkelijke schoone is. Doch als men \'t geestelijke wil verdeelen, dan zal men moeten zeggen, dat het onzinnelijke schoon de plaats der ideën is, maar het goede \'tgeen daar boven is, de bron en \'t beginsel van \'t schoone; of liever, men zal aan \'t goede en \'t schoone dezelfde plaats aanwijzen, doch den eersten rang geven aan \'t goede, den tweeden ann \'t schoone. |
||||||||
|
«sF?««^30öS=*
|
||||||||
|
CORRIGENDA.
Pag. 5, lin. 4 pro qua leg. quibus.
„ 16, „ 36 „ philisophiae leg. philosophiae. „ 17, .. 14 „ celiberrimam leg. celeberrimam. |
||||||||