|
-
v^r^\\1éi? GUNNING 3.D.1S-
|
||||
|
rj
|
||||||||||||||
|
\' 3. a) . A£*
|
||||||||||||||
|
VOLKSBIBLIOTHEEK.
|
||||||||||||||
|
HET KENMERKENDE VAN DE MODERNE
RICHTING, DOOK
Dr. Ph. R. Hugenholtz.
|
||||||||||||||
|
UITUKGEVEN VANWKGE UK TKBKEKIOING TOT HANDHAVING I
VOORTPLANTING VAN HKT LIBERALE BEGINSEL ENZ. |
||||||||||||||
|
AMSTERDAM,
J. C. L 0 M A N J r. 187\'J.
RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT
|
||||||||||||||
|
A06000014792877B
|
||||||||||||||
|
1479 2877
|
||||||||||||||
|
Bij de opening van den vijfden jaargang der »Volks-
bibliotheek\'\', den tweeden der Nieuwe Serie, is het der Redactie een aangename plicht openlijk haren dank te betuigen aan allen, die deze onderneming tot hiertoe door hunne intee- kening gesteund hebben en zich verder bereid toonen ook langs dezen weg aan de verbreiding van heldere begrippen, vooral op het gebied der godsdienstwetenschap, mee te werken. Zij acht zich intusschen ook verplicht onder de aandacht
der lezers te brengen, dat zij zich geenszins aanspi\'akelijk stelt voor hetgeen in de door haar uitgegeven boekjes door de onderscheidene schrijvers als hun gevoelen is uitgesproken en ook voor het vervolg niet geacht wil worden haar zegel te hechten aan alles wat nog zal worden voorgedragen. Zij heeft zich alleen af te vragen of het gekozen onderwerp belangrijk genoeg is om in de »Volksbibliotheek" behandeld te worden, of die behandeling voldoet aan de wetenschappelijke eischen, die men, van modern standpunt, aan een auteur stellen mag en of deze \'t geen hij herinneren of betoogen wil klaar en duidelijk gezegd en in een voegzaam kleed gestoken heeft; |
||||
|
\\
|
|||||
|
maar overigens wensckt zij geen harer medewerkers te binden.
Op dezen rust dan ook alleen de verantwoordelijkheid voor de door hen ontwikkelde denkbeelden. Gold dat van menig reeds uitgegeven geschrift, \'t zij ook
gezegd van hetgeen thans den lezer wordt aangeboden. De meerderheid toch van de leden der redactie maakt bezwaar tegen de conclusiën door den schrijver uit zijne vooropgezette stellingen getrokken en moet deze geheel voor zijne rekening laten, \'t Stuk was echter op zichzelf te degelijk en te goed, dan dat de redactie het om verschil van meening tusschen hare meerderheid en den auteur mocht achterwege laten. \'t Ga dan nu zooals het daar ligt de wereld in en geve
waar het komt aanleiding tot ernstig nadenken. »Als tot verstandigen spreek ik, oordeelt over \'t geen ik
zeg", zei eenmaal Paulus, en wij zeggen het hem na, met het oog op dit en ieder ander geschrift, dat in de Volks- bibliotheek werd opgenomen of daarin verder een plaats zal vinden. De Redactie.
|
|||||
|
Wanneer wij, met name op het gebied dier geeste-
lijke dingen die niet met oogen te zien en met handen te tasten zijn, den strijd der menschehjke meeningen gadeslaan, strijd die zoo oud is als het menschelijk ge- slacht en zich nog onophoudelijk vernieuwt, dan kan soms de twijfelmoedige vraag bij ons oprijzen, of er ten slotte met dat alles wel iets gewonnen, wel iets wezenlijks en blijvends verworven wordt; of niet dezulken veeleer recht zouden hebben die, met een hooghartig of mismoedig »wat ïs waarheid!" zich afwenden van \'t geen toch niet anders dan ijdele vermoeienis en kwelling des geestes blijkt te zijn. Een zieldoodende twijfel! Immers, waar hij werkelijk post vat, kan hij niet anders dan alle geestkracht verlammen en allen levenslust uitr blusschen. Het geloof dat dien twijfel overwint, het ge- loof aan den vooruitgang, is, wel bezien, één en een- zelvig met het geloof in God en kan dan ook slechts het deel zijn van hem, wien de heiligste aandrift in eigen binnenste te machtig werd om haar meer dan |
||||
|
6
|
|||||
|
vcor oogenblikken te kunnen wantrouwen. Buiten deze
innerlijke voorwaarde is dat geloof niet bestaanbaar. Maar indien overigens iets geschikt is om het te hulp te komen en te steunen, dan is dat in de eerste plaats: een blik op de geschiedenis, een overzicht van langere tijden, waarby het heden voor ons verschijnt in het licht en als de vrucht van \'t verleden. Al toont ons toch de ge- schiedenis nooit en nergens een gelykmatigen voortgang, al volgde en volgt nog telkens op ieder klimmen weer een tijdelijk dalen, niettemin werd en wordt, voor den opmerkzamen en onpartijdigen blik, telkens hooger hoogte bereikt. En wat de dichter van \'t leven des enkelen zegt, dat mogen wij evenzeer zeggen met het oog op het streven der menschheid: Geen vruchteloos zwerven en smachten
Is \'t leven: een doel licht ons voor. Al worstlende winnen wij krachten,
Al dwalende vinden wij \'t spoor. »A1 worstlende winnen wij krachteu, al dwalende
vinden wij \'t spoor", gelukkig als die overtuiging ons bezielt ook en inzonderheid bij ons trachten naar \'t meest aangelegene, naar klaarheid en vastheid op godsdienstig gebied, en bij den strijd die ter wille daarvan gestreden, en met name in dezen tijd en dus mede door ons gestreden moet worden. Die strijd van het heden, wij weten het, is met andere woorden de strijd dien de zoo- genaamde nieuwe of moderne richting te voeren heeft, zoowel om \'t geen zij aanvankelijk verwierf ten volle |
|||||
|
7
|
|||||
|
machtig te worden, als om te overwinnen wat zich tegen
haar stelt. Zal het ons daarbij niet aan moed en veer- kracht ontbreken, dan behooren wij ons wel bewust te zijn van de eigenaardige taak die het heden ons stelt, van hetgeen wij thans in de eerste plaats te veroveren en zoowel bij ons zelven als bij anderen tot zijn volle recht te brengen hebben. En het is daarom dat ik mijne lezers thans wensch te bepalen bij het kenmerk, de drijf- veer en de kracht, in één woord, bij het levensbeginsel der moderne richting. Men zal toch niet zeggen: »ach! die nieuwe richting
is nu toch waarlijk zoo nieuw niet meer; men heeft er ons reeds genoeg over onderhouden om haar nu als be- kend te kunnen onderstellen." — \'k Zou meenen dat, waar die bedenking het luidst geopperd wordt, zij wel het eerst kon blijken misplaatst te wezen. Het »ken u zelf!" dat, zoowel als voor elk in \'t bijzonder, ook voor ieder gemeenschappelijk ondernemen en streven geldt, is een eisch die niet zoo gemakkelijk te vervullen is. Zoo blijkt het ook hier. \'t Is toch ver van zeldzaam het meest kenmerkende der moderne richting, waarin hare waarde ligt en hare kracht, miskend of veronachtzaamd te zien ook door hen die zich onder hare voorstanders scharen. Meermalen zal men ook bij dezulken de meening aantreffen, als gold het hier, zoo al niet louter ontken- ningen, dan toch schier uitsluitend wetenschappelijke vragen, wier beantwoording wel is waar ook op de godsdienstige voorstellingen invloed kan en moet uit- |
|||||
|
8
|
|||||
|
oefenen, maar zoo dat de godsdienst zelf daarin niet
anders betrokken is dan inzoover zijn gebied er door beperkt en verkleind wordt. Was het zoo, dan zoudeD diegenen recht hebben die ons verwijten dat wij wel weten af te breken maar niet op te bouwen. Was het zoo, dan zou geheel de moderne beweging geen godsdienstige beweging mogen heeten en met de hoogere ontwikkeling van \'t godsdienstige leven in geen rechtstreeksch ver- band staan. Toch houd ik mij overtuigd dat dit wel zeker het geval is, overtuigd dat het hier te doen is om niets anders en niets minder dan een vrijmaking van \'t godsdienstig geloof uit onwettige banden, vrij- making, waaraan dit geloof zelf dringende behoefte heeft en waardoor het tot te rijker en gezonder krachtsont- plooiing kan komen. En het is dit vooral wat ik trachten wil in het licht te stellen. Het zal noodig zijn daartoe in de eerste plaats de
geschiedenis van het ontstaan en den voortgang der moderne richting, althans in enkele hoofdtrekken, in herinnering te brengen. Wordt daarbij van zelf onze aandacht gevestigd op dien critischen arbeid, dien zij noodwendig te verrichten had, ik wil dan ten anderen trachten aan te toonen hoe deze arbeid het geloof ten goede komt, wat dan die meer vrije en zuivere vroom- heid zij waarom het ons te doen is. Een enkele gevolg- trekking daaruit af te leiden en eenige wenken die het ons geeft omtrent hetgeen ons in de eerste plaats bedreigt en betaamt, zullen ten slotte onze aandacht bezig houden. |
|||||
|
9
|
|||||
|
Wij zouden dan aanvangen met de geschiedenis van
\'t ontstaan en den voortgang der moderne richting in herinnering te brengen; wel te verstaan, in enkele hoofd- trekken. Deze worden ons, naar ik meen, het best aan de hand gegeven door drie veelbeteekenende hoofdfiguren, die van Schleiermacher, Strausz en Baur. \'t Spreekt van zelf dat de [oorsprong van eenigerlei
geestesrichting zich niet bij dag en uur als met den vinger laat aanwijzen. Al het nieuw opkomende werd reeds voorbereid door het voorafgaande. En zoo zouden wij, bij \'t nasporen van den samenhang der verschijnselen, in de schier onafzienbare ontwikkelingsreeks altijd verder kunnen teruggaan, zonder ergens een eersten aanvang te vinden. Dit neemt intusschen niet weg, dat er toch in de geschiedenis ook van \'t geesteljjke leven beslissende keerpunten zijn aan te wijzen en wel inzonderheid eminente persoonlijkheden, die, als leiders van den ge- dachtenstrooni, als machtige vertegenwoordigers van een klaarder en dieper inzicht, nieuwe tijdperken openen. Zoo is het ook hier. En zoo kan en mag, zonder tal van andere invloeden buiten rekening te laten, toch als vader der nieuwere godsdienstopvatting genoemd worden: Friedrich Daniël Schleiermacher. Wel is waar, ook anderen, ook zulken die geenszins tot onze geestverwanten behooren, hebben zich toch zijne discipelen genoemd en doen het soms nog; en ook is er, zooals wij zien zullen, waaruit zich dat laat verklaren; niettemin, voor elk die onbevangen oordeelt is het klaar als de dag, dat het |
|||||
|
10
|
|||||
|
meest eigenaardige in Schleierinachers optreden hem
een plaats en wel een eereplaats aanwijst onder de grondleggers der nieuwere denkwijze. Zien wij hoe en waardoor hij dat werd. De voorgaande eeuw, wier tweede helft zooveel zag
verouderen en zich vernieuwen, zag ook nog vóór haar verscheiden, ten jare 1799, Schleiermacher\'s eersten, veel- beteekeuendeu arbeid verschijnen, zijne »Reden über die Religion, an die Gebildeten unter ihren Verachtern." Tot de verachters van den godsdienst richtte hij het woord, wel wetende, dat deze onder de beschaafden van zijn tijd verreweg de meerderheid uitmaakten. En daartoe, al lag het meerendeels aan hen zelven, daartoe was maar al te veel aanleiding gegeven, ook en juist door de zich noemende voorstanders van den godsdienst. Het tijdperk dat vooraf was gegaan werd, met name in Duitschland, geroemd \'als het tijdperk der »Verlichting." In menig opzicht niet ten onrechte. Tegen tal van vooroordeelen en onredelijke meeningen was in naam van het vrije onderzoek een kruistocht geopeud, die zijn doel niet had gemist. Maar — het licht dat de nevelen verdreef was geen koesterend, geen levenwekkend licht, \'t Was een eenzijdig verstandelijke en alzoo oppervlakkige en bekrompene wijsheid, die als de hoogste moest gelden. Op kerkelijk en godsdienstig gebied leden aan die een- zijdigheid beide de tegenover elkander staande partijen, die der voorstanders en die der bestrijders van de Ver- lichting, of, gelijk men ze straks ging aanduiden, der |
|||||
|
11
|
|||||
|
rationalisten en supranaturalislen. Beiden gingen uit van
deïstische onderstellingen, waarbij God wordt gedacht als boven en buiten de wereld staande, zoodat vóór alles, \'t zij dan door een bovennatuurlijke openbaring, \'t zij door \'t geen de rede uit de beschouwing der wereld meent te kunnen opmaken, zekere leer aangaande God moet worden vastgesteld; terwijl dan het aannemen van die leer als »het geloof" en het betrachten er van als de eigeulijke «godsdienst" moet gelden. Zoo werden alle krachten gewijd aan de bepaling van de kenmerken der ware leer; en intusschen bleef het wezen der vroomheid meerendeels verborgen, bleef haar bezielende en verhef- fende kracht maar al te vaak ontbreken; en, waar men overal slechts den maatstaf wist aan te leggen van eigen beperkten voorstellingskring, werd de rijke verscheiden- heid harer uitingen miskend. Wel is waar, reeds ontbrak het niet aan voorteekenen van het betere. Niet te ver- geefs had inzonderheid een Lessing, hoewel door \'t meeren- deel zijner tijdgenooten onbegrepen, als verkondiger van een veel vrijer en dieper inzicht, zijne machtige stem doen hooren. Ten blijke hoe de blik reeds was verruimd, en zoowel de historische zin als de poëtische aandrift weer ontwaakt, zij \'t nu genoeg op een Herder te wijzen; om niet te spreken van den invloed door een wijsgeer als Kant en door dichters als Schiller en Goethe uitge- oefend. Maar al was dit zoo en al deed ook het gods- dienstig gevoel hier en daar zijn lang miskende rechten weer gelden, noodig was en bleef toch een bezielde en |
|||||
|
12
|
|||||
|
bezielende getuige van den godsdienst, die met over-
tuigende kracht zijn eigenlijk en innigst wezen weer in \'t licht stelde, — en die man was Schleiermacher. Wij kunnen er niet aan denken hier zijn levensloop of zijn persoonlijkheid te willen schetsen; \'t is ons thans slechts te doen om het meest beteekenende in zijn optreden. Genoeg, dat hij, uit vromen kring gesproten en straks met geheel de ontwikkeling van zijn tijd vertrouwd, een zeldzame vereeniging vertoonde van gezonde mystiek en een scherp oordeel van aloude geloofs- en frissche denk" kracht. Zoo bleek het, toen hij eerst in de reeds ge- noemde »Reden" met aangrijpende geestdrift, later in zijne Christelijke Geloofsleer met gerijpte bezadigdheid zijne denkbeelden ontvouwde. Wat geheel zijn standpunt kenschetst is de wijze waarop hij al terstond den gods- dienst omschreef. Godsdienst — of, naar hij liever placht te zeggen, vroomheid — vroomheid dan was volgens hem »geen weten en geen doen, maar het onmiddellijk bewustzijn van het zijn van al het eindige in en door het oneindige, van al het tijdelijke in en door het eeuwige", of gelijk hij het later uitdrukte »het bewust- zijn van onze volstrekte afhankelijkheid", anders gezegd, het bewustzijn van ons zijn en leven in en door Dien, uit wien, met alles waarop wij ooit eenigen invloed kunnen uitoefenen, ook alles is wat wij als zelfwillende en zelfhandelende wezens vermogen en verrichten. Zin te hebben voor het eeuwige, bij alle zoeken en trachten door dien zin bezield en geleid te worden, zichzelven |
|||||
|
13
|
|||||
|
en al het tijdelijke nooit anders te kunnen of te willen
beschouwen en bezitten dan in en door den Eeuwige, dat is vroom zijn; te midden van al het eindige één te zijn en zich één te weten met den Oneindige, dat het ware en onverderfelijke leven des vromen, en gods- dienst derhalve niet anders dan alzoo van het godsbe- wustzijn vervuld te zijn. Daargelaten| nu of de beschrijving geenerlei verbetering
behoeft, zooveel valt terstond in het oog, dat de gods- dienst hier in het licht werd gesteld als een oorspron- kelijke eigenaardigheid onzer menschelijke natuur. Wel verre dat de godsdienst, de vroomheid, vereenzelvigd zou mogen worden met het aannemen en opvolgen van een samenstel van leeringen en lessen, die ons eerst van elders moeten worden aangebracht, is zij een onmiddellijk uit- vloeisel van ons innigst zelfbewustzijn; dus geen weten naar zekere dogmatiek, geen doen naar zekere zedeleer, maar integendeel zelve de bron zoowel van elke gezonde geloofs- overtuiging als van iedere ernstige levensrichting. Ziedaar geheel iets anders dan de theologen destijds verkondigden en de beschaafden gewoon waren te vernemen. Zoowel voor het verstandelijk betoog als voor de boven uatuur- lijke openbaring, waaruit eerst de godsdienstleer moest worden afgeleid, trad hier in de plaats de zelfopenbaring Gods in ons binnenste, die voor den geloovige het licht zijns levens wordt. De leer wordt alzoo, in plaats van het voorwerp, veeleer de uitdrukking van het geloof, en de oude zinsprenk van Anselmus komt in zuiverder |
|||||
|
14
|
|||||
|
zin tot haar recht: sik zoek niet te begrijpen om te
gelooven, maar ik geloof om te kunnen begrijpen" \'). Immers, het geloof, als overtuiging die in \'t gernoeds- leven wortelt, heeft zijn eigen verzekerdheid. Het is niet afhankelijk van de wetenschap en haar onderzoek; het laat deze in haar recht, maar behoudt zijn gewis- heid, ook waar met hare zich wijzigende uitkomsten tal van voorstellingen wisselen. Veel en velerlei, dat men, ofschoon van zuiver-wetenschappeljjken, \'t zij natuur- of geschiedkundigen aard, toch in de geloofsleer placht op te nemen, moet dan ook uit haar verwijderd en terug- gebracht worden naar zijn eigen plaats. Wij komen hierop straks nog terug. Genoeg om te doen uitkomen hoe Schleiermacher optrad als een machtige getuige van de zelfstandigheid der vroomheid, die haar eigenlijken zetel, die het heiligdom des gemoeds weer ontsluitende, ook haar heilig en heerlijk wezen weer aan \'t licht bracht. Intusschen, hoe hoog wij \'t geen hij alzoo deed ook
waardeeren, hij is er niet vrij bij gebleven deels van een eenzijdigheid, deels van een inconsequentie, die wij niet onopgemerkt mogen laten. Wat de eerstgenoemde betreft: hoewel Schleiermacher
zeer terecht op den voorgrond stelde, dat de godsdienst meer en anders is dan moraliteit, werd het nauw verband tusscheu godsdienst en zedelijkheid daarbij meestal door \') Door Schleiermacher als motto voor zijne Geloofsleer geplaatst.
|
|||||
|
15
|
|||||
|
hem veronachtzaamd. Zoo kon hij in zijne bovengenoemde
»Reden" tot de bevreemdende bewering komen, dat wij wel alles met religie maar niets uit religie moeten doen; alsof niet in het godsdienstig geloof al terstond ook die innerlijke overgave en toewijding lag opgesloten, die zich dan in allerlei doen heeft voort te zetten. En ook toen hij later de vroomheid beschreef als het gevoel van volstrekte afhankelijkheid, trad daarbij het bewustzijn onzer heilige roeping, dat hier naar ik meenen zou een eerste plaats behoort te bekleeden, al te zeer op den achtergrond. Veel bedenkelijker evenwel en veel schadelijker in hare
gevolgen was de halfheid, de inconsequentie, waarvan wij hem, vooral in zijne tweede periode, niet vrij kunnen pleiten en waardoor hij zelf de doorwerking zijner be- ginselen niet weinig heeft tegengehouden. Schleier- macher\'s beginselen sloten het wondergeloof buiten. Waar de vroomheid zelve beschreven wordt als het onmid- dellijk bewustzijn van het zijn van al het eindige in en door den Oneindige, daar blijft, dit is duidelijk, voor het wonder, voor een ingrijpen van God in de wereld, geene plaats. Zoo heeft dan ook Schleiermacher, ook nog in zijne geloofsleer, het onomwonden uitgesproken »dat uit het belang der vroomheid nooit de behoefte kan ontstaan om eenig feit zoo op te vatten, dat door zijn afhankelijkheid van God zijn begrepen zijn in den natuur- samenhang zou worden opgeheven." En toch — in zijne voorstelling van Jezus, of, gelijk hij niet zonder reden |
|||||
|
10
|
|||||
|
pleegt te zeggen, van Christus, is hij aan die overtuiging
ontrouw geworden. Hij meende aan Jezus eene zonde- looze volmaaktheid, en, uit dien hoofde, tevens een bovennatuurlijken oorsprong te moeten toekennen. Al mocht de geloofwaardigheid der Evangelische geboorte- verhalen in twijfel te trekken of in \'t midden te laten zijn, toch was alleen bij de onderstelling van een boven- natuurlijke geboorte zijne volstrekte zondeloosheid be- staanbaar; en deze wederom moest worden aangenomen op grond van de ervaring der christelijke gemeente, aangezien toch de geloovigen, in de van Jezus afkomstige levensgemeenschap, een verlossenden en heiligenden invloed ondervinden, die alleen kan af te leiden zijn uit een geheel eenige volmaaktheid van haren stichter. Op deze laatste stelling komt hier blijkbaar alles aan. Maar ook valt bij eenig nadenken in het oog, dat hier een geheel willekeurige gevolgtrekking werd gemaakt. Laat het waar zijn, dat in den kring der christelijke gemeente de kracht van het zondige beginsel meer dan ergens elders overwonnen en gebroken wordt, dat hier alzoo een ver- hoogde vatbaarheid blijkt te bestaan voor het geestelijk en goddelijk levensbeginsel, zoo zou dit toch dan eerst recht kunnen geven om er, ten aanzien van den stichter des christendoms, eene zoo verbazende gevolgtrekking uit af te leiden, indien de ons verlossende en heiligende gods- kracht ons uitsluitend door hem, door Jezus, kop be- reiken. Maar indien de Eeuwige en Volmaakte niet ver is van een iegelijk onzer, indien God ook in ons leeft |
|||||
|
17
|
|||||
|
-en werkt — en immers is juist dit en niets minder dan
dit aller vromen verzekerdheid — dan moge de ver- hoogde vatbaarheid voor het goddelijke in Jezus voor het eerst, ja ook in Jezus bij uitnemendheid aan \'t licht zijn gekomen, er is geen enkele reden om hem een volstrekte zondeloosheid toe te dichten, die zich toch sedert in niemand herhaalde en ook onbestaanbaar is met de perken en den ontwikkelingsgang onzer men- schelijke natuur. Neen, hier is de macht der christelijke traditie den
anders zoo oorspronkelijken en zelfstandigen denker blijkbaar nog te machtig gebleven; hier heeft zij hem de door hem zelven op den voorgrond gestelde begin- selen op bedenkelijke wijs doen verzaken. Wij mogen niet onopgemerkt laten, hoe dit mede van invloed is geweest op Schleiermacher\'s beschouwing van de kerk. Zij bleef toch voor hem — en bij de genoemde onder- stellingen was dit onvermijdelijk — een voortdurend door Christus beheerschte heilige kring, van elke andere gemeenschap specifiek onderscheiden. Niet het minst door deze nog altijd supranaturalistïsch gekleurdevoor- stelling van een man als Schleiermacher is de ver- nieuwing van \'t aloude kerkbegrip grootelijks vertraagd ; gelijk wij in \'t gemeen in al het genoemde de verklaring vinden, waarom ook niet weinige conservatieven gemeend hebben en soms nog meenen zich bij Schleiermacher te kunnen aansluiten, o Zeker, onverklaarbaar waren zijne inconsequentiën geenszins. Wie is er, die zich geheel 2
|
|||||
|
18
|
|||||
|
boven de belemmerende invloeden van zijn tijd en kring
weet te verheffen. Toch blijkt hier van nieuws, hoe niets een voorspoedige doorwerking van groote beginselen meer in den weg staat dan de bevangenheid en schroom- valligheid die bij het handhaven en toepassen er van halverwege blijft staan. Zou Schleiermachers\'s halfheid overwonnen worden,
dan was er in de eerste plaats behoefte aan onbevoor- oordeeldo historische» critiek. Wel is waar, reeds Schleier- macher zelf had zich ook op dit gebied, met name wat de Evangeliën betreft, met meerdere, destijds nog be- trekkelijk zeldzame wetenschappelijke vrijheid bewogen: maar alleen een veel krachtiger, doortastender hand kon hier de hindernissen uit den weg ruimen. Van zoodanige hand verscheen in 1835, een jaar na Schleiermachers dood, een werk, dat een schier ongekende opschudding teweegbracht: het Leven van Jezus, door Strausz. David Friedrich Btrausz: ziedaar een naam die langen
tijd en voor velen het toonbeeld vertegenwoordigde van een »apostel des ongeloofs", dien men niet dan hetzij met deernis, hetzij met afgrijzen kon gedenken. En toch. al kunnen wij zijn persoonlijkheid uit godsdienstig oogpunt op verre na niet met die vau een Schleiermacher gelijk stellen, veelmin haar voor deze willen inruilen, toch zou het een schromelijke miskenning zijn, te ver- geten, hoeveel onze tijd, ja hoeveel ook het geloof zelt, met name aan zijn eersten arbeid te danken heeft. Voorzeker, die arbeid was een afbrekende; maar deze |
|||||
|
19
|
|||||
|
was ook destijds in de eerste plaats rioodig. — Al kunnen
wij hier dit slechts aanstippen, toch blijve niet onver- meld, dat zich bij hem, nevens zekeren invloed van Schleiermacher, nog een andere deed gelden, die van Hegel\'s wijsbegeerte. Ook Hegel was, hoewel langs geheel anderen weg dan Schleiermacher, tot een beschou- wing gekomen waarbij de kloof tusschen het eindige en oneindige, tusschen God en wereld wegviel. Al wat is en wordt, was, volgens hem, een zelfverwe- zeulijking van het oneindige denken, die in den zelf- bewusten geest haar hoogtepunt bereikt, alles een voort- durende menschwording Gods. Wij zullen ons hierin verder niet begeven; maar zooveel is duidelijk, dat ook hier voor het wonder geene plaats was. Niettemin werd, niet zonder toedoen van Hegel zelven, door de orthodoxie deze wijsbegeerte te baat genomen, alsof het oude ker- kelijke leerstuk van de menschwording Gods in Christus hier steun en bevestiging vond. Dit was voor het eerlijk gemoed van Strausz een ergernis en het was hiertegen allereerst dat hij in verzet kwam. Neen, de grondstelling van Hegel\'s philosophie, dat namelijk het volstrekte en volmaakte zich nimmer in den enkele verwezenlijkt, moest ook op Jezus worden toegepast, en dus ook in Jezus\' persoon het wonder eens voor al ter zijde ge- steld. Hij begreep echter zeer terecht, dat dit slechts te bereiken was, wanneer de ongegrondheid werd aan- getoond van het overmatig crediet dat nog altijd aan de Nieuw Testamentische overlevering werd gehecht. |
|||||
|
20
|
|||||
|
Daartoe dan onderwierp hij die traditie, zooals zij niet
name iu de vier Evangeliën is vervat, aan eene gestrenge critiek. Al de verhalen werden tot in de bijzonderheden nagedaan; het onhoudbare aangetoond, zoowel van de harmonistiek die al het tegenstrijdige, als van de zooge- naamde natuurlijke verklaring die het al te ongerijmde er kunstmatig uit zocht te verwijderen, en zouder de minste terughouding in het licht gesteld dat wij hier, behoudens een betrekkelijk kleine historische kern, slechts met de voortbrengselen te doen hebben van een dich- tende »Sage," het kleed, waarin de oudste christen- heid hare denkbeelden heeft gehuld. Zooals ik reeds zeide, schier voorbeeldeloos was de
sensatie door dit boek teweeggebracht. De zoogenaamde historische grondslag van het geloof, een grondslag die in de schatting van ver de meesten zoowel voor godsdienst als christendom onontbeerlijk was, scheen hier op eens door den meest vermetelen twijfel te worden weggerukt. Geen wonder dat van allerwege tal van verweerschriften opdaagden, waarin echter over \'t geheel genomen een luide tegenspraak of een plooiende bemiddeling vrij wat grooter plaats besloeg dan een deugdelijke weerlegging. Ik laat nu de geschiedenis van dezen strijd, zoowel als die van den verderen arbeid van Strausz, hoe belang- wekkend ook, aan hare plaats. Genoeg, dat de tegen- stand zich aanvankelijk nog het krachtigst toonde tegen- over \'t geen inderdaad de zwakke zijde moest heeten van het door Strausz geleverde betoog. Al was de historische |
|||||
|
21
|
|||||
|
geloofwaardigheid der Evangelische wonderverhalen voor
goed door hem te niet gedaan, de oud-christelijke legende-vorming, die dus aangenomen moest worden, was meer door hem gesteld dan verklaard. Wel had hij er zich bij beroepen op de joodsche Messias-verwachting, krachtens welke de eerste christenen in het Oude Tes- tament overal aanduidingen meenden te vinden van \'t geen de Christus zou zijn en doen en waaraan zij de stof zouden hebben ontleend voor hunne dichting; maar de eigenaardigheid en verscheidenheid der Evangelische traditie liet zich toch daaruit alleen niet verklaren. Nog eens, hier bleef een bedenkelijke leemte bestaan. Maar ook juist in dit opzicht vond Strausz zijn meerdere in den man, dien ik boven in de derde plaats heb genoemd, in Ferdinand Christiaan Baur. Al was de arbeid van dezen Tübinger Hoogleeraar
veel minder opzienbarend dan die van Strausz, zijn invloed is er niet minder belangrijk om geweest. Nog altijd wordt hij op het gebied der historische critiek van het Christendom als een eerste voorganger door ons geëerd. — Ook Baur was vertrouwd met Hegel\'s philosophie; hij had er zich met name de wel eens eenzijdig toegepaste, maar toch even ware als gewichtige overtuiging uit toegeëigend, dat de geschiedenis, wel verre van slechts een grillige en toevallige aaneenscha- keling van verschijnselen te vertoonen, ons veeleer, althans in hare hoofdlijnen, de afspiegeling geeft te zien van een logischen en alzoo natuurlijken en noodzakelijken |
|||||
|
22
|
|||||
|
ontwikkelingsgang. Zoo wist hij ook te eerder den draad
te ontdekken die ons den weg wijst in den anders ver- warrenden doolhof der oud christelijke letterkunde. Met overtuigende klaarheid toonde hij aan, hoe reeds onder de eerste christenen, als een natuurlijk gevolg van de toenmalige gesteldheid, het diep grijpend verschil was ontstaan tusschen een meer bekrompene joodsche richting, die zich bij de oudste Apostelen aansloot, en een meer vrije en universeele, die in Paulus haar vertegenwoor- diger vond; en tevens, hoe de strijd dier beide richtingen ter eener zijde ons het middel aan de haud geeft om de tijdsorde van het ontstaan der N. Testamentische geschriften met groote waarschijnlijkheid te bepalen en ter anderer zijde een verrassend licht werpt op den in- houd inzonderheid van de wouderlegende, legende die schier immer den toeleg verraadt om \'t zij de eene \'t zij de andere beschouwing van Jezus\'persoon en werk aan- schouwelijk te maken en aan te bevelen en alzoo daaraan hoofdzakelijk haren oorsprong blijkt dauk te weten. Ook en vooral zijue ontleding vau het vierde evangelie, waarbij dit, als een geheel vrije compositie, zijue plaats vond aau het einde van de in het N. T. vertegeuwoor- digde oudst christelijke periode, was van groote beteekenis niet alleen voor de waardeering vau het oorspronkelijk christendom, maar ook voor geheel de verdere ontwikke- ling der godsdienstwetenschap. In \'t gemeen mogen wij hier niet onopgemerkt laten
hoe een wijsgeerig critische geschiedbe?chouwing, als |
|||||
|
23
|
|||||
|
door Baur op de oud christelijke letterkunde werd toe-
gepast, op elk gebied bij uitstek dienstig is om den gezichtskring te verruimen en den blik te verhelderen. Zij leert ons toe te zien zoowel tegen kleinachting als tegen overschatting van de menschelijke meeningeii; aangezien elke op haar plaats en haar tijd hare betrek- kelijke waarheid en waarde heeft, zoodat, veelmeer dan aan eenigerlei bepaalde meening, aan het rechte inzicht in haar onderlingen samenhang te hechten valt, en eerst wie ze alle kon overzien een volledige afspiegeling der waarheid zou bezitten. Het een met het ander: een uit het gemoedsleven
gegrepen kennis van het wezen der religie, en een echt historische methode van onderzoek, maken hoofdzakelijk de kracht uit der moderne richting. Daarom meen ik, met den arbeid en invloed der genoemde trits, het voor- naamste vermeld te hebben wat ons tot het rechte verstand van die richting kan leiden. Toch wil ik het dusver gegeven vluchtig historisch
overzicht niet besluiten, zonder nog met een woord her- innerd te hebben, langs welken weg vooral de nieuwere denkbeelden hier te lande alras bij velen ingang vonden. Tn de eerste plaats komen daarbij in aanmerking, nevens den arbeid der Straszburger theologen inde Revue de Théologie van Colani, de in Zwitserland onder redactie van Heinvich Lang verschenen Zeitstimmen, die voor »de moderne wereldbeschouwing" met frischheid en warmte opkwamen. Vooral van de laatste werd ook |
|||||
|
24
|
|||||
|
kier door velen kermis genomen; terwijl voorts Busken
Huët en Pierson het hunne deden om ons beschaafd publiek met een en ander vertrouwd te maken. In- middels ontbrak het ook hier te lande niet aan zelf- standigen, streng wetenschappelijken arbeid. Zoowel de Oud-Testamentische letterkunde als de geschiedenis van IsraëTs godsdienst werden door Dr. Kuenen op meesterlijke wijze in een nieuw licht geplaatst; terwijl voor de critiek der Nieuw-Testameutische geschiedboeken vooral de Hoogleerareu Loman en Scholten als wegwij- zers optraden. Wilde ik hier naar eenige volledigheid trachten, dan zou ik opzettelijk moeten handelen over den grooten en veelzijdigen invloed op het gebied der wrjsgeerige godsdienstbeschouwing, ter eener zijde door de meer speculatieve richting van Scholten, ter anderer zijde door de empirische van Opzoomer uitgeoefend. Ik zou dan echter tevens moeten doen uitkomen hoe, naar het mij voorkomt, die invloed, inzonderheid wat laatst- genoemden betreft, ook in sommige opzichten een be- denkelijke is geweest. Deze dingen liggen ons echter nog zoo zeer nabij, dat het moeilijk is er, althans in weinige trekken, een welgevestigd oordeel over uit te brengen. Liever kom ik dus tot hetgeen wij ons ten anderen voorstelden: de meer opzettelijke ontvouwing van hetgeen dan nu het kenine: k en de kracht uitmaakt der nieuwere godsdienstopvatting. Waar sprake is van de moderne richting, ontmoet
men niet zelden de voorstelling als zou reeds al het |
|||||
|
25
|
|||||
|
noodige omtrent haar gezegd zijn met de opmerking,
dat zij die richting is die ook op het gebied der gods- dienstweteuschap de nieuwere wereldbeschouwing huldigt. Nu is dit wel zeker waarheid, maar het is niet de ge- heele waarheid en geeft alzoo meermalen aanleiding tot een misvatting die wij in de e erste plaats van de hand moeten wijzen. Onder de «nieuwe wereldbeschouwing" pleegt men te
verstaan: die steeds algemeener geworden wijze van zien en deuken, waarbij men in de menigte der verschijnselen overal orde en samenhang, en dns ook overal een natuur- tuurlijke en regelmatige ontwikkeling onderstelt, zoodat men juist door de wetten dier ontwikkeling op het spoor te komen tot de gewenschte klaarheid zoekt te komen. Ofschoon de genoemde onderstelling door de wetenschap als zoodanig nooit voldoende gestaafd kan worden, iets wat ik nu slechts in \'t voorbijgaan wil opmerken, zoo vindt zij toch in het steeds aangroeiend tal resultaten van het wetenschappelijk onderzoek altijd toeneruendeti steun. En zoo kan men dan meenen en wordt ook niet zelden beweerd, dat de moderne richting op godsdienstig gebied niet anders is dan de, onder den machtigen invloed der bedoelde wereldbeschouwing, van zelf mede zich wijzigende godsdienstwetenschap. Toch wordt zoodoende een groote en gewichtige hoofd- zaak voorbijgezien. Neen, niet slechts de wetenschap van den godsdienst wijzigt zich, en ook het godsdienstig geloof zelf ondergaat niet alleen den invloed vaneen |
|||||
|
26
|
|||||
|
rondom opkomende nieuwere denkwijs, maar het aan-
vaardt dien invloed, het eigent zich dien toe overeen- komstig den eisch zijner eigene natuur; anders gezegd, .met het zich verbreiden van een klaarder wetenschap- pelijk en wijsgeerig inzicht gaat gepaard een zich ont- wikkeleu, een tot meerder zelfstandigheid en kracht komen van den godsdienst, en de vroomheid zelve. En hierop vooral hebben wij te letten. Ik meen dat ik dit niet beter in het licht zal kunnen stellen dan door te wijzen op de juistere opvatting, waartoe wij gekomen of althans komende zijn, eensdeels van de verhouding van het geloof tot de wetenschap, anderdeels van het verband tusschen godsdienst en zedelijkheid. Hebben wij straks gezien hoe de baanbrekers der
moderne richting dit geweest zijn mede en voor een belangrijk deel door dien historisch-critischeu arbeid, dien zijzelveu verricht en waartoe zjj anderen geleid hebbeu, wij mogen toch geen oogenhlik vergeten dat die arbeid dan eerst zijn beste vruchten afwerpt, wan- neer hij dienstbaar wordt aan de vrijmaking van het godsdienstig geloof uit onwettige banden. Alleen het zelfstandige, iu eigen bodem wortelende geloof is het gezonde; zoolang het afhankelijk blijft van een vreemd gezag, kwijnt het; het heeft niets noodiger dan zich bewust te worden en te blijven van zijn eigenaardig wezen en heilig recht. Daarom juist heb ik boven in de eerste plaats op Schleiermacher en het groote gewicht van diens optreden en invloed gewezen. Waar de blij- |
|||||
|
27
|
|||||
|
vende beteekenis van dien invloed veronachtzaamd wordt,
kan het ook niet tot de rechte waardeering komen van die vrije vroomheid, die, zonder iets van het hare prijs te geven, der wetenschap haar volle recht kan toe- kennen. Indieu iets ooit averechts is opgevat, dan was en is
het nog al te dikwijls de verhouding van \'t godsdienstig geloof tot de wetenschap; en dat meestal door misken- ning van het ware wezen des geloofs. Zoo zijn er in onze dagen, die het weten als verreweg het voornaamste, ja, als het alleen afdoende beschouwen, en het geloof hoogstens als een behulp willen laten gelden, waarmee men zich tevreden stelt voor hetgeen de wetenschap nog niet bereiken kan. Het gebied van het geloof zou alzoo steeds meer inkrimpen naarmate dat van het weten zich uitbreidt. Een moderne is, volgens deze voorstelling, een die reeds veel minder gelooft dau de vrome vau weleer, maar wellicht nog juist genoeg om den gods- dienst eenige plaats te kunnen geven. Ziedaar een proef van zeer oppervlakkig nadenken, waarbij met name de eigenaardigheid van het geloof geheel en al miskend wordt. JSeen, het geloof is niet een verzekerdheid van mindere waarde, maar van anderen aard dan het weten, eene die om \'t in weinig woorden samen te vatten, niet op door het verstand bewerkte zinnelijke waarneming, maar op gegevens in ons gemoedsleven berust. Dat wij hier niet te doen hebben met de beteekenis die in het dagelijksch leven vaak aan het woord »gelooven" wordt |
|||||
|
28
|
|||||
|
gehecht, als een op ta meiijk losse gronden voor waar-
schijnlijk honden, behoeft nauwelijks gezegd te worden. Doch evenmin raag het godsdienstig geloof vereenzel- vigd worden met een voorwaarhouden op gezag van \'t geen anderen ons mededeelen of verzekeren. Wij weten hoe deze niisdniding van het geloof maar al te gewoon is geweest en het helaas! bij velen nog is. Immers, zij grijpt overal plaats waar eenigerlei gewijde overlevering als een onmiddellijke godsopenbaring moet gelden, open- baring die dan eens voor al veel en velerlei heet te hebben uitgemaakt wat wel zeker behoort tot het gebied van het wetenschappelijk onderzoek. Zoo meent men omtrent de wording der wereld, den oorsprong en de geschiedenis van ons menschelijk geslacht, den persoon en de lotgevallen van Jezus, en wat niet al meer, recht- streeks dooor God te zijn ingelicht en op al deze punten de wetenschap als onbevoegd van de hand te moeten wijzen. Geen wonder dat deze zich meermalen over die terugzetting zocht te wreken, door nu op hare beurt, met dit onredelijk gezagsgeloof, ook geheel het godsdienstig geloof te willen verdringen of beheer- schen. Intusschen komt het geloof evenmin tot zijn recht
waar het, zoo te zeggen, leven moet bij de genade dei- wetenschap. Zoo is het reeds min of meer, al is men er zich veelal niet van bewust, bij dat sterk rationalis- tisch gekleurde supranaturalisme, dat allen nadruk legt op de zoogenaamde geschiedkundige feiten, die door oog- |
|||||
|
29
|
|||||
|
getuigen heeten gewaarborgd te zijn, en waarop dan
voorts het goddelijk gezag wordt gebouwd van wie er als tolken der hoogere waarheid door heeten aangewezen te zijn en van al het door hen verkondigde. Wel terecht heeft reeds Lessing dat genoemd: »de eeuwigheid op- hangen aan een spinrag". Men gaat zoo doende liever af op hetgeen auderer oogen en ooren heeten waarge- nomen te hebben, zij ook het bericht dienaangaande langs niet meer na te sporen wegen tot ons gekomen, dan op het rechtstreeks te vernemen getuigenis van eigen gemoed en geweten. Eu waar men op die lijn voortgaat, kan \'t niet anders of aan de wetenschap moet ten slotte het beslissend overwicht, ja het uitsluitend recht van spreken worden toegekend. Vraagt men ook, hoe het komt dat zoovelen in onze
dagen tot dit laatste neigen, \'t is wel zeker, omdat zoo- velen nog geen ander geloof leerden kennen dan het genoemde. Voeg hierbij den indruk van de groote vor- deringen in den lateren tijd door de natuurwetenschap gemaakt, vorderingen die alleszins terecht onze bewon- dering wekken, doch die zeer ten onrechte sommigen in den waan brengen alsof de daarbij gevolgde wijze van onderzoek uitsluitend tot betrouwbare uitkomsten zou leiden, weshalve zij zich liever met die uitkomsten willen tevreden stellen dan zich in, naar ze meenen, hoogst gewaagde onderstellingen te verliezen. Onverklaar- baar is die waan zeker niet; toch is en blijft het een jammerlijke verbijstering, aangezien men er die andere |
|||||
|
30
|
|||||
|
zijde van ons menschelijk wezen en leven bij veron-
achtzaamt, waarin het geloof wortelt, en die in plaats van een mindere, veeleer de gewichtigste beteekenis voor ons heeft. Wat de wetenschap — dat wil altoos zeggen de weten-
schap in dien engeren zin waarin wij er nu van spreken, <le wetenschap die niet anders is en wil zijn dan ver- standelijke bewerking van het zintuiglijk waargenomene — nu dan, wat deze omvat en bereikt is uit den aard der zaak nooit anders of meer clan een zeker aantal levens- verschijnselen. Maar eindeloos meer clan alle waar te nemen levensverschijnselen is het leven zelf. En al blijft dit leven zelf ons in den diepsten grond onverklaarbaar, toch geeft het zichzelf in ons getuigenis, toch ontdekt het ons zijn eigenaardigheid, zijn beweegkrachten en eischen, in ons zelfbewustzijn, in dat zelfbewustzijn, dat weliswaar door de waarnemende wetenschap kan verhelderd wor- den, maar er niet eerst door wordt voortgebracht, dat integendeel ouder allerlei verschillende indrukken ontwaakt en hoofdzakelijk ten gevolge van gemoedservaringeu dus of zoo gewijzigd wordt. Neen zie, wij zijn, wij hebben niet alleen een waarnemend verstand; wat aan ons leven kleur, gloed en bezieling geeft is onze opvatting en waar- deering van de dingen, waardoor zij ons of aantrekken of afstooten, nu bewondering en geestdrift, dan mishagen of afkeer in ons wekken. Moge die opvatting en waar- dcering voor een deel wisselend zijn en schijnbaar naar geen vast te stellen richtsnoer te leiden, voor een ander |
|||||
|
31
|
|||||
|
deel geeft zij ons een onmiskenbare aanduiding, brengt
zij een klare bewustheid in ons te weeg van de betee- kenis die het leven voor ons heeft en hebben moet, van hetgeen wij als hoogste wet te gehoorzamen, als hoogste goed te begeeren en te zoeken hebben. Waar het dus, gelijk in zake van godsdienst, hierom te doen is, daar komt de eerste stem toe aan ons hart, aan datgene bin- nen in ons dat liefheeft en schuwt, eert en verwerpt, hoopt en vreest, en alzoo ten slotte over geheel de richting van ons leven beslist. Alleen uit dat middel- punt van ons leven kan het eigenlijke licht onzes levens ons opgaan. En ook gaat het ons daar op. Tuiniers, daar in ons binnenste doen zich roerselen, behoeften, drijf- veeren gelden, die hooger clan al \'t zienlijke en tijdelijke, die naar bet wezenlijke, blijvende, volmaakte zich uit- strekken, ja, maar die ook niet levendig en krachtig kunnen zijn, zonder ons tot de erkentenis te brengen van dat volstrekt en onvoorwaardelijk geldige, dat ook het eeuwig betrouwbare moet zijn en ons den weg moet wijzen tot het alleen en altijd genoegzame. Welnu, dien diepsten drang des harten te aanvaarden en te volgen, dat is vroom zijn, en de verzekerdheid die daarbij ons deel wordt, deze is het godsdienstig geloof. Zooveel is terstond duidelijk, dat dit geloof evenmin
aan de wetenschap zijn aanzijn dankt, als het iets van haar kan te vreezen hebben. Het kan ook het door haar ontstoken licht ter verheldering zijner voorstellingen dankbaar aanvaarden, maar het wortelt in eigen bodem |
|||||
|
32
|
|||||
|
en is slechts afhankelijk van de mate en de kracht van
ons geestelijk leven zelf. En evenmin kan de wetenschap, die haar gebied en hare taak leerde erkennen, ooit aan- leiding vinden om het recht van dit geloof aan te tasten. In dien zin kan men zeggen, dat de moderne richting tot verzoening leidt van geloof en wetenschap. Men zou dit kunnen misverstaan, als koesterden wij de dwaze inbeelding, dat door ons nu de sleutel aller raadselen was gevonden, dat wij nu tot een welsluitend en zoo goed als volledig inzicht in den samenhang aller dingen waren gekomen. Verre zij die vermetele dunk! Neen, moge de wetenschap door zich steeds uitbreidende waar- neming het verband der verschijnselen velerzijds in klaarder licht kunnen stellen, moge het geloof ter anderer zijde aan het bewuste leven zelf een hoog te waardeeren gewisheid ontleenen aangaande onze menschelijke roeping, zeer ver is het er van daan, dat zoodoende het onmete- lijke geheel reeds min of meer doorzichtig zou beginnen te worden. Wie eenigszins nadenkt gevoelt dat dit voor onze beperktheid altijd onbereikbaar moet blijven. Maar veel is reeds gewonnen als wij uit het licht, dat zoowel uit het onderzoek als uit ons zelfbewustzijn voor ons opgaat, een samenvloeiende winst leeren trekken, zonder ooit in dwaze zelfmisleiding het eene voor het andere te verzaken. Intusschen heeft wellicht iemand den indruk ontvangen,
dat hetgeen zoo even tot omschrijving van het godsdienstig geloof en zijn grondslag werd gezegd, nog aan zekere |
|||||
|
33
onbepaaldheid bleef lijden. Ik stem dat gereedelijk toe.
Dat onbepaalde kan eerst wijken waar het boven in de tweede plaats genoemde, het nauw verband tusschen godsdienst en zedelijkheid wel in het oog wordt gevat. In dit opzicht, zooals wij zagen, liet Sehleiermaeher\'s voorstelling te wenschen over. Toch geldt het hier een punt van groot gewicht. Kan het geloof in \'t gemeen beschreven worden als een vertrouwend afgaan op \'s harten onafwijsbaren drang, op \'t geen zich als voorwaarde en eisch van het echt mensehelijke leven in ons gelden doet, welnu, de diepste zielsbehoefte, de eerste en voor- naamste voorwaarde onzes levens treedt eerst klaar en duidelijk voor ons op in den zedelijken eisch, in dat »wees goed en doe goed!" dat de ontwaakte conscientie ons doet vernemen, dat geen opreehte verloochenen kan en waarvoor de vrome zich buigt. Neen zeker, de gods- dienst — dit heeft Schleiermacher alleszins terecht op den voorgrond gesteld — de godsdienst mag evenmin tot een »doen" als tot een »weten" beperkt worden; maar ook de zedelijkheid is veel meer dan een doen, zij is in de eerste plaats gezindheid, en hier juist vloeien godsdienst en zedelijkheid ineen. Vroom zijn is niet slechts een hoogere macht vereeren, hoe en waarom dan ook erkend, maar zich buigen voor het hoogste, voor het onvoorwaardelijk te eerbiedigen gezag; en waar wij van »gezag" spreken, bewegen wij ons buiten twijfel op zedelijk gebied. Hierin ligt mijns inziens het recht van hetgeen die modernen ten onzent, die zich bij uit- 2
|
||||
|
34
|
|||||
|
nemendheid >de ethischen" noemen, op den voorgrond
plegen te stellen. Hoogst bedenkelijk acht ik wat die- zelfden beweren, als zij ontke nnen, dat wij in dit hoogste gezag tevens en terstond de heilige Almacht zouden ontmoeten, die zoowel de natuurlijke als de geestelijke levensverschijnselen teweegbrengt eu beheerscht. Mij dunkt, bij eenig nadenken moet ieder gevoelen, dat wat onvoorwaardelijk voor ons zal gelden, onbepaald door ons geëerbiedigd zal worden, alleen het gezag kau zijn van Dien, die alles kan eischen, omdat hij alles kan schenken. Dit neemt echter niet weg, dat wij geheel met de bedoelde modernen instemmen, waar zij meenen en zeggen, dat niet een door redeneeriug uit waar te nemen verschijnselen gemaakte gevolgtrekking, maar ons zedelijk zelfbewustzijn de diepste en hechte grondslag is van het geloof. Hiermede sluiten wij ons tevens aan bij datgene in de oudste christelijke prediking, dat zoowel tot het uitnemendste als tot het meest kenmerkende er van behoort, en waardoor mede godsdienst en zedelijkheid in beginsel tot één worden gebracht. Ook daar toch wordt het eerste en het ééne wat de zedelijkheid eischt, de liefde, voorgesteld als de naaste uitstraling van het goddelijke zeil en daarom de aanschouwing van God a!s het deel geroemd van de reinen van hart. Ook daar wordt gewezen op het zich vereenigen met Gods wil als het eenige dat zeker maakt van Godzelven, en alle hooger inzicht afhankelijk gesteld van dat licht binnen in ons, dat slechts helder schijnt als wij ons zonder |
|||||
|
35
|
|||||
|
voorbehoud laten leiden door de inspraak onzer
conscientie. Eerbied voor den eiscb der conscientie, diep en ernstig
plichtbesef — ziedaar de godsdienstige grondslag aller echte zedelijkheid, en ziedaar tevens de aanvang en de kern van den godsdienst. Want godsdienst is vroomheid, en vroomheid is eerbied en vertrouwen; eerbied voor het onschendbare recht van het goede, vertrouwen op de Macht die het van ons eischt en in ons werkt. Wordt dit zedelijk karakter van den godsdienst uit het oog verloren, dan loopt deze groot gevaar zich op te lossen \'t zij in wijsgeerige bespiegeling, \'t zij in zwevend- dichterlijke fantasie. Voorzeker, als de vrome tevens denker of dichter is, is hij er slechts te uitnemender om; maar toch, zoomin de denkkracht als de dichterlijke vlucht maakt den vrome; dat doet alleen de eerbied voor het heilige. Nog eens, dit heilige is ons slechts waarlijk heilig, als wij er de zelfopenbaring in erkennen van die Almacht, die uit het zinlijke het geestelijke, uit den blinden natuurdrang de zich toewijdende liefde te voorschijn brengt en te voorschijn brengen kan, omdat zij \'t al beheerscht en \'t alles werkt. Maar wat die Almacht voor ons tot de aanbidlijke maakt is altoos dit, dat zij nooit anders of minder dan het goede, het volmaakte ons voorhoudt als haar wil en werk. Moge onze voorstelling van dat volmaakte altoos een beperkt- menschelijke blijven, toch erkennen wij daarin meer dan in iets een afspiegeling van het wezen en leven dien8 |
|||||
|
30
Uneindigen, die, in ons levende, iets van het zijne tot
het onze maakt en deswegens onze toevlucht en onze hoop is. Mij dunkt, na het gezegde kan het ons ook duide-
lijker worden hoe de verzaking van het supranaturalisme, of anders gezegd van het vvondergeloof, die zeer zeker een keunierk is der moderne richting, hoe deze samen- hangt met die reinere geloofsgestalte waarom het ons te doen is. Neen, niet maar de wetenschap of een op deze rustende nieuwere wereldbeschouwing ontneemt ons het wonder, zoodat wij \'t zelfs onzes ondanks zouden moeten prijsgeven. Al kunnen wij dankbaar erkennen, dat de wetenschap het hare deed om meuige bedrieglijke voorstelling te verstoren, bij hooger ontwikkeling van het godsdienstige leven worden wij ons bewust, dat het geloof, zelf bij het woudergeloof schade lijdt. Alle wondergeloof is bijgeloof, en bijgeloovig zijn wil zeggen, niet, iets meer te blijven vasthouden dan waarvoor wettige grond bestaat, maar zich aan iets anders te willen vasthouden dan waartoe gemoed en geweten reden en recht geven. Zoo berust ook het wondergeloof op zinnelijke motieven. Men wenscht een min of meer zichtbaren God, dewijl men den Onzienlijke niet recht weet te bereiken. Men wil zinnelijke hulp en gaveu, men wil iets, wat het dan ook zij, eerder of meer dan het goede. Van daar ook die met het wondergeloof samengaande ongeestelijke voorstellingen omtrent het gebed, als kou of mocht dit ooit te baat genomen worden om de vervulling te ver- |
||||
|
37
|
|||||
|
krijgen van allerlei tijdelijke en eigenzinnige begeerten.
Zal iemand willen zeggen, dat het wondergeloof toch ook wel een meer eerbiedwaardigen grond schijnt te kunnen hebben, immers bij hen, die er zich in de eerste plaats voor beroepen op de zondige gesteldheid van ons menschelijk geslacht, waarin, naar zij meenen, alleen een bovennatuurlijke hulp redding kan aanbrengen? Ik stem toe, dat hierin soms een bewijs kan te vinden zijn van dieper gaanden ernst. Maar toch blijkt ook dan en daar de benevelende invloed van een min of meer zin- nelijk gekleurd denken en bedoelen, dat, zoowel door een min waardige voorstelling van God als door een in den grond onheilige vrees voor diens dreigende en al weder zinnelijk voorgestelde straf, het toch niet onbre- kende licht bedekt en verduistert. Immers het waarachtig, het zuiver bewustzijn van zonde is tevens en terstond het bewustzijn van de nabijheid des Heiligen, die ons het zondige der zonde doet gevoelen, ten onmiskenbaar teeken, dat hij, hijzelf ons tot anders en beter roept en leiden wil. Neen waarlijk, Gods liefde behoeft niet wonderbaar in te grijpen om ons, zondig als wij zijn, te bereiken. In waarheid tot zichzelf te komen, wat is "et anders dan tot hem te komen, die, zoo vaak ons beter ik ontwaakt, ons te ervaren geeft, dat hij het is door en tct wien, ja maar ook in wien wij leven, ons bewegen en zijn. Dit getuigenis des Heiligen, deze zelfopenbaring Gods
in ons binnenste, \'t is juist dit wat de nieuwere gods- |
|||||
|
38
|
|||||
|
dienstopvatting immer op den voorgrond wil gesteld
zieu. Daarom ook is voor haar de vroomheid, in hoofd- zaak, getrouwheid aan eigen conscientie, het geloof niet anders dan gewetensovertuiging, en de verwachting die het ons doet koesteren geen mindere, maar ook geen andere dan deze, dat wij ons nooit te vergeefs zullen uitstrekken naar het heerlijk wit onzer roeping. Heb ik in den aanvang gewaagd van een enkele
gevolgtrekking uit het dusver besprokene af te leiden, waarop ik mede nog de aandacht wilde vestigen, ik dacht daarbij bepaaldelijk aan hetgeen uit de moderne begin- selen voortvloeit voor onze beschouwing van het gods- dienstig gemeenteleven, nader nog, van de kerk. Ik zal hierover niet breed zijn, te minder dewijl ik nog niet lang geleden elders mijne gedachten over dit onderwerp heb ontwikkeld. \') Toch mogen wij het hier niet stil- zwijgend voorbijgaan. Ook bij tal van zich noemende modernen schijnt het
oude kerkbegrip nog tamelijk vast geworteld te zijn. Om dat oude kerkbegrip te kenschetsen wil ik thans niet opzettelijk spreken van den catholieken vorm, waarin het zich het eerst en het volledigst verwezenlijkt heeft. Wij behoeven nu niet verder terug te gaan dan tot Schleiermacher. Boven werd reeds door ons opgemerkt, hoe de geheel eenige, ja bovennatuurlijke beteekenis, die \') Zie De Kerk en de eisclien van het heden, door schrijver
■dezes. Amsterdam, T. Kouweuaar, 1877. |
|||||
|
39
|
|||||
|
Schleiermacher nog aan Jezus\' persoon en werk meende
te moeten toekennen, mede haren invloed deed gelden op zijne beschouwing vau de kerk. Ook kon dit niet anders. Is Jezus niet slechts een der uitnemendste onder de menschen, maar door eeu bijzondere scheppingsdaad Gods te voorschijn geroepen, om (gelijk Paulus het uitdrukte) als de. tweede Adam, het geestelijke Hoofd der geheele door en uaar hem te vernieuwen menschheid te zijn, dan spreekt het vau zelf, dat ook aan de door hem gestichte gemeenschap voortdurend een geheel eenige rang moet worden toegekend; dan is die ge- meenschap, dan is de christelijke kerk niet minder dan de vereeniging der geheiligden, waarin allen moeten worden opgenomen j dan heeft het woord zoowel van Jezus als van zijn eerste getuigen een blijvend regelend gezag; dan moeten Jezus\' instellingen, of wat men daarvoor houdt, voortdurend en allervvege in eere worden ge- houden ; ja, dan geldt nog immer, hoe gematigd men het moge willen toepassen, het oude woord van Cyprianus: »geen heil buiten de kerk." \'t Spreekt al wederom van zelf, dat deze voorstelling van de kerk eerst vervalt, maar ook geheel en al vervalt, zoodra, volgens onze moderne zienswijze, een zuiver meuschelijke opvatting van Jezus\' persoon en werk voor de bovennatuurlijke in de plaats treedt. Ik zeg, zij vervalt dan ook geheel. Toch is het juist
dit waarin velen zich nog moeilijk schijnen te kunnen vinden. Men zegt: »neeu, wij willen geen alleenzalig- |
|||||
|
40
|
|||||
|
makende kerk, zoomin als een alleenzaliguiakenden Chris-
tus" — het laatste, al is het een ouafwijkbare eisch der moderne beginselen, zulleu sommigen er reeds min of meer aarzelend bijvoegen, aarzeling, wier nawerking niet verborgen blijft als men voortgaat: »maar wij wil- len wel een gemeente, die het evangelie van Jezus bij voortduring belijdt en verkondigt; die dan ook niet ontveinst daarvan alleen alle heil te verwachten en dus allen, immers allen wien de rechte gezindheid niet ont- breekt, in haar steeds ruinieren kring wenscht op te nemen, om als een heilig verbond aller echte vromen het zout en het licht der wereld te zijn." — Nu moge dit alleszins welmeeneud bedoeld zijn, bij eenig nadenken zal men het toch een vrij onberaden doordraven moeten noemen, waarbij men zijn doel voorbijstreeft. In de eerste plaats: wat wil men ? de beginselen
voorstaan die zich, als de kern en kracht van het Chris- tendom tot heden toe gehandhaafd hebben, deze om hnnszelfswil, zoodat geheel iu \'t midden kan worden gelaten of en in hoever zij van Jezus zei ven afkomstig zijn en wij ze vrijelijk naar ons inzicht kunnen opvatten en toepassen ? of, in engeren en meer bepaalden zin: het evangelie van Jezus-zelven, zoodat eerst door histo- rische critiek moet worden uitgemaakt wat Jezus heeft gewild en geleerd en dan ook dat alles zonder voorbe- houd zal worden aanvaard? Toch wel zeker het eerste. IVIaar indien men dat wil, dan ware het toch geraden de beginselen waarvoor men wil opkomen op zichzelve |
|||||
|
41
en naar eigen inzicht te omschrijven en den naam en
persoon van Jezus — ik zeg niet, voortaan met stilzwij- gen voorbij te gaan; minder dan één der geloovigen die ons voorgingen kan of mag hij ooit vergeten worden — neen! maar niet den historischen persoon tot het blijvend middelpunt te maken waar om men zich vereenigt. Men achte dit niet gering. Groote, bedenkelijke schade is aangericht en wordt nog telkens geleden door de ver- menging en verwarring van het godsdienstig geloof met geschiedkundige overtuigingen. Weiverre van die ver- warring nog in de hand te blijven werken, dient men haar thans opzettelijk en nadrukkelijk te keer te gaan. Al verder: indien het te doen is om de vooral door
het Christendom gepredikte godsdienstige beginselen, dan is toch overbekend hoe groot verschil er de eeuwen door heeft geheerscht in de opvatting van die beginselen, en wel mede ouder hen wien men de rechte gezindheid niet kon ontzeggen; zoodat het een onmogelijk onder- nemen mag heeten alle echte vromen te willen ver- gaderen in één kerkverband, althans in een kerkverband, waariu de vergaderden toch ook te gader iets zouden hebben te doen, en men, dit nogtans beproevende, of het eigene prijs geven of anderer eigenaardigheid mis- kennen moet. Eindelijk, indien het te doen is om de genoemde be-
ginselen, dan weet toch een ieder dat het in toepassing brengen van die beginselen een taak is die geheel het leven en samenleven in al zijn vertakkingen omvat, |
||||
|
42
|
|||||
|
zoodat een afzonderlijke vereeniging nooit (als »het licht
en het zout der wereld") voor geheel die taak kan op- komen, maar hoogstens het hare kan doen om de be- doelde beginselen beteren ingang te doen vinden. Dit alles is zeer eenvoudig. Toch wordt het nog
onophoudelijk miskend. Wierd het dat niet, iedere ker- kelijke vereeniging, of hoe zij zich anders mocht noemen, zou een veel bescheidener houding aannemen. Zij zou tegenover den Staat niet, als De Kerk of een afdeeling van deze, geheel exceptioueele aanspraken willen doen gelden, maar alleen met elke eerzame, bijzondere ver- eeniging geljjk gesteld willen worden. Zij zou, weiverre van allen te willen omvatten, slechts een kring van geestverwanten willen samenbrengen genoeg overeen- stemmende om te gader naar hunne opvatting iets te kunnen doen tot aankweekiug van \'t godsdienstig leven. Zij zou aan het toetreden tot haar kring niet zoo over- matige beteekenis hechten, als vertegenwoordigde dat — om den geè\'ikten term te bezigen — »den plechtigsteu oogenblik van het leven," maar tevreden zijn indien zij den indruk van werkelijk veelbeteekende oogenblikken, door de haar ten dienst staande hulpmiddelen, in haren kring mocht versterken en heiligen. Zjj zou, vooral, hare taak wijselijk beperken tot het haar aangewezene, de bevordering van godsdienstkennis en godsdieustzin, en dat door bepaalde middelen als daar is, de inrichting van godsdienstige samenkomsten, prediking, onderwijs. Zij zou er niet aan denkeu nog veel en velerlei buiten- |
|||||
|
43
|
|||||
|
dien ter hand te nemen, als maatschappelijk onderwijs,
armenzorg en wat niet al meer, maar in \'t oog houden dat iedere taak eigenaardige krachten vordert, dat wie te veel aanvaardt weinig pleegt tot stand te brengen, en daarenboven anderen op een weg voert van allerlei misverstand en mislukking. Nog eens, men achte dit alles niet te gering. Is er
toch reeds te over wat de heerlijkheid van den gods- dienst voor velen bedekt en verduistert, de kerkelijke vereeniging mag wel toezien dat zij niet, door een averechtsche wijze van doen, nog een schaduw te meer werpe op hetgeen zij heet en zegt te willen bevorderen Zooals ik reeds zeide, ik wil thans over dit punt niet
breedvoerig zijn. Al is het wel zeker van gewicht, wij wenschten ons thans toch meer te bepalen bij het voor- naamste, bij het geheel de moderne richting in de eerste plaats kenmerkende streven: het aan \'t licht en tot was- dom brengen van een vrijer en zuiverder vroomheid, van een zelfstandig geloof. Liever besluit ik daarom met nog enkele wenken die bij den strijd, dien ook wij daarvoor te strijden hebben, ons wellicht te stade kan- nen komen. De moderne godsdienstopvatting toegedaan te zijn, is
niet ongewoon en ook niet zoo wonderveel eischend; maar den godsdienst overeenkomstig de moderne opvatting zelf te bezitten en alzoo aan anderen te aanschouwen te geven, dit is niet zulk een lichte en dus ook niet ieders zaak. |
|||||
|
44
|
|||||
|
\'t Verstaat zich: hoe zuiverder de vroomheid wordt
opgevat, te hooger eischen stelt zij ons. Daarom is het gemakkelijker Catholiek dan Protestant, en desgelijks gemakkelijker orthodox dan modern te zijn. Men versta dit wèl; niet als zou niet meermalen een werkelijk vrome catholieke of orthodoxe hooger staan dan menig welmeenende maar innerlijk nog weinig ontwikkelde moderne, en veel hooger dan ettelijke zich noemende modernen; neen, maar aan den vollen eisch der moderne beginselen te beantwoorden, dit eischt en kost meer dan op ieder lager standpunt gevorderd wordt. Van daar dat niet weinigen hier te kort schieten of zelfs het hiertoe noodige nog zoo goed als geheel blijken te missen. Is het niet ongewoon zulken die de oude voor- stellingen en met name het oude wondergeloof prijs- gaven, nu ook van schier alle godsdienstig geloof verstoken en vervreemd te zien, dit verwondere ons niet te zeer. Bijgeloof en ongeloof zijn veel nader verwant dan het vaak schijnt; want niet geloof en bijgeloof, maar bijge- loof en ongeloof zijn vruchten van éénen stam, open- haringen van eenerlei innerlijk euvel. Steunt, gelijk wij boven reeds opmerkten, het bijgeloof hoofdzakelijk op zinnelijke motieven, welnu, waar klaarder verstandelijk inzicht het bedrie\'glijke der daarbij gekoesterde voor- stellingen aan den dag brengt, is hiermede alleen de voorwaarde van een waarlijk heilige overtuiging nog niet verworven; integendeel, vaak komt juist dan aan het licht dat zij nog in \'t geheel niet voorhanden was. Men |
|||||
|
45
|
|||||
|
ging slechts niet anderen mede, men had slechts ge-
leende overtuigingen; en waar het er op aan komt te zien bij het licht, te staan in de kracht van een eigen levend geloof, daar blijkt de olie in de lamp te ontbre- ken, daar gaat het flikkerend schijnsel uit. Van daar dat vooral en van nieuws in onze dagen velen tot een scepticisme, tot een twijfelzucht vervallen, waarbij ze, wellicht niet zouder angst en smart, zich het een na het ander voelen ontzinken; terwijl wederom anderen zich terugtrekken in een even stuitend als jammerlijk indifferentisme, d. w. z. in een ook theoretisch gehand- haafde onverschilligheid. Aangezien er toch niets anders schijnt te zijn dan wat slechts een betrekkelijke betee- kenis heeft, niets anders dan wat betrekkelijk waar en betrekkelijk goed mag heeten, acht men het bedrieglijke zelfopwiiiding voor het eeuwig heilige te willen buigen, op het eeuwig heerlijke en eeuwig machtige te willen hopen, en wil men liefst uitsluiteud zijn krachten wijden aan hetgeen althans eenig tastbaar voordeel geeft. Inderdaad, een jammerlijk bestaan, waarbij met het
bezielende en verheffende, alles ons ontvalt wat de moeite des levens waard mag heeten. Geen wonder, dat er zijn, die deze dingen ziende en meenende daarin nu de vruchten te zien der moderne beweging, schuw en schuchter van haar terugwijken. Wij zullen dat oppervlakkig en hoogst onbillijk oordeel niet tot het onze maken; maar te minder mogen wij, waar een zoo bedenkelijk gevaar blijkt aanwezig te zijn, de vraag achterwege laten, hoe |
|||||
|
40
|
|||||
|
wij er ons tegen hebben te wapenen en hoe anderen
er voor te beveiligen? Laat ons hierbij vooral het oor niet lcenen aan een
angstvallige en kleinmoedige wysheid, die ons niet beter weet aan te bevelen dan een zekere voorzichtige tem- pering, ja, wel bezien, een tot zekere hoogte prijsge- ven van onze beginselen. Men wil dan zoowel de hi«- torische critiek als het bespiegelende denken en den praktischen hervormingsdrang zekere willekeurig ge- trokken grenzen stellen die zij niet zullen mogen over- schrijden; men wil sommige vooroordeelen ontzien, sommige traditiën gespaard hebben, niet om haar wezen- lijke waarde, maar om de waarde die velen er nog aan hechten ; of men wenscht wederom sommige leerstukken, althans sommige begrippen en voorstellingen aangaande God en het godsrijk en de toekomst gehandhaafd te zien, alsof waar deze slechts in eere bleven, alles of het meeste reeds verkregen en verzekerd ware. Laat ons evenmin te rade gaan met hen, die de van
den godsdienst zich afkeerenden willen winnen door zooveel mogelijk te gemoet te komen aan hun zinuelijken smaak, die ons van de Catholieken willen laten leeren hoe men de groote menigte, zoowel onkundigen als ontwik- keiden, daardoor boeien en bekoren kan. Waarlijk, met dit alles zijn wij niet gebaat. Wel
willen en mogen ook wij de conscientie der zwakken niet ergeren, maar evenmin, neen, juist uit dien hoofde mogen en willen wij nimmer om hunnentwil verloochenen |
|||||
|
47
|
|||||
|
wat ons eigen geweten bindt. Wel weten wij prijs te
stellen op \'t geen ons voorkomen zuivere begrippen, juiste voorstellingen te zijn; wel wenschen wij ter anderer zijde ook het schoonheidsgevoel en den kunstzin niet te veronachtzamen, integendeel, ze veelmeer dan gemeenlijk geschiedt hun eisch te geven; doch dit alles kan ons eerst te stade komen, als de geestelijke levens- kracht zelve ons niet ontbreekt, en deze, deze kunnen wij aan het genoemde alleen nooit ontleenen. Neen, wat ons sterk, waarlijk sterk maakt, bestand
tegen \'t geen ons bedreigt, bekwaam tot onze taak en onzen strijd, dat is alleen: waarachtige, heilige ernst. Wel is waar, men heeft dien evenmin voor \'t grijpen als voor \'t geven; hij moet met zorgvuldigheid gekweekt en veel met waakzaamheid er toe gemeden worden; maar ook is de grondslag van al het goede die inspan- ning overwaardig. Naarmate wij het zedelijk karakter van allen echten godsdienst meer op den voorgrond plaatsen, mogen wij te minder vergeten, wat ten allen tijde zijn levensvoorwaarde moet heeten. Waar de ernst, een diepe en heilige ernst niet ontbreekt, daar is ook een onbevangen waarheidszin, die te midden aller nevelen het toch voorhanden licht niet miskent, maar er bij leert zien en leert wandelen. Daar zal de verzekerdheid niet uitblijven omtrent het eeuwig betrouwbare, noch de geestdrift voor de kroon der heiligheid, waarnaar men zich mag uitstrekken. Daar zal men het goede in den zwakke en den tegenstander waardeeren en eeren, |
|||||
|
4S
|
|||||
|
maar er nooit aau denken ter wille van wie of wat het
ook zij zijn beginselen te verzaken. Plooien en schikken, geven en nemen, \'t zij dan tegenover anderen of tegen- over onszelven, kan nooit anders dan verzwakken en bederven; getrouwheid aan beginselen nooit anders dan ten goede leiden. Als een Paulus »gebonden door Gods geest" te gaan werwaarts die geest ons drijft, dat maakt tot navolgers van den grooten Apostel, die hoe vaak en hoe lang ook miskend, nog door een dankbaar nage- klacht wordt gezegend. Ja, ziedaar het rechte. Zich innerlijk gebonden te gevoelen door een Macht, die men niet kan, maar die men ook tot geen prijs zou willen verloochenen; zich juist in die gebondenheid krachtig te gevoelen, gedragen en gedreven door Dien die ons in lies overwinnaars, die alles tot het onze maakt, — dat is de ware vrijheid en de ware vroomheid tevens. Wie onder de beweging en den strijd onzer dagen die vrijheid en vroomheid nader komt en anderen er nader toe brengt, hij mag en zal het heden dankbaar zegenen; en hij, hij meer dan iemand, heeft der toekomst iets na te laten, dat ook haar nog in waarheid zal verrijken. |
|||||