|
C«AS>cs>& f^^/
|
||||
|
^"v*? \\2Ó6&
|
||||
|
Uf
|
|||||||||||||||||
|
HET BOEKSKE
|
|||||||||||||||||
|
•
|
|||||||||||||||||
|
HERVORMING
|
|||||||||||||||||
|
VOOR OUD EN JONG.
|
|||||||||||||||||
|
Naar het Hoogduitse!)
VVV
W. HEDEN BA CHER,
|
|||||||||||||||||
|
A.MSTKRhAM _ W. II. KI l.\'BKIU.l.l!
|
|||||||||||||||||
|
187;i
|
|||||||||||||||||
|
GUNNING
7
K
37
|
||||||
|
C F. LONDď i
Utrecht. |
|||||
|
DE HERVORMING.
|
|||||
|
J.H.fiüNNIN&J.rc
|
||||
|
*V.w.l_EL.blďtNTJ*l
|
||||
|
GUNNING }%W
|
|||||||||||||
|
yc
|
|||||||||||||
|
HET BOEKSKE
|
|||||||||||||
|
HERVORMING
VOOR OĎĎD EN JONG.
|
|||||||||||||
|
Naar het Hooyduitscb
|
|||||||||||||
|
W. Redeubacher.
|
|||||||||||||
|
Lilt3LlOTHŁŁK DER
RIJKSUNIVERSITEIT
UTRECHT.
AMSTERDAM,
W. H. KIRBERGER. 1879.
|
|||||||||||||
|
].
|
|||||
|
De nood.
De kerk vau onzen Heer Jezus Christus, die in deu
aanvang zoo schoon gebloeid en zoo heerlijke en zalige vruchten gedragen had voor tijd en eeuwigheid, was met het verloop der eeuwen door der menschen schuld zeer verdorven geworden. Ongeveer 500 jaren was hare leer iu het algemeen zuiver gebleven, en hoofdd walingen, die nu en dan in haar opkwamen, werden terstond van haar uitgeslooten. Toen echter kwamen gedurig meer valsche leeringen te voorschijn, en met deze drong een valsche godsdienst binnen, gepaard aan toenemend be- derf der zeden. De duisternis werd grooter en hare wer- ken vermenigvuldigden zich, zoodat in de middeneeuwen (van het jaar 1000 tot 1500) het verderf op onbeschrij- felijke wijze toenam. Hoezeer was Gods tempel bezoedeld en Christus\' bruid ontsierd! Toch onderscheiden wij iu alle tijden zoodauigen, die in de waarheid tot zaligheid blijven en in het licht dier waarheid wandelen, hoe gering hun aantal en hoe verborgen zij ook zijn mogen. Deze ware kerk, de gemeente der heiligen, komt ook uit de donkerste tijden aan het licht in de Waldenzen (in frankrijk) en de Wicklefieten (in Engeland). Waar zij zich echter vertoonde, werd zij steeds door de macht- hebbenden in de christelijke wereld vervolgd en ver- stoord; hare leden werden meedoogeuloos omgebracht, en de overgebleveneu naar de verborgenheid teruggedreven. Het Christendom in het algemeen lag verzonken in duisternis en in schaduwen des doods. |
|||||
|
De nood.
|
|||||||
|
t;
|
|||||||
|
Men kau iutnsschen zeggen, dat het geheele bederf
daarin bestond en daaruit volgde, dat in de christelijke Kerk de twee voornaamste grondslagen ondermijnd waren, namelijk 1. de van God ingegeven Schrift is de
eenige bron der heilsleer; \'2. de zondaar wordt voor God rechtvaar*
dig, alleen door het geloof in denMid- delaar Jezus Christus. Van eene heilige Schrift wist men wel is waar
nog iets af, maar men stelde daarnevens, haast daar- boveu, de traditie of mondelinge overlever ing van wat de apostelen zouden geleerd hebben, behalve hetgeen in hunne geschriften was opgenomen. Deze traditie moest echter reeds daarom onecht geacht wor- den, omdat zij, wat de hoofdwaarhedeu betrof, lijnrecht in tegenspraak was met den Bijbel, als de onwraakbare getuigenis der heilige mannen Gods, die gesproken hadden, gedreven door den Heiligen Geest. De hoofdleer dezer mondelinge overlevering was,
dat de Bisschop van Rome, als opvolger vanden vorst onder de apostelen, gelijk Petrus genoemd werd, de ziehtbare stedehouder van den onzichtbaren Christus zou wezen. Hij was verheven boven alles wat op aarde was; hij was de zon, keizers, koningen en vorsten de maan en de sterren, die aan hem hun licht, macht en heerlijkheid ontleenden. Inzonderheid was hij de met onbepaalde macht bekleedde opperheer dor kerk: wat hij leerde, moest algemeen gelden, wat hij gebood, * moest geschieden, alsof Christus zelf sprak. Hij was de volmaakte plaatsbekleeder van den Heer in den hemel en, door bijzondere verlichting van deu Heiligen Geest, onfeilbaar; daarbij de drager der mondelinge overlevering van hetgeen de Apostelen zouden geleerd hebben en waardoor alleen de Schriften goed verstaan konden worden, zoodat ook alleen hij deze ver- klaren kon. |
|||||||
|
De nood.
|
!
|
||||||
|
Deze bisschop liet zich „Paus" uoeineu, hetgeen
„Vader der Christenheid" beteekende, en hij verwierp daarmede des fleeren woord (Matth. 23, 9): Eén is uw Vader, namelijk die in de hemelen is, en evenzoo dat andere woord (vs. 10): Eén is uw Meester, namelijk Christus. Inderdaad gedroeg hij zich als de meester, die naar willekeur zijn leer en geboden uitvaardigde, ook wanneer zij met de duidelijke woorden van den goddelijken Meester regelrecht in strijd waren. Dat dit het geval was, kouden intusscheu slechts wei-
nigen beoordeeleu ; want ofschoon de Bijbel nog hier en daar aanwezig was, zoo was deze toch een onbekend bock geworden. (In het Augustijueu-klooster te Erfurt lag hij aau een ketting vastgeklonken) Van de honderd geestelijken had nauwelijks een enkele het boek in- gezien, en aan het volk werd het woord Gods geheel onthouden. Zóo werden er uit en door Rome eene menigte menschelijke leerstellingen verspreid, waardoor de arme christenen misleid werden, en tevens vele misbruiken inslopen, die den christeunaam schandvlekten. Ik wijs u op den gruweiijken Maria- en heiligeu-
dienst, waarbij men in den nood van lichaam eu ziel, de toevlucht niet bij God en Christus zocht, maar Maria en andere meuschen aanriep om hunne bescherming eu hulp, hoewel er geschreven staat: „Waarlijk, in den Heer, onzen God, is Israëls heil". Jer. 3 : 23 — „Indien iemand gezondigd heeft, wij hebben eenen voorspraak bij den Vader, Jezus Christus, den rechtvaardige," 1 Joh. 2: 1. Ja, zóo ver was het met deze verblinde lieden gekomen, dat zij zich zelfs niet hielden aau de levende heiligen in den hemei, maar slechts aan hunne beelden, die zij voor zich plaatsten. Eene andere dwaling was het Coe libaat, de leer van
den ongehuwden staat, als de alleen rechte eu heilige, terwijl het huwelijksleven onrein werd geacht, weshalve het ook niet overeenkomstig met de waardigheid van den geestelijken stand werd gerekend, om zich in den |
|||||||
|
De nood.
|
||||||
|
»
|
||||||
|
echt te begeven, hoewel het huwelijk de oudste, door
God zelf reeds iu het Paradijs verordende, geheiligde eu gezegende instelling is, en Paulus zegt, 1 Tim. 1: 3, dat het\'leeringen des duivels zijn, verbiedende te hu- welijkeu. Geheel tegen de uitspraak der heilige Schrift was
voorts het Avondmaal onder slechts éene ge- da a 111 e, daar den leekeu (de niet tot den geestelijken stand behoorende christenen) alleen de hostie werd loegereikt, en hun, de kelk des nieuwen Tes- tam ent s werd onthouden, terwijl juist bij dezen de Heer, toen hij het Avondmaal instelde, zeide: „drinkt allen daaruit." Eene verschrikkelijke dwaling was inzonderheid de
leer van het Misoffer des Priesters, (het Avond- maal, dat de geestelijke voor zich alleen houdt), als een gestadig otter, dat de priester voor het volk opbrengt, alsof het op het altaar des kruises door Christus gebrachte otter niet voldoende was voor alle zondeu, en hoewel er geschreven staat: „Hij is eenmaal geopenbaard om de zoude te niet te doen, door zijns zelfs offerande. — Met ééue offerande heeft hij in eeuwigheid volmaakt degenen, die geheiligd worden.\'" Hebr. 9:10, 14. Wederom eene andere menschelijkc vond eu harde
gewetensbeproeving was de Oorbiecht, waarbij de biechteling al zijne zonden met name moest belijden, en voor de zondeu die men niet bij name genoemd had geen vergeving kon erlangen, terwijl toch David reeds zegt: Psalm 19 : 13, Wie zou de afdwalingen verstaau? Voeg hierbij de leer van het Vagevuur, dat
de vrome christenen bij hun sterven niet aanstonds iu den hemel kwamen, maar vooraf in eene pijnlijke plaats, waar het vuur onafgebroken wordt onderhouden, boete moesten voor de zonden, die hun bij het leven niet door boetedoening waren kwijtgescholden; hoewel God ons om Christus\' wil al onze zouden vergeeft, en |
||||||
|
De nood.
|
|||||||
|
O
|
|||||||
|
de moordenaar aau het kruis terstond, nadat hij zich tot
Christus bekeerd had, werd opgenomen in het paradijs. Ook van den anderen waren grondslag des Chris-
teudoms, was men, gelijk wij reeds opmerkten afge- weken, namelijk van de evangelische hoofdleer, de kern van de christelijke heilsorde: dat wij zondige men- schen, zonder eenige onze verdiensten, alleen door het geloof in Christus den Za- ligmaker van zondaren, gerechtvaardigden zalig worden, gelijk de Schrift dat op zoovele plaatsen bondig en helder betuigt, Itom. 3 : 23—28. Joh. 3:16, 6:40. Hand. 15:11, 1(3:31. Gal. 2 :16, 3 : 26 enz. enz. Tegen deze uitspraken der Schrift in leerde men, dat de mensch door goede werken zijne zouden uitdelgen en den hemel verdienen moest. Hierin was dan ook de troost gelegen van zoovele licht -
zuinigen, die met eenige uiterlijk goede werken hun ge- weten in slaap wiegden, zich met een beleedigd God verzoend waanden, en zonder innige gemeenschap met Hem en eene hartgrondige bekeering, op den breeden weg des verderfs voortgingen. Maar den ernstig gezinden bereidde deze leer eene harde gewetenswroeging; want zij martelden zich af door goede werken, zonder tot rust te komen, omdat zij de stem in hun binnenste niet tot zwijgen konden brengen, dat al hunne werken ontoereikend waren. Er was geen vrede, geen rust te vinden voor het ar me zondaars hart. En om deze ellende nog te verhoogen, legde men
zelfs het grootste gewicht niet op de d o o r God in z ij n Woord gegeven geboden, maar eerst en vooral op zoodanige werken, die slechts door menschen waren voorgeschreven. Het beste der goede werken was de kloostergelofte,
waarvan in de Schrift zelfs geen melding wordt gemaakt. In het klooster werd na een schaudelijk leven van on- deugd, daaraan een heilig en verzoenend slot verbonden. Zeer goed en verdienstelijk heette het ook, als men
|
|||||||
|
Be nood.
|
|||||||
|
lü
|
|||||||
|
bedevaarten hield naar wonderdadige heiligeu-
beeldeu, naar gewaande overblijfselen van Jezus en de heiligen (Reliquiën), of zelfs naar Rome, tot den stoel der pauselijke heiligheid, terwijl nochtans de Schrift slechts spreekt van een e bedevaart: de wan- deling naar de eeuwige Godsstad. Ook vasten en andere lichamelijke kast ij-
dingen, die volgens Hom. 13:14 slechts waar de begeerlijkheid des vleesches zich voordoet tot nauw- gezetheid moeten leideu, hield men voor een goed en Gods toorn stillend werk. Inzonderheid gold eindelijk, als zeer verdienstelijk
en zondcndelgend voor zijn geld door de pries- ters missen te laten lezen ofpausclijkeafla- ten te koopen, ofschoon Petrus reeds tot den too- venaar iSimon gezegd had: Uw goed zij met u teu verderve, omdat gij gemeend hebt, dat de gave Gods door geld verkregen wordt, Hand. 8 : 20. Het misbruik dat met den handel in aflaten werd
gepleegd was zelfs afschuwelijk. De zendelingen van den Paus gingen de wereld door en vertoonden overal in de kerken groote met pauselijke zegels behangen perkamenten, waarbij zij uitriepen : Hier is de vergeving der zonden! Hier is de zekere ingang in het hemelrijk! Koopt! koopt! Deze aflaten spraken vrij van alles, van de gruwelijkste bloedschande, van vader- en moeder- moord, van reeds begane en nog te bedrijven zonden j van alles spraken zij vrij voor geld. Hun prijs was geregeld naar den stand en het vermogen der koopers. Volgens een bewaard gebleven tarief betaalden vorsten 25 goudgulden, graven en edellieden 10, andere ver- mogende lieden 6 en handwerkslieden enz. 1 goud- gulden. Op deze wijze werd het volk uitgezogen, en het geld, onder voorwendsel dat het zielenheil werd bedoeld, naar Rome gesleept, om daar te worden ver- brast. Ja, waarlijk, het zag er jammerlijk ellendig uit in de christelijke Kerk! |
|||||||
|
De nood.
|
|||||||
|
il
|
|||||||
|
Bij dit valsche geloof en dezen ijdeleu Godsdienst
kwam nog het goddelooze doen, dat van hen uitging, die voorbeelden der kudde moesten zijn. De geeste- lijkheid, met den paus aan het hoofd, wilde beschouwd worden als van hooger geslacht te zijn dan de overige meuscheu, en juist zij, de hooge zoowel als de lagere, leidde in den regel het slechtste leven. Hoovaardij, pracht, gierigheid, hebzucht, overdaad, ontucht enz. waren onder haar op vreeselijke wijze de heerschende ondeugdeu geworden, en van haar uitgaande, breidden zij zich onder het volk uit. Laat ons hierover, als zoovele onwraakbare stemmen, de getuigeuissen uit de roomsche kerk zelve hooren. De vrome monnik Mantuauus schrijft omstreeks
den tijd dat Luther geboren werd: „Naarmate de vroom- heid uit Rome gejaagd werd, wordt deze stad beheerscht door hot geld eu in geheel Home wordt voor God zelfs geen plaats meer gevondeu. Zooveel meuscheu als er zijn, zooveel dieven gaan rond door Eome\'s straten. In het land der wolven mag iedereen een wolf zijn, en onder de dwergen schaamt zich niemand over ziju klein postuur." Deze zelfde Mantuauus schreef reeds aan paus Sixtus IV : „Ik maak geeue geheime dingen openbaar. Vergun mij te schrijveu wat van de daken verkondigd wordt: Petrus\' stoel put zich uit door zwel gerij. Vader Sixtus, keer toch de wapeneu tegen deze dingen! want de tempel, het altaar, de voor- bidding, de hemel eu God, alles is te Home veil." Een ander katholiek uit dieu tijd, Win deck, be-
schrijft het schandelijke leven der geestelijkheid, eu vervolgt dan : Aldus was het in de christenheid met de geestelijkheid geschapen; overal waar men van de boosheid hoort of waar strijd wordt gevoerd, ontvangt men op de vraag: van waar komt dit, ten antwoord: »van den bisschop, den proost, den deken, de priesters, enz.\'5 De kardinaal Bellar minus (1542—1621), een der grootste tegenstanders van de evangelische kerk, be- |
|||||||
|
l)e nood.
|
|||||||
|
12
|
|||||||
|
tuigt zelf: „Eenige jaren geleden voordat de Luther-
sche ketterij ontstond, was er bijna geen waardigheid in de kerkbesturen, geen zedelijke tucht, geen kennis van de heilige Schrift, geen eerbied voor het godde- lijke. Ja, er was bijna in het geheel geen godsvrucht meer. Integendeel, alle ondeugden voerden de heer- schappij." Eu eene vereeniging van katholieke geestelijken
schreef in 1539 aan paus Paulus III: „De kerk is in verval, ja, zij is door pestaardige ziekten bijna inge- stort; zij is met zoo geduchte krankheden beladen, dat men haast twijfelen moet aan hare genezing! Niet alleen onder enkele waardige geestelijken, ook
in de geheele christenheid was sedert lang een pijnlijk gevoel heerschende, dat het auders en beter moest worden; de volken riepen om eeue hervor- ming der kerk, in haar hoofd en hare leden. Zoodra evenwel ieraaud, die door Gods genade ver-
licht, ernstig de zaak dezer gewenschte hervorming ter hand nam, eu de verdorven kerk weder in eere wilde brengen, werd hij door de oppermachtige geestelijkheid uitgeroeid. Zoo de edele Bohemer Joh annes Huss, openbaar leeraar der godgeleerdheid aan de hoogeschool te Praag, die door de kerkvergadering te Koustantz ter dood veroordeeld en levend verbrand werd in het jaar 1415. De paus en al zijn metgezellen leerden, dat men, zoowel naar menschelijke als naar goddelijke wet- ten, de ketters ten vure moest doemen, eu dat het voor den harduekkigen ketter eene weldaad was, wan- neer hij werd omgebracht. O groote nood der kerk! Zal de Heer zich harer
nog erbarmen? Ja, want Hij is barmhartig en een Erbarmer. Geloofd zij God! |
|||||||
|
18
|
|||||
|
II.
De man Gods.
„Hij was eeu man van God gezonden," zoo heet het
van Johannes den dooper. Ditzelfde kan men ook zeggen van Luther, die kennelijk van God gezonden werd om op nieuw den Heer Jezus Christus den weg te bereiden in de harten der menschen. Wij zullen allereerst het oog vestigen op zijn persoon, in algemeene trekken zijn leven van zijne geboorte af tot aan den aanvang der Hervorming schetsen, en daarbij opmerken, hoe God alle omstandigheden daarhenen leidde, dat hij gevormd werd om de Hervormer der kerk te worden. Ueu lOden November 1483 omstreeks middernacht
werd Luther geboren te Eisleben, eene stad in het toenmalige graafschap Mansfeld, de tegenwoordige Pruissische provincie Saksen. Zijne ouders waren van hunne vorige woonplaats, het dorpje Möra bij Eiseuach, daarheen getrokken. Zij heetten: Hans Luther en Margaretha Lindeman n. Het waren vrome, god- vreezeude lieden, maar van geringen stand naar de wereld. „Ik ben een boerenzoon, mijn vader, groot- vader en voorzaat zijn echte boeren geweest," schrijft Luther zelf. Op den volgenden dag, St. Maarten, ont- ving Luther in de Petrus-kerk den heiligen Doop, en daarbij den naam Martin us. üe oude heilige Martinus was een vroom krijgsman geweest, en de pas- geboren Martinus werd een vroom krijgsheld in het geestelijk strijdperk. Ongeveer een half jaar na zijne geboorte, vertrokken
zijne ouders naar de nabijgelegen stad Mansfeld, waar, gelijk Luther zelf vermeldt, zijn vader een mijnwerker werd. De ouders zorgden intusschen dat het knaapje onderwezen werd, zoodra hij iets bevatten kon, en zonden |
|||||
|
14 Be man Gods.
|
|||||
|
hem vroegtijdig ter schole. Een vriend des huizes,
Oemler genaamd, droeg bij slecht weder het lieve kind met zijn schrandere oogen naar en uit de school. Te huis werd onze Martinus ernstig tot gebed en gods- vrucht vermaand en aan zeer strenge tucht onderworpen. Eens zelfs bestrafte zijn vader hem op zoo harde wijze, dat hij dezen eerst na een zeer langen tijd weder op vertrouwelijke wijze durfde naderen. Toen men op veertienjarigen leeftijd uitstekende
gaven in hem ontdekte, werd hij naar Maagdenburg gezonden, waar hij op de latijnsche kloosterschool werd geplaatst. „Daar heeft deze knaap, even als menig eerlijk mans kiud, zijn panem propter Deum (geef mij om Gods wil brood) langs de strateu uitgeroepen; want wat groot zal worden, moet klein beginnen." (Matthesius. i Hij bleef echter slechts een jaar te Maagdcuburg.
In Ď49S bezorgde zijn vader hem op de latijnsche school der Eranciscauer monniken te Eisenach, waar hij in de stad en hare omstreken vrienden had. Deze vrienden schijnen zich echter weinig om den jongen Luther bekommerd te hebben, want te Eisenach moest hij een even armoedig leven leiden als te Maagden- burg; ook in zijn nieuwe woonplaats moest hij met zingen en bidden zijn brood langs de huizen ophalen, en de nood waarin hij verkeerde, steeg nu en dan zoo hoog, dat hij, treurig en moedeloos, er somtijds aan dacht om tot de zijnen terug te keereu, en zijnen vader in de mijngroeven te volgen. Maar dit lag geheel buiten het plan van God, die
hem bestemd had om in eene andere mijn te graven, waar kostelijker goud en zilver te vinden is; opdat hij dit edeler goed tot nut en vreugde der menscheu aan het licht zoude brengen. God gaf hem te kennen, dat Hij voor hem zorgde. Hij trof het hart eener vrouw, de echtgenoot van den burger Cotta, door zijn vroom gezang en innig bidden, zoodat zij hem in haar huis |
|||||
|
Be man God».
|
15
|
||||||
|
opnam en aau haren disch ontving. Nu braken betere
dagen voor Luther aan en kon hij naar hartelust studeeren. Vier jaren bracht hij te Eisenach door en studeerde
er met alle macht. In gaven, vlijt, en daardoor in vorde- ringeu, overtrof hij al zijn medeleerlingen. In zijn vrijen tijd legde hij zich bovendien toe op de liefelijke gave Gods, de muziek, waarin hij zich gedurende zijn ge- heele leven verlustigde. In het jaar 1501 kwam hij aan de hoogeschool te
Erfurt, waar hij uu door zijn vader, hoewel deze als bergwerker langzamerhand in betere omstandigheden kwam, door harden en zwaren arbeid onderhouden werd. Luther ving zijne studiën aan in de philologie d. i. de keunis der oude talen; voorts studeerde hij in de wijsbegeerte. Hij beoefende deze wetenschappen met de grootste vlijt, hij verzuimde geen enkele voordracht, hij overlegde het gehoorde zorgvuldig en onderhield zich vaak daarover met zijne leeraren. Daarbij bad hij onop- houdelijk om een gezegenden voortgang zijner studiën, waarvan hij dikwijls plag te zeggen: „goed gebeden, is meer dan half gestudeerd." Vlijtig bezocht hij ook de universiteits-biliotheek.
Daar, door een engel Gods geleid, greep ziju hand eens naar een groot boek — het was een 13ijbe 1 in de latijnschc taal, die hij nog nooit gezien had. Eerbiedig sloeg hij hem open, en hij was uiterst verbaasd, dat het boek nog zooveel meer behelsde dan de evangeliën en epistelen voor den zondagsdienst, welke hij tot nu toe voor den geheclen inhoud der heilige Schrift had ge- houden. Aanstonds viel hem de geschiedenis van den jeugdigen Samuël in het oog (1 Sam. 1—3) die hij gretig doorlas. Zij beviel hem uitermate en het geheele boek werd hem lief en heilig. „Ach," zuchtte hij, „mocht ik eens zulk een boek in eigendom hebbeu." God had den studeut in de wijsbegeerte tot den
Bijbel gebracht, en van toeu af zocht hij daarin ge- |
|||||||
|
De man Gods.
|
|||||||
|
10
|
|||||||
|
durig ziju toevlucht, ofschoon hij, opgevoed zijnde iu
de toenmaals heerschende dwalingen, nog slechts weinig van zijn inhoud verstond. Intusscheu bleef hij met den meesten ernst voort
studeeren in de wijsbegeerte, en zeker niet zonder Gods bestiering; want deze studie was voor hem vooral nuttig, om later te grondiger over de gebreken eii misbruiken der wereld te kunnen oordeelen. Bij zijn buitengewoon verstand en voortreffelijk geheugen, verwierf de on /er- moeide student zich zoo schitterende bekwaamheden, dat hij reeds na verloop van een paar jaren tot magister werd bevorderd, en nu zelf colleges mocht geven, d. i. andere studenten onderwijzen. Hij verklaarde toen de uatuur- en zedeleer van Aristoteles, een heiden uit den ouden tijd, die voor den grootsteu wijsgeer werd gehouden. Overeenkomstig den wensch zijns vaders was Luther echter voor de rechtsgeleerdheid bestemd, eu hij legde zich daarom bij zijne studiën ook voor- namelijk toe op de wetenschap van het recht. Zijn onverpoosde studie en zijn daaraan gepaarde oilvol-
df;ende verzorging des lichaams, werkten onderwijl zeer nadeelig op den staat zijner gezondheid; hij zag er bleek eu vermagerd uit, sukkelde dikwijls, eu verviel gedurig iu zware ziekten. Toen hij eens in zijne krankheid bedroefd te bed lag, bezocht hem een bejaarde priester, die hem, als profetisch, het schoone woord toevoegde: „Wees ge- troost, mijn lieve magister, onze Heere God zal nog een groot man van u maken, die op uwe beurt velen troosten zal; want wien God lief heeft en Hij tot zaligheid wil stellen, dien legt Hij tijdelijk het heilige kruis op de schouders, eu in deze school des kruises kuunen lijdzame menschen veel leereu." Luther vond intusscheu geen behagen in de rechts-
wetenschap; zijn inwendige mensen neigde naar den geestelijker, stand, en daarvoor was hij ook door God bestemd. Ofschoon van natuur bewegelijk en vroolijk, was zijn hart binnen iu hem ourustig; en als hij aan |
|||||||
|
De man God-t.
|
|||||||
|
1?
|
|||||||
|
God dacht, stond de heilige Hechter der wereld hem
gewoonlijk met oogen als vuurvlammeii voor den geest, en wanneer hij nadacht over den toorn Gods en zijn strafgerichten, dan was hij tot in het diepst zijner ziel geroerd. Dan oordeelde hij, dat men in den gees- telijken stand veel eerder en beter dan in den wereld- lijken dien verschrikkelijken toorn ontgaan, en de groote zaligheid des hemels kon verwerven. Gelijk hij zelf schrijft werd hij in deze meening zeer ver- sterkt, door een toenmaals veel verspreidde voorstel- ling van de heilige kerk onder het beeld van een groot schip. In dit schip waren met den Heiligen Geest de paus, de kardinalen en de bisschoppen gezeten, terwijl de priesters en monniken het roeiden, en men alzoo naar den hemel voer. Geen leek, geen vorst of koning zelfs, was in het schip, en geen enkele priester was onder de leeken, die allen om iiet schip henen zwom- inen; sommige der laatsten gingen reddeloos in den stroom verloren en anderen klemden zich vast aan touwen, welke hunne geestelijke vaders door mededeeling hunner goede werken hen toewierpeu; aan deze tou- weu trokken zij zich het schip al nader, en daaraan hangende kwamen zij mede in den hemel. Zeker was dit eene belachelijke en lasterlijke afbeelding; maar God wilde zich ook daarvan bedienen, om zijn raads- besluit met Luther uit te voeren; want met het be- schouwen daarvan nam gedurig zijn verlangen toe, om als een andere Samué\'1 zijn leven te wijden aan den dienst van God en daardoor troost en hoop voor zijne beangste ziel te verkrijgen. Evenwel zou hij toch, uit gehoorzaamheid aan zijn
vader, bij de studie der rechtsgeleerdheid gebleven zijn, indien niet door schokkende gebeurtenissen zijn innig verlangen tot een vast besluit ware gerijpt geworden. Een zijner beste vrienden, Alexis, werd op zekeren dag vermoord gevonden, en het gezicht van den door- stoken vriend greep hem op machtige wijze aan. Om- i
|
|||||||
|
Ve il/"ii Gods.
|
||||||||
|
IS
|
||||||||
|
streeks dezeu zelfden tijd, toen hij gedurende een
onweder op de wandeling was, sloeg met eeu vreese- lijken donderslag een bliksemstraal voor zijne voeten iu den grond, zoodat hij geheel bedwelmd ter aarde viel. Toen hij weder tot zich zelf kwam, weerklonk er eeue stem in zijn binnenste: Maak u op en red uwe ziel! Van angst en doodsschrik overmeesterd, deed hij toen de gelofte om zich in den geestelijken stand te begeven. Nu had hij aan de hoogeschool in de godgeleerdheid
kunnen studeereu en een wereldlijk priester wor- den, maar met zijne tijdgenooten was hij van meening, dat het kloosterleven nog veel heiliger was. God liet hem ook naar deze gedachte zijnen weg vervolgen, want juist door de verkeerde wijze, waarop God ge- dieud werd, en de zonde en ongerechtigheid in de kloosters het toppunt hadden bereikt, moest Luther dit alles uit eigen ervaring leeren kennen, „opdat het goddelooze volk," schrijft hij zelf, tegen hem als hun toe- komstigen tegenstander, er niet op zou kunnen pochen, dat hij hem onbekende toestanden veroordeelde." Het was in den zomer van het jaar 1505, toen hij
des nachts aan de poort van het Augustijner klooster klopte om te worden binnengelaten, en de jonge man, die zich aau de hoogeschool reeds een naam had verworven, werd met vreugde opgenomen. Het mocht merkwaardig heeteu, dat hij juist de orde der Augustijner monniken verkoos, die wel is waar eveu als de audere monniken, door hunne werken gerechtvaardigd, de zaligheid wilden verdienen, maar zich toch naar den wereldberoemden bisschop Augustiuus \') noemden, die krachtiger dan alle andere leeraren der kerk de vrije genade Gods gepredikt had. Niet miuder opmerkelijk was het, dat hij naar de gewoonte der nieuwe naamgeving aan heu die in de monniken- orde intraden, den naam zijner orde „Augustiuus" |
||||||||
|
\') gestorven 403.
|
||||||||
|
/Je mo.it <Jodg.
|
19
|
||||||
|
ontving, wolken naam hij echter zelf zich nooit schijnt
te hebben toegeëigend. Het was dan ook genoeg, dat I.uther als een tweede en sterkere Augustinus, in het vervolg der tijden optrad. Zijn vader was over dezen stap zeer verstoord; hij
schreef op scherpen toon een brief aan zijn zoon, en spoedde zich daarop naar Erfurt om te beproeveu, of hij hem van zijn voornemen kon afbrengen. „Zie toe," zeide zijn vader, »of het geen verzoeking van deu Satan is, wat gij voor ecne goddelijke roepstem houdt. Hebt gij niet geleerd, dat men zijne ouders gehoorzaamheid schuldig is, en niets moet beginnen buiten hun wil en zouder hunnen raad." Deze woorden drongen diep in Luther\'s hart en bekommerden hem uitermate, zoolang hij de monnikspij droeg; maar toch bleef hij in het klooster, en hij moest er ook blijven. In den beginne werd hij zeer hard in het klooster
behandeld. De heer magister moest met den bedelzak de stad afloopen, hij moest de poort bewaken, de kerk aanvegen, ja zelfs de geheime gemakken reinigen; maar in dit alles betoonde hij zich gehoorzaam en onder- danig. Ziju toestand verbeterde echter, toen de edele vicaris-generaal (hoofd-opzichter) der orde, Dr. vou Staupitz hem had leeren kennen en lief kreeg, en zich zijner aantrok als een vader. In het jaar 1507 ontving Luther de priesterwijding.
De wijbisschop gaf hem den kelk in de hand, en sprak daarbij in het latijn alleen deze woorden: „Ontvang de macht om te offeren voor de levenden en voor de dooden." Toen Luther dit later verhaalde, voegde hij er aan toe: „Dat wij beideu toen niet door de aarde verzwolgen werden, was onrecht en al te groote lank- moedigheid Gods." De vicaris der orde had er bijzonder op aangedrongen,
dat men Luther den tijd zou laten om te studeeren, en hij maakte zich dezen tijd op \'t getrouwste ten |
|||||||
|
20 Lte man Gods.
|
|||||
|
nutte, llij bestudeerde achter elkander de vroegere en
latere kerkvaders, inzonderheid de voortreffelijke wer- ken van den grooten patroon des kloosters, den heiligen Augustinus; maar allermeest bestudeerde hij de heer- lijke, heilige, goddelijke Schrift, wier licht telkens hooger voor hem opging, ofschoon hij zich het grootste licht, „de Zon der Gerechtigheid", nog altijd niet duidelijk kon voorstellen. Daarbij vervulde hij nauwgezet zijn ldoosterplichten
en oefeningen, en hij was daarin, b. v. in vasten, waken, koulijden en dergelijke gestrenge oefeningen, al zijne kloosterbroeders tot een voorbeeld. Ten gevolge van zijne gestrenge levenswijze werd hij zoo mager als een geraamte, en zijne gezondheid werd zoodanig aange- grepen en verzwakt, dat hij eens zelfs gedurende zeven weken geen rust kon vinden in den slaap. Daarom kon hij later ook schrijven: „Voorwaar, ik beu eeu vroom monnik geweest, en ik heb zóo gestreng de regelen mijner orde gehouden, dat ik durf zeggen : als ooit een monnik door monnikerij in den hemel is gekomen, dan moest ik er ook in gekomen zijn. Dit zullen al mijne kloosterbroeders moeten getuigen ; want indien ik nog langer aldus was voortgegaan, zou ik mij doodgemarteld hebben." Maar dat men langs dien weg niet in den hemel
komt, was juist het andere dat hij mede in liet klooster moest leeren, om naderhand daarvan uit eigen erva- ring te kunnen getuigen; want bij al zijn monniken- heiligheid was hij toch steeds vol onrust, angst en treurigheid. Hij had zich altijd rein gehouden van grove zonden, maar hij kon de bewegingen der zonde in zijn binnenste niet bedwingen, ofschoon hij deze wet iu zijne leden met geweld tot zwijgen wilde bren- geu; vooruamelijk was het zijn gebrek aan liefde tot en vertrouwen op God, wat hij zich niet kon out- veinzen. Altijd stelde hij zich het hoogste Wezen voor als een vertoornd God en een verschrikkelijk rechter, |
|||||
|
1)>; man (}o(h.
|
|||||||
|
21
|
|||||||
|
die hein dreigde met dood, hel en verdoemenis. Vaak
verzonk hij in droefgeestigheid, diepe smart en zelf- verachting. Eens, in een vlaag van overmatige zwaar- moedigheid, sloot hij zich gedurende meerdere dagen in zijne cel op. Zijne vrienden klopten gedurig, maar hoe hard zij ook mochten kloppen, hij opende de deur niet. Eindelijk werd de deur opengebroken en men vond Luther in onmacht op den grond liggen. Koe- pen en schudden was vruchteloos, totdat zij een schoon muziekstuk uitvoerden, en hij door de liefelijke tonen, die zij voortbrachten, eindelijk weder tot bewust- heid kwam. God liet hein echter in zijne treurigheid niet onder-
gaan, maar deed hein eens eeu veel verkwikkender e;i opwekkender toon vernemen dan de tonen eeuer fluit. Het was een evangelisch woord, dat uit het midden der duisternis van het monnikenwezen hem tegenklonk en tot het binnenste zijner ziel doordrong. Toen hij namelijk gevaarlijk ziek lag en bij den aau- blik van deu naderenden dood zijn arme, zondige ziel door verdubbelden angst en schrik, ja door volslagen vertwijfeling gefolterd werd, toen sprak zijn biecht- vader, een oude monnik, tot hem: „Mijn zoon, gij inoet u eenvoudig houden aan het woord der Aposto- lisclie geloofsbelijdenis: Ik geloof de vergiffenis der zonden — en gij moet aannemen, dat God haar niet alleen aau i)avid, Petrus en andereu, maar ook u schonk om Christus\' wil, die voor allen ge- leden heeft; want de Apostel houdt het daarvoor, dat de mensch gerechtvaardigd wordt, zonder de werken der wet, door het geloof, Kom. 3." Luther getuigt, dat deze woorden als een hemelsche troost zijn gemoed binnendrongen en een onuitwischbaren indruk achter- lieten, reeds toen hij deu zin dier woorden zicli nog uiet ten volle vermocht toe te tigeueu. |
|||||||
|
22
|
|||||
|
III.
Hoe Luther openlijk optrad.
Iu de eenzaamheid van het klooster kon Luther
de kerk niet hervormen. Maar. men zie uu, hoe God hem uit zijne cel te Erfurt tot een openbaar leeraarsambt voerde, waardoor hij de leermeester van toekomstige leeraren werd, die zijne gedachten en de goddelijke waarheden die hij hun voordroeg, in de wereld zouden verbreiden. De keurvorst van Sakseu, V reder ik de Wijze,
had kort te voren ^1502) in Wittenberg eeue universi» teit gesticht en den vicaris-generaal Dr. von Staupitz opgedragen om haar te voorzien van geschikte profes- soren. Onder dezen droeg Staupitz ook Luther voor, wegens de buitengewone gaven van verstand en hart, waarmede hij bedeeld was. De keurvorst beriep hem, eu Luther volgde de roepstem op ter wille van ziju vicaris-generaal, aan wien hij zich met kinderlijke eer- bied verbonden gevoelde. In het jaar 1508 begaf hij zich alzoo naar Wittenberg, om in het openbare leven op te treden en aanvaardde hij zijn gewichtig ambt. Luther beschouwde dit ambt als hem toebetrouwd
van Gods wege, en hij vervulde het met de grootste nauwgezetheid van geweten in alle zorgvuldigheid en trouw. In deu beginne was hem tegen zijn zin het voordragen der wijsbegeerte tot taak gesteld; maar reeds in het volgende jaar onderwees hij de godgeleerdheid. Toenmaals was de zoogenaamde scholastiek, of schoolsche godgeleerdheid, de hecrscheude methode. Meu leerde de godsdienstwetenschap niet volgens de uitspraken des Bijbels, inaar naar de leerstellingen van beroemde kerkleerareu uit de ISe eeuw (gewoonlijk scholastieken genaamd) namelijk de drie Lichten van dien tijd, |
|||||
|
Hoe Lul her openlijk optrail. 2-\'i
Albertus Magnus, Thomas van Aquino en Duns Mcofus,
welke <lc sedert voortgeplante roomsclie geloofsleer ontwikkelden en deze — waarin voornamelijk hunne kunst bestond — met bewijsgronden uit den heidenschrn Aristotelcs steunden, waarbij zij elknnder in allerlei spitsvondigheden den loef afstaken. Zóo werd deze arme theologie eerst eene recht dorre en doode wetenschap, even nutteloos als dwaas. Maar zie, daar trad Luther aan het licht als een strijder,
die met volhardenden ernst tegen dit gedrocht optrok. Hij wierp de geheele heillooze kraam, met hare ellendige, belachelijke en verderfelijke vindingen van mensehe ; omver; hij toonde aan, hoe ten aanzien der hooge en heilige dingen, geen heidensche wijsgeer, en geen enkel meuscli, de waarheid kon kennen; en hij legde aati zijne voordrachten uitsluitend de Heilige Schrift tot grondslag. Maar, hoe vreemd zageu de andere professoren van
AYittenberg hierbij op! Menigeen schudde bedenkelijk en onwillig het hoofd, hoewel de goddelijke waarheid en kracht, die Luther\'s voordrachten bezielden, toch reeds aanstonds bij enkelen doordrong. Zóo zeide een hunner, Dr. Mellerstadt: „De monnik zal alle Doctoren uit het spoor brengen, eene nieuwe leer voortbrengen, en de geheele kerk hervormen; want hij houdt zich aan de schriften der Apostelen en Profeten, en steunt vastelijk op het woord van Jezus Christus; daartegen kan Diemaud, met Philosophie of Sophisterij (spitsvondig- heid) Scotisterij, Thomisttrij en den geheeleti rommel, met goed gevolg strijden." En de moedige Mellerstadt had waarheid gesproken. Zoo koen intusschen als Luther op zijn katheder stond,
zoo schuchter was hij in den beginne om den kansel te beklimmen. Lang duurde het voordat hij dit waagde, ofschoon hij van verschillende kanten daartoe gedrongen werd en vader Staupitz hem vermaande, zich vlijtig in het prediken te oefenen. ,.Aeh,\' zeide hij, „het is |
||||
|
24 Hoe Lulher openlijk optrad.
geen geringd zaak om in Gods plaals tot do menschen
te spreken !" Staupitz drong hem al heftiger ; hij zocht uitvlucht op uitvlucht: hij was te onwaardig, te onbe- kwaain, te zwak enz. Staupitz hield niet op en zeide eindelijk kort eu goed, „Martinus, gij moet!" Toen riep hij uit: „Heer Doctor, gij breng! mij om het leven, ik houd het geen drie maanden uit " Staupitz antwoordde: „AVel nu, in Gods naam zij het zoo! Onze God heeft uitgebreide zaken, en ook hierboven kloeke mannen noodig." Sidderend eu beangst betrad Luthei den kansel, maar
weldra werd hij door hooger macht bezield ; hij predikte met gloed eu kracht, en vond reeds terstond zoo grooteu bijval, dat de kerk te klein werd. Telkens en telkens moest hij nu prediken, eu hij \'rok zich uiet meer terug; want nu vernam hij ook de stem van zijn hemelsch Opperhoofd: .,Martinus, gij moet!" En hoe meer hij toen uit Gods heilig en zalig
Woord zich zelven, zijue studenten en het verzamelde volk onderwees, destemeer daalden er troost, rust eu vreugde iu zijn voor God zoo bezwaard hart, des te sterker werd het ook zijn zoeken eu trachten om voor zich en zijn medeiueuschen te scheppen uit de eenige bron van licht on leven. Hij was echter nog altijd in de orde der Augustijnen ;
hij droeg zijn monnikengewaad, woonde iu hel klooster, en werd ook nu nog geroepeu om voor zijn klooster eeue zaak die daarbuiten gelegen was te gaan behar- tigen. Ook in dit laatste zien wij weder de wijze on zorgvuldige leiding van Gods voorzieuigheid met dezen man. Hij moest het groot verderf der kerk iu haar middelpunt, op de plaats zelve, waar haar zichtbaar opperhoofd zich bevond, eu waar billijkerwijze hare grootste heiligheid kou gezocht worden, met eigen oogen zieu. Zijne orde had eeue zaak in Rome te regelen eu vaardigde daartoe hem af, wegens zijne geleerdheid, vroomheid en voortvarendheid, welk ver- |
||||
|
Hoe Luther openlijk optrad. 25
trouwen hij zich ook waardig maakte door den meest,
bevredigender! uitslag zijner zending. Tn het jaar 1511 deed Luther deze voor zijne verdere toerusting tot den strijd zoo merkwaardige reis. Toenmaals toch had hij nog grooten eerbied voor den zetel van Christus\' ste- dehouder. Toen hij voor het eerst de stad Home in het oog kreeg, viel hij op de knieën en riep met ten hemel gestrekte handen uit: ,,Wees gegroet, heilige stad!" üaar binnen gekomen, kroop hij op zijn knieën de trappen van de St. Pieterskerk op en hij bezocht alle «kerken en kluizen", waar slechts heilige zaken te vinden waren. Maar hij vond daarbij geen toenemende» vrede; het was hem integendeel alsof hij met eene stem als des donders gedurig de woorden vernam : De re e h t- v aardige zal uit het geloo f 1 e ven. Hij aau- schouwde nu met eigen oogen de gruwelen van Kome, de zedeloosheid en losbandigheid die in alle standen heerschende was, inzonderheid onder de geestelijkheid, van den laagsten trap af tot aan den pauselijken zetel, die toenmaals door Julius II werd ingenomen ; hij zag de grove zinnelijkheid en de onbeschaamde goddeloosheid van de meeste dienaren van Christus\' kerk en ont- dekte het goochelspel van hoon en spot, dat zij met het heilige bedreven Toen hij eens langzaam, ernstig en plechtig de mis las, waren aan een altaar naast hem reeds zeven missen afgeroffeld, eer hij met de zijne ten einde was. De roomsche priesters riepen hem toe: „haast u, haast u, broeder Martinus, zend onze vrouw (Maria) spoedig haar zoon weer thuis!" Hij hoorde de lieden van het pauselijke hof lachende ver- halen, hoe sommigen de teekenen des Avoudmaals aldus zegenden : „Brood zijt gij eu brood zult gij blijven enz." Luther zcide vau zijn verblijf te Kome: »Tk gruw, als ik er aan deuk!" Maar de herdenking daaraau heeft hem later zeer gesterkt, daarom zeide hij ook, dat hij voor geen duizend gulden zou willen, dat hij Rome niet gezien had. |
||||
|
2(5 Hoe Lntker openlijk optrad.
Van het hoogste gewicht voor zijne toerusting om
als hervormer op te treden, was echter zijne bevordering tot Doctor der theologie, door Staupitz en zijn convent, in het jaar 1512. Uierdoor verwierf hij den hoogsten rang in de godgeleerdheid. Luther betoonde in deze waardigheid volstrekt geen lust te hebben eu wilde haar bescheidenlijk afwijzen. Hij beweerde een zwakke en kranke broeder te zijn, die nog maar korten tijd te leven had, en dat men naar een meer bruik- baar man moest omzien. Maar Staupitz antwoordde hem : „liet laat zich aanzien, dat onze God weldra veel in den hemel en ook op de aarde zal te doen hebben, daarom zal hij vele jonge en werkzame Doctoren moeten hebben om zijn werk te verrichten. Hetzij dus dat gij leeft of sterft, God heeft u in zijnen Baad uoodig. Wees dus volgzaam in hetgeen u door het klooster wordt opgelegd, gelijk gij daaraan eu ook aan mij schuldig zijt te doen, overeenkomstig de door u afgelegde gelofte. Luther gehoorzaamde en werd op den lO\'l^i October
1512 plechtig bevorderd tot doctor theologiae, waarvan zijn keurvorst persoonlijk de kosten betaalde, terwijl hij uitdrukkelijk bevorderd werd tot Doctor Biblicus, of Doctor der Heilige Schrift, omdat er ook waren doctoren theologiae sententiarii, of wijsgeerige doctoren :n de godgeleerdheid. Zeker heeft in dien tijd en vroeger of later niemand
meer waardig het doctoraat verkregen. Wat lag hem echter gelegen aan dit menschelijk eerbewijs! luther zou er geen penning voor over gehad hebben. Maar God staalde daarmede zijne arm en voorzag zijn zwaard van een stevig gevest. Zoo moeielijk als het hem viel deze waardigheid op zich te nemen, zoo grootcn troost en hooggestemde vreugde verschafte zij hem later. Waut bij de aanvaarding van den Doctorstitel moest hij naar oud gebruik zweren, dat hij zijn leven lang de Heilige Schrift zou bestudeeren, haar prediken en leeren, en het rechte christelijke geloof door woord eu |
||||
|
Hoe Lutker ojitiUijk opltml. \'17
geschrift zou handhaven tegenover alle d waal-
leeraars, zoo waarlijk God hem zou helpen!" Daar- door kon hij in zijn reuzenstrijd voor Gods Woord, zijn tegenstanders, van binnen en van buiten, die het uitschreeuwden: wat doet gij? antwoorden: >nien heeft mij Doctor der Heilige Schrift gemaakt, op haar heb ik gezworen, aan haar moet ik mij houden." Zoo betuigt ook zijn vrome leerling en dischgenoot Mat- thesius: „Dit wettig en openbare ambt waartoe hij be- roepen was, heeft hij zich vaak onder grooten angst en nood getroost, wanneer de duivel en de menschen hem bevreesd en bang maakten met de vraag: wie het hem bevolen had, en hoe hij verantwoorden zou, dat hij zulk eene beroering in de Christenheid teweegbracht. Dan herinnerde hij zich zijn wettig verkregen doctoraat, het bevel, dat hij in het openbaar had ontvangen, en den eed dien hij had afgelegd en troostte zich daarmede, voorts gedachtig zijnde aan zijne (namelijk God\'s) zaak, die hij in den naam van Jezus Christus, met eere en tot veler zaligheid onverschrokken voortgezet en met Gods hulp eerlijk had uitgevoerd." Voortdurend werd Luther nog tot het voor hein
bestemde werk opgeleid, gesterkt, toegerust en beves- tigd. De Doctor rekende zich nog niet ten volle be- kwaam, maar studeerde onder zijne studenten, met de levendigste zucht naar dieper onderzoek, altijd voorl. Zoo vond hij door goddelijke leiding, ook onder de getuige nissen uit de duistere middeneeuwen de zoodauigen, waaruit het morgenlicht des Evangelies, ofschoon dan ook nog niet in volkomen klaarheid, tocli verkwikkend, versterkend en bemoedigend hem tegenblonk. ü, hoe- zeer verheugde hij zich daarin. Hij las namelijk met hartelijke ingenomenheid en rijken zegen de werken van Johannes Tauler, een innig vroom en god- vruchtig prediker, die in de 11\'\' eeuw leefde, benevens een klein maar voortreffelijk boekje uit deuzelfden tijd, van een onbekend schrijver; getiteld: „die dcutsche |
||||
|
28 Hoe hut hef openlijk optrad.
Theologie", dat hij met eene voorrede van zijne
hand opnieuw uitgaf en waaruit hij verklaart bijzonder veel geleerd te hebben. Allermeest echter en altijd door door/.ocht hij, na zijn doctoraat, het Boek, waaruit men het meeste, ja alles leert, zijn „meestbe- minde Heilige Schrift". Hij las haar nu niet slechts in de Latijnsche overzetting, welke hier en daar zeer gebrekkig, maar tevens de cenige was die in de roomsche kerk mocht gelden, doch hij las haar nu ook in den grondtekst: het oude Testament in het Hebreeuwsch, het nieuwe in de Grieksche taal. Gedurig kreeg hij een helderder inzicht in den waren
evangelischen heilsgrond, waaruit de andere leeringen der Schrift eerst recht kunnen verstaan worden, totdat deze zonneklaar voor het oog zijns geestcs stond, namelijk, dat wij, arme \'\'erloren zondaars, niet door onze werken, noch eenige menschclijke verdienste, maar alleen door het geloof aan de vrije genade Gods in Christus Jezus, onzen Verzoener en Vredevorst, gerecht- vaardigd en zalig worden". Paulus woord, Kom. 1 : 17: „de rechtvaardige zal uit het geloof Ie ven," drong nu met wonderbaar goddelijke macht en lieflijk- heid al dieper in zijne ziel, en het was hem gedureude een langen tijd alsof altijd door in zijn binnenste, onder hemelsche klokkentonen, de stem weerklonk: ,.üe rechtvaardige zal uit het geloof leven „Eerst nu had hij na een moeielijken tijd van boete den alge- noegzamen troost gevonden en was hij in zijn geloof zalig geworden. In het duidelijkst begrip van deze uitspraak, was hij, gelijk hij zelf\' zegt: „een uieuw mensen geworden en de poort van het paradijs bin- nengetreden." Eene getuigenis voor zijne heldere en in het diepst
zijner ziel levende bewustheid van de eeuwige hoofd- en groudwaarheid des Evangelies is het kostelijk slot van een brief, dien hij in het jaar 1510 van den Augustijner monnik George Spennlein te Menimiugeu |
||||
|
Hoe Lnther openlijk optrad. 2l>
schreef. Het, luidt aldus: „Mijn lieve Broeder, leer
Christus, den Gekruisigde, kennen; leer een met Hem te worden, aan u zelven te wanhopen, en te spreken: Gij, Ileere Jezus Christus, Gij zijt mijne gerechtigheid, en ik beu uwe zonde, Gij hebt aangenomen wat mij eigeti was, en mij geschonken wat het uwe is; Gij zijt geworden, wat Gij niet waart, en hebt mij gegeven, wat ik niet had! Beschouw deze zijne liefde aandachtig, en gij zult daarbij den zoetsten troost ervaren. Want als wij door ons eigen werken en lijden den rust des gewetens konden deelachtig worden, waarom zou Hij dan gestorven zijn? Daarom zult gij door een ver- trouwend afzien van uzelvou en van auderer werken, nergens anders als in Hem, vrede vinden.\'\' Door zijn gedurig beslister en krachtiger evange-
lische werkzaamheid, steeg Luther te Witteuberg tot het hoogste aanzien. Het volk en de studenten namen zijne nieuwe (hoewel overoude) leeringen aan met wijd- geopeude ooren en dorstende zielen. Maar het was van buitengewoon groot gewicht, dat hij ook een over- weldigeuden invloed uitoefende op de overige Profes- soren der Universiteit. De meesten hunner, eu ouder hen al de theologen, vielen hem gedurig meer toe, werden door hem naar het goddelijk licht henen geleid, ielven tetkeus meer verlicht en der waarheid hartelijker :oegedaan, en voelden zich eindelijk gedrongen om hem getrouwelijk bij te staan. Van deze medewerkeis, die God tan zijn zijde stelde, wijs ik hier op de voorlreil\'elijksteu, ďoewel zij zich, bij het begin der Hervorming, niet allen •eeds te Witteuberg bevondeu. M. Philippus Melanchton, eerst leeraar inde
>ude talen eu sedert 1524 ook professor in de t;od- ;eleerdheid. Hij was in wezenlijke kennis de grootste ;eleerde van zijn tijd en werd „De leermeester vau Juitscbland" genoemd; hij had bovendien vele leer- iugen uit andere landeu, zelfs uit Griekenland, \'leermaleu was ziju gehoorzaal gevuld met tweeduizend |
||||
|
30 Hoe Lnther openlijk Ojdrad.
|
|||||
|
toehoorders. Nevens Luther heeft hij liet meeste voor
«Ie Hervorming gedaan. Uit zich zelven zon hij echter nooit als Hervormer zijn opgetreden; daartoe was hij te zachtmoedig en vreesachtig van aard. Maar daarom juist stelde Gods wijze; voorzienigheid hem aan Luther\'s zijde, die vaak door hem werd teruggehouden, wanneer de man der kracht al te heftig en stoutmoedig wilde optreden. Luther schetst zich zelven naast Melanchton op deze wijze: „Tk ben gekomen om tegen horden en duivelen in het veld te gaan, daarom zijne mijne boeken zoo stormachtig en oorlogzuchtig. Ik moet wortels en stammen uitroeien, heggen en steggen omver houwen, en ben de ruwe houtvester, die als baanbreker en wegbereider optreed. Maar M. Philippus gaat stil en afgemeten zijn weg, bouwt en plant, zaait en begiet inet lust, uaardat God hem rijkelijk met gaven daartoe gezegend heeft." Dr. J olia 11 Bugenhagen was professor in de
godgeleerdheid en als prediker aan de slotkerk ver- bouden. Hij was geboortig uit Pomineren en werd daarom ook „Pommeranus" genoemd. Hoogst begaafd, was hij toegerust met een bijzonderen tact om de kerkorde te regelen, een eerlijke, vrome, trouwe ziel, een onwrik* baar Pommeraan. Hij was Luther\'s biechtvader. Dr. J n s t u s Jonas, professor in de godgeleerdheid,
was mede een voortreffelijk man, vol liefde en waar- heid, daarbij welbespraakt en zeer bekwaam, die nevens geestelijke zaken ook de wereldsche uitnemeud wist te leiden, want hij was tegelijk een goed rechtsge- leerde. Dr. Andreas Karlstadt, professor in de god-
geleerdheid, was in den beginne geheel de zaak van Luther toegedaan; maar hij bleef der waarheid niet getrouw en werd een dwaalgeest. Daarentegen kunnen wij wijzen op een man, die aan het werk der Her- vorming innig verbonden bleef, hoewel hij zich slechts tijdelijk in Wittauberg ophield, namelijk Dr. George |
|||||
|
Hoe Lutker openlijk optrad. 31
Spalatin, secretaris en hofprediker van den keur-
vorst, die zoolang Luther leefde zijn vertrouwde vriend en onafgebroken helper bleef. |
||||||
|
IV.
Begin van het werk Gods.
Reformatie, Hervorming, bete e kent k e r k-
verbetering, of nauwkeuriger: Herstelling der verdorven kerk in hare oorspronkelijke reinheid. Haar eigenlijk begin dagteekent van het jaar 1517.
De tijd was vervuld en de maat der gruwelen vol, die eindelijk overliep door een nieuwen aflaat, welke paus Leo X in dit jaar uitvaardigde, om de landen te brand- schatten. Het heette, dat hij geld, veel geld noodig had tot vergrootiug der St. Pieterskerk te Home, maar in werkelijkheid behoefde hij dit geld om zijn weel- derig en zwelgend leveu voort te zetten. De aartsbisschop van Mainz werd tot hoofdont-
vanger voor Duitschland benoemd, en deze zond zijne handlangers naar alle richtingen uit. Een hunner, de Dominicaner monnik Johan Tetzel, trok door Saksen en kwam ook te Jüterbogk, Zerbst en op andere in de nabijheid van Witteuberg gelegen plaat- seu. Overal bood hij met de ergerlijkste onbeschaamd- heid zijne aflaatbrieven, tot uitdelging der zonden van levenden en doodeu, aan. Hij hield het volk voor, dat het uiet noodig was berouw en leedwezen over de zouden te hebben, wanneer meu slechts voorzien was vau een aflaatbrief, die men bij hem kocht. Hij riep uit: „Zoodra het geld in deze kist klinkt, spriugt de |
||||||
|
32 Begin van liet werk Gods.
ziel uit het vagevuur." liij beroemde zich, met dezen
utlaat reeds meer zielen verlost te hebben, dan Petrus met zijn Evangelie, liet verblinde volk liep in groote menigte tot hem en kocht van hem voor zichzelf en voor zijne dooden. Tetzel was daarenboven goedkoop: het kostte niet meer dan een halven daalder, om eene ziel uit het vagevuur te verlossen. Velen erkenden intusschen het grove bedrog met
ergernis en bezorgdheid. Maar wie zou het wagen op te treden tegen hetgeen in deu naam van den Paus, deu allerheiligsteu vader en het hoofd der Christenheid, geschied.Ie? Zie, daar trad een man op, wien God daartoe deu moed verleende. Luther zag met diepe droefheid en heiligen toorn deze euveldaad aan. A.ls priester zijner orde zat hij in den biechtstoel, maar de biechtelingen verminderden gedurig, en die er nog kwamen en dikwijls zware zonden te belijden badden, weigerden vaak om zich aan de opgelegde boete te onderwerpen. „Boete hebben wij niet uoodig te doen, wij hebben een aflaat gekocht," gaven zij dan tot antwoord. Dan vermaande Luther hen: „uwc allaat- briuven verlossen u niet van uwe zonden," en hij weigerde hun de absolutie (vrijspraak); en zij keerden naar Tetzel terug, zich beklagende, dat zij hun geld voor niets zouden uitgegeven hebbeu. Tetzel werd vuur en vlam en noemde hem, die de pauselijke brieven aldus durfde verachten, een doemwaardigen ketter. Nu begon Luther openlijk van den kansel tegen
den gedrochtelijken aflaathandel te prediken. Ook schreef hij aan Albrecht van Maiuz en andere bisschoppen, om toch toe te zien en te zorgen, dat de naam Gods uiet aldus misbruikt en gelasterd, en het arme volk op deze wijze jammerlijk misleid zou worden. In alle bescheidenheid bezigde hij daarbij een ondubbelzinnig gebiedende taal, als een man van God gezo u- deu. Maar zijn voornaamste daad was de volgende: Op den 81 October 1517 sloeg hij 95 korte
|
||||
|
Begin tan he>, werk Gods. 33
stellingen, die tegen den aflaat gericht waren, aan
de deur der slotkerk vast. Hij daagde daarbij — gelijk dit toen gebruikelijk was aan de universiteiten — iedereen uit om met hem te redetwisten, namelijk om monde- li.ig of schriftelijk bedenkingen in te brengen, welke hij dan aanbood te wederleggen. l)e eerste dezer stel- lingen luidde: „Waar onze Heer Jezus Christus zegt: Doet boete! daar wil Hij, dat het geheele leven van allen, die op aarde in Hem gelooven eene gedurige en onafgebrokene boete zullen bewijzen." Dan verklaarde hij verder, dat door eene oprechte boete de vergeving der zonden om Christus\' wil van God om niet ver- kregen wordt; dat deze genade Gods ook niet te be- rekeuen viel, en er van menschelijke zijde volstrekt niets kou worden gedaan, om de zonde uit te delgen: dat daarom de boetvaardigeu geen aflaatbrieven behoefden, en de koopers zichzelveu bedrogen en bedrogen werden. Deze stellingen werden in veertien dagen door geheel
Duitschland en biunen vier «eken ouder bijna de geheele Christenheid verspreid, alsof de engelen zelve hare rondbrengers waren, die ze ouder de oogen van alle menschen brachten. Tallooze exemplaren, zoowel in de duitsche als in andere talen overgezet, werden op de snelste wijze verspreid. Hierbij moet ik de aandacht vestigen op eene om-
standigheid, welke voor het werk der Hervorming in het algemeen van het grootste gewicht was. Door de beschikking Gods was namelijk kort te voren de boekdrukkunst uitgevonden. Hierdoor kou nu in korten tijd eeu geschrift duizende malen vermeuig- vuldigd en zeer goedkoop verkrijgbaar worden gesteld, hetgeen vroeger slechts met veel moeite en groote onko.ten door afschriften mogelijk was. De stellingeu van Luther brachten uu overal eene
verbazingwekkende beweging voort. Velen, die het roomsche juk moede waren, verheugdeu zich eu be- wonderden den moedigen man. Anderen werden ver- 3
|
||||
|
.\'i4 Bet/in cun kei metk Gods.
schrikt üii vreesden voor hem. De Rooiiischen waren
woedend en riepen wraak over den goddeloozeu ketter. Tetzel wierp de stellingen terstond in het vuur. Meer- dere pausgezinden, zooals Sylvester Prierias, een Dominicaner monnik, vielen den vervaardiger op het heftigst in hunne geschriften aan. Overal ont- braudde (Ie strijd voor en tegen Luther, en het rumoer drong weldra tol Home door. Luther bleef onder dit alles kalm en rustig. „Is
dit werk" — zoo sprak hij tot zijne bezorgde vrien- den — „niet in Gods naam aangevangen, dan zal het welhaast worden uitgeroeid, maar indien het in zijnen naam werd verricht, laat Hem dan ook verder zorgen." Lutusscheu was hij toenmaals nog niet be- dacht op eene alles omvattende hervorming der kerk. Hij bedoelde slechts een enkel ingeslopen misbruik te weren, en daarmede zoowel der kerk als aan haar opperhoofd zelven een gewichtige]] dienst te bewijzen. Dit laatste blijkt uit de 81*\'<-\' stelling: „De vertnetL.j en onbeschaamde wijV-e, waarop de aflaat, wordt gepre- dikt en verheerlijkt, is oorzaak dat het ook voor de - geleerden ďnoeielijk wordt, om de eer en de waar- digheid van den paus te verdedigen." Zelf zond hij zijne 95 stellingen aan den Paus, met een brief, waarin hij op weeinoedigen toon over de groote ergernis van den aflaathandel spreekt, aantoont dat deze aewis niet uaar den wil des heiligen vaders aldus wordt gedreven, en waarbij hij over het. geheel zich op de eerbiedigste wijze tegenover het hoofd der Christenheid uitlaat. Het kwam hem ook destijds in de verste verte niet in den zin oin de hoogheid eu macht van den paus aan te tasten. Hij werd, zonder te weten hoe, al verder geleid, en door de omstandigheden, ja zelfs door zijn tegenstanders voorwaarts gedrongen, opdat het aan den dag zou komen, dat de Hervor- ming een werk Gods was. Maar zijn ootmoedig schrijven voud een sleehte out-
|
||||
|
Btijtit ran Itrl v;crk üoriis. 35
vangst, Men zette een rechtsgeding tegen hem op en
daagde hem voor den heiligen stoel. Tegelijk begeerde de paus van Luther\'s gebieder, de keurvorst, dat hij dit kind der boosheid in hechtenis zou nemen en naar Rome zenden. Maar hiertegen kwam de universiteit in opstand, deze wilde Luther niet prijs geven; en Frederik de Wijze, hoewel geen verklaard aanhanger van Luther, maar die de rechtvaardigheid zijner zaak- vrij duidelijk inzag en wiens zuiver rechtsgevoel uit- spraak deed, gaf aan des pausen begeerte niet toe, maar verzocht dezen om de zaak in Duitschland te laten beslissen. Toen droeg de Paus zijnen gezant in Üuitsehland,
den kardinaal Cajetanus (Thomas de Vio van Gaeta) te Augsburg op, om den weerbarstigen man voor zich te roepen en te beproeven of hij dezen weder terecht kon brengen; zoo niet, dan moest hij hem onscha- delijk maken en al zijn aanhangers als vervloekten aanwijzen. Luther ontving de oproeping naar Augsburg en hij
besloot er heen te gaau, ofschoon hem dit zeer be- paald werd ontraden. Hij zeide: „Wat kan ik er bij verliezen? Mijn huis is besteld. Het zwakke en ge- brekkige lichaam is nog slechts overig. Nemen zij dit, dan kunnen zij mij alleen enkele levensureu armer maken; mijne ziel kunnen zij mij toch niet out- nemen." Als ecu pelgrim ging hij te voet op reis en wandelde tot op drie mijlen afstauds van Augsburg, toen hij wegens zwakte een wagen moest nemen. Den 7den Üctober 1518 kwam hij in de oude en eerwaar- dige stad, die in lateren tijd door de Hervorming nog veel meer beroemd zou worden. Niemand dacht, dat hij het wagen zou om den
pauselijken legaat onder de oogen te komen; maar onbeschroomd, getroost eu welgemoed trad Luther driemaal voor zijn aangezicht op. De kardinaal ver- laiigde kort eu bondig, dat hij zijne kettersche stel- |
||||
|
3fi Begin van het, werk (rortt.
|
|||||
|
liegen zon herroepen. Luther antwoordde, dat hij niet
kon en niet wilde herroepen, tenzij dat hem beter mocht geleerd worden uit de Heilige Schrift. Cajetanus zeide, dat het hoofd der kerk, de paus, het verlangde; derhalve was hij er toe verplicht, en indien hij het niet gewil- li<_\' deed. dan zou hij er toe gedwongen worden. Luther appelleerde van den kwalijk onderrichten op den beter te onderrichten paus. Hoeveel moeite de kardinaal zich ook gaf, hij kon niets met hem uitrichten en ten hoogste vertoornd liet hij hem ein- delijk gaan, uitroepende: ,\',ďk wil met dit beest niet meer te doen hebben, want het heeft doordriugende oogen en wonderlijke overleggingen in het hoofd." "Wel wendde de Italiaansche tegenpartij bij al haar
wrok tegen Luther reeds nu en ook later alle middelen aan om Luther allerlei aanlokselen voor te stellen, ten einde hem weder voor zich te winnen en den uitge- slagen brand der kerk te blusschen, maar ook deze allen waren vruchteloos, en ook zij riepen eindelijk mismoedig uit: „Het duitsche beest acht geld noch eereambten" Toen er nu echter geruchten gingen van bloed-
gierige bedoelingen, die jegens hem gekoesterd zouden worden, drongen Luther\'s vrienden er op aan, dat hij Augsburg ten spoedigste zou verlaten. In den nacht opende men toen eene kleine poort der stad voor hem, hij besteeg een voor hem gezadeld paard, en zoo kwam hij behouden naar buis. De uitslag der zaak te Augsburg maakte Leo X
zeer bezorgd. In Januari van het volgend jaar 1519 zond hij daarom zijn vertrouwden kamerheer Karel vou Miltiz, een geboren Sakser en een geslepen man, naar Duitschlaud, om het dreigend gevaar af te wen- den. Miltiz overhandigde den keurvorst het bijzondere teeken van pauselijk eerbewijs, namelijk de gewijde gou- den roos, om diens hart geheel voor den heiligen vader te winnen. Oo!: tegenover Luther gedroeg deze sluwe man zich uiterst zachtaardig: —de heer doctor meende het wel |
|||||
|
Jieyiu van hel werk <jod*. 37
|
|||||
|
eerlijk, maar dwalen was toch uoenschelijk; de zaak,
die tot de grootste elleude kou leiden, moest tot zijn eigen welzijn en dat der kerk in der minne worden bijgelegd. Miitiz bracht na meerdere gesprekken Luther dan ook zoo ver, dat deze hein beloofde in het ver- voJg te zullen zwijgen, indien ook zijne tegenstanders hem slechts met rust lieten. Met een kus tot afscheid gingen beide mannen van elkander. Maar Luther luid nu eenmaal met zijn 95 stellingen
een aanvang gemaakt, die tot eene geheele herschep- ping der kerk leiden moet-t. De Heer wilde het, en zijne vijanden moesten Hem helpen om zijn raadsbe- sluit uit te voeren. Want hoezeer het zich nu in alles liet aanzien alsuf men den vrede tegemoet ging, riep nog in hetzelfde jaar een machtig tegenstander van -v Luther een nieuwen strijd in het leven. üe professor en eerste kanselier der universiteit
van Jugolstadt Dr. Eek, de geleerdste van alle paus- gezinden, daagde Dr. Karlstadt en Luther u\'t tot een openlijke twistrede, over de rechten van den paus. Luther schuwde een nieuwen strijd, inzonderheid over den persoou van den heiligen vader; maar voor de eer zijner universiteit kon hij zich aan zoodanige uitdaging niet onttrekken. Nu was hij echter verplicht vooraf zeer ernstig over de rechten van den paus na te denken, en hierbij telkens weder de Heilige Scluift onderzoekeude, werd hij ten volle overtuigd, dat deze geen enkel bewijs voor die rechten opleverde, Gedurende veertien dagen werden de twistredenen te
Leipzig gehouden voor eenc verbazende menigte toe- hoorders, waaronder zich vele geleerden en eenige vorsten bevondeu. Eek verdedigde de heerlijkheid van deu paus in al haren omvang als Christus\' plaats- bekleeder op aarde en door Hem met zijne volstrekte macht bekleed. Luther stelde hiertegenover, dat de paus zijne macht niet van God had ontvangen, maar dat zij aan de menschen ontleend was, dat zij altoos |
|||||
|
•Js Begin van het werk tiotk.
naar aanwijzing van het Woord Gods moest worden
beperkt, en alleen Christus als hoofd der kerk mocht worden beschouwd. Hij wist dit niet alleen te bewijzen uit de Heilige Schrift (1 Cor. 3:11 vv. (ial. 1:17, 2 : G enz.) maar ook te bevestigen uit treschriften der kerkvaders en de geschiedenis der christelijke kerk. Het speet hem naderhand, dat hij niet nog krachtiger was opge- treden en het pausdom voor ijdelen waan en dnivelsch be- drog verklaard had. Intusschen sprak hij voortreffelijk en vrijmoedig zijn oordeel uit; b. v. toen zijn tegenpartij zich op eenige verkeerd begrepen uitspraken beriep (zooals Matth Ki : IS), en hij zeide: „Zeer berispelijk zijn zij, die zich beroemen de Heilige Schrift tot maat- staf 1e nemen, maar haar nochtans tot nietige mensche- lijke beuzelpraat verlagen en niet in haren eigen zin opvatten en verstaan. Naar dit pijpen wil ik niet dansen en zal het ook niet doen. Ik wil de Schrift niet opvatten naar het, oordeel der ineuschen, maar aan het oordeel der Schrift alle mcnschelijke geschriften, redeneeringen en daden toetsen."\' Men handelde ook over andere zaken, b, v. over
het Vagevuur, waarover Luther zich echter niet zoo beslist kon uitspreken, omdat hij daarover voor zich zelf nog niet tot eeue vaste overtuiging gekomen was. Want — men moet dit niet uit het oog verliezen — Luther is niet op eens tot de volle erkentenis der waarheid gekomen, maar hij heeft haar achtereenvol- gens leeren verstaan. Daardoor echter en omdat Eek ook met de zwak-
kere partij, Karlstadt, in het strijdperk trad, kenden beide partijen zich de overwinning toe. Maar toch was Luther\'s overwicht in de hoofdzaak krachtig tot zijn recht gekomen; hij oogstte met zijne geleerdheid en zijn onwrikbaar vasthouden aan het goddelijk Woord groeten bijval iu; velen die weifelden werden door en voor hem gewonnen, en zelfs helden meerdere zijner vijanden over tot een zachter oordeel over zijii persoon. |
||||
|
Benin raii hel werk Uod*. 39
De grootste zegen echter die uit dezen redetwist voor
tle Hervorming ontsproot beklijfde bij Lathor; hij werd in zijne beschouwingen over den paus al meer zeker en bevestigd, zoodat hij van toen af de aauge- matigde macht čn heerschappij, en daarmede het hart der roomsche kerk onbeschroomd en zonder eenige verschooning aantastte. Ook de overige onderwerpen, die behandeld waren, wekten hem op om deze en de geheele reeks leerstellingen der roomsche kerk verder te onderzoeken. Toen bespeurde hij met klimmende verbazing, hoe zeer vele valsche leeringen waren inge- slopen, en daagde gedurig het groot e werk, dat, God hem te doen had gegeven, al meer voor zijnen geest op. „Ach " zeide hij, na het gebeurde te Leipzig, „ik geloof dat er nog slechts een allereerste begin met, verbetering van den toestand is gemaakt.\'\' Vau toorn vervuld reisde Kek naar Rome, waar hij
Luther in het zwartste licht, stelde, en in L520 bracht, hij vandaar een ban bul tegen hem mede, die hij met grooten ijver door Duitschland verspreidde. Daarin werd gezegd, dat wanneer Luther niet binnen zestig dagen herroepen wilde, in alle kerken, onder klokgelui, bij brandende kaarsen, welke daarna terstond nitgebluscht. ter aarde geworpen en vertreden zouden worden, voor een vervloekten ketter zou verklaard worden, die, door de kerk uitgestooten, zijn ambt, goederen, eer en leven verbeurd had. De bul had intusschen nergens eenige uitwerking, want Luther had door zijne geschriften het volk reeds toereikend onderwezen. Op de eene plaats werd de bul zelfs niet in ontvangst genomen, op eene andere door het volk bespot, op eene derde werd er geen acht op geslagen. Luther bleef bij dit alles geheel bedaard en beriep
zich op een onafhankelijk christelijk cou- cilie, d.i. eene kerkvergadering, welke, onafhankelijk van den paus of eenige macht, naar het Woord Gods over zijne zaak zou beslissen. Voorts gaf hij twee ge- |
||||
|
tO Begin va» hel merk Gods.
schriften uit, die tegen de bul irareu gericht, en waarin
hij het onchristelijke van zijn inhoud aantoonde, zoo- dat eigenlijk i.iet hij, maar de Heilige Gods, Christus Jezus, daarin werd aangerand en verworpen. lu hetzelfde jaar 1520 zagen nog drie zijner hoofd-
werken het licht: „Aan den Adel van het Duitsche volk, over de verbetering van den geestelijken stand." — „Van de Babylonische gevangenschap der kerk;" —• „Van de christelijke vrijheid," — welker algemeent inhoud genoegzaam uit hunne titels is op te maken. En zoo trad hij telkens beslister, vrijmoediger, en meer geducht op den voorgrond. Iutusscheu had de paus tevens het bevel uitge-
vaardigd om Luther\'s geschriften in het opeubaar te verbranden, hetgeen dan ook plaats had door de gees- telijkheid te Rome, Leuven, Keulen, Mainz en andere sleden. Toen verrichtte ook Luthtr eene daad, waar- door hij zich geheel en voor altoos van het pausdom losmaakte. Op den 10 December 1520 riep hij de universiteit van Witten berg voor de Elster- pooit bijeeu. De groote meerderheid der studenten kwam te zamen. Er werd een brandstapel opgericht en door een der magisters aangestoken. Toen deze in lich- terlaaie vlam stond, wierp Luther onder algemeen ge- juich de pauselijke banbul en de pauselijke kerkorde in het vuur, met de woorden: „Omdat gij den Hei- lig e G o d s beroerd hebt, zoo beroere en verderve u het eeuwige vuur (Joz. 7: 25)." De laatste zoowel als de eerste hadden dit oordeel
zeker verdiend; want in de pauselijke kerkorde waren bepalingen opgenomen als deze: „De pausen zijn niet gehouden oui zich naar de geboden Gods te schikken en deze te gehoorzamen." — „Indien ook de paus zoo slecht mocht zijn, dat hij tallooze menscheu bij groote menigten den duivel in de armen voerde, zou nochtans niemand hem daarvoor mogen straffen," enz. Maar Luther\'s daad was toch iets geheel bijzonders, |
||||
|
Regiit van het werk (lod*. 11
en het gerucht daarvan drong Duitschlaud, Italië en
de andere landen van Europa door. Zij vond in het algemeen een opgewekteu bijval, inzonderheid ook aan vele vorstelijke hoven, «aar men van lieverlede begon te hopen, dat de pauselijke overmacht Van nu af binnen behoorlijke perken zou worden gebracht, hetwelk sedert lang te vergeefs beproefd was door keizc rs en leger- machten, ofschoon daarbij reeds veel christen bloed vergoten was. Luther, de uitgebannen en. op zinnebeeldige wijze
vernietigde man, leefde iutusscheu vreedzaam eu vroo- lijk, terwijl hij zijn licht gedurig helderder liet schijnen, te Wittenberg voort, onder de bescherming van zijnen keurvorst, wiens vereering van den Hervormer bij den dag toenam. En juist in deze jaren (1519 en 20), waarin men het zoo ernstig had aangelegd op de vernietiging van zijn werk, had zich dit op de meest ongedwougene wijze bewogen en ruim baan kunnen breken, dewijl door den dood van M a x i m i 1 i a a n I d e k e iz e r- lijke troon onbezet wasenh\'rederikde Wijze tot Regent van Duitschlaud was benoem <l geworden. |
||||||
|
V.
De moedige getuige.
De keurvorsten hadden Frederik den Wijze als den
waardigsten onder hen, de keizerskroon aaugeboden. Frederik wees deze eer echter bescheidenlijk af, zeg- gende, dat inzonderheid wegens den turkschen aarts- vijand een machtiger keizer moest optreden. Alzoo werd op zijn voorstel de toenmaals machtigste vorst Karel, koning van Spanje, koning van Napels eu graaf der Nederlanden tot duitschen (roomschen) keizer verkozen en op den 20="en October 1520 te Aken gekroond. |
||||||
|
42 /Je moedige geinige.
Karel, als keizer de vijfde van dien naam, werd
door de pauselijke gezanten bestormd, om Luther\'s leer, ofschoon de/e door den onfeilbareu heiligen stoel te Kome reeds verdoemd was, met geweld te stuiten en uit te roeien. De keizer wilde echter niet terstond bij den aanvang zijner regeering de Duitschers voor het hoofd stooten, daarom iiam hij het besluit om op den grooten Hijksdag, die in 1521 te Worms zou ge- houden worden, den ketter zelf in het verhoor te neme», en Luther werd daartoe dan ook opgeroepen. Deze ant- woordde, dat hij gaarne zou komen : hij hoopte te be- wijzen, dat wat hij geschreven en geleerd had, hij dit overeenkomstig zijn geweten en zijn eed als Doctor der Heilige Schrift ter eerc Gods en voor het welzijn der kerk had gedaan. Zijn keurvorst verkreeg voor hem een vrijgeleide. en ofschoon verzwakt door slee- pende koortsen, maakte hij zich reisvaardig. Zijne beste vrienden waarschuwden hem en wilden hem volstrekt terughouden: zij wezen op Huss, die voor 100 jaar, trots het hein verstrekte vrijgeleide, was verbrand ge- worden. Zijn antwoord luidde: „Indien mijne vijanden zelfs een vuur maakten, waarvan tusscheu Wittenberg en Worms de vlammen tot aan den hemel reikten, zoo zal ik toch, omdat ik geroepen ben, in den naam des Heeren verschijnen, den Hehemoth in de geopende kaken treden, Christus belijden, en hem alleen laten zorgen." Dat was geen menschehjkc hoogmoed, het was de door den Heiligen Geest gewerkte moed zijner overtuiging, om te getuigen in onbepaald ver- trouwen op God en op de eerlijkheid zijner zaak." Toen hij afscheid nam van zijn vriend Melanchton,
zeide hij tot dezen: „Mocht ik niet terugkeeren en mijne vijanden mij vermoorden, hetgeen gemakkelijk gebeuren kan, dan bezweer ik u, mijn lieve broeder! houd niet op te leeren en in de waarheid te vol- harden. Arbeid ondertusschen tegelijk voor mij, omdat ik niet hier kan zijn. Gij kunt het nog beter dan ik, |
||||
|
I)e moeilitje geinige
|
|||||||
|
13
|
|||||||
|
daarom is mijn heengaan niet een zoo groot verlies, zoo-
lang gij slechts blijft. De Heer heeft aan u een nog geleerder krijgsknecht dan aan mij." Aldus sprak Luther in ootmoediger zin, en inderdaad Melauchton was menschelijker wijze een geleerder strijder, maar zoo moedig en van God zelf geloerd als Luther was hij niet. Getroost ving de man, die door het opperhoofd der
kerk reeds vervloekt was, de reis naar Worms aan, begeleid door den keizerlijken heraut, K a s p e r Star m, die hem te Wittenberg afhaalde. Onderweg stroomde het volk uit alle plaatsen, die hij doortrok, op hem toe en niet vreugde zag hij daarin de toegenegenheid voor zijn werk. Hij predikte op zijnen weg in ver- scheidene kerken, waar de opgerichte plaatsen onder den last der toehoorders dreigden te bezwijken en men de vensters rnoest wegnemen om de buitenstaandeu te bevredigen. Wel kwamen hem ook geruchten tegemoet, die voornamelijk door den aartsbisschop van Mainz werden uitgestrooid, dat hij reeds bij voorbaat door de rijksvergadering zou veroordeeld zijn, maar hierop sloeg Luther geen acht. Toen hij evenwel op korten afstand, Worms genaderd was, zond zelfs zijn vriend Spalatinus hem een bode, met den raad om toch de stad niet binnen te komen, omdat hem daar het grootste gevaar bedreigde. Maar Luther liet hem antwoorden: „A1 waren er zooveel duivels te Worms. als er pannen op de daken z ij n, toch zou ik e r henengaan." Toen hij dit in later tijd vertelde, voegde hij er
bij: „want ik was onverschrokken en vreesde niets. Zoo moedig kan God den mensch maken. Ik weet niet of ik ook heden nog zoo vroolijk en goedsmoeds zou zijn." En ofschoon hij eerst later dit lied vervaar- digde, reeds toen weerklonken op krachtige wijze de tonen in zijn binnenste: Een vaste burg is onze God ! Den 16d"» April (1521) des voormiddags kwam hij
|
|||||||
|
•14 De moedige getuige.
iu zijn monnikskap gedoken, op oen klein voertuig
gezeten, behouden te Worms aan. Voor hem uit reed de keizerlijke heraut in zijn ambtsgewaad en met zijn gevolg. Meer dan 2000 men^chen verdrongen elkander rondom
den wagen. Luther nam zijn intrek in het Duitsche Hof, waar ook zijn keurvorst logeerde, die zich over zijue komst zeer verontrustte. Luther\'s aankomst toch verwekte eeue buitengewone
beweging in de stad, en nog denzelfden dag, tot laat iu den nacht, ontving bij bezoeken van vele aanzienlijke en voorname mannen. Reeds den volgenden dag werd hij door den rijks-
maarschalk. lieer van Pappenheim afgehaald. Het volk klom op de daken om hem te zien, eii in de straten was het gedrang der toigestroomde menigte zoo groot, dat de maarschalk hem door de huizen en tuinen der stad naar de vergaderzaal moest geleiden. Aan de deur gekomen, waar de beroemde krijgsheld Georg von Frundsberg stond, klopte deze hem op den schouder, met de woorden: „Mounikje, monnik je, gij beweegt u op ecu pad, zooals ik en menig overste met mij, ook naar onze meest beroemde slagvelden, niet betreden hebben. Als gij evenwel oprecht gezind en van uwe zaak zeker zijt, ga dan iu Gods naam voort, en wees welgemoed; God zal u niet verlaten.\'\' Ook toen hij binnenkwam sprak menigeen hem moed in, onder anderen met de woorden van Jezus: Wauueer zij u leiden zullen om u over te leveren, zoo zijt te voren niet bezorgd, wat gij sprekeu zult eu bedenkt het niet; maar zoo wat u iu die ure gegeven zal worden, dat spreekt. (Mark. 13 : 11.) Daar stond Luther dan voor de groote en schitterende
vergadering; de roomsche keizer in ziju volle majesteit, de aartshertog, later koning i\'erdinaud, des keizers broeder, zes keurvorsten, achtentwintig hertogen, elf markgraven, allen in hun vorstelijk praalgewaad, veertig |
||||
|
De moedigt getuige.
|
|||||||
|
15
|
|||||||
|
rijksstenden, dertig bisschoppen eu vele andere voor-
name heeren. Met de toehoorders die in de zaal waren toegelaten en die daar buiten stonden, waren meer dan 5000 menschen bijeen. Lutber was een mensch , en op dit gezicht wenl hij eeu oogenblik beschroomd en klein moedig, zijn hart klopte hoorbaar. De kanselier van het keurvorstendom Trier trad op:
hij wees Luther op zijn boeken di.\' op een bank bij elkander lagen, en vroeg hem of hij (leze geschreven had. Nadst Luther de boeken had ingezien, gaf hij een bevestigend antwoord. 11e kanselier vroeg daarop of hij bereid was, om hetgeen in die boekeu geschreven was te herroepen. Toen zeide Luther, dat deze zaak zoo gewichtig was, dat hij den tijd moest vragen om zich hierop te bedenken, waarop de kanselier spottend antwoordde, dat hij onderweg genoegzaam tijd had gehad om zich te be- denken. Toch werd hem zijn verzoek toegestaan tot op den volgenden dag. Luther keerde in zijn logies terug eu wierp zich
op de knieën. Den geheelmi nacht door bleef hij in het gebed met zijnen God. Zijn inwendig smeeken brak nu en dan los in luid uitgesproken woorden, die dooi zijne metgezellen gehoord en opgeteekeud werden. Zoo bad hij: „Ach God! ach God ! O mijn God! Gij mijn God ! sta mij bij tegen al het vernuft en de wijsheid der wereld! Doe Gij uw werk! Gij moet het doen, Gij alleen! Het is toch niet mijne, maar uwe zaak ! Om mijnentwil heb ik hier niets te doen en niets uit te s\'aan met, deze Grooten der aarde; mijnentwege zou ook ik goede en rustige dagen wenschen eu gaarne onge- moeid voortleven; maar het is u we zaak Heer, die rechtvaardig en eene eeuwige zaak is. Sta mij bij, Gij trouwe, eeuwige God, ik verlaat mij niet op de menschen." Den volgenden dag 11 April werd Luther andermaal
bij de rijksvergadering binnengeleid. De kanselier van Trier vraagde hem opnieuw of hij
|
|||||||
|
])e moedige getuige.
|
|||||||
|
Mi
|
|||||||
|
zijne geschriften herroepen wilde, en nu was Luther
niet langer in het onzekere wat hij zou antwoorden, hij was volkomen gerust op zijne tegenwoordigheid van geest. Hij hield op vrijmoedige maar bescheidene wijze eene langdurige rede over den inhoud zijner boeken. Ten eerste betuigde hij, dat hij daarmede alleen de eere Gods en de zaligheid der christenen bedoeld had: voorts onderscheidde hij zijne geschriften in drieerlei soort: in eenigen had hij geleerd van het geloof en de goede werken, op geheel christelijke wijze: in anderen had hij de valsche leeringen van het pausdom aange- tast, die de oorzaak der verwoesting van de Christcn- heid waren, en eindelijk waren cenige gericht tegen bijzondere personen, welke de roomsche tirannieën haar goddelooze leer verdedigd hadden. De eerste kon hij, zooals ieder begrijpen moest, niet terugnemen, maar ook de tweede en derde soort niet, ofschoon hij daarin zich nu en dan wat al te heftig had uitgelaten, opdat hij daardoor de vijanden der waarheid en hen die de gruwelen der kerk verdedigden, niet zou sterken en aanmoedigen. Dewijl hij echter een inensch en aan dwaling blootgesteld was, verzocht hij, dat men liet hem uit de Goddelijke .Schriften overtuigend zou doen blijken, indien hij gedwaald had. Mocht dit geschieden, dan was hij ten volle bereid en gewillig om iedere dwaling te herroepen, en hij zelf wilde de eerste zijn om zijne boeken ten vure te doemen. Overigens moest men niet door menschelijke macht en wijsheid eene eensgezindheid willen herstellen, die op een schrik- wekkenden zondvloed van onbedwingbare gevaren, ja op geestelijk en lichamelijk verderf moest uitloopen. — Daar de keizer en eenige buitenlandsche heeren de duitsche taal niet machtig waren, werd Luther ver- zocht o:n zijne rede in het latijn te herhalen, en ofschoon het in de overvolle zaal benauwend warm was, voldeed hij daaraan terstond op vloeiende en sierlijke wijze. Toen Luther zijne rede in beide talen geëindigd |
|||||||
|
Üe moedige getuige. 17
had hield het zwijgen in «Ie vergadering eem\'gen tijd
aan. totdat de kanselier van Trier zijne stem verhief eii zeide: „(ieef een rond en duidelijk antwoord, of gij herroepen wilt!" Daaro]) deed de man (jlods zijnen mond open en
zeide: „Naardien van in ij begeerd wordt een duidelijk, rond en eenvoudig antwoord, zoo wil ik er een geven, dat horens noch tanden heeft. Tenzij dan dat ik door de getuige* nissen der Heilige Schrift, of met onbe- dekte, heldere en klare gronden, overtuigd e n o v e r w o n n e u w orde, zoodal m ij n gewet e u in Gods woord wordt gevangen geh ouden — want ik geloof noch den paus, noch alleen d e concilie il, omdat het openbaar is, dat zij menigmaal gedwaald en zichze 1 ven weer- sproken hebben — zoo kan ik niet herroe- pen; want het is noch veilig, noch raad- zaam o in iets te doen tegen het geweten. hlkk sta ik, ik kan nikt anders, (jod hei.pk mij ! Amen! Aldus getuigde Luther van het alleen ge ld end e
van het goddelijke Woord in de hoogere en eeuwige dingen. Zijn voortreffelijke rede en zijn laatste zoo krachtige
woorden maakten een diepen indruk op de vergadering. Veler hart klopte hem tegen. Zijn keurvorst\'inzonder- heid had groot behagen aan hem en liet zich later aldus uit: „O hoe schoon heeft pater Martinus voor deu keizer en de rijksgrooten gesproken. Hij was moe- dig genoeg, misschien al te moedig." Luther trad af en keerde niet weder in de raadzaal
terug. Enkele vorsten gaven zich echter nog de moeite o ui hem in bijzondere gesprekken tot herroepen te bewegen. Zij stelden hem voor, dat hij de overheid niet verachten mocht, maar zich naar hare uitspraken moest schikken, en zij dreigden hem zelfs, dat als hij hard- |
||||
|
M
|
bc moedige getuige.
|
||||||
|
nekkig bleef, de keizer hem. ongetwijfeld uit zijn rijk
zou verbannen, Luther antwoordde, dat hij de overheid in t minst niet verachf^ maar haar gehoorzaamde in alles wat tot haar ^mbf; behoorde; doch dat zijn leer aan Gods oiik^jukhgaj woord moest getoetst en daarnaar beooro^u worden, en men moest liever niet verder "l] hem aandringen dat hij iets tegen zijn geweten zou doen ; hij wilde liever lijf en leven afstaan dan het loutere eil waarachtige woord van God prijsgeven. Daarom moesteu zij verder geen moeite doen, maar hem met vrede laten, gedachtig aan Gamaliéls woorden: Indien dit werk uit. menschen is, zoo zal het gebroken worden, maar indien het uit God is, zoo kunt gij dat niet breken. — En ofschoon men nog niet van hem afliet, Luther bleef onwrikbaar. Luther ontving nu in naam des keizers de aanzeg-
ging om onder vrijgeleide af te reizen, maar onderweg zich te onthouden van prediken of door geschriften het volk te beroeren. Hij antwoordde: „Gelijk het den Heer behaagt, al zoo geschiede het! De naam des He eren zij geloofd!" Daarbij be- dankte hij deu keizer en de steuden des rijks, zoo onderdanig en ootmoedig als hem mogelijk was, dat zij hem zoo genadiglijk hadden aangehoord. Hij wilde dau ook om des keizers en des rijks wil gaarne alles doen en lijden; slechts in dit eene moest hij worden vrijgelaten, namelijk dat hij Gods woord vrij uit kon belijden en daarvan getuigen. Trots de dringende vermaningen der pausgezindeu,
dat men niet verplicht was om zijn woord te houden tegenover een openbaren ketter, werd het keizerlijk vrijgeleide van Luther gewaarborgd met Karel\'s woorden: „Indien de goede trouw ook uit de geheele wereld verjaagd ware geworden, dan moest zij in elk geval bij den roomschen keizer te vinden zijn." Den 2<)Sten April vertrok Luther uit Worms, ander-
maal vergezeld door den keizerlijken heraut, dien hij |
|||||||
|
be moedige getuige.
|
|||||||||
|
-J-H
|
|||||||||
|
echter spoedig met vriendelijken dank voor zijn geleide
terugzond. Evenals op de heenreize, predikte hij ook bij zijn
terugkeer overal waar hij doortrok ; hij had het den keizer rondweg doen weten, dat hij zich hierin niet kon laten binden. Zoo welwillend als de keizer hem had laten afreizen,
zoo snel en zwaar volgde hem diens gestrengheid. Reeds op den 8sten Mei vaardigde hij het banvonnis over Luther uit. Daarin verklaarde de keizer, dat hij dezen in de gestaltenis van een mensch en in een mon- nikspij verkleedeu duivel in den ban deed, en werd aan allen bevolen, dat na verloop van den twiu- tigsten dag niemand hem zou herbergen, maar dat ieder die hem vinden mocht hem gevangen moest nemen en aan het keizerlijk gerecht overleveren, op straffe van majesteitsschennis, met verbeurdverklaring van al zijne goederen. Alzoo was Luther door den paus uit de kerk en
door den keizer uit de maatschappij gestooten, maar midden in het rijk Gods had hij eene plaats ingenomen. |
|||||||||
|
VI.
Het licht op den Kandelaar.
Op den 4den Mei 1521 reisde Luther op zijnen
terugweg naar huis door het Thiiringer woud, toen in de nabijheid van Waltershausen plotseling eenige ver- momde ruiters op hem afsprongen, hem van den wagen trokken, op een paard zetteden, verscheidene uren met hem door het bosch jaagden, en hem des nachts op een sterk gebouwd burchtslot brachten. Verdwenen was nu de held, die zoo veler oogen
4
|
|||||||||
|
5(1 Hel licht op den kandelaar.
hopend op zich had gevestigd , niemand wist waar hij
gebleven was, vrienden en vijanden meenden dat hij gestorven was. De vrome en uitnemende kunstschilder Albreeht Dürer klaagde weemoedig, dat de van Gods Geest vervulde man een offer van roomsche arglist was geworden en riep den grootcn geleerde, Erasmus van Rotterdam op, om in Luther\'s plaats op te treden en diens werk verder voort te zetten. „O, Eras- mus," schreef Dürer, „treed op voor uwen Heer Christus!" Maar Erasmus, ofschoon hij de ellende van het pausdom inzag, had er geen hart genoeg toe om voor een beteren toestand in de bres te springen; hij was geen Luther, en hij had, zooals dit later bleek, ook geen voldoende kennis vau de iunerlijke onreiu- heid der roomsche kerk ; hij zelf geloofde aan de natuur- lijke bekwaamheid des menschen tot het goede en aan de werkheiligheid. Maar den van God aangestelden man, die de rechte
Hervormer was, ging het intusschen goed. Zijn eigen keurvorst had hem laten overrompelen en gevangen nemen, omdat hij, ziende het gioote levensgevaar waarin de geachte man verkeerde, hem gedurende eenigen tijd op eene veilige plaat* verbergen wilde. Deze plaats was het burchtslot Wart burg bij Eise-
nach. Hier vond Luther eene kamer voor hem in gereed- heid gebracht met allerlei gemakken, voorzien van boeken, inkt en papier, en waar hij de beste verzorging genoot. Hij werd genaamd Jonker George, liet zijn baard groeien en ging als de ridders van dien tijd gekleed. Zoo leefde de man, die de wereld bewogen had, gescheiden van zijn ambt en zijne vrienden, ja vau bijna alle menschen, en hij noemde daarom ook de Wartburg zijn Patmos (üpenb. 1). Hier echter kon hij het groote werk dat hij begonnen
had geheel ongestoord overwegen en tot eene wel over- legde, doortastende uitvoering daarvan, zich iu zijnen God sterkeu en nieuwen moed grijpen. Nu hem in zijn |
||||
|
Hel licht op de» kandelaar. 51
geheelen omvang voor den geest kwam, wat het zeggen
wil om als het ware eeue gehecle wereld te herschep- pen, kan het waarlijk geen verwondering baren, dat hem het gewicht dezer zaak zeer zwaar op het hart lag, en dat de satan, wiens werk door het zijne met ver- nietiging werd bedreigd, hem juist op deze plaats der afzondering met zijne aanvechtingen tegentrad. Ja, Luther had op den Wartburg zware geestelijke ver- zoekingen te doorstaan, ofschoon het veilig als een sprookje mag beschouwd worden, dat de duivel hem eens zichtbaar zou verschenen zijn en hij toen met zijn inktkoker naar den booze zou geworpen hebben. Intus- scheu streed hij tegen iederen aanval van den vorst der duisternis met het zwaard des Geestes, hetwelk is Gods Woord, en met het andere wapen, dat hij zoo uitnemend hanteerde, het vurig gebed tot zijnen God. Zoo worstelde hij steeds, totdat de zege was behaald, en bij strijd en over- wiuuing klom gedurig zijn moed. Van den Wartburg schreef hij: „Gave God, dat wij waardig bevonden wierden om door den paus verbrand of gewurgd te worden, opdat ons bloed ten hemel mocht schreien om het gericht te verhaasten, zoodat het einde genaakt! Indien wij echter niet waardig zijn door ons bloed te getuigeu, laat ons dan Hem aanroepen, en bidden om de genade van door wandel en woord te mogen belijden, dat Jezus Christus alleen de Heer is en onze God, die gezegend zij tot iii eeuwigheid! Amen. Nu, met ziju woord en wandel beleed hij ook den
Heer wel ijverig op den Wartburg. Vlijtig predikte hij voor de bewoners van den burcht, die den vromen, geleerden, en door en door geestelijken ridder met niet geringe verbazing beschouwden. Voorts stelde hij meerdere kleine geschriften op, b. v.
een boekje tegen de oorbiecht, een over het misbruik der mis, en een over de kloostergeloften. Ook begon hij hier zijn kerk postille te schrijven, d. i. zijne pree- ken over de Zondags-evangeliën en epistelen. Maar |
||||
|
5<J Het licht op den kandelaar.
ziju hoofdwerk dat hij op dezeu rotsburcht aanving
eu waarmede hij op bewonderenswaardige wijze vor- derde was — de Vertaling van den Bijbel. Zoo zien wij Luther, hoe hij in zijne afzondering
en eenzaamheid het ware licht op den kandelaar plaatste, opdat het heinde en ver zou kunnen schijnen in landen eu zielen. Luther was in zekeren zin op den Wartburg als
onder een korenmaat geplaatst; maar „hij was niet „het licht". „Ik ben niets", zeide hij. Maar ook het waarachtige Licht, het eeuwige Woord des Heeren, was toen niet minder onder eeu korenmaat geplaatst, het was bedekt door de vreemde talen waarin het geschreven was en die het volk niet verstond. De duitsche moe- dertaal waariu Luther het overbracht, was dus. om zoo te zeggen de kandelaar, waarop hij het heerlijk licht van het eeuwige Woord voor het volk plaatste. Het was eene grootsche, waarachtig goddelijke ge-
daehte van Luther, om de Heilige Schrift te vertalen. Terwijl dit Boek der boeken voorheen slechts toegauke- lijk was voor eenige weinige geleerden, werd het nu aller gemeengoed. Het geheele volk, jong en oud, in hoogheid of nederigheid gezeten kou uu zelf scheppen uit de bron der goddelijke waarheid, en zich daardoor het best overtuigen van de dwalingen des Pausdoms, zich zelven onmiddellijk bouwen op het rechte, allerheiligste geloof, eu zich wapenen tegen allerlei nieuwe dwaalleer, die mocht opkomen. Hoe klopte Luther\'s hart, toen hij het werk ter hand
nam! Hij schreef aan een vertrouwd vriend: „Dit Hoek alleen verdient in alle talen te worden ge- lezen, in aller handen eu onder ieders oog te komeu, te dringen in de ooreu der geheele wereld." Op deu Wart- burg vertaalde hij het geheele jN\'ieuwe Testament, be- uevens meerdere psalmen. Laat mij hierbij tegelijk de mededeeling b\'jvoegeu, op welke wijze de duitsche Bijbel in zijn geheel tot staud kwam. |
||||
|
Het licht op den kandelaar. 53
Het door Luther op deu Wartburg bewerkte ge-
deelte bracht hij mede naar Wittenberg, om het daar, met ziju geleerde vrienden nog eens te herzien, en hij gaf in 1522 het nieuwe Testament in druk. Hierop zette hij zich terstond aan het Oude Test amant en vertaalde het, in beraad met zijne vrienden, van het begin tot het einde. Dit kwam echter eerst stukgewijze, naardat enkele boeken gereed waren, in het licht, en pas in het jaar 1584 verscheen voor het eerst de geheele Heilige Schrift in de duitsche taal. Waarlijk, wij kunnen voor dit werk tot in eeuwig*
heid God niet* genoeg danken. Het was een zeer moeilijk werk. Luther verklaart, dat hij menigmaal gedurende twee, drie en vier weken, voor een enkel woord heeft gezocht naar de juiste beteekeuis in de duitsclu taal; dat hij vaak bij het boek ,lob met Melanchtoii en Aurogallus vier dagen aan de vertaling van drie regels had besteed, en, waar wij nu als over een glad geschaafden vloer heenglijden, daar heeft hij met zijne vrienden onder zweet en angst alle hinder- palen moeten wegruimen. Maar het is hem ook heerlijk gelukt. De vertaling is zoo zuiver en getrouw, zoo helder en verstaanbaar, zoo kernachtig en krachtig, \'zoo vloeiend en welluidend, dat men daarin niet alleen den grooten geleerde en in het bijzonder den meester en herschepper der duitsche taal herkent, met wien niemand zich kan vergelijken, maar waarin men ook ten duidelijkste deu goddelijk en bijstand moet ontdekken. Melanchton noemt haar „een der grootste wonderwerken, hetwelk blijken zal dat God door Dr. Maar- ten Luther tot op het einde der wereld heeft gewrocht." Voorzeker is er nog Ljeene vertaling der Schriften verschenen, welke die van Luther overtreft, en daarom wordt zij ook met recht onvergelijkelijk genoemd. God heeft Luther\'s gebed en arbeid bij deze vertaling
beloond. „Want," r/egt hij, „ik kan met een goed geweten getuigen, dat ik met de grootste getrouwheid daarbij alle |
||||
|
54 Hel licht op den kandelaar.
vlijt heb betoond en er uooit eene enkele booze gedachte
in mij is opgekomen. Ik heb er geen penning voor geno- teu, en mijn God en Heer weet, dat ik er mijn eigen eer niet in gezocht heb, maar het werk heb verricht ten dienste der beminde christenen en tot eer van Hem, die in du hoogte gezeten is, en die mij op ieder uur zoo- veel goeds bewijst, dat wanneer ik ook duizendmaal ďneer en vlijtiger had gearbeid, ik daarmede nog geen enkel levensuur, of mijne gezonde oogen zou verdiend hebben. Het is alles zijne genade wat ik ben en heb; ja, het is zijn dierbaar bloed en angstzweet, daarom moet ook, gelijk (iod dit wil, alles in allen Hem met hartelijke vreugde dienen, tot zijne eer." Zoo spreekt Luther. Maar menschelijker wijs zeggen
wij: Wanneer deze man ook niets anders had gedaan als den dierbaren Bijbel vertaald, dan zou dit alleen reeds waardig zijn, dat zijn naam genoemd wordt van geslacht tot geslacht, tot aan de voleinding der tijden. De in het duilsch vertaalde Bijbel werd ontelbaar
vele keeren gedrukt. Bij de eerste maal werden reeds honderdduizende exemplaren verspreid, en sedert 1534 verliep er bijna geen jaar, waarin geene nieuwe drukken moesten worden uitgegeven. Weldra werd hij ook uit het Duitsch overgebracht in andere talen, b. v. de Nederlandsche, Engelsche, Wendsche, Poolsche, Zweed- sche, Deensche enz., waaruit men gemakkelijk kan besluiten, hoe ver door haar het Woord Gods ver- spreid (311 de raad Gods tot onze zaligheid werd bekend gemaakt. O, wat al milliöenen zielen zijn daar- do»r verlicht, getroost en geheiligd geworden, en tot het eeuwige leven gebracht; welk een onberekenbare zegen werd daardoor gesticht! Laat ons daarom, naar de vermaning van den vromen vorst George von Anhalt, — die zich zoo innig verheugde, dat de heilige David en de heilige profeten nu tot ons konden spreken alsof zij bij onze moedertaal geboren en opgevoed waren, — laat ons „God voor zooveel genade danken en Hem |
||||
|
Het licht op den handelaar. 55
bidden, dat wij deze vertaling lief en waard houden,
haar bewaren, en haar onvervalscht mogen overleveren aan het nageslacht." Wij moeten echter tot den Wartburg terugkeeren.
Luther betoonde zich alzoo ook hier onvermoeid in het door God hem opgedragen werk. Hij bleef er slechts tien maanden, maar hij arbeidde in dit korte tijdsverloop, waarbij gedurig terugkcerende zielestrijd en lichamelijke zwakte hem kwelden, zooveel, dat wij er ons over moeten verwonderen. Hoeveel hij echter ook deed, zelf rekende hij nooit genoeg te hebben gedaan. Ook oordeelde hij steeds dat zijne droefheid over de
kerk niet groot genoeg was. Haar jammerlijke toestand ging hem wel smartelijk ter harte, maar toch was hij ver- toornd op zich zelven, dat hij daarover vaak zoo onver- schillig kon zijn. Aan Melanchton schrijft hij. „Hoezeer verwensch ik mijne gevoelloosheid, dat ik niet in tranen uitbarst over dat afschuwelijk antichristelijke rijk van den paus. opdat ik ook met mijne tranen de verslagen zonen mijns volks mocht beweenen." Maar toch heeft hij op zijn Patmos veel geweend, en ook door zijne tranen en zijn vurig smeeken tot God de zaak der kerk krachtiglijk gediend. fntusschen ging het te Wittenberg niet malsch toe.
Professor Karlstadt, die tot hiertoe geheel aan de zijde van Luther had gestaan, richtte, door een tuimelgeest bevangen, eene betreurenswaardige wanorde aan, waarbij de magister Didymus zijn helper was. Door hen opgehitst, drongen de studenten de kerken binnen; verdreven met geweld de priesters die bezig waren met het lezen der mis van het altaar weg, en jaagden het volk dal de mis nog bijwoonde uit de kerk. Missen te lezen en te hooreu is zeker verkeerd, maar
dit middel om het misbruik te weren is stellig nog .ninder goed. Voorts gaven zij hun ergernis lucht over de heiligenbeelden, die voorzeker een onrechtmatige over- wicht iu de kerken hadden verkregen, doch hieraan |
||||
|
5fi Het licht op den kandelaar.
waren die beelden zelf onschuldig. Zij zijn ongetwijfeld
goed in de kerken „als gedachtenisbeelden van ge- trouwe getuigen," zooals Luther het noemt, waardoor men van zeer heilzame gedachten kan vervuld worden, en waarbij men zich slechts voor hunne vereering heeft te wachten. Maar Karlstadt en zijn helpers braken er op los eii wierpen ze zonder genade uit den tempel. Dit veroorzaakte opstand en groot rumoer, en kon slechts van nadeeligen invloed op de Hervorming zijn. Melanchton en Jonas, de eenigeu die met Luther\'s
verblijf bekend waren, gaven dezen in hunnen zielsangst bericht van het gebeurde. Toen besloot Luther terstond om persoonlijk weder op te treden en de rust te herstel- len. Hij liet dit onverwijld aan zijne vrienden weten eu troostte hen met de woorden: „Ik twijfel niet, of wij zullen de twee rookende brandhouten zonder zwaard- slag of bloedvergieten uitblusschen. Alzoo zeide de ridder zijn burcht vaarwel; „want
de nood was hem opgelegd." Daarmede stelde hij zich gerust, en hij bekommerde zich niet om het levens- gevaar, dat den gebannene en vervloekte bedreigde; dit vreesde hij uiet. maar wel zag hij er tegen op, om door het verlaten van zijne wijkplaats, het verbod van den keurvorst te overtreden. Onderweg schreef hij dezen een brief van verontschuldiging, waarin hij hem den nooddwang der zaak voorhield en tegelijk deed opmerken, dat hij de bescherming van zijne keur- vorstelijke genade niet langer begeerde, waut dat hij eene veel hoogere bescherming genoot; „ja", schreef hij; „hij vermocht misschien eerder en beter zijne keurvorste- lijke genade te beschermen dan zij hem, want zijn geloof was sterker." Op den 7fton Maart 1522 verscheen hij plotseling
te Wittenberg, onder het onbeschrijfelijke gejubel van de Universiteit en de bevolking der stad. Zeven dagen achtereen predikte hij toen tegen de gepleegde baldadig- heden, met ernst en liefde, in bevredigendeu zin. Hij |
||||
|
Het licht op den kandelaar. 57
bewees, met een diep inzicht iu de Heilige Schrift en met
overredende kracht, hoe het geloof zich moet vasthouden aan Gods Woord, en dat men dit ook met den mond moet belijden, doch dat men niemand en tot niets mocht dwin- gen, maar een iegelijk Gode moest worden bevolen; hoe de liefde eischte om geduld te hebben met de zwakken, totdat ook zij bevestigd werden in het geloof, en dat men allerminst met vuisten moest slaan, om de dwaling te ver- drijven. Want „wanneer het Woord Gods maar eerst het hart aangrijpt, dan gaat alle afgoderij en ongod- delijk wezen van zelf te gronde, zonder eenig razen of geweld." Alleen iu de kracht des Geestes herstelde Luther
in korten tijd weder volkomen de rust en orde. Didy- mus bekeerde zich geheel en zelfs Karlstadt trok zich tijdelijk terug. De keurvorsl duidde Luther zijn vrij- moedig schrijven en eigenmachtige haudeling niet ten kwade, maar versterkte zich met diens krachtig geloof. Zoo was Luther dan uu weder in het midden van zijn werk op de rechte plaats, en het Woord Gods wies en breidde zich uit. Iu het volgende jaar deed Luther twee stappen,
waardoor hij, de vijand van alle ouordelijkheid en ongebondenheid, zich nu ook geheel en volkomen los- maakte van alle valsche heiligheid. In het jaar 1524 onttrok hij zich aan de kloos-
terbanden. Tot uu toe was de professor nog tegelijk Augustijner monuik gebleven. Maar het klooster was ontruimd geworden ; reeds een paar jaren vroeger hadden alle monniken, behalve de prior en Luther het verlaten, hetgeeu ongetwijfeld overeenkomstig Gods wil was. In den beginne waren de kloosters zeer achtenswaar- dige eu weldadige inrichtingen, van waar uit het Chris- tendom ouder onze heidensche voorvaders verbreid werd, en de beschaving doordrong ook tot de nog in ruwheid verzonken volkeu van Europa. Zij waren intus- schen inrichtingen van menschen; want de Schrift kent |
||||
|
Het licht o/j den handelaar. 58
ze niet, hoewel zij in den aanvang niet tegeu haar
uangekaut, maar op zich zelve prijzenswaardig waren en tot grooten zegen. Maar, als raenschelijke instel- lingeu moesten zij naar den raad Gods slechts voor eenen tijd dienst doen, zij behoefden niet altijd te blijven bestaan, en nu hadden zij reeds sedert lang hunne roeping vervuld. Zij waren dan ook geheel ontaard, kweekplaatsen van luiheid, brasserij en ontucht ge- worden, en de algemeen verspreidde en aangenomen dwaalleer, dat het leven binnen hunne muren heiliger was dan daar buiten, ja een zondendelgend en de zaligheid verdienend leven was, maakte hen nog boven- dien tot aanstoot en groote ergernis. Het was daarom een Godgevallig en van God bevolen getuigenis voor de evangelische waarheid, toen Luther op den 9<len Uctober zijn monnikskleed aflegde, eu in een priester- gewaad, gelijk dit tot nu toe door de protestautsche die- naren van het Evangelie gedragen wordt, in de kerk verscheen. Maar een nog gewichtiger en meer opzienbarende
schrede deed Luther in het volgende jaar, toen hij in het huwelijk trad. Reeds voorlaug had hij het verwer- pelijke van het coelibaat aangetoond, ofschoon hij, hetgeen van zelf spreekt, daarbij niet gezegd had, dat ieder geestelijke zich in den echt ui oes t begeven. Hij zelf had de gave verkregen om ongehuwd te kunnen leven en daartoe had hij zich ook met goeden wil verbonden. Thans werd hij echter door zeer velen dringend ver- zocht, om den gehuwden staat, als eene goddelijke instelling, ook daardoor te eereu, dat hijzelf zich in den echt verbond, en alzoo zijne leer, dat ook de geestelijken vrijheid hadden om daarin te leven, tot ver- sterkiug van vele zwakke zielen, met zijn voorbeeld zou bevestigen. Daarbij kwam nog het bijzonder ver- langen van zijnen vader, die gaarne nakomelingen van hem wenschte, hetgeen wel allermeest bijdroeg om hem tot het huwelijk te doen besluiten. Hij wilde zijn lieven |
||||
|
Hel licht op den kandelaar. 59
vader, wien hij door zijue ongehoorzaamheid te Erfurt
zoo diep bedroefd had, nu daarentegen door gehoor- zaamheid grootelijks verblijden. Daarom verkoos hij tot zijne vrouw eene klooster-
linge, Catharina van Bora, uit een oud-adellijk maar verarmd geslacht, die sedert zij de cel verlaten had, ten huize van een zijner vrienden te Wittenberg, stil en ingetogeu geleefd had; hij beloofde, in den naam der heilige Drieëcnheid, om een rechtgeaard christelijk huwelijk met haar te beginnen, en liet zich op den ]3<ien Juni 1525 met haar verbinden. Hij ging echter daarbij geheel te werk op zijne eigenaardige wijze, en om althans alle voorafgaand gepraat en geroep over dezen stap te keeren, sloot hij den band zoo onvoor- ziens, dat zelfs zijne beste vrienden daarvan te voren niets vernamen. Met hoedanigen zin hij den huwelijksstaat aanvaardde,
laat zich opmaken uit de woorden aan eeu zijner vrienden gesel»reven: „Bid voor mij, dat God deze nieuwe levenswijze heilige en mij tot een zegen doe zijn." — Zijn echt was dan ook eene heilig gehoudene, door God hoog begenadigde en zeer gelukkige verbin- tenis. Lutlier was een rechtschapen echtgenoot, een waar vriend, een verstandig leidsman, een hechte steun voor zijne vrouw. En hij roemt Catharina, als „eene zeer volgzame vrouw, in alles hem gehoorzaam en voor hem geschikt, meer dan hij had durven hopen." Hij prijst haar, als „eene vrome, vriendelijke, godvreezende en huiselijke gemalin, met wie hij in vrede leefde, en die hij al wat hij bezat, zijn lichaam en zijn leven, toevertrouwde.-\' In zijn testament geeft hij haar nog het getuigenis, „dat zij hem als eene vrome, trouwe en eerlijke gemalin altijd lief en waard is gebleven." Hij had zijn Catharina zoo lief, dat hij eens zeide, haar niet voor het koninkrijk Frankrijk, noch tegen de schatkameren van Venetië te willen ruilen. — God zegende dit huwelijk met zes kinderen, drie jongens |
||||
|
60 Hel licht op den kandelaar.
en drie meisjes. Van deze stierven twee meisjes op
jeugdigen leeftijd en de anderen groeiden op tot eer en tot vreugde hunner ouders. Reeds als kleine kin- deren waren zij Luther\'s grootste vreugde. Deze ernstige en krachtvolle man bezat zulk een kinderlijk gemoed, dat hij zonderling eenvoudig met zijne kinderen kon spelen en schertsen. In den huiselijken kring genoot hij steeds eene opwekkende rust van zijne drukkende zorgen, zijn arbeid en zijn strijd, en hij verliet altijd de kinderkamer, toegerust met nieuwen moed en met veerkracht voor den arbeid in het studeervertrek, of het werk, dat hem riep in de veel bewogen wereld. |
||||||
|
Vil.
De dwaalgeesten.
Wij hebben reeds gezien, dat Karlstadt en Uidymus
een heftigen storm hadden doen opsteken. Maar in het- zelfde jaar van Luther\'s huwelijk, woelden nog andere en erger onstuimige lieden, die in opstand kwamen tegen de van God gestelde overheid, welke men in alles wat tot het tijdelijk leven behoort gehoorzamen moet, ook al komt ons dit op eenig lijden te staan. Reeds voor den tijd der Hervorming kwam hier en
daar de boerenstand in verzet, ofschoon deze in vorige tijden in veel ongunstiger omstandigheden dan nu ver- keerde, toen hij voortdurend door de vorsten, den adel eu de geestelijkheid onderdrukt werd. Heereu, die vreemd wareu aau rechtvaardigheid en welwillendheid, waren er zeker ook in Luther\'s tijd, zooals b. v. de verkwistende en heftige hertog Ulrich van Wiirtemberg, die zijne onderdanen op harde wijze bejegende, en door de zoodanigen werd dan ook telkens op nieuw de ontevre- |
||||||
|
6]
|
|||||||
|
De dwaulgeezten.
|
|||||||
|
denheid eu weerspannigheid opgewekt. — Hierbij kwain
het opflikkeren van gruwelijke dwaallichten; er traden leermeesters uit de school des satans op, die het volk een valsch begrip van de evangelische vrijheid in- prentten eu alzoo het oproer op schromelijke wijze in de hand werkten. De ware evangelische vrijheid, gelijk Luther haar leerde, bestaat in de vrijheid van meusche- lijke instellingen bij godsdienstzaken, vrijheid van gewe- ten in des menschen staat voor God; maar de valsch e apostelen der vrijheid predikten haar, als een vrijmaking van de wereldlijke overheid eu hart) wetten. Het volk hoorde hen met groote begeerte aan, en deze leer bleek weldra volkomen eenstemmig te zijn met de lusten van het verdorven en onwillige hart. In het jaar 15-25 brak de opstand der vereeuigle
boeren in Zwaben uit. Zij begeerden van hunne over- heid niet slechts vrijheid van godsdienst, die, ua de verjaging van Hertog Ulrich uit Würtemberg, welke stad nu onder keizerlijke heerschappij stond, geheel onder- drukt was, maar ook bevrijding van tienden eu andere be- lastingen, opheffing van alle heerendieusten, en het recht om te visscheu, te jagen en hout te hakken, waar zij dit wilden, hetgeen hun natuurlijk niet werd toegestaan. Toen spanden zij samen, eu hunne benden trokken het land door, gewapend met zeissen en dorschvlegels, zwaarden en buksen; zij plunderden en verbraudden burchten en kasteelen, eu vermoordden de inwoners. Aldus ontbrandde de bekende Boerenkrijg. Luther, met zijn trouw hart, gaf een roepstem tot
vrede in het licht, waarbij hij, als een kloek man, uit Gods Woord de opstandelingen onderwees eu met heiligen ernst vermaande om hunnen goddeloozen weg te verlaten; eu ook den heeren herinnerde hij daarin op krachtige wijze aan het onrecht, waaraan zij zich vaak schuldig maakten jegeu huune onderdanen, eu hij beval hen met de meest mogelijke warmte, gerechtigheid en zachtmoedigheid aan. Maar ditmaal werd naar den grooteu |
|||||||
|
62
|
|||||||
|
De dwaal.gee. n.
|
|||||||
|
volksman door het volk niet geluisterd. Het oproer
verbreidde zich al meer en werd gedurig heftiger. Het brak los ook in Frankenland en in de landen van den Main, de Elzas, Hessen, en bijna door geheel Duitschland Overal trokken op roof en bloed beluste benden het land door; overal verbrandden zij de burch- ten, de kloosters en de verblijven der priesters. Ziehier een der vele voorbeelden, hoe deze vrijheids-
helden te werk gingen, en welk een ontzettenden smaad hunne handelingen wierpen op het Evangelie, dat velen daarbij telkens in den mond hadden. JJe Zwabenschc boeren veroverden de belegerde stad
Weinsberg. In deze stad namen zij zeventig ridders en .onder hen den graaf von Helfenstein gevangen. Zij plaatsten de edellieden in een kring van vooruitgestrekte spiesen en doorboorden hen allen met duizende stekeu onder luid gejubel. Des graven gemalin wierp zich voor hen op de knieën en — haar tweejarig kind hun voorhoudende — smeekte, weende en kermde om er- barming voor den echtgenoot en vader; maar zij werd van de plaats geschopt en de graaf onder gejuich vermoord. Deze gruwelen wekten natuurlijk algeheele bekom-
meriug op bij hen, die nog een christelijk, ja, ware het ook slechts menschelijk gevoel, omdroegen. Luther schreef een tweede boekje ter zake, onder den titel: „Tegen de roof- en moordzuchtige boeren," waarin hij den raad geeft om de dolle boeren als dolle honden dood te slaan. Zoo geschiedde het ook, en aan de onuitsprekelijke kwaadaardigheid werd weldra een einde gemaakt. Het Zwabenschc Bond (een verbond van steden en edelen) bracht een leger op de been, en onder aanvoering van den dapperen veldheer Georg Truch- sesz von Waldburg werden eerst in geheel Zwabeu de boereu zeer spoedig verslageu; toen verbond de held zich met den keurvorst van de Pfalz, en gezamenlijk trokken zij nu door Erankenlaud en overmeesterden ook daar de opstandelingen in korten tijd. Aldus |
|||||||
|
De dwaalgeesten.
|
83
|
||||||
|
verleende God aan de door Hem gestelde overheid
eeue schitterende overwinuiug, en de dwaze boeren ver- vielen met hun gewaand of werkelijk lijden van kwaad tot erger. Wij moeten nu nog in het bijzonder wijzen op een
ander oproer, dat namelijk in het jaar 1525 in Thü- ringen uitbarstte. Melauchton heeft dezen opstand voor de geschiedenis bewaard, en wij laten er een uittreksel vau volgen, om vooral te wijzen op den dwaalgeest die aan het hoofd dezer beweging stond. Ln het lieve Thüringsehe stadje Altstiidt leefde een
pastoor Thomas Münzer genaamd. Hij was wel onder- wezen in de Heilige Schrift en met een fraai rede- naarstalenl begaafd. Maar de duivel trok hem van de Schrift af en neigde zijn geest naar de looze ge- dachten van zijn hart, die volgens zijne bewering bijzondere goddelijke openbaringen zouden ziju. Deze profeet pre- dikte nu tegelijkertijd tegen den paus en tegen Luther. ])e laatste was volgens hem slechts een letterknecht en had „den Geest" niet; hij noemde hem, „het zielloos, lui-levend vleesch van AVittenberg" — »lui-levend\'\', omdat Luther zich tegen alle gewelddadigheden ver- zettede. Luther had, naar zijn zeggen, een veel te klein veld aan de christelijke vrijheid overgelaten. De geheele wereld behoorde aan de geloovigen, en alle leden van het Godsrijk moesten in alles gelijk zijn. Daarom mochten er voortaan geen heeren en knechten, geen rijken en armen meer zijn. Hij overlaadde de vorsten met scheldwoorden en vervloeking, onder de beschuldiging, dat zij den geringen mau onderdrukten, belastten, mishandelden en uitzogen, opdat zij zelveu te beter konden praleu, slempen en brassen; men behoefde hen niet langer te gehoorzamen. Hij was vau God bestemd om een christelijk bestuur op aarde in te voeren, enz. De opgewonden geestdrijver werd in 1523 Altstiidt
uitgejaagd; waarop hij naar Neurenberg vertrok, maar ook daar werd uitgestooteu. Na her- en derwaarts zwerven |
|||||||
|
Be dwaalgeesten.
|
|||||||
|
64
|
|||||||
|
keerde hij naar Thüriugen terug eu trok hij de stad
Mühlhausen binnen, waar men hem aanhing. De gemeente stelde hem tot haar voorganger aan, maar de raad der stad verzette zich tegen hem. Thomas zette daarop met de hulp der burgerij den raad af, eu nu „behield hij de rechtsspraak zich voor: hij beschikte on bestuurde, naar de openbaringen die hij van God ontving."\' De geestelijke goederen verklaarde hij ver- beurd ten bate van het algemeen en de bezittingen van enkelen verklaarde hij als het gemeengoed van allen ; de armen haalden bij de rijken wat zij wilden, zonder eenigen dank of godsloon. Het gepeupel ver- koos in zijn moedwil niet langer te werken, en Müu- zer\'s roem eu aanhang werden gedurig grooter. Zoo woelde en werkte hij in de stad gedurende een klein jaar, toen hij vernam, wat de boeren in Zwaben eu Frankenlaud uitvoerden, en ook hij begon los te bre- ken. Hij predikte nu, dat de tijd gekomen was, waarin de geheele wereld de heerlijke vrijheid der kinderen Gods zou genieteu. Hij verzond brieven i.aar alle zijdeu, waarin „hij, Thomas Miiuzer, de knecht Gods, met het zwaard vau Gideou gewapend" alle goede chris- teuen opriep, om met hem „op de vorsten los te slaau als op een aambeeld, dat het klonk eu wederklonk, en om het zwaard druipend te houden van hun bloed enz." Het volk liep hem bij hoopen na: allen wilden een vrij, gelukkig en heerlijk leven hebben, en Miiuzer legerde zich met vele duizenden op een berg bij Frankenhausen. De vorsten van Saksen, Hessen en Brunsivijk trokken tegen hem op met 1500 ruiters en eenig voetvolk. Zij ontfermden zich over het arme volk eu zouden boden tot heu met de waarschuwing, om als vreedzame mannen terug te trekken eu den raddraaier slechts aan hen over te leveren. Maar Münzer, de bloedpro- feet, hitste het volk op om zich tegen de tirannen te verdedigen. „Hij zou al hunne kogels in zijne mouwen opvangen:" „Ziet," riep hij uit, „God geeft ous een |
|||||||
|
De dwaalgeeslen. 65
|
|||||
|
teekeu dat Hij ons ter zijde staat! Ziet deu regenboog,
hij is ons het teeken der overwinning!" De rebellen voerden namelijk een regenboog iu hunne banier, eu juist op dat oogenblik vertoonde zich een regenboog in de wolken. Toen werden de afgezanten der vorsten met hoon overladen, weggezonden en een der vredeboden, een jeugdig edelman, doorstoken. Hierop bereidden de vorst eu zich tot den aanval en hunne manschappen stormden met verbittering op het volk los. Thomas deed geen enkel wonder en de hemel even-
min, en nu liet het volk deu moed zinken. De minsten vochten, de meesten zongen geestelijke liederen, terwijl de vorsten eene vreeselijke slachting onder hen aau- richtten, 5000 van beu bleven op de plaats; 300 werden in Frankeuhausen gevangen gezet en daarna onthoofd; de overigen wisten zich door de vlucht te redden. De snoever Miinzer werd te Frankeuhausen in een
bed op den vloer van een der huizen gevonden en hcui voerde men terug naar de plaats zijner heerlijkheid, Miinchhauseti, waar hij ua vele folteringen te hebben ondergaan, onthoofd werd. Melanchton voegt aan \'t slot van zijn verhaal dezer
gebeurtenis de leering toe: 1 dat men geen geloof moet hechten aan hen die zich beroemen, buiten de Heilige Schrift goddelijke openbaringen te hebben ontvangen; 2 dat men zien mocht, hoe zwaar de ongc- hoorzaamheid en het oproer tegen de overheid wordt gestraft. Mochten ook de menschen van onzen tijd zich deze opmerkingen ten nutte maken! Zulke giftplauten, die naast den edelen boom der
Hervorming ontsproten, moesten intusscheu Luther en alle evangeliseh-geziudeu met diepe smart vervullen, niet alleen ter wille van het arme verblinde volk, maar ook om het heilige werk eu de schade die de goede zaak daardoor leed; want hoezeer het tegendeel ook daghelder moest blijken, riepen toch de onverstaudigen 5
|
|||||
|
66 De dwualgeesten.
en de kwalijk gezinden overal uit, dat deze woeker-
]>liinten gelijk waren aan den boom zelven. Zoo schreef een zekere Dr. Mensziug naar Goslar. „Nu Luther\'s leer in de wereld is, raakt gij van het oproer niet ontslagen. Verslaat, hangt en wurgt daarom (de evan- gelischen) zooveel gij slechts kunt." Maar toch had trots deze verdachtmakingen de zaak Gods haar voorspoe- digeu loop, en hierin was het oubedriegelijk teeken te zien, dat de Hervorming wel waarlijk een werk uit (iod was. |
||||||
|
VIII.
De Martelaren.
Laat ons de oogeu van deze jammerlijke verschij-
ningen afwenden en thans vestigen op eene hoogst ver- kwikkende keerzijde; op edele, waarachtig vrije en uitnemende christenen, die het zuivere geloof beleden, het als een heiligdom in hunne harten bewaarden, het moedig tegenover iederen vijand beleden, en het goedsmoeds met hun dood bekrachtigden. Het goddelijk licht, dat van Wittenberg uitging
kon wel niet terstond geheele volkeu verlichten; maar het was toch reeds spoedig in Duitschlaud en andere lauden in de harten vau velen doorgedrongen en had hen in nieuwe meuscheu herschapen. Dewijl echter altijd en overal de tegenkanting der wereld zich roerde, en de toorn van het Babel der zonde heeft gewoed, waar hem slechts de aardsche machten ten dienste stonden, zoo geschiedde het ook, dat reeds spoedig bij den aanvang der Hervorming\'en in haren voortgaug, op verscheidene plaatsen hevige vervolgingen ontstonden tegen de belijders vau het Evangelie, en deze zeer dikwijls hun leven daarbij moesten laten. Laat mij u |
||||||
|
De martelaren.
|
|||||||
|
KI
|
|||||||
|
eenige vau hen voorstellen; hunne namen zijn het
waardig, dat zij door de nakomelingschap in eere wor- dcn gehouden. In het jaar 1523 werden te Brussel twee Luthersch-
gezinde Augustijner monniken, Hendrik Voes en Jau vau Esch verbrand en hun dood werd door Luther in een wonderschoon lied bezongen. — Den- zelfden dood onderging in hetzelfde jaar .lohan Cle- rikus in Frankrijk. — In 1524 stierven voor hun allerheiligst geloof Hendrik vau Zutphen in het Dithmarschen en Casper Tauber te Weenen. In 1525 bestegen Jacob Pa va na in Frankrijk en •lohannes Piston\'us in de Nederlanden om Jezus\' wil den brandstapel. — In 1526 werd J o hannes Salicet te Dantzig tegelijk met dertien andere Lu- theranen om des Evangelies wil onthoofd. — In 1527 verheerlijkte Leonhard Kaiser in Beijeren als ten getrouw getuige den Heer in den marteldood. — In 1528 liet Patrick Ham il ton, een uit koninklijk bloed gesproten Schot, die te Wittenberg had gestu- deerd, zijn leven in de vlammen van den houtmijt. — In 1529 voeren Adolf Klarenbach en Peter ďlij- stetten te Keulen als in een vurigen wagen ten hemel. Bij hunnen gang naar den brandstapel zeide de laatste: „Mijn hart is zoo vroolijk binnen in mij, dat ik niet geloof, hoe eenige vreugde der wereld aan deze mijne vreugde kan gelijk zijn!" Deze zijn de merkwaardigste namen van een aantal
jongeren des Heeren, die hun leven niet te dierbaar hebben geacht om in den dood te gaan voor Hein, die door zijne zelfs-offerande aan het kruis het eeuwige leven voor heu had verworven, en die uu met vreugde en lofzingeud hun tijdelijk leven wederkeerig ten otter brachten. Het zou gemakkelijk vallen nog meerdere namen te noemen, maar ik wil liever eeuige nadere bijzonderheden mededeeleu van een der genoemden die in 1527 hun leven lieten. Gelijk Melanchton de |
|||||||
|
De martelaren.
|
|||||||
|
68
|
|||||||
|
geschiedenis van den gruwelijkeu dwaalleeraar Müuzer
voor ons heeft bewaard, zoo heeft Luther de geschie- denis beschreven van eeuen martelaar, die ornschenen was van de klaarheid des Heeren. Wij moeten ons echter ook hier met een uittreksel tevreden stellen. Leonhard Kaiser was een geestelijke te Watze.i-
kirchen in Oud-Beijeren. Ook hij kreeg Luthers\' ge- schriften in handen ; hij overtuigde zich van de daarin verkondigde waarheid en trad hierna met de leer van het Evangelie openlijk op. Toeu zijn bisschop te Passau hiervan kennis kreeg, liet deze hem gevangen nemeu, maar op zijne belofte dat hij Luther\'s leer zou ophou den te prediken werd hij weder losgelaten. Eeue andere leer te verkondigen was echter voor Leonhard onmo- gelijk, en daarom deed hij, hoe zwaar hem dit ook smartte, uit gewetensdrang afstand van zijn ambt. Een innig verlangen om in het Woord Gods nog
dieper in te dringen en zijn geloof te bevestigen, dreef hem, tot groote ergernis van den bisschop, naar Wittenberg, waar hij als aan de voeten van Luther ter schole ging, die dezen man, met zijn eerlijk en voor de waarheid warm kloppend hart, zeer lief kreeg. Na een tweejarig verblijf aldaar ontving hij de tijding
dat zijn vader doodkrauk was, en het verlangen van den stervende om hem nog eenmaal te zien. Hij begaf zich dus ten spoedigste naar Raab, zijne geboorteplaats in Beijeren. Hier werd hij echter verraden, in hechtenis genomen en in den kerker te Passau gevoerd. Zijne gevangenschap duurde lang en beroofde hem bijna geheel van de gezondheid. Door het domkapittel ondervraagd over de hoofdstukken van zijne kettersche gevoelens, antwoordde hij: „Alleen het geloof recht- vaardigt den mensch voor God. De werken zijn de vruchten des geloofs waarmede men den naaste dient; boven deze eigenschap en voor het aangezicht Gods konden de werken niet gesteld, en met God kon daarmede niet gerekend worden. Men moest Christus |
|||||||
|
De martelaren.
|
|||||||
|
lil)
|
|||||||
|
alleen de eere geven, dat Hij oi.s met zijn bloed heeft
gekocht en ons deelgenooten maakt van al zijne goe- dereu.\'\' Op deze wijze legde hij ook over de andere stukken eene zuivere en voortreffelijke belijdenis dei- waarheid af, die hij ons schriftelijk naliet. Uit zijn duisteren kerker schreef hij aan zijne be-
kenden vele hartaangrijpende en opwekkende woorden, onder anderen aan zijnen en Luther\'s vriend, den prediker Michaël Stiefel te Esslingen: „Verblijd u met mij, mijn veelgeliefden broeder in Christus, dat de eeuwige, almachtige God, de Vader van alle barm- hartigheid en de God aller vertroosting, mij, zijnen onwaardigen diena;ir, die een groot zondaar ben, waardig geacht heeft voor de heilige taak, om in deze boo/.e wereld zijn heiligen liefelijken en ge/.egenden naam te belijden. Geloofd zij Hij in eeuwigheid! Amen. Dezelfde God en Vader van onzen Heer Jezus Christus, die het werk in mij heeft begonnen, moge het ook voleindigen. Hij sterke en btsture mijn hart, al mijne gedachten eu voornemens op den weg der zaligheid; Hij beheer- sche ook mijne lippen, mond en tong naar het wel- behagen van zijn vaderlijken wil, dat zij zijnen lof vermelden zoolang ik ze bewegen kan, en door mij, zijn zwak en ongeschikt schepsel, niet gesmaad en geloochend worde zijn heilig, rein en louter Evangelie, dat ik sedert zoolang, gave God, met vreeze en tot lof en prijs zijus heiligen naams heb vernomen!" — Hij had geen ander vooruitzicht dan den marteldood, en hij had daarin eene zalige blijdschap, maar hij voegde bij zijn geloofsmoed ook, gelijk dit betamelijk is, een heilig vreezen en den rechten ootmoed. Aan een anderen vriend schrijft hij: „Ik heb welbij mij zelvcu besloten, dat uaar Paulus\' woorden, Rom. 8, noch dood, noch leven, noch eenige macht mij zal scheiden van de liefde Gods en vau zijn heilig Woord. Maar het ligt niet aan iemands willen en loopen, maar aan Gods ontferming, Rom. 9. Daarom is het enkel genade, eu |
|||||||
|
De martelaren.
|
|||||||
|
?n
|
|||||||
|
niet niiju werk, waimeer ik volstandig mag blijven."
Onophoudelijk bad hij dan ook om kracht van boven, en hij verzocht zijne vrienden dringend, deze voor hem af te smeeken. Zijne vrienden beproefden alles om zijn leven te
redden. Zij drongen bij de evangelische vorsten aan, om voor hem zich te doen gelden. De keurvorst van Saksen, de markgraaf van Ausbach en meerdere voor- name heeren dienden dan ook ernstige verzoeken tot zijne vrijlating in, maar alles was te vergeefsch. De door God verlichte en geliefde Leonhard Kaiser werd door den bisschop van Passau, onder vele plechtigheden, als een goddeloozen ketter ten vure gedoemd. Hierop werd hij ontwijd, geschoren, in eeu kiel gekleed, en als leek aan het wereldlijk gerecht overgeleverd. Toen voerde men hem, met ketens op een paard gebonden, door Passan naar Scherding, den zetel van het landsgerecht, in welks kring zijne woonplaats lag. Hij toonde zich getroost en onverschrokken, en hij groette alle men- schen die hem op zijnen weg tegenkwamen. Den 16\'Il\'h Augustus 1527 was de dag zijner ge-
boorte voor het eeuwige leven. Toen zijne beulen hem wilden binden, verwarden zij de touwen en barstteu in vloeken uit. Leonhard sprak hen aan: „Vloekt niet, mijn lieve broeders! ik ontvlucht u niet; gij doet niets aan mij zonder den wil van mijnen Heer Chris- tus; gij zij t slechts de van God verordende werk- tuigen.\'\' Met ongelooflijk geduld en zachtmoedigheid en onder vurig gebed stond hij zijne martelingen door. Hij aanschouwde de groote menigte volks die zich op de gerechtsplaats verzameld had, en zeide: „Er is een groote oogst, en behoefte aan maaiers!" en hij bad den Heer des oogstes om maaiers uit te zendeu. Hij betuigde aan de hem omringende schare, dat hij allen die hem ter plaatse gebracht hadden van harte vergaf, en bad dat ook God hun vergiffenis scheuke7i ďnocht. Hij riep het volk op om met hem voor al zijn |
|||||||
|
De martelaren.
|
|||||||||
|
71
|
|||||||||
|
wederpartijders te bidden en ook voor hem, opdat hij
in het ware christelijke geloof mocht sterven. Toen de vlammen reeds tot hem opstegen, riep hij op luiden toon: „Jezus, ik ben de uwe, maak mij zalig!" Dit waren zijne laatste woorden, en welhaast was zijne /,iel bij haren Zaligmaker. Luther schreef in een brief aan Michaël Stiefel. Ik
ellendig meusch, hoe geheel ongelijk ben ik aan den lieven heer Leouhard Kaiser! Ik doe niet anders, dan het Woord onderwijzen en prediken, en met vele woorden daarvan spreken eu schrijven; maar hij heeft zich betoond een machtig doendcr des Woords te zijn. — Ach, dat God mij waardig mocht achten, dat van dezen geest van Leouhard, niet twee deelen, maar kon het zijn slechts de helft op mij ware, om den satan te over- winnen, dan zou ik gaarne en gewillig mijn leven overgeven. Geloofd zij God in eeuwigheid, die onder zoo veel gedrochtelijks, ons onwaardigen zulk een heerlijk en glansrijk aanschouwen zijner genade heeft vergund in dezen heiligen man, waaraan wij het dui- delijk kunnen zien, dat Hij ons in geen geval ver- laten heeft." |
|||||||||
|
IX.
Hervorming der Kerken.
Door het bloed der martelaren bevrucht en met de
kracht der waarheid iedere beschuldiging van zich wer- peud, verkreeg de Hervorming steeds grooter uitbreiding. In het jaar 1527 had zij reeds in geheel Duitsch-
land en daarbuiten een groot aantal vrienden en aan- hangers; in vele streken en duizende plaatsen woedde dezelfde strijd tusschen licht en duisternis: in een |
|||||||||
|
Ti Hervorming der kerke».
uitgestrekt gebied had de zaak des tövangelies reeds
de overhand verkregen, namelijk in het keurvorstendom Saksen, in het destijds nog onder een gebied staand Hessen, in het vorstendom An sbach-Baireu t h, ir, het Anhaltsche, Bru n s wij k- Lun enburg- sche, in de vrije rijkssteden Neuremberg, Reut- liugeu enz. Op al deze plaatsen schafte men gelei- delijk de mis, de oorbiecht en alle onschriftuurlijke gebruiken af, men hief de kloosters en het coelibaat op, het Avondmaal werd ouder de beide gedaanten uitgereikt, bij de openbare godsdienstoefeningen in plaats van de latijnsche de moedertaal ingevoerd, en bevolen, dat liet Woord Gods overal rein en onver- valscht, zonder menschelijke toevoegselen, zou gepre- dikt worden. Maar met het weren der misbruiken, het instellen
eener betere kerkorde, en het enkele gebod om de zuivere leer te handhaven, was het doel nog niet bereikt, en zooals in Wittenberg en Torgau de voorschriften wer- deu opgevolgd, achtte men zich daarom nog niet aan alle plaatsen des lands dauraan gebonden. De evan- gelische kerk was b. v. in Keursaksen over het algemeen de heerschendc geworden; maar er was nog menige gemeente, welker priesters het pausdom waren toege- daan, en die hun ambt op roomsche wijze uitoefenden; er waren ook priesters die het Evangelie niet vijandig gezind waren, maar er niets van begrepen; erheerschte dus nog groote verwarring in het land, zoowel wat de leer als de culius (openbare Godsvereering) betreft. Daarom was het noodzakelijk, dat men de kerken in de ge- meenten, ieder in het bijzonder naging, en overal het ware evangelisch wezen in het leven trachtte te roepen, opdat de kerk, die uit gemeenten en zielen bestaat, ook in de gemeenten en in de zielen zelve hervormd mocht worden. Dit uu geschiedde door de beroemd geworden groote Saksische kerkvisitatie, die ook op ander evangelisch gebied werd nagevolgd. |
||||
|
Hervorming der kerken.
|
|||||||
|
78
|
|||||||
|
Op den 5<len Mei 1525 was Frederik de wijze
op zijn vorstelijk slot te Lochau gestorven. Zijn broe- der Johan de Bestendige, die hem in de regeering opvolgde, trok zich met nog grooler beslistheid de Hervorming aan. Deze regelde op Luther\'s aandringen eene kerkvisitatie voor zijn geheele gebied, welke ia de jaren 1527 en 1528 gehouden werd. De visitatoren moesten volgeus eene vastgestelde instructie, in het bij- zonder nagaan, „hoe het bij de leeraren en de toehoorders gesteld was met de leer en de belijdenis der evange- lische wai.rheden, hoe het er uitzag met het leven en den wandel, en of men de groote weldaad Gods, die Hij door den opgang van het licht des Evangelie aan het land had bewezen, met ootmoedigen en gepasten dank erkend had." Zoo trokken nu Luther, Bugenhagen, Jonas en andereu
naar de eene, Melanchtou, Myconius en anderen, naar de andere zijde, en Spaletinus met anderen wederom naar eeneu anderen kant door het land en visiteerden de kerken van stad tot stad, van dorp tot dorp. Maar in welken toestand vonden zij deze plaatsen?! Eene zoodanige onwetendheid en verblinding in de dingen des geloofs en der zaligheid vonden zij, niet alleen bij het volk maar ook bij de geestelijke opzieners, als zij niet hadden durven denken. Melanchton schrijft daarvan : „Hoe zal men het kunnen verantwoordeu, dat men de lieden tot uu toe in zoo groote onkunde en dom- heid heeft gelaten? Mijn hart bloedt, als ik op dezen jammer het oog vestig. Vaak ga ik ter zijde om mijne smart uit te weeiieu, als wij het onderzoek op eene plaats hebben volbracht. En wie zou het niet bejam- meren, als hij ziet, hoe des menschen aanleg zoo groo- telijks is verwaarloosd, en zijn geest, die zoo veel kan opnemen en bevatten, zelfs niet de minste kennis heeft van zijn Schepper en Heer!" Luther drukt zich echter nog sterker uit, als hij zegt: „Help, lieve God! hoe menige ellende heb ik moeten aanschouwen, waar |
|||||||
|
Hervorming der kerken.
|
|||||||
|
74
|
|||||||
|
het volk, inzonderheid iu de dorpen volstrekt niets
weet van de christelijke leer, en helaas ! vele geestelijken «eheel onbekwaam en ongeschikt zijn om te onderwijzen, en toch moeten deze alle christenen heeten, die ge- doopt zijn en het heilige Sacrament genieten ; zij kun- nen zoo min het Onze Vader als Het Geloof en de Tien Geboden, zij leven maar voort als het lieve vee en als redelooze zwijnen, die, nu het Evangelie tot hen gekomen is, daarenboven op uitstekende wijze geleerd hebben, om hunne vrijheid meesterlijk te mis- bruiken. O, gij bisschoppen, hoe zult gij u eenmaal voor Christus verantwoorden, dat gij het volk zoo schandelijk veronachtzaamd, en geen oogenblik de plich- ten van uw ambt volbracht hebt!" In het kort, de visitatoren deden wat zij konden tot verbetering der toestandeu, door onderwijzing, opmerking, vermaniug, waarschuwing, verwijdering der ergenissen en instelling eeuer betere orde, en zoo bleek deze visitatie van groot nut te zijn. Weet gij, waar Luther het hier vermelde zegt? In
de voorrede van zijn „Kleine Catechismus." Want de beklagenswaardige nood, die hij als visitatoor leerde kennen, drong en dwong hem om een paar leerboeken op te stellen, waarin de hoofdzaak van de leer der Heilige Schrift is vervat, vooreerst den grooten Catechismus, bestemd tot zelfonderricht der geestelijkeu, en voorts den kleinen Catechismus, „in zeer kleinen duidelijken en eenvoudigen vorm," voor het volk, om volgens dezen te worden onderwezen en daaruit de hoofd- stukken van de christelijke leer en het christelijk leven te leeren kennen. Dit was zonder twijfel het beste hulpmiddel, waardoor het hoofddoel der visitato- ren, om namelijk vóór alles het volk door prediking en catechisatie tot heilrijker en vruchtbaarder kennis te leiden, eerst kracht en leven en uitvoerbaarheid kon verkrijgen. De onderwijzers hadden nu een uit- muntenden leiddraad en de leerlingen een vast stand- |
|||||||
|
Hervorming der kerken. 75
punt. De onderwijzers werden hierdoor geschikt om te
onderwijzen, en het volk om te bevatten en te begrijpen. De beide Catechismussen zagen in 1529 het licht,
en zij mogen als een roemens waardige geuadegift Gods beschouwd worden, waardoor het werk der Hervorming zeer voorspoedig werd gemaakt en telkens meer zegen werd gesticht. Inzonderheid is de kleine Catechismus een gulden boekske. Het omvat alles wat een christen noodig heeft te gelooven en te doen naar de Heilige Schriften, in bewonderenswaardige beknoptheid en een- voud, en toch zoo grondig, kernachtig en zinrijk; ja, het bevat alles behalve een dor leerstelsel, maar het geheel tintelt van geest en leven. Het is tegelijk een leer- en een gebedenboek, en daarom geschikt voor volwassenen en kinderen, voor geleerden en ongeleerden. Luther was gewoon tot zijn eigen stichting dagelijks een hoofdstuk daaruit „te bidden," — Deze Catechismus vond zijn weg door de geheele evangelische Christen- heid er werd in alle scholen en huizen verspreid. ]\\Tog voor het einde van de 16e eeuw was hij reeds in dertien talen overgezet, en thans is hij in meer dan dertig talen verkrijgbaar. Geen ander dan dit onaanzienlijke boekje heeft zeker, n;\\ den Bijbel, meer zegen gesticht. Ontelbaar zijn de zielen, die daardoor tot de kennis der goddelijke waarheid en tot eene gestaltenis in Christus Jezus gebracht, en in de Heilige Schrift en het leven dat uit God is, ingeleid zijn. Justus Jonas zegt: „Luther\'s Catechismus is een klein boekje, dat slechts 6 pennin- geu kost, *) inaar al ware de wereld (iOOO maal groo- ter, zij zou niet vermogend genoeg zijn om het naar waarde te betalen. De vorst Georg van Anhalt schreef met eigen hand in zijn exemplaar: „Nevens den Jiijbol is dit mijn beste boek." Mijn lezer! leer en bid ook gij vlijtig uit dit boekje,
|
||||||
|
*) De Hollandsche uitgave kost bij deu uitgever dezes
slechts 10 cents. |
||||||
|
76 Hervorming der kerken.
en gij, evangelische huisvaders! beoefent het met uwe
huisgenooten ou behartigt alzoo hel woord van Luther: „Ieder huisvader is verplicht om wekelijks althans eenmaal zijne kindereu en huisgenooten te ondervragen, wat zij daarvan weten en houden, en wanneer zij daarin te kort komen, met allen ernst er bij hen op aan te dringen. |
||||||
|
X
L*e Protestanten.
Het strekte ook ten voordeele van de Hervorming,
dat haar machtigste en voorzeker niet de gematigste tegenstander, Keizer Karel V, zich sedert den Rijksdag te Worms (1521) niet meer in Duitschland maar in zijne erflanden ophield, waar hij met zijne huiselijke en openbare bemoeiingen zooveel te doen had, dat hij zich om de godsdienstzaken in Duitschland niet zon- derling veel bekommerde. Een aangesteld Rijksbestuur dat uit meerdere Grooten bestond, met zijn broeder Ferdinand aan het hoofd! regeerde in zijnen naam; men kan • eigenlijk zeggen, dat de duitsche Vorsten zelven het bestuur in handen hadden, en zij over het geheel zich minder vijandig tegen de Hervorming be- toonden dan hun opperhoofd. Zoo was in het jaar 1526 op den Rijksdag te Spieis
het strenge edikt van Worms, waarbij met den Her- vormer alle evangelischgezinden in den ban werden gedaan, buiten werking gesteld. Op dezen rijksdag werd tevens besloten, dat op nader te bepaleu en niet. al te verwijderd tijdstip een vrij christelijk Concilie in Duitschland zou gehouden worden, om den godsdienst • strijd te beslechten, waarbij een ieder zich alsdan zoo- |
||||||
|
De Protestanten.
|
|||||||
|
11
|
|||||||
|
danig moest gedragen, als hij liet voor God e 11
en den keizer kon verantwoorden. Hierdoor werd, God zij geloofd ! der Hervorming vrijheid in hare bewegingen verleend. Drie jaren later evenwel, in 1529, namen de toe-
standen op eens een hoogst bedenkelijken keer, en het scheen, dat het tot uu toe zoo gelukkig geslaagde werk weder naar het leven werd gestaan. In dit jaar werd op nieuw een Rijksdag te Spiers gehouden. Ook hier verscheen de keizer wel niet zelf, maar hij zond aan zijnen broeder Ferdiuaud eu het rijksbestuur het ernstig bevel, dat op dezen dag hoofdzakelijk de Godsdienst zou behandeld worden, waarbij de nieuwig- heden met kracht moesten bedwongen worden, en alles daarheen geleid, dat hij bij zijne spoedige persoonlijke komst in Duitschland de zaak op de kortst mogelijke wijze in orde kon brengen, waarmede hij niet au- ders bedoelde dan de volkomen herstelling van den ouden stand der zaker. Daarbij kwameu nu de drin gendste bevelen van den paus aan zijne gezanten en de hem gehoorzaam gebleven geestelijken, om met alle krachtsinspanning het monster der ketterij te bestrijden. Deze b».velen vonden helaas een al te gewillig oor, ook bij de schare van bisschoppen, die als rijksstenden mede zitting h\'.ddeu in de vergaderingen van den rijks- dag, en die door dezen, even als de paus, volstrekt weder hunne macht over de gewetens eu de daaruit voortvloeiende tijdelijke voordeelen wilden terugwin- nen eu zich daarvan op de beste wijze verzekeren. Door het dringen en drijven der pauselijke legaten
en de hen bijvallende prelaten, werd nu, met het oog op den keizerlijken wil, het besluit van den vorigen Rijksdag te .Spiers op dezen tweeden opgeheven, en een nieuw besluit genomen dat in hoofdzaak aldus luidde, dat niet alleen voortaan niemand het katho- lieke geloof meer mocht veranderen, maar dat ook daar. waar de Hervorming reeds tot stand was geko- |
|||||||
|
78
|
l)e Protestanten.
|
||||||
|
men, toch de pauselijke mis weder ingevoerd en het
Evangelie uitsluitend naar de verklaring der roomsche geschriften gepredikt moest worden. Hierdoor dreigde de zaak des Evangelies inderdaad geheel vernietigd te zullen worden. Tegen dit besluit leverden intnsschen de evangc-
lische Stenden, met den keurvorst van Saksen en den landgraaf van Hessen aan het hoofd, protest in. Zij verklaarden in een overhandigd geschrift, dat zij het besluit niet gehoorzamen konden: \'dewijl men in zaken, die de eere Gods eu het heil der zielen betreffen, verplicht was het oog te slaan op den hoogsten Koning, en zij aan menschen de beslissing daarover niet kon- den overlaten. De leer, die zij tot nu toe als christelijk geacht hadden en daarvoor nog hielden, konden zij onmogelijk als verkeerd veroordeelen. Zij konden zich niet verlaten op overleveringen en menschelijke vonden, maar zij wilden er bij blijven volharden, dat alleen Gods Woord naar het Oude en het Nieuwe Testament, zooals dit vervat was in de boeken des Bijbels, louter en zuiver gepredikt zou worden, en volstrekt niets, wat daarmede in strijd was; want daarbij, als de eenige waarheid eu het juiste richtsnoer van alle christelijke leer en leven, kon niemaud falen of dwalen, eu wie daarop bleef bouwen, dien konden de poorten der hel niet overweldigen, terwijl toch daarentegen alle men- schelijke bijvoegsels en beuzelpraat voor God niet konden bestaan en dus vervallen moesten. Aan het slot luidde het in dit geschrift: „Alzooprotesteeren wij,en be- tuigen hiermede openlijk voor God, onzen ecnigen Schep- per, Verlosser en Zaligmaker, en voor alle menschen en creaturen, dat wij voor ons, de onzen, en iedereen, niet bewilligen iu eenige handeling, die tegen God, zijn heilig Woord, ons aller zielenheil en ons goed geweten, ook tegen het vorige Rijksbesluit, voorgenomen, besloten en uitgevoerd wordt, maar integendeel, deze handelingen voor nietig en niet verbindend verklaren." |
|||||||
|
79
|
|||||||||
|
De Protestanten.
|
|||||||||
|
Zoo krachtig protesteerden onze geloovige voorvaderen.
Hierdoor verkregen zij nu den naam, die ook op ons
is overgegaan: Protestanten. De tegenpartij gat\' hun dien naam onder smadelijk lachen ; maar zij namen hem aan en schaamden zich daarvoor niet. Ook wij achten hem geen schimpnaam. Wij schamen ons dien naam zoo weinig, als de vreedzame burger zich zijne bedekking schaamt, tot afwering van den indringenden vijand. Wij zijn burgers in het rijk der Waarheid, maar daarom ook krijgsknechten, die met het blanke zwaard des goddelijken Woords ons verdedigen moeten tegen de aanvallen van het rijk der dwaling en duis- ternis. Ja, ook wij protesteeren voortdurend tegen alle gewetensdwang, tegen alle menschelijke stellingen en vonden, in onze hoogste en heiligste belangen, Laat ons intusschen opmerken, dat er evenzeer een
afschuwelijk caricatuur van het protestantisme bestaat. In onze dagen toch oordeelcn velen, dat het wure pro- testantisine daarin bestaat, om tegen al het bestaande, tegen tronen en aardsche machten en zelfs tegen hel allerheiligste geloof aan den Bijbel te protesteereu. Dit is echter een valsche toestand, die een schandelijken smaad op het echte protestantisme werpt. Dit laatste leert en beoefent volstandige gehoorzaamheid aan de overheid in alle tijdelijke dingen, naar de Schrift (Kom. 14), en houdt onwrikbaar vast aan de geopenbaarde Waarheid der Schrift, waarmede het goedsmoeds getuigt tegen alle, ook de machtigste en gevaarlijkste vijanden. |
|||||||||
|
XI.
De heerlijke Belijdenis der Vaderen.
De keizer uam het protest der Evaugelischeu, dat
zij ook door deu druk openbaar maakten, zeer euvel op. |
|||||||||
|
8 ) JJe heerlijke Helijdeni» tier Vaderea.
Hij bevond zich destijds in Italië. Toen de Evangelischeu
daarheen gezanten afvaardigden, om zijn hulp tegen het besluit van den Kijksdag te Spiers in te roepen, bflhan- delde hij dezen uiterst hard, bijna als rebellen. Hij zond hen in ongenade terug, met het bescheid, dat hij weldra een Rijksdag te Augsburg wilde houden, en dat daar de zaak zou worden uitgemaakt. Het was intusschen bekend geworden, dat bij met den paus een verdrag had gesloten, waarbij hij zich verbonden had. de afvalligen desnoods niet geweld van wapens tot terugkeer naar den ouden godsdienst te dwingen, en do Evaugelischen konden zich alzoo op het ergste voorbereiden. De keizer schreef den nieuwen Kijksdag, nu te
Augsburg, reeds tegen het voorjaar van 1530 uit, maar in deu beschrijvingsbrief was niets vau zijne ongenade tegeu de Evangelischeu te bespeuren. Dezu verwonderden zich, dat het stuk in zoo vrie\'idelijken zin was opgsteld. Daarin werd gezegd : „dat men in deze vergadering alle afkeerigheid vau elkander zou vermijden, ieders mee- niug met liefde en verdraagzaamheid zou vernemen, alle valschheid van beide zijden moest afleggen en zich tot deu eenen waren godsdienst, onder den eeuen Christus, broederlijk zou vereeuigen. De Evangelisclien vertrouwden wel is waar de zaak
niet, en zij konden haar ook niet vertrouwen; maar zij wilden toch van den Rijksdag niet terugblijven, want zij konden in hun hart met David spreken: „Ik vertrouw op God, ik zal niet vreezen, wat zou mij een meusch doeu?" (Ps. 56. 12) Toen de keurvorst Johannes met zijn godgeleerde vrienden de zaak overwoog eu dezen hem voorstelden, dat zij alleen naar Augsburg zouden gaau om rekenschap van hunne leer te geven, opdat bij om hunnentwil niet in gevaar zou komen, brak de vrome man in vurigen ijver los met de woorden : „Dat verhoede de lieve God, dat ik uit uw midden zou zijn buitenge- sloten ! Ik wil met u mijnen Heer Christus belijden." Vóór zijn afreis liet hij door Luther in eeue prediking, |
||||
|
De heerlijke Belijdenis der Vaderen. 81
zich de woorden verklaren in Matth. 10 : 32. Een
iegelijk, dan die mij belijden zal voor de menschen, dien zal ik ook belijden voor mijnen Vader die in de hemelen is," en toen reisde hij met blijdschap en wei- getroost zijnen weg. Van alle Rijksstendeu reed Johan, nog in April,
het eerste Augsburg binnen, waarover velen zich ver- wonderden. Weldra werd hij gevolgd door den ijver- vollcn landgraaf, en ook de andere geloofsgenooten namen moedig hunne plaatsen in. Ook de katholieke Stenden, zoo geestelijke als wereldlijke, kwamen achter- eenvolgeus. Van beide zijden brachten zij de bekwaamste godgeleerden mede; van den rootnschen kant: Eek, Cochliius, Faber, Wimpina, Mensing en anderen, van de evangelische zijde: Melanchton, Jonas, Spalatinas, Breutz uit Würtembcrg, Schnepp uit Hessen en anderen. Lat her moest in Koburg, de uiterste grensstad van Saksen, terugblijven. Het werd niet raadzaam ge- oordeeld om den banneling en vervloekte, »den aan- legger van al het kwaad, den duivel in menschenge- daante," mede te brengen en den keizer aldus (e trot- seeren. Met recht werd reeds toen de opmerking gemaakt, dat de goddelijke Voorzienigheid zelve het aldus had beschikt, dat Luther niet op dezen Rijksdag tegenwoordig was, opdat men duidelijk zou zien dat de gezuiverde leer en kerk niet op Luther, maar op den eenigen rotssteen Jezus Christus gegrondvest was. Overigen* was hij te Koburg in voortdurend verkeer met zijne geloofsgenooten te Augsburg. Deze deden niets dat van eenig gewicht was voor de goede zaak, zonder zijnen raad te vragen en hij gaf .iicn op be- dachtzame en verstandige wijze; hij troostte hen bij de aanvechtingen, waaraan zij blootstonden, onophoudelijk; hij bemoedigde hen in den goeden strijd, en sterkte hen met zijn eigen voorbeeld, terwijl hij hun mededeelde, dat hij door bijzondere genade onverschrokkeu moed hield, en een levendig vertrouwen had op de hulp 6
|
||||
|
82 De heerlijke Belijdenis der Vaderen.
des Heeren, en voorts deed hij te Koburg, wat hij aan
Melanchton schreef te willen doen: „Ik wil bidden en smeeken en niet ophouden, totdat mijn gebed ver- hoord is." Keizer Karel liet zich lang wachten; de lente ging
voorbij, reeds was het in de eerste helft van Juni en hij kwam nog altijd niet. Na hadden echter de Evangelischen den tijd om hunne Geloofsbelijdenis in het net te schrij- ven. De keizer had namelijk begeerd, dat zij hun geloof schriftelijk zouden kenbaar maken, zoodat men terstond zou kunnen weten, waaraan zij zich hielden en wat zij in de katholieke kerk afkeurden, hetgeen ongetwijfeld naar het hart der Evangelischen was. Luther had terstond, met medewerking zijner Wittenbcrger vrienden, 17 artikelen opgesteld, welke den keurvorst voor zijne afreis overhandigd werden te Torgau en daardoor den naam van „Torgausche Artikelen" behielden. Aan Melanchton werd nu te Augsburg opgedragen deze artikelen tot een passend belijdenisschrift om te werken, en onder bijstand zijner geloofsgenooten kweet hij zich van deze taak „zoo verschoonend en behoedzaam, als dit slechts mogelijk was." Toen het geschrift gereed was, werd het aan Luther ter lezing en verbetering naar Koburg gezonden. Deze zond het stuk terug met dit antwoord: „Het geschrift voldoet mij zeer goed en ik weet er niets aan te verbeteren of te veranderen, hetgeen trouwens ook niet bij elkander zou passen, omdat ik niet zoo kalm en zacht schrijven kan. Christus, onze Heer moge helpen, opdat het veel en rijpe vrucht drage, gelijk wij hopen en bidden. Amen." Hierop werd het door de evangelische Stenden als hunne geloofsbe- lijdenis of confessie aangenomen, en zij onderteekeudcu het namens hunne onderdanen en medeburgers. Langzaam zette de keizer zijn tocht voort naar de
stad, waar het verzamelde volk hem met ongeduld en ver]aiigen te geinoet zag. Eindelijk verscheen hij op den 15den Juni, gevolgd door zijnen broeder Eerdinaud en |
||||
|
De heerlijke Belijdenis der Vaderen. 83
|
|||||
|
vele wereldlijke Grooten, waarbij de pausgezinden hem
jubelend ontvingen met den kreet: „Salvator mundi!" de Heiland komt! Hoeveel reden de Evangelisclien voor hunne be-
zorgdheid hadden, bleek nog op denzclfden avond van des keizers aankomst, zijnde de avond voor den Sa- cramentsdag. De keizer legde hun terstond de harde verplichting op om dit feest bij te wonen. Maar daar- mede zouden zij immers in strijd met hunne belijdenis handelen; zij weigerden daarom op de stelligste wijze en bleven bij hunne weigering volharden. De mark- graaf Georg van Ansbach sprak daarbij liet schoone woord: „Eer ik God en zijn Evangelie zoude vcrloo- chenen, wilde ik liever voor den keizer nedcrknielen en mij het hoofd laten af hou wen", waarop Karel in zijn platduitschcn tongval ten antwoord gaf: „Löwer Fürst! nit kopf ab ! uit kopf ab ! (Lieve vorst! niet het hoofd af! niet het hoofd af!); en niemand der Evangelisclien nam deel aan het feest van den volgenden dag. — "Weinig vriendelijk gezind bleek verder het gebod des keizers, dat de Evangelisclien gedurende den llijksdag niet mochten prediken. Vruchteloos voerde de keur- vorst Jolian hiertegen aan, dat hij zoo min de evange- liscbe prediking als liet dagelijksch brood kon ontberen ; want de keizer gebood toen, dat men ook het prediken van roomsche zijde zou staken, eu nu moesten de Evangelisclien wel berusten. De llijksdag werd naar oud gebruik met het houden
eener godsdienstoefening in de domkerk geopend. De keizer begeerde, dat de keurvorst van Saksen, zooals. dit de gewoonte was, hem daarbij als grootmaarschalk des rijks met het rijkszwaard zou voorafgaan. Johan beraadde zich met zijn godgeleerde vrienden of hij dit doen mocht, en verklaarde zich toen daartoe bereid, omdat het tot zijn ambt behoorde, maar verder dau zijn ambtsplicht gebood ging hij ook niet, en wanneer bij de bediening der mis in de domkerk de hostie |
|||||
|
84 Be Iwerlijke Belijdenis der Vaderen.
|
|||||
|
werd opgeheven en allen, ook de keizer, op de knieën
vielen, stond hij als een pilaar overeind, en zijn volk bleef evenzeer staan. Er was onzen geloofsgenooten zeer veel aan gelegen,
dat allereerst de godsdienstzaak zou behandeld worden, daartoe was toch voornamelijk de Rijksdag uitgeschreven. Maar de keizer verlangde nu, dat ten eerste de wereld- lijke zaken zouden geregeld worden, en slechts op aan- houdend en dringend verzoek konden zij den voorrang voor den godsdienst van hem verkrijgen. — Het kostte echter op nieuw veel moeite, eer zij verlof kregen om hunne Geloofsbelijdenis in het openbaar voor te lezen. De keizer wilde haar slechts schriftelijk in ontvangst nemen, opdat niemand daarvan kennis zou erlangen, dan alleen de katholieke godgeleerden, die haar weer- leggen moesten. De Evangelischen verzochten dat men hun, die wegens hunnen godsdienst allerwegen van het grootste kwaad beschuldigd werden, om Gods wil toch vergunnen mo^ht, hunne verontschuldiging aan het geheele rijk te doen verstaan. De keizer gaf eindelijk toe, maar toch liet hij de Confessie niet in het lokaal van den Rijksdag, de groote zaal van het raadhuis, maar alleen in zijne woning, het bisschoppelijk paleis, voorlezen. In den namiddag van den 25sten Juni 1Ö30 had
de voorlezing plaats. De leden van den Rijksdag waren in de zoogenaamde kapel-kamer, in de onderste ver- dieping van het bisschoppelijk paleis, bijeengekomen. Dit vertrek, zijnde een gewelfde zaal, kon ongeveer 200 niensclien bevatten. Intussehen had zich daarbui- ten, op de plaats, waar een ieder vrijen toegang had, eene groote menigte voor de vensters verzameld. De Evangelischen verhieven zich van hunne zitplaatsen, om de Belijdenis van hun Geloof staande af te leggen; maar de keizer wenkte hen om weder te gaan zitten. Toen traden de beide kanseliers van Keur-Saksen Dl. Brück eu Dr. Baier naar voren, tot in het |
|||||
|
Be heerlijke Belijdenis der Vaderen. 85
|
|||||
|
midden der zaal, de een met den latijnschen, de ander
met den duitschen tekst der Confessie in de hand. De keizer verlangde hierop dat zij in het latijn zou voor- gelezen worden. De keurvorst Johan bracht hiertegen in, dat men viich op duitsch grondgebied bevond, en daarom hoopte hij, dat de, keizer het gebruik van de duitsche taal zou toestaan. Het verlof daartoe werd gegeven, en alzóo liet de keizer, nadat hij aan de evangelische godgeleerden het prediken had verboden, door de evangelische Vorsten eeue prediking houden, waarvan de klank tot geheel Duitschland, ja tot de geheele Christenheid is doorgedrongen. De kanselier hield tot inleiding eene korle toespraak
aan de vergadering in naam van de evangelischgezinde Stenden eu daarop las Baier de Belijdenis zelve voor. De voorlezing duurde twee volle uren, waarbij een diepe stilte heerschte en de geheele vergadering met gespannen aandacht luisterde. Baier las zoo luid, dat de menigte die buiten op de plaats stond alles woordelijk kon verstaan. De Confessie bestaat uit 28 artikelen. In de 21
eerste artikelen wordt de ware christelijke leer naar zijn wezenlijken aard en inhoud voorgesteld. liet eerste artikel begint met de belijdenis van de god- de lijk e Drieëeuheid, zooals deze van oudsher in de algemeene christelijke kerk geleerd wordt. Het tweede handelt over den tnensch, hoe hij na den val van Adam diep verdorven, ellendig en doemwaar* dig is. Het derde verheerlijkt den Heere Christus, den Godmensen, die een zoenoffer is geworden voor al onze zonden. In de drie volgende wordt geleerd, dat wij niet
door eigen verdiensten, maar alleen door hetGe- loof in den Gekruisigden, de vergeving der zonden, de rechtvaardigheid, en het eeuwige leven kunnen ver- krijgen ; dat dit geloof een werk is des Heiligen Geestes, hetwelk gewrocht wordt door de van Gods- |
|||||
|
80 Be heerlijke Belijdenis der Vaderen.
wcge verordende genademiddelen, het Evangelie en do
Sacramenten; dat dit geloof zicli moet openbaren in alle goede werken, gelijk zij door God bevolen zijn te volbrengen, hoewel men op zulke werken zijn vertrou- wen niet moet stellen; want onze eenige troost is en blijft Christus. In de verdere artikelen wordt gezegd: van de kerk, dat deze is eene vergadering van alle geloovigen, in wier midden het Evangelie louter wordt gepredikt en de Sacramenten naar de Schrift worden bediend: voorts wordt nog in het bijzonder gehandeld over Doop en Avondmaal, biecht en boete, kerkelijke ambten en instellingen, van de overheid en het we- reldlijke bestuur, van den jongsten dag en het laatste oordeel. De zeven laatste artikelen handelen over de dwalingen en misbruiken, die in hunne nietigheid en verderfelijker! invloed uitvoerig voorgesteld en grondig wederlegd worden. Er is echter een g\'rondtoon, die de geheele C011-
fessie beheerscht, namelijk deze: dat Christus en Christus alleen onze gerechtigheid is; want „het geweten kan niet tot rust en vrede worden ge- bracht door de werken, maar al leen door het Geloof, indien het in zichzelf ten volle verzekerd is, dat de mensch om Christus\' wil een genadiger) God heeft." Christus, Christus klinkt door alles heen als de eenige en eeuwige Middelaar, Genadetroon en Voorspraak bij God, en zoo is de Confessie eene verheerlijking van Christus ter eere Gods des Vaders. Eu niet alleen wordt Christus verheerlijkt als de Verzoener, de Ge- kruisigde, maar ook als de verrezen en eeuwig levende Koning, die woning maakt en heerscht in alle harten, welke zich in boete en geloof voor zijn Woord openen, zoodat een waarlijk vroom en godzalig leven openbaar wordt. Want: \'„buiten Christus is de meiischelijke natuur en het vermogen veel te zwak om goede wer- ken te doen, God aan te roepen, geduld te hebbeu ju lijden, den naaste te beminuen enz."; zij brengen |
||||
|
Be heerlijke Belijdenis der Vadereu. 87
hoogstens uitwendige vroomheid en deugd te weeg; en
het Evangelie leert niet, dat men alleen op het wezen- lijke in dezen tijd moet acht geven, maar op een hiwen- dig bestaan voor de eeuwigheid en op de heiligheid des harten. Hij die gelooft, brengt uil een gereinigd hart en gedreven door dankbare wederliefde jegens den God van alle genade en ontferming, waarachtig goede en Gode welgevallige vruchten voort. (Zie inzonderheid art. 20). De Confessie is een kostelijk geschrift. Zoo beslist
en toch zoo bezadigd, zoo diepzinnig en toch zoo helder, zoo leerzaam en zoo vol van geest en leven, en door en door gegrondvest op het woord Gods en daarmede bevestigd; „gelijk wij", zeggen de opstellers, „onze ziel en ons geweten gewis niet licht in het grootste gevaar zouden willen brengen, of onzen nakomelingen eene andere leer overleveren, dan die overeenkomt met het reine goddelijke Woord en de christelijke waarheid. Daarom echter, want het woord Gods blijft gewisselijk tot in eeuwigheid, zal ook zij stand houden, zooals reeds in dien tijd Camerarius in geestdrift uitriep : „Voorwaar, het godde- lijke (met bijzondere hulp van God gewrochte) werk van dit Geschrift zal blijven bestaan, zoolang er eene christelijke gemeente op aarde zal vergaderd worden, en dat dit zal plaats hebben tot aan de voleinding der wereld, daarvan is de vrome in zijne ziel gewis!" Na het eindigen der voorlezing, gaf de keizer te
kennen, dat hij deze gewichtige zaak in overweging nemen en de beslissing zou openbaar maken. De Ëvangelischen dankten hem en de vergadering voor de toegenegen aandacht daaraan geschonken. De kanselier Briick wilde toen de beide exemplaren den secretaris des keizers ter hand stellen ; maar zijne keizerlijke majesteit zelf greep er naar, behield het latijnsche afschrift voor zich, 11ij overhandigde het duitsche, ter bewaring, aan den grootkanselier des rijks, en hiermede was de zitting afgeloopen. |
||||
|
88 Be heerlijke Belijdenis der Vaderen.
Hier, in de kapel-kamer te Augsburg hebben onze
vaderei» alzoo op den 25sten Juni 153(1 op heerlijke wijze de spreuk bewaarheid: „Ik zal voor koningen spreken van uwe getuigenissen, en mij niet schamen," Ps. 119:46. Ja, sedert de tijden der apostelen is er geen heerlijker belijdenis, en zoolang als de wereld bestaat, geeue zoodanige belijdenis afgelegd geworden voor eene zoo schitterende vergadering van de Grooten der aarde. De Koning der koningen was onzichtbaar tegenwoordig, met goddelijk welgevallen zag hij op deze dierbare belijdenis van zijnen Naam neder, en ver- heugde zich dat hij eens aan hen zijn Woord kon ge- stand doen : „Wie mij zal belijden voo>- de menschen, dien zal ik ook belijden voor mijnen hemelschen Vader." Iteeds op aarde mochten zij echter ook eea heerlijk
loon inoogsten. Zij gevoelden zich door de gemeeu- schappelijke belijdenis der onwankelbare waarheid Gods buitengemeen opgewekt, versterkt en gezaligd, Rom. 10 : 10. Bovendien werden zij in elk geval door deze belijdenis, voor de oogeu der menschen in een veel gunstiger licht gesteld, dan tot hiertoe het ge- val was. De invloed dezer Belijdenis op de tegenpartij was
groot en bij dezen en genen zelfs v er rass end. Velen waren met een geheel verkeerd oordeel over de Evan- gelischen opgekomen; zij hielden dezen voor ongeloo- vigen, voor onbeschaamde godloochenaars, voor ver- schrikkelijke menschen, „die de orde omkeerden, de zeden verwoestten, en onder het masker van christelijke vrijheid als wilde dieren leefden"; „die vergift uit- strooiden en den christelijken godsdienst met alge- heelen ondergang bedreigden." Zij werden nu van het tegendeel overtuigd. Eeltige katholieke vorsten geraakten zelfs in twist met hunne geleerden, omdat zij hun onware berichten aangaande de Lutherscheu hadden overgebracht. Hertog Wilhelm van Beijeren |
||||
|
De heerlijke Belijdenis der Vaderen 89
|
|||||
|
wierp een hoogernstigcn blik op Dr. Eek en vraagde
hem, of hij zich aan het weerleggen der Confessie durfde wagen, maar deze geduchte tegenstander kon slechts schoorvoetend antwoorden: „Ja, met de kerkvaders, maar niet met de Heilige Schrift", waarop de hertog hem tegemoet voerde: „Dan hoor ik het al, de Lu- therschen zitten in de Schrift en wij er naast." De bisschop van Augsburg verklaarde: „al het voorgelezene is zuivere en onloochenbare waarheid." De Confessie was de hoeksteen, waarmede de Her-
vorming inwendig tot haar geheel werd gebracht en als een feit het werkelijk leven intrad. Door deze ge- meenschappelijke openbare belijdenis werd eene nieuwe geloofsgemeenschap, eene nieuwe kerk gesticht te- genover de bestaande, hoewel deze nieuwe eigenlijk de oude, namelijk de oorspronkelijke Kerk van Christus is. En deze Confessie is voortdurend van hooge beteekenis en gewicht, zij is de groote Brief van de Evan- gelisch-Luthersche kerk die voor hart en wereld te lezen geeft wat zij op grond van de heilige goddelijke Schrift gelooft en leert. Deze kerk legt daarmede open- lijk het getuigenis af van hetgeen zij oprecht en deug- delijk gelooft. Want indien zij eenvoudig zeide, dat zij zich aan de getuigenis der Schrif; hield, dan beweerde zij niet anders dau hetgeen ten slotte alle kerken en secten eveneens doen. Zij kon dan nog altijd ge- rekend worden tot de grootste dwaalleer te behooren, gelijk onze vaderen daaraan blootstonden, voordat zij hunne belijdenis hadden afgelegd. Nu treedt zij met dezen brief welgemoed in de wereld op en spreekt: Hier staat de hoofdzaak te lezen van wat wij in den Bijbel vinden en naar den Bijbel geloovon, beoordeelt ous naar haren inhoud. Hiermede wordt alle suoode laster afgeweerd en een goed getuigenis afgelegd van ons allerheiligst geloof. Zij onderhoudt daarmede verder de uoodzakelijke eenheid en reinheid der leer in haar midden. „Eendrachtig uaar den zuiveren ziu van |
|||||
|
90 Be heerlijke Belijdenis der Vaderen.
het Evangelie moet gepredikt worden, gelijk Paulus
spreekt: Eén Heer, een geloof enz." Art. 7. Opdat hare leeraren de Heilige Schrift en hare grondwaarheden niet valsch en dubbelzinnig zullen verklaren, hetgeen op- zettelijk of uit onkunde zou kunnen geschieden, houdt de kerk hun een alom bekende leerregel voor, waarin die waarheden zoo duidelijk en beslist zijn aangewezen, dat men ze niet misverstaan of verdraaien kan. üe kerkelijke belijdenis is niet de bron des geloofs, deze blijft tot in eeuwigheid de Bijbel, maar zij is een aan liet goddelijk richtsnoer des Bijbels ontleende regel voor alles wat in het openbaar verkondigd en geleerd moet worden, en geen dienaar der kerk mag in zijne Schriftuitlegging van dezen regel afwijken. Erkent daarom de hooge beteekenis die deze Con-
fessie had en nog altijd heeft; dit heilig erfstuk der vaderen moet u eerwaardig en dierbaar zijn. Tracht er meer en beter mede bekend te worden, dan dit, he- laas! gewoonlijk \'het geval is, en laat zij uwe persoon- lijke belijdenis zijn tot aan uwen laatsten ademtocht, want een reiner, beter en heerlijker bestaat er niet. Overigens drong de zuivere en onloochenbare waar-
heid slechts bij de minderheid der tegenpartij zoo diep in het gemoed, dat deze haar in oot:noedigheid aannam. "Wie kan zeggen wat zij in de schuilhoeken van des keizers hart had uitgewerkt? Karel V scheen intus- schen tot hen te behooren, die niet den geringsten, blijvenden indruk vau de Confessie hadden ontvangen. Hij droeg onvoorwaardelijk aan de roomsche godge- leerden de schriftelijke wederlegging van het geschrift op, met welke wederlegging hij de zaak als geëindigd zou verklaren. Deze wederlegging (confutatie) welke bij de eerste samenstelling zoo slecht uitviel, dat zelfs de katholieken haar niet konden goed- keuren, werd op het bevel des keizers verbeterd en daarna op den 3^°" Augustus (1530) voorgelezen in dezelfde kerk-kapel. Melanchlon schreef daartegen weder |
||||
|
De heerlijke Belijdenis der Vaderen. 91
eene uitstekende Verdediging (Apologie) der Con-
fessie; maar de keizer wilde, de voorlezing daarvan niet vergunnen en zelfs het stuk niet in ontvangst nemen. Karcl verklaarde met de meerderheid der Sten- den dat de Confutatie de ware christelijke leer iu- hield, en het zijn onveranderlijk besluit was, dat de protestanten zich gezamenlijk daaraan zouden onder- werpen. Wel werden nog door eene uit beide partijen gekozen commissie pogingen tot verzoening aangewend, maar deze bleven zonder vrucht. Het eindbesluit van deu Rijksdag was, dat men de protestanten nog ge- durende een half jaar met rust zou laten; binnen dit tijdsverloop moesten zij tot de rechtzinnige kerk terug- keeren, en bijaldien zij dit niet mochten doen, zouden zij daartoe met kracht van wapenen gedwongen worden. Hierop legden de Evangelischen de schriftelijke ver- klaring af, dat, 7iaardien zij geen grondige wederleg- ging uit het Woord Gods vernomen hadden, zij van de duidelijke uitspraken der Apostelen en Profeten niet konden afwijken, er mocht dan geschieden wat de genadige wille Gods ook zijn mocht; daarbij her- haalden zij tevens hun beroep op een onafhankelijk, christelijk Concilie in Duitschlaud, waar zij alle zaken wilden voorgesteld en ter behandeling aanbevolen heb- beu." — Met een donker uitzicht in de toekomst keerden onze vaderen terug van den Rijksdag, die in September uiteen ging. Maar zij bleven standvastig in huu heilig geloof, en zagen van de gevaren die heu omringden op tot den heuielscheu Toeverlaat, en spra- keu: Zie, deze is onze God, op wien wij ons vertrou- wen stellen; Hij zal ons tot hulp zijn! En zij verna- men in hun hart het antwoord: „Ik beu het, die u troost; wie zijt gij, dat gij u vreest voor den mensch, die sterven zal? en voor eens menschenkiud dat hooi worden zal?" |
||||
|
92 Hoe God de handen der vijanden, bindt.
XII.
Hoe God de handen der vijanden bindt.
Het is alleszins begrijpelijk, dat de Evangelischen,
ook bij hun vertrouwen op God, alle voorzieningen trof- fen die in hunne menschelijke macht waren. Nog in den loop der herfst beraadslaagden zij, wat hen in hunnen toestand te doeu stond en in Maart 1531 sloten zij in de Thtiringer stad Schmalkalden het zoogenaamd Schmalkaldisch-Verbond, waarbij zij elkander beloofden om tot handhaving der christelijk waarheid zich vast aaneen te sluiten, en lederen aanval op hun geloof met vereenigde macht af te wereu. Zwaar had de vraag op hun geweten gewogen, of
zij de wapenen mochten opnemen tegen den keizer. Moesten zij zich als eigenlijke onderdanen des keizers beschouwen, dan was hun dit onder alle omstandigheden in het "Woord Gods verboden. Maar de rechtsgeleerden oordeelden, dat de duitsche vorsten niet slechts als keizerlijke beambten, maar geheel zelf- standig hunne landen bestuurden, ofschoon de keizer hun gemeenschappelijk hoofd was; het was dus hun plicht en voi r hunne verantwoordelijkheid, om te ver- hoeden, dat hunne onderdanen op eenigerlei wijze van het ware geloof werden afgekeerd. Zij behielden bij deze meening intusschen een gevoel van onzekerheid, en daarom bepaalden zij uitdrukkelijk, dat hun verbond niet tegen den keizer of eenige rijksmacht gericht w: s, maar uitsluitend bedoelde de afwering van geweldda- dighedcn tegen hunne eeuwige belangen. Maar wilt ge weten, wie zich met beslistheid ver-
klaarde tegen ieder gebruik van wereldsche wapenen? Het was de vrome godsman Luther. Met lioogen ernst betoogde hij, dat zijnen leer den sterke arm der uienschen niet noodig had. De ware godsdienst moest men weten |
||||
|
Hoe God de handen der vijanden bindt. 03
te beschermen met het vurig gebed, met bewijsgronden
uit Gods Woord, met christelijke lijdzaamheid, en bovenal met een onbepaald vertrouwen op God. Het zou nu voorzeker het beste geweest zijn, indien
allen zich geheel en altijd aan dit woord vau Luther hadden gehouden, maar zij deden het niet en — moes- ten wijken. Maar, omdat de groote strijder met het zwaard des Geestes zoo beslist en volhardend tegen de aanwending van het stalen zwaard ijverde, zouden zijne oogen ook de ellende van den krijg niet aanschouwen ; God verhinderde het uitbreken van den oorlog, zoo- lang Luther\'s dagen op aarde niet vervuld waren. Zie slechts op welke wijze God de vijanden weer-
hield, oin de bedreiging die in het besluit van den Rijksdag was opgenomen tot uitvoering te brengen! Ongetwijfeld was ook het onverwachte moedbetoon der protestanten en hunne nauwe vereeniging tot eene gemeenschappelijke verdediging van invloed op den vijand geweest; maar ware dit liet eenige geweest, dan zou deze, die in het bezit was van ongelijk grooter wereldlijke macht, zich daar- door niet hebben laten afschrikken om aan de ernstig gemeende bedreiging ook uitvoering te geven. Maar iets anders stelde zich tusschenbeide, en ook hierin openbaarde zich weder het hooge Godsbestuur en zijne bescherming van het godgevallig werk der Hervorming, lleeds in voorafgegane jaren was des keizers toorn en macht vaak van de Evangelischen afgeleid gewor- den door bittere twisten, die hijzelf met den paus had, zoowel als door zwaren oorlog, waarin hij met den koning van Frankrijk was gewikkeld en de roofzuchtige inval» len der Turken in zijn rijk, welke invallen voornamelijk zijnen broeder 1\'erdiuand van Oostenrijk golden. En juist nu moesten hem de Turken op nieuw de handen bin- den, die reeds naar onze broeders in het geloof waren uit- gestrekt. — De sultan Suleiman, die reeds vroeger, in het jaar 1521), het beleg voor de poorten van Weenen geslagen had, was andermaal met een geducht leger |
||||
|
t)4 Uoe God de handen der vijanden bindt.
in Hongarije gevallen en bedreigde op nieuw Oosten-
rijk. IVu kon men de soldaten niet tegen de ketters laten optrekken, zij waren noodig tegen den erfelijkeu vijand van het Christendom; ja, men had zelfs behoefte aan kelterarmen, om voornamelijk in Oostenrijk dienst te doen tegen de roof- en bloedgierige barbaren, en alzoo legde men er zich bij neder om met de ketters in vredesonderhandelingen te treden. Te Augsburg hadden de vijanden uitgeroepen : „Men
moest zich met de protestanten niet verder door vre- delievende woorden bemoeien, maar de rottende lede- mateu met het keizerlijk zwaard afbouwen ;" de keizer had aan den paus zijn keizerlijk woord verpand om, als het laatst beproefde middel op den rijksdag vruch- teloos bleek te ziju, de afvalligen met geweld in den schoot der kerk te zullen terugdrijven; de nu tot duitsch koning (opvolger des keizers) benoemde Fer- dinand, had gezegd: „dat hij niet rusten zou voor dat de Luthersche secte was uitgeroeid, al zou hij er voor tot den bedelstaf worden gebracht;" de keurvorst van Brandenburg had uitgeroepen: „Liever land en leven verloren, dan in den vrede met de Evaugelischen toe te stemmen!" en zoo meer. — En deze zelfde mannen sloten o]> den 23ston Juli van het jaar 1582 den Ne u- renberger Godsdienstvrede met de ketters, waarbij werd vastgesteld, dat tot op het aanstaande Concilie een algemeene en duurzame vrede binnen de grenzen van het rijk zou bestaan, niemand den andc- ren wegens zijn geloof zou vervolgen, maar de een den ander met waarachtige vriendschap en christelijke liefde zou te gemoet komen." De Evaugelischen bewezen nu met de grootste ge-
willigheid de begeerde hulp tegen de Turken. Met een tot heden ongekenden spoed werd een rijksleger op de been gebracht, dat, met hulptroepen uit Spanje en andere lauden versterkt, Suleimau, met zijn tal- rijk leger naar zijn rijk terug drong en een Oostenrijk |
||||
|
Hoe God de handen der vijanden bindt. 95
binneurukkend corps zijner troepen tot den laatsten
man versloeg. Nog onder den nagalm van die liefelijke Xeuren-
berger vredetonen ontsliep den 1 Rden Augustus 1532 de voortreffelijke keurvorst van Saksen, Johan de Standvastige onverwachts te Schweinitz, en ging zacht en zalig tot zijnen Verlosser, dien hij zoo trouw en onverschrokken had aangehangen. Zijn rnet denzelfden zii, en geest vervulden zoon Johan Erederik de Grootmoedige volgde hem in de regecring op. De zoogenaamde Xeurenberger Godsdienstvrede was
wel is waar slechts „een geestelijke wapenstilstand", een tijdelijke rust, maar toch werd deze gewaarborgd tot op het toekomstig Concilie, en de evangelische kerk nam nog menig jaar in wasdom toe. Het voorge- spiegelde Concilie wilde intusschen niet opdagen. Hoe sterk ook de keizer bij den paus (Clemer.s VII) daarop aandrong, deze liet er zich niets aan gelegen zijn; en of de keizer al dreigde, dat hij zelf een duitsch ker- kelijke Landsvergadering zou bijeenroepen, wanneer de paus niet tot het Concilie besluiten wilde, beloofde deze wel veel, maar nam nochtans geene ernstige maat- regelen ; hij was daarvoor met te grooten angst vervuld. Ook dit geschiedde zichtbaar onder de leiding
Gods. Men kon wel zeggen, dat God in zijne vader- lijke zorg voor de Hervorming den paus een zoo kleinmoedig hart had gegeven. Welk nut zou de Her- vorming toch gehad hebben van eene algemeene Kerk- vergadcring der westersche Christenheid, al ware het zelfs eene geweest, die niet door den paus werd be- heerscht? Daar zoudeu toch voor het grootere deel bisschop]) en zijn saamgekomen, en bovendien bis- schoppen uit de nog volstrekt pausgezinde landen. De Hervorming zou op zoodanig Concilie eveneens en nog erger verdoemd zijn geworden dan te Worms en te Augsburg, en men had dan tot de Evangelischen kun- nen zeggen: Gij hebt u tot nu toe steeds op een |
||||
|
96 Be Hervorming in Zwitserland en Frankrijk.
Concilie beroepen, welnu dan, thans moet gij u ook
aan zijne uitspraken onderwerpen. |
|||||
|
XIII.
De Hervorming in Zwitserland en Frankrijk.
Bij het rustpunt tot waar wij in de voorgaande
afdeeling met de geschiedenis der Hervorming in Duitschland zijn gekomen, kunnen wij nu gevoegelijk een blik slaan op de godsdienstbewegingen van dien tijd in eenige naburige landen. Bijna geheel gelijktijdig met de duitsche, maar van
haar geheel onafhankelijk, nam in Zwitserland de Hervorming een aanvang. Aan het hoofd dezer bewe- ging stond Ulrich Zwingli, geboren op den lsten Januari 1484, te Wildhaus in het graafschap Toggen- burg, alwaar zijn vader een staatsambt bekleedde. Hij studeerde te Bern en te Weeuen en wist zich een grooten rijkdom van menschelijke keunis te verschaffen. Evenals Luther leerde echter ook hij de Heilige Schrift kennen, die hij met ijver doorvorschte en daardoor tevens tot hoogere kennis geraakte. Eceds als prediker te Glaras (sedert 150C) erkende hij, door het meer en meer voor hem opgaande licht van het goddelijk Woord, het room- sche bijgeloof, en als pastoor te Maria Eiusiedel (sedert 1510) predikte hij reeds in tamelijk evangelischen zin. In het jaar 1518 werd hij naar Zürich beroepen, waar hij in de Domkerk het geheele Nieuwe Testament in eene volgreeks van leerredenen voor de gemeente ver- klaarde. De regeeriug zoowel als het volk betoonden zich terstoud ingenomen met zijne leer. Als het eigenlijk begin der Zwitsersche Hervorming
kenmerkt zich het jaar 1519, en het raag merkwaardig |
|||||
|
De Hervorming in Zwitserland en Frankrijk. 97
heeten, dat dit juist hetzelfde jaar was, waarin de Her-
vorming in Duitschland een aanvang nam. Want toen trok een barrevoeter monnik Bern hard Samson, met aflaatbrieven de landstreek van Ziirich door en bood deze met gelijke onbeschaamdheid als Tetzel te koop, maar waarbij zijne prijzen nog lager waren gesteld. Tegen deze onbetamelijkheid ijverde nu Zwingli even- als Luthcr. In zijn onderzoek en overweging daarover ontdekte hij telkens nieuwe gebreken in de kerk, en hij tastte deze toen op moedige wijze aan in zijne leer- redenen eti geschriften. De pausgezinden hieven nood- kreten aan, maar de vrijstaat beschermde hem. De regeering bewerkte in 1523 eene groote bijeenkomst van de partijen tot bespreking der godsdienstgeschillen, en deze werd gehouden voornamelijk tusschen Zwingli en den bisschoppelijken Vicaris-Generaal Johau Faber van Kostnitz, waarvan het gevolg was, dat de regee- ring aan alle geestelijken gebood, Gods woord rein en overeenkomstig de Heilige Schrift te onderwijzen, en dat weldra de mis en de beelden in de kerken wer- den afgeschaft. Bazel sloot zich bij Ziirich aan, en daar was het
inzonderheid de geleerde Oekolampadius, die de kerk trachtte te verbeteren. Bern euSchaffhausen volgden, en zoo werd de Hervorming in Duitsch-Zwit- serland gevestigd. — Andere kantons, namelijk de oorspronkelijke kantons Schwijz, Uri. en Unter- walden, hielden echter aan de roomsche kerkleer vast, en tusschen beide partijen brak uu de strijd los. De katholieken vieleu het Zürichsche gebied aan, voor- dat dit was toegerust tot den oorlog. Een haastig samengesteld leger, waarbij Zwingli zich voegde, trok hen te gemoet. In den slag bij Kappel op den ll<l«a October 1531 werden de Evangelischeu weldra in wan- orde op de vlucht gedreven. Zwingli hield met eene kleine schaar stand, maar zonk gewond ter aarde; een vijandelijk krijgsman verlangde toen van hem, dat hij 7
|
||||
|
98 Be Hervorming in Zwitserland en Frankrijk.
de heilige maagd zou aanroepen, en op zijne weige-
ring doorboorde hij hem de hals. Intusschen kon deze nederlaag den ondergang der
zaak van het Evangelie niet bewerken, üe katho- lieke kantons voelden zich nog in hetzelfde jaar 1531 gedrongen om vrede te sluiten en de Hervormden te erkennen. De door Zwingli in het leven geroepen godsdienstgemeenschap voert sedert dien tijd den naam van „Gereformeerde Kerk." — In Frankrijk was allereerst en reeds vroeg door de
daar overgebrachte geschriften van Luther het zaad des Evangelies opgegaan. Luther had in den beginne zelfs eene zeer gunstige meening over de Sorbonne, de zeer beroemde theologische faculteit aan de Universi- teit te Parijs; maar hoezeer bedroog hij zich, want de Sorbonne liet in 1521 zijne geschriften verbranden. En toch bestond in dit jaar reeds in de nabuurschap van Meaux eene kleine Luthersche gemeente, die ouder de bescherming van den bisschop dezer stad, den verlichten en vromen Wilhelm lirijonnet vreedzaam en liefe- lijk bloeide. „Deze gemeente is de moedergemeente der Ďransch-Luthersche kerk, welke nimmer uitgestorven is." De Heer behoede haar, verleene haar een recht opgewekt en godzalig levtn, en doe haar wassen tot veel duizendraalen duizend! Veel verder breidde zich echter in Frankrijk de uit
Zwitserland overgeplante Gereformeerde kerk uit. Toen haar eerste stichter op Kappel\'s bloedig slag- veld den laatsten adem uit den doorstoken keel uit- blies, predikte terzelfder tijd reeds op de om Bourges gelegene velden, zijn grootere navolger, een jonkman van 22 jaren, met heiligen ijver voor het herstel der kerk, hetgeen hem daartoe uit Gods woord was ge- openbaard geworden. Deze man wasJohanues Cal vijn, in het fransch
Jeau Chauvin geheeten, en den 10de" Juli 1509 te Noyon geboren. Aan buitengewone geestesgaven |
||||
|
De IIermr<ri\'"i\'j ii Zo\'lier land en Frankrijk. 99
verbond zich reeds vroeg bij hem een innig godsdien-
stige zin en enne zóo ernstig gestemde vroomheid, dat hij reeds als scholier de ondeugden zijner medeleer- lingen op gestrenge wijze berispte. Hij studeerde te Parijs voor den geestelijken stand en werd door zijn vlijt en vorderingen binnen een kort tijdsverloop zóo bekend, dat hij reeds in zijn I8<len levensjaar deaan- stellimr als pastoor te Pont-L\'Evčque verkreeg. Hier las hij de geschriften der Duitsche en Zwitsersche Her- vormers en, door hen er toe geleid, ook den Bijbel. Toen geraakte hij in twijfel over de juistheid der roomsche kerkleer: hij streed tegen dien twijfel zonder hem even- wel te kunnen overwinnen, maar aangezien hij niet meer van harte het roomsche geloof was toegedaan, legde hij vrijwillig zijn ambt neder. Hij vertrok naar de Universiteit van Orleans; daar wijdde hij zich met zijne gewone noeste vlijt aan de studie der rcchts- geleerdheid en verwierf daarin weldra zoo groote ge- leerdheid, dat men hem tot Doctor in deze weten- schap wilde benoemen, hetgeen hij echter van de hand wees; want wereldlijke titels en waardigheden trokken hem niet aan. Van Orleans ging hij naar Bourges, eu onbevredigd in zijn zoekende en smachtende ziel door de wetenschap van het. recht, greep hij nu met alle kracht naar de beoefening der oude talen, en toen hij deze niach- tig was, zette hij zich aan de studie der Heilige Schrift in den grondtekst. Toen echter daaruit het licht der goddelijke waarheid met heldere stralen in zijne ziel doordrong, kwam er eene brandende begeerte bij hem op om de Christenheid beter te onderrichten, en zoo zien wij hem in de om Bourges gelegen dorpen, waar hij in het open veld overal voordrachten hield met een zoo gloeienden ijver, dat alle toehoorders zich verbaasdeu en velen door zijne woorden werden medegesleept. In het jaar 1553 keerde hij naar Parijs terug; daar
sloot hij zich bij de gereformeerden aan, die hij door zijne geestvoll.i redenen opwekte, versterkte eu |
||||
|
100 Be Hervorming in Zwitserland en Frankrijk.
bevestigde. Voorts werkte hij op meer uitgebreid gebied
door zijne uitstekende geschriften en was hij, ofschoon nog haast een jongeling, reeds een hoeksteen der Hervor- ming in Frankrijk. Weldra echter, door de roomschen vervolgd, moest hij Parijs verlaten. In 1536 begaf hij zich naar Genčve in Fransen-Zwitserland, dat het tooneel van zijne grootste werkzaamheid werd. Hier ook was door den ijverigen prediker Farel de nieuwe leer reeds verkondigd en het volk daarvoor gunstig gestemd ge- worden. Toen Calvijn er voor het eerst predikte, geraakte het volk in vervoering; het omringde zijne woningen riep het luide uit, dat hij niet weer mocht vertrekken. Hij werd het hoofd der geestelijkheid van Genčve en ont- wikkelde daarbij eene zeer buitengewone werkzaamheid. Calvijn had een stalen wil: wanneer hij eenmaal iets
als recht en goed had erkend, dan moest alles voor hem buigen en vroeg hij naar niets of niemand om zijn doel te bereiken. Daardoor geraakte hij in botsing met veleu, zelfs met de regeering der stad, en reeds na een tweejarig verblijf werd hij uit haar verbannen. — Dit bekommerde hem intusschen niet; hij ging welgemoed naar Straatsburg, waar hij niet alleen optrad als prediker in eene Fransehe kerk, maar ook tot professor in de god- geleerdheid werd benoemd. Maar het volk van Genčve riep onophoudelijk om hein en vorderde op onstuimige wijze zijne terugroeping; waarop de regeering hoogst eerbiedig aan hem schreef, hem verzoekende om de weldaad zijner terugkeer en belovende dat zij zijnen wil niet verder zou weerstreven. Calvijn keerde terug en ontwikkelde op nieuw eene
geheel buitengewone werkkracht. Het stond bij hem vast, dat niet slechts eene nieuwe, gezuiverde kerkleer, maar evenzeer een daaraan beantwoordend nieuw christelijk leven moest worden ingevoerd, en daarheen strekte zich dus op zijne wijze zijne werkzaamheid uit. Hij voerde een zeer gestrenge kerkelijke tucht in; de hoogstgeplaatste zoowel als de geringste uit het volk, |
||||
|
De Hervorming in Zwitserland en Frankrijk. 101
die zich aan grove overtreding der goddelijke geboden
schuldig maakte, ďr.oest zich aan harde boetedoening onderwerpen. Hierdoor ontwikkelde zich, althans naar het uiterlijk aanzien, een zoo geregeld en ernstig leven te Genčve, als wellicht sedert de eerste tijden der Chris- telijke kerk niet openbaar was geworden. Men kon het Cal/ijn aanzien, dat hij het eerlijk meende en alleen de eere Gods en het heil der menschen bedoelde, en men liet zich dns zijne gesti engheid welgevallen, vooral ook, omdat hij met een onberispelijk er voorbeeldig leven voorging. Het valt echter niet te ontkennen dat Calviju heerschzuchtig was, en in kerkelijke zaken, die zelfs tot het maatschappelijk leven diep indrongen, eeue haast onbepaalde heerschappij voerde. Hij stierf op 55jarigen leeftijd aan de tering. Van Genčve uit heeft Galvijn door zijne geschriften en
zendboden, zeker het meeste en verbazend veel ge- daan voor de uitbreiding der gereformeerde kerk in .Frankrijk. Alle Hervormden in dit land namen zijn leerstelsel aan, dat eenigszius van dat van Zwingli afwijkt; hetzelfde deden de gereformeerden in Fransch- Zwitserland en ook de meeste Duitschers. — Vestigen wij thans nog eeuige oogenblikken het oog
ook naar gene zijde van het kanaal, naar E n g e 1 a n d. Ook daar was het licht uit Wittenberg doorgedrongen; maar het weerkaatste slechts bij enkelen en werd hier en daar in bloed verstikt. De Hervorming werd hier aangevangen door een koning, Hendrik Vill, een slecht en afschuwenswaardig man. Dat hij met haar eeu aan- vang maakte beteekent echter niet veel meer, dan dat hij om suoode redenen zijn land aan de pauselijke macht onttrok. Hij begeerde namelijk van den Paus, dat deze hem zou scheiden van zijne gemalin Catharina, opdat hij zijne minnares Anna liolevn zou kuiineu huweu. Toen de Paus hein dit weigerde, werd de ko- uiug woedend en verklaarde, dat van nu af niet langer de Bisschop van Rome, maar hijzelf het opperhoofd |
||||
|
102 De Hervorming in Zwitserland en Frankrijk.
der Engelsche kerk zou zijn. Hij stelde nu zelf eeue
geloofsleer op, die echter niets minder dan echt-evan- gelisch en daarentegen grootendeels nog goed-roomsch was. Aa den dood van Hendrik voerde onder de regee- ring van Eduard V] de aartsbisschop Thomas Cran- mer, in vereeniging met anderen, een zuiverder leer- stelsel in; maar ouder de opvolgende regeering van de weder roomschgezinde koningin Maria onderging hij daarvoor, met een e menigte andere belijders van het Evangelie, den marteldood. Eerst onder de opvolgende koningin Elisabeth (sedert 1358), die eeue besliste protestante was, behaalde de Hervorming in Engeland eeue volkomene zegepraal. Üe Engelsche kerk heeft hare geheel eigenaardige inrichting, maar is der gere- gereformeerde uader verwant dan d^r luthersche. In Schotland werd in het jaar 1560, door deu
met vurigen ijver bezielden Hervormer John knus; het pausdom geheel vernietigd, eu een iu leer en in- richting geheel gereformeerde (streng calvinistische) kerk ingevoerd. |
||||||
|
XIV.
1\'ogingen tot vereeniging der Protestanten.
Wij keeren nu weder terug tot Duitschland in eeu
vroeger tijdperk, en willen allereerst opmerken, hoe de Duitsche Hervorming met de Zwitsersehe iu aanraking kwam. Gelijk beide onafhankelijk van elkander ontstonden,
zoo Verkregen zij ook niet eeue geheel gelijkvor- mige gestalte, en het was voornamelijk de Leer des Avondmaals, waarin de Gereformeerden en de Lu • therschen verschilden. Zwingli zag in het Sacrament |
||||||
|
Pogingen tot vereeniging der Protestanten. 103
eenvoudig een middel ter gedachtenis, niets als brood
eu wijn, die slechts teekenen waren van het lichaam en bloed des Heereu, terwijl Lutlier zich er aan hield, dat onder brood en wijn, zij het ook op voor ons on- begrijpelijke wijze, maar toch naar de uitdrukkelijke verklaringen iu de woorden der Heilige Schrift, het waarachtig lichaam en bloed van Christus tegenwoordig zijn en genoten worden. Intusschen werden reeds terstond ernstige pogingen aangewend om de verschillende op- vattingeu nader tot elkander te brengen en de partijen te vereenigen, waartoe zich in het bijzonder, ook uit staatkundige oogmerken, de landgraaf vau Hesseu krachtig bemoeide, ten einde sterker te zijn tegen- over den gemeenschappelijken vijand. Om zijn doel te bereikeu verordende de landgraaf
reeds in het jaar 1529 eeu redetwist, een debat, zou- den wij in onsen tijd zeggen, tusschen de voornaamste godgeleerden van beide partijen. Aan de eene zijde stonden Luther, Melanchton, Jonas, Osiander en an- deren, aan de andere Zwiugli, Oekolampadius, Bucer, Hedio en anderen. De landgraaf ontving hen allen als gasten op zijn slot en bereidde hun eene eervolle huis- vesting. Gedurende drie dagen, van 1—3 October, werd daar iu tegenwoordigheid van den vorst, de grooten des lands euvele geleerden over de tusschen beiden bestaande godsdienstversnhillen gehandeld. De Zwitsers tocli had- den iu hunne geschriften kenbaar gemaakt, dat zij iu meerdere stukken afweken van de Lutherscheleeriug; b.v. betrekkelijk den kinderdoop, de erfzonde, de mede- deeling des Heiligen Geestes. In al deze stukken voeg- den zij zich echter toen aan de zijde der Wittenberger geleerden en lieten zich van hen onderrichten; ja „hoe meer zij daarvan hoorden", zegt Melanchton, „des te beter konden zij zich daarmede vereeuigen". Zoo was men het reeds op veertien punten eens geworden, maar minder gelukkig was men bij het vijftiende eu laatste puut, deleer van het Heilig Avondmaal. Luther schreef |
||||
|
104 Pogingen lol vereeniging der Protestanten.
bij den aanvang der behandeling hiervan de woorden
op de voor hem staande tatel: „D i t is ra ij n lic h a a m"; op dit I s van den hooggeloofden Insteller van het Sacrament bleef hij onwrikbaar staan, en hij beriep zich daarbij op het getuigenis des Apostels 1 Kor. 10 :16, 11 :27—29, dat het inderdaad als Is moet worden opgevat. Zwingli daarentegen volhardde on- herroepelijk bij zijn „lieteekent", en beriep zich daarbij op Joh. (5 : 63, waartegen Luther aanvoerde, dat dit hoofdstuk des Bijbels niet over het Avondmaal handelde. Zwingli kantte zich echter daarom zoozeer aan tegen het werkelijk aanwezig zijn van het lichaam en bloed des Heereu in het Heilig Avondmaal, omdat hij zich te veel door zijn natuurlijk vu-stand liet be- heerschen. Hierdoor ergerde hij zich telkens weder aan de „ongerijmdheid", dat wij „het lichaam en bloed van Christus zouden verteren", hoewel Luther in het licht stelde, dat hier geenszins sprake kon zijn van een grof- ziunulijk genieten, maar van eene veel hoogcr, geheel eeuig, gelieimnisvol en sacramenteel, maar altijd toch naar de Schrift waarachtige genieting met den mond. Het gelukte niet om op dit punt tot overeenstemming te geraken. Evenwel ging men niet op onvriendelijke wijze van elkander, maar legde wederkeerig de schiďf- telijke verklaring af: «Ofschoon wij ditmaal niet tot overeenstemmini\' kwamen ov^r de zekere tejrenwoor- digheid van het waarachtig lichaam en bloed van Chris* tus in het brood en den wijn, zoo zal nochtans de een den ander de christelijke liefde bewijzen, zoover dit ook maar eenigszins met ieders geweten is overeen te brengen, en aan beide zijden zal vlijtig gebeden worden van God den Almachtige, dat Hij ons door zijnen Geest in de rechte waarheid bevestige. Amen." Intussclien was en bleef het treurig, dat toenmaals geen volkomen overeenstemming van beide kerken gelukken wilde, hetgeen te meer bedroevend is, omdat zelfs Luther\'s kinderen in het geloof, naar de Zwitsersche zijde wer- |
||||
|
Pogingen tot vereeniging der Protestanten. 105
den getrokken. Wij hebben gezien dat zich bij den re-
detwist te Marburg ook Bucer en Hedio bevonden, deze beiden waren Straatsburger godgeleerden, die aan Zwingli\'s zijde stonden De steden Straatsburg, Mem- mingen, Lindau en Kostnilz overhandigden dan ook op den Rijksdag te Augsburg (1530) haar eigen be- lijdeiiis, omdat zij zich in het artikel dat over het Avondmaal handelde, niet bij de Lutherschen konden aansluiten, en ten aanzien van dit artikel waren er ook meerdere Duitsche steden, die zich zeer geneigd betoonden tot de opvatting der Avondmaalslcer in den geest van Zwingli. Het trouwe hart van Luther was hierover diep bekommerd ; want de man die zoo gaarne allen, onder den eenigen Christus, in dezelfde geineen- schap wilde vereenigd zien, zou liever zijn leven ten offer brengen, dan zelfs een tittel der goddelijke waar- lieid prijs geveu. Eindelijk echter scheen de zaak een betere toekomst
te hebben. Reeds in 1532 naderden de Bovenlandsche steden meer en meer tot het Luthersche leerbegrip, en daar men aan beide zijden zich hartelijk aan de zaak liet gelegen liggen, werd onder gebed en vriendschap- pelijke briefwisseling alles tot eene volkomeue vereeni- ging voorbereid, totdat eene in de leute van 1536 te houden samenkomst te Essen werd vastgesteld, om het werk met een goed einde Ie bekronen. Hoezeer Luther zich hierover verblijdde, blijkt uit een brief, waarin hij naar Augsburg schreef: „Mij is niets aangenamers overkomen in al den tijd dat het Evangelie weder aan het licht werd gebracht, dan dat ik na die be- klagenswaardige tweespalt eindelijk op overeenstera- ming mag hopen, ja, haar te gemoetzien; en wanneer zij tot stand is gekomen, wil ik onder vreugdetranen zeg- gen: „Heer, laat gij nu uwen dienstknecht gaau in vrede!" De Bovenlaudsohe afgevaardigden, Bucer en H e-
dio van Straatsburg, E recht van Li lm, Wohlfahrt eu Muskulus van Augsburg, eu voorts zendelingen |
||||
|
106 Pogingen tot vereeniging der Protestanten.
van Frankfort a/M., Eszlingen, Memmiugen en andere
steden gingen welgemoed op weg naar Eisenach Maar Luther was ziek en werd door haast ondragelijke heup- pijnen gekweld; daarom werd de verplaatsing der bijeen- komst naar het dichterbij gelegen Grimm voorgesteld. Toen de aangekomeuen dit vernamen, zouden zij eenkoe- rier vooruit met de boodschap, dat Luther en zijne col- lega\'s te huis konden blijven, want „zij zouden gaarne "VVittenberg zien en dus daarheen komen," en hierdoor werd de bijeenkomst dan ook in deze stad gehouden. Op den 22^t«n Mei had eene voorloopige vergadering plaats op Luther\'s kamer. Aan zijne zijde stondeu, behalve de professoren der Universiteit, de voortre(Fe- lijke godgeleerden Menius van Eisenach en Myconius van üotha, die zich bij de Bovenlandsche geleerden die hunne steden doortrokken, hadden aangesloten. Bucer iiain het eerste woord, en verklaarde dat ziju hart binnen in hem opsprong van vreugde over dezesamen- komst in de dierbare stad, waaruit het glansrijk licht van Gods aangezicht weder was opgegaan, en dat zijn hart met vurig verlangen was vervuld naar vereeniging, een heilig doel, naar welks bereiking hij sedert vier jaren onvermoeid had gestreefd. Luther beantwoordde hem met groote zachtmoedigheid, maar op hoog ern- stigen toon, dat ook hij eenheid begeerde, maar alleen eene waarachtige en bestendige eenheid; mochten zij deze willen, dan moesten zij hunne vroegere dwaling herroepen, en rondweg verklaren, dat het brood i s het lichaam van Christus, voor ons gegeven, krachtens de instelling des Avondmnals door Christus zelven, zoowel voor hem die het uitreikt als voor hem die het, hetzij waardiglijk of onwaardiglijk, ontvangt, en hij wenschte, dat zij zich hierover in de lioofdveigadering zouden uitspreken. Tot deze vergadering kwamen zij op den 23^U\'« Mei andermaal in Luther\'s woning bijeen; eu zie, de Bovenlandsche geleerden herriepen hunne vroe- gere leering, voegden zich van den eersteu tot deu laatsten |
||||
|
Pogingen tot vereeniging der Protestanten. 107
bij de Luthersche opvatting van het Avondmaal, eu
verklaarden zich op de meest ondubbelzinnige wijze als voorstanders van de Augsburgsche Confessie. Hierop begaven zicli Luther en de zijnen in eene aangrenzende kamer. Zij oordeelden eenstemmig, dat indien de be- lijdenis der Bovenlanders oprecht gemeend was, er niets meer geëischt werd voor de overeenstemming, en zij keerden naar de plaats der bijeenkomst terug. Luther richtte nu het woord tot de Bovenlanders, met eeue gioote opgewektheid en moed, die uit zijne oogen straal* deu en op zijn geheele aangezicht te lezen waren, en hij verzocht hen om hunne verklaring voor het aange- zicht Gods te herhalen, waartoe zij terstond bereid waren eu daaraan op plechtige wijze voldeden. Toeu verhieven Luther eu de zijnen hunne stem en zeiden: „Zoo is er dan vrede eu overeenstemming tusschen ons." Hedio eu Bucer konden hunne tranen niet weerhouden, en aan beide zijden werd God met gevouwen handen ge- dankt en daarna werden de handen tot een broederlijk verbond iueeugtlegd. Alzoo werd „het Witte nbe rger Co ncord iu m"
gesloten. Melanchtou stelde een kort formulier van eendracht op, dat door allen werd ouderteekeud en van den kansel afgekondigd. Er was groote vreugde bij allen. De Bovenlandeis predikten nevens de Wit- tenbergers, en bedienden mede hunne altaren. Toen zij terugkeerdeu en in hunne woonplaatsen de plaats gehad hebbende verzoening mededeelden, schreef unen- brieven aan Luther vol juichtonen eu zegenbeden, eneene buitengemeene vreugde heerschte in al de Bovenlanden. Bucer eu de anderen beproefden toen ernstig, om
ook eene veieeuiging tot stand te brengen van de Zwitsers met de Lutherschen. Ook deze poging scheen in den beginne te zullen gelukken eu inzonderheid betoonde Bern en Bazel zich daartoe genegen. Maar toeu verhief Zürich de stem, en de gewenschte uitslag werd verijdeld. |
||||
|
108 Pogingen tol vereeniging der Protestanten.
In lateren tijd oefende Oalvijn een grooten invloed
uit op de geheele Gereformeerde Kerk. Hij stelde het Sacrament hooger dan Zwingli; hij nam de werkelijke genieting van het lichaam en bloed van Christus aan, doch alleen eenu geestelijke genieting en ook alleen door de geloovigen, hoewel de Heer bij de aanbieding van brood en wijn zegt: Neemt, dit is mijn lichaam enz., en de Apostel van den onwaardigen dischgenoot zegt, dat hij niet onderscheidt het lichaam des Heeren, (1 Cor. 11 : 29) enz. Hierdoor kon ook in lateren tijd geene vereeniging van de beide kerken tot stand komen; en dit te minder, omdat sedert het optre- deu van Calvijn ook een belangrijk verschil ontstond betreffende de leer der uitverkiezing Van nieuwe pogingeu tot vereeniging moeten wij
hier verder zwijgen. Bene waarachtige eenheid werd tot heden niet verkregen. Deze zal eerst dan tot stand komen, wanneer alle verstand is gevangen genomen onder de gehoorzaamheid van Christus (2 Cor. 10:5) als men zicli algemeen eenvoudiglijk onderwerpt aan liet Goddelijk Woord gelijk dit geschreven staat eu zijn eigen Uitlegger is. Intusschen moeten de beide kerken, als volkomen eenstemmig in de beide hoofd- stellingen namelijk 1° dat de Heilige Schrift de. eenige kenbron is van de leer der zaligheid, en 2" dat de rechtvaardiging alleen is uit het geloof in Christus, als ten nauwste verwant elkander beschouwen, in oprechte Christelijke liefde naast elkander bestaan, en elkauder wederkeerig opwekken tot verheerlijking van God, door een waarachtig christelijk leven en voorbeeld, eu bei- den moeten aanhouden in liet gebed, om het aanbrekeu van den dag, waarop de eenig ware en Gode welge- vailige vereeniging, op grond der onveranderlijke eu onomstootelijke waarheid, zal gevestigd worden. |
||||
|
Het helsche Zion en zijn gericht. 109
XV.
Het helsche Zion en zijn gericht.
Omstreeks terzelfder tijd toen het Wittenberger
Ooncordium gesloteu werd, openbaarde zich een gods- gericht, waarover Luther en de geheele kerk zich wél mochten verheugen om der waarheid en des rechts wil, hoezeer met vrees en beving, maar dat toch ook de ziel met diepgaand leed vervulde, om de ellende die daaruit voor de menschen ontsproot. — Dat de duivel overal, waar Christus eene kerk sticht, een kapel in de nabuurschap bouwt, is spreekwoordelijk geworden; maar dat hij reeds hier op aarde een geheel koninkrijk Zion, en dat nog wel een hemelsch rijk in lichamelijke gestalte opricht geheel op zijne wijze, dat is slechts een enkele maal in de geschiedenis der wereld voorgekomen. Omdat dus deze geschiedenis zoo geheel op zichzelve staat, wil ik haar kortelijk ver- halen. In het jaar 1533 trok een zonderling man, Jan
Matthiesen, een gewezen bakker te Haarlem, üuitschland rond en verkondigde, dat hij de groote profeet was, van God gezonden om het duizendjarig Rijk op te richten. In dal rijk zou men door een inwendig licht ver- licht worden, zoodat men den Bijbel geheel niet meer uoodig had; daarin zou geene wereldlijke Overheid meer bestaan, maar allen even vrij en allen gelijk zijn; niemand zou meer iets het zijne kunnen noemen; gemeenschap van goederen zou plaats hebben; alle leden zouden louter vromen en heiligen zijn, en alle goddeloozeu moesten door hen uitgeroeid worden; allen zouden in bestendig genot en zaligheid leven. Wie echter een burger van dat rijk wilde worden, moest zich opnieuw laten doopen, aangezien de kinderdoop niets beteekeude. Deze nieuwe doop was het verbonds- |
||||
|
110 Het helsche Zion en zijn gericht.
teeken en de Goddelijke verzegeling van het deelge-
nootschap aan het zalig rijk van Zion. Dat de kin- derdoop niets beteekende had Münzer en hadden velen voor en n;i hem reeds geleerd; van dit stand- punt uitgaande, was er slechts éene schrede tot de wederd oope rij, en wij aanschouwen dus hier het vorige spektakel van Münzer, dat slechts verder werd voortgezet door den duivel. Deze Matthiesen kwam te Leiden in aanraking
met een kleermaker en waard Joh. Bock e), die hem in heerlijkheid weldra zou overtreffen. Deze Johan was schoon van gestalte, schrander en welbe- spraakt, inaar zeer lichtzinnig. lleeds sedert lang koesterde hij gelijksoortige ineeningin; hij nam de pre- diking van het genotvolle leven in Zion begeerig aan, liet zich door Matthiesen wederdoopen, en werd ter- stond zijn machtigste bondgenoot. Matthiesen zond toen zijne apostelen door Holland en Friesland tot ver in Duitschland uit. Deze apostelen vonden een buitengewoon gunstig
onthaal in de Westfaalsche stad Munster, waar kort te voren, op eenigszins geweldadige wijze en trots de ernstige waarschuwingen van Luther, reeds uit het, zuid-oosten de dwaalleer van Münzer ingang had ge- vouden. Allereerst werd inzonderheid de pastoor Bern d Rot h man door haar bevangen en een der eersten die zich door de zendelingen van Matthiesen liet herdoopen; hem volgden andere geestelijken en eene groote menigte uit het volk. Sneller nog nam deze sekte toe, toen ook Jan van Leiden in de stad kwam en optrad. Maar toen eindelijk de groote profeet zelf verscheen en verkondigde, dat volgens eene „godde- lijke openbaring" Munster als de heilige stad Zion was aangewezen, waar alle uitverkorenen zich moesten verzamelen en van waar uit het Kijk zich moest uit- breiden, ging de Wederdooperij op stormachtige wijze met reuzenschrtdeu vooruit. Het ging er zonderling |
||||
|
Het hehche Zion en zijn gericht. lil
|
|||||
|
en schrikverwekkend toe; priesters en leeken draafden
door de stad en schreeuwden als waanzinnigen: „Doet boete en bekeert u! laat u doopen, en slaat de on- gedoopte heidenen dood !" Allen die in hunne jeugd gedoopt waren, noemden zij ongedoopte kinderen. Er ontstond eene vreeselijke opschudding. Vrouwen liepen met loshangende haren door de straten, wierpen zich ter aarde en vormden met hare uitgestrekte armen kruisen, of zij wilden, in stuiptrekkingen, alsof zij den Heiland aanschouwden, Hem tegemoet in de lucht; zij klapten in de handen, sloegen op hare borsten en schreeuwden nog woester dan de mannen. De regeering der stad had nog meester kunnen
blijven ; maar in hare lafheid liet zij de wcderdoopers begaan, en nauwelijks waanden dezen zich dan ook sterk genoeg, of zij werd tot dank voor deze flauw- hartigheid door hen afgezet. Nu had Matthiesen alle macht in handen. Allereerst trok hij op de kerken los en beroofde deze van hare schatten; de altaren, doopvonten en beelden werden verbrijzeld en de crucifixen vertreden. Toen werd de stad gezuiverd van alle onreinen. Zij die het verhondsteeken van den nieuwen doop weigerden te ontvangen, werden met stokken en zwaaiden de stad uitgebannen, terwijl velen vrijwillig vluchtten. Maar hoe meer volk de stad verliet, deste- iueer Zionieten kwamen er binnen; van alle kanten liep het gepeupel toe, en inzonderheid kwamen zoo groote scharen van vrouwspersonen toegestroomd, dat haar getal weldra dat der mannelijke bewoners wel viermaal te boven ging. Alle kerkgoederen, alle eigendommen der verdrevenen eu gevluchten, alle klinkende have der bondgenooteu, alles werd in de gemeenschappelijke schatkist gestort, waaruit ieder het uoodige ontving, — en men leefde heerlijk en in vreugde. Iutusschen werd de stad door haren vorigen bisschop
met zijne hulptroepen belegerd. Matthiesen zich zeker wanend van de overwinning deed met dertig |
|||||
|
112 Het helsche Zion en zijn gericht.
man een uitval, maar werd door een voetknecht door-
stoken. De wederdoopers waren op dit bericht on- troostbaar. Maar Jan van Leiden sprong in hun midden en riep vroolijk uit, dat de Geest hem reeds voorlang te verstaan had gegeven, dat deze dingen alzoo geschieden moesten, en dat Hij door God bestemd was tot Matthiescu\'s opvolger, die hen zou leiden en weiden in het zalig rijk van Zion. Toen liet het volk zich troosten en allen sloten zich bij hem aan. Jan riep nieuwe genietingen in het leven; b.v. om de beeldschoone weduwe van Matthiesen te kunnen huwen, voerde hij, ofschoon reeds gehuwd zijnde, de veelwijverij in, als, volgens hem, door God bevolen. Het volk juichte hem uitbundig toe, en ieder man, die niet ten spot wilde zijn, nam terstond meerdere vrouwen; Jan zelf bracht het getal zijner vrouwen op zeven* tien. liet volk was overgelukkig, lachtte achter de hechte en dikke stadsmuren den vijand uit, en werd met den dag weelderiger. De goudsmid Dusentschur trad op met de be-
kendmakiug eener goddelijke openbaring, dat Zion ook een zichtbaren koning moest hebben, dat deze geen andere kon zijn dan du heilige man en profeet, Jan van Leiden, en dat hij over den geheelen aard- bodem zou heersenen, boven alle keizers, koningen, vorsten en geweldigen der aarde. Dusentschur legde hierop een blii kend zwaard in de handen des bedriegers en zeide: »jVeein het zwaard der gerechtigheid en daarmede alle macht." Hij zalfde zijn hoofd, en al het volk begroette hem als zijn koning. De koning zond 27 apostelen uit om overal zijn rijk te vestigen, en deze gingen uit om te prediken, dat alle weerspannige vorsten moesten worden omgebracht; maar zij zelf werden intusschen onthoofd of gehangen, overal waar zij optraden. In Munster behield Jan van Leiden echter de macht
in handen en leefde er in heerlijkheid. Hij was om- ringd van de schitterendste pracht. Op ziju hoofd droeg |
||||
|
Het hehche Zion en zijn gericht. 113
hij een driedubbele kroon; om zijn hals hing een
zware gouden keteu met een helder blauw edelgesteente, in de gedaante van den wereldbol, en een gouden krans met het opschrift: „Een koning der gerechtigheid voor allen." Zoo was Jan van Leiden een nieuwe Paus en een andere Christus geworden! Hij richtte een schittereuden hofstaat in en verkoos maarschalken, kamerheeren enz. Heinz Krechting was zijn minister en liemd Knipperdolling, de vroegere burgemeester, zijn beul. Als hij gericht ging houden droegen schild- knapen het zwaard en den bijbel voor hem uit, tot een teeken, dat alle geestelijke en wereldlijke macht in hem vereenigd waren. Op de markt was een hooge troon van goud en purper voor hem opgericht. Hierop plaatste hij zich wauneer hij recht moest spreken, en wie eenige zaak voor hem bracht, viel vooraf met zijn aangezicht voor hem in het stof. Ook werden op de > markt onder den blooten hemel de godsdienstoef» ningeu gehouden, die met een algemeeuen dans ein- digden. De belegeraars liepen vruchteloos storm, de weder-
doopers verdedigden zich als helden, en de vrouwen goten voortdurend ongebluschte kalk en brandend pek over de bestormers uit. Toen het onmogelijk bleek om de stad stormenderhand te veroveren, besloot men haar te omsingelen en te doen uithongeren. Toen nam de hemelschc gelukzaligheid van dit Zion een treurig einde. De hongersnood dreef ten slotte zelfs tot het eten van menschenvleesch, maar niemand durfde te klagen, want wie het waagde werd ter dood gebracht. Knipperdolling sloeg tallooze hoofden af en menigmaal hakte hij zijne slachtoffers door midden. Toen eens eene der vrouwen des konings over de ellende des volks jammerde, hieuw Jan van Leiden haar met eigen hand op de markt het hoofd af, terwijl zijne overige vrou- wen dit schouwspel omringden en daarbij Gode een loflied zougen, waarna hij met haar over den bloedigen 8
|
||||
|
114 Hel helsche Zion en zijn gericht.
bodem wegdanste, en waarbij zijn uitgeput volk hem
volgde. Eindelijk werd de stad door verraad veroverd. Het
vijandelijk leger drong woedend de stad binnen en bracht eene vreeselijke slachting onder de nog levenden teweeg. De inenschen werden uit de vensters geworpen en met spiesen opgevangen. De profeet werd gevonden in een hol, waar hij zich verscholen had. Nog eenmaal verhief zich zijn trots; hij riep zijne vangers toe: »Wie het wagen durft om de hand uittestcken naar Gods gezalfden knecht, zal eeuwig branden in de vlammen der hel!" — De koning van liet helsche Zion werd in een ijzeren kooi door het land tentoongesteld, daarna weder te Munster gebracht en op de markt, ter plaatse waar zijn troon had gestaan, ter dood gebracht. Twee beulsknechten knepen hem met gloeiende tangen gedu- rende twee uren. Toen werd zijn trots gebroken ; hij brulde het uit en bekende dat hij den dood tienvoudig verdiend had; eindelijk werd hij met gloeiende dolken doorstoken (22 Jan. 153G) Krechting en Knipperdolling ondergingen hetzelfde lot. Hunne lijken werden in ijzeren kooien aan den toren der Lambertuskerk opge- hangen, welke kooien aldaar nog in onzen tijd kun- neu gezien worden. |
||||||
|
XVI.
Toenemende bloei der Hervorming.
Het ontbrak in geenen deele aan vijandelijke Eoom-
schen, die ook de Munstersche gruwelen als een schuld op de Hervorming wierpen; maar ook dit kou haar |
||||||
|
Toenemende bloei der Hervorming. 115
niet meer schaden. De leer van de Evangelischen was
nu openbaar geworden; de belijdenis van Augsburg kon niet meer verward worden met allerlei vreemdsoortige secten; bij deze secten deed, gelijk Lutlier het uit- drukte, de duivel, evenals te Munster, door goddelijke, beschikking, zijn werk zoo ruw, dat een blinde zelfs de afwezigheid van den Geest en het werk der AVit- tenbergers daarin moest zien. Ook de wederdoopers zelven droegen alles bij ter weerlegging van deze be- schuldigingen, want zij schimpten gedurig op Lutlier, zeggende „dat deze nog erger dan de Paus was." Ongedeerd dus door deze omstandigheden en veeleer
inwendig er door gelouterd, nam de Evangelische kerk al meer toe in wasdom en kracht. Over haar uiterlijken bloei deelen wij thans het een en ander mede. In het jaar 1584 werd (Jlrich van Würtemberg
weder in de regeering van zijn hertogdom hersteld. In zijne verbanning had hij het Evangelie leeren ken- nen en hij keerde nu als een waarlijk vroom vorst terug. Terstond voerde hij dan ook in zijn land de algemeen begeerde Hervorming in. In 1558 schaarde zich ook het hertogdom Saksen
onder de banier des geloofs. Saksen was in dien tijd in twee deelen gescheiden, namelijk in het keurvor- stendom en in het hertogdom (het latere koninkrijk). Maar de hertog George geleek in het minst niet op zijn neef, den beminnelijken keurvorst, en bleef tot op het einde zijn levens een beslist tegenstander van Luther. Na zijn dood echter sloot zijn opvolger Hendrik zich onverwijld bij de zaak des Evangelies aan, en zijne on- derdanen dankten God op hunne knieën voor dezen gun- stigen ommekeer. Ook in Brandenburg verkreeg het Evangelie de
overhand. De keurvorst Joachim I had zich een zoo groot vijand der Hervorming betoond, dat zelfs zijne gemalin Elizabeth, wegen hare gehechtheid daar- aan, zijnen doodelijken haat moest ontvluchten; maar |
||||
|
116 Toenemende bloei der Hervorming.
zijn zoon en opvolger Joachim II trad sedert 1539
in het midden van zijn verheugd volk als haar voor- stander en verdediger op. In het jaar 1542 werd een andere bittere vijand
der Hervorming, hertog Hendrik van Brunswijk, die een zeer slecht mensch was, door de naburige vor- sten in den oorlog verjaagd, en daarna terstond door het geheele land de sedert lang gewenschte godsdienst gevestigd. Nog bij het leven van Luther zien wij ten naastebij
al wat in dezen tijd het evangelisch Duitschland is, deel uitmakend van de kerk, zooals zij in dien tijd geworden is, — behalve de in hfdst. 9 en de hierbo- ven genoemde gebied plaatsen nog Pom meren, Si- lezié\', Mecklenburg, Holstein, Oostfries- land, de Pfalz, Baden, Nassau, Schwarzbu rg enz.; voorts de vrije steden Hamburg, Brem en, Lubeck Maagdenburg, Erankfurt, Ulm, Straatsburgen anderen. Half Duitschland was binnen korten tijd bevrijd van de pauselijke tirannie. „Onze ziel," aldus mocht meu zingen, „is ontkomen, als een vogel uit den strik des vogelvangers \\ de strik is gebroken en wij zijn ontkomen." Zelfs in de onder streng katholieke heerschappij
staande landen, Oostenrijk, Bohemen, Moravië en andere waren verwonderlijk veel aanhangers der Evan- gelische zaak. Koning Fcrdinnnd, de beheerscher der Óostenrijksche erflanden, werd zelfs door zijn eigen Stenden aangezocht om de Hervorming in te voeren, en slechts door buitengewone krachtsinspanning kou hij verhinderen dat zij in zijne staten de overhand verkreeg; toch bleef ook onder druk en vervolging een aanzienlijk doel zijner onderdaneu het Evangelie toe- gedaan. Weldra liet het zich aanzien dat zelfs een geeste-
1 ij k keurvorsteudom deel zou uitmaken van het lichaam der Evangelische kerk. De oude keurvorst Herman van |
||||
|
Toenemende bloei der He. vorming. 117
|
|||||
|
Keulen kwam tot de erkentenis der waarheid en wilde
toen dien zegen ook over zijn volk brengen, lteeds had hij den raad ingewonnen van 15ucer en Melanchton (1541—43) hoe hij de zaak zou aanvangen. Maar het «lomkapittel verzette zich tegen hem en riep de hulp in van den paus en den keizer; de oude keurvorst gaf echter den strijd niet op, maar hij werd overwonnen en gaf toen zijnen erfstaat prijs. Slaan wij nu onzen blik over de grenzen van
Duitschland, dan zien wij, hoe reeds in de eerste jaren de Hervorming ook daar buiten een voorspoc- digen weg voud, en allereerst zich vestigde over de geheele uitgestrektheid van een aangrenzend land. Uit land is üost- of Oud-Pruisen, waar de bevolking wel is waar nog de duitsche taal sprak, maar deze toch nauwelijks meer herkend werd als tot Duitschland te behooren. Het land was eene bezitting der duitsche ridderschap, maar hare grootmeesters hadden er reeds ge- ruimen tijd eene onbeperkte heerschappij uitgeoefend. De grootmeester Albrecht van Branden burg maakte het laud tot een gewoon hertogdom en voerde kort daarna, met toestemming zijner twee bisschoppen van Samland en Pomesanië, het Evangelisch Christen- dom in, en het hervormingswerk gelukte hier zonder slag of stoot. In Denemarken en Noorwegen, welke lauden
destijds ouder éen bestuur vereenigd waren, beguu- stigde de koning van haar begin af de Hervorming. Keeds in 1520 predikte aldaar een door Luther uit- gezonden Evaugeliebode, Martinus lleiuhard, vrij en on- verlet. In het jaar 1527. verleende de llijksdag van Odensee aau de Evangelischeu gelijke rechten en vrij- heden als aau de katholieken, en sedert 1536 werd de Luthei\'sche godsdienst er de heerschende. In 1537 beriep koning Christiaau III Dr. Bugenhageu om de evangelische kerkorde in zijn rijk te regelen, en deze bleef er tot dit doel gedurende vijf jareu. |
|||||
|
118 Toenemende bloei der Hervorming.
In Zweden hebben twee voortreffelijke mannen,
leerlingen vau Luther te Witten berg, Olaus en Lourens Peterson, de zuivere leer gepredikt en stegen er tot hooge waardigheid. Olaus werd kanselier
der Universiteit, Lourens aartsbisschop van Upsala, en daardoor luidden zij zooveel grooteren invloed op de vestiging der Evangelische kerk. Op den Kijks- dag van Westerüs, ia liet jaar 1527, werd de katho- lieke partij in hare macht gestuit, en op den liijks- dag aldaar in 1544 het laatste overblijfsel vau het pausdom vernietigd. Ook in Hongarije en Zevenbergen ging het
licht in heldereu glans op; in Hongarije voornamelijk door Mattheus Devay, in Zevenbergen door Joh. Honter. Trots langdurige eu zware vervolging, vol- hardde een groot gedeelte der bevolking bij de belij- denis van het Evangelie. In Polen echter, waar de koning zoowel als de
geestelijkheid een hardnekkigen tegenstand bood, bleef het getal der Evangelischeu klein. Eindelijk brak zelfs in Italië en Spanje, de meest
bijgeloovige lauden van Europa, de vlam van het Evau- gelie uit en dreigde er alles te doen ontbranden. Ueze vlam werd echter weldra gedoofd door de oprichting van tallooze brandstapels voor allen, die zich der Her- vorming toegedaan betoonden. Eu nu ons dierbaar Vaderland!
Voor ons, die in deze dagen leven, is het schier
onbegrijpelijk, «lat de vrijheid die wij genieten, niet altijd in deze landen heeft bestaan. Wordt niemand onzer nu oin des geloofswille vervolgd, daar zijn dagen geweest, waarin stroomen bloeds vergoten werden juist om het geloof, liet is daarom te betreuren, dat wij zoo weinig waardeeren, tot welk eeneu prijs ook in ons land de vrijheid des gewetens verkregen werd. De weg der vadereu ging niet langs ellen paden, maarzij hadden het veeleer zwaar tegenover hunne vijanden te ver- |
||||
|
Toenemende bloei der Hervorming. 119
antwoorden. Gelijk eens de mannen, die de muren van
Jcrusalem optrokken, met hot zwaard in de eene en het werktuig in de andere hand arbeiden moesten, omdat de vijanden hen gedurig belaagden, zoo gingen ook de vaderen gewapend naar hunne bijeenkomsten, onzeker van hun leven. En dat, niettegenstaande vervolging, verbanning eu moord, ons land niet een zoodanig ge- worden is, waar het woord van priester of paus, maar alleen het woord Gods als het hoogste geldt, dit dan- ken wij niet aan menschen, maar aan God alléén. Wij kunnen ons gemakkelijk voorstellen, dat eene zoo
groote gebeurtenis als de Hervorming ook hier niet zon- der invloed bleef, maar terstond de geesten moest wakker schudden, te meer daar reeds vroeger enkele sterren i\\nn nacht hadden verlicht. Immers wij moeten niet vergeten, dat ons land reeds eenegroote rol speelde in de voorberei- ding tot de Hervorming. Ons volk, indien we het zoo eens uitdrukken mogen, was godsdienstig van natuuren daarbij vrij, zoodat iedere onderdrukking steeds hevig verzet uit- lokte; daarbij kwam nog dit: door den grooteu handel eu daardoor heerschenden welstand, die hun oorsprong hadden in ijver en trouw, was hier een flink en kloek volk opgegroeid, dat wist wat het wilde en door dege- lijkheid uitmuntte. Deze om zoo te spreken heerschende volksgeest werd aangewakkerd en aangevuurd door de geschriften en den arbeid van vrome, degelijke mannen, die niet tevreden met het uiterlijke waarin de Uoomsche kerk hare kracht zoekt, er op aandrongen dat de gods- dienst meer zaak des harten zou worden. Wij mogen, al kunnen wij ze ook maar kortelijk vermelden, deze mannen niet voorbijgaan.. In het midden der ] 4\'te Eeuw leefde zekere Gerhard
Groote, die als boetgezant het land doortrok eu de Evangelische waarheid verkondigde: „Wie in zijne zon- den sterft, wordt veroordeeld, al zou ook onze lieve vrouw met alle heiligen voor hem bidden." Met eeu zijner vrienden stichtte hij de Vereeniging van de |
||||
|
120 Toenemende bloei der Hervorming.
Broeders des gemeenen levens, wier doel het was,
Biet hehulp van op te richten scholen, ware vroom- heid des harten te bevorderen. Eu hoe zouden wij hier den man vergeten, wiens werk, na den J3ijbel het meest verdiende gelezen te worden, Thomas van Kem- pen, de schrijver van de „Navolging van Christus", dat boekske, zoo kinderlijk eenvoudig en tegelijk zoo verheven schoon, dat indruk heeft gemaakt op duizen- den en zegen verspreid voor honderden, gelijk dit eens de eeuwigheid zal openbaren. Deze mannen nu waren niet Protestant, maar op weg om het te worden; zij waren de verkondigers van den beteren dag, die weldra zou komen. Maar boven deze beiden staat nochtans Wessel Gansfort uit Groningen, die de groote waarheid uitsprak: dat elke godsdienstige leering steunen moest op de Heilige Schrift. Vergeten wij ook Erasmus den ltotterdammer niet, die wel is waar den moed of het geloof niet had, te wijkeu voor wat hij verkeerd vond, maar die toch in Gods hand het middel werd om velen te doen inzieu, dat in Jiome\'s kerk veel gevon- den werd, wat den toets van Gods woord niet kan doorstaan. Wij dragen roem op zulke mannen, die, even als eens Johannes de Dooper voor Christus, weg- bereiders waren voor den nieuwen dag, die verschij- nen zou. Toen iu Duitschlund Luther was opgestaan en er de
Schrift had gepredikt, waren zijne geschriften weldra in menigten onder het volk verspreid. Wie had deze dus hier kunnen tegenhouden, wie had kunnen verhinderen, bij het groote verkeer dat de handel noodig maakte, dat hier verborgen bleef, wat ginds reeds schitterde in volleu luister? En al werd door de Hoogeschool van Leuven het doemvounis over die geschriften uitgesproken en zij daarna openlijk verbrand, het bleek ook hier, dat de ou- derdrukkiug vaak doet wassen. Daarbij kwam de ook hier gedreven aflaathandel, die menig ernstig man verlan- gend deed uitzien, of er niet een held zou opstaan die |
||||
|
Toenemende bloei der Hervorming. 121
de dorschvloer zou doorzuiveren, en die, vernemende
dat Luther tegen dien handel had geschreven, verlan- gend uitzagen naar zijne geschriften. De vruchten bleven dan ook niet uit; velen werden hervormingsgezind, en graaf Hendrik van Nassau, stadhouder van Holland, Zeeland en Vlaanderen, kon reeds der Haagsche gees- telijkheid toeroepen: Gaat gij heen en predikt het Evan- gelie van Christus, gelijk net door Luther gepredikt wordt; beleedigt niemand, dan zal niemand klagen, dat gij anderen moeielijk valt " Dat was ongedacht waarlijk reeds een groote zegen. En wilt gij nog meer ? Der landvoogdesse Margaretha werd de klacht gebracht, dat Luther zoo veel kwaad deed. Zij vroeg: „Wie is toch die Luther?" „„Wel een ongeletterde monnik."" „Welnu," zeide zij, „schrijft gij dan, die zoo geleerd zijt, tegen dien eeuen man en men zal u meer dan hem gelooveu.\'\' Indien dit reeds het gevoelen was van hooggeplaatsten, wat moesten dau de eenvoudigen naar de wereld wel denken, die niet door staatkunde ge- drongen werden om vaak den mond te snoeren. Maar donkere dagen waren aanstaande, de wolkeu
pakteu zich samen en voorspelden eene hevige uit- barstiug. Bloed zou vloeien, wraakkreteu zouden op- gaan, maar ook heerlijke psalmen vol hoop en blijdschap ten hemel stijgen. Dat zou het werk Gods zijn en niet der meuschen! God wilde, dat door strijd en lijden de gemeente zou gegrondvest worden. In de voorgaande bladzijden is reeds melding ge-
maakt van het Edict van Worms. Kon dit in Duitsch- laud niet tot uitvoering komen, hier ging het beter. De landvoogdesse kreeg dan ook bevel het gestreng uit te voeren. Eu het zou uitgevoerd worden. Twee van de eerste vijanden der nieuwe beweging werden tot geloofsrechters aangesteld; hunne namen zijn Eraus van der Hulst eu ecu monnik Nicolaas van Egmoud. Zij opendeu den strijd eu — ons land geniet de eer de eerste martelaars voor de goede zaak te hebben |
||||
|
122 Toenemende bloei der Hervorming.
opgeleverd. Wij kunnen, het spreekt van zelve, niet
allen noemen die onder beulshanden stierven, wij staan alleen nog eens stil (bl. 07) bij de meest beken- den, en daii noemen wij het eerst den vromen Hendrik van Zutfen, kweekeling van Luthcr. Hij predikte to Antwerpen de nieuwe leer, en werd daarbij door dui- zenden aangehoord ; maar dit was juist reden genoeg voor v. d. Hulst om zijne gevangenneming te bevelen. "Welnu! dit geschiedde dan ook; maar men h.id buiten den waard gerekend, dat is hier, buiten het volk, dat, onderricht van het dreigend gevaar, in allerijl naar do gevangenis snelt en het genoegen mag smaken Hendrik te redden. jSIet meer veilig in de stad, ontvlucht hij naar Brenieu en vindt er geopende ooren en harten, — maar zijn dood was besloten. Eene dweepzieke menigte, aangevoerd door nog dweepzieker monnikken valt hem aan, toen hij op reis was naar het dorp üitlunarschen om te prediken; geboeid naar den brandstapel gevoerd, was het zijne laatste bede. in navolging des Heilands: „Vader vergeef het hun." Hij stierf in den vreemde; maar op den lsten Augustus 1525 zag men ook te Brussel de eerste martelvuren rooken. Toen namelijk Hendrik van Zutfen als prooi aan de hauden der Inquisiteurs ontvallen was, moesten de broeders van het Augustijner klooster, waaruit hij ontvlucht was en men hem had laten ontvluchten, het misgelden. Bovendien stond, en niet ten onrechte, dit klooster onder verdenking van der Hervorming genegen te zijn. Sommige der broeders, toen zij werden ondervraagd, herriepen, anderen weifel- den, twee echter, Hendrik Voes en Jan van Esch weigerden te herroepen en werden ten vure gedoemd. Maar hun doodsweg was een overwinningsweg. liet volk, dat met kille huivering toezag hoe alles geschiedde, hoorde hun woord: Wij gaan als Christenen sterven. Toen de vlammen om hen heen sloegen en het vuur reeds hunne kleederen had verzengd, vernamen de getui- gen van uit do vlammen een heerlijk „TeDeuui": U |
||||
|
Toenemende bloei der Hervorming. 123
God, U loven wij! Luther vernam wat geschied was en
juichte, dat God ook deze mannen broeders was nabij geweest op hun somberen doodsgang. En de toeschou- wers? Het sloeg hen niet terneer, maar verhoogde hun moed en staalde hunne kracht. Zij hadden nu gezien, wat geloof en gebed vermochten. Luther vatte de pen op en schreef aan de Christenen in Holland on Braband. Ja, het moest de moedeloozeu sterken, wanneer ze daarin lazen : „Ach welk eene kleine zaak is het door de \\ve- reld beschimpt en gedood te worden; want wij weten dat hun bloed kostelijk is in Gods oogen. God zij geprezen, dat wij beleefd hebben echte martelaren te zien en te hooren, wij die tot nu zoo veel valschc heiligen hebben aangebeden; wij hier in Duitschland zijn noch niet waardig geweest aan Christus zulk een heerlijk offer te brengon.\'\' Maar wij richten nu onze blikken naar Noord-
Nederland. Twee jaren zijn voorbij gegaan sedert Yoes en van Esch zijn gestorven en nog heugde velen die dag. Maar thans zou2\\Toord-Nederland den eersten marte- laar aanwijzen, die zijn geloof niet verloochende, namelijk Jan de ISakker, «eboortig uit Woerden. Vroeg reeds had hij een helder inzicht in de waarheden des Christendoms. Dit openbaarde en predikte hij; maar verbanning was zijn straf. Doch dit baatte niet veel, want het was ook zijn leuze: ik geloof, daarom spreek ik. Üp nieuw reisde hij naar Woerden, maar deze reis zou hem het leven kosten. .Ken allaatkramer betreedt het stedeke en pre- dikt er; de Hakker vergeet zijn toestand en predikt daartegen. Dat was te veel; de edele strijder voor de waarheid werd gevat, en \'sGravenhage was de plaats werwaarts men hein voerde. In zijne laatste uren werd hij nog door zijn vader bezocht, die evenals de moeder, van welke liet boek der Maccabeeën ons verhaalt, zijn zoon aanspoorde om voor alle dingen getrouw te blijven. Eu dat zou hij. Op eene hooge stellage geplaatst iu priesterkleediug, werd hij eerst ontwijd, eu daarna met |
||||
|
124 Toenemende bloei der Hervorming.
eene zotskap op het hoofd aan de bespotting prijs ge-
geven. Daar gaat de sombere stoet ter brandsstapel voorbij de gevangenpoort. Achter hare muren zitten zijne medebroeders; hij ziet eeuigen hunner en spreekt een woord van vermaning. En zij? Zij antwoorden hem met het lied: O zalig feest der martelaren. Daar betreedt de 27jarige man den brandstapel en kent geen vrees. Dood waar is uw prikkel! zoo roept hij uit; — de dood komt tot hem, en als door een diepen slaap be- vaugen gaat hij de eeuwige ruste in. Maar de ruimte in dit werkje is te beperkt, en het
bevat niet eene geschiedenis der Hervorming in ons land alléén, daarom moeten wij kort zijn. Anders! ja wie zou ze kunnen noemen de duizenden die vol moed en vrede heengingen. Dat zij ons maar ten voor- beeld zijn mochten! Doch niet alleen met den dood strafte men, ook andere straffen, als verbanningen hetver- beurd verklaren van goed en have, waren aan de orde van <len dag. Ieder die de plakkaten (d. w. z. regeeriugs- stukken, waarin op straffe verboden werd de nieuwe leer aan te nemen) ontliep niet aau het gerecht. Maar het baatte weinig: het bloed der martelaren, dat te allen tijd het zaad der kerk is geweest, droeg ook hier steeds meerder vrucht. En, vergeten wij vooral dit niet, daarbij kwam nog, dat eene nederduitsche vertaling uitgegeven werd naar Lutlier\'s duitsche Bijbelvertaling, welke als welkome gast in houderde huisgezinnen werd binueu- gehaald. Deze welkome ontvangst gaf echter op nieuw reden tot vervolging en herhaalde bevelschriften. Doch laat ons eerlijk zijn en erkennen, dat eeu
enkele maal deze plakkaten tegen de ketters, helaas! noodig waren. Wij deuken hier weder aan de ook uit de Vaderlaudsche Geschiedenis zoo bekende Wederdoo- pers, wel te onderscheiden van de Doopsgezinden. Men weet hoe zij te Munster hebben gehandeld en hoe zij daar vervielen tot de ergerlijkste zonden, hoe vleeschelijk hun streven was, en hoe zij ten laatste op vreeselijke |
||||
|
Toenemende bloei der Hervorming. 125
|
|||||
|
wijze werden onderdrukt. Wie hunne handelingen ook
goedkeurden, zeker Menno Simons niet; zijn streven was het om de reinheid van leven opnieuw in eere te brengen. Bijzondere gedachten over eed, doop, overheid enz. leg- den den grond voor de Doopsgezinde Gemeenten. Daar echter de doop der bejaarden vooral haat bij do geloofs- rechters deed oprijzen, kan het ons niet bevreemden, dat ook tegen deze Doopsgezinden met dubbele woede werd gestreden. Dit alles geschiedde nog ouder het bestuur van
Keizer Karel V, den man, die eene zoo gewichtige rol speelde in de geheelc geschiedenis van dien tijd. Zoo hij had willen letten op de leidingen Gods, zijn naam zou ook nu nog door ieder genoemd worden als van een vorst, die eigen voordeel ter zijde stelde ten bate zijner onderdanen; zoo hij zijne gaven had willen besteden en hij bezat er vele, tot bevordering van gewetensvrijheid, menig mcnschenleven zou gespaard zijn gebleven; nu kon hij zich beroemen, in zijn leven 50,000 menschen te hebben laten dooden. Voor het uiterlijke gehecht aan den godsdienst zijner vaderen, was hem dit toch geen volle ernst. Of hoe zou het anders mogelijk wezen, dat een goed zoon der kerk van Rome, de stad der Pausen liet plunderen! Men denkc nu echter niet, dat een af- stand doen van de regeering niet anders dan goede ge- volgen zou kunnen na zich slepen ; de een maakt slechts plaats voor den ander, de personen veranderen daarbij wel, maar niet altijd de beginselen. Wie was die andere, toen Karel den heerschersstaf neerlegde? Zijn naam staat met zwarte letters in de historiebladen geschreven als Mips II van Spanje. Het voegt niemand in te dringen in het oordeel, dat de Hechter over levenden en dooden eens over ons allen houden zal, maar deze........!
Onwillekeurig knoopen wij aan zijn naam het woord
„Inquisitie" vast. Deze, een rechtbank des geloofs tot onderdrukking der ketterij, ecne plant van Spaanschen bodem en daar te huis, werd ook hier ingevoerd. Wreed |
|||||
|
120 Toenemende l/loei der Hervorming.
was die rechtbank in hooge mate, niets en niemand ont-
ziende; alles diende immers, volgens haar, tot meerdere eere Gods! en was die eer niet het hoogsteP Dertien nieuwe bisdommen werden ingesteld, natuurlijk tot krach- tiger uitvoering der plakkaten. Alles wees op spoedigen ondergang, men zag de pijl, die door de hand des boog- sehutters geschoten werd, en men wist waarheen; maar de protestanten wisten ook dat God regeert; en wat hier de menschen ten kwade hadden gedacht, dat dacht God ten goede; in menig hart werd nu de keuze beslist tusschen „vergaan of blijven" en beantwoord met een krachtig: met God vermogen wij alle dingen. En Gods hulp was dringend noodig. De kardinaal
Granvclle maakte aan Ellips van Spanje en aan Hendrik II van Frankrijk duidelijk, dat de ketters moesten uit- geroeid worden. Dat voorstel viel in goede aarde, een verbond werd gesloten, en niemand wist van dit verbond als deze drie en — maar gij weet het reeds — ook Willem van Oranje. Op een zomersenen dag waren Hendrik II en Willem
van Oranje op de jacht; de koning wordt vertrouwelijk en deelt zijne geheimen mede, ook het groote geheim van den kettermoord. De Zwijger zweeg, maar vatte ter- stond het plan op om den aanslag te voorkomen. Hoe? De bondgenoot van Hendrik 11 zou daartoe zelf het mid- del zijn. Philips vertrok naar Spanje en liet het bestuur van deze landen over aan zijne bastaardzuster Marga- retha van Parma en stelde Willem van Oranje aan tot stadhouder over Holland, Zeeland enz. Wij vragen u die dit leest, gelooft gij in eeue Voorzienigheid ? Weluu, is haar weg dan hier niet duidelijk kenbaar? Eu wan- neer wij dit toestemmen, dan voegt het ons bovenal Hem de eer te geven, die het lot van natiën en volken regelt, maar eer ook aan hem, dien wij met een dank- baar gevoel den Vader des Vaderlands heeten. Het is waar, veel kon hij in den beginne niet doen, maar later zou zijn invloed zich te meer doen gelden. |
||||
|
Toenemende Moei der Hervorming. 127
Hoe meer de onderdrukking toenam, des te meer
ook wakkerde de. invloed van Oranje aan. Het gehikte hem met de Graven Egmond en Hoorne, Granvelle uit den Baad te krijgen; meer nog, hij bewerkte, dat Egmond naar Spanje ging om van den koning verzach- ting der plakkaten te verwerven, en al mocht dit ook niet baten, het was in ieder geval toch reeds een bewijs, dat men aan den arbeid was getogen. Belangrijke gebeurtenissen werden nu beraamd en
ook voorbereid. Eenige edelen, met Philips van Maruix, Heer van St. Aldegonde, aan het hoofd, sloten in 1565 een verbond om de. inquisitie zooveel doenlijk tegen te gaan. Aanvankelijk door elf hunner onderteekend, klom het aantal der bondgenooten wellra tot vier hon- derd. Hendrik, Heer van Brederode en Lodewijk van Nassau stelden zich aan het hoofd der edelen, die het plan hadden opgevat gezamenlijk naar liet paleis der landvoogdesse te gaan om haar een smeekschrift ter hand te stellen. Dit plan werd werkelijkheid op den 5den April 1566. Geen wonder dat Margaretha, deze dingen ziende, eenigermate verschrikt was; maar een hoveling stelde haar gerust: immers wat waren die mannen anders dan bedelaars (in het fransch gueux, van daar de naam geuzen). Maar die bedelaars zouden het toouen voor het oog van de geheele waereld, dat zij een moedig hart omdroegen, en de Geuzenuaam die de eerenaam van de stichters van onzen Staat werd, zou spoedig door het land weerklinken, en vernomen wor- den beurtelings met vreeze en beving, vreugde en jubelen. Terwijl de edelen aldus handelden, bleef intusschen
het volk niet zouder prediking, zoo noodig voor de geboorte en de versterking des geloofs. De hoofdvraag was echter gedurig: Waar zou men prediken? Tot hiertoe had men het bedektelijk en binnenkamers kunnen doen, zou men het thans niet in het openbaar durven wagen? Eu wederom was het in \'t jaar 1866 dat men voor het eerst eene hagepreek kon hooren. Men kwam |
||||
|
128 Toenemende bloei der Hervorming.
samen onder het vrije hemeldak, doch liefst daar waar
hagen eene natuurlijke omheining vormden, en hier- door verkreeg deze wijze van Evangelieverkondiging den naam van Hagepreek. Niet ieder was zoo moedig als de Heer Van Kuilenburg, die de prediking binnen zijne stad toestond; de Amsterdammers b.v. moesten naar de overzijde van het IJ om Gods woord te hooren. Van toen af echter kwamen de hagepreeken in zwang en men maakte er ijverig gebruik van, al moesten de mannen er ook gewapend heenlrekkcn, en overal schildwachten uitgezet worden, om voor naderend gevaar te kunnen •waarschuwen; meermalen waren er over de 5000 men- schen bijeen om Gods woord te hooren. Voorwaar! deze tijden vau strijd en oi.derdrukking zijn niet weinig beschamend voor de christenen van onze dagen. Maar niet alle hagepredikers waren gematigd, niet allen leer- den roemen iu de verdrukking; dit bewees de 14de Augustus, toen eene opgewondene bende den beelden- storm begon te Artois in Vlaanderen. Gelijk de storm- wind zijn gebulder doet hooren over het gehecle land en deze tot aller oor doordringt, werd ook de mare van hetgeen in Artois geschied was als op zijne vleugelen door het land gedragen. Op weinige uitzonderingen na hadden in schier alle
steden de uitbundigste tooneclen plaats; kerken wer- den bestormd, beelden vernietigd, prachtig schilder- en beeldhouwwerk ging voor altijd verloren. "Wij zullen die daden niet goedkeuren, wat slecht is blijft slecht, wie het kwaad ook doet; maar die beeldenstorm mag daarom niet op rekening gesteld worden van de zaak der protestanten, verre van daar. Een Willem van Oranje keurde hem met velen ernstig af. Maai het was ge- schicd en de gevolgen bleven niet uit. Deze waren zwaarder dan men had kunnen denken, want Alva kwam en met hem al de ellende van den tachtigjarigen oorlog. Over oezen zullen wij nu niet spreken, genoeg is het voor ons doel te vermelden, dat op den 23stcn |
||||
|
Toenemende Moei der Hervorming. 129
Januari van het jaar 1579 een verbond werd gesloten
door de provinciën Holland, Utrecht, Zeeland, Gel- derland en Friesland, bekend onder den naam „Unie van Utrecht"; men zwoer elkaar bij te slaan, waar het heiligste recht, de vrijheid des gewetens, werd aan- gerand. Het belangrijkste artikel in dit verbond was dit, waarin bepaald werd, dat Holland en Zeeland, ten aanzien van den godsdienst zouden mogen handelen naar goedvinden, en dat in de overige gewesten room- schen en onrcomschen vrijheid van godsdienst zouden verkrijgen of behouden, zoodat niemand om zijne gods- dienstige belijdenis zou mogen vervolgd worden. In 1581 werd Philips afgezworen; en waar op deze wijze de hoofden van den Staat met goedkeuring der burgerij handelden, kon het Protestantisme geacht worden nu ook in ons dierbaar Vaderland vnst gegrondvest te zijn. De Heer had wonderen verricht, onze zielen danken
Hem daarvoor! Letten wij nu ook op den inwendigen bloei der kerk,
en vraagt men, hoe zich het christendom in het leveu der Evangelischgezinden openbaarde, dan moeten wij antwoorden, dat allerminst een hemelsch Zion van enkel heiligen en vromen, die in zaligheid met elkander ver- keerden, met de Hervorming het aanzijn op aarde ver- kreeg. Nu, een hemelsch Zion kan ook in dezen tijd niet bestaan, maar blijft voor de eeuwigheid bewaard; hier beneden is alles onderworpen en lijdende aan het on- volmaakte, hier is overal zonde en nooddruft. Maar waar toch het "Woord Gods zuiver wordt verkondigd en de Sacramenten naar hunnen rechten aard in eere zijn, daar vertoont zich zichtbaar de alleen ware kerk van Chris- tus, zijn aardsch Zion, waarin Hij wonen wil met zijne genade en waarheid. Daar kan het ook niet ontbreken aan oprechte burgers van zijn Kijk, aan welgezinde Christeuen, hoezeer er ook vele valsche christenen en huichelaars, ja opeubare zondendienaars onder de vro- men mogen gevonden worden. Waar het levende Gods- 9
|
||||
|
180 Toenemende bloei der Hervorming.
woord wordt gepredikt, daar moet bet zich ook krach-
tig betoon en, naar de belofte: Alzoo zal mijn woord, dat uit mijnen mond uitgaat, niet ledig tot Mij we- derkeeren, maar het zal doen hetgeen Mij behaagt, en het zal voorspoedig zijn in hetgeen, waartoe Ik het zend. Jesaja 55 : 11. Het dierbaar Woord Gods werd echter in dezen eer-
sten tijd der Hervorming niet slechts in alle zuiverheid, maar ook met den grootsten ijver gepredikt; de Heer had eene groote schare evangelisten en bij allen werd een vrijmoedig opendoen des monds gevonden over den eenigen en eeuwigen troost der menschheid. Wij hebben overvloedige getuigenissen van de krachtige en heerlijke prediking uit dien tijd, niet alleen inde leerredenen die ons door Luther zijn nagelaten, maar ook in die van zooveel anderen, b.v. de voortrefl\'elijke huispostille over de Evangeliën van den Nürnberger leeraar Dietrich; in de uitlegging der Epistelen voor de Zon- en Feestdagen van den uitnemenden Joh. Br en z van Wurtemberg, den innig geliefden vriend van Luther, en in anderen. Het volk stroomde naar de kerken en zong zijne schoone, troostvolle en hartverheffende Zionsliederen, en het luisterde naar de goddelijke prediking met geopende ooren en harten. In de meeste handen waren ook de reeds in druk verschenen leerredenen en vele andere stichtelijke boe- ken, maar voornamelijk het Boek der boeken zelf in de geliefde moedertaal. Het las en doorzocht den Bijbel met zonderling meer ernst ..j grooter vlijt dan in onze eeuw het geval pleegt te zijn, zoodat ook de hand- werkslieden en de boeren eene uitnemende kennis kre- gen van de goddelijke waarheid, waarmede zij de room- sche priesters tot zwijgen konden brengen. Luther had zijn volk vermaand: „Lieve Duitschers! koopt, nu de markt voor u openstaat, zamelt uwen oogst in,terwijl de zon schijnt en het weder goed is; grijpt naar de genade Gods en zijn Woord, nu zij u worden aange- |
||||
|
Toenemende bloei der Hervorming. 131
boden." Hij wees er op, dat Gods Woord en zijne ge-
nade als een geweldigen piasregen konden voorbijtrek- ken, — en hij had niet te vergeefs gesproken. In het bij/onder werd de aandacht gewijd aan het
onderwijs der jeugd. Keeds in 152J- richtte Luther eene „Vermaning aan de llaadsheeren van alle steden in Duitschlaud", om christelijke scholen op te richten en te onderhouden. Gedurig weder drong hij op zoo- danige Lagere en Hoogere scholen aan, en hij deed het uiet zonder goed gevolg. De beuoodigde middelen wer- deu gevouden in de goederen der opgeheven kloosters, en deze middelen werden aangewend zoowel tot het bouwen van nieuwe kerken, hospitalen, weeshuizen, als nu voor- nnmelijk tot herstelling van scholen en tot ondersteu- liing van arme leerlingen. Op deze wijze werden alom opvoedingsgestichten voor de jeugd gevestigd, waarin het Woord inet kracht werd geplant in de harten; waut men rekende in die dagen het eerste en voornaamste te zijn wat op de scholen moest onderwezen worden: het heilig en dierbaar Woord Gods. Luther, wiens oogen dezen toestand mochten aanschouwen, kon niet nalaten te roemen: „Nu groeit de teedere jeugd vooral op bij den katechismus en de Schrift, zoodat mij het hart week wordt van vreugde, omdat thans jonge knapen en meisjes meer leeren, gelooveu en spreken kunnen van God en van Christus dan voorheen, en tot op dezen dag, alle gestichten, kloosters en scholen konden en nog kunnen. Voorwaar, dit jonge volk geeft een heerlijk paradijs te zien, gelijk er geen ander in de wereld is." Dewijl nu onder jeugd en ouderdom het Woord
des levens rijkelijk woonde, kon het niet anders of overal moesten de toestanden verbeteren; hoe velen er ook mochten zijn die het verachtten en misbruikten, bij zeer velen openbaarde het zich als het onvergan- kelijk zaad der wedergeboorte. Er kwam een nieuw leven te voorschijn, dat frisch en vroolijk ontlook ia |
||||
|
132 Toenemende bloei der Hervorming.
de bevrijding van het knellend juk, en toch ook we-
derom door den regel van het: „er staat geschreven", voor de gruwelen der dweepzucht behoed en binnen geheiligde grenzen werd gehouden; een nieuw leven, dat innig gelukkig maakte in den vrede Gods, ook bij allen druk en leed van buiten; een waarachtig vroom bestaan, in overgave aan den onuitsprekelijk Genadige, ook bij alle blijvende struikelingeu door de zwakheid des vleesches. Ook het leven der geestelijkheid in den door God
geheiligden huwelijksstaat was ontegenzeggelijk overliet algemeen zooveel waardiger geworden. Kennelijk onder- scheidde zich ook de hofstoet der Evangelische vor- sten (op enkele uitzonderingen na) boven de anderen, door eene nauwgezette levenswijze. Een geest van ware godsvrucht, een optrekken naar het hemelsch Zion was, met wereldlijke en geestelijke leidslieden aan lief hoofd, meer dan ooit zichtbaar in de huizen der burgers en boeren, tot in de armste hutten. Ja, Lulher mocht zingen : Het land draagt vruchten der bekeering,
Uw W\'ourd vond open harten. Toth werden nog steeds pogingen aangewend tot
hereeniging van de Evangelische en de lloomschc kerken : maar zij bleken telkens vruchteloos te zijn. Het gunstigste gevolg dat zich van deze pogingen liet verwachten was de beraadslaging te Regensburg in 1510, waarbij van de katholieke zijde aan het hoofd stond de kardinaal Contarini, die als bij uitzondering, wat de hoofdzaak betreft, een Evan- gelischgezind man was. Hier toch hadden de kalho- liekcu reeds in vier kenmerkende leerstukken, waar- over verschil bestond, toegegeven en zelfs de hoofd- stelling erkend „van de rechtvaardiging uit genade door het geloof". Maar toen sloeg te Rome de schrik om de harten der geestelijkheid en werd van daar den „lieven" Contarini in allerijl een Hall! en Keer terug! |
||||
|
Toenemende Moei der Hervorming. 133
|
|||||||
|
toegeroepen; en daar de Evangelischen bovendien de
geheele zaak niet ten volle vertrouwden, ging de verga- dering des te spoediger zonder Benige vrucht uiteen. Eindelijk besloot de paus (Paulus III) tot het hou- den van een algemeen Concilie, dat in 1545 te Trcnte geopend werd. Thans echter gevoelden de Evangeli- schen geen lust meer om er hunne afgevaardigden heen te zenden. Ltither verklaarde, dat men nu geeu concilie meer uoodig had; want door den Heiligen Geest was men ten volle verzekerd van de waarheid der Evangelische leer. Allen voegden zich bij deze ver- klaring en betuigden tevens, dat zij allerminst eene vergadering konden erkennen, waarin de Paus als voorzitter de leiding had, en zij bij voorbaat als ver- doemden zouden behandeld worden. Wat een con- cilie zou uitwerken, werd overigens voldoende bewezen door dat van Trcnte, hetwelk gedurende 18 jaren werd voortgezet. De weinige Evangelischgeziude stemmen, welke zich daar zelfs maar schuchter lieten hooren bij den aanvang der bijeenkomsten, werden spoedig tot zwijgen gebracht, en ten slotte bleven in hoofdzaak alle dwa- lingeu der roomsche kerk behouden en bestendigd. |
|||||||
|
XVII.
Luther\'s Beeltenis.
Luther\'s gelaat wordt ons het best voorgesteld in
zijn portret, dat in den krachtigen, mamielijkeu leeftijd werd geschilderd door zijn vriend, den beroemden duit- schen schilder Lucas Kranach. Op deze schilderij ziet men den man met zijn scherpen en doordringen- den blik, met zijne trekken die vau standvastigheid eii |
|||||||
|
Lulher\'s Beeltenis.
|
|||||||
|
134
|
|||||||
|
moed getuigen, met zijn voorkomen alsof hij spreekt:
Kom paus! kom wereld! kom, als ge durft! Maar beter nog dan door deze schilderij leert men zijn ge- heelc wezen kennen uit zijn leven en werken, en zoo hebben wij reeds eene uitvoerige beeltenis van hem voor het oog onzer ziel in de geschiedenis die aan dit hoofdstuk voorafgaat. Wij willen deze beeltenis thans in eene lijst plaatsen en hier en daar nog eenige toet» sen er in aanbrengen. Beschouwen wij Luther allereerst in zijne onderscheidene werkzaamheden. Zijn eerste en voornaamste werkkring was als Hoog-
leeraar der Iloogeschool. Daar staat hij op zijn katheder in de gehoorzaal en houdt hij zijne voordrachten. Zijue studenten zijn rondom hem geschaard en hangen met weetlusten verbazing als aan zijne lippen; onder hen bevinden zich ook mannen en grijsaards, ja, zelfs andere professoren, die met vreugde en bewondering naar hem luisteren. Hij las over de boeken des Bijbels, die hij uit den grondtekst verklaarde, mot name de twee boeken, die het welsprekendst getuigenis geven van de rechtvaardi- ging uit genade door liet geloof, de brieven aan de ďto- meineu en de Galateu; en voorts over de Psalmen, Genesis enz. Melanchton zegt: „hij heeft deze godde- lijke schriften zoodanig verklaard, dat naar het oordeel van vrome en verstandige lieden daardoor, na eenen langen en donkeren nacht, een nieuw en helder licht tot leering is opgegaan." Voorts zien wij hem, staande op den kansel, aller-
eerst in zijn Augustijner-kerkje, daarna in de parochie- en slotkerk, waar hij zeer dikwijls de plaats innam van den ziekelijken of afwezigen prediker, zoolang hij zelf geen eigen parochie had. Dan predikte hij voor eene dicht-opeen gedrongen menigte op eene wijze, die hij van niemand aangeleerd had; hij bepaalde zich geheel bij zijnen tekst en de Schrift, en hij sprak eenvoudig en verstaanbaar voor ieder; maar alles bij hem was geest en leven, merg en pit, uit het hart tot het hart, |
|||||||
|
Luthers Beeltenis.
|
135
|
||||||
|
eu in de volkastaal gesproken, zoodat niemand moede
werd hem te hooren. Grootcr redenaar dan Luther werd in die dagen niet gevonden, en tot op onzen tijd heeft hij zijns gelijken niet; zijne prediking was dan ook van buitengewone uitwerking. Vervolgens zien wij hem aan zijue schrijftafel, waar
hij vele kostelijke uren van den dag, tot zelfs in den nacht, is gezeten om zijne geschriften op te stellen. Van zijne Bijbelvertaling, waaraan hij zoo veel te schrij- veu had, zijn katechisinus, zijn kerkpostille en andere zijner aangrijpendste geschriften spraken wij reeds. Hij schreef echter ook een huispostille over de Evangeliën, en zoovele boeken en boekjes, dat zij haast ontelbaar zijn. Van alle dezen verklaart hijzelf ziju kerkpostille het beste te zijn, eu de vrome godgeleerde en dienst- kuecht des Hoereu, S pen er, oordeelt aldus eveneens. De beroemde IJuuyan kende echter de grootste waarde toe aan zijue uitlegging van den Brief aan de Galaten; hiervan schrijft hij: „Mij dunkt ik moet rondweg be- kenneu, dat ik dit boek van Dr. Luther stel boven alle boekeu die ik ooit gelezeu heb, behalve de Heilige Schrift, omdat het zoo heerlijk en aantrekkelijk is voor het verontruste geweten." — Aan diezelfde schrijftafel houdt hem zijne verbazend uitgebreide briefwisseling bezig. Huizende brieven schreef hij aan vorsten en heereu, aan stedelijke overheden eu aan de geestelijken, zoowel als aan bijzondere personen. Van alle kanteu nam meu toevlucht tot hem om raad eu troost; en naar alle zijden, tot ver over Duitschlauds grenzen, zond hij onverdroten zijn antwoord, leerend, troostend, vermanend en do wegen Gods aanwijzend. Volgen wij hem ook van Wittenberg uit op zijne
reizen, dan zien wij hem altijd werkzaam tot bereiking van ziju heilig doel. Hechts en links, oost en west trok hij, om de kerkelijke iurichtingen te verbeteren, om wanordelijkheden te stuiten, om door prediking en toespraak het uitgestrooide zaad als te begieten met |
|||||||
|
Luther\'s Beeltenis.
|
|||||||
|
136
|
|||||||
|
een zomerregen, of ook, om zijn allen oversch\'jnend licht
te laten stralen in de vergadering van godgeleerden en vorslen, die te zaaien kwamen om het heil der kerk te overwegen. Eindelijk zien wij hem op zijne eenzame wandeling,
of zittend aan het venster van zijn studeervertrek, waaruit hij het oog richt op de blinkende maan en de schitterende sterren, of aan zijn tafel, starend in het lamplicht; hij verkeert als in verrukking des geestes, als aan de aarde onttrokken, en toch ook hier werk- zaatn in de hoogste mate, ofschoon wellicht in dit oogenblik daarvan onbewust. Dan dicht hij zijne kos- telijke liederen, liederen vol heilige waarheid en groote innigheid, vol hemelschen gloed en oorspronkelijke le- venskracht, Van hem zijn de onovertroffen liedereu: „Lof zij U, lieer Jezus Christus, enz.", „Van den hemel daal ik neder, enz.", „Nu verblijdt u, Christnen, allen, enz.", „Christus in den dood gebonden, enz.", „Kom, Heiige Geest, o God en Heer, enz.", „Wij gelooveu in een God, enz.", „Woon God de Vader bij ons in, enz.", ,,God zie van den hemel neder, enz.", „Uit de diepten, Hemelheer! enz.", het algemeen bekende en gewaar- deerde zcgelied, de Hervormingshymne: „Een vaste burcht is onze God, enz.", en de verheven christelijke psalmen: „Wij loven U o God enz.", en anderen. Bij meerdere zijner liederen vervaardigde hij zelfde melodie, en zijne zangwijzen behooren tot de vloeiendste en krach- tigste. Hocvele zielen hebbeu deze liederen gezongen en zich daaraan verkwikt, verwarmd, gesterkt en tot God aangetrokken gevoeld! Hoevele zielen, die deze liederen hoordeu zingen of lezen, werden daardoor gewonnen voor de heilige zaak van het Evangelie. He jezuit Couzen beweert zelfs, ofschoon niet zonder oirerdrij- viug, dat Luther meer zielen tot de ketterij heeft verleid door zijne liederen dau door zijne boeken en preekeu. Voor de Jezuiten en huns gelijken waren de?e liederen dan ook tot bijzondere ergernis, eu het lied: Een vaste |
|||||||
|
LiU/ier\'s Beeltenis.
|
|||||||
|
137
|
|||||||
|
burcht, schrijft Spangenberg, moest hen tot uitzinnig-
heid drijven. Bij anderen in de katholieke kerk brach- ten zij echter zachtere aandoeningen te weeg, want in 1529 zag te Mainz een katholiek gezangboek liet licht, waarin zeven liederen van Luther woordelijk waren overgenomen, terwijl koning Ferdinand\'a kapelmeester Arnold van Broek voor ecnige dezer liederen de schoone melodiën heeft vervaardigd. Zoo hebben wij een beeld van den werkenden en
voortbrengenden Luther ous voor den geest geplaatst. Laten wij nu echter nog het oog vestigeu op zijne voornaamste eigenschappen. Voor alles richt zich onze blik dan op de wijs heid
die hem van boven was gegeven. Luther had een on- gemeen ontwikkeld natuurlijk verstand; hij had zich een rijkdom van mcnschelijke kennis weten te verwer- ven, maar alles was bij hem doordrongen van en ge- heiligd door heraelsclt licht. Hij was in waarheid eeu van God zelf geleerde, die in den na-apostolischen tijd weinig of geene gelijken heeft. Letten wij vervolgeus op zijne vurige liefde voor
het Woord Gods. Uit dit Woord was hem liet licht des hemels geboren; hij beminde en waardeerde het boven alles, het was de vreugd en de troost van ziju hart, van het oogenblik toen hij het voor \'t eerst out- dekte in de bibliotheek van Erfurt, tot aan het laatste uur van ziju leven. Dagelijks las en bestudeerde hij de Heilige Schrift gedurende veertig jaren, zoodat hij, bij het sterke geheugen, dat hem eigen was, den Bijbel nagenoeg geheel van buiten kende. Met al zijue eigene geschriften had hij geen ander doel dan om heen te wijzen naar den Bijbel, en wanneer dit bereikt was — konden zijne boeken ter zijde worden gelegd. Verder nemen wij bij hem waar een gloeienden ij ver
voor de eere Gods en het heil der menschen. God, die zich aan hem zoo heerlijk had geopenbaard, wilde hij verheerlijken, en deu roem vau zijueu hooggeloofden |
|||||||
|
138
|
Lulher\'s Beeltenis.
|
||||||
|
naam, dat Hij de eeuwige Ontfermer in Christus Jezus
is, verbreideu op de aarde. Aan den troost, dieu hij in God gevonden had, wilde hij dat alle menschen deel zou- den hebben, en dat ook zij zouden afschudden de boeien der geestelijke duisternis, waarin ook hij eens zuchtend gevangen was. Dat was de on wederstaanbare drang zijns harten. De liefde Gods in Christus dreef hein tot een e geheiligde liefde tot zijne medemenschen. Daarom open- baarde hij den hartelijksten ijver voor de uitbreiding der bijbclsche waarheid, waardoor alleen Gods eere en der meiibcliheid heil ontspruiten kan. Daarmede verbond hij een onverschrokken moed,
in vertrouwen op God. Wij merkten dit iuzon- derheid op, waar hij zich door gecnerlei gevaar, door geen dreigende brandstapels zelfs liet afschrikken bij zijn werk. Hij wist, dat hij in de hand zijns Gods veilig was, buiten wiens wil de vijanden hein geen haar konden krenken; maar dat hij ook bereid was om goedsmoeds zijn leven op te offeren; want hij wist, dat zijne zaak recht vaardig en heilig was, waarvoor men allts mocht wagen; dat zij des Heeren zaak was, die niet vergaan zal, al moest ook hij het onderspit delven. — Het is Godes zaak — dat verhief eu verklaarde tegelijk zijn moed zoo wonderbaar: „Ik mag", spreekt Lutlier, „daarbij te gronde gaan, daaraau is niets gelegen; Hij zal zijne zaak voortzetten, en boven mijn stof zal zijne kerk bloeien." Zoo ontdekken wij bij hem ook eene ijzeren vo 1 har-
ding in hetgeen hij als goed en waar had erkend. Onwrikbaar bleef hij icu einde toe pal staan voor de Evangelische waarheid, die voor hem zoo glansrijk was opgegaan; overal en altijd heeft hij haar beleden, ge- leerd en verdedigd. Evenmin als door bedreiging, liet hij zich door beloften en vleitaal van haar af brengen. Hij erkende ook niemaud om des vlcesches wil; ziju aanzienlijkste volgelingen, zijn liefste vrienden konden hem niet tot de minste toegeeflijkheid bewegen, wau- |
|||||||
|
189
|
|||||||
|
Lnlher\'a Beeltenis.
|
|||||||
|
neer dit tot eenig afwijken van de waarheid zou ge-
leid hebben. Toen hij dit eenmaal helder voor oogen had, hield hij onwederstaanbaar vast aan zijn doel: de herstelling der kerk in hare louterheid; en trots iedere zwakheid van het lichaam, elke hinderpaal op den weg, drong hij daarbij telkens meer voorwaarts. Zijn rustelooze werkzaamheid hebben wij
reeds in de vorige bladzijden aangetoond. Het is in- derdaad bewonderenswaardig welk een dagwerk deze knecht des Heeren, die toch niet zoo hoogen leeftijd bereikte en bovendien vaak door lichaamslijden in zijn arbeid gestoord werd, gedurende ziju optreden heeft verricht. Wij zien in hem een geest werkzaam, die de wereld tot haar arbeidsveld heeft, maar tegelijk een geest, die boven de wereld verheven is. Hij be- geerde voor zijn arbeid geen loon, hij zocht geen eer, geen goed en geene heerlijkheid dezer aarde. Hij ver- genoegde zich met zijn matig inkomen als professor, dat in den beginne fl. 200 en eerst in de laatste jaren fl. 300 bedroeg. Toen de keurvorst hem eens een zwart en écu leverkleurig kleed ten geschenke zond, was hij nauwelijks te bewegen tot het aannemen en verzocht vriendelijk om in het vervolg van dergelijke geschenken verschoond te blijven. Het zwarte kleed was hein te lijn, en hij droeg het slechts om zijnen aardschcn gebieder niet te krenken. Ken aandeel in de Schneeberger mijnen, dat de vorst hem wilde schenken, wees hij beslist af. Al zijne geschriften, waarvoor de uitgevers hem voor dien tijd belangrijke geldsommen zouden gegeven hebben, stond hij zonder eenig hono- rarium af, opdat zij goedkooper verkrijgbaar gesteld en alzoo in wijder kring konden verspreid worden. Intusschen bezat hij daarbij ook een hart, dat, de
goedheid Gods ook in het tijdelijk leven erkennende, met dankzegging wist te genieten. Zijne vrieu- den getuigen van hein, dat hij zeer matig leefde, in verhouding tot den zwaren bouw van zijn lichaam |
|||||||
|
140
|
|||||||
|
Lnl/ier\'s Beeltenis.
|
|||||||
|
weinig at en dronk, en zich met alledaagsche spijzen
vergenoegde; dat hij somtijds dagen achtereen slechts eeii stuk brood met een haring nuttigde. Maar ook zijn brood en haring genoot hij met dankzegging, en wanneer bij eene bijzondere gelegenheid een Hink stuk gebraad en zelfs wijn op zijn tafel kwam, liet hij ook dit betere met lof aan God zich wčl smaken. Zoowel in den huiselijken kring als aan een feestmaal met ziju vrienden kon hij zeer vroolijk zijn; zijn christendom vertoonde geen zuur gezicht en had, sedert hij het klooster verliet, niets meer van de monniken-heiligheid behouden. Laat ons verder wijzen op zijne vriendelijkheid
en weldadigheid. Menigeen die zich Luther voor- stelt als een gestreng, kijvend en bits mensch, doet hem groot onrecht aan. Melanchton, die vele jaren dagelijks met hem omging, zegt: „Hij was voor allen met wie hij verkeerde een zachtmoedig man, zijne re- denen waren liefelijk, vriendelijk en aantrekkelijk , hij was niet driftig, eigenzinnig of twistziek; maar toch vertoonde hij eene kloekheid in zijne woorden eu ge- baren, gelijk dit aan een man als hij betaamde.". Hij luisterde bereidwillig naar allen en bewees gaarne ieder- eeu zijne diensten; voor behoeftigen was hij naar en boven vermogen ecu helper, ofschoon hij vaak zelf gebrek had. Het gebeurde eens, dat een arm student hem om eene gave vroeg; maar hij bezat geen geld; hij vraagt zijne vrouw, maar ook deze heeft niets om te geven; toen nam hij een huiselijk sieraad, een dunnen zilveren beker, die hij met ziju sterke handen ineen drukt en hem toen den student overreikt, met de aau- wijzing om hem bij een goudsmid te verkoopen eu de opbrengst voor zich te behouden. Een bij hem in het oog springende karaktertrek was
ook zijne oprechtheid. Uit alles wat hij zeide en deed sprak zijn hart, eu niets stond hem wellicht zoo- zeer tegen als valschheid en huichelarij. „Slecht en |
|||||||
|
Luther\'s Beeltenis. 141
recht", zoo bad hij, „bewaar mij dit kostelijk goed,
Gij God der waarheid en der trouw." Zoo versierde hem dan ook eene ongeveinsde v ro o m-
heid. Hij was vroom, zonder het te willen schijnen, en waar zijne vroomheid kennelijk uitblonk, daar straalde haar licht uit de diepte van zijn hart naar buiten. Erasmus, die nooit luthersch werd, zegt van hem: „De man is zoo rein en onberispelijk van zeden, dat zelfs zijne vijanden daarvan geen kwaad kunnen spreken." Eerst in lateren tijd werd door lastertongen ook zijn levenswandel verdacht gemaakt. Eindelijk maken wij nog melding van zijn hartelijken
gebedsijver en zijne uitnemende ge b e dsgav e. Er ging geen dag voorbij, waarop hij niet een paar uren, en in bijzonder gewichtige tijden niet minstens drie uren zich afzonderde tot het gebed. En hoe bad hij! Veit Die trieb, verklaart: „Eens mocht het mij te beurt val- len hem te hooren bidden. Maar mijn lieve God! welk een geest, welk een geloof sprak uit zijne woorden! Hij bid zoo eerbiedig, als iemand die met God, zoo vol geloof en hoep, als iemand die met zijnen Vad er spreekt. Ook Melanchton zegt: „Het kwam vaak zoo ver, dat hij met heete tranen voor de geheele kerk bad;" en de hemel moest wel scheuren, om zegen tegeveu op zijn werk. Zoo heeft hij ook, naar zijne innige over< tuiging en de getuigenis van alle omstandigheden, zijn Melanchton, zijn Myconius en zijne Catharina, door zijn gebed van voor de poorten des doods gered. Zie hier in cenige trekken het beeld van Luther,*
en ten slotte vermeld ik nog drie woorden van Me- lanchton: „Bugeuhagen is een grammaticus (taaikenner), ik ben dialecticus (redetwister), Jonas is een redenaar, Luther is alles in allen, en niemand kan met hem vergeleken worden." Voorts zegt hij: „Hij heeft god- delijke gaven ontvangen, die de gaven van andere men- schen ver te boven gaan", en eindelijk: „hij is een eenig heroďsch (heldhaftig) man, van God bestemd oin |
||||
|
Luthers Beeltenis.
|
|||||||
|
142
|
|||||||
|
iets groots te werken." Ja, hij was een man van God
gezonden, die het groote werk der Kerkhervorming tot stand moest brengen. Bij alles was en bleef ook hij echter een mensch,
met zijne zwakheden en gebreken. Voornamelijk heeft men hem beschuldigd van drift en heftigheid. En voor- zeker, hij was driftig en heftig, maar niet in het dage- lijkseh leveu en zijn gewonen omgang, waarbij hij zich veeleer zachtmoedig en toegevend betoonde; maar alleen dan. wanneer hij streed voor de goddelijke waarheid; en werd in dit geval zijn ijver somtijds overijver en bezigde hij daarbij te harde uitdrukkingen tegen zijne weder- partij, dan kwam dit althans niet voort uit een slechten grond. Dit bewijzen zijne eigene uitspraken: „Wordt men in zijn persoon aangerand, dan is het betamelijk dit geduldig te verdragen, maar overal waar iets onder- nomen wordt, dat in strijd is rnet Gods Woord en wil, daar is geen lankmoedigheid geoorloofd, maar integen- deel krachtige tegenstand geboden." Want „de leer moet volkomen rein en zuiver, helder en klaar zijn, daaraan mag geen stofje kleven en geen enkel wolkje der duis- ternis mag haar bedekken; zij is zoo nauwkeurig bepaald en met eene zoo zuivere maat afgemeten, dat men zon- der groote schade ook niet het geringste daarvan kan afnemen." Melanehton zegt uitdrukkelijk, „dat de harde woorden, waarvan hij zich in zijne geschriften tegenover de vijanden der zuivere leer bedient, niet voortkwamen uit een twistziek en boosaardig gemoed, maar uit zijn hoogen ernst en grooten ijver voor de waarheid, het- geen allen die hem gekend hebbeu moesten getuigen." Wat er dan ook hier en daar zondigs en gebrekkigs in het vleesch en bloed van dezen hooggestemde!] geest overbleef, het is uit genade afgewasschen in Christus\' bloed. Overigens heeft God hem ook door veel droe- fenis getuchtigd en gelouterd. Hoe pijnlijk waren hem de afdwalingen van Karlstadt, uit wiens handen hij den doctorstitel ontvangen had, en het dwaze en booze |
|||||||
|
Luther\'s Beeltenis. 143
|
|||||
|
van.zoovelen, die de Evangelische vrijheid misbruikten.
Ook werd hij vaak bezocht met pijnlijke ziekten, die hem aan den rand des grafs brachten; hij was menig- maal vreeselijk lijdend aan graveel, aan verstoppingen, suizingen in het hoofd, groote matheid, en ten laatste aan rhumatiek, hoofdjicht en zwakte der oogen. Enkele keeren (1527 —1537) had bij zich reeds tot sterven voor- bereid, en zijne beminde Catharina en zijne kinderen den lieven genadigen God aanbevolen, die als der we- duwen man en een Vader der weezen, den hnlpbe- hoevenden zou nabij zijn. God richtte hem echter telkens op wondervolle wijze weder van het ziekbed op; maar van het jaar 1541 tot aan zijn einde gevoelde hij zich steeds ouwel. In zijn laatste levensdagen bedroefde hem nog de
ontstane ergernissen onder de studenten te Wittenberg, die hem het licbaamslijden nog zwaarder deden gevoe- len. Hij was daarover zoo bekommerd en onrustig, dat hij in het jaar 1545 "Wittenberg verliet en er niet wilde terugkeeren. Slechts op de dringendste beden der hoogst verslagen Universiteit om de terugkomst „van haren beminden bisschop en lieven vader", waar- mede de plechtigste beloften gepaard gingen, was hij toen bewogen geworden om op zijn besluit terug te komen. Dit waren de laatste tuchtigingen en louteringen,
waaraan deze man Gods zich moest onderwerpen, gelijk het vaak geschiedt, dat juist de uitnemeudste Christenen bij hunnen uitgang den beker der bitterheid moeten ledigen, opdat zij zich tot het einde toe zou- den verootmoedigen voor den Heer der Heeren, die alleen aan de kleinen toegang in zijn Hemelrijk verleend. |
|||||
|
144 Ltdlier\'s einde.
|
|||||
|
XVIII.
Luther\'s einde.
Wij willen den mau nu nog leeren kennen iu zijn
sterven, omdat het sterven de spiegel is, die des men- schen beeltenis het zuiverst pleegt te weerkaatsen. Hoe meer de tijd van zijn heengaan naderde, hoe
meer hij er naar verlangde. Op den 17 November 1545 besloot hij zijne verklaring van het eerste boek van Mozes, voor de studenten, met deze woorden : „Dat is nu het lieve boek Genesis. Onze lieve Heere God geve, dat anderen die na in ij komen het nog beter weten uit te leggen. Ik kan niet meer, ik ben zwak, bidt God voor mij, dat Hij mij een goed en zalig stervensuurlje vcrleene." Aan een vriend schreef hij. „Ik ben het leven moede en de wereld heeft van mij genoeg; wij kunnen dus gemakkelijk van elkander scheiden, gelijk een gast die de herberg ver- laat. Daarom bid ik om een genadig afscheidsuurtje en begeer van het leven niets meer." Het is merk- waardig dat hij eens zeide: „Ik zal in vrede heengaan, voordat de dagen van jammer en ellende voor l)uitsch- land aanbreken j" want het geschiedde alzoo, hij stierf kort te voren. De graven van Mansfeld in wier gebied Luther
geboren was, hadden oneenigheden, ook in het kerke- lijke, met elkander. Zij lieten Luther uitnoodigen om den vrede tusschen hen te komen herstelleu. Eu Luther, met zijn trouw hart en zijne liefde tot zijne vroegere land- voogden, verklaarde zich, niettegenstaande zijne zwak- heid, bereid om in het barre jaargetijde de reis naar Eislebeu te ondernemen. Den 23 Januari 154C reisde hij van Wittenberg af. In de stad Halle was hij ver- plicht om ziel\', eeuige dagen op te houden wegeus den lioogen waterstand van de rivier de Saaie. Hij had |
|||||
|
145
|
|||||||
|
Lulher\'s einde.
|
|||||||
|
er zijn intrek genomen bij zijn ouden vriend, den
superintendent Jonas. Hier verkwikte hij zich, ofschoon arbeidend; hij predikte er voor Jonas over de bekee- ring van Paulus. Den 28 Februari liet hij zich over de nog altijd
buiten zijne oevers getreden Saaie brengen en de stormen die er woedden hadden het vaartuig bijna aan de golven prijsgegeven. Gedurende het gevaar waarin hij verkeerde, zeide hij tot den vriend die hem begeleidde: „Lieve Dr. Jonas zou de duivel er niet grootelijks behagen in hebben, wanneer ik, Dr. Mar- tiuus, met drie zonen en u, door het water werden verzwolgen?" Maar met Gods hulp bereikte hij Eisle- ben nog denzelfden dag. Intusschen waren de graven van Mansfeld met een
aanzienlijk gevolg Luther tegemoet gegaan tot aan de grenzen van hun land, en bij deze feestelijke ontvangst was hij door het rnwe weder zoodanig bevangen ge- worden, dat hij, in de nabijheid der stad gekomen, in onmacht viel. Bij den stadsschrijver, Dr. ürachstiidt, wiens gast hij was, kwam hij echter, door wrijving met verwarmde doeken en het gebruik van versterkende artsenijen, weder spoedig geheel tot zichzelf. Kceds den volgenden ochtend en voorts iederen dag was hij nu bezig, biddend en werkend, om alles nauwkeu- rig to onderzoeken en op vreedzame wijze de geschil- len te helpen bijleggen. Na harden strijd gelukte hem dit grootendeels, en wat de kerkelijke zaken betrof geheel en volkomen. Op den 16 Februari werd een verdrag, dat de kerkorde voor het geheele graafschap vaststelde, onderteekend. In dien zelfden tijd heeft de oude, afgetobde
Luther nog heerlijke en in het geloof sterkende brieven geschreven, twee jeugdige dienaren der kerk geordend, en viermaal gepredikt. De laatste woorden zijner laatste prediking (over Matth. 11:25: Komt allen tot mij enz.) luidden: „De lieve God verleene ons zijne |
|||||||
|
116
|
|||||||
|
Luthers eivde.
|
|||||||
|
genade, dat wij zijn dierbaar woord met dankzegging
mogen ontvangen, in de aanneming van eii het ge- loof in zijnen Zoon, onzen Heer Jezus Chrislus, mogen toenemen, en in de belijdenis van zijn zalig woord vol- standig mogen blijven tot aan het einde. Amen." Deze genade viel hemzelven op heerlijke wijze ten deel. 15ij zijne inspanning voor anderen vergat hij dan ook zijn eigen ziel niet. Zoo ontving hij ge- durende zijn verblijf te Eisleben er viermaal het Hei- lig Avondmaal. — Den 16 Februari zeide hij: „Zoodra ik mijne beminde graven hier te Eisleben ten volle met elkander verzoend heb, dan wil ik weder huis- waarts trekken, om in het graf te worden gelegd en mijn lichaam tot een prooi der wormen over te geven." Maar in des Heeren Kaad was het anders besloten. Op den 17 Februari verzochten de graven hem, dat
hij wegens zijne zwakte zijn kamer zou houden en hij bracht dien dag door, bij afwisseling op een rust- bed liggend, of het vertrek op en neer loopend. Daarbij was hij gedurig in het gebed verzonken. Ook zeide hij, als plotseling uit diep gepeins opwakend, tot Dr. Jonas en Mich. Cölius, de hofprediker van Mausfeld: „Ik ben hier te Eisleben geboren en ge- doopt, hoe! indien ik hier ook sterven moest?" Bij den avondmaaltijd zat hij nog aan den gemeenschappe- lijken disch. Hij at echter weinig, maar sprak naar zijne gewoonte zeer stichtelijk over den dood en het eeuwige leven, waarbij hij toestemmend antwoordde op de vraag naar zijne meeuiug: of wij in het leven «a dit leven elkander van aangezicht zouden kennen.— Na het eten keerde hij naar zijne kamer terug en zette zich gelijk hij gewoon was in de vensterbank om te bidden. Toen bad hij ouder meer, volgens de aanteekeningen van Dr. Jonas\' schrijver: „Heere God, hemelsche Vader! Wil Gij toch de kerk van mijn lieve vaderland tot het einde geuadiglijk bewaren voor afval, haar standvastig doen blijven bij de zuivere waar- |
|||||||
|
Luthers einde".
|
147
|
||||||
|
heid, en volhardend in de rechte belijdenis van uw
Woord, opdat de geheele wereld overtuigd worde, dat Gij ook mij daartoe gezonden hebt. Ach, lieve Heere God, Amen!\'\' Kort daarna klaagde hij over pijn iu de borst. Men
diende hem een geneesmiddel toe, en wreef zijne borst, waarop de pijn bedaarde. Ten 9 uren legde hij zich o]) het rustbed in zijne kamer, en sliep meer dan een uur rustig en natuurlijk. Toen hij wakker werd ging hij naar de aangrenzende kamer, en den drempel overschrijdende, zeide hij: „Beware mij God, ik ga te bed. In uwe h au den beveel ik mij ne u geest; Gij hebt mij verlost, Heer, Gij ge- trouwe God!" Hierop legde hij zich neder op het weltoebereide en verwarmde bed, gaf allen de hand bij zijne nachtgroete en zeide nog: „Dr. Jonas, Cölius en al gij andereu, bidt voor het aangezicht Gods, dat het de zaak des Evangelies wel moge gaan; want het Concilie van Trente en de hatelijke paus twisten hevig met Hem !" Daarna overviel hem de slaap, en bij eene natuurlijke ademhaling sliep hij rustig tot 1 uur in den morgen. Toen ontwaakte hij. Zijne vrienden bevonden zich
nog in de kamer en vroegen naar zijnen welstand. „Ach, Heere God!\'\' zeide hij „ik voel mij zoo naar! Ach, lieve Dr. Jonas, ik denk. dat ik hier te Eisleben, waar ik geboren en gedoopt ben, ook zal sterven." Hij stond op en liep zonder hulp van zijne slaapkamer naar het zitvertrek, dat gedurende den nacht verwarmd was gebleven; op den drempel bad hij nogmaals: lu uwe handen beveel ik mijnen geest. Eenige malen liep hij ook nu weder de kamer op en neder en klaagde soms, „dat zijne borst door benauwdheid werd gedrukt, maar dat zijn hart nog vrij was." Twee haastig geroepen geneesheeren, hooggeplaatste mannen, kwamen; hij werd op.nieuw gewreven, en de gravin zelve reikte hem de medegebrachte lafenis toe. Hij zeide echter: „Ik ga sterveu!" |
|||||||
|
Luthers einde.
|
|||||||
|
148
|
|||||||
|
~Na een korte poos bad hij overluid: „O mijn hemelsche
Vader, God en \\7ader van onzen Heer Jezus Christus, Gij, God van alle vertroosting! ik dank U dat Gij mij uwen lieven Zoon Jezus Christus hebt geopenbaard, in Wien ik geloof, Uien ik gepredikt en beleden heb, waar de hatelijke paus en alle goddeloozen Hem ont- eeren, vervolgen en lasteren. Ik bid u, mijn Heer Jezus Christus, neem mijne ziel in uwe hoede. O he- melschc Vader, ofschoon ik het lichaam ga verlaten en uit dit leven moet weggerukt worden, zoo ben ik toch vast verzekerd, dat ik eeuwig bij U zal blijven en niemand mij uit uwe hand zal rukken." Hierop sprak hij de woorden uit: (Joh. 3 : 16) Alzoo lief heeft God de wereld gehad, dat Hij zijnen cengeboren Zoon heeft overgegeven, opdat een iegelijk die in Hem gelooft niet verderve maar het eeuwige leven hebbe, en (Ps. 68:21) Die God is ons een God van volkomen zalig- heid, en bij den heeu, den Heer, zijn uitkomsten tegen den dood. Een der geneesheeren beproefde nog een kostelijk
geneesmiddel; Luther nam daarvan een lepel tot zich, maar zeide: „Ik zal den geest geven", en toen driemaal haastig achter elkander: In uwe handen beveel ik mijnen Geest. Toen werd hij stil. Men schudde, wreef en riep hem — maar zijne oogeu bleven geslo- ten en hij antwoordde niet. Toen riep Dr. Jonas, over hem heengebogen, met krachtige stem uit: „Eerwaarde vader, wilt gij bij Christus en de leer zooals gij die gepredikt hebt volhardend, sterven P" En hij antwoordde luid en verstaanbaar „Ja!" Toen keerde hij zich op de rechter zijde, en met gevouwen handen ontsliep hij kalm en zacht den 18<len Februari 1546 des morgens tegen 3 uren. Wat dunkt u, is dit niet het sterven eens recht-
vaardigen? Biddend, en wederom biddend, zijnen geest bevelend in de trouwe Vaderhanden van ouzen God, zich verlatende op Gods genaderijk woord en belofte, |
|||||||
|
14J
|
|||||||
|
Luther\'s einde.
|
|||||||
|
over alle angsten des doods heenziende naar de eeuwige
woningen van het Vaderhuis, waar hij zijneu toegang verzekerd weet, met de getrouwe belijdenis van Christus en van zijn zaligmakend Evangelie de stervende lippen voor altijd te sluiten — is dat niet het sterven eens rechtvaardigen? Luther heeft zijne talrijke lasteraars ge- had en hij heeft ze nog; maar op zijn einde ziende, zouden zij het moeten erkennen, hoe weldoend zijn leven was. Moet niet hij die alzóo sterven kan met een goed geweten hebbeu geleefd? Eu wie zoo sterft, moet hij niet tot in eeuwigheid leven? O dat ons einde gelijk zij aan het zijne! De schrik en rouw van de omstanders waren groot.
Men beproefde nog eens den gestorvene door wrijving en opwekkende middelen weder te doen opwakeu, maar hij sliep den doodslaap, hij had volstreden. Nog in het duister van den morgen verbreidde zich
de treurmare door de stad, eu toen de dag aanbrak was het huis en het daarvoor gelegen plein opgevuld met eene menigte, die luide hare jammerkreten ver- hief. Den geheeleu dag liep het volk af en toe. Men had van tin een lijkkist gegoten, en het daarin ge- legde zoo dierbare lijk bleef onbedekt den geheelen dag, ter aanschouwing voor allen. Daar lag Luther, nog in den dood met hetzelfde ernstige, standvastige gelaat, overtogen door den glans van eeuwigen vrede. Op den volgenden dag werd het lijk in de hoofd-
kerk gedragen, en Dr. Jonas hield voor eeue ontelbare schare eene prediking over 1 Tliess. 4, 13—18. Doch broeders! ik wil niet dat gij onwetende zijt van de- genen die ontslapen zijn, opdat gij niet bedroefd zijt, gelijk als de anderen, die geene hoop hebben enz. Het lijk bleef in de kerk staau en werd gedurende
den nacht door negen burgers bewaakt. Den 20sten Eebruari werd het, nadat andermaal eeue godsdienst- oefening was gehouden, waarbij Cölius eene rede hield, in plechtigen optocht, ouder het zingen van liederen, |
|||||||
|
150 Luthers einde.
|
|||||
|
buiten de stad gebracht. Vorsten, Graven, Heeren eu
Vrouwen, en veel volk volgden de lijkbaar onder zuch- ten en tranen. De jonge graven van Mausfeld, aan het hoofd van 45 edellieden, begeleidden den lijkstoet te paard. Het was een ware treurtocht: in de steden en dorpen die men door trok werden alle klokken geluid; mannen en vrouwen, grijsaards en kinderen liepen den stoet te gemoet en volgden hein niet geween en wee- klagen, en zoo ging het tot aan de poort van Wittenberg. De tijding van Luther\'s sterven was daarheen reeds
vooruitgegaan en had overal de smartelijkste beweging veroorzaakt. Melanchton riep bij het vernemen daarvan uit: „Ach! verslagen, verslagen is Israëls wagen eu ruiter, die de kerk van Christus heeft verdedigd in deze van ouderdom verzwakte wereld! "Want niet de scherpzinnigheid van menschen heeft de leer van de vergeving der zonden en het vertrouwen op den Zoon Gods uitgevonden, maar zij is van Gods wege door dezen man weder aan het licht gebracht." Op den 22stcu februari bereikte het lijk Wittenberg.
Het werd opgewacht aan de Elsterpoort door de ge- heele Universiteit, de geestelijkheid, den Raad der stad, de burgers en de schoolkinderen, benevens eeue tal- looze volksmcnigte. Ouder klokgelui, dat zich mengde met de jammerkreten en weeklachten, trok de lijkstoet de geheele stad door tot aan de slotkerk. Nooit te voren was te Wittenberg eeue zoo groote volksmenigte bijeen gezien. Dr. Bugenhagen, Luther\'s biechtvader, hield delijk-
rede en wel over denzelfden tekst die Dr. Jonas te Eislebeu had gekozen, 1 Thess. 4 : 13 enz. (Dit was een lieveliugstekst van deu gestorvene, waarover hij zelf twee gedachtenisredenen over deu gestorven keur- vorst Fredrik eu drie over Johau de Staudvastige ge- houden had;. De redenaar begon aldus: „Lieve vrien- den! Ik moet heden, en ik wil het gaarne, eeue rede houden bij de begrafenis vau onzen hartelijk |
|||||
|
Luther\'s einde.
|
|||||||
|
151
|
|||||||
|
geliefdeu Dr. Martinus, zaliger, maar hoe zal ik spre-
ken, als ik van wege mijne tranen geene woorden heb." Tocli sprak hij heerlijke woorden van troost en van leven. Ónder anderen zeide hij: „Al is ook de uitne- mendste leeraar en profeet, de van God gezonden Her- vormer der kerk, uit ons midden weggenomen, tocli leeft nog de verheven, zalige, god del ij k e leer van dezen man in devolheid der kracht. Hij is de engel geweest, die midden door de kerk is gevlogen met het eeuwig Evangelie, dat luidende is: Christus en Christus alleen is onze gerechtigheid en het eeuwige leven!" Op hem volgde Melanchton, die eene voortreffelijke
rede hield in het latijn; waarin hij aantoonde, hoe Luther, vol van wijsheid die van boven is, weder ge- leerd had van de rechte boete, van het rechte geloof, van de rechte aanbidding Gods en van de rechte, goede, Gode welgevallige werken, en dat hij den chris- telijken wandel, alle ambten en standen aldus heeft ver- sierd, geprezen en verheerlijkt, als een levend voorbeeld, gelijk het nog niet beschreven werd. „Daarom zullen zonder twijfel", aldus besloot hij, „vrome en christelijke zielen vóór en na, tot in eeuwigheid, de goddelijke weldaad roemen en prijzen, die Hij door Dr. Luther aan zijne kerk heeft geschonken." Mochten ook wij dit te allen tijd doen! Met dit
heilig voornemen in het hart nemen wij voor ditmaal afscheid van dezen Godsman. Luther\'s lijk werd in een graf geborgen in de nabijheid van den predikstoel, waar hij zoo menig krachtige prediking gehouden had voor den keurvorst en voor zoovele geloovigen. Boven zijn graf werd een metalen plaat bevestigd met zijn naam daarin gegraveerd, en aan de muren ter zijde twee gedenktafels geplaatst, met uitvoeriger mededeeliugeu omtrent hem, wiens lijk in de Slotkerk van "Witteuberg moge rusten, tot op den zaligen dag der wederopstanding uit de dooden. |
|||||||
|
152 De Schmalkaldische oorlog.
|
|||||
|
XIX.
De Schmalkaldische oorlog.
De Hervormer heeft zijn loop volbracht, en ook
onze Hervormingsgeschiedeuis spoedt ten einde. Toen Luther iu zijn laatste dagen nederlag en de rampen die hij niet zou beleven, zijnen geest vervulden, toen trok- ken de donderwolken van den oorlog zich reeds boven Duitschland te zamen. De keizer was vertoornd geworden, dat hij de Evan-
gelischen niet had kunnen bewegen tot deelneming aan het Concilie van ďrente. In deze ongunstige stem- ming hield hij nog in het sterfjaar van Luther een rijksdag te Regensburg, waarheen de door allerlei ge- ruchteu verontrustte evangelische vorsten grootendeels alleen hunne gezanten afvaardigden, waardoor zijn wrevel zoodanig toenam, dat hij tot den oorlog besloot. Hij vaardigde eene afkondiging uit: dat hij eenige ver- stoorders van den algeraeenen vrede, die tot nu toe, onder den schijn van godsdienst zijne keizer- lijke waardigheid niet geacht hadden, wegens hunne ongehoorzaamheid zou tuchtigen en met geweld vau wapenen tot onderdanigheid wilde dwingen. De paus was ijverig in de weer om den gloed zijns toorns aan te blazen en beloofde hem zijne ondersteuning en hulp- troepen, met toezegging van den meest volkomen aflaat aan allen, die zich bij den k ruistocht tegen de ketters wilden aansluiten, of dezen door hunne gebeden en aal- moezen bevorderden. Daarop brak de Schmalkaldische oorlog uit, welke dezen naam ontleende aan het Schmal- kaldisch Verbond, dat de Evangelischeu (zie hfdst. 12) met elkander gesloten hadden, en dezen maakten zich. nu in allerijl krijgsvaardig. De bovenlandsche steden (Augsburg, L\'lm, lieutlin-
gen en anderen) brachten een aanzienlijk leger bijeen |
|||||
|
De Schmalkaldische oorlog. 153
onder het bevel van den in dien tijd beroemdsten
veldheer Sebastiaan Schiirtlein von Jiurtenbach; hierbij sloten zich aan de uitgelezen troepen van den hertog van Wurtemberg, onder bevel van den dapperen Hans van Hevdeck, en met hen vereenigden zich de niet minder voortreffelijke en ?iog veel talrijker strijders uit Keursaksen en Hessen, aangevoerd door hunne vor- sten. Van alle kanten voegden zich vrijwilligers bij het leger, zoodat dit gezamenlijk ongeveer 70,000 man sterk werd. — De hoofden der protestanten, de keurvorst van Saksen en de landgraaf van Hessen deden intus- schen nog ecne poging om den vrede te bewaren. Zij zonden een eerbiedig schrijven aan den keizer, waarbij zij zich rechtvaardigden van de beschuldiging van on- gehoorzaamheid, en hein dringend op het hart bonden, hoezeer hij zijne keizerlijke macht misbruikte door .de uitvoering zijner aangekondigde dwangmiddelen, waardoor hij, alleen op aanhitsen van den paus, den waren christelijkeu godsdienst in zijn rijk zou trachten uit te roeien, en waarvan het onheil, dat Duitschland bedreigde, als een zware schuld op zijn hoofd zou wederkomen. De keizer antwoordde hierop met den Rijksban dien hij over de vorsten uitsprak, waarop dezen hem wederom antwoordden meteene oorlogs- verklaring. Zij waren nu niet slechts bedacht op verdediging, maar bereidden zich ook tot den aan val. Hit laatste scheen niet welgevallig in de oogen Gods te zijn en eene oorzaak van de rampspoedige wending der zaak die zij voorstonden. Ja, ik aarzel niet als mijne meening uit te spreken, dat zij beter gedaan hadden met niet naar de wapenen tegen den keizer te grijpen, maar overeenkomstig Luther\'s raad, bij een onwrikbaar vasthouden aan hun allerheiligst geloof, de beschermnig van dit geloof aan den Heer hadden overgelaten. Het loon hunner lijdzaamheid ware hun waarschijnlijk van Gods wege niet onthouden geworden, wanneer Hij, in plaats van de zaak der Evangelischen |
||||
|
J 54 75e Schmalkaldische oorlog.
|
|||||
|
te laten kwijnen, haar met steeds grooter uitbreiding
zou gezegend hebben. Het is in ieder geval opmer- kenswaardig, dat het werk der Hervorming voorspoedig was, zoolang daarvoor niet met vleeschelijke wapenen gestreden werd, en dat het stil stond, ja schade leed, van het oogenblik af dat zij werden aangewend. Het was alsof op eens een onheilspellende geest van jaria- merlijkc onzekerheid en onhandigheid was verschenen. De keizer had nog slechts weinig troepen bijeen, toen zij reeds hunne sterke legermacht hadden verza- meld. Wanneer zij hem toen in allerijl overvallen had- den, zouden zij, naar menschelijke berekening, de over- winning op hem hebben behaald. Maar bij de meesten rees de gewetensvraag op: of zij wel waarlijk op den rechten weg waren met het aanvallen van hunnen op- perheer, ja zelfs, of zij tegen hem ten strijde mochten optrekken? Er kwam geen bevredigend antwoord, hunne harten bleven bezwaard Hierdoor talmden zij van de eene week tot de andere, van maand tot maand. Gedu- rende dezen tijd bracht de keizer van alle kanten zijne troepen bijeen, waaronder alleen 10,000 man, die door den paus waren afgezonden. Bij hunne besluiteloosheid kwam nog, dat hunne aanvoerders het onder elkander oneens werden, de een wilde dit, de ander dat, en ieder verkoos zijn eigen zin te volgen. Zij hadden hun leger nu opgeslagen aan den boven-Donau. Karel legerde zich in hunne nabijheid bij fngolstad en verschanste zich onder de bedekking van deze vesting. Schartlin drong op een algemeene bestorming aan, die toen wellicht nog gelukken kon, want de keizer was nog verstoken van zijne Nederlandsche soldaten; maar de andere veld- heeren betwijfelden het gunstig gevolg van dezen maat- regel. Desuiettemin trokken zij op het keizerlijk leger los en beschoten gedurende drie dagen zijne verschan- singen, maar om op den vierden dag, zonder storm te hebben geloopen, het hoofd te stooteu tegen de aan- rukkende Nederlandsche troepen, die zij vooraf wilden |
|||||
|
De Sckmalkaldische oorlog. 155
verslaan, maar in hun pogen faalden. Gedurende eeni-
gen tijd nog zwierven zij nutteloos rond, totdat in liet leger het gebrek zich openbaarde en toen — keerde ieder huiswaarts. De keurvorst ontving op zijn terugtocht door een
koerier eenc schrikwekkende tijding, die hem tot groote haast moest aanzetten. Hij h;id namelijk zijn neef, den jongen hertog Maurils, die de evangelische belijdenis was toegedaan, maar geen lid van het Schtnalkaldisch verbond was, gedurende zijne afwezigheid het bestuur van zijn rijk toevertrouwd, en deze had plechtig be- loofd het te zullen beschermen. Maurits stond echter in het geheim tot den keizer in betrekking; en deze schoone, naar geest en lichaam in de gestaltenis van een held, maar zoo trouwelooze man, viel in November 1540 plotseling in het gebied van den keurvorst, „om aan hem den keizerlijken rijksban te voltrekken"; en met uitzondering van enkele steden veroverde hij het ge- heele land. Een kreet van verraad vervulde echter geheel Duitschland, die den valschaard ontroerde en de Keurhessische krijgslieden nog meer ontvlamden, zoodat de keurvorst hem bij zijn terugkomst de ge- heele verovering binnen korten tijd weder ontrukte. Johan Frederik, was, merkwaardig genoeg, ge-
boren met een goudgeel kruis op den rug, zoodat de priester die hem doopte had uitgeroepen : „Ach, goede God, dit kind zal voorzeker in zijn volgend leven een zeer zwaar kruis te torsen hebben, want God en de natuur doen niets zonder beteekenis!" en inderdaad zou de vrome keurvorst nu ondervinden, dat dit merktoe- ken ečn symbool voor hem was. — In het voorjaar van 1547 trok de keizer, nadat hij de bovenlandsche steden en Wurtemberg zwaar getuchtigd had, spoorslags naar Saksen en stond op het onverwachts aan de Elbe, tegenover den keurvorst. Nu, de rivier de Elbe is diep en de brug was afgebroken. Maar op den morgen van den 24sten April — het was Zondag, en de keurvorst |
||||
|
15G I)c Schmalkaldische oorlog.
in do kerk te Muhlberg om zich met het woord Gods
te laten stichten — stroomden geheel onverwachts de keizerlijke troepen toe; een molenaarsknaap had hun eene waadbare plaats in de rivier aangewezen. De aldus overrompelde Saksers vluchtten naar de Lochauer heide. Daar liet de keurvorst zijn leger stand honden en de slag nam een aanvang. De keizerlijke ruiters hieuwen er woedend op los en de verschrikte Saksers moesten wijken; zij sloegen wederom op de vlucht, maar de keizerlijke troepen bleven hen zonder genade op de hielen. Drie duizend mannen vielen op de heide; velen werden krijgsgevangen gemaakt. Dit lot trof ook den keurvorst zelf, die, door zijne zwaarlijvigheid, onder het bereik van de ruiters kwam en na eene dappere verdediging zich eindelijk moest overgeven. De hertog van Alva, die de meest grimmige vijand
van de .Evangelischen was, voerde hem langzaam den keizer te gemoet. Het bloed gutste uit eene wond aan zijn linker wang en zijn pantser was met bloed bevlekt. Toen hij den keizer zag, riep hij uit : God, erbarm U over mij! hier ben ik!" Hij stijgt van zijn paard en nadert den oppervorst met eerbiedige gebaren en woorden; maar Karel breekt tegen hem los in toornige taal en keert zich vol bitterheid van hem af. Een zwaar oordeel ging over het hoofd van den
ongelukkigen keurvorst. Eerst werd zelfs het vonnis des doods over hem geveld en hem voorgelezen, doch deze gestrengheid liet de keizer ten slotte varen. Hij werd echter verplicht om — ten gunste van Maurits, den verrader, afstand te doen voor zich en zijne na- komelingen van de keurvorstelijke waardigheid en een groot deel van zijn gebied. Hij deed dit gewilliglijk in een vormelijk verdrag; maar tegenover de vordering, dat hij zich zou onderwerpen aan den paus en het Concilie, verklaarde hij standvastig: „liever niet alleen land en volk, maar ook zijn hoofd te willen geven, dan zich te laten aftrekken van het Woord Gods.\'\' |
||||
|
Be Sehmalkaldische oor lor/. 157
|
|||||
|
Ook met den landgraaf van Hessen liep liet treurig
af. Zich op zijne krachten niet durvende verlaten, gaf hij zich op genade en ongenade aan deu keizer over, toen zijn schoonzoon Maurits en zijn vriend Joachim II van Brandenburg hem bezworen hadden, dat de keizer hem beloofd had, hem in dit geval vergiffenis te zullen schenken en in vrijheid te stellen. Philip naderde den keizer te Ilalle en viel als boeteling voor hem op de knieën. Hetzij door misverstand aan de zijde zijner voorspraken, of door trouweloosheid des keizers, maar tot zijne groote ontroering werd ook hij gevangen gehouden. De beide eens zoo machtige vorsten deelden nu het
droevig lot, om als gevangenen, streng bewaakt door Spaansche soldaten, den keizer overal te moeten vol- gen, nu naar de Nederlanden, dan naar Tyrol, enz. ď)e edele keurvorst was uiterst gelaten: in zijne ge- vangenschap dichtte hij het lied: Wat God behaagt, behaagt ook mij, enz. Als „de grootmoedige" betoonde hij zich ook inzonderheid in ziju lijden, en ofschoon dit eene kastijding was, zij bracht hem eene vreedzame vrucht der gerechtigheid, en zijn kruis werd nu in waarheid voor hem een gouden kruis. Keereu wij echter tot des keizers overwinningen
terug. De pausgezinden vonden er alles behalve stof in tot luide juichtonen, dat de zaak van het protestan- tisme daarmede voor goed zou zijn gesmoord. Iutegen- deel vielen zij den keizer hard dat hij zoo flauwhartig was in het uitroeien der ketterij; want in dit opzicht ging hij met de Evangelischen niet op het gestrengste te werk, en zelfs op plaatsen waar hij zich thans be- vond, liet hij hen voorshands ongestoord hunnen <*ods- dienst uitoefenen. Toen hij in de Slotkerk van Wit- teuberg aan Luther\'s graf stond, en de hertog vau Alva zoowel als een Spaansche bisschop bij hem aandrongen om het gebeente van dezen beruchteu ketter te laten opgraven en verbranden, antwoordde hij hun: „Ik |
|||||
|
158 De Schmalkaldische oorlog.
voer geen krijg tegen de dooden, maar tegen de leveu-
den; laat hem rusten tot aan den dag des gerichts!" en hij verbood op strafl\'e des doods om het graf te schenden. Hij spande echter al zijue krachten in om de kerkelijke breuk weder te heeleu. In September 1547 werd te Augsburg een Rijksdag geopend, waar twee mildgesteinde katholieke geestelijken, Julius van 1\'flug en Mich. Helding, met een zeer lauweu Evangelischen geestelijke, den Berlijner hofprediker Joh. Agricola, belast werden met het opstellen van een Godsdienstverdrag. Dit verdrag wordt genoemd het Interim of tijdelijk verdrag; want het moest slechts als geldend worden aangemerkt tot op het eindbesluit van het Concilie, waaraan zich alsdan allen voor goed zouden moeten onderwerpen. Nu had het Concilie van Trente reeds in zijne eerste zittingen de leer van het Protestantisme iu haar geheel vervloekt, en was ook in het Interim het oude pausdom, zij \'t ook hier en daar iu milder vorm, volstrekt gehandhaafd geworden. Nauwelijks was dit Interim verschenen, of de keizer beval aau een ieder de aanneming daarvan, waarbij hij de scherpste bedreigingen voegde voor hen die het van de hand wezen. Maar gelijk het eenerzijds ook den pausgeziudeu niet behaagde, omdat daarin toch hier en daar iets toegegeven was aan het evangelische ge- loof, brachten aan de andere zijde bijna alle pro- testanten hunne bezwaren er tegen in. Zelfs Maurits, de nieuwe keurvorst door \'s keizers genade, wilde het niet in den aangeboden vorm laten invoeren. De waar- dige Johan Prederik, wien de keizer vrijlating en schadeloosstelling beloofde, indien hij het aannam en zijne zonen tot de aanneming wilde overhalen, weigerde voor zich zelf op besliste wijze met eene plechtige ver- klaring aan den keizer, en aau zijne zonen schreef hij: „Zij moesten zich liever van al hunne landen laten berooven en zich eenig en alleen plaatsen ouder de bescherming des Almachtigeu, dan dat zij van hunne |
||||
|
De Schmalkaldische oorlog. 159
|
|||||||
|
goede belijdenis zouden afwijken. De keizer, hoezeer
nu onbeperkte heerschappij voerend over Duitschland, kon de aauneraiug van het Interim slechts in het kleinste deel der plaatsen van zijn rijk verkrijgen; op de meesten werd er geen acht op geslagen en de zuivere evangelische godsdienst bleef er bewaard. Zulk een opstand tegen gewetensdwang is goed en heilig; want „men moet God meer gehoorzamen dan den menschen." |
|||||||
|
XX.
Eindelijke zegepraal.
Het was onmogelijk dat God het werk zijner han-
deu zou laten varen. «Zion klaagt vol angst on smarte
Zion, Gods geliefde stad,
Die Hij draagt op \'t minnend harte,
En zich uitverkoren had:
Ach, mijn God, zoo goed als groot!
Gij verlaat mij in mijn nood;
En in jammer neergezeten,
Hebt Gij mij geheel vergeten."
Ja, zoo weerklonk het overal, toen de eerste voor-
vechter der Evangelische kerk op de Lochauer heide eene zoo bloedige nederlaag onderging; toen keizer Karel zegevierend Wittenberg was binnengetrokken en zijne overwinningen voortzette. Maar: «Zion, o mijn veelgeliefde!
Spreekt daarop des Heeren mond, Schoon gij zijt eeu zwaar beproefde, En aan hart en ziel gewond. Staak uw treuren, Zion mijn! Waar zou ooit een moeder zijn Die haar eigen kind kan haten, \'t Aan zich zelf zou overlaten ?" |
|||||||
|
160
|
Eindelljke zegepraal.
|
||||||
|
Hij zorgde nog voor zijn geliefd kiud; Hij had zijn
kerk niet begeven, noch verlaten. Slechts wilde Hij haar toonen, dat hare muren «iel gevestigd zijn op grond- slagen van meiK-ichen, al zijn zij ook de hechtste en sterkste; dat Hij alleen haar draagt en schraagt; dat Hij degej.en, die tot hare nederlaag hebben meegewerkt, als werktuigen kan gebruiken tot hare wederoprichting. Jaren lang moesten onze vaders in het geloof tegen
het, tot verloochening van het geloof uitdagend, In- terim zich verdedigen, of wegens hunne verwerping groote verdrukking uitstaan, en op die plaatsen, waar des keizers gebod werd opgevolgd, harden en bitteren dwang dulden. Hetgeen den nood nog deed stijgen, was het dringend bevel des keizers om afgevaar- digden te zenden naar het Concilie, waaraan zij zich in de omstandigheden, waariu zij zich bevonden, niet meer konden onttrekken, hoewel zij toch niet de geringste kans hadden om huuue geloofsbelijdenis, waarbij zij wilden leven en sterven, daar erkeud te zien. Maar als met een eukeleu slag werd de boom hunner ellende geveld en kwam er een einde aan den nood. Hoor wien denkt ge? Door den trouweloozen Maurits, den medewerker aan het verwoesten der kerk. Maurits voelde wellicht de wroeging des gewetens,
dat hij zijn eigen kerk naar het leven had gestaan, en wilde daarom deze zonde tegen God en de menscheu weder goed maken ; ook smartte en ergerde het hem, dat zijn schoonvader Philip van Hessen, tot smaad van zijn aan hem verpand woord, trots al zijne pogin- gen nog altijd niet werd vrijgelaten, maar veeleer in nog strenger gevangenschap werd gehouden; eindelijk vreesde hij, dat de keizer de reeds sterk ingekorte rechten der Duitschers hen geheel zou ontnemen, door volkomen onderdrukking. Maurits, de man die in des keizers naam den llijksban voltrokken had aan het trouw-evangelisch- geziude Maagdenburg, en deze stad belegerd en inge- nomeu had, vergrootte schijnbaar tot dit, maar iuder- |
|||||||
|
Eindelijke zegepraal.
|
|||||||
|
161
|
|||||||
|
daad met een ander doel, zijn verzameld leger nog
met de bezetting dier stad; hij sloot haastig een ver- bond met eenige andere evangelische machten en trok in Maart 1552 tegen den keizer op ten oorlog. Tege- lijkertijd verzond hij door liet geďieele land brieven, •waarin hij zijne onderdanen verdedigde en zware aan- klachten inbracht tegen de godsdienstige en staatkun- dige misslagen des keizers. Welk een bittere smart moest het voor Karel zijn,
dit te ervaren van den door hem zoo hooggeplaatste, van een, dien hij getoond had zoo hartelijk lief te heb- ben! Hij verkeerde in zeer benauwden toestand toen hem dit zoo ongedachte voornemen van Maurits werd geboodschapt. Karel bevond zich destijds te Insbruck, hij was zeer ontstemd, dat het hem niet hai mogen gelukken om den godsdienstvrede tot stand te brengen, en daarbij in verlegenheid over de middelen waardoor hij alsnog zijn doel zou kunnen bereiken. Bovendien was. hij lijdende aan jicht en had hij gebrek zoowel aan troepen als aan geld, om deze te kunnen aanwerven. Afgemat naar ziel en lichaam wilde hij met Maurits onderhandelen, waartoe dan ook het houden van een Vorstendag te Passau werd vastgesteld. Maar Maurits verkoos liever met den keizer te onderhandelen, wanneer deze in zijne macht was. IJlings drong hij door tot Tyrol, bestormde de Ehrenburger Kluis, aan den in- gang van dit bergland, en bijna zou hij zijn doel bereikt hebben ; maar ook dit wilde God niet toelaten. Maurits bereikte Insbruck den morgen volgende op den nacht waariu de kranke keizer, in een draagstoel gezeten, over de hooge Alpentoppen heen, naar Villach was ontvlucht. Zie hier de wisselvalligheid van der menschen lot!
Deze grootmachtige keizer, de grootste vorst van Europa en Amerika, die het doodvonnis uitsprak over den keurvorst van Saksen en dezen, slechts uit verschooning, als een arme gevangene met zich voerde, hij wordt |
|||||||
|
Eindelijke zegepraal.
|
||||||||
|
162
|
||||||||
|
door een anderen en door hem zelven gemaakten keur-
vorst vau Saksen, arm, ziek en ellendig naar een af- gelegen hoek van liet gebergte verjaagd! De jubel der pausgezinden over de reeds tot een
puinhoop ineenstortende Evangelische kerk werd nu verwisseld met ergernis over den stevigen bouw, waarin zij plotseling voor hunne oogen stond. — Want Maurits reed nu van Insbruck zegepralend naar den Vorsten- dag te Passau, en hij heerschte er over allen die tegen- woordig waren. Den 2<len Augustus 1552 werd het Passauer Verdrag
gesloten, waarbij voorloopig, tot op een weldra te hou- den Rijksdag, iedere vijandelijkheid tusschen beide par- tijen en iedere krenking vau deEvangelischen in hunnen godsdienst verboden was. De ban over de leden vau het Schmalkaldisch Ver-
bond was hiermede opgeheven. Philip keerde naar zijne Hessen terug, en Johan Frederik naar zijne schoone Thuringer landouwen, die hem van zijn vaderlijk erf- goed waren overgebleven, in het midden van zijn van vreugde weenend en juichend volk. Maurits beleefde den Rijksdag, die door verschillende
oorzaken van week tot week verschoven werd, niet. In het volgend jaar 1553 viel hij als overwinnaar in den slag tegen een dollen avonturier bij Sievcrshauseu in den leeftijd van 32 jaar. De Rijksdag werd in het jaar 1555 andermaal ge-
houden te Augsburg, de edele, nu ten tweedemale door het licht van Gods genade bestraalde stad, en hier eindelijk de dusgenoemde Augsburger Godsdienst- vrede gesloten. „Dat de Evangelisohcn volkomen ge- lijke rechten en vrijheden als de katholieken zouden hebbon, en dat deze vrede als een christelijk vriend- scliappelijk eindverdragin godsdienstzaken onverbrekelijk zou geacht worden", werd hier op de plechtigste wijze toegestemd en verzekerd. Wel hielden intusschen de rooinschen vast aan het „Geestelijk voorbehoud", d. i. |
||||||||
|
^Uéf
|
||||||||
|
Eindelijke zegepraal. 163
|
|||||||
|
wanneer katholieke prelaten tot de Evangelische be-
lijdenis mochten overgaan, zij daartoe persoonlijk het recht zouden hebben, maar in deze gevallen hun gees- telijk gebied met zijne stichtingen aan de katholieke kerk zouden verblijven; en ofschoon nu in de sluitings- acte van den Kijksdag een protest van de Evangeli- schen daartegen werd opgenomen, werdeu toch door dit „Voorbehoud" in elk geval aan de verdere uit- breiding van het Evangelisch geloof zekere grenzen gesteld. Waar de protestantsche kerk echter gevestigd was, werd nu ook haar bestaan verzekerd. De Heere God had haar geholpen en wel op wonderbare wijze. Nu was het de beurt der Evangelischen om te jubelen en hunne Halleluja\'s te ziugen, en zij hebben het ook vromelijk gedaan. Lieve christelijke lezers! wij zijn aan het einde van
de taak die wij ons voorstelden te volbrengen. De uit- nemende goddelijke weldaad der alzoo vastgegrondc Hervorming schittert door hare geschiedenis zelve helder en krachtig en heerlijk heen. Daarom, willen wij dau ook in oprechtheid God daarvoor danken en zijn hei- ligen Naam eu wondervollen Raad loven en prijzen, wij willen het doen uit \'s harten grond! Het Evangelie is ons, ook u, van de vaderen overgeleverd: „houdt wat gij hebt opdat niemand uwe kroon neme!" Gelooft in het licht, dat u zoo helder en troostvol bestraalt uit het goddelijk Woord, dat eeuwig blijft. Maar wandelt ook in dit licht; schandvlekt uwen evangelischen naam niet, door de werken der duisternis, en misbruikt niet de edele vrijheid der kinderen Gods! Weest Luther\'s navolgers ia geloof en leven, gelijk hij eeu navolger was van Paulus en Christus\'. En de Heer, die onze gerechtigheid is, de God des vredes, zal met u zijn. Hij zij ook met onze geheele kerk, nu en tot in eeu- wigheid! Amen. |
|||||||
|
INHOUD.
|
|||||
|
I. De nood............. Blz. 5
II. De man Gods........... » 13
III. Hoe Luther openlijk optrad...... » 22
IV. Begin van het werk Gods....... » 31
V. De moedige getuige......... » 41
VI. Het licht op den Kandelaar...... » 49
VII. De dwaalgeesten........... > GO
VIII. De Martelaren........... » 00
IX. Hervorming der Kerken........ » 71
X. De Protestanten........... » 76
XI. De heerlijke Belijdenis der Vaderen ... » 7i)
XII. Hoc God de handen der vijanden bindt . . » \'J2 XIII. De Hervorming in Zwitserland en Frankrijk. » 96
XIV. Pogingen tot vereeniging der Protestanten . » 102
XV. Het helsche Zion en zijn gericht..... t 109 XVI. Toenemende bloei der Hervorming .... » 114
XVII. Luther\'s Beeltenis.......... » 133
XVIII. Luther\'s einde.....•..... • 144
XIX. De Schmalkaldische oorlog....... • 152
XX. Eindelijke zegepraal •......... » 159
|
|||||
|
<l....m.ii iikk.-r [f
Lotuttič Kiil«ih\'-: Sc v.in Kmt.\'l<*Ji,
&uittti*n1nui.
|
|||||||
|
%Zęh
|
|||||||