|
fY\\m \\1$$2
|
|||||||||||||||||
|
\'GEREG, SÜB. Ü9.JS3
|
|||||||||||||||||
|
£
|
|||||||||||||||||
|
&3?stf i&s£~j
|
|||||||||||||||||
|
^ &
|
|||||||||||||||||
|
■s-
|
|||||||||||||||||
|
RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT
|
|||||||
|
A06000022042224B
|
|||||||
|
O I Ni 1 I I \'|| \'| I | li I 11; ||
|
|||||||
|
2204 2224
|
|||||||
|
i
|
|||||||
|
&r*n
|
||||||||||||||||
|
M, aer wed. /T^*
zr
|
||||||||||||||||
|
BIBLIQff-^S* P
NED. H#V^E$<? |
||||||||||||||||
|
4~ j3É JB0ZONDEEE
|
||||||||||||||||
|
riiiiniJv iifiiiBiiiiiuii},
TUSSCHEN EEN AANTAL
KEEKELIJKE GEMEENTEN IN DE PROVINCIE
GEONINGEN EN DEN STAAT. |
||||||||||||||||
|
r
|
||||||||||||||||
|
Onder dezen titel gaf ik in 1866 een werkje uit, waarin
uit de geschiedenis wordt aangetoond, hoe vóór de Hervor- ming het onderhoud van kerkelijke gebouwen, de bezoldiging van geestelijken en van kosters in sommige gemeenten uit- sluitend op bepaalde kloosters drukte; dat door de ver- eeniging der kloostergoederen tot één fonds die verpligting hierop overging en steeds werd nagekomen; terwijl einde- lijk diezelfde verpligtingen ten laste van den Staat kwamen, sedert deze het benaderde. Na vermeld te hebben, hoe de Staat zich willekeurig
van de uitbetaling der subsidien tot het onderhoud der ker- kelijke gebouwen ontsloeg, in weerwil dat zij steunden op privaatregtelijke overeenkomsten, ten jare 1694 bij den verkoop van de collatien der bedoelde gemeenten gesloten, behandelde ik ten slotte de vraag of de overige uit het pro- vinciaal kantoor der kloostergoederen verleende tractementen, pensioenen enz., bij art. 168 Gwt. aan „de gezindheden verzekerd", in regten opvorderbaar zijn, hetzij krachtens dit grondwetsartikel, hetzij krachtens de besluiten, waarbij zij oorspronkelijk werden gegeven. Ik schaarde mij, op eenigzins gewijzigde gronden, aan de zijde van den Hoogen Eaad, die bij arrest van den 5 Mei 1848 deze vraag reeds toestemmend had beantwoord. Was de juistheid van dit arrest o. a. betwijfeld door den Staatsraad Jhr. Mr. W. A. C. de Jonge — de korte lijk tot verdediging daarvan door mij aangevoerd? motieven 1
|
||||||||||||||||
|
fC-
|
||||||||||||||||
|
J/JPA
|
||||||||||||||||
|
2
|
|||||
|
vonden vervolgens eene uitvoerige en scherpzinnige bestrijding
van Mr. W. A. Eeiger in het Tijdachr. voor het Neclerl. regt, onder redactie van de Mrs. Oudeinan en Diephuis, I, 281 volg. Naar het gevoelen van Mr. Reiger bestaat er geen privaatreglelijk obligo, geene geldschuld, van den Staat te- genover kerkelijke gemeenten, personen, of kerkgenoot- schappen. De voortdurende betaling van tractementen acht hij
geheel afhankelijk van de grondwetgeving, waarbij, uit den aard der zaak, geene privaatregtelijke betrekking maar on- derwerpen van staatszorg worden geregeld. Welligt zou ik de pen niet hebben opgevat om de
gronden voor mijne zienswijze uitvoeriger te ontwikkelen, wan- neer mijn bestrijder zijn betoog niet met eene gevolgtrekking had besloten, die mij, in elk geval, ten eenenmale onhoud- baar voorkwam. Hij eindigt immers: "Want indien werke- lijk de Staat verpligtingen, die in jure privato zijn gegrond, heeft op zich rusten tegenover de kerkgenootschappen, dan mag hij zich er ook nimmer aan onttrekken, en is derhalve ook een Grondwetgever niet geregtigd er een eind aan te maken. Is daarentegen de in deze bladzijden verdedigde leer de ware, dan moet Eegering zoowel als wetgever zich aan de Grondwet houden, maar mogt ooit eene herziening op dit punt wenschelijk geacht worden — en dat is toch altijd mogelijk, — dan zal men daartoe het regt hebben, en hare werking zal niet afstuiten op de verbindende kracht eener overeenkomst, die toch niet door den debiteur eigenmagtig kan verbroken worden. Wanneer art. 173 verviel, de Staat zou er even goed om verpligt blijven zijne crediteuren te betalen; wanneer evenwel art. 168 verviel, dan zou het Staatsgezag bevoegd worden geene ondersteuning aan kerk- genootschappeu meer te verstrekken. In het eerste geval toch bestaat eene verbintenis, een geldschuld, in het tweede m. i. niet." Zonder de beschouwingen van Mr. Eeiger op den
voet te willen volgen, heb ik mij meer ten doel gesteld om in de volgende bladzijden de regtsgeschiedenis van de bezittingen der kloosters en geestelijke vereenigingen in de provincie Groningen, sedert de Eeductie in 1594, aan een nader onderzoek te onderwerpen, ten einde daardoor te geraken tot den waren zin en de beteekenis van art. 16& onzer Grondwet voor dat gewest. Toen het tractaat van Eeductie werd gesloten, was de
|
|||||
|
3
|
|||||
|
stad Groningen aan de Spaansche zijde. De Roomsche
Godsdienst was daar dus, althans regtens, nog die van den Staat. Daarentegen waren de Ommelanden sedert lang tot de Unie toegetreden. Dewijl de voornaamste Hoofden der Statenpartij aldaar na den afval van Rennenberg het land verlaten hadden, had feitelijk ook eene tamelijk sterke Spaanschgezinde partij te lande, onder de vleugelen van de Hoofdmannenkamer en der stedelijke overheid, het hoofd opgestoken, zouder echter door een afzonderlijk regerings- bestuur te worden geleid. Tot dusver was het staatsgezag mitsdien vreemd aan
den eigendom of het bezit der algemeene geestelijke of der plaatselijke kerkelijke goederen. Zij behoorden aan verschil- lende kerkelijke inrigtingen en strekten uitsluitend tot gods- dienstige doeleinden. Nu ligt het voor de hand, dat partijen bij overeenkomst
of bij tractaat niet met vrucht kunnen beschikken over goe- deren, die aan derden toekomen. Wanneer dus het tractaat van Reductie in 1594 eenig en alleen gesloten was tusschen de regering van Groningen en Prins Maurits, of de bond- genooten, dan zou een artikel over de geestelijke goederen daarin niet op zijne plaats zijn geweest. Maar de kerkelijke overheid was ook partij bij dat tractaat, na vooraf een werk- zaam aandeel aan de onderhandelingen te hebben genomen. De toenmalige Stadssecretaris teekende immers aan, dat
„de Raad en al de gezworenen, met Br. Arend en Westen- dorp en andere geestelijke en kerkelijke personen" den 80 Junij 1594 besloten om geene overeenkomst met de beleger- aars der stad aan te gaan, maar de hulp van Zijne Majesteit af te wachten; terwijl den 19 Julij „naar het leger vertrok- ken, om met de vijanden te onderhandelen en vrede te slui- ten, van wege de stad Vlgher Vlgher en Albert Eeldts; van wege de Kamer des Konings Johan van Ballen, Prerick Moeijsten en Popco (Everhardi) Secretaris; alsmede de Kom- mandeur van Warffum en Kriith, officiaal; Hendrik Hovinck, taalman, en Johan Maler, bouwmeester" \'). Eeldts was een der burgemeesters, Ulger Ulger was raadslid, Hovink taalman der gezworene meente, Maler bouwmeester der gil- den. Deze vier waren de afgevaardigden van het geheele ligchaam, dat het stedelijk bestuur vormde. Van Ballen en Moeijsten inet Popco Everhardi vertegenwoordigden de Spaanschge- \') Jiijdr. tot de, geselt, en oudheidk. der proe. Groningen, III, 40, 41.
1*
|
|||||
|
4
|
|||||
|
zinde iJoofdmaanenkamer, het collegie, dat de „hoichhei-
den der Ommelanden an zich getogen" had, zooals Rengers ergens zegt, en deel nain aan de wetgeving en liet landsbestuur. Behalve het Spaanschgezind oppergezag van Stad en Omuie- landen, ontmoeten wij den Kommandeur der Johanniters te Warffuui, Jol). Apherdinnus, en den Officiaal Johannes Krijthe. De eerste vertegenwoordigde eene orde, die steeds een bijzonder regt op hare goederen, tijdens de republiek, volhield; de Officiaal was, bij ontstentenis van een Bisschop, de hoogste prelaat der reguliere en wereldlijke geestelijken. Nevens dezen namen ook twee afgevaardigden van de ini- litaire magt in de stad aan de onderhandelingen deel, en wel de Hopman der burgerij Grootfelt, en „die Lui- tenant van Grave Frederick." De verschillende hoedanig- heden, waarin de onderhandelaars optraden, bleven ook bij de wederpartij niet onopgemerkt. Immers heeft de Raad van State, die bij de belegering vertegenwoordigd was, in zijn register opgeteekend, dat er gedeputeerden, zoo van den magistraat, de burgerij, Alten en Prelaten, als van het krijgsvolk in het leger verschenen, bereidwillig om te onder- handelen en ten dien einde hunne instructien overhandi- gende \'). Deze afgevaardigden nu sloten 2) den 23 Julij met de
bondgenooten, onder welke vier vertegenwoordigers der Om- melauden zich bevonden, het volgend verdrag, voor zooveel de godsdienstaangelegenheden betreft: „Jtem dat binnen der stadt Groeninghen ende Landen
gheen ander Religie geexerceert sal wordden dan die gere- formeerde Religie, zulcx als die jegenwoordelick inde geüni- eerde Prouincien openbaerlick geexerceert wordt, mits dat nijemandt in sijn conscientie oft gewissen zal wordden gein- quireert, ondersocht oft beswaert, ende dat alle die Cloos- ters, gheestelicke ende cloosters goederen zullen in jegen- woordighen staet blijuen, totdat bij den Heeren Staten Ge- nerael den staet vande stadt Groeninghen ende d\' Omme- landen behoorlick geredresseert sal zijn, mitz dat alsdan bij de Prouincie zelffs op het gebruijck der goederen ende on- derhoudt vande gheestelicke persoonen behoorlicke ordre sal wordden gestelt; welverstaende dat zooveel de Commanderien \') Wichcrs, Verklaring van het Tractaat van Reductie, blz. 6. 7.
2) Apherdianus en Krijtlie hebben het ook mede onderteekend. Wichcrs, t. a. p. blz. 25. |
|||||
|
5
|
|||||
|
van Werffum, Wijtweerdt, ende Oosterwierum aengaen, dat
die sullen gehouden ende getracteert wordden, als gelijcke Commandenen inden anderen geunieerden Prouincien gelegen zijnde." De Hervormde godsdienst werd mitsdien die van de»?.
Staat, en hare invoering bragt van zelve mede, dat de goe- deren, die tot de uitoefening der vorige gediend hadden, nu voortaan zouden strekken ten haren behoeve. Daarom werd er over de pastorie-, kosterie- vicarie- en prebende goe- deren, welke alle eene gemeentelijke bestemming hadden, geen enkel woord in dit artikel gerept. Er is niet eens aan gedacht, zelfs in de verte niet, om hunne bestemming van aard te doen veranderen. Bij de Groninger en Oinmelande\'r Kerkorden zijn de 7ioodige bepalingen over hun gebruik aan de gemeenten van overheidswege voorgeschreven, en wel zoo- dra mogelijk, buiten eenigen invloed van de Staten Generaal. Het „gebruijck" der kloosters, geestelijke en klooster-
goederen, d. w. z. van de goederen die geene gemeentelijke maar eene algemeene geestelijke of godsdienstige bestemming hadden (n. 1. kloosters, kommanderijen, proostdijen, kalende- goederen, het jezuitencollegie te Groningen), zou door de provinciale regering nader geregeld worden, zoodra de Sta- ten-generaal het zamenstel dier regering zou hebben vastge- steld of goedgekeurd. Zoolang dit niet geschied was — Groningen en de Ommelanden hadden tot dusver immers eene afzonderlijke inrigting van bestuur en vormden nog geene provincie— was het ook niet mogelijk, althans min- der gepast het provinciaal gebruik dier goederen te regelen. Deze is de duidelijke strekking dier bepaling. Onzekerheid omtrent hunne bestemming tot godsdienstige einden bestond bij geene der partijen. De vraag was slechts hoe en op welke wijze zij ten behoeve van de nieuwe godsdienst van Staat aangewend dienden te worden. Het artikel praejudi- cieert ook niets aangaande den eigendom. Geen enkel woord verraadt de bedoeling om dien van het kerkelijk ter- rein op dat van den Staat over te brengen. Eene nadere regeling van het gebruik ad pios usus werd
aan de toekomstige provinciale regering voorbehouden. Zeer natuurlijk. Kerk en Staat werden vereenigd. Het hoogste administratief en wetgevend gezag in kerkelijke zaken zou voortaan de taak van den nieuwen Staat zijn. In zoo verre en uit geen anderen hoofde kwam het staatsgezag aan de administratie der geestelijke goederen. Waren Kerk en |
|||||
|
(i
|
|||||
|
Staat gescheiden gebleven, overeenkomstig de beginselen
van de moderne staatsinrigting, dan zou de Kerk haar eigen zelfstandig bestuur erlangd en dit met de bedoelde administratie belast zijn geworden. Met nadruk meenen wij er dus op te mogen wijzen,
dat ten behoeve van de Kerk het beheer en geenszins de eigendom der geestelijke goederen aan den Staat kwam; niet door een maatregel van revolutionair geweld, maar door een convenant met de hooge kerkelijke overheid, dat eenig eu alleen gegrond was op het beginsel der vereeniging van Kerk en Staat. Dat het tractaat van Keductie een publiekregtelijk stuk
is, niet gesloten met het doel om privaatregtelijke verhou- dingen te scheppen, wil ik gaarne toestemmen. Immers heb ik dit nimmer en nergens in twijfel getrokken. Bij accoord of uitspraak van den 17 Februarij 1595
werd door „den Heeren Staten Generael den staet van de stadt Groeninghen eude d\' Ommelanden behoorlick geredres- seert," gelijk het tractaat luidde. Over de geestelijke goederen behelst zij het volgende: „Lestlick sullen de Geestlicke güderen, volgende het
bouen verhaelde Tractaet, in commune Aerarium vnd Iho dispositie van de vorschreucn Gedeputeerden deser Provintien komen, vmme ad pios usus, vnd insunderheit tho vnderholdt van Schoeien vnd Educatie van de jöget, vth Stadt vnd "Vmmelanden vorschreuen binnen Grönningen geappliceerd tho worden: Stellende tho Administratie van desulue güderen, vnder behörlicke Instructie alsulcke Rentmesters gelijckse vor Stadt vnde Vmmelanden dienstich vnde nödicli vinden sullen, mits dat vp die Alimentatie van de Geestlicke Personen be- hörlicke Ordre sal worden gestelt, thom ende dat een yeder na sijne qualiteit eerlick werde getracteert vnde vnderholden," De klooster- of geestelijke goederen werden mitsdien
tot een afzonderlijk fonds aangelegd, ad pios usus, dus ten behoeve der Kerk, onder het beheer van het staatsgezag. In de staats- of provinciale kas zijn zij niet gekomen; gecon- fisheerd werden zij alzoo niet. Zelfs is er geene aanwijzing te vinden, waaruit men mag besluiten, dat de Staat zich als eigenaar beschouwde. Wij vinden slechts daden van be- heer. De invoering der Hervormde Godsdienst bragt de op- heffing van de kloosters en dergelijke inrigtingen mede, zoodat hunne goederen eene bepaalde bestemming verloren. Im- mers waren de conventualen voor een groot deel tot de nieuwe |
|||||
|
7
|
|||||||
|
leer overgegaan of uit het land geweken. Op de vacante
bezittingen paste het staatsgezag, dat destijds ook het hoogste kerkgezag bekleedde, hetzelfde beginsel toe, \'t welk ook in art. 9 der tegenwoordige wet tot regeling van het armbestuur is neergelegd, met de woorden: „Zoo het doel eener instelling van weldadigheid is ver-
vallen , wordt het gebruik harer bezittingen en inkomsten tot eene andere, aan de laatst bekende zoo nabij mogelijk ko- mende, bestemming geregeld, ten aanzien van,- (enz.) \'2. instellingen eener kerkelijke gemeente (art. 2 b),
door de bevoegde kerkelijke besturen; o instellingen van bijzondere personen of vereenigingen
(art. 2 c), door de oprigters of hunne erfgenamen, of bij ontstentenis of onbekendheid van deze, door de bestuurders der instelling, in het laatste geval onder Onze goedkeuring; (enz.) Blijft die regeling binnen eenen voor elk bijzonder
geval, des noodig door Ons, voor te schrijven termijn ach- terwege, dan geschiedt zij door Ons, bij een met redenen omkleed, openbaar gemaakt besluit." enz. Sommige leden der Kamer waren van oordeel, dat litt.
b van dit artikel behoorde te vervallen, vermits de Kerk geene magtigiug of opdragt van den wetgever behoefde, om naar verkiezing de van haar uitgaande instellingen te rege- len; de kerkelijke hoofdbesturen zouden voor die regeling kunnen zorgen. Hiertegen bleef de opmerking niet achter- wege, dat er van alle kerkgenootschappen geene hoofdbesturen zijn, terwijl, bij gebrek aan plaatselijke besturen van eene zoodanige kerkelijke gezindte, indien die alinea wegviel, de vrijgevallene fondsen onbeheerd en zonder bestemming zouden blijven. De regering was dit laatste gevoelen eveneens toe- gedaan en antwoordde, dat deze bepaling in het belang der Kerk zelve volstrekt noodig was, al ware het alleen, omdat zich anders gevallen kouden opdoen, die, bij gemis van dit voorschrift, aanleiding zouden kunnen geven tot de toepassing van art. 1172 en volgg. Burg. Wetb., betrekkelijk de on- beheerde nalatenschappen \'). Nu is het de vraag niet, of de Staat in 1594 de va-
cante geestelijke goederen had kunnen confiskeeren, maar wij staan voor een maatregel, die nog naar het hedendaagsch staatsregt als de meest rationeele wordt gehuldigd. De |
|||||||
|
\') Zie Mr. W. do Sittcr, De wet tot regeling van het armbestuur^
metaantt. 2e dr. Gron. 1354, blz. 28, 29. |
|||||||
|
8
|
|||||||
|
voorzieningen in art. 9 der armenwet aangegeven staan ge-
heel buiten verband tot den eigendom, en behelzen alleenlijk maatregelen van staatszorg omtrent het bekeer. Treffend is hare overeenkomst met de handelingen der regering aangaande het beheer der vacante geestelijke goederen, toen de kerke- lijke aangelegenheden een tak van staatszorg werden, evenzeer als het armbestuur zulks thans is. Onwillekeurig rijst dadelijk de vraag, wie was of werd
dan de eigenaar? De kloostervereenigiugen hadden geen eigendom meer, en wanneer de Staat dien ook niet verkreeg, waar berustte de eigendom dan? Ik aarzel niet om den maatregel waarbij de kloos-
tergoederen „in commune aerarium" gebragt werden, te qua- lificeren als het scheppen eener unioersitas rerum, of stichting. Eene stichting is immers een vermogen, dat voortdurend be- stemd wordt tot een bepaald nuttig doel en dat, geen we- zenlijken eigenaar hebbende, regtspersoonlijkheid verkrijgt. De vermogenseenheid wordt als eigenares gefingeerd. Omdat hare persoonlijkheid echter onbezield is, valt bij haar aan geen onafhankelijken wil te denken. Daarom geldt de wil des stichters als wet voor de bestuurders, zoolang de stich- ting aan haar doel kan beantwoorden. \') De eigenschappen eener fundatie vinden wij hier in alle
opzigten op het fonds der kloostergoederen van toepassing. Na de opheffing der kloosters aanvaardde de Staat den ei- gendom niet, zoodat een wezenlijke eigenaar niet is aan te wijzen. Daar over de stichtingen hier te lande vroeger en later niets is gecodificeerd, moet men de feiten aan het be- grip van eene stichting toetsen, om tot de beslissing te komen van hunne qualificatie. En wanneer wij dan in de voormelde bepaling het doel vinden aangewezen, waartoe het vermogen zal dienen, nevens de vertegenwoordigers en de beheerders, dan lijdt het bij mij geen twijfel, of het fonds der kloos- tergoederen was eene openbare stichting. Openbare stichtingen zijn die, welke van wege het openbaar gezag beheerd wór- den; lijzondere die, waarvan het beheer in handen is van bijzondere personen, die onafhankelijk zijn van het openbaar gezag. 2) Ware de Hervormde Godsdienst niet onder het |
|||||||
|
\') Van Lnnschot, Stichtingen als rechtspersonen beschouwd. Leid.
1856, blz. 14.— Teldcrs, Bijdr. tol eene gesch. van het bezit in de doode hand. Utr. 1869, blz. 200. 2) Van Lanschot, a. w. blz. 16.
|
|||||||
|
o
|
|||||
|
bereik van de staatszorg gebragt, voorzeker zou deze zich
niet tot de administratie der geestelijke goederen ten behoeve der Kerk hebben uitgestrekt. Het onmiddellijk verband tus- schen de staatszorg voor de Godsdienst en het beheer der geestelijke goederen, werd zes dagen, nadat deze laatsten bij uitspraak der S. G. geamalgameerd en tot eene stichting ver- heven waren, ten duidelijkste gelegd in de eerste instructie der Gedeputeerden, die tevens aan de gecommitteerden uit de S. G. haar oorsprong verschuldigd is: art. 5 „Sullen mede alle vlijt ende diligentie doen, dat die ge-
reformeerde Religie ende gemeene kerckordninghe mit goede- middelen in treijn gebracht ende gehandhaeft mach worden." art. 15. „De voorss. Gedeputeerden zullen mede hebben het be-
leijt ende administratie vande Cloosteren ende Abdien goede- ren, achtervolgende de voorss. tractaet, ordonnantie ende instellinge vp den staet ende forme van regieringe deser Pro- uincie, omme bijnnen die stadt ende Otnlanden voers. ad pios vsus geemploieert te worden, als tot gasthuijzen, wees- huijzen , schoeien, onderholdinge, institutie ende educatie van de jeucht, zoewell van den Omlandenals wtte Stadt voorss., midts dat goede acht genomen zall worden op de alimentatie van de geestlicke personen der selver Cloosteren, ten eijnde dat ijder nae zijne qualiteijt eerlick worde getracteert ende onderholden." art. 16. „Ende zall totten ontfanck van de opcomste derseluer
goederen een ofte meer bequame ende gequalificeerde personen bij hunluijden tot ontfangers geordonneert worden, tot een redlick jaerlicx tractement ende Dzelve verzien mit behoorlicke Instructie ende van hen nemende behorlicke cautie." Toen bij uitspraak der S. G. van 21 Januarij 1597 de
regeringsvorm der provincie nader geregeld en de souvereini- teit aan de Staten van Stad en Ommelanden toegekend werd, is in overeenstemming hiermede vastgesteld, art. 5: „Dat ook insgelijcken alle de Kloosters, Geestelicke
ende Kloostergoederen inde Stadt ende Oinlanden, mitsgaders in de Olden-Ampte ende Goerechte gelegen, met gemeenen ad- vijse ad pios usus sullen worden verstrekt." Zie daar kortelijk den weg aangewezen, langs welken,
en de reden waarom, de provinciale souverein met de admi- nistratie der kloostergoederen,, of, juister gezegd, met de |
|||||
|
10
|
||||||
|
uitvoering van den wil des stichters van het kloosterfonds belast
werd. Dien wil hebben de Staten uitgevoerd, door uit de stichting gelden te verleenen aan kerkelijke gemeenten tot opbouw of herstel van torens, kerken, scholen, pastorie- en kosteriehuizen, voorts ten behoeve harer predikanten, kosters en onderwijzers, hetzij eens vooral, hetzij in vaste jaarlijk- sche toelagen en tractementen. Hierdoor ontstond naar onze beschouwing geen regtsband
tusschen de souvereine Staten der provincie en de betrokkene kerkelijke gemeenten, maar een regtsband tusschen de stich- ting, als afzonderlijk zelfstandig regtspersoon, en de gemeenten. Sprak de fundatie, om zoo te zeggen, al door den mond der Staten, omdat zij onbezield was, het lijdt geen twijtel, of de fundatie werd verbonden jegens de gemeenten. Bij de waardering van dezen regtsband schijnt liet onverschillig hoe de fundatie primitief is opgerigt, door staatsregtelijke maat- regelen of door eene privaatregtelijke handeling. Eenmaal bestaande en finantieel werkende staat zij met ieder individu gelijk, zij het ook dat zij door het staatsgezag in het leven geroepen en beheerd wordt. Overeenkomstig haar doel gehouden om in \'t algemeen
kerkelijke inrigtingen en beambten te steunen met stoffelijke middelen, was zij echter niet verpligt om bepaalde aangewezen gemeenten of personen te. helpen, vermits bij de oprigting zoodanige niet waren aangewezen. Niemand kon in regten vorderen, dat de inkomsten ten zijnen of haren behoeve be- steed moesten worden. Geheel iets anders is het, wan- neer de stichting uit eigen beweging, of op verzoek, een jaarlijksch tractement of subsidie eenmaal had toegestaan. Dan had zij zich immers uit liberalitas verbonden jegens een be- paald persoon, om ham jaarlijks eene bepaalde som te geven. De beweegreden voor die liberalitas was uitdrukkelijk of stilzwijgend — ik erken het gaarne — de overtuiging dat er bij de wederpartij behoefte bestond. Dit neemt echter niet weg, dat die handelingen tusschen twee regtspersonen gequalificeerd moeten worden als eene schenking. „Die yet wil schenken mag zulks doen van nu af, ofte van zekeren tijd af, ofte tot zekere tijden, ook onder een mids ofte indien. De schen- kinge zijnde voltrokken is den schenker gehouden tot levering, «nde alzo bekomt den aenkomer eerst inschuld tot eygendom, ende daerna den eygendom zelve." \') Wil men het dus eene dona- |
||||||
|
\') Dü Grout, luleijdinij, III, 2, $ 13, 14.
|
||||||
|
11
|
|||||
|
tio impropria of sub modo noemen — ik heb er vrede mede.
Kan het eenmaal geschonkene niet teruggevorderd wor-
den, de formeel verklaarde wil van jaarlijks eene zekere som te zullen geven geeft mijns inziens bepaaldelijk eene actie aan den belanghebbende, zoolang deze bestaat. Wordt ech- ter eene gemeente of eene predikantsplaats opgeheven door het daartoe bevoegd gezag, of gaat zij op eene andere wijze te niet, dan vindt de regel cessante causa cessat effectits hier zijne toepassing. Hetzelfde zal plaats kunnen vinden, wan- neer de stilzwijgende beweeggrond der schenking, namelijk de behoefte, vervallen is. Maar dit zal dan ook eerst door het bevoegd gezag uitgemaakt moeten zijn, alvorens de aanspraak op een vast jaarlijksch subsidie zou kunnen opgeheven worden. En nu scherine men niet met de voorschriften omtrent
den vorm van schenkingen bij onze hedendaagsche wetgeving; want daargelaten, dat zij niet van toepassing zijn op hetgeen vroeger gebeurde, kunnen zij het wezen niet veranderen eener handeling, die, men vergete dit niet, bij openbare ak- ten, de Besolutien der Staten, is gedaan en geconstateerd. Eene commissie tot herstelling der provinciale finantien
rapporteerde den 12 Junij 1720 aan de Staten „dat het inkomen, door het cessereii van de geschenken, het verlies van de beklemminge, en selfs verminderinge in huiren door de schaarsheid van de tyd, insonderheyd sedert den jare 1681, opgevolgde watervloeden en sterfte van Rundvee seer consi- derabel is vermindert, gelyk mede door verkopinge eeniger Landen Anno 1694. Eu door het negotieren van Los- en Lyfrenten tot laste van dit comtoir in den Jare 1696 en 1697. En het lichten van penningen uit het selce in het Jaere 1712, terwijl de Eesolutien by UEd. Mog. genomen, om de Casse der Rentemeester daer tegens proportionelijk te soula- geren, uyl die van den Ontfanger Generael, syn gebleven buiten execidie, de sware Oorlogs tyden en andere rampen deselve waerschijnlijk hebbende gemaakt ondoenlijk, waerdoor dan is gecauseert, dat de lasten van het Comptoir de revenuen verre te boven komen, gelyk het jaer 1718 maer heeft ge- rendeert een somma van 86333 tegen een uytgave van 96000 gl." Meer voorbeelden zou ik kunnen bijbrengen om te sta-
ven, dat de Staten schatten uit het kloosterfonds hebben genomen ten behoeve van de provinciale kas, die evenwel uitdrukkelijk voor de teruggave aansprakelijk werd gesteld. Om hieraan eenigzins te geinoet te komen heeft de
|
|||||
|
L2
|
|||||
|
provincie sommige vaste uitgaven, b. v. de jaarwedden van
de Hoogleeraren en de kosten van de Latijnsche scholen te Groningen en Appingadam, van het geestelijk kantoor over- genomen. Nu zal het toch moeijelijk betwijfeld kunnen wor- den, dat de provinciale kas daardoor civiliter aansprakelijk werd jegens het geestelijk kantoor. Ten aanzien van de behoeftige gemeenten, aan welke een jaarlijksch subsidie verzekerd was, was en bleef die maatregel tusschen de beheerders van beide fondsen genomen eene res inter alios acla. De toevallige omstandigheid dat het beheer van beiden door hetzelfde colle- gie gevoerd werd kon dien regtstoestand niet wijzigen. De verkoop van de laatste onroerende goederen aan het geestelijk kantoor behoorende, die de enorme massa van 41502 gra- zen lands bereikten, en het aanwenden van de opbrengst ad ƒ3,458,836,40 tot delging van de provinciale schuldenlast, stelde de provincie metterdaad aansprakelijk voor het nakomen der verbintenissen, die zij tusschen het kloosterfonds en de daaruit gebeneficieerden geknoopt had. Zij stelde de adini- nistratie van dit laatste dan ook in staat om de eenmaal toegezegde uitkeeringen geregeld te doen plaats hebben. Was het provinciaal geestelijk kantoor gefundeerd uit
de bezittingen van kloosters en geestelijke vereenigingen, met uitsluiting van de pastorie-, kosterie-, vicarie- en ker- kegoederen ten platte lande, die hunne plaatselijke bestem- ming, naar de door de overheid vastgestelde kerkorden, behiel- den — in de stad Groningen ging men anders te werk. Overeenkomstig een Kaadsbesluit van 1 Maart 1595 werden de goederen, waaruit de parochiegeestelijken hunne bezoldiging vonden, „an der Stads cassa" gebragt; dat wil zeggen: zij werden niet geconfiskeerd of in de stedelijke kas gestort, maar evenzeer tot een daarvan afgescheiden fonds gevormd, onder publieke beheering; aanvankelijk van een raadslid en sedert 1631 van den stadsreutmeester. De predikanten, de emeriti en hunne weduwen werden hieruit bezoldigd; de magistraat bepaalde steeds het bedrag der tractementen, en alleen dan, wanneer de opkomsten ontoereikende waren, kwam de stedelijke kas te hulp. Zoo hebben ook de Staten van Holland, „willende uit
goede devotie eenmaal ordre stellen op het onderhoud van de Leeraars en Dienaars des Goddelijken Woords, daarinne vooral behoord voorsien te worden — eendragtelijk beslooten en geordonneert, dat alle Leeraars, zoowel binnen als buiten de Steeden van Holland, voortaan jaarlijks voor alle anderen |
|||||
|
13
|
|||||||||
|
\'
|
|||||||||
|
betaald zullen worden uit de gereedste Inkomsten van de
Goederen tot den kerkendienst binnen de Steeden of Vlek- keu, haarluider woonplaatse specteerende of toebehoort heb- bende." Aan de magistraten werd de bepaling van het be- drag der tractementen overgelaten onder zekere voorwaarden, terwijl de ontvangers gelast werden dienovereenkomstig uitbe- taling te doen \'). De gebrekkige uitvoering van een en ander deed hen
vervolgens besluiten om alle pastoralia in Noordholland tot één geestelijk kantoor te vereenigen. Weldra vonden zij om dezelfde reden goed „dat alle de
Inkomsten van de Pastoryen binnen elks Quartieren van Holland ten platten lande, als Zuidholland, Rijnland, Delfs- land, Schieland, en de Landen van Overtnaase, te saamen onder eenen ontfang sullen werden gebragt, en daaruit in het gemeen alle de Praedicanten binnen den selven quartiere ten gestelden termyne betalinge sal werden gedaan, sulks in Noordholland werd geobserveert," enz. 2) Zeer teregt werd van meer dan ééne zijde opgemerkt, dat de evengenoemde geestelijke kantoren van Zuid- en Noordholland wel onder \'s lands bestuur bleven, maar toch nooit eigenlijk gezegde landskantoren werden; zij stonden, naar die opvatting, „gelijk met de godshuizen en diergelijke godsdienstige stich- tingen." Van daar ook, dat de gewone belastingen van den honderdsten en tweehonderdsten penning betaald werden van de goederen, welke zij bezaten, terwijl \'s lands goederen, in derzelver aard, van zoodanige heffingen vrij waren, omdat het land aan zich zelven niet kon betalen 3). Met meerdere of mindere wijzigingen werden in andere
provinciën en steden dergelijke maatregelen genomen, eenig en alleen uit een oogpunt van staatszorg. *). Met de genoemde schrijvers houd ik die fondsen voor
openbare stichtingen ten behoeve der Hervormde Kerk. Staats- eigendom werden zij niet. Om zich hiervan te overtuigen |
|||||||||
|
\') Resol. 26 November 1574, opgenomen in het Kerktilyk Plak-
kaatboek , II, 4. a) Resol. 10 Jimiiiirij 1577, t. a. p. blz. 5.
3) IJpeij en Dermout, GescR. der Nederl. Herv. Kerk, I, Aantt.
blz. 125. Telders, Bijdrage tot de gesch. van het bezit in de doode hand, blz. 142. 4) Telders treedt hieromtrent in bijzonderheden, a, w, blz. 142,
143. |
|||||||||
|
11
|
|||||||
|
leze men bij tegenstelling slechts het voorbeeld eener confiksa-
tie, neergelegd in de Resolutie der Staten van Holland van 23 Mei 1577, van den volgenden inhoud: „De Staaten hebben eindelijk en geraeenerhand verstaan
en geresolveert, dat alle Conventen, en kloosteren binnen de Steeden, mitsgaders Edificien, Grondplaatsen, Erven en Eigendommen van dien, sullen blyven tot behoeft, gebruik en profijte van eiker Steeden, omrae deselve bj\' hun in eigendomme aangevaart en behouden te moogen werden, en geëmploieert tot haaren beste \'). Bij deze Eesolutie wordt over den eigendom beschikt,
bij de vorigen niet. Dit regtskundig verschil valt dadelijk op. Het is mitsdien boven alle bedenkiug, dat het beheer
der geestelijke en kerkelijke goederen door provinciale en plaatselijke overheden, zoowel in ons gewest als elders, en de aanwending der baten, uitsluitend ten behoeve van de Hervormde Kerk, geschiedde krachtens de staatsregtelijke ver- eeniging van Kerk en Staat, die de kerkelijke finantien tot tak van staatszorg maakte. Bij de zoogenaamde Groote Resolutie der Staten Ge-
neraal van 27 Januarij 1651 was dat beginsel op nieuw uitgesproken en gehandhaafd 2). Door de omwenteling van 1795 maakte het plaats voor
een ander. Ploos van Amstel stelde der Nationale Vergadering den
23 Mei 1796 voor om te decreteren, „dat, daar de Gods- dienst thans is afgescheiden van den Staat, er in dit vrije Nederland geene heerschende Godsdienst meer zal zijn. Daar- door zal de Gelijkheid worden gedecreteerd; en dat wijders deeze Nationale Vergadering, bij exhortatoire Missive, aan de Bestuurders der respective Gewesten aanschrijve, omme, ten einde de Burgers van Nederland van dit gedecreteerde principe van gelijkheid door daadzaken te overtuigen, en hun alzoo tot de vrijwillige "Wapening, ter bescherming van die gelijkheid, nog sterker te engageeren, op de receptie deezer Missive, inletrekken alle Octrooijen, tot heffing van Las- ten ten behoeven van Gereformeerde Kerken, Diaconiën, Gods- en Armhuizen en soortgelijke corporatien, met alle de gevolgen en aankleeven van dien, en met surcheance van alle procedures van executien, welke als nog uit kragte van |
|||||||
|
\') Kerkel. Plahhaatboeh, t. a. p. blz. 7.
*) Groot Plahkaatbock, I. 193, 110. 5. |
|||||||
|
15
|
|||||
|
die Octrooijen mogten worden gevoerd." Dit tamelijk on-
besteiude voorstel leidde tot langdurige, zeer uiteenloopende en levendige, discussien over de bezoldiging der Hervormde geestelijkheid voor het vervolg. En niemand, die voor oogen houdt, hoe verschillend
door gewestelijke en stedelijke overheden met geestelijke en kerkelijke goederen vroeger gehandeld was,— en waardoor dus hunne regtsgeschiedenis zoo oneindig verschilde, zal het be- vreemden, dat de sprekers, bij het ontbreken van eene gron- dige geschiedkundige voorlichting, bijna zonder uitzondering oordeelden naar hetgeen zij uit hunne eigene naaste omgeving hadden leeren kennen en alzoo geen hunner een blik kon slaan over al die verschillende toestanden te zamen. De eerste begripsverwarring vindt men al bij de rap-
porteurs. Zal er, zeiden zij, „geen heerschende Godsdienst" meer plaats hebben, zal het vorige verband tusschen Kerk en Staat ophouden, dan kan ook „de Staat" geene bijzondere geestelijkheid eener bevoorregte gezindte meer bezoldigen. Zeveiitienhonderd geestelijken zouden daardoor uit hun dienst ontslagen en van het middel van bestaan beroofd worden. Iets anders ware het, door behoorlijke toebereidselen tegen mogelijke aanstaande gebeurtenissen te voorzien, door bij voorbeeld „te zorgen, dat, bij het afsterven van Leeraareu geene andere, met beloften van diergelijke bezoldingen uit \'s lands kas, weder wierden aangesteld, enz.— Blijkbaar verkeerden zij dus in de meening dat alle
Hervormde predikanten tot dusver bezoldigd werden uit \'s lands kas, d. i. de schatkist of de respective provinciale kassen! Eene volslagene onbekendheid met het onderwerp kon alleen- lijk dit wanbegrip hen in de pen geven. Maar voor zoover dit ergens het geval was, in welken
zin vervielen die tractementen dan? Met de meeste juist- heid beantwoordde Rogge in die dagen reeds deze belangrijke vraag aldus: Voor zoo verre de kerklijken die als Lands ambtenaaren uit \'s lands Algemeene kas ontfangen. In dit punt alleen zit toch de ongelijkheid. Zij worden bezoldigd als Lands Ambtenaaren, en de overige kerkelijke persoonen nietr Zij worden bezoldigd uil die kas, welke het algemeene Goed der Natie is, de overigen niet. — Maar— zoo gaat hij voort — door die ophoudiug der tractementen worden zij nog niet lof den bedelzak gebragt. Want alsdan blijft de vrage nog ove- rig, hebben die Gemeenten fondsen, aan haar als Hervorm- den vermaakt? Deze is geheel Juridicq. Hier is beslischt |
|||||
|
16
|
|||||
|
het beginsel der gelijkheid niets. Maar wordt dit pleit ten
hunnen voordeele uitgewezen, dan, zegt de Gelijkheid, be- heeren de Dissenters hunne eigen fondsen, dit regt komt ook den Hervormden toe. l)e beheering hiervan door het Be- duur is nog een overblijf zei van de voormalige vereeniging van Kerk en Slaat. Vraagt men verder, hoe gehandeld met de Geestelijke goederen van Katholijken afkomstig? Hierin be- slischt de Gelijkheid niets. Toen de Staat dezelveu aansloeg, werden zij Nationaal \')— hij maakte van dezelven gebruik, ten voordeele van de Nationaale Kerk. Welk gebruik er nu, daar die Nationaale Kerk niet meer gekend wordt, van gemaakt moet worden, kan alleen eene wijze staatkunde be- paalen. Vraagt men eindelijk, kunnen de Kerklijken, zo zij, door deze schikkingen nadeel lijden, geene aanspraak maaken op schadeloosstelling, staan zij in geen contract met het bestuur, op de publieke trouw aangegaan? — deze vrage is weder geheel Juridicq, en kan behoudens het beginsel der zuiverste Gelijkheid ten hunnen voordeele uitgewezen worden" 2). Tegen de verwarring der geestelijke kantoren, provinci-
ale zoowel als stedelijke, met \'s Lands of stedelijke kassen dient men zich te wachten, \'t Is gelijk Rogge zegt, die kantoren stonden onder openbare administratie, omdat Kerk en Staat vereenigd waren. Bij het wegnemen van dien band diende de administratie aan de Kerk over te gaan, nadat eene wijze staatkunde vooraf hunne bestemming voor alle kerkgenootschappen of gezindten zou hebben geregeld, be- houdens eerbiediging van verkregen regten. Op het onderscheid tusschen \'s lands kas en de geeste-
lijke kantoren, die onder openbare administratie stonden; en het gebruik, dat naar eene wijze staatkunde van de laatsten gemaakt diende te worden, wees een der bovenbedoelde rap- porteurs, de Groningsche hoogleeraar Sijpkens, in eene uit- muntende redevoering, die om hare waarde, ook met het oog op de vele onjuiste beschouwingen, welke in deze dagen bij overvloed worden gehoord, hier eene plaats verdient: Het is geenzins mijn oogmerk een uitvoerig pleit te voeren,
ter stavinge van het gevoelen, in ons ltapport uitgedrukt; of ter ■wederlegging van de bedenkingen daar tegen ingebragt — maar na \') Hier drukt hij zich minder juist uit.
a) Volledige Verzameling van alle stukken, betreffende de afscheiding
der Kerk van den Staat door de Nationaale Vergadering, enz. — met eene Voorr. door H. C. Rogge. Leijden, 1796, blz. XVII, XVIII. |
|||||
|
17
|
|||||
|
zoo veele uitmuntende en uitvoerige discussien, over het gewigtig
onderwerp, het welk wij thans behandelen, zij het mij vergund mijne aanmerkingen kortelijk voor te dragen. Ik vooronderstel deeze onwrikbaare grondbeginselen. — Voor-
eerst de Rechten van den Mensch en Burger, gegrond op Vrijheid en Gelijkheid, bij de laatste Revolutie plechtig geproclameerd. — Ten anderen de onschendbare Veiligheid van wettige eigendommen en bezittingen, even zeer verzekerd. — Beide staan in zulk een naauw verband, dat, bij al dien het een gehandhaafd wierde zon- der het ander, elk Lid der Maatschappij, elk Genootschap een oogenbliklijk gevaar zou loopen, van, onder den schijn van Vrij- heid en Gelijkheid, in het gerust genot en bezit zijner wettige eigendommen en bezittingen, op de onrechtvaardigste wijze, ge- stoord te worden. Uit deeze grondbeginselen vloeijen deeze gevolgen, welke Uwe
Commissie zorgvuldig heeft in het oog gehouden. Vooreerst: dat, uit hoofde van de Rechten van den Mensch
en Burger, gegrond op Vrijheid eu Gelijkheid, de Godsdienst, of liever de Kerk (in den zin, bij het Rapport duidelijk bepaald) , van den Staat behoort afgescheiden te zijn, voor zoo verre Gods- dienstige begrippen en Lidmaatschap van eenig Kerkgenootschap in geen verband moet staan met den staat der Burgeren als zoodaa- nigen. — En dat er voortaan geen bevoorrecht Kerkgenootschap be- hoort te reezen. — Hiermede moeten vervallen alle onrechtmatige Huwelijkswetten en verordeningen, die het onderscheid van Gods dienstige gevoelens ten voorwerpe hebben, alle uitsluitende Rechten op Burgerlijke Ambten en Bedieningen, welke reeds zijn afgeschaft, mitsgaders Privilegiën, Oclrooijen van alle Kerkgenootschappen, en Conlributien op Landerijen , Huizen , Fabrieken, of Persoonen , ten behoeve va\'i Kerken, Pastorijen, Diaconiën, Gods- en Armenhui- zen der Hervormden, welke hier of daar mogten plaats hebben, doch in de meeste gewesten genoegzaam onbekend zijn. — Deeze behooren te worden ingetrokken, voor zoo verre dezelve in geene plaatselijke omstandigheden gegrond zijn. In dit point kunnen wij geenzins verschillen. — Allen er-
kennen wij den weldaadigen invloed van den Godsdienst als Godsdienst op de zeden en het geluk des Volks, die door den Staat moet beschermd en gehandhaafd worden. — Allen erkennen wij, dat het onderscheid van Godsdienstige gevoelens geen grond kan zijn, om den eenen Burger boven den anderen, het een Kerkgenootschap boven het ander te bevoorrechten. — Dit alles is, in de voorgaande Discussien, zoo krachtig voldon- gen, dat ik zulks geenzins kan herhaalen.— Maar, Burgers Eepresentanten! Ten anderen, volgt, uit hoofde van de onschendbaare Veilig-
heid der wettige Eigendommen en Bezittingen, dat elk Kerkgenood- schap, zoo wel der Hervormden, als der Koomschsiczinden en an- 2
|
|||||
|
IS
|
|||||
|
dere Dissenters, bij het genot van deszelfs wettige Eigendommen
moet gehandhaafd worden. Daar nu de Hervormde Kerk zekere Eigendommen en Fond-
sen bezit van Geestelijke Goederen, onderscheiden van den alge- meenen Schatkist van den Staat, zoo volgt, dat zij, ten deezen opzichte, niet kan gezegd worden, boven andere Kerkgenootschap- pen , bevoorrecht te zijn door den Staat. Aan de Hervormde Kerk kan derhalven geenzins betwist
worden het eigendom op alle die laatere Kerken, Pastorijen, Gods- en Armenhuizen, met derzelver Fondsen, welke na den tijd der Hervorminge, door Legaaten, Donatien, Testamentaire Dispo- sitien, Verzamelingen of Bijdragen van Particulieren gesticht zijn. Bijaldien de wettigheid deezer Eigendommen en Fondsen,
of algemeen, of op bepaalde plaatsen, betwist wordt, dan is dit geschil een voorwerp, hetwelk door geen Politiek Decreet der Na- tionaale Vergadering, maar filleen, na behoorlijk onderzoek, door den Competenten Rechter beslist moet worden. Maar van eenen geheel anderen aart is de vrage, wanneer
de Staat uit den Algemeenen Schatkist der Burgeren als Burgeren een bijzonder Kerkgenootschap bezorgde. — In dit geval moet de stelregel plaats hebben, of aan alle Kerkgeuootschapoen ge- lijk , of aan geen eene. — En dan zou de vrage zijn, welke van deeze beide alternativen te verkiezen zij? Dan, geschiedt dit wel zoo algemeen, als men zich verbeeldt
reede te hebben om te klaagen ? — Hebben niet veele Kerken, Pastorijen, Gods- en Armhuizen, derzelver eigene Fondsen van bestaan? (Ik bedoel hier de vroegere, die reeds voor de Kerk- hervorming derzelver aanwezen hadden). — En voor zoo verre die Fondsen niet toereikende zijn, worden zij niet onderhouden uit de zoogeuaamde Geestelijke Comptoiren?— En waaruitheb- ben deeze haaren oorsproug ? Geenzins uit de schatten der Bur- geren als Burgeren, maar — deels uit de Geestelijke of Kerkelijke Goederen, welke veele Gemeenten aan dezelve vrijwillig hebben afgestaan, onder voorwaarde, om die Gestichten , en derzelver die- naaren , uit die Geestelijke Comptoiren te onderhouden, en te be- zoldigen — deels uit de rijke goedereu der Kloosters, Abtdijen, Cappittels en Vicarijen door den Staat aangeslagen, om overeen- komstig derzelver oorspronglijke bestemming ad pios vms, doch op eene nuttiger wijze, besteed te worden. — Waarvan de Re- gisters nog voorhanden zijn. \'t Is waar, men beweert dat die Eigendommen en Fondsen
zijn Nationaale Goederen, en daaruit volgt: Of, dat zij aan den Staat behooren, en ten dienste van den algemeenen Burgerstaat moeten verstrekken, dit is ten nutte der Burgeren als Burgeren, zoodat de Hervormden, even gelijk andere Gezindten, hunne Ker- ken, Dienaaren enz. moeten onderhouden, en bezoldigen: — Of, dat zij, door den Staat, ten dienste van den Algemeenen Kerkstaat |
|||||
|
19
|
|||||
|
moeteu bekeerd worden, dat is, ten nutte van alle Kerkgenoot»
schappen, als Kerkgenootschappen. Dan, het zij mij geoorloofd op te merken, dat deeze stellinge
die Goederen zijn Nationaal, dat is: behooren massaal aan de geheele Natie, in dien onbepaalden zin, naar mijn inzien, geen steek kan houden.— Men moet onderscheid maaken. Zommige Geestelijke Goederen zijn locale Eigendommen, als
Kerken, Pastorijen, enz. met derzelver opkomsten, welke door donatien, Legaaten, Testamentaire Dispositien, verzamelingen, of bijdragen der Gemeenten, aan bepaalde Plaatsen zijn geadsigneerd en geaffigeerd, welke zonder dei-zelver uitdrukkelijke bewilliging, naar alle regels van billijkheid en rechtvaardigheid, geenzins mas- saal gemaakt konnen worden. Zommige zijn Provinliaale, en meer Algemeene Goederen, als
die der Kloosters en Abtdijen, enz., ten meer algemeenen dienste der Kerk gesticht, en door den Staat, bij de Kerkhervorming aan- geslagen, doch ad pios usus. Zij zijn dus geen Nationaale Goe- deren. Wat derzelver gebruik betreft, zij mogen niet door den
Staat gebruikt worden ten dienste van den Burgerslaat, omdat zulks strijden zou tegen de goede trouw, en de oogmerken der Stichters, Donateurs en Testateurs.— Immers zoolang dezelve, op eeue nuttige wijze, tot Godsdienstige einden konnen worden aangelegd, en zoolang het onschendbaar gezag der Testamenten geëerbiedigd wordt. Maar dan is de vraage, welk Kerkgenootschap is de wettige
Eigenaar van die locaale goederen op iedere bijzondere plaats ? — Zijn het de Roomschgezinden, of de Hervormden met andere Pro- testanten, of beide, op plaatsen daar de onderscheidene Gezind heden even talrijk zijn? Hoe verschillende zijn hier de gevoelens! hoe verschriklijk ziju
de gevolgen, welken zulks reeds hier en daar heeft voortgebragt. — Hoe verschillende zijn de gronden van het recht, waarop partijen zich beroepen ? Hoe veel geldt hier het recht, waarop de Roomsch- gezinden zich beroepen, uit hoofde van het oudste bezit en oor- spronglijke herkomst?— Hoeveel geldt hier het recht, waarop de Hervormden zich gronden? het recht van wettigen oorlog of verovering, niet slechts op den Spaanschen Dwingeland, maar op de lloomschgezinden, die, op sommige plaatsen, vooral in Bra- bant, ter oorzaak van den Vaderlijken Godsdienst, den Spaanschen Dwingeland wederom waren toegevallen ? Het recht van erjfenisse, gedevolveerd op kinderen van ouderen, op alle die tallooze plaat- sen der Vereenigde Gewesten, daar geheele Gemeenten, die Eige- naaren waren, den Hervormden Godsdienst, bij vrijwillige keuze, omhelsden, en, met de veranderde begrippen, hunne Godsdienstige Eigendommen behielden: maar, naar hun inzien, tot een nuttiger einde, en op eene geschiktere wijze gebruikten dau te vooren. 2*
|
|||||
|
20
|
|||||
|
Het recld van ongestoord bezit en verjaaring geduurende een tijdvak
van meer dan twee Eeuwen. Het recht van verbonden, vredes- verdragten en Capitulatien, plechtig bezwooren ? En wat belangt de Provinliaale Comptoiren der Geestelijke
Goederen, herkomstig uit de rijke Bezittingen der Kloosters, Abt- dijen en Capittels, tot een algemeener nut der Kerke gesticht, en oorspronglijk ingericht. Hier is de vraage, of, en in hoe verre dezelve behooren gereekend te worden een algemeen eigendom te zijn, waarop alle Kerkgenootschappen in ieder Gewest een gemeen- schappelijk recht hebben — of, en in hoe verre dezelve zouden kunnen besteed worden tot een algemeenen nut en dienst voor alle Christelijke Gezindten ? in welk een evenredigheid zulks be- hoore plaats te hebben?— wat hier de rechten van billijkheiden rechtvaardigheid vorderen ? Wat hier de Rechten eisschen van deu Mensch en Burger, gegrond op Vrijheid en Gelijkheid? Ziet daar, Burgers Wetgeevers! een reeks van vraagen, welke zich door geen enkelen Presidiaalen hamerslag laaten ontknoopen! dit alles gevoegd bij veele andere bedenkingen (in het ltapport, en zommige advijsen van voorgaande spreekers, reeds geopperd, welke ik geenzins zal herhaalen), vordert een zeer omslachtig onderzoek en voorzichtige maatregelen. En zou het geraaden weezen? Zon het in dit tijdstip Staat-
kundig wezen?— een tijdstip, waarin wij zonder Eendragt ver- looren zijn; een tijdstip, waarin de belaagers onzer Vrijheid niets onbeproefd laaten, om het onzalig twistvuur te stooken en aan te blaazen; al ware het zelf onder een gemaskerd voorwendsel van ijver voor Vrijheid en gelijkheid. — Zou de Nationnale Vergadering het recht hebbeu, in dit stuk van zooveel belang, van zulke ver- uitziende gevolgen, iets stelligs door een decreet te beslissen, zonder den uitdrukkelijken last des vrijen Volks van Nederland, hetwelk ons, bij het Eeglement aan deeze Vergadering ten richt- snoere voorgeschreeven, wel belast, geduurende dit intermediair Bestuur de gemeenschappelijke zaaken van het Bondgenootschap te regelen; maar geenzins eenige wezenlijke verandering te maaken in zaaken den Godsdienst betreffende, welker beschikkinge ieder Gewest altijd aan zich heeft voorbehouden.— Elke overhaaste stap kan hier hoogst gevaarlijk zijn. — Veilig wordt de toepassing van de erkende grondbeginselen, en de beslissing van dit belangrijk onderwerp overgelaaten aan de Commissie, belast met het ontwerp van eene Constitutie, die door het Volk van ieder Gewest moet onderzocht worden en goedgekeurd. Het is om deeze en andere redenen, dat ik (schoon geen-
zins in alle bijzonderheden) in de gronden en hoofdzaak mij con- formeere met de conclusie van het uitgebragt Rapport. Doch met deeze veranderinge, eu bijvoeging, dat ik zou voor-
slaan , of deeze Vergaderinge gelieft te declareeren:. Bat zij, erkennende den weldaadigen invloed van den Gods-
|
|||||
|
•21
|
|||||
|
dienst op de deugd en liet geluk des Volks, denzelven wil be-
schermen en handhaaveu. Dat, inhereerende haare erkende verkleefdheid aan de beginselen van Vrijheid, Gelijkheid en de Hechten van den Mensch en Burger, het haar gevoelen, icensch, begeerte en bedoelinge is, dat de Kerk voortaan zal blijven afge- scheiden van den Staat, doch ingeenen anderen zin, dan, dat er voort- aan in dit vrije Nederland geene bij uitsluitinge bevoorrechte Kerk meer zal zijn. — Dat diensvolgens (onverminderd het recht van wettigen Eigendom) alle Oclrooijen en Privilegiën, welke zulk eene bevoorrechte of eenige Kerk zouden kunnen begunstigen, zullen worden afgeschaft, — en dat van deeze verklaaringe en gevoelens, aan de Hoogst-geconstituëerde Magten der onderscheidene Gewesten, ten eersten, per Missive, kennis zal worden gegeeven, en daarbij (ter stuiting, zoowel van alle reeds ontstaane ongere- geldheden, als ter voorkoming van alle verdere excessen en vexa- tiën) ten ernstigsten gerecommandeerd, zorg te draagen, dat, in de gemelde bijzondere Gewesten, provisioneel geenerlei maatregelen worden beraamd of gearresteerd, waar door, in het stuk van den Godsdienst, notabele veranderingen worden ingevoerd, en daardoor op de generaale en eenvormige bepaalingen, dien aangaande van de Constitutie voor geheel Nederland te wachten, geïnpinteerd of geanticipeerd.— Maar, dat integendeel, tot dien tijd toe, alles zal blijven in statu quo,— echter met gelijke recommandatie op alle klagten en bezwaaren van eenige Gezindte, over zoodaanige vexatien en onredelijke bepaalingen, als strijdig met de erkende beginselen van Gelijkheid, behoorlijk acht te slaan, en daarin werklijk te voorzien, voor zoo verre dit zonder de aanstaande grondwet vooruit te loopen, of tegen te werken, gevoeglijk kan geschieden. De beraadslagingen over Ploos van Amstel\'s voorstel
gaven den Voorzitter aanleiding om een concept-decreet aan te bieden, waarvan de nadere redactie aan een vijftal leden opgedragen werd. Die nadere redactie is vervolgens in dis- cussie gebragt, met dit gevolg, dat den 5 Augustus werd vastgesteld als volgt: 1. Er kan of zal geen bevoorrechte noch heerschende
Keri in Nederland meer geduld worden. 2. Alle Placaaten en llesolutien \') der geweezene Sta-
ten Generaal, uit het oude stelsel der vereeniging van Kerk en Staat gebooren, worden gehouden voor vernietigd. 3. Geene Leeraars of andere kerkelijke Beambten,
\') Het woord „Kesolmien" is op voorstel van Ploos van Amstc\'
er bijgevoegd. Ik bedoel hier de Resolutie der zoogenaamde groote Ver- gadering, in den jaare 1051 , zeidc bij. |
|||||
|
zz
|
||||||
|
van welk eene Gezindheid ook, zullen zich voortaan buiten
derzelver kerken met eenig onderscheidingteeken in het openbaar mogen vertoonen; alle Godsdienstige plegtigheden zullen zich alleen bepaalen binnen de inuuren der Kerken of Bedehuizenj en geene klokken zullen, ter aankondiging van Godsdienstoefeningen, meer mogen geluid worden. 4. Er zal eene persooneele Commissie uit het midden
deezer Vergadering worden benoemd, welke de bezwaaren, die de gevolgen zijn van het oude stelsel eener heerschende of bevoorrechte Kerk, overal zal opneemen en verzamelen; — de middelen tot een radicaal redres opgeeven; — den oor- sprong en tegenwoordigen staat van alle goederen en inkom- sten van Kerken, Armenkassen, Diaconien, Wees- en Gods- huizen onderzoeken; den toestand en de inrichtingen der hooge Schooien, wat het Theologische betreft, opneemen; de fondsen en wijze, op welke de Leeraaren der geweezen heer- schende Kerk (wier onderhoud intusschen op denzelfden voet blijft voortduren), tot hier toe zijn bezoldigd geworden, naar- spooren, en aan de hand geeven derzelver bedenkingen, no- pens de geschiktste wijze, op welke voortaan in het onder- houd der Leeraaren en Kerkelijke Beambten zoude kunnen worden voorzien; — de beste inrichtingen, die ter bevorde- ring van de beschaaving en deugd der Natie door den Staat zouden kunnen worden ingevoerd, beraamen en opgeeven; — in één woord, alle onderzoekingen in het werk stellen, en alle schikkingen ontwerpen, die de volkomenste vernietiging van alle overblijfselen eener bevoorrechte of heerschende Kerk, en de invoering der volledigste Gelijkheid, tusschen de Leden van alle Kerkgenootschappen, zal vereischen, en daarvan, zoo spoedig mogelijk, ter deezer Vergadering inbrengen een uitvoerig Rapport en volledig Ontwerp." Enz. Uit de zeer lezenswaardige beraadslagingen over art. 4
blijkt, dat, op voorstel van Sijpkens, de redactie zóó is ge- steld, ten einde niets te praejudicieeren omtrent de vraag, of de leeraars van alle gezindten voortaan uit „\'s Lands Kas" bezoldigd zouden worden, of geen enkele. \') Aan hem kwam vooral de eer toe, dat men op den regten weg kwam; na- melijk, om zich eerst met den werkelijken toestand in de verschillende gewesten en steden bekend te maken, alvorens iets over het gewigtig onderwerp te bepalen. Dat onderzoek zou geleerd hebben waar en in hoever
|
||||||
|
\') Volledige Verzameling van stukken, enz. blz. 402 en volg.
|
||||||
|
23
|
|||||
|
onder de vorige staatsinstellingen banden van privaat regt
geknoopt waren; zeer zeker zou men de overtuiging hebben verkregen, dat eene bezoldiging van leeraaren uit \'s Lands kas, of uit de eigenlijke provinciale en stedelijke kassen,— het goed der geheele Natie, zooals Rogge die noemde — meer uitzondering dan regel was. Gebleken zoude zijn, dat de zoogenaamde geestelijke kantoren niet waren zamengesteld uit geconfiskeerde goederen, en dat zij slechts beheerd werden, wegens de boven meermalen opgegeven redenen. Welligt zou de vraag dan van zelve aan de orde zijn gekomen, of scheiding van Kerk en Staat het voortzetten van dat beheer gedoogde, en hoe op de billijkste wijze alle erkende gezind- ten in het genot dier bezittingen konden gesteld worden. Ofschoon de gewestelijke besturen aangeschreven werden om alle ophelderingen en inlichtingen te verschaffen, en alles op den voormaligen voet te laten of daarop terug te brengen, tot de Commissie zou hebben ingeleverd en de Nationale Vergadering bekrachtigd een volledig ontwerp, „waar naar deeze gewigtige zaak, overeenkomstig de rechtvaardigheid, en ten meesten nutte des Lands geschikt zal kunnen worden" — men wachtte niet eens de verlangde berigteu af, althans niet het rapport of de voorlichting der Commissie. Immers werd den 10 September 1796 reeds het ontwerp eener Staatsrege- ling aangeboden. Hierin las men o. a. dat ten behoeve van eenig Gods-
dienstig genootschap geene betaling uit kassen, hetzij natio- nale, hetzij departementale, hetzij plaatselijke, noch uit lasten, door de burgerij als zoodanig gedragen wordende, zoude ge- schieden. Alle bezittingen en inkomsten, na 15S1 verkregen, werden als het wettig eigendom dier genootschappen en kerk- gemeenten erkend en ter harer vrije beschikking gelaten. Daarentegen werden de geestelijke goederen en fondsen, die sedert 1581 onder nationale, provinciale of kwartierlijke ad- ministratie gebragt waren, verklaard te zijn nationaal. De leeraars, die tijdens het aannemen der constitutie in dienst waren, zouden echter hun tractement uit deze fondsen be- houden levenslang, maar bij wijze van pensioen. Duidelijk blijkt ook uit deze bepalingen, dat de geeste-
lijke kantoren tot dusver geen staatseigendom waren, en mits- dien niet onder het begrip van Lands-, provinciale of plaat- selijke kassen vielen. Nu eerst dacht men aan hunne con- fiskatie; maar men zag voorbij dat er betrekkingen van pri- vaatregtelijken aard tusschen hen en vele kerkelijke gemeenten |
|||||
|
24
|
|||||
|
bestonden. Verkregen regten op toelagen uit die fondsen,
onder een vroegeren regeringsvorm ontstaan, moesten — om de woorden van Sijpkens te gebruiken — „door geen Politiek Decreet der Nationale Vergadering, maar alleen, na be- hoorlijk onderzoek, door den competenten Rechter beslist worden." Het beginsel van gelijkheid had de N. V. kunnen toepas-
sen, door alle gezindten gelijkelijk aanspraak op de revenuen te verzekeren, om daarna, wanneer zij begreep dat de schei- ding van Kerk en Staat een beheer door de burgerlijke over- heid uitsloot, de administratie aan de gezindten zelve op de eene of andere wijze over te dragen. Dat zou eene ratiouele, eerlijke en wijze staatkunde zijn geweest. Maar nu beging men eene fout en bragt privaatregtelijke onderwerpen op het staatsregtelijk terrein. Of zouden die gemeenten van Zuid- en Noordholland — om van het Groninger kantoor eens niet te spreken— wier pastoriegoederen in 1577 „onder éénen ontfang" werden gebragt, omdat de regering „uijt goede devotie" zich het rigtig beheer meende te moeten aan trekken, bij de toepassing der scheiding van Kerk en Staat, en de vernietiging der stichtingen als zoodanig, privaatregte- lijk hare goederen niet hebben kunnen terug vorderen? — hare goederen, waarvan de eigendom nimmer op de provincie, of op den Staat was overgegaan? Zou de Hervormde ge- meente te Groningen door een politiek decreet haar regt verliezen op de pastoralia, waarvan sedert 1595 het beheer^ en niets meer— door de stadsregering was gevoerd? Voor- zeker niet! En toch bleef, bij de langdurige en zeer cu- rieuse debatten over de bezoldiging der leeraars onopgemerkt, welk een fout men uit een regtskundig oogpunt beging. Waren de oorsprong en zaïnenstellitig der kantoren, nevens den aard der daarop verkregen regten onderzocht vóór de regeling van het onderwerp in eene grondwet — men zou niet op den verkeerden weg zijn gekomen. Nu heeft het volk dit ontwerp in Augustus 1797 wel
met groote meerderheid verworpen, maar in de Staatsregeling van 1798, die ter wereld kwam op eene wijze, waarvan men zich in onze dagen geen denkbeeld kan vormen, beging men dezelfde fout (addit. art. 4): „Alle geestelijke goederen en fondsen, waaruit te vooren
de Tractamenten, of Pensioenen, van Leeraren en Hoogleer- aren der voormaals Heerschende Kerk, betaald werden, wor- den Nationaal verklaard, om daaruit, eerstlijk, de nog blij- |
|||||
|
25
|
|||||
|
veude Tractamenten en Pensioenen te voldoen, en, daarna,
tot een vast Fonds te worden aangelegd voor de Nationaale Opvoeding, en ter bezorging der Behoeftigen ; blijvende nog- thands onverlet de aanspraak, welke eenig Ligchaam of Ge- meente daarop mogt maaken, en, met de nodige bewijzen voorzien, aan het Vertegenwoordigend Ligchaam ter beslissinge zal moeten inleveren." Had men zich vooraf van de kracht en den omvang dezer
aanspraken vergewist, dan zou de nationaal verklaring mis- schien nimmer zijn uitgesproken. Nu lieten de gemeenten en kerkelijke besturen echter zoovele aanspraken gelden, zij bragten daarvoor zulke geldige bewijzen bij, dat zelfs bij Publ. van 31 Maart 18U1 de termijn van inlevering met zes maan- den moest verlengd worden. Immers bleek „uit de succes- sivelijk ingekomene adressen en reclames — dat niet alle dezelve van eenerlei aart zijn." Alvorens de overneming der nationaal verklaarde goederen plaats kon hebben, verlangde het Vertegenwoordigend Ligchaam van de rentmeesters eene naauwkeurige opgave o. a. „van derzelver origine, gelijk mede van de inkomsten, welke dezelve Goederen en Fondsen ren- deren, mitsgaders van alle betalingen, welke daaruit te voren zijn gedaan en nog gedaan worden." Leerde de treurige ondervinding hier niet, dat men in de
Strg. maar iets had bepaald, zonder eenige bekendheid met het onderwerp? Mr. Reiger, die zeer luchtig over de geschiedenis der
Strg. van 1798, in verband met die van het verworpen Ontwerp en het Decreet van 5 Augustus 1796 henenstapt, waagt zich aan een betoog, dat de „aanspraak" op de fond- sen, aan het slot van het 4e addit. art. bedoeld, geene eer- biediging in zich sloot of een regt onderstelde van gemeenten, die daaruit subsidien trokken. Juist omdat men aan die uitkeeringen voor goed een einde wilde maken, werd in het eerste art. als overgangsmaatregel de uitkeering der tractemen- ten tijdelijk uit \'s Lands kas bij wijze van pensioen toegestaan, terwijl aan de fondsen, waaruit zij vroeger betaald werden, eene andere bestemming gegeven is. Zou men nu — zegt hij — in datzelfde artikel een voorbehoud gemaakt hebben, waardoor zijn geheele voorschrift alle beteekenis verloor? Indien mijn geachte bestrijder niet had voorbijgezien,
dat het bij Decreet van 5 Aug. 1796 bepaalde onderzoek naar den regtstoestand der fondsen en den aard der tracte- menten afgesneden werd door de behandeling van het plan |
|||||
|
20
|
|||||
|
van constitutie, gevolgd door het overhaastig ontwerpen en
invoeren der Strg. van 1798, dan zou hij m. i. moeten heb- ben toestemmen, dat de slotwoorden van het 4e addit art. geschreven zijn, zonder dat men met den omvang en den aard der aanspraken op de hoogte was. Ik wil gaarne er- kennen , dat men niet bevroed heeft, hoe vele en hoe krach- tig zij waren \'). Maar de aanspraken waren eenmaal „on- verlet" gelaten —, de belanghebbenden mogten die laten gelden, en daar kwam een stroom opzetten, die niet ver- wacht was. Toen bleek, hoe men zich vergist had; getuige de bovenbedoelde Publicatie van 31 Maart 1801, houdende „dat de aart der zake vordert, en het vierde der Additionele \'J Ik kan niet nalaten den heer Reiger hier te wijzen op het oor-
deel van een tijdgenoot, die zegt: Geensins wil ik ontveinzen wel vcr- wonderd te zijn geweest, hoe sommige lieden, voor welker verstand, zoo wel als braafheid, ik vermeende agting te mogen voeden, eeno Staatsre- geling met zoodanige tegenstrijdigheden en gebreken hebben kunnen helpen aannemen; maar ik moet tevens bekennen, dat de zoodanigen mijner vrienden, welken ik niet geschroomd heb deswegen te onderhou- den, zeer veel licht over hun gehouden gedrag in dezen hebben ver- spreid, door de volgende oplossingen; te weten: 1° Dat die Staatregcling is ontworpen onder den invloed eener Partij,
■welke ter bereiking van haar oogmerk geene zwarigheid heeft gevonden om in de eerste plaats allo zoodanige leden der Natiouale Vergadering, welke zg daaraan hinderlijk oordeelde, in verzekerde bewaring ie stellen, en alzo geweldadig to beletten, aan het ontwerp dier Staatsregeling deel to nemen— en in do tweede plaats, dat diezelfde Partij alomme, ter bevordering der aanneming van gezegde Ontwerp, eeno menigte der notabelstc, doorzigtigstc, en zoo men vertrouwen mag, eerlijkste Burgers, van derzelvcr reeds bekomen Slemreyt, gantsch wederregtlijk heeft ontzet en uitgesloten, en dat niet anders dan onder al zodanige verschijnselen, die Staatsregeling is aangenomen, of liever doorgedrongen. En 2° Dat bij aldien ook de wel geintentioneerden, aan welke men het Stemregt had laten behouden, hadden kunnen goedvinden, mcdo to wcr- ken om dat Ontwerp van Staatsregeling te verwerpen, en hen zulks a\\ eens had mogen gelukken, men in het toenmalig tijdsgewrigt, niet anders dan de allergcdugstc gevolgen had kunnen wagtcn van cene partij, welke haar oogmerk reeds door zoo veel daden van onregtvaardigheid en geweld had aan den dag gelegd— en dat men alleen om die redenen van oor- deel was: dat het beter ware, eene gebrekkige dan geene Constitutie te hebben." Nationaal Magazijn (door A. G. Besier, J. A. Uitenhage de Mist, G. J. Jacobson e. a.), Amst. 1802, blz. 89, 90. Naar waarheid kon het U. B., bij Proclam. 14 Scp. 1801, das be-
tuigen, dat zij nin deszelfs geboorte en uitwerkzelen de kentekenen met zich voerde van de drift en de overhaasting, waarmede dezelve was in de Wae- reld ijebragt." |
|||||
|
27
|
|||||
|
Articulcn ook toelaat, dat aan de Heel amant en een e ruime en
volledige defensie en adstructie der sustenuen, welke zij voe- ren, met relatie tot den Eigendom en den titul daarvan, worde gegeven." Ja, binnen den met 6 maanden verlengden termijn werd
daarbij „aan allen en een ieder, mitsgaders aau elk Ligchaam of Gemeente, welke daarbij mogte belang hebben, vrij en on- verlet gelaten, zodanige aanspraak of nadere aanspraak, met de nodige bewijzen voorzien — inteleveren\', terwijl de rent- meesters bovendien gelast werden om van alle onder hen be- rustende charters en documenten aan de belanghebbenden inzage te geven. Ook is het tijdstip, waarop de uitbetaling der tractementen bij wijze van pensioen anders zou eindigen, tot den 23 April 1802 door het U. B. verlengd. En wat is er geworden van het fonds voor de Nationale
Opvoeding? Ook dit plan heeft men laten varen. In het Keglement op het Schoolwezen van Junij 1801 gaf men te kennen dat, na verloop van 8 maanden, de subsidien, uit geestelijke kantoren aan onderwijzers en kosters verstrekt, gestaakt en in eene afzonderlijke kas, onder den naam van schoolfonds, gestort zouden worden. En hiermede verviel het doel, waartoe de nationaalverklaring der fondsen uitgespro- ken was. Beide stonden, naar het 4e addit. art., in een zoo naauw en onsplitsbaar verband, dat door het vervallen van \'t eene, het andere geheel in de lucht bleef hangen. Dat door de Strg. van 1798 de fondsen aan den Staat
getrokken, en van alle verpligting om er uitkeeringen uit te doen, een eind gemaakt is, is een beweren van Mr. Keiger, waarvan de ongegrondheid tastbaar is, en dat alleenlijk ge- voerd kan worden, wanneer men de letter der Strg. leest en de oogen sluit voor de staatsregtelijke besluiten en maat- regelen , die haar vooraf gingen en opvolgden. Integendeel, zij heeft op de betaling der tractementen
en op den toestand der fondsen regtens noch feitelijk, zoo ver mij bekend, eenigen invloed gehad. Geen enkele der termijnen, noch die, waarop de uit-
betaling der tractementen aan predikanten, professoren en onderwijzers zou eindigen; noch die, binnen welke de aan- spraken moesten gedaan zijn, was verstreken, toen den 16 October 1801 eene nieuwe Staatsregeling, door het Bataaf- sche Volk aangenomen, verkondigde: Ieder Ketlcgenootsehap blijft onherroepelijk in heb bezit van hetgeen met den aanvang dezer eeuw (dus op 1° Jannarij 1801) door hetzelve wierd bezeten. |
|||||
|
28
|
|||||
|
Waren de aanspraken op de Iractementen nog niet on-
derzocht en afgedaan— zij bleven dus even geldig als vóór 1798. Daar ik in mijne Gese/i. der geestelijke goederen in de provincie Groningen reeds uitvoerig aangetoond heb, dat de Strg. van 1798 in dat gewest geene de minste verandering gebragt heeft in de bestemming der geestelijke goederen, van van welken aard die ook moglen zijn, — bevreemdt het mij, dat Mr. Reiger die gronden eenvoudig passeerde, toen hij bijna uitsluitend uit mijne eigene werken bouwstoffen trachtte te verzamelen, om mij te bestrijden. Eene onmiddellijk daarop volgende zinsnede ontsnapte zijner aandacht daarentegen niet. Immers schreef ik: Ook hebben de gemeentebesturen nimmer algemeen de donatie van de torens en klokken, op grond van art. 6, tevens met overname van het onderhoud, aanvaard." Aanmerkingen makende op het bezigen van de uitdrukking donatie, als alleenlijk op privaatregtelijke hande- lingen passende, beweert hij, dat het bedoeld artikel eene regeling bevatte, waaraan de gemeenten zich hadden te on- derwerpen, niet eene handeling, waaraan zij alle kracht kon- den benemen, door d<» aanneming te weigeren. Niemand zal toch bunnen ontkennen, dat de torens en
klokken tot 1798 Het privaat eigendom der kerkelijke ge- meenten zijn geweest. Wanneer nu bij eene Grondwet over dien eigendom gratis beschikt wordt, ten behoeve van een ander, die te voren dien eigendom niet had, dan is het ze- ker zoo erg onjuist niet, wanneer men in een geschiedkundig werk dien maatregel, met het oog op den verkrijger, donatie noemt. Juister was welligt eene geheel andere benaming, want het openbaar gezag vergreep zich metterdaad aan privaat eigendom, in weerwil, dat eene Grwt. niet strekt om privaat- regtelijke verhoudingen te scheppen, zooals Mr. R. opmerkte, noch om privaatregtelijke toestanden opteheffen, gelijk ik meen er bij te mogen voegen. Er wordt zelfs niet onderscheiden tusschen torens vóór
of na de Hervorming gebouwd. Zou, als eene kerkelijke gemeente geene overgave wilde doen, dit grondwetsartikel ook eene civielregtelijke actie gegeven hebben aan de burger- lijke gemeente? Ik geloof het wel. En waar is het bewijs dat alle torens en klokken, enkel krachtens die „regeling" aan de burgerlijke gemeenten zijn overgegaan? Nergens. Bijna overal ten platten lande zijn zij in het bezit der kerkelijke gemeenten tot heden gebleven. In de opvatting, dat op de grondwettelijke regeling
|
|||||
|
29
|
||||||
|
overdragt en aanvaarding moest volgen, stond ik niet alleen.
Ook Sjr Jordens1) was van dat gevoelen, „omdat, naar het toenmalige regt. — zegt hij — geen eigendomsovergang zonder overdragt plaats vond. Niet overal vond deze plaats, maar veelal bleven de kerkelijke gemeenten als van ouds in het beheer en bezit. De Staatsregeling van 1S01 verving die van 1798. Zij beschouwde de torens en klokken niet meer in eenen staatsregtelijken zin als eigendom der burgerlijke gemeenten, maar zij erkende de kerkelijke gemeenten bij voort- during als eigenaressen van klokken en torens, overal waar zij met den aanvang der negentiende eeuw het bezit daarvan hadden en dus overal, waar men ze na 1798 niet aan de burger- lijke gemeente had overgedragen. In dezen zin is art. 13 van de Strg. van 1801 opgevat bij een arrest van den H. R. van 19 Maart 1847" (v. d. Honert, Gemengde Zaken, VI. blz. 1). Ik had dus, toen ik van aanvaarding sprak, zooveel
ongelijk niet, als Mr. R. wel meent. De afdoende vraag is, wie met den aanvang dezer eeuw in het eigendommelijk be- zit van de torens en klokken was. Uit de Strg. van 1798 kan eene burgerlijke gemeente thans den eigendom toch kwalijk meer be- wijzen, omdat zij hare uitvoering niet beleefde. Had zij al in werkelijkheid weinig of geene verandering in den staat van zaken, met opzigt tot de kerkgenootschappen, gebragt, zoodat het beheer der geestelijke kantoren en de uitbetaling der tractementen op den ouden voet werd voortgezet, het vraagstuk bleef niettemin hangende. In 1798 had men zich eenmaal met die tractementsbetaling uit de geestelijke goe- deren ingelaten bij de Strg. — in de volgende Grondwetten wist men zich er niet van los te maken. De eenvoudige, rationeele oplossing, hoe zij ouk voor de hand lag, vond men niet, of, men wilde haar om der berooide schatkist wille niet zien. Waarom het beheer, dat bij de Hervorming uit staatszorg aanvaard was, niet aan de kerkgenootschappen op de eene of andere wijze overgedragen? Dan ware de scheiding van Kerk en Staat op dit punt voltrokken geweest, want de band werd gevormd door het beheer; waarom dus steeds gretige blikken op den eigendom dier fundatien gesla- gen? En bestonden er privaatregtelijke verplichtingen tus- schen die fondsen en de provinciale of gemeentelijke kassen, — men kon die immers nakomen, zonder aan het staatsregte- |
||||||
|
\') Mr. E. A. Jordens, Provinciale Reglementen. Arnh. 1859, blz.
77 volg. |
||||||
|
au
|
|||||
|
lijk beginsel ven scheiding of gelijkheid te kort te doen. In
stede van zich tot het vraagstuk van beheer te bepalen, heeft de staatsmagt zich sedert 1798 op het terrein van den eigendom der geestelijke goederen begeven, totdat de (trouwe ?) rentmees- ter die uitsluitend onder zijne magt bragt. Daardoor gingen de betrekkingen tusschen de fondsen, als regtspersonen, en de kerkelijke gemeenten bestaande, over op den Staat. Het gevolg was, dat de banden tusschen Kerk en Staat, in plaats van ontknoopt, hierdoor vaster gelegd werden, dan zij ooit geweest waren. Zoo is het toen regtens nog bestaande \') provinciaal kantoor der geestelijke goederen in onze provincie, niet ten gevolge der Strg. van 1798, maar krachtens het Be- sluit van koning Lodewijk van 2 Aug. 1808 aan \'s Rijks schat- kist overgebragt. Met de kantoren elders zal het wel even zoo gegaan zijn; zoodat de fundatien als zoodanig zijn vernietigd. Wat had ik nu in het in \'t begin van dit opstel ge- noemd werkje, blz. 73, geschreven? Dit, dat de omwen- telingsmannen de fout hadden begaan van staatsregtelijke be- voorregting met de privaatregtelijke te verwarren en ten aan- zien van beide het omnibus idem in toepassing te brengen. Van daar, dat de addit. artt. tot de Strg. van 1798 beschik- kingen bevatten, die private regten troffen, hoedanige be- palingen in een staatsregtelijk statuut niet op hare plaats zijn. En dit blijf ik volhouden. De ontwerpers der Strg. zoowel als zij die er over beraadslaagden hebben op eene schroomelijke wijze \'s Lands kas verward met de geestelijke kantoren; in weerwil dat Sijpkens voor die dwaling waarschuwde en hare gevolgen trachtte te voorkomen. De laatsten waren al- len wel is waar geen particulier eigendom, maar zij waren even- min eigendom van den Staat. Hij had alleenlijk het beheer, als tak van staatszorg. Ter voldoening aan het beginsel van gelijkheid had de beheerder ondersteuning aan alle gezindten uit die kassen kunnen geven, wanneer de behoefte het vor- derde; daarmede werden geene verkregen regten gekrenkt. De voorgenomen toepassing van het beginsel om de onder- steuning aan de Hervormden in te trekken en zich zelven \'} Op een klein overschot na waren reeds vóór 1798 zijne vaste
goederen verkocht en de opbrengst ten provincialen bate aangewend. De provinciale kas stortte sedert, naar ik meen, in hetkloosterfondsjaarlijks het bedrag zijner geldelijke vcrpligtingen. Dit was eene geldschuld van de provinciale kas aan hot kloosterfonds, die naar art. 201 Strg. 1798 op den Staat is overgegaan; eene geldschuld, waarvan de Staat zich ook na de vernietiging van het fonds niet kan ontslaan. |
|||||
|
31
|
|||||
|
de fondsen toe te eigenen was eene krenking van verkregen
regten, die in eene Grondwet vermeden had moeten worden. Ligt het dan op den weg der staatsmagt om zich als zoodanig in te laten met een onderzoek naar en beoordeeling van private regten? Niets meer of minder was toch de beteekenis der Publicatie van 31 Maart 1801. Die fout — zeide ik verder — was oorzaak, dat men
in latere staatsregelingen telkens bepalingen over de stoffelijke middelen der gezindten aantreft — bepalingen in welke het staatsregt niet zuiver van het privaatregt bleef gescheiden. Waarom handhaaft de Strg. van 1801 het „onherroepelijk
bezit" (welke uitdrukking, volgens de uitlegging van den H. E. bij Arr. 17 Maart 1S47, niets anders dan eigendom bedoelt), wanneer die van 1798 hetzelve onaangeroerd gelaten had? Mr. Reiger had zich gerust de moeite kunnen besparen
van het betoog, dat al die grondwetten en het decreet van ko- ning Lodewijk staatsregtelijke maatregelen bevatten, nietgeschre- ven met het doel om privaatregtelijke verhoudingen te scheppen. Mijn beweren, door hem onjuist opgevat, was, dat die
staatsregtelijke handelingen niemand van private regten en aanspraken beroofden en dat de Staat, buiten die Grondwetten om, civilüer aansprakelijk bleef. Of zouden de belanghebbenden, toen koning Lodewijk
in 1808 decreteerde, dat de bewuste fondsen aan de publieke schatkist zouden worden overgebragt, hun regt verloren heb- ben, wanneer niet gelijktijdig er was bijgevoegd, dat die schatkist „daarentegen met de bovengemelde betalingen zal zijn belast"? Aan den Staat behoorden die goederen tot dusver niet. Deze erkentenis is duidelijk in het decreet nêer- gelegd. Zij zelve waren subjecten van regten. Hoe konden zij dus bij mogelijkheid benaderd worden, zonder de lasten en verbintenissen, die er op rustten? En waren deze van privaatregtelijken aard, gelijk ik
meen te mogen volhouden, dan gingen zij op de schatkist over, die voortaan als privaat persoon tegen over de regt- hebbenden stond en staan bleef, in weerwil van alle staats- regtelijke bepalingen en maatregelen. In het Deereet van 1808 ligt zijn titel van bezit; hoe zou de Staat dien immer kun- nen veranderen? De staatszorg door koning Lodewijk en vervolgens door
koning Willem I omtrent de kerkgenootschappen uitgeoefend, ook in regelingen over de tractementen der geestelijken, zie ik, evenmin als Mr. Eeiger, voorbij, maar ik durf beweren, |
|||||
|
82
|
|||||
|
dat de openbare staatszorg in vele opzigien uit eene civielreg-
telijke staatspligt voortvloeide, terwijl beide voorts dikwerf hand aan hand gingen. En zoo geraakten beide ook in de Grondwet van 1S14, op een tijdstip, waarin eene eventuele opheffing van de staatszwy, naar latere staatsregtelijke begin- selen, zelfs niet vermoed werd. „Aan de christelijke hervormde kerk wordt bij vooitdu-
ring verzekerd de voldoening uit \'s Lands kasse van alle zoodanige tracteinenten, pensioenen, weduwen-, kinder-, school- eii academiegelden, als voormaals aan dezelver leeraren, het zij direclel\'jk uil \'s Lands kas of uit de daartoe bestemde in- komsten van geestelijke en kerkelijke goedere?) of eenige plaat- selijke inkomsten zijn betaald geworden." Wordt het onderscheid tusschen de schatkist en de daaraan
overgebragte geestelijke kantoren, waarvan het beheer, als ik mij niet bedrieg, door het Domeinbestuur gevoerd werd en misschien nog wordt, niet juist op het oog gehouden? Naar de toenmalige denkbeelden moge men de betaling
uit de schatkist zoowel als uit de geestelijke kantoren als staatszorg beschouwd hebben, dit belette niet dat door het feit van benadering der laatsten ook eene civielregtelijke staatspligt kon ontstaan. En die is geboren door de nande- ling, welke art. 3 Eesl. 2 Aug. 1808 constateert. En nu moge dat Besl. al niet genomen zijn om privaatregtelijke verhoudingen te scheppen, zij werden niettemin verplaatst door het niet te veranderen feit, dat de schatkist de fondsen overnam met de lusten en lasten, gelijk zij zelve ten overvloede aan de belanghebbenden verzekert. Waren die fondsen staatseigendom geweest, vóór dat hunne betrekkingen met derden ontston- den, dan zou Mr. R. misschien gelijk hebben. En als men zoo iets zelf niet gevoelde, waarom dan
een onderscheid gemaakt? Uitdrukkelijk verklaarde de Mi- nister van Maanen, dat die toelagen „aan de leeraars als een verkregen regt door de Grondwet verzekerd werden." Verkre- gen regten zouden zonder die grondwettige verzekering ook wel behouden blijven. Maar, wie ziet het niet, staatszorg en staatspligt ontmoeten hier elkander. Ik geloof mitsdien niets te veel gezegd te hebben, toen mij in 1866 uit de pen vloeide: Om het vertrouwen te doen herleven, achtte de Souvereine Vorst eene ondubbelzinnige schuldvernieuwing, vervat in eene verklaring, dat de Staat bij voortduring aan zijne privaatregtelijke verpligtingen jegens de kerkgenootschap- pen zou voldoen , hoogst wenschelijk, onverkort het beginsel, |
|||||
|
49
|
|||||
|
dat allen staatkundig op dezelfde lijn moesten worden ge-
plaatst. Men vond de onderscheiding van beginselen lang- zamerhand terug." Dat de Minister van Maanen op een civielregtelijk obligo
doelde, schijnt mij niet twijfelachtig; Mr. Reiger is althans niet geslaagd in een betoog van het tegendeel; en dan geldt omtrent de beteekenis van dat grondwetsartikel het qnisque rerum suarum optimns est interpres mij meer, dan de al te doctrinaire beschouwingen van Mr. Reiger, over de strekking eener Grondwet. — Wat de provincie Groningen betreft, werden in 1814 —
voor zoo ver mij bekend — „directelijk uit \'s Lands kas" alleenlijk de predikanten te Bourtauge, Oude- en Nieuwe Schans bezoldigd. Alle overigen ontvingen uit handen van den Staat datgene, wat, laatstelijk in 1809, de rentmeester van \'t geestelijk kantoor hen uitbetaalde. De Gwt. van 1815 verzekerde evenzeer (art. 193, al. 1)
„de tractementen, pensioenen, en andere inkomsten, van welken aard ook, thans door de onderscheidene godsdienstige gezindheden of derzelver leeraars genoten wordende." In het tijdsverloop tusschen die twee Grondwetten zijn
de tractementen niet gewijzigd, weshalve deze verklaring van denzelfden omvang is en op dezelfde beginselen en motieven rustende, als die in de Gwt. van 1814. Staatszorg en ci- vielregtelijke staatspligt gaan hier zarnen. Niet alzoo in de 2 al. van hetzelfde artikel: Aan de leeraars, welke tot nog toe uit \'s lands kas geen of een niet toereikend tractement genieten, kan een tractement toegelegd, of het bestaande vermeerderd worden." Hier stelt de beheerder een gedrags- lijn, die geene civielregtelijke actie geeft. Waren de geestelijke goederen tijdens de Hervorming
geconfiskeerd en een integrerend deel van het staats- vermogen geworden, dan zou in het bezoldigen van gees- telijken enz. kwalijk eene civielregtelijke verpligting te zoe- ken zijn, evenmin als in deze 2e al. De verdeeling van het art. in twee leden is volstrekt niet onopzettelijk door den grondwetgever geschied, al schijnt Mr. R., door het in doorloopende regels te laten afdrukken, geene aandacht aan die omstandigheid te hebben geschonken. Schreef ik nu vroeger, bepaaldelijk met het oog op het
eerste lid van art. 193, wel te willen toestemmen, dat die bepaling omtrent eene privaatregtelijke verpligting, streng regtskundig beschouwd , in eene Grondwet niet te huis be- 3
|
|||||
|
50
|
|||||
|
hoorde; dat die verpligting aan zijde van den Staat geene
grondwettige erkenning behoefde — ik blijf bij dit gevoelen, evenzeer als bij de overtuiging, dat men tot het opnemen van die bepaling in de Gwt. geleid is door de zucht om de destijds zeer geschokte gemoederen gerust te stellen en om een misgreep in de Strg. van 1798 begaan ook zooveel mogelijk op hetzelfde terrein te herstellen. Had men in 1798 maar ingezien, dat het niet de taak
des \' grondwetgevers is om zich met privaatregtelijke vraag- stukken in te laten, dan had men in 1814 en 1815 er niet op behoeven terug te komen. Mr. Eeiger erkent zelf, dat de tegenwoordige grondwet-
gever alleen om de crediteuren gerust te stellen en om ten allen overvloede de wetgevende magt hunne belangen op het hart te drukken, in art. 178 schreef: de verbintenis- sen van den Staat jegens zijne schuldeischers worden gewaar- borgd." Op datzelfde motief beriep ik mij immers ook voor art. 136 Gwt. 1814 en 193, al. 1, Gwt. 1815? Waarom mag het diidr dan niet gelden ? Onbetwistbaar bevat de Gwt. hier eene bepaling of een voorschrift over schulden, dus over een privaatregtelijk onderwerp. Maar is het motief, waarom het hier eene plaats vond al gelijk aan dat, waarop de trac- tementen verzekerd werden — de aard der bepalingen ver- schilt niettemin. Art. 173 noemt of specificeert de verbind- teuissen niet. Zij moeten dus van elders blijken. Niet alzoo art. 193 Gwt. 1815 in verband met art. 136 Gwt. 1814. Daar wordt nominatim opgesomd wat men waarborgt, en dat is het, wat aan die artikelen meer het karakter eener officiële schuldbekentenis of schuldvernieuwing geeft, die de belanghebbenden ontslaat van de verpligting om den oorspron- kelijken titel te berde te brengen. Gewagende van het aan de Grondwet voorafgegaan Besl.
van den Souv. Vorst van 19 Januarij 1814, waarbij in af- wachting van finale bepalingen, de betaling der tractementen hervat werd, ziet Mr. Reiger in dien maatregel enkel staat- zorg. Hij beroept zich zelfs op den considerans — maar verzuimt daaruit de zinsnede te vermelden, waarop alles aan- komt, nl. „dat de, na den jare 1795 genomene dispositien over de vernietiging van de Fondsen der Kantoren van de geestelijke goederen — thans te meerder voorziening van be- taling uit andere Fondsen gebieden." Hoe wil men duidelijker hebben uitgedrukt, dat aan de staatszorg, die ik niet ont- ken, staatspligt ten grondslag lag ? Die finale bepaling meen |
|||||
|
51
ik in de Gwtt. van 29 Maart 1814 en 1815 te vinden, en
daarom schreef ik, dat de Staat in die artikelen verklaart bij voortduring zijne verpligting tot voldoening der tracte- rnenten enz. te zullen nakomen. Nu moet Mr. E. niet zeg- gen, dat er in die artt. van verpligting daartoe niet totidem verbis gesproken wordt, — want de motieven staan in geen enkel grondwets-artikel — die verpligting schijnt juist het motief, waarom die artt. zóó geredigeerd zijn. Was zij niet erkend of gevoeld, waarom de geestelijke fondsen dan onder- scheiden van de overige geldmiddelen des Rijks? Moge nu al uit het verband tusschen het Besl. van 19 Januarij en de Gwt. van 1814, art. 180, volgen dat de Staat zich geroepen achtte om tot onderhoud der eerediensten bij te dragen, gelijk Mr. Reiger aanvoert— het geschiedde niet enkel, omdat dit den Staat wenschelijk voorkwam, maar te- vens omdat de Staat zich verpligt achtte. Het eerste was een motief voor de artt. 137 en 138; het laatste, of mis- schien beide, voor art. 136. Toen van Maanen van verkregen regten sprak, doelde hij alleenlijk op het bepaalde in art. 136, op de leeraars, die tot dusverre uit \'s Lands geldmid- delen bezoldigd zijn geworden \'). \') Nog meer. Het bovenvermelde kantoor der predikanten goe-
deren te Groningen werd van wege de stadsregering sedert de Hervorming, gelijk wij zagen, beheerd. Het was zamengestcld uit de pastornlia Iiij de verschillende paro-
chickcrkcn, evenzeer als de provinciale kantoren o. a. in Z. en N. Holland gevormd waren uit de pastoralia der plattelands-gemecntcn. Was de Strg. van 1798 tot uitvoering gekomen, het zou niet zijn gespaard gc- blcven. Het decreet van koning Lodowijk van 1808 lind wel degelijk ten doel om kantoren als het Groninger te treffen. Getuige de zinsnede: De Kerkelijke goederen en fondsen, welke zijn onder administratie van plaatselijke Besturen, of onder andere publieke behecring, en welke mitsdien geen particulier eigendom zijn, enz. Naar de beginselen en sehceve redenering van dit art. was liet dus
geen particulier eigenduin. Men erkende de waarheid niet, dat de Staat en de magistraten
particuliere eigendommen uit staatszorg in administratie genomen hadden. Dat het staatseigendommen waren, wordt ook niet beweerd. Welk mo- tief regtvaardigde dan Lodewijk\'s handeling? Welke kracht ligt er in dat woord mitsdien? Het dient als behendige overgang tot cene onlogische conclusie. Was het wonder, dat de stadsregering het fonds niet wilde overgeven? Kon hare administratie gecne plaats meer vinden in ons staats-, provinciaal- of gemeenteregt, dan keerden de goederen terug tot haar, voor wie de administratie aanvaard was, toen andere staatsreg- tclijke beginselen golden. Dit begreep ook de Sonv. Vorst, die bij IJc- |
||||
|
52
|
|||||||
|
Uit het wegnemen van het onderscheid tusschen de ge-
zindten zou ook al weer duidelijk blijken, dat de Grond- wetgever van 1815 geen oogenblik er aan gedacht heeft eene privaat-regtelijke verbindtenis tusschen den Staat en de Kerk- genootschappen of gemeenten te bevestigen of te vernieuwen: immers kon die verbindtenis wel niet anders dan ten behoeve der Gereformeerden zijn aangegaan. — Ik zie daarin iets ge- heel anders. In 1798 was herhaaldelijk de vraag aan de orde, hoe men de gelijkheid toepassen zou, óf door alle ondersteuning aan de gezindten op te heffen, óf door haar allen, naar de be- hoefte, gelijkelijk te ondersteunen. Men nam het eerste stelsel aan. In de toepassing stuitte men op verkregen regten. Ko- ning Lodewijk en de Regering sedert 1813 kozen toen het tweede stelsel, na de fondsen, waarop verkregen regten rustten, voorwaardelijk aan de schatkist gebragt te hebben. Dat men de verkregen regten zal eerbiedigen is de geruststellende zin en beteekenis van art. 136 Gwt. 1814, en art. 194 al. 1. Gwt. 1815. Door de staatszorg tot alle gezindten uittetrek- ken verkortte de Staat zijne verpligting ten aanzien van een van allen immers niet? Staatspligt en staatszorg konden, zonder onregt te doen, veilig gepaard gaan. Werd door die gelijkstelling dan eenige verandering ge-
bragt in de verhouding van den Staat als persona privafa, als vermogens-subject, en een der kerkgenootschappen in de- zelfde hoedanigheid ? En al zijn door regeringsdaden, b. v. door het decreet
van 1808 en door de „niet onaardige finantieële manoevre" zoo als prof. de Geer ergens de handelingen qualificeert, waar- door de Staat zich onder koning Willem I van de nu door |
|||||||
|
sluit van 17 Aug. 1S14, no. G, verklaarde, dat het moest beschouwd
worden nis een bijzonder eigendom der Hervormde gemeente dier stad; dat het bij voortduring zou worden beheerd onder opzigt der stedelijke regering, tot dat bij algemecne beschikkingen over soortgelijke onderwcr- pen anders bepaald zou worden. Dit laatste geschiedde bij het Prov. Ueglcmcnt van 1820 op het beheer, waardoor de behecring aan kerk- voogden is overgegaan. Nu zou dezelfde Uegering, die den 17 Aug. 1814 op deze wijze
haar begrip van verkregen regten toepaste, niet de bedoeling hebben gehad om in art. 136 der Gwt. van 29 Maart bevorens cene erkenning neer te leggen van hare verpligting om de tractementcn enz. te voldoen uit „do daartoe bestemde inkomsten van geestelijke en kerkelijke goederen", die krachtens Lodewijk\'s decreet reeds aan de schatkist waren overgebragt! Hoc rijmt Mr. lïeiger dat?
|
|||||||
|
53
|
||||||
|
de pracscriptio exstinctiva verloren subsidien tot onderhoud der
kerkelijke gebouwen sedert 1815 ontsloeg (Finanf. regtsbetr. blz. 66 en volg.) private regten gekrenkt en vernietigt, gaat het op daaruit te argumenteren, gelijk Mr. E. doet, dat men enkel staatszorg (!!) uitoefende en dat er geene private regten bestonden? Of neemt hij juist het geschilpunt tot argument? Eene verbindtenis te vestigen was in geen geval de strek-
king van art. 136 en volg. der Grondwet van 1814, zegt Mr. E. — Dit stem ik toe. — Ook niet eene bestaande te erkennen, want er bestond geene, zoo vervolgt hij. Dit geef ik niet toe. — Er heeft nooit eene bestaan, en mogt er ooit eene hebben bestaan, zij is vernietigd in 1798 door „de revolutiemannen" — zoo besluit hij. — Dat er eene bestaan heeft vertrouw ik te hebben aangetoond, evenzeer als dat „de revolutiemannen" niets in dezen hebben vernietigd. Zij hebben het slechts gepoogd. Het is mij aangenaan er op te kunnen wijzen, dat ik
in mijne meening niet alléén sta. De hoogleeraar de Geer, die een beoordeelend verslag van mijn geschrift gaf in de Nieuwe Bijdragen voor regügel. en wetgeving, XVII, 487, vermeldt o. a. dat ik de vraag behandelde: van welken aard is de finantieële betrekking tusschen de kerkelijke gemeenten in de prov. Groningen en den Staat?, en dat mijn antwoord was, dat het is eene burgerregtelijke betrekking, die der kerke- lijke gemeente de bevoegdheid verleent om bij den regter van den Staat de uitbetaling te eischen der jaarlijksche toe- lagen ten behoeve van kerkelijke personen. — Tot zoover zijn wij het met hem eens — zegt prof. d. G. —, niet zoo- zeer omdat de grondwet zulk eene regtsvordering verleent, als wel omdat de schatkist door het kloosterfonds te naasten de verpligtingen van dit fonds op zich heeft genomen, zoo als die er bij de constituering van dit fonds door den toenmaligen souverein op gelegd waren. Nu kan de Staat niet eigenmagtig de bestemming van een fonds veranderen, dat hij met eene bepaalde bestemming heeft aanvaard, en de gemeenten een regt ontnemen, dat haar door den Souverein vroeger is gegeven en nu door de grondwet op nieuw is gewaarborgd." Naar mijne bescheidene meening zag Mr. Eeiger
voorbij: 1° dat de geestelijke en kerkelijke goederen tij- dens de Hervorming bijna nergens zijn geconfislceerd \'); 2° dat |
||||||
|
\' Dwaalde Mr. Thorbecke niet, Aant. op de Gwt. II, 223, met
|
||||||
|
54
|
||||||||
|
de vereeniging van Kerk en Staat den laatste er toe leidde,
en in onze provincie nog wel door een convenant met de geestelijke overheid, om die goederen tot regtspersonen te verheffen en zich met hunne administratie te belasten; 3°, dat zij voorwaardelijk aan de schatkist zijn overgebragt; waaruit volgt 4° dat, als de scheiding van Kerk en Staat zoover wordt doorgedreven, dat art. 168 geene plaats meer mogt vinden in de Grondwet, de Staat of van de administratie der benaderde fondsen afstand moet doen ten behoeve der regthebbende gezindte of gezindten; of— zoo dit onmo- gelijk is geworden — als persona privata aansprakelijk blijft voor de tractementen enz. in de artt. 136 Gwt. 1814 en 168, al. 1., Gwt. 1848 bedoeld. Ik vertrouw, dat, indien Mr. Eeiger het vraagstuk
nader overweegt in verband met dat der scheiding van Kerk en Staat, hij de onjuistheid zal inzien van de conclusie, waarmede hij zijn betoog besloot; in zoover daarin namelijk ligt opgesloten, dat enkel door of bij herziening der Grond- wet een einde zou kunnen gemaakt worden, ook aan de bij art. 168, Ie lid, gewaarborgde ondersteuning, welke uit de benaderde geestelijke en kerkelijke fondsen voortvloeit. |
||||||||
|
te zeggen, dat de geestelijke goederen na de hervorming in liet grootste
deel onzer provinciën voor staalsgoed zijn verklaard? Men leze hetgeen wij boven , blz. a«2, j)93 mededeelden. Door de«o onjuiste opvatting acht ik zijne verdere beschouwingen over art. 194 in meerdere opzigten onjuist. |
||||||||
|
Mr. AV. B. S. BOELES.
|
||||||||