|
ww \\^3>tf
|
|||
|
KAVVugiLSÏKSI OfllïCIBO
|
||||||||||||||
|
NEIIEKLANDSCHE SCHOLEN,
DOM
13. W. BOSCH, Dz. en W. DEGENHARDT.
|
||||||||||||||
|
DIERENRIJK*
|
||||||||||||||
|
EERSTE STUKJE.
|
||||||||||||||
|
I jWW 10 tusteheti ilev ttkxt \'n-fUuttstc Afbvtldiny«tt )
DERDE DRUK. |
||||||||||||||
|
TE AMSTERDAM,
nu J. H. OHM-IA KD & O». |
||||||||||||||
|
\\
|
||||||||||||||
|
\\
|
||||||||||||||
|
:
|
\'
|
||||||||||||||||||||||||
|
- c
|
|||||||||||||||||||||||||
|
(/
|
|||||||||||||||||||||||||
|
NATUURLIJKE HISTORIE
DE NEDERLANDSCHE SCHOLEN;
|
|||||||||||||||||||||||||
|
D. W. BOSCH Dz. en W. DEGENHARDT.
|
|||||||||||||||||||||||||
|
Eerste Stukje.
|
|||||||||||||||||||||||||
|
Het Dierenrijk.
|
|||||||||||||||||||||||||
|
IMET 76 TU8SC11EN DEN TEKST GEPLAATSTE AFBEELDINGEN.)
|
|||||||||||||||||||||||||
|
I>ERDE DRCK
|
|||||||||||||||||||||||||
|
•sftoitei^X
|
|||||||||||||||||||||||||
|
•fc
|
|||||||||||||||||||||||||
|
TE AMSTERDAM.
BIJ J. H. GBBHARD êf C* |
|||||||||||||||||||||||||
|
RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT
|
||||||
|
A06000009000070B
|
||||||
|
iiiiiNHHiiiniiuiiiiiiii
0900 0070
|
||||||
|
GEDRCKT BIJ C. A. SPIN & ZOON.
|
||||||
|
VOORBERICHT.
|
|||||||
|
Ue natuurlijke historie is voorzeker liet meest geschikte
deel van de kennis der Naitair, om tot de jeugd op ome scholen gebracht te Korden. Allen, die met genoegen in de uitbreiding der vakken van onderwijs op de lagere school eene schrede voorwaarts erkend hebben op den weg, die dit onderwijs meer in dadelijk verband met het maatschappelijk leven brengt, hebben tevens de overtuiging verkregen, dat de kennis der na- tuur haar aanvangspunt voor de school in de kennis der voor- werpen moet hebben. Vandaar dat van meer dan e\'éne zijde reeds pogingen zijn aangewend om in de behoefte aait geschikte hulpmiddelen voor dit onderwijs te voorzien. Ook de Uitgever van dit werkje wilde daartoe het zijne bijdragen. Hij wees ons op het in Frankrijk zoo algemeen gebruikte werkje eau g. beleze, L\'J/istoire naturelle; ouvrage fipprouve par Ie Conseil de l\'Inslructiou publi- \'/ne, waarvan reeds de twintigste uitgave in hel licht |
|||||||
|
VIII
|
|||||
|
verschenen was; en gaarne voldeden wij aan zijne uilnoodiging,
naar aanleiding daarvan, eene Natuurlijke Historie voor de jeugd on ter Nederlandsche scholen te bewerken. Wij zeggen met voordacht t/aar aanleiding van dat werkje, leder, die het oorspronkelijke inziet, zal tot de overtuiging komen, dat wij hier meer eene bewerking naar, dan eene vertaling van Beleze\'s werkje leveren. Het was ons allereerst te doen om de Ne- derlandsche jeugd ook meer bepaald met Nederlandsche dieren bekend Ie maken; maar bovendien gaf één hoofdbeginsel vooral den grond aan voor eene dikwijls van het oorspronkelijke afwij- kende bewerking. Dit grondbeginsel was namelijk onze overtui- ging dat, zal waarlijk de Natuurlijke Historie een vak van onderwijs op de school icorden, zij aan de eene zijde zoo weinig mogelijk in het gewaad der deftige en afgetrokken wetenschap moet verschijnen, maar ook van den anderen kant niet kan beslaan in enkele biographién, wel opwekkend voor het oogenblik, maar weinig vruchtdragend voor \'t vervolg. Neen, zal de kennis der natuur als vak van onderwijs op de school hare laak wel vervullen, dan moet zij inzonderheid het oog van den leer/ing openen voor hetgene hem omringt; zij moet in hem den lust aanwakkeren niet alleen, maar ook tevens de geschiktheid aankweeken om de eigene en voor den onopmerk- zame dikwijls verborgen schoonheden op te sporen; zij moet hem de aanleiding zijn om den grooten Schepper des Heelals in zijne werken te zien en te eerbiedigen. Wij hebben daarom ook , waar wij afbeeldingen gaven, niet
|
|||||
|
I.\\
|
|||||
|
zoozeer, gelijk zulks in het werkje van Beleze was geschied,
de» uiterlijken vorm in*zijn geheel, maar inzonderheid de kenmerkende deelen van dien rorm op den voorgrond ge- bracht. Wij meenen, dal alzoo de afbeelding dienstbaar wordt aan de redde kennis en onder de aandacht brengt, wat anders veelal over het hoofd wordt gezien. Ter afwisseling is door ons aan deze afbeeldingen van bijzondere deelen, soms die van den geheelen vorm toegevoegd, vooral ook wanneer dit merk- waardige of min bekende diersoorten betrof. ITet plaatsen van bepaalde vragen achter eene les is aan
grondige bedenking onderworpen, liet oorspronkelijke had die en in mime male. Wij hebben gemeend ze niet geheel Ie moe- ten weglaten, maar hebben die vragen zóó ingericht, dal zij meer zijn eene aanwijzing in welken geest wij ons de vragen denken, dan wel een formulier voor den onderwijzer, waaraan hij zich letterlijk te honden heeft. Ofschoon het oorspronkelijke de geheele natuurlijke historie
in één deeltje behandelt, vonden wij beter en meer geschikt voor hel gebruik op onze scholen, het werkje in twee afdeelin- gen te splitsen, icaarvan het eerste, de dieren bevattende, thans het licht ziet, terwijl het tweede, behandelende de planten en de- delfstoffen, volgen zal. — Wij weten wel dal, uil een wetenschappelijk oogpunt beschouwd, deze volgorde niet de juiste is, en de onbeicerkluigde natuur naar den eisch der weten- schap moet voorafgaan, om daarna planten en dieren te doen volgen. Maar wij hebben levens de overtuiging, dat zulk eene |
|||||
|
N
|
||||||
|
meer wetenschappelijke inrichting strijden zou met de meest,
algemeen aangenomen en erkende begrippen omtrent de ontwik- keling der kinderlijke vermogens. Waar hiervan sprake is, moet worden uitgegaan van het aanschouwelijke, en wel van datgene wat het naast omringt en zich het gemakkelijkste voor die aanschouwing aanbiedt. Eerst dan, wanneer door die aan- schouwiug het kinderlijk verstand verhelderd en het oog in het zien geoefend is, kan met hoop op goeden uitslag het meer verwijderde en uit den aard der zaak minder aanschouwelijke het onderwerp van onderwijs uitmaken. — Wij gelooven, dal deze beschouwing door allen gedeeld wordt, die op hel gebied rter kinderlijke ontwikkeling geene vreemdelingen zijn. Zoo trede dit werkje de schoolwereld in met eene aanbeve-
ling van onze zijde; het vinde bij onze medebroeders eene welwillende ontvangst; hel loone in \'t vervolg, dat het die aan- beveling en die ontvangst waard was, en helpe mede bevorde- ren die kennis onder de Vaderlandsche jeugd, met welker meer algemeene verspreiding de welvaart der Maatschappij in nauw verband staat. |
||||||
|
December, 1860.
|
||||||
|
VOORBERICHT
|
||||||
|
DEN TWEEDEN DRUK.
|
||||||
|
Hij de uitgave van dezen tweeden druk hebben de bewerkers
in de eerste plaats hun genoegen te betuigen, dat het tcerkje zoo gunstige ontvangst heeft mogen ondervinden. Zij zien daarin een bewijs, dat hunne zienswijze ten aanzien van het ondertcijs in de kennis der natuur, zooals zij die bij de aanbieding van den eersten druk eenigszins uitvoerig deden kennen, en die zij bij de bewerking hebben getracht in hel oog te\'houden, door vele hunner medeonderwijzers gedeeld wordt. Zij achten het daarom ook overbodig hierop terug te komen; alleen merken zij op, dat bij dezen tweeden druk het gcschre- vene nog eens door hen zorgvuldig is nagegaan; enkele min juiste of min heldere voorstellingen door hen zijn gewijzigd; hier en daar een en ander is bijgevoegd, dat tot recht verstand van het vroeger gestelde scheen noodig te zijn, en in \'t alge- meen door hen, zooveel mogelijk, in \'t belang van het werkje, is gebruik gemaakt van de opmerkingen, die zij zelven of wel |
||||||
|
Ml
|
|||||||
|
belangstellenden hij het lezen van tien eersten druk gemaakt
heiben. Zij mogen echter viel verzwijgen, dat zij hij hel op- iieiiieii of verwerpen van een en ander zich hebben doen leiden door de hoofdgedachte, dat zij geen wetenschappelijk werk over zoö- logie .schreven, maar een leerboek voor kinderen, waarin deze geschikte aanleiding en opwekking tevens zonden vinden, om met een, hij aanvang, geoefend oog Gods schoone schepping gade. te slaan en alzoo leeren den Schepper te verheerlijken in zijne schepselen. Dat dit de vracht moge zijn van hun arbeid wenschen
DE SC11KIJVKKS.
April 18G3.
|
|||||||
|
VOOR DEN DERDEN DRUK.
Dat hij den aanvang dezes jaars weder een nieuwe druk van
ons hoekje noodig werd, strekt ons ten bewijze, dat het nog steeds door onze mede-onderwijzers gunstig wordt opgenomen. Wij meenden nu geen ingrijpende veranderingen of bijvoegingen te moeten, maken; alleen hebhen wij, in overeenstemming met den wensch des Uitgevers en onze overtuiging van de noodza- kelijkheid, de spelling in dit werkje geirijzigd naar de regels van de lledaclie van hel. Woordenboek. n. w. bosch, uz.
April 1800. W. DEGENHARDT.
|
|||||||
|
INHOUD.
|
|||||||
|
EERSTE HOOFDSTUK.
■ M.ilEM^f. Doel en bepaling der Natuurlijke Historie. — Verdeeling der Na-
tuurlijke Historie. — Nut der Natuurlijke Historie........Bladz. 1. |
|||||||
|
DIEE.K.UNDE.
TWEEDE HOOFDSTUK.
Algemeene bewerktuiging der dieren. — Verschillende trappen van
bewerktuiging en de verdeeling daarop gegrond. — Overeenstemming van de vermogens der dieren met hunne bewerktuiging. — Nuttige voortbrengselen der dieren..............................Bladz. 5. DERDE HOOFDSTUK.
Voortreffelijkheid van \'s menschen natuur. — Menschenrassen. — Wer-
king der zintuigen. — Tijdperken des menschelijken levens. .Bladz.18. VIERDE HOOFDSTUK.
|
|||||||
|
Eerste hoofdgroep: de gewervelde dieren; hunne verdeeling in klas-
|
|||||||
|
XIV
|
|||||
|
sen. — Klasse der zoogdieren ; hunne vcrdceling in orden. — Orde der
vierhandige dieren. — Orde der hundvleugelige dieren. — Orde der verscheurende of roofdieren............................Blad/. 27 . VIJFDE HOOFDSTUK.
Vervolg der zoogdieren. — Orde der vinvoetigc dieren. — Orde der
insectenetende dieren. — Orde der knaagdieren. — Orde der tande- loozc dieren. — Orde der eenhocvigc dieren. — Orde der herkau wende of twechoevigc dieren...........................Bladz. 37 . ZESDE HOOFDSTUK.
Vervolg der zoogdieren. — Orde der dikhuidige of veelhoevige die-
ren — Orde der walvischachtige dieren. — Orde der buideldieren. ■— Orde der vogclbckdiercn..............................Bladz. 48. ZEVENDE HOOFDSTUK.
Klasse der vogelen, hunne verdeeling in orden. — Orde der roof-
vogels. — Orde der klimvogels........................Bladz. 54. ACHTSTE HOOFDSTUK.
Vervolg der vogelen. — Orde der muschachtigc of zingvogels, —
()rde der hoenderachtige vogels.........................Bladz. 64. NEGENDE HOOFDSTUK.
Vervolg der vogelen. — Orde der stcltlooncrs. — Orde der zwem-
vojscls..............................................Bladz. fit). |
|||||
|
XV
|
|||||
|
TIENDE HOOFDSTUK.
Klasse der kruipende dieren; hunne verdeeling in orden. — Orde
der schildpadden. — Orde der hagedissen. — Orde der slangen. — Orde der kikvorschen.................................Bladz. 76. ELFDE HOOFDSTUK.
Klasse der visschen; hunne verdeeling in orden. — Orde der ste-
kelvinnigen. — Orde der weekvinnigen. — Orde der steuren of glans- schubbigen. — Orde der haaien en roggen of dwarsbekken. — Orde der lampreien of rondbekken...........................Bladz. 88. TWAALFDE HOOFDSTUK.
Tweede hoofdgroep: de gelede of ringdieren; hunne verdeeling in
klassen. — Klasse der insecten; hunne verdeeling in orden. — Orde der schildvleugeligen. — Orde der rechtvleugeligen. — Orde der half- vleugeligen. — Orde der peesvleugeligen. — Orde der vliesvleugeli- gen. — Orde der sehubvleugeligen. — Orde der tweevleugeligen. — Orde der parasieten of woekerinsecten. — Orde der duizendpooten. Bladz. 98.
DERTIENDE HOOFDSTUK. Klasse der spinachtige dieren, hunne verdeeling. — Spinachtige
dieren, die door longen ademen. — Spinachtige dieren, die door luchtbuizen ademen. — Klasse der schaaldieren; hunne verdeeling. — Groep der kreeftachtige schaaldieren. — Groep der schaaldieren met zwempooten. — Klasse der wormen; hunne verdeeling in orden. — Orde der buiswormen. — Orde der kieuwdragende wormen. — Orde der kieuwlooze wormen. — Orde der ingewandswormen. — Klasse der raderdiertjes....................................Bladz. 111. |
|||||
|
XV]
|
|||||
|
VEERTIENDE HOOFDSTUK.
Derde hoofdgroep: de werkdiereD; hunne verdeeliug in klassen. —
Klasse der koppootigen. — Klasse der buikpootigen. — Klasse der vleugelpootigen. — Klasse der koploozen. — Klasse der huidzakdic- ren. — Klasse der mosdieren.........................Bladz. 123. VIJFTIENDE HOOFDSTUK.
Vierde hoofdgroep: de plant- of straaldieren, hunne verdecling in
klassen. — Klasse der stekelhuidigen. — Klasse der ribbenkwallen. — Klasse der hydrasinedusen. — Klasse der veelvoeten (polypen). — Klasse der afgietseldiertjes (infusicdiertjes)....................Biadz. IS] . |
|||||
|
EERSTE
|
HOOFDSTUK.
|
||||||
|
Doel en bepaling der Natuurlijke Historie. — Vcrdeeling der Na-
tuurlijke Historie. — Nut der Natuurlijke Historie. Doel en bepaling der Natuurlijke Historie.
De natuur, d. i. de geheele schepping, is voor den mensch
het indrukwekkendste schouwtooneel. Wie staat niet opgetogen van verwondering bij het aanschouwen dier tallooze ver- scheidenheid van wezens en voorwerpen, die over de opper- vlakte der aarde verspreid zijn ? Echter maakt deze schepping, zoo verscheiden in hare werken, slechts één geheel uit: de zandkorrel en de berg, het nederige groen der weilanden en de statige eik, het nietigste insect en het schranderste dier vormen eene innig verbonden keten, waarvan de talrijke schakels even zoovele wonderen zijn. Uit dit oogpunt be- schouwd, is de studie der natuur geene zaak van louter zin- nelijk genot, veel minder strekt zij tot bevrediging van ijdele nieuwsgierigheid; zij levert integendeel het schitterendste bewijs voor het bestaan van God, en doet zijne oneindige voorzienigheid eerbiedigen en bewonderen. Ten einde zich van die voorzienigheid tot zelfs in de
kleinste dingen een recht denkbeeld te vormen, behoeft men slechts door het microscoop eenige wezens of voorwerpen te beschouwen, die zich dagelijks aan ons oog vertooncn. Eenige vlokjes stof worden eene bewoonde wereld; een druppel water is eene uitgestrekte wereld voor de levende wezens, die hij bevat. De kleinste diertjes, door dit werktuig be- schouwd, verdubbelen onze verwondering, onze verbazing: het lichaam der insecten schittert met metaalglanzige en wcêr- schijnende kleuren; de vleugel eener vlieg vonkelt van goud, hemelsblauw en purper. Wanneer men daarenboven de I. 1
|
|||||||
|
2
|
|||||
|
werken der natuur met de voortbrengselen der kunst verge-
lijkt, is men in staat zich te overtuigen, hoeverre de on- navolgbare volkomenheid der eerslen het volmaaktste over- treft, dat de laatsten ons kunnen verschaffen. Het weefsel van een zijdeworm, door het microscoop gezien, behoudt dezelfde fijnheid, denzelfden luister; een stukje van het fijnste lijnwaad, op gelijke wijze vergroot, vertoont zich als een ruw vervaardigd traliewerk. l)e angel eener bij heeft alsdan denzelfden glans, zijne punt dezelfde fijnheid; doch eene naald, die ons zeer dun en glad toeschijnt, is, om zoo te zeggen, cene onregelmatige metalen staaf vol oneffenheden. Het is de Natuurlijke Historie, die ons met do wonde-
ren der schepping bekend maakt. Zij kan dus de kennis genoemd worden van alle bezielde en onbezielde wezens, die op den aardbodem gevonden worden. Zij leert hunne uiter- lijke gedaante, hunne bewerktuiging of inwendigen bouw, in één woord, al datgene kennen, wat dienstig is om hen van elkander te onderscheiden. Onmogelijk zoude bet zijn \'t getal dier wezens te tellen. De vorderingen der weten- schap hebben wel achtervolgens eene menigte voorwerpen doen kennen, die langen tijd onbekend gebleven waren; doch \'t getal der zoodanigen, welke men tot heden onop- gemerkt is voorbijgegaan of die zich voor \'s menschen oog verbergen, is gewis nog oneindig groot. Zonder te willen gewagen van ver verwijderde landen of onbezochte oorden, is \'t zeker, dat de diepten der zoe en de spleten der rot- sen eene aanzienlijke menigte aan onze blikken onttrekken. Eene enkele plant strekt dikwerf tot woning aan tallooze insecten, verschillende van vorm en leefwijze, en een boom verbergt er een oneindig groot getal onder zijne schors en in zijn gebladerte. Verdeeling (Ier natuurlijke Historie. Van de
voorwerpen, welker kennis tot het gebied der Natuurlijke
Historie behoort, zijn sommige bewerktuigd (met or- ganen voorzien): zij leven. Deze vormen twee atzonder- lijke groepen, de dieren en de planten. Andere zijn on be wer k tu igd of levenloos; het zijn de dclfstof- fen. Al deze wezens of lichamen zijn dus in drie grootc afdeelingen gescheiden, R ij ken der Natuur genoemd : het dierenrijk, het plantenrijk en het delfstoffen- |
|||||
|
3
|
|||||
|
rijk. Vandaar de kennis der dieren, of wezens met leven
en gevoel begaafd (dierkunde); de kennis der planten, of wezens met leven begiftigd, docli niet in staat te gevoe- len (plantkunde); en de kennis der delfstoffen of der onbezielde en onbewerktuigde lichamen (delf8tofkunde). Met deze laatste staat de aardkunde in het nauwste ver- band. Hare beoefening heeft ten doel de kennis van het samenstel des aardbols, d. i. van de bcstanddeelen, waaruit hij gevormd is en de orde, waarin zij voorkomen. Kut der Natuurlijke Historie. Reeds de bepaling,
die wij van deze wetenschap gegeven hebben, is voldoende om ons het nut en de belangrijkheid harer beoefening te doen beseffen. Wanneer wij achtervolgcns de drie Kijken der Natuur met behoorlijke aandacht gadeslaan; wanneer wij tot de kennis der verschillende wezens, hun samenstel, hunne bewerktuiging, hun instinct en hunne zeden doordringen, zal onze belangstelling opgewekt, onze weetgierigheid ge- prikkeld worden. De dierkunde zal ons met die menigte dieren bekend maken , welker bestaan voor den mensch zoo nuttig is en welker instinct ons tot bewondering dwingt; de plantkunde zal ons de eigenschappin keren kennen der talrijke gewassen, die ons voedsel en geneesmiddelen schenken, die ons door hunne schaduw beschutten of ons de geur hunner bloemen aanbieden ; de d e lf stof k u n de ein- delijk zal ons juiste denkbeelden geven van de uiterlijke kenteekenen en de samenstelling der delfstoffen over de op- pervlakte der aarde verspreid of in haren schoot bedolven, en die \'s menschen vernuft daaruit weet te halen om ze voor de behoeften des levens dienstbaar te maken. Evenzeer heeft de kennis der Natuurlijke Historie aan de
menschhcid gewichtige diensten bewezen, door het verdrijven van eene menigte vooroordeelen en dwalingen, waardoor aan zekere dieren of planten hetzij schadelijke, hetzij wonderda- dige eigenschappen werden toegeschreven, die inderdaad niet bestonden. Eindelijk dient hare leerzame, afwisselende, be- langvollc en voor den mensch overwaardige beoefening bo- venal om ons te brengen tot de erkentenis van Gods groot- heid, wijsheid en goedheid; zij leert ons door de be- schouwiug van de wonderen der natuur tot Hem op te klim- men. Zij herinnert ons onophoudelijk Gods almacht, waar- door Hij alles in het leven roept, alles in beweging brengt; 1*
|
|||||
|
4
|
||||||||
|
die zich overal aan ons oog vertoont en zich ieder oogenblik
door zijne weldaden en milddadigheden aan ons openbaart. Wij zullen de beoefening der Natuurlijke Historie aanvan- gen met de dierkunde, welke daarbij de eerste plaats verdient, omdat zij ons met de merkwaardigste wezens der schepping bekend maakt; vervolgens zullen wij de plant- kunde in behandeling nemen en met de del fstofkun de besluiten. |
||||||||
|
V R A G E iV.
Wat verstaat men door de natuur? — Waarom is de studie der natuur
geene zaak van enkel zinnelijk genot? — Waardoor onderscheiden zich de natuurvoorwerpen van de voortreffelijkste voortbrengselen van men- schelijkc kunst? — Is men in staat alle voorwerpen der natuur te kennen? — Hoc wordt de wetenschap genoemd, die ons met de voor- werpen der natuur bekend maakt ? — In welke deelen is deze weten- schap te onderscheiden en welke voorwerpen behooren tot elk dezer afdeelingen? — Welk nut geeft de beoefening der Natuurlijke Historie? |
||||||||
|
\\
|
||||||||
|
1*. AFIIKGLn\'t;.
DIERKUNDE.
|
||||||
|
TWEEDE HOOFDSTUK.
Algemeene bewerktuiging der dieren. — Verschillende trappen van
bewerktuiging en de verdeeling daarop gegrond. — Overeenstemming van de vermogens der dieren met hunne bewerktuiging. — Nuttigi\' voortbrengselen der dieren. Algemeene bewerktuiging der dieren. Zooals
men reeds hierboven gezien heeft, zijn de dieren bewerk - tuigde of levende wezens; deze eigenschap hebben zij met de planten gemeen, die, als zij, voedsel tot zich nemen en ademen. Doch de planten ademen of zuigen de lucht in door al de declen hater oppervlakte, terwijl de dieren met afzonderlijke werktuigen (organen) voor de voeding en voor de ademhaling begiftigd zijn. Ofschoon het nu, vooral bij de eenvoudigsxe dieren en planten, dikwijls moeilijk is te bepalen, tot welk dezer beide natuurrijken zij behooren, kunnen wij als bijzonder kenmerk der dieren aangeven, dat zij het vermogen hebben om te gevoelen en zich te bewegen. Alle wezens nu, die deze vereenigde eigen- schappen in hunne bewerktuiging bezitten, behooren tot het dierenrijk. De voeding is die verrichting, waardoor de dieren hun
lichaam onderhouden, herstellen en hun groei bevorderen. Zij bestaat in eenigc opeenvolgende of gelijktijdige hande- lingen (functiën), waarvan de voornaamste zijn: het kau- wen, de spijsvertering en de opslorping. De voedingsstoffen staan in een nauw verband met de bijzondere bewerktuiging der dieren, namelijk met de vorming van maag en mond. Deze laatste is doorgaans met harde en scherpe tanden ge- |
||||||
|
6
|
|||||||||||
|
rapend, die het voedsel vermalen of verscheuren: vele die-
ren missen echter de/.e tanden ; zij hebben slechts cene draad- vormige tong, bij wijze van snuit verlengd. De maag is het hoofdorgaan der spijsver-
tering; door de samentrek- king der spiervezelen van den slokdarm ontvangt zij het doorgeslikte voedsel, dat onder het kauwen reeds met speeksel is vermengd gewor- den. Nadat het voedsel eeni- gen tijd in de maag vertoefd heeft en van maagsap door- drongen is, wordt het naar den dunnen darm afgevoerd , waar het met de gal, het alvleeschsap en het darm- vocht in aanraking komt, doorloopt vervolgens de tal- rijke kronkelingen der dunne darmen, en wordt eindelijk, van de voedende deelen thans beroofd, naar den wijden of dikken darm gevoerd. Door het opnemen der ver- melde spijsverteringsvochten |
|||||||||||
|
Spijsvcrterings-werktuigen van den
indisch: ]. de slokdarm, 2. de maag, 3. de dunne darmen, 4. de milt, 5. de dikke darm, 0. de blinde darm, 7. zijn wormswijze vcrlenasel, 8 de galblaas, \'.). de lever. |
ondergaat het voedsel eene
geheele scheikundige veran- dering en oplossing. Terwijl de onopgeloste stoften langs den endeldarm of onderste |
||||||||||
|
gedeelte van den wijden darm
worden uitgeworpen, voeren de aderen en watervaten (chyl- vaten), die langs de wanden van het spijsverteringskanaal gevonden worden, de voedende bestanddeelen der spijzen naar het bloed en dienen alzoo tot onderhouding des lichaams. Alle dieren gevoelen behoefte om de dampkringslucht in
te ademen. Deze levensverrichting, onderden naam van adem- haling bekend, heeft op onderscheidene wijzen plaats, naar de verschillende bewerktuiging der dieren en naardat zij in de lucht of in het water leven. Zoo ademen de visschen door kieuwen of organen uit vliezige platen of bladen bestaande, |
|||||||||||
|
7
|
||||||||||
|
aan welker oppervlakte de lucht inwerkt op de talrijke bloed-
vatcn, die er zich vertakt in bevinden; het adcmhalings- werktuig der insecten bestaat uit luehtaanvoerende buizen, luchtpijpen genaamd; de vogelen en dieren eener hoogere orde ademen door longen, of zakken, meer of min uit vliesachtige celletjes bestiiande. Bij den mensch, evenals bij alle zoogdieren, liggen of liever hangen de longen , ten getale van twee, in de borstkas.de eene aan de rechter-, de andere aan de linkerzijde, en hebben met de buitenlucht gemeenschap door middel eener bijzondere buis, die den naam van 1 u e h t p ij p draagt. Zij ontbinden de opgenomen lucht en brengen haar in verbinding met het bloed. Het bloed is een vocht, waarin ronde of schijfvormige lichaampjes zweven. Bij vele dieren zijn deze lichaampjes rood gekleurd , bij andere niet. Van dat bloed ontleent het lichaam zijn voed- sel en de stof tot zijne herstelling j het doorloopt het geheele lichaam in eene onafgebrokene bijna cirkelvormige beweging, die daardoor den naam van bloedsomloop verkregen heeft. De organen, die dit verschijnsel helpen te weeg brengen, zijn het hart, de slagaderen en de aderen. Het hart, een spier- of vleeschachtig werk- |
||||||||||
|
tuig, dat van binnen hol is,
|
2 \'!/■.
|
|||||||||
|
ligt tusschen de beide longen,
een weinig naar de linkerzij- de. De inwendige ruimte is door een middelschot in twee bijna gelijke helften geschei- den, die tegen elkander lig- gen. Beide ruimten zijn an- dermaal in twee holten ver- deeld, waarvan de bovenste of kleinste den naam van hartboezem ofhartoor, de andere dien van hartka- m e r draagt; deze hebben met elkander gemeenschap door
. , , , r . Hart en lone vau den nieusen:
middel van eene opening, L de lon„en; 2b de iuchtpijp> 3.net
welke door een klapvlies ge- hart, 4. (rechts, van onderen) uitloop tsloten wordt. De s 1 a g a d e- van de groote slagader, 4. (links, van ren zijn vaten of buizen, die, «»*■»■)«• van de holader, 4. (van , ". , .. i-i boven) bloedvaten,
van het hart uitgaande, zich
door het geheele lichaam in steeds fijner wordende buizen
|
||||||||||
|
8
|
|||||
|
of k,-malen verdeden, en uitloopen in zeer dunne, fijne
adertjes, haarvaten gcheeten. Op deze wijze voeren zij het bloed, zooals het tot voeding en versterking noodig is, door het lichaam rond. Dit bloedheet daarom slag- ad er lijk bloed en is bij roodbloedige dieren helder en le- vendig gekleurd. Uit de haarvaten ontwikkelen zich weder andere buizen, die het nu voor de voeding ongeschikte bloed weder naar het hart terugvoeren. Deze buizen dragen een- voudig den naam van aderen, en het bloed, dat door haar stroomt, heet ad e rl ijk bloed. Uit het hart, als van het middelpunt uit-
gaande, heeft dus de bloedsomloop op de volgende wijze plaats: het bloed wordt door het hart in de groote slagader gedreven ; deze buigt zich achter het hart om , ver- deelt zich in verschillende aderen, die naar het hoofd, de zijden, den buik en de an- dere deelen des lichaams heen-, en in de reeds vroeger genoemde haarvaten uitloo- pen. Gedurende dezen loop deelt het bloed aan alle weefsels datgene mede, wat tot instandhouding, vernieuwing en groei nood- zakclijk is. Het terugstroomende bloed, dat nu door de aderen weder naar het hart gevoerd wordt, neemt in zich de af- gesleten deelen op, en stort zich door twee 11 ut i _i ,i-aderen, holaderen genoemd, in den
l)c bloedsomloop bij . ! ., CT , ■. , .
ilcu meiisch: 1. het rechterhartboezem uit. Vandaar wordt het
hart, 3™ 4. de rech-rechtstreeks in de rechterhartkamer ge-
ter- en de linkerhart- perst en daaruit door de longslagaderen SSS\'J. ifiiÜi de nflar de lonSm gevoerd. Hier wordt door
rechter-en de Imker- ,° tt hartkamer, G. de hol-de uitademing het koolzuur—dat ontstaan
ader, 7. de longslag- is door de scheikundige verbinding van de ader,8len9.loogade- koolstof, die in het bloed meegevoerd is, ren, 10. de groote , . „ . f ... of hoofdslagader, 11. en de zuurstof — afgegeven en daarvoor bij
haarvaten. de inademing zuurstof uit den dampkring opgenomen. Door deze ruiling verkrijgt
het aderlijk bloed weder het karakter van slagaderlijk, keert door de longaderen naar den linkerhartboezem terug, komt vervolgens in de linkerhartkamcr en vandaar in de hoofd- slagader, die het door de haarvaten verspreidt, om het eisi- dclijk naar de holaderen terug te voeren. |
|||||
|
!)
|
|||||
|
Aan de scheikundige omzettingen, in de dierlijke huis-
houding door ademhaling en bloedsomloop te weeg gebracht, is de dierlijke warmte toe te schrijven. Het vermogen om warmte voort te brengen schijnt aan alle dieren, doch niet in gelijke mate, eigen te zijn. De dieren, bij welke de ademhaling en de bloedsomloop op eene krachtig wer- kende en volledige wijze plaats hebben, behouden een bijna standvastigen warmtegraad, zelfs bij de gewone afwis- selingen der buitenlucht en dragen den naam van dieren met warm bloed; zoodanigen zijn de vogelen en de zoog- dieren. Zij daarentegen, welker ademhaling en bloedsomloop op eene onvolledige wijze plaats heeft en welke dus geen genoegzame eigene warmte voortbrengen, onafhankelijk van de afwisselingen der buitenlucht, worden dieren met koud bloed genoemd; het zijn de visschen, de kruipende dieren en bijna alle andere, die niet tot de gewervelde dieren behooren. Do dieren hebben niet alleen eene hun eigene wijze van
zich te voeden en te ademen, maar zij bezitten ook, zoo- als men gezien heeft, het vermogen om te gevoelen en zich te bewegen. Het gevoel is het vermogen, dat aan de dieren de bewustheid geeft van hun bestaan , van vreugde en smart, in één woord, de bewustheid van alle indrukken, die zij ontvangen. De beweging is het vermogen, dat hun vergunt zich in alle richtingen te verplaatsen, zich naar willekeur van de eene plaats naar de andere te begeven. De uitoefening dezer vermogens geeft aan de dieren eene aanzienlijke meerderheid boven alle andere bestaande wezens of lichamen. Verschillende trappen van bewerktuiging bij
<Ie diereu en de verdeeling\' daarop gegrond. Wanneer wij de verschillende dieren in hunne bcwerktui-
ging gadeslaan, ontdekken wij daarin niet alleen een aan- merkelijk verschil, maar wij zien ook tevens hoe hunne vermogens in gelijke mate onderscheiden zijn. In \'t alge- meen zien wij bij opklimming de vermogens toenemen, naar- mate de bewerktuiging meer samengesteld is. Slaan wij slechts een vluchtigen blik op de ladder der
dieren, zooals zij zich van de meest eenvoudige tot de meest samengestelde bewerktuiging aan ons oog vertoonen. Vooreerst zien wij dan een diertje, weinig verschillende
van eene plant. Het heeft noch oogen, noch hersenen, noch !••
|
|||||
|
10
|
|||||||
|
maag, zelfs geen darmkanaal. Wordt
liet in verscheidene stukken ge-
sneden, dan is na weinig tijds ieder deeltje weder een volledig «lier. Het lichaam heeft veelal de gedaante van eene ster of van eene bloem. Men ziet daar- van een voorbeeld in de zec- s ter. Deze, van zoo eenvoudige bewerktuiging, dragen den naam
van straal- of plantdieren. Vervolgens ontdekken wij dieren, die blijkbaar een mond,
benevens eene maag en een hart hebben. Zij hebben eene weeke huid, maar geene ledematen. Soms zijn zij met een kalkachtig omkleedsel bedekt; eenigen zijn, als ware het, van beweging beroofd en op eene bepaalde plaats vastge- heclit. Hiertoe behooren de oesters en slakken. Zij heeten naar hunne weeke huid in \'t algemeen week-
d i e ren. |
|||||||
|
De oester inwendig. De oester uitwendig.
|
|||||||
|
Ue schelpsluk, uf slak ir.et haar huisje.
|
|||||||
|
11
|
|||||||
|
Thans volden dezulken, van welke het bcklcedsel der
lichamen van ringen voorzien is. De spieren zijn binnen die ringen geplaatst en daaraan vastgehecht. Bij de mecsten zijn ledematen of pooten aanwezig en wel gemeenlijk zes of meer. Voorbeelden hiervan leverende aardwormen, kreeften <\'ii spinnen. Men noemt ze gelede of r ingdie ren. |
|||||||
|
De aardworm.
|
|||||||
|
IV kruissnin ann baren draai! hangende.
|
|||||||
|
13
|
|||||||||||
|
Eindelijk ontmoeten wij een aantal, die in huune bewerk -
tuiging veel meer samengesteld dan de vroeger genoemden, de hoogste plaats in de rangorde innemen. Zij hebben allen |
|||||||||||
|
Geraamte vau ecu baars.
|
|||||||||||
|
een inwendig geraamte, een hoofd met onderscheidene zintuj-
gen, een hart en rood bloed. Tot deze behooren de visschen. |
|||||||||||
|
Geraamte van een kikvorsen.
|
|||||||||||
|
de kruipende dieren, de vo-
gels en de zoogdieren. Men noemt ze in \'t filgemeen gewervelde dieren. Zoo hebben wij dan, van
de bovenaan geplaatsten we- der afdalende, de dieren zich naar hunne bewerktuiging zien onderscheiden in vier groote afdeelingen: g e w e r- velde dieren, gelede of ringdieren, week- dieren, en straal- of piantdieren. Uit de opnoeming van de
|
|||||||||||
|
L3
|
||||||
|
Geraamte van cen paard.
|
||||||
|
gewervelde dieren (visschen, kruipende dieren, vogels cu
zoogdieren) blijkt al aanstonds, dat er bij de hoofdgroepen zelve, welke wij beschouwden, groot verschil wordt aange- troffen. Zien wij slechts op de voorgaande afbeeldingen. Een baars is niet alleen door uitwendig voorkomen, maar
ook door inwendige samenstelling onderscheiden van een kikvorsch; deze verschilt wederom zeer van eene zeemeeuw, en de zeemeeuw alweder zeer van een paard, ofschoon alle vier, zooals duidelijk te zien is, een geraamte hebben en dus tot dezelfde hoofdgroep, tot de gewervelde dieren be- hooren. Evenzoo treffen wij insgelijks velerlei verschil bij de ge-
lede, bij de week- en bij de straaldieren onderling aan, hetwelk ons noopt tot eene nog nadere verdeeling dan die in hoofdgroepen te komen. Men is gewoon die verdere onderverdeeling der hoofd-
groepen met den naam van klassen te bestempelen. Deze klassen worden weder op hare beurt verdeeld in orden, de orden in familiën, de familiën in geslachten en de geslachten in soorten. Zoo zullen dan alle dieren, welke zoo op elkander gelijken, dat zij slechts door toevallige grootte of kleinte of andere niet wezenlijke eigenschappen onderscheiden zijn, tot ééne soort behooren. Onderschei- dene soorten, welke in bepaalde kenmerken overeenkomen, |
||||||
|
u
|
|||||
|
vormen gezamenlijk één geslaclit, de meest aan elkander
gelijke geslachten maken eene familie, overeenkomende t\'amiliën orden en vereenigingen van orden klassen. Zoo is, om dit door een voorbeeld op te helderen, de
leeuw eene soort van het geslacht der katten; deze hehooren tot de familie der teengaande roofdieren, deze weder tot de orde der roofdieren en de roofdieren tot de klasse der zoogdieren. Eene klasse bevat dus de meeste dieren en de minste
kenmerken ; eene soort de minste dieren en de meeste ken- merken. "Zal een dier zoogdier genoemd worden, dan behoeft het slechts in zich te vereenigen alle kenmerken, welke in \'t algemeen aan alle zoogdieren eigen zijn; be- stempelt men het met den naam van leeuw, dan moet het in zich vereenigen alle kenmerken van de zoogdieren vermeerderd met die van de roofdieren, van de teen- ga ngers, van de katten en van zijne eigene soort. Op deze beschouwing van het onderscheidende in de be-
werktuiging der dieren is de volgende verdeeling van het Dierenrijk gebouwd. eerste hoofdgroep: de gewervelde dieren.
Vier klassen: de zoogdieren, de vogelen, de
kruipende dieren en de visschen. tweede hoofdgroep: de gelede of ringdieren.
Vijf klassen: de gekorven dieren (insecten), de
spinachtige dieren, de schaaldieren, de wormen en de raderdiertjes. derde HOOFDGROEP: de weekdieren.
Vier klassen: de kopdragende weekdieren, de
schelpdieren, de huidzakdieren en de mos- dieren. vierde hoofdgroep: de straal- of plantdieren.
Vijf klassen: de stekelhuidigen , de ribben-
kwallen, de hydrasmedusen , .de veel voeten (polypen) en de afgietseldiertjes (infusie- diertjes). Wij zullen in de volgende bladen de bovenstaande ver-
deeling tot grondslag leggen en zooveel noodig de geslach- |
|||||
|
15
|
|||||
|
ten en soorten vermelden, die het meest onze belangstelling
waardig zijn. Overeenstemming van de vermogens der die-
ren niet hunne bewerktuiging-. Gelijk wij reeds bij den aanhef zeiden, leveren de dieren niet alleen in hunne bewerktuiging een groot verschil op, maar zijn ook hunne vermogens zeer onderscheiden; deze bereiken in \'t algemeen eene meerdere volkomenheid, naarmate de bewerktuiging meer samengesteld is. Zie slechts de zeester. Terwijl hare uitwendige ge-
daante weinig van die eener plant te onderscheiden is, zijn ook haar leven en vermogen niet veel meer dan die eener plant, zoodat zij werkelijk weleens voor eene plant is aan- gezien. De oester, een weekdier, ofschoon hooger geplaatst,
toont haar bewcgingsvermogen als dier slechts in het ope- nen en sluiten harer schelp. Meerdere vermogens ontdekken wij bij de opvolgende
klassen der gelede dieren. De aardworm, de kreeft en de spin staan in vermogen boven hunne voorgangers en klimmen ook onderling op, naarmate hunne bewerktuiging ineer volmaakt is. Boven die allen zijn echter in deze hoofd- groep de insecten verheven. Ofschoon kleiner van vorm en zwakker van lichaam, wekken zij echter onze verbazing in de hoogste mate." Sommige dezer kleine wezens leven dikwijls in gezelschap, en strijden volgens regels en wetten, die zij niet vastgesteld hebben. Zie hoe de mieren eene andere soort van insecten, de bladluizen, aan zich onder- werpen. De overwinnaar beschikt over den overwonnene, en maakt hem bijna aan zich dienstbaar. Aanschouw hoc de honigbij , na onderscheidene opeenvolgende gedaantcverwis- selingen, hare vlucht naar het veld neemt. Daar verzamelt zij uit den kelk der bloemen die suikerachtige zelfstandigheid, welke wij honig noemen; zij vult daarmede de cellen van den bijenkorf en sluit ze vervolgens met een deksel luchtdicht. Het was is niet anders dan liet stof der meeldraden, dat de bij verwerkt en met bijzondere sappen doorkneedt om het voor het water ondoordringbaar te maken. Steeds hooger opklimmende, komt men aan de v issch en,
de minst samengestelde der gewervelde dieren. Ofschoon hun samenstel hen ver boven de insecten verheft, zijn zij |
|||||
|
II-.
|
|||||
|
door liun onvolmaakt instinct, dat zich bepaalt tot de zorg
voor hunne voeding en hun zelfbehoud , aanmerkelijk van deze verwijderd. De kruipende di er e n zijn niet genoodzaakt in het water
te leven ; hunne zintuigen zijn beter ontwikkeld dan die der visschen. Zij hebben eene stem, ofschoon nog vrij ondui- delijk, en ademen door longen, evenals dn dieren der vol- gende klassen. Het zintuig van het gevoel is nog weinig ontwikkeld, maar dat van het gezicht is reeds volmaakter. De vogel, die thans volgt, biedt ons eene bijna volle-
dige bewerktuiging aan; hij ademt door longen en heeft warm bloed. Hij ziet in de verte en kan het oog op de schitte- rendste voorwerpen gevestigd houden ; hij bemerkt het min- ste gedruiseh en vlucht met eene snelheid, die aan andere dieren vreemd is. Hij legt een bewonderenswaardig instinct aan den dag, en de zorg, waarmede hij voor zijne jongen waakt, is dikwerf treffend; hij weet de bouwstoffen voor zijne kleine woning te verzamelen en voegt die met de meeste zorg bijeen. Wordt zijn kroost door eenig gevaar bedreigd, zoo ontvlamt zijn moed bij het zien van den aanvaller en doet hem een veel machtiger vijand trotseeren. Zie hoe de hen hare kiekens tegen den sperwer beschut; hare vederen rijzen overeind; haar kreet is kort en schel; zij neemt eene dreigende houding aan, ijlt menigmaal haren vijand te gemoet en noodzaakt hem de vlucht te nemen. Op den hoogsten trap der dierenladder staan de zoogdie-
ren, welker voedingsorganen, zoowel als die van den bloeds- omloop en de ademhaling, als de maag, de lever, de longen en het hart op eene volmaakter wijze zijn samengesteld. Zij geven blijken van een bewonderenswaardig instinct, zoowel tot zelfbehoud, als tot bescherming hunner jongen; doch dit instinct, dat wij niet alleen bij de huisdieren opmerken, welke in den arbeid en de vermoeienissen van den mensch deelen, maar ook bij de woeste bewoners der bosschen en wouden, is zeer zwak in vergelijking van de gave des ver- stands, waarmede de mensch beschonken is, waardoor hij bewustheid heeft van al zijne handelingen en het goede van het kwade weet te onderscheiden. Nuttige voortbrengselen der (lieren. Ieder van
de drie rijken der natuur biedt ons, wel is waar, nuttige voort- brengselen aan, die de mensch tot verschillende einden weet |
|||||
|
17
|
||||||
|
aan te wenden; doch het dierenrijk verschaft hem ontegen-
zeglijk de kostbaarste en onontbeerlijkste voorwerpen. De vogelen, die zich in de lucht verheffen; de visschen, die de wateren der zee, der meren en rivieren bevolken; de die- ren, die langs den grond kruipen of dien betreden, kortom, al die wezens, zoo verschillend van vorm, instinct en leef- wijze, allen brengen iets toe tot de behoeften of genietin- gen des levens. Aan de eenen hebben wij ons voedsel, aan de anderen onze kleeding te danken : dezen verschaffen ons hun pels tegen de strenge winterkoude, genen verschil- lende grondstoffen, die aan de uitoefening der kunsten be- vorderlijk zijn. Wie is onbekend met de diensten, die de huisdieren ons bewijzen ? het paard en de os deelen in den arbeid des landbouwers; de hond is een getrouw vriend en een waakzaam wachter; de ezelen de kameel zijn zeer werk- zame lastdieren en even merkwaardig om hun geduld als om hunne matigheid. De os, het kalf, het schaap, het varken voeden den mensch met hun vleesch; de koe, het schaap, de geit geven hem hunne melk, waarvan ook boter en kaas vervaardigd worden. Het zijn de huisdieren, die ons het smeer voor de kaarsen, de wol voor het laken en het leder voor ons schoeisel verschaffen.\' De hennen, duiven, ganzen en eenden voorzien ons van vederen, eieren en uitmuntend vleesch. Aan de bij hebben wij den honig en het was te danken; aan een zwak insect, de rups van een vlinder, de zijde, waarvan zulke schoone stoffen vervaardigd wor- den. Kortom, het zoude ons te ver voeren, indien wij al de diensten wilden optellen, welke de dieren ons bewijzen, en al de voordeden, die zij ons aanbrengen; meer dan eens zullen wij gelegenheid hebben die te vernielden, wan- neer wij de belangrijkste geslachten en de voornaamste soorten van dieren in behandeling nemen. |
||||||
|
VRAGEN.
Welke eigenschappen hebben dieren en planten gemeen en waardoor
zijn zij van elkander onderscheiden? — Welke voorwerpen der natuur zijn dus onder de dieren te rangschikken? — Wat verstaat men door voeding bij de dieren? — Welke zijo bij de voeding de voornaamste verrichtingen ? — Welke organen zijn bij elk dezer verrichtingen werkzaam en geef van elk dezer werktuigen de voornaamste kenmerken 0[>? — Wat |
||||||
|
18
|
||||||
|
verstaat men onder ademhaling? — Welk verschil heeft er in de wijze
van ademhaling bij de onderscheidene bewerktuiging der dieren plaats? — Hoc worden die verschillende ademhalings-wcrktuigcn genoemd en waar- in bestaan zij? — Waar zijn de longen bij den mensch geplaatst, en welke is de hoofdverrichting van dit orgaan? — Wat verstaat men door bloed en bloedsomloop? — Hoe is het hart samengesteld en wat is zijne verrichting? — Welk onderscheid is er tusschen aderen en slag- aderen en welk verschil bestaat er tusschen aderlijk en slagaderlijk bloed? — Welk aandeel heeft de ademhaling aan de zuivering van het bloed ? — Wat is de oorzaak der dierlijke warmte? — In welk verband staat de dierlijke warmte met de wijze van ademhaling? — Hoe worden de die- ren in dit opzicht onderscheiden? — Wat noemt men bij de dieren ge- voel, en wat het vermogen van beweging? In welk verband staan bewerktuiging en vermogens der dieren* —
Welke diersoort staat op den laagsten trap van bewerktuiging en noem daarvan een voorbeeld? — Welke zijn de algemeene kenmerken der weekdieren? — Noem een paar weekdieren op. —Waardoor onder- scheiden zich de gelede of rin gdier e n en welke behooren hiertoe? — Welke dieren staan op den hoogsten trap van bewerktuiging en waarom dragen zij dezen naam? — Welke zijn derhalve de vier groote af- deelingcn in het Dierenrijk? — In welke onderdeden worden deze af- deelingen weder onderscheiden en wat is het kenmerk van elk dezer ondervcrdeelingen? — Geef een voorbeeld van zulk"eenc indecling, be- ginnende van de soort en opklimmende tot de hoofdgroep. — Geef in ecnige voorbeelden op hoe de vermogens der dieren toenemen, naar- mate hunne bewerktuiging meer samengesteld is. Welk nut trekt de inensch van de dieren ?
|
||||||
|
DERDE HOOFDSTUK.
Voortreffelijkheid van \'s men3chen natuur. — Menschenrassen. —
Werking der zintuigen. — Tijdperken des menschelijken levens. Voortreffelijkheid van \'s mensclien natuur.
De mensch, beschouwd met betrekking tot de plaats, die
hij in het dierenrijk inneemt, behoort tot de klasse dei- zoogdieren en tot de orde der tweehandigen, die geen ander geslacht dan hem bevat. De mensch, naar Gods beeld geschapen, draagt den naam van Heer der schep- ping, en deze benaming wordt gerechtvaardigd door de meerdere volmaaktheid zijner bewerktuiging en de voortref- |
||||||
|
19
|
|||||
|
felijkheid zijnor verstandelijke vermogens. Bovendien heeft
hij het onvergelijkelijk voorrecht ontvangen om door de spraak zijne gedachten en gewaarwordingen mede te deelen. De mensch kan, beter dan de dieren, alle luchtstreken be- wonen; de bevrozene oorden van Noord-Amerika hebben zoo- wel hunne bewoners als de brandende zandwoestijnen van Afrika. Hij voedt zich zonder onderscheid met alles wat hij onder zijn bereik vindt, hetzij vleesch of plant, de melk zijner kudden of de opbrengst van zijn oogst. Behalve door zijne rede, die hem tot een op zich zelf staand wezen maakt, onders-cheidt hij zich van alle dieren door zijn lichaamsbouw. „Zijne statige gestalte," zegt BÜTFON, „zijn vaste en onverschrokken tred, duiden zijne verhevenheid en zijn rang aan. Met opgerichten hoofde aanschouwt hij den hemel; op zijn ontzagwekkend gelaat is het karakter zijner waardigheid uitgedrukt." De mensch alleen staat rechtop; deze houding is hem aangeboren, terwijl zij zelfs bij die dieren, welke de meeste geschiktheid daartoe bezit- ten, slechts voorbijgaande is. De orang-oetan b. v., wiens spieren niet sterk genoeg zijn om lang den gang van den mensch na te bootsen, doet sprongen of gaat met loggen tred voort, steunende op een boomstam, die hem zoowel tot stut als tot verdediging dient. Niettegenstaande de verhevenheid van zijn aanleg, is de
mensch, wat zijn lichaam betreft, zwakker dan vele an- dere dieren. Hij heeft noch de vlugheid van het hert, noch de kracht van den leeuw, noch de scherpe blik van den arend; zonder de. verstandelijke vermogens, die hij van God ontvangen heeft, als het onderscheidend kentecken zijner voortreffelijkheid en het zegel zijner macht, zoude hij on- feilbaar de prooi der wilde dieren worden. In één woord: de afstand, die er bestaat tusschen de rede en het instinct, bepaalt den afstand tusschen den mensch en het overige der schepping en verzekert hem de heerschappij over de bezielde \'wezens. Hoe groot moet niet zijne erkentelijkheid zijn jegens den weldadigcn Opperheer, die hem deze heer- schappij heeft toevertrouwd! Slensclienrasseii. Ofschoon alle uienschcn een zelf-
den oorsprong hebben en slechts ééne en dezelfde soort uitmaken, over al de bewoonbare deelen des aardbodems verspreid, merkt men echter onder de wezens, waaruit het |
|||||
|
20
|
|||||||||||||||||
|
raenschengeslacht bestaat, eene verscheidenheid van liehaams-
bouw op, die gewoonlijk gepaard gaat met verschil in de kleur der huid , den vorm des hoofds en den aard der ha- ren. Vandaar heeft men vijf hoofdrassen of hoofdstammen. Ofschoon ten aanzien van het aantal dezer hoofdrassen ver- schil bestaat, is de meest algemeen gebruikelijke de volgende indeeling: 1°. de blanke stam of het Caucasische ras; 2°. de gele stam of het Mongoolsche ras; 3°. de zwarte stam of het Afrikaansche ras; 4°. de bruine stam of het Maleische ras; en 5°. de rood e stam of het Amerikaansehe ras. De blanke stam of het Caucasische ras beslaat ge-
heel Europa, Noord-Afrika, Egypte, West-Aziö tot aan den Ganges, Arabic, Perzié\' en Tur- kestan. Hij is kenbaar aan den regelmatig eironden vorm des hoofds en zijn breed voorhoofd, een spits vooruitstekenden neus, buigzaam, glad of krullend haar en eene blanke of lichtbruine huid. De blanke stam onderscheidt zich voornamelijk door zijne bescha- |
|||||||||||||||||
|
ving en door de groote mannen,
|
feJ
|
||||||||||||||||
|
die hij te allen tijde op het ge-
bied van wetenschap en kunst heeft |
|||||||||||||||||
|
Hoofil van een Blanke.
|
|||||||||||||||||
|
opgeleverd.
De gele stam of het Mon-
goolsche ras, in alle opzichten
verre beneden den blanken stam,
bewoont een groot gedeelte van
Middel- en Oost-Azië, China, Ja-
pan, Australië en de bevrozene
streken of poollanden van Azië
en Amerika. De volkeren van dc-
zen stam zijn kenbaar aan hun plat
en rond aangezicht, hunne olijf-
kleurige huid,dunnen baard, zwarte en platte oogen en groote ooren.
|
|||||||||||||||||
|
Zij hebben een laag voorhoofd,
|
Hoofd van een Mongool.
|
||||||||||||||||
|
een brecden, platten neus, volle
wangen en dikke lippen, terwijl de kleine oogen schuins
naar beneden gericht zijn.
|
|||||||||||||||||
|
21
|
|||||
|
De zwarte stam of het Af rikaan sche ras wordt in
een groot gedeelte van Middel- en Zuid-Afrika gevonden. Men brengt hiertoe de Ethio-
piërs, de Kaffers en do Hot- tentotten; ook is hij over een groot getal eilanden in de Zuidzee verspreid. Deze volkeren hebben eene zwarte huid, een vlak en achteruit- wijkend voorhoofd, gezwol- lcn lippen, brecden platten neus en zwarte, wollige ha- ren; hun oog is rond en uitspringend, hunne tanden zijn sterk, lang en van vo- ren scheef. De Negers lei- den over \'t algemeen een ruw Hoofd van een Neger. f11 vervend leven, en ver-
keeren in eene bijna volsla-
gen onbekendheid met wet- ten en godsdienst; doch bij allen vindt men het denk- beeld eencr opperste god- heid, die de wereld bestuurt. De bruine stam of het Male is e he ras, dat door velen tot den gelen stam ge- bracht wordt, omdat hij daar- van de meeste kenmerken bezit, bewoont het schier- eiland Malacca, waaraan hij "\\ zijn naam ontleent, de eilan- den van den Indischen Ar- chipel, vele der Zuidzee- Hoofd van een Maleier. eilanden en een gedeelte van Australië. De volken, die
tot dezen stam behooren, hebben eene vrij regelmatige ge- stalte, hunne huid is zeer verschillend van kleur en gaat van het olijfkleurige tot het bruine over; hunne haren zijn bruin of zwart, hun neus is klein en dik, doch soms ook plat en hun mond breed. Zij schijnen voor eenige bcscha- Fing vatbaar te zijn. |
|||||
|
22
|
|||||
|
De roode stam of het A meri kaansche ras, uit
talrijke volksstammen van Zuid-Amerika bestaande, draast in vele opzichten de kenmerken van den gelen stam, docli is in andere daarvan aanmerkelijk onderschei- den. De huid is koperkleurig met verschillende kleurschakecringen; ecnige dezer volksstammen zijn biank of geel, andere bruin en zelfs zwart. De meeste hebben geen baard, doch lange, gladde en zwarte baren. De mannen zijn groot en welgemaakt; zij leiden over \'t al- gemeen een woest en zwervend Ie- Hoofd van een Amerikaan ven en ™ed.er\\ *ich met de 0P\'
(roodhuid). brengst der jacht.
Werking- fier zintuig-en. De mensch is, evenals
de meeste dieren, met een vermogen begiftigd, waardoor hij bewustheid erlangt van den indruk, dien de voorwerpen op hem maken. Dit vermogen is het gevoel, hetwelk zich op verschillende wijzen openbaart; vandaar dat men gc- woonlijk van vijf zinnen spreekt, als: het meer eigenlijke gevoel, of gevoel in bepeikte beteekenis, de smaak, de reuk, het gehoor en het gezicht. In den lijdenden toestand ontvangt het lichaam een-
voudig den indruk der vreemde lichamen, en het ge- voel is alsdan over de geheele oppervlakte der huid aan- wezig. In den werkenden toestand zetelt het gevoel hoofd- zakelijk in de handen, die met behulp der vingers de voorwerpen betasten, aangrijpen, zich openen of sluiten, uitstrekken of verkorten kunnen. Bij de meeste dieren zetelt het gevoel in andere lichaamsdeelen; zoo zijn de snuit van den olifant, de lippen van het paard en van de herkauwende dieren, de neus van den hond en de bek der vogels voor die dieren de organen van het ge- voel. Het gevoel herstelt dikwerf de dwalingen des gezichts en kan zelfs in sommige omstandigheden dit zintuig ver- vangen. De hoofdzetel van den smaak is de tong, die met eene
fijne huid en tepeltjes, of kleine zeer gevoelige zenuwrijke verhevenheden, voorzien is. |
|||||
|
23
|
|||||||
|
Het orgaan van den reuk is in de neusgaten geplaatst,
langs de doorgangen der lucht naar de longen. Men heeft opgemerkt, dat de wilde volken fijner van reuk zijn dan de beschaafde; dit verschijnsel laat zieh door de aan- houdende oefening van die organen lichtelijk verklaren. Bij de meeste dieren is de reuk een veilige gids, die hun een of ander voedsel doet opsporen of vermijden. Ieder kent de uitnemendheid van den reuk bij den hond, die de uit- wasemingen van het hert gewaarwordt, die zijn meester op zijne voetstappen volgt en hem terugvindt, alleen geleid door den zwakken indruk, dien zijne schreden op den bo- dem hebben achtergelaten. Het gehoor is een zeer gevoelig vermogen, dat zonder
dralen de meest verschillende en verwardste geluiden onder- |
|||||||
|
Gehoororgaan, waarvan de inwendige dcelen aanmerkelijk ver-
groot zijn voorgesteld: a gehoorgang, b trommelvlies, c hamer, d aanbeeld, e stijgbeugel, f doolhof met drie halfcirkclvormigc kanalen, g venstertje van het slakkenhuis, h trompet of Eusta- tiaansche buis en i plaats, waar de gehoorzenmv zich aan het doolhof sluit. scheidt, als het geloei der winden, den val der bladen en
takken, den gang der dieren. Zijn zetel is het oor; de snelle trillingen der in beweging gebrachte lichamen worden door middel der lucht tot het oor overgebracht, en bereiken door den gehoorgang het trommelvlies, dat de trommel- |
|||||||
|
24
|
||||||||||||
|
holte afsluit. In deze holte bevindt zich eene buis, trom-
pet of Eustatiaansche buis genaamd, welke met de keel gemeenschap heeft en daardoor de trommelholte gestadig van lucht voorziet. De trommclholtc staat door eene opening of venstertje in verband : 1°. met eene slakvonnige buis, slak- kenhuis genoemd, die in den voorhof uitkomt: 2°. met drie halfcirkclvormige kanalen, die insgelijks daar- mede in verband staan. Daarenboven bevat de trommel- holte nog drie kleine beentjes, die naar hunne gedaante den naam van hamer, aanbeeld en s t ij g b e u g e 1 ont- vangen hebben, en waarvan de hamer tegen het trommelvlies bevestigd is. De uitwerking dezer trillingen heet geluid, toon, in-
dien het evenmatige, elkander opvolgende trillingen zijn, en geraas, indien het verward is. Door middel van mu- ziek-instrumenten worden geluiden, tonen voortgebracht; de vuurwapenen veroorzaken slechts geraas. Het gezicht is wellicht het voortreffelijkste vermogen
a van den mensch. Door het gezicht worden de afstanden weggenomen; de
van elkander verwijderde voorwerpen grenzen aan elkander; want de blik van het oog is even snel als de gedachte. De eigenlijke zetel van het gezicht is het netvlies, dat de binnenvlakte van het oog bekleedt, en waarop de stralen, die van eenig voorwerp uitgaan of er van teruggekaatst worden, door de door- schijnende hoorn huid, den oog- appel, de lens en het glasvocht heen, het beeld der voorwerpen aftee- kenen. |
||||||||||||
|
abn
|
||||||||||||
|
vlies of iris, met de opc-
ning of pupil, e kris- tallens, f glasachtig lichaam. |
||||||||||||
|
Tijdperken des mensclielij-
ken leven*. Volgens den gewonen |
||||||||||||
|
gang des levens doorloopt de mensch
vier achtereenvolgende verschillende tijdperken: de kinds- heid, de jongelingsjaren, den mannelijken leeftijd en den ouderdom. „Indien iets in staat is," zegt btjffon, „om ons een denkbeeld van onze zwakheid te geven, dan is het de toestand, waarin wij ons onmiddellijk na onze geboorte bevinden. Het pas geboren kind heeft behoefte aan allerlei |
||||||||||||
|
to
|
|||||||
|
hulp; liet is een beeld van ellende en smart, het is in die
eerste tijden zwakker dan een der dieren ; het kan noch staan, noch zich bewegen ; nauwelijks heeft liet de noodige kracht om te bestaan en om door geween de smarten , die het gevoelt, kenbaar te maken: alsof de natuur het wilde doen gevoelen, dat het slechts zijne plaats onder het men- schelijk geslacht inneemt om in zijne ongemakken en zor- gen te deelen." Eerst omstreeks den ouderdom van een jaar begint het te loopen , en later nog te spreken. De zintui- gen zijn nog zwak, de spieren en beenderen hebben weinig zelfstandigheid; de denkbeelden zijn verward. Tegen het vijftiende jaar krijgt het lichaam een snel toencmenden groei, de ledematen zetten uit, de spieren ontwikkelen zich. Het kind heeft reeds oordeel genoeg gekregen om het goede van het kwade te onderscheiden; zijne verstandelijke vermogens en zijn zedelijk karakter ontvangen eiken dag eene nieuwe ontwikkeling. Later, van vijf en twintig tot vijftig jaren , bereikt de mensch zijn volkomen wasdom; hij is in het volle genot van zijne lichaams- en zielskrachten, en de goddelijke straal, die zijn verstand verlicht, schittert alsdan in al zijn glans. Nadat de mensch, op dit tijdstip des levens, den hoogsten trap van ontwikkeling bereikt heeft, neemt hij langzamerhand af; zoo verloopen er eenigc jaren en eiken dag worden zijne vermogens zwakker, zijne krachten vermin- deren, zijn voorhoofd rimpelt; de mensch bereikt zijn ouder- dom en weldra geeft de dood zijn vergankelijk lichaam aan de aarde weder. Doch alles sterft niet mét hem; zijne on- sterfelijke ziel, naar Gods beeld geschapen, kan niet als de stof vergaan of ontbonden worden, maar blijft voort- leven en ontwikkelen om steeds nader te komen aan de heerlijke bestemming haar door de Goddelijke liefde wegge- legd. — Dit levön is dus slechts een begin van een leven tot in eeuwigheid. |
|||||||
|
VRAGEN.
. Tot welke klasse en orde in het dierenrijk behoort de mensch? —
Welke naam wordt den mensch gegeven en met welk recht? — Waar- door inzonderheid verheft zich de mensch boven de dieren? — Waar- door is hij, ook ten aanzien van zijn lichaamsbouw, boven de dieren verheven? — In welke opzichten is de mensch bij eenige dieren ten 2
|
|||||||
|
te
|
|||||||
|
achteren f — Waardoor wordt hem de heerschappij over de oteri^e
bezielde wezens verzekerd P Waarop berust de verdeeling van het menschengeslaclit in rassen?—
Welke rassen onderscheidt men? — Wat is het kenmerkende van ieder ras, en waar is hunne verschillende woonplaats? Welke zijn de zinnen van den mensch ; waar is de zetel van elk
hunner; welke is hunne werkzaamheid en waardoor zijn zij tot die verrichtingen in staat? Hoeveel en welke tijdperken zijn er in het menschelijke leven op
te merken? — Hoe doet zich de mensch in elk dier tijdperken ken- nen? — Welke mag de verwachting des menschen zijn na den dood de*- lichaam*\':\' |
|||||||
|
VIERDE HOOFDSTUK.
tëerste hoofdgroep: de gewervelde dieren; hunne verdeeling in klas-
<en. — Klasse der zoogdieren; hunne verdecling in orden.— Orde dei vierhandige dieren. — Orde der handvleugelige dieren. — Orde der verscheurende of roofdieren. eerste hoofdgroep. De gewervelde dieren.
Van ;il de levende wezens hebben de gewervelde dieren
de talrijkste en de meest samengestelde organen ; ook doen hunne vermogens zich door meerdere verscheidenheid en vol- maaktheid kennen. Inwendig zijn zij van een doorgaan? beenachtig geraamte voorzien , dat in het midden een steun- sel heeft uit verscheidene stukken samengesteld, werv el- been de ren genaamd, die te zamen de r nggc graat (rug- gestreng) vormen; vandaar dat de dieren dezer hoofdgroep, gelijk wij vroeger reeds zeiden, den naam van gewervelde dieren dragen. Hun jtlgemecn kenteeken is, dat zij rood bloed hebben, alsmede een hart met twee, drie of vier holten en vijf min of meer ontwikkelde zintuigen. De ademhaling ge- srhiedt bij de gewervelde dieren, die in de lucht leven, dooi longen ; en bij degenen, die in het water leven , door kien- wen of ook wel voor het eenc gedeelte van hun leven door kieuwen en voor het andere door longen. Onder deze dioren brengen eenigen levende jongen ter wereld; anderen leggen eieren, dat is te zeggen, dat hunne jongen te voorschijn komen uit een ei, waarin zij ontwikkeld zijn. |
|||||||
|
27
|
|||||
|
Ofschoon de gewervelde dieren door de algemeene ken-
teekenen hunner bewerktuiging allen cenigc overeenkomst hebben, biedt echter hun samenstel onderling genoegzame afwijking aan om ze onder vier verschillende afdeelingen te rangschikken, klassen genaamd: de zoogdieren, de vogelen, de kruipende dieren en de vis ach en. Klasse «Ier zoogdieren ; linnne verdeelinR- in
orden. De zoogdieren, welke de eerste klasse der gewervelde dieren vormen, zijn de zoodanigen, welke hunne jongen met melk voeden. Zij hebben rood en warm bloed en een dubbelen bloedsomloop ; «ij ademen door longen en hunne voedingsverrichtingen (functiën) hebben plaats evenals bij den menscli. Men heeft aan deze klasse weleens den naam van die der viervoetige dieren gegeven; doch deze benaming is onjuist, omdat zij slechts op een zeker getal dieren dezer klasse kan worden toegepast. De vlcder- muis b. v., die door de lucht zweeft; de walvisch, die zich in het water ophoudt, zijn wel zoogdieren, doch geen vier- voetigc dieren. Men moet ze intussehen niet verwarren met de vogelen en visschen. — De zoogdieren verdienen aan het hoofd van het dierenrijk geplaatst te worden , omdat hunne vermogens het best ontwikkeld en het talrijkst zijn. Onder hen vinden wij dieren, die met het bewonderenswaardigste instinct zijn begaafd; bovendien worden onder hen onze nuttigste huisdieren gevonden. De klasse der zoogdieren kan, met uitzondering van de
tweehandige, den mensch, die slechts door eenc enkele soort voorgesteld wordt en dus eenc afzonderlijke orde uil- maakt, in dertien orden verdeeld worden: 1°. de vicr- handige dieren; 2°. de handrleugelige dieren; 3°. de verscheurende of roofdieren; 4°. de vinvoe- tige dieren; 5°. de ins eet e net end e dieren; 6°. de knaagdieren; 7°. de tandelooze dieren; 8°. de een- hoevige dieren; 9°. de herkauwende of tweehoe- vige dieren; 10°. de dik huidige of veel h o e v ige dieren; 11°. de walvischach tige dieren; 12°. de b ui deldieren; en 13°. de vogelbekdic ren. Van de orde der tweehandige dieren is hierboven
reeds gesproken. Orde der vierhandige dieren. Zoo als hun naam
2*
|
|||||
|
28
|
|||||
|
aanduidt, zijn zij aan de vier ledematen van handen voor-
zien , ofschoon ook cenige slechts aan de achterste ledematen volkomen handen hebben. Door hunne bewegingen bootsen zij de gebaren der menschen na, met welke zij meer dan eenige andere diersoort overeenkomst hebben; doch hun gang bestaat gewoonlijk in sprongen, daar hun samenstel en vooral hunne kromme knieën hen ongeschikt maken om overeind te loopen; zij onderscheiden zich door eene opmerkelijke vlugheid en behendigheid in het klimmen. Bijna alle vierhandige dieren behooren tot het geslacht der
apen. Zij leven bij talrijke benden in de wouden van de zuidelijke deelcn der oude en der nieuwe wereld, houden zich doorgaans in de boomen op, springen van den ecnen tak op den anderen en voeden zich bij voorkeur met insecten en vogcleicren, waarop zij zeer verlekkerd zijn. Hun gewoon voedsel bestaat uit jonge wortels, vruchten en suikerriet; en daar zij over \'t geheel vrij gulzig en diefachtig zijn, rich- ten zij in de tuinen en de bebouwde velden aanmerkelijke verwoestingen aan. Zij zijn driftig in hunne bewegingen en maken grijnzende gebaren; hun aard is onbestendig en hun karakter zeer prikkelbaar; eenigen hebben een langen en buigzainen staart (wikkel-, rol- of g rij p staart), dien zij om de voorwerpen heen slaan, zooals de slinger- en brul- aap der nieuwe wereld; anderen hebben hoekvormige nagels, die hun tot steunpunt dienen en waarmede zij de schors der booracn afscheuren. Die der nieuwe wereld onderscheiden zich van alle andere door een breed neusmiddelschot en lan- gen staart. Die der oude wereld hebben veeltijds wangzak- ken of hangwangen, waarin zij dikwijls hun voedsel bewa- ren of het geroofde verbergen, en eeltige plekken, waarop zij zitten. De soorten der nieuwe wereld hebben die zakken en plekken niet. Over \'t algemeen zijn de apen in hunne jeugd vrij geschikt tot het aanleeren van kunstjes; doch deze geschiktheid neemt met de jaren af, en, oud geworden, zijn zij boosaardig en gevaarlijk. Men is er nog niet iu geslaagd ze geheel te onderwerpen. Onder de voornaamste geslachten van het oude vastlaud
noemen wij de orangs, gewoonlijk onder den naam van b oschm enschen bekend. De orang-oetan, eene soort van orang op het eiland Borneo, gelijkt uiterlijk het meest op den inensch. Zijn instinct is zeer ontwikkeld. In den wilden staat is hij woest; men beweert zelfs, dat hij zich |
|||||
|
29
|
|||||
|
eer laat dooden dan vangen. Hij loopt, wanneer een boom-
tak hem steunt, zeer goed op de achterpooten. De sjim- pansé van westelijk Afrika heeft bijna dezelfde overeenkomst met den mensch als de orang-oetan; doch hij kan niet opge- sloten blijven en leeft in de Europeesche diergaarden zelden lang. — De gibbons zijn zachtzinnig en beschroomd, doch ongeschikt voor eenige africhting. Al deze zijn van lange armen voorzien; zij hebben geen staart en ook geene wangzakken. Onder de geslachten, die het meest van den mensch afwijken, behooren de bavianen of hondskop- apen, met vooruitstekenden, stompen snuit. De half- ofbasterdapen, ook wel spookdieren
genoemd, worden vooral op Madagascar gevonden. Alen vindt onder hen de roode en de vliegende maki. Zij hebben allen een behaard gezicht, min of meer spitsen snuit, buitengewoon lange achterpooten en, met uitzondering van den traaglooper, een vrij langen staart. De meeste apen, die tot ons komen, behooren tot het ge-
slacht der meerkatten of tot eene soort, die in de omstre- ken van Gibralter in verwilderden toestand wordt aangetroffen. Orde der liandvleugelige dieren. Deze orde,
meer bekend onder den naam van vledermuizen, schijnt oppervlakkig noch geheel tot de zoogdieren, noch tot de vogelen te behooren. Met de laatsten hebben zij evenwel het vliegen gemeen; doch hunne vlucht is zeer onvolkomen, daar de meeste het vermogen niet bezitten om, evenals de vogelen, op te stijgen. De buitengewoon lange vingers hunner handen zijn , met uitzondering van den korten duim, door eene vlieghuid verbonden. Zij vliegen alleen in de scheme- ring of gedurende den nacht en slapen bij dag. Alsdan verschuilen zij zich in grotten, in spleten van oude muren, of hangen aan de duimen der voorhanden, terwijl hunne vleugels het lichaam als mantel tot beschutting dienen. \' In de gematigde en koude luchtstreek schijnen zij des winters als verkleumd en blijven in dezen toestand tot het voorjaar. Hun gewoon voedsel bestaat uit insecten, ofschoon enkele der oude wereld zich ook met vruchten voeden. De vledermuis heeft kleine oogen en vrij groote ooren,
scherpe en spitse tanden. Ook is zij zeer gevoelig voor den invloed der lucht. Evenals de zwaluwen, vangt zij de in- secten in de vlucht. De gewone vledermuis, weleensspek- |
|||||
|
30
|
||||||
|
l)c kleine vledcrmuis.
|
||||||
|
m u is genaamd, wordt ook in ons land aangetroffen. De
langoorige draagt dien naam, omdat de lengte harer ooien bijna aan de gansche lengte van haar lichaam gelijk is. Eene soort van vledermuizen, vampyrs of bloed- zuigers genaamd, behoort in Zuid-Amerika te huis; zij zuigen het bloed van slapende dieren en, volgens sommi- gen, ook van inenschen uit. Op de Zuidzcc-eilauden vindt men eene soort van vledermuizen, die zich met vruchten voeden en \'s avonds in groote troepen omzwerven. Orde der Versrheurende dieren o t\'roofdieren.
Van deze voeden zich verre de meesten uitsluitend met dier-
lijke zelfstandigheden en voornamelijk inet vleesch. Zeer enkelen gebruiken ook plantaardig voedsel. Het zintuig van den reuk is bij hen over \'t algemeen zeer ontwikkeld; ook bezitten zij eene buitengewone kracht en vlugheid in hunne bewegingen. Deze orde bevat alle dieren, die gewoonlijk onder den naam van wilde dieren bekend zijn; zij ken- inerken zich door zeer sterke hondstanden, scherpe maaltan- den en snijtanden in beide kaken; de meesten zijn met klau- wen geivapend om hunne prooi te grijpen en te verscheuren. Deze orde wordt gewoon-
lijk in drie familiëu ver-
deeld : de zoolgangers,
die bij het gaan den ge-
heelen voetzool op den
grond zetten; de vinger-
1 o o p e r s of t e e n g a n-
Poot van den beer. Poot van den leeuw, ge rs, die uitsluitend op
(zoolgangcr.) (teenganger.) Je teenen loopen; terwijl
anderen bekend zijn onder den naam van half-zoo lgan-
|
||||||
|
■s\\
|
|||||
|
gcrs, omdat zij gedeeltelijk den zool en de teenen op den
•grond zetten. Tot de zoolgangers behoort de beer, die een korten
dik lichaam en korte pooten heeft. Hij leeft eenzaam in dichte wouden en op hooge bergen, heeft een scherp gezicht en een zcor fijnen reuk; in gevaar geeft hij blijken van meer dan gewone omzichtigheid. De bruine of landheer houdt zich voornamelijk op de Alpen en Pyreneën op en voedt zich evenzeer met wortels en vruchten als met vleesch. Gewoonlijk brengt hij den winter slapende door en komt eerst in het voorjaar uit zijn hol te voorschijn. Het is deze soort, die zich het gemakkelijkst leent tot het aanleeren van cenige kunstjes, waarmede vroeger meer dan thans, de berenleiders op de kermissen hun voordeel wisten te doen. De zwarte beer is vrij algemeen in het noordelijk deel van Amerika en in de uitgestrekte wouden van Noord-Rusland. Zijne met glanzige haren overdekte huid is voor pelterij zeer gezocht. De ijs beer, van eene geelachtig witte kleur, bewoont de poolstreken der oude en der nieuwe wereld, waar hij zich inet robben en visschen voedt Hij is zeer vaardig in het zwemmen; gedurende den winter verschuilt hij zich in de holen der ijsbergen. Hij is woester en \'voor den mensch ineer te duchten dan de landheer. — De Noord-Am er i kaan- sche waschbecr is aanmerkelijk kleiner dan de gewone beer, van welke hij zich daarenboven door zijn spitsen snuit en slappen staart onderscheidt. Zijne huid is zecj gezocht. üe das heeft lange, dichte haren, van boven grijs en van
onderen bruinachtig, die gewoonlijk tot penseelen en scheer- borstels verwerkt worden. Hij heeft de grootte van een ge- wonen hond, doch veel korter pooten. Hij is wantrouwend en ongezellig, en brengt een groot gedeelte van zijn leven in diepe en kronkelende holen door. Hij voedt zich met vruchten, insecten, veldmuizen en kikvorschen. Als hij aan- gevallen wordt, werpt hij zich op den rug en verdedigt zich moedig. — Tot deze familie behoort ook de veelvraat, die zijn naam aan zijne gulzigheid te danken heeft. Hij heeft veel overeenkomst met den das; met zeer veel gemak- kelijkheid beklimt hij de boomen, waarop hij zich in binder- laag stelt, om vandaar de levende prooi, die onder zijn be- reik komt, te overvallen. Zijn bont wordt zeer hoog geschat. De vingcrloopers of teengangers zijn over \'t alge-
meen sneller van gang. Het katt eng e slacht, dat als de |
|||||
|
32
|
|||||
|
grondsoort der verscheurende dieren kan aangemerkt wor-
den, bevat niet alleen de eigenlijk gezegde katten, maar alle dieren, die zich door ronden kop, korte kaken, scherpe tong, kromme nagels, die zij kunnen terugtrekken, en zeer sterke tanden onderscheiden. Het vermogen, dat zij bezitten om hun oogappel samen te trekken of uit te zetten, laat hun toe zoowel bij nacht als bij dag te zien. Zij zijn allen zonder uitzondering wreede, meestal lafhartige roofdieren, die hunne prooi uit schuilhoeken bespieden en overvallen. De gewone of huiskat heeft kromme en scherpe nagels: zij klimt met vaardigheid en doet haren aanval met een sprong. In dun wilden staat houdt de kat zich in de bos- schen op. Onder de taminen worden er van allerlei kleur gevonden. Hare diensten bestaan in het verdrijven van mui- zen en ratten; doch zij betoonen weinig gehechtheid voor degenen, die haar voeden. De leeuw is vaalgccl van kleur; zijn lange staart ein-
digt in een haarbundel; het mannetje heeft manen, die over zijn hals en zijne schouders golven. De leeuw bewoont verschillende streken van Azië en Afrika en wordt voor het sterkste der verscheurende dieren gehouden. Gewoonlijk slaapt hij bij dag en gaat des nachts uit om zijne prooi op te zoeken; dan doet hij een verschrikkelijk gebrul hooren, dat allen dieren vrees aanjaagt. — De tijger heeft bijna dcnzelfdcn vorm als de leeuw, doch zijne huid is met dwars- loopendc zwarte strepen voorzien. Hij houdt zieh op aan de boorden der rivieren en bij dicht kreupelhout, waar hij zeker is zijne prooi te zullen vinden; onverwachts valt hij op den mensch en de kudden aan en verscheurt hen om zijne bloeddorst te lesschen. Hij wordt in Azië en vooral in Bengalen gevonden. — De Afrikaansche panter, met gevlekte huid, is nog wreeder dan de tijger; — de jaguar of Zuid-Amerikaansche tijger heeft veel overeenkomst inet den panter, doch is iets kleiner; — de luipaard, welks huid op den rug geel, en onder den buik wit is, heeft ronde zwarte vlekken;— de los of lynx, de grootste in Europa te huis behoorende kattcsoort, met korten staart, en de jachttijger der Indianen, die zijne nagels niet kan terugtrekken, nebben bijna hetzelfde karakter als de boven- genoemde soorten. De hyena\'s, die eenige streken van Afrika en de Indien
bewonen, onderscheiden zich eenigszins van het katten- en |
|||||
|
38
|
|||||
|
hondengeslacht, doordien zij slechts vier vingers aan eiken
poot hebben, terwijl die van de overige dieren dezer familie ■san de voorpooten met vijf vingers voorzien zijn; daaren- boven zijn hare aehterpooten korter dan hare voorpooten. Haar snuit is zwart en opgewipt; hare huid grijs met bruine vlekken of strepen. Dit wilde dier bemint de eenzaamheid en bewoont de bergkloven en rotsspleten, die het zelden anders dan bij nacht verlaat. Het honden geslacht verschilt eenigerraate van de
beide andere geslachten dezer orde, doordien de pooten meestal langer en de oogen ronder zijn. Ook is de kop veelal langwerpig en de staart meer naar boven gekromd. Zij missen het vermogen om hunne nagels terug te trekken. De huis hond is bekend wegens zijne waakzaamheid en trouw, zijn moed en zijne gehechtheid; hij heefteen uitmun- tend gezicht, een fijnen reuk en een scherp gehoor. Er zijn van deze soort eene menigte verscheidenheden; de merk- waardigste zijn onder de bul- of wacht hond en met kort- harige huid: de herdershond, met rechtopstaande ooren en stijve haren, bekend wegens zijne trouwe zorg voor de hem toevertrouwde kudde; de windhond met spitsen snuit, lang lijf en hooge pooten; de Alpen- of 13 e mar ds h on d, afgericht tot het opsporen der verdwaalde en onder de sneeuw bedolven reizigers; — onder de patrijs- of langharige honden: de IJ s 1 a n d s e h e of wolfshond, een voortref- felijke wachter; de dashond, met korte, soms kromme pooten en hangende ooren; de poedel- of krulhond, met wollig gekruld haar en korten, ronden snuit, een dei- beste waterhonden; de Newf o undlandsch e hond, die met gemakkclijkheid zwemt en afgericht wordt om personen uit het water te redden ; en eindelijk de Sib er isch e hond, een zeer kostbaar geschenk voor de bewoners der poolstre- ken; voor eene slede gespannen, legt hij met ongelooflijke snelheid een verbazenden afstand af. — De weinige wilde honden, die men aantreft, hebben korte, rechtopstaande ooren, en wat den vorm betreft, de meeste overeenkomst met den herdershond , waarom ook deze wellicht niet ten onrechte voor het hoofdgcslacht gehouden wordt. De wol f heeft het uiterlijke van den wilden hond; zijne
ooren staan rechtop en zijne kleur is vaalgrijs; gewoonlijk leeft hij eenzaam; zijn aanval en zijne verdediging gaan met woede gepaard. Hij ruikt het wild reeds van verre; indign de hou- |
|||||
|
84
|
|||||
|
«er nijpt, verlaat hij de bosschen en nadert de bewoonde
streken, waar hij alles aanvalt wat hij ontmoet.—De 3ja- kal, jakhals of goud wolf heeft insgelijks veel overeen- komst met den hond; doch zijn snuit is langer en zijne huid licht rosachtig; zijn geluid is doordringend en onheilspellend ; hij bewoont in talrijke benden onderscheidene streken van Afrika en Indië. — De v o s heeft een langen, rolrondeu en dikharigen staart en spitsen snuit; hij is listig van aard en houdt zich veelal op aan den zoom der bosselien of aan den ingang der gehuchten, om steeds in de nabijheid van zijne prooi te zijn; een andermaal spoort hij de hazen en patrijzen op en legt daarbij evenveel geduld als behendigheid aan den dag; ook is hij verlekkerd op honig en druiven. Zijne huid word voor pelswerk zeer gezocht. De familie der h al f z o o lganger s bevat verscheidene
kleine diersoorten, die in vorm en leefwijze niet aanmerke- lijk verschillen. Tot het geslacht der wezels behoort de bunzing, wiens onaangename reuk zelfs het ontstaan aan een spreekwoord gegeven heeft; hij sluipt in hoenderhokken en konijnenfokkcrijen, waar hij groote verwoestingen aan- richt; hij heeft een ronden kop en korten snuit; — de fret, uit Noord-Afrika afkomstig, welke gebruikt wordt om de konijnen te verjagen, of hen uit hunne holen te drij- ven. — De gewone wezel bewoont des winters de graan- zolders en schuren en vervolgt de ratten en muizen; des zo- mers houdt zij zich op in de weilanden en valt de mollen, veldmuizen en adders aan; zij verbergt zich in de struiken en haalt de vogelnesten uit om de eieren te verslinden. — De hermelijnen zijn vrij algemeen in de noordelijke stre- ken , vooral in Itusland en Noorwegen; zij zijn zeldzaam in de gematigde luchtstreek en worden in warme landen in \'t geheel niet gevonden ; hun pels is om zijne uitstekende witheid zeer gezocht. De marters bestaan uit onderscheidene soorten, waarvan
de gewone marter, de sabel en de steen marter de voornaamste zijn. De gewone marte r bewoont vooral de deunenbosschen ; zijn pels heeft eene glanzige, bruine kleur. — De sabel, die de wouden van de koudste streken der oude en der nieuwe wereld bewoont, is bekend om zijn rijk glan- zenden pels.— De steen marter is de schrik der hoender- hokken en fazaiittuiuen ; hij bespiedt ook de muizen en mollen. Het geslacht der civetkattcn gelijkt, voor zooveel den
|
|||||
|
35
|
|||||||
|
ilen vorm betreft, op de marters; zij dragen onder haren
staart een beursje, waarin zich de scherpriekende stof be- vindt, onder den naam van civet bekend. — De otter heeft een brecden kop en aan de achterpooten korte nagels, die met een zwemvlies verbonden zijn , zoodat dit dier zicli in liet water met vlugheid beweegt. Zijn staart is plat. Hij voedt zich voornamelijk met visch , die liij des nachts vangt; over dag verbergt hij zicli in zijn hol, dat met mos en droog gras bekleed is. |
|||||||
|
VRAGEN.
Wat zijn gewcrveldcdieren? — Wat is hun algemeen kenmerk? —
Op welke wijze geschiedt bij de gewervelde dieren de ademhaling? — In hoeveel en welke klassen worden de gewervelde dieren onderscheiden? Wnt zijn zoogdieren? — Waarom is de benaming van viervoetige\'
dieren minder gepast? — Hewijs dit meteen voorbeeld. — Waarom ver- dieiicn de zoogdieren aan het hoofd van het dierenrijk geplaatst te worden ? In welke orden worden de zoogdieren verdeeld? — Welke van die
orden wordt door slechts ée\'nc soort vertegenwoordigd? Welke dieren bchooren in \'t algemeen tot de orde der vierhan-
dige? — Waarin zijn zij, niettegenstaande hunne overeenkomst met den mensen , van dezen kennelijk onderscheiden? — Waarin munten zij voornamelijk uit? Tot wcik geslacht bchooren bijna alle vierhandige zoogdieren? —
Wat weet gij van hun aard en hunne leefwijze, van hun voedsel en Iiumie woonplaats? — Waardoor zijn de apen der nieuwe wereld van die der oude onderscheiden: — Welke bijzondere geslachten zijn er onder de vierhandige zoogdieren opmerkelijk? Met welke diersoort hebbeu de haudvlcugcligc zoogdieren eeuige
overeenkomst? — Waarin zijn zij echter ook ten aanzien van het vlie- gen van deze onderscheiden? — Hoe is hun vleugel samengesteld? — Waarin bestaat hun voedsel? — Welke verschillende soorten worden onder de haudvleugeligen geteld? Welke zijn de kenmerken, waardoor zich de roofdieren onderschei-
den ? — Waardoor zijn bij de roofdieren de zoo lga ngers, de teen- gangers en de halfzoolgangers van elkander onderscheiden? — Geef het kenmerkend onderscheid op tusschen de verschillende beersoorten.— Wat weet gij bijzonders van den das en den veelvraat? — Welke zijn de geslachten der teengangers?— Waardoor kenmerkt zich het katten- geslaeht? — Welke dieren bchooren hiertoe? — Waardoor onder- scheidt zich de hyena van de andere dieren dezer familie? — Welke diereu behooren tot het hondengeslacht? — Welke verscheidenheden |
|||||||
|
86
|
|||||||
|
treft men onder de honden ïclven aan ? — Waardoor is ieder dezer
verscheidenheden gekenmerkt? — Waarin zijn de wolf, de jakhals en de vos van den gewonen hond en van elkander onderscheiden? — Welke dieren hehooren tot de familie der halfzoolgangers? — Welk voordcel trekt de mensch van de meeste dezer diersoorten? |
|||||||
|
VIJFDE HOOFDSTUK.
Vervolg der zoogdieren. — Orde der vinvoetige dieren. — Orde der
insectcuetende dieren. — Orde der knaagdieren. — Orde der lande- looze dieren. — Orde der eenhocvige dieren. — Orde der herkauwende of twechoevige dieren. Orde der vinvoetijje dieren. Tot deze orde brengt
men die dieren, welke zich doorgaans in het water ophou- den, doch zich ook menigmaal aan land begeven om zich in de zon te koesteren of hunne jongen te zoogen. Hunne voorpootten zijn zeer kort en breed en dienen, daar zij van stevige zwemvliezen voorzien zijn, tot roeiriemen bij het zwemmen. De achterpooten zijn inct den staart incenge- groeid, zoodat deze dieren wel zeer vlug kunnen zwemmen, doch heel moeilijk op het land kunnen voortkomen. On- der hunne huid ligt cene dikke laag spek. Zij houden zich in de zee op, maar zoeken vooral de monden der rivieren of de zandbanken, waar zij zich dikwijls in groote troepen bijeenverzamelen. Een der voornaamste geslachten is de rob of zeehond,
een zachtzinnig dier. welks geestvermogens vrij wel ontwik- keld zijn. Hij bezit veel kracht en verdedigt zich tot het uiterste, wanneer hij aangevallen wordt. In den taminen staat betoont hij veel gehechtheid en erkentelijkheid aan degenen, die hem verzorgen. Plij voedt zich met visch en bewoont de zeeën der koude en gematigde luchtstreek. Ook wbrdl hij op de kusten van Schotland en Ierland en niet zelden aan de monden onzer rivieren gevonden. Men maakt jacht op do robben om de verbazende hoeveelheid traan, die zij opleveren. Aan het geslacht der oorrobben wordt menigmaal den
naam van zeeleeuw, zeekalf, zeebeer, enz. gegeven. De walrus, weleens zeekoe en zeepaard genaamd,heeft
in de bovenkaak twee verbazend groote benedenwaarts gebo- |
|||||||
|
37
|
|||||
|
gen hoektanden, welker zelfstandigheid ecne soort van ivoor
oplevert, dat veel gebruikt wordt. Hij bewoont de noordpool- zeeën en bereikt weleens eene lengte van 5 a 6 ellen. Orde fier insectenetende dieren. Zoowel door
voeding en tandenvonn als door hun winterslaap komen zij de insectenetende vledermuizen zeer nabij. Zij hebben allen een spitsen kop; hun mond is met eene menigte scherpe tanden gewapend; hunne pooten zijn van scherpe klauwen voorzien en de voorpooten tot graven zeer geschikt. De egels bewonen de bosschen en verlaten hun onder-
aardsch verblijf alleen des nachts om hunne prooi op te zoc- ken. Zij zijn zwak van gezicht, doch bemerken weldra de nadering des vijands; zoodra zij gevaar vreezen, rollen zij zich als een kogel ineen, zetten de korte stekels, waarmede hunne huid bezet is, overeind en beschermen zich alzoo tegen den vijand. Wel verre van in velden of bosschen schade aan te richten, bewijzen zij den mensch groote dienst door het vervolgen der insecten, welke hun tot voedsel verstrek- ken. — De spitsmuis, die zich insgelijks met insecten en wormen voedt, gelijkt door de kleur der haren en hare pooten veel op eene kleine muis. Zij houdt zich op in de gaten van oude muren, of onder steenhoopen, en wordt in geheel Europa en in noordelijk Azië gevonden: — de va- ter-spits mui e wordt ook in de nabijheid van fonteinen en in vochtige weiden aangetroffen. Hare ooren zijn met een deksel voorzien , dat zij sluit als zij zich te water begeeft, terwijl hare pooten met zwemvliezen voorzien zijn. — De mollen zijn kenbaar aan hare kleine met scherpe nagels ge- wapende voorpooten en aan haren spits toeloopenden snuit, dien zij met de spitsmuis gemeen hebben. Zij zijn niet blind, zooals men weleens gemeend heeft, maar hare oogen zijn zeer klein en meestal door de huid bedekt. Zij graven met hare voorpooten lange onderaardsche gangen en werken met haren snuit de uitgegraven aarde uit; in deze schuilplaats, die zij bij voorkeur in een zachten grond aanleggen, voeden zij zich met insecten en sappige wortels van planten. Zij doorwoelen den grond, maken dezen daardoor toegankelijk voor regen en lucht en bevorderen alzoo de vruchtbaarheid. Indien zij zich te zeer vermenigvuldigen, richten zij evenwel dikwijls aanzienlijke schade aan; doch daar zij doorgaans hunne aanwezigheid door kleine aardhoopjes, molshoopen |
|||||
|
88
|
|||||
|
genaamd, verraden, tracht men hen door strikken of op
andere wijzen te vangen. Deze orde wordt, evenals die der vinvoetige, ook onder
die der verscheurende dieren gerekend, daar zij met deze in vele opzichten overeenkomen en het verschil voornamelijk in het voedsel, dat zij gebruiken, gelegen is. Orde der knaagdieren» De knaagdieren worden al-
ilus genoemd, omdat zij hun voedsel, uit harde plantdeelen, wortels, basten, vruchten, enz. bestaande, gewoonlijk at\'kna- gen. Zij hebben in elke kaak twee kromme snijtanden, welkt- zoo scherp als beitels zijn ; hunne teenen zijn met klauwen voorzien. Vele dezer diersoorten leven in holen, die zij in den grond graven; eenige slapen des winters. Tot de voor- naamste geslachten behooren : Het eekhorentje, dat in ons vaderland niet veelvul-
dig gevonden wordt, een fraai diertje, dat wegens zijne reinheid en fijnheid van haar merkwaardig is. Het bedient zich behendig van zijne voorpooten om zijn voedsel naar den mond te brengen; ziju langen, platten en dik bewas- sen staart steekt het opwaarts als een vederbos. Meerendeels leven zij op hooge boomen, in nesten, met mos rijkelijk voorzien en tegen den regen beschut; de roofvogels zijn de eenige vijanden, die zij te duchten hebben. In ons klimaat zijn de rug en de staart der eekhorentjes roskleurig en hun buik wit; in de noordelijke landen veranderen deze kleuren des winters in een blauwachtig aschgrauw; als pelterij ia deze huid onder den naam van petit-gris bekend en zeer gezocht. Van de haren van den staart worden fijne pen- seelen vervaardigd. — Het vliegend eekhorentje wordt aldus genoemd, omdat de huid tusschen de voor- en achter- pooten zeer verlengd is en een valscherm vormt, waardoor liet diertje wijde sprongen kan doen. De marmotten hebben een platten kop, een dik en
breed lijf, een dikken pels en zwaren gang. Zij leven in gezelschap in hare holen, waarin zij den winterslaap houden. Niettegenstaande haar dom voorkomen, geeft de marmot een bewijs van haar vernuft in de inrichting van haar hol, dat in vakken afgedeeld en zorgvuldig met hooi en mos voorzien is. De meest bekende soort is die der Alpen, welke vooral in Savoye en Zwitserland gevonden wordt. De marmot is vreesachtig en zachtzinnig, en laat zich in gevan- |
|||||
|
89
|
|||||
|
gen staat gemakkelijk tam maken en tot allerlei kunstjes
africhten. Voor Savoyaards is het eene broodwinning, haar geheel Europa door als eene zeldzaamheid te vertooncn. Tot het geslacht der muizen behoort de gewone rat
met haren langen, kalen en ronden staart, levendige oogen en naakte ooren. Hare verscheidenheden zijn zeer talrijk. Zij zijn eene wezenlijke plaag te noemen, daar zij zonder onderscheid, vleesch, vruchten, groenten, boeken, linnengoed, hout, kortom alles doorknagen en verslinden.— De huis- muis, aanmerkelijk kleiner dan de rat, is doorgaans grauw van kleur. In zucht tot vernieling doet zij voor de rat niet onder. — De veldmuizen hebben een korten staart en nauwelijks merkbare ooren. De hamsters, welke in Duitschland en Polen en meer
algemeen in Noord-Azië gevonden worden, zijn iets grootcr dan eene rat, doch zij hebben bijna geen staart. Zij voeden zich met graan, waarvan zij in hunne holen wintervoorraad opleggen. Zij hebben zakken in hun mond, welke men wang tassc hen noemt. De haas heeft lange ooren en een korten staart, terwijl
zijne nchterpooten langer dan de voorpooten zijn, zoodat hij veeleer springt dan loopt. Hij heeft een scherp gezicht en hoort het minste gedruis. Hij is zeer vreesachtig van aard, zoodat hij zich bij dag in zijn hol, dat men zijn leger noemt, verbergt. — Het k o u ij n, eene soort van haas, leeft iu bossehen en duinen en laat zich gemakkelijk tam maken. Soms graaft het "zeer diepe holen jen vermenigvuldigt met buitengewone snelheid. Het stekelvarken is met lange, bruine en wit geringde
stekels bezet, welke den schilders tot pcnseelstokjes dienen. Deze stekels kan het, als de egels, overeind richten. Wan- neer het zijn korten, met buisvormige stekels bezetten staart in beweging brengt, ratelen deze pijpjes. De stekels zitten zoo los in de huid, dat zij menigmaal uitvallen, wanneer het dier zich schudt om zich te ontdoen van de insecten, die het kwellen. Waarschijnlijk gaf dit aanleiding tot de fabel der Ouden, dat het stekelvarken zijne pijlen op zijne vijanden afschoot. Het behoort in Italië en andere warmt: landen te huis. De bever is kenbaar aan zijn platten, met schubben
bezetten staart; zijne snijtanden zijn scherp genoeg om den hardsten boomstam te doorknagen, en zijne achterpooten zijn |
|||||
|
40
|
|||||
|
met eene zwemhuid voorzien. Vroeger werd hij ook in Eu-
ropa veelvuldig gevonden, doch thans schijnt hij naar de koude streken der beide halfronden verbannen, waar hij zich aan de oevers van meren en groote rivieren ophoudt. De bevers zijn bekend wegens hun kunstvaardig instinct in het bouwen van gemeenschappelijke ondcraardsche woningen. Hunne zijdeachtige haren zijn bij de hoedenmakers zeer ge- zocht. Het zoogenoemde bevergeil, dat zij bij zich dragen, was vroeger een zeer gezocht geneesmiddel. Orde der «antlelooze dieren. Eenige dieren dezer
orde hebben volstrekt gecne tanden, andere missen alleen de snij- en hoektanden ; daarentegen heeft de natuur hunne poo- ten met zeer scherpe en stevige nagels voorzien. Zij zijn meest allen zeer traag in hunne bewegingen, wantrouwend en vreesachtig. Zij bewonen de spleten der rotsen, soms ook dik bewassen boomen, en voed™ zich met boombladen en weeke diertjes. In Europa worden zij niet gevonden; zij behooren tot de Oost-Indiën, Afrika, Zuid-Amerika en Nieuw-Holland. De luiaard, die zijn naam aan zijn tragen gang ont-
leent, leeft bijna uitsluitend op de boomen, welker bladen hem tot voedsel dienen. Sommigen hebben twee, andere drie vingers. De ai\' behoort tot de laatste soort. — Het gor- d el dier, welks lijf met een harnas van beweegbare, hoorn- achtige schubben of schildjes en een breeden gordel bedekt is, rolt zich ineen als het stekelvarken. De miereneter voedt zich met mieren, welke hij vangt
door zijne lange vleeschaehtige en smalle tong, die met een kleverig vocht overdekt is, in de mierennesten te steken. Orde der eenhoevlffe dieren* De die-
ren dezer orde hebben allen zes snij- en maol- tanden in de boven- en even zooveel in de be- neilenkaak. Tusschcn de snijtanden en de kiezen is eene ruimte, welke zeer geschikt is tot het aanbrengen van het gebit. Hun nek is voorzien van manen. Hunne pooten hebben een enkel - voudigen hoef, die van onderen de gedaante Poot van een heeft van cene halve maan. In het wild leven paard. Z\'J \'n gezelschap, en verdedigen zich gezamenlijk tegen de aanvallen der roofdieren. De orde der eenhoevigen bevat slechts één geslacht. |
|||||
|
41
Van de soorten komt vooral in aanmerking: het paard.
Het heeft groote , levendige oogen, beweegbare ooren, een fijn gehoor en snellen gang; zijn instincten zijne volgzaam- heid evenaren de schoonheid van zijn vorm. Het onder- scheidt zich van de overige dieren dezer soort door zijn staart, die met lange haren bedekt is. Het paard, afkomstig uit Tartarije, gewent zich aan alle luchtstreken, is thans over alle werelddeelen verspreid en mag met recht onder de nuttigste huisdieren geteld worden. De Arabische paarden hebben hunne wedergad; niet in schoonheid van vorm en snelheid van gang; het Engelsche paard is minder sierlijk, doch bijna even vlug; beide soorten, zoowel als de Norman- dische en Andalusische, worden bij voorkeur tot rijpaarden gebezigd. Ook is het Mecklenburgsche en het Hollandsche ras zeer gezocht. Zwitserland en sommige streken van Frank- rijk leveren ecne goede soort van trekpaarden. Een sterk paard kan ongeveer 2500 N. ponden trekken. —De ezel, die onderdanig, geduldig en matig is, vervangt zeer dikwijls het paard; hij is gehecht aan zijn meester, in weerwil der strenge behandeling, die hij soms ondervindt; zijn vaste tred maakt hem beter dan het paard geschikt tot het be- stijgen van steile hoogten. Hij is evenzeer in staat tot het dragen en sleepen van lasten, als om tot rijbeest te dienen. Het grofste voedsel kan hem tot spijze verstrekken, zoodat de diensten, die hij den mensch bewijst, de kosten van zijn onderhoud ruimschoots vergoeden. Hij is kleiner en minder sierlijk van vorm dan het paard; zijne kleur is doorgaans grijs, met een zwart kruis op de schouders. Alleen aan het einde van zijn staart heeft hij lange haren; ook zijn zijne ooren buitengemeen lang en bedragen bijna de helft der lengte van zijn kop. — De muilezel en het muildier zijn insgelijks minder keurig dan het paard in de keuze hunner spijze en worden zoowel onder het zadel als tot het trekken van lasten gebezigd. — De zebra of Kaap- sche ezel, die uitsluitend tot Zuid-Afrika behoort, houdt, wat zijne grootte aangaat, het midden tusschen het paard en den ezel, en is, wat den vorm betreft, aan den laatsten nauw verwant. Zijn geheel Jigchaam is regelmatig zwart en wit gestreept. Orde der herkauwende of Iweehoevlge die-
ren. Hiertoe brengt men alle zoogdieren, welke het ver- |
||||
|
42
|
|||||||||||||||||||
|
mogen bezitten het voedsel, dat zij tot zich genomen heb-
ben en meestal uit bladen , stengels, gras en andere plantdee- len bestaat, in de maag op te zamelen en het gedurende hunne rust door herkauwen ter vertering geschikt te maken. De- gt£ ___ ze herkauwing heeft.
|
|||||||||||||||||||
|
plaats door middel van
eene in drie of vier af- |
|||||||||||||||||||
|
deelingen gescheiden
maag. Het voedsel , door tanden en kiezen slechts grof verdeeld, wordt in de eerste af- deeling der maag (de pens) geweckt en gaat dan over in de naastbij- |
|||||||||||||||||||
|
Maag van een schaap (inwendig): a de slok-
darni, b de pens, c de muts, d de boekpens, i! dc lebinaag, / portier der maag. |
liggende afdeeling (de
muts of hoeve); |
||||||||||||||||||
|
waaruit het bij kleine
gedeelten door den slokdarm weder in den mond komt, om herkauwd te worden. Thans behoorlijk fijn gemalen, wordt de spijze door den slokdarm door middel van eene sleuf naar de derde afdeeling (de boekpens gevoerd, vanwaar zij kort dnarna in de vierde afdeeling (de leb ma nu) over- gaat, welke bij deze dieren de eigenlijke maag~Tcan genoemd worden, daar in haar de spijsvertering plaats heeft. Door deze inrichting hebben deze dieren het rechte voedsel van de planten, die zij gebruiken. Onder de herkauwende dieren zijn eenige met hoornen ge-
wapend, als de runderen, geiten en schapen, üeze hoornen zijn veelal holle, hoornachtigc kokers, die jaarlijks in grootte toenemen door aangroeiing van een nieuwen hoornring. Bij andere bestaan dc horens slechts in beenige uit- sleeksels van het voorhoofdsbeen, met eene harige huid overtogen, zooals bij de giraffe; terwijl de hoornen der herten doorgaans uit |
|||||||||||||||||||
|
Kop en hoornen van een
rand. |
eene beenige stof bestaan, en van
|
||||||||||||||||||
|
binnen niet hol zijn. Deze hoor-
jien, die ook den naam van ge- |
|||||||||||||||||||
|
43
|
|||||||||||||
|
wei dreigen, vallen jaarlijks
af, doch groeien weder aan. Hunne pootcn hebben twee |
|||||||||||||
|
1\'ooten van een
runddicr. |
|||||||||||||
|
teelten, die ieder met een
hoef voorzien zijn, waarom zij dan ook den naam van tweehoevigen dragen; met uitzondering van don kameel en het lama hebben zij in de bovenkaak geene |
|||||||||||||
|
Ku)> en gewei van een hert.
|
snijtanden en meestal geene
|
||||||||||||
|
hoektanden.
Tot deze orde behooren vele der dieren, wier vlecsch den
menscli tot voedsel verstrekt. Een der nuttigste geslachten dezer orde is voorzeker het
rund, dat in sommige streken van ons vaderland als trek- dier en tevens tot veldarbeid gebruikt wordt. Zijn vleesch is zeer smakelijk; het vet wordt, evenals dat der schapen , gesmolten om er kaarsen van te maken; de huid gelooid om daarvan schoeisels en paardentuigen te vervaardigen; zijne horens worden tot kammen, knoopen en verscheidene andere voorwerpen verwerkt; zijne haren dienen tot vulsel voor stoelzittingcn en rustbanken ; ja zelfs het vlies der in- gewanden, tot goudvlies bereid, wordt gebezigd om bladgoud zeer fijn daarin uit te slaan. Zijn bloed, dat bij het zuiveren van de suiker uitstekende diensten bewijst, is een goed be- mestingsmiddel en levert door scheikundige bewerkingen het Berlijnsch-blauw. liet wijfje.de k o e, geeft overvloedig melk, waaruit boter en kaas bereid wordt. De merkwaardigste wilde soorten van dit geslacht zijn de
wilde os, de buffel-os en de bizon-os. De wilde os, die zeer groot en sterk is, wordt bij troepen in de wouden |
|||||||||||||
|
14
|
||||||||||||||
|
van Litthaucn gevonden. — De buffel-os is zwart van
kleur; zijne hoornen, die aan den wortel zeer breed zijn, zijn achterwaarts gebogen. Hij houdt zich in Azië, Afrika, Griekenland en Italië op, waar hij, tam gemaakt, tot de- zelfde einden als de os gebruikt wordt. Zijne huid is licht, vast en bijna ondoordringbaar. — De bizon-os, die de gematigde deelen vanNoord-Amerika bewoont, heeft korte, zwarte, bcne- denwaarts gebogen hoornen, een hoogen of bultigen rug, dikke, bui- tenwaarts gekeerde pooten en zeer —^ -v ., lange manen. Het overige gedeelte ,W$™ï\'j||*^ W» (les lichaams is met lange, wollige 1\'\'frlj\'ABH&frr-jy haren bedekt, waarvan de Indianen .v? -^. ,-i dekens spinnen. Ofschoon hij woest |
||||||||||||||
|
PP
|
||||||||||||||
|
van aard is, laat hij zich, vooral als
hij jong gevangen wordt, gcinakkc- |
||||||||||||||
|
Kop en hoornen van den
bizon. |
lijk temmen.
De geiten worden in den tam-
|
|||||||||||||
|
men en in den wilden staat gevonden.
De mannetjes, bokken genaamd, geven een onaangenamen reuk van zich. De wilde geit bemint de steile heuvels en leeft van gras en jonge struiken. Als huisdier verschaft de geit eene goede mclksoort, welke voor jonge kinderen dik- werf boven de koe-melk de voorkeur verdient. Zelfs in den tammen staat behoudt zij iets van haren koppigen en zwer- venden aard. De geiten van Thibet en Cachemire in Azië verschaffen een fijn en zijdcachtig lang haar, waarvan zeer geachte stoffen vervaardigd worden, vooral die, welke onder den naam van casimier bekend zijn. Het kemelsgaren is onder andere een voortbrengsel van de Angorasche geit, welker haar ook tot kamelot en andere stoffen verwerkt wordt. De steenbok, met zeer groote rugwaarts gekromde hoor- nen, wordt nog soms op de Alpen aangetroffen. Het schaap, waarvan het mannetje ram genoemd wordt,
voorziet in vele der dringendste behoeften van den mensch. Zijn vleesch is eene gezonde en voedzame spijs; zijne vacht, voorzien van fijn en veelal gekroesd haar, dient ter vervaar- diging van laken en wollen stoffen; uit zijn vet worden kaarsen en uit zijne darmen snaren bereid. Het wijfje geeft o\'vervloedig melk.— Het witte steenschaap, dat kring- vormige horens heeft, bewoont Sardinië, Corsica en Grie- |
||||||||||||||
|
45
|
|||||
|
kcnland, en het Spaans ch e ofmerinos-schaap isal-
gemeen bekend wegens zijne fijne wol. De Texelsche, Sak- sische en Engelsche schapen zijn niet minder beroemd. De Zwitserschc, Texelsche en Limburgsche schapenkaas wordt door velen voor ecne lekkernij gehouden. De antilopen, gazellen en gemzen of klipgei-
ten hebben holle en veeltijds achterwaarts gebogen hoornen, die nimmer afvallen. Zij onderscheiden zich door hun snellen loop en sierlijken vorm. Van de huid dor gemzen wordt het bekende kamoes- of zeemleder bereid. De kameel, het schip of de vracht-
drager der woestijnen, heeft een breeden voet, lange pooten, eenc gespleten onder- lip en twee bulten op den rug. Hij heeft, even als de dromedaris en het lama, eene Ko1,\' en hoorDcn
,..,.*■,,. ,\' ., der gems.
maag, die in drie afdeelingen gescheiden
is; de boekpens is bij deze dieren niet aanwezig. — De
dromedaris, eene soort van kameel, heeft slechts één
bult, en onderscheidt zich van dezen door de kleur zijner
huid, die niet bruin, maar wit- of bruinachtig rood is. Deze
beide dieren zijn zachtzinnig van aard. De eerste bewoont vooral
Zuid-Azië, de laatste wordt in Arabic\' en geheel Afrika aan-
getrofïcn , waar hij den bewoners als lastdier voortreffelijke
diensten bewijst. Arabië is voor een goed deel een dor land,
en het water is er zeer schaarsch : de kameel, een der mutisr-
ste dieren, kan tevens een geruimen tijd zonder drinken
blijven. De bodem is bijna overal droog en zandachtig : zijn
breede voet is uitermate geschikt om door het zand te gaan;
op een vochtigen en glibberigen bodem glijdt hij lichtelijk
uit. Weiden worden er schaars gevonden, de os en andere
huisdieren ontbreken er insgelijks; maar de kameel vervangt
hen; zijne kracht en gedweeheid maken hem tot een der
geschiktste lastdieren ; zijn vleesch is een gezond voedsel,
zijne melk verschaft boter en voortreffelijke kaas; zijn fijn
en wollig haar dient tot vervaardiging van kleedingstukken.
Ook beschouwen de Arabieren deu kemel als een geschenk
des hemels, zonder welken het hun niet mogelijk zoude zijn
te reizen, handel te drijven of te bestaan.
Het lama, kleiner dan de kameel en zonder bult, dient
in Peru en eenige andere streken van Zuid-Amerika insge-
|
|||||
|
46
|
|||||
|
lijks tot lastdier. In oorden , die voor alle andere lastdie-
ren onbegaanbaar zijn, legt het menigmaal 15 a 20 Ned. mijlen per dag af. Het voedt zich met de kruiden, die het op zijn weg vindt, en gebruikt den nacht om die te her- kauwen. — Het knmeelschaap en het Peruviaan- sche woldier (de alpaca) zijn met ecne dikke vacht gedekt, welker zachte en zijdeachtige haren de bekende vigogne-wol opleveren. Het. gewone hert of edelhert is merkwaardig wegens
zijn vluggen vorm, de sierlijke evenredigheid zijner ledema- ten, zijne gemakkelijke bewegingen en zijn snellen loop. Het wijfje, hinde genaamd, heeft gcenc hoornen. Hun vleesch wordt hoog geschat; hunne huid verschafteen buig- zaara en duurzaam leder en van hun gewei vervaardigt men messenhechtcn en andere voorwerpen tot nut of sieraad, terwijl het geraspt, en in water gekookt een voedzaam gelei ople- vert.— Het dam hert, iets kleiner dan het hert, bewoont de bossehen en laat zich licht tam maken: zijne huid is des zomers rosachtig, des winters bruin; de zcembereiders ver- vaardigen daarvan een vast doch zeer buigzaam leder; zijne hoornen zijn achterwaarts gebogen en van boven getand. — De re e b o k is een der kleinste soorten van het hertengeslacht, doch is even vlua; in zijne bewegingen en even sierlijk van vorm als de overige. Als wildbraad is het vleesch der ree zeer gezocht. — De eland, welks gewei soms van 25 tot 30 Ned. ponden weegt, bewoont de bossehen van Noord- Amerika en Noord-Europa en laat zich bezwaarlijk temmen; hij is buitengewoon sterk en verdedigt zich wakker tegen de aanvallen van den beer. In bewoonde streken zoekt hij des nachts zijn voedsel op, en verschuilt zich over dag in het dichtste der wouden. Het rendier heeft de gedaante van het hert; doch is
forscher van bouw. In Lapland wordt het als huisdier ge- voed ; het bewijst den bewoners der poolstreken de grootste diensten : het is tegelijk het hert, het paard en de koe voor die gewesten. Zijn krachtvol gestel, dat het ongevoelig maakt voor de koude; zijne vaardigheid om zelfs onder de sneeuw kruiden en mos, zijn gewoon voedsel, op te spo- ren; — zijne uitmuntende melk, zijn voedzaam vleesch, zijne vaste en zachte huid, alles maakt dit dier voor den Laplander een kostbaar geschenk. Voor eene zwaar beladen slede gespannen, legt dit dier 20 Ned. mijlen per dag af. |
|||||
|
47
|
|||||||
|
De giraffe of het karacelpaard behoort tot Middel -
Afrika en heeft een zeer langen hals en bijzonder lange voorpooten ; zijne oogen zijn zoo ver zijwaarts geplaatst, dat hij zelfs voorwerpen, die zich achter hem bevinden, kan gewaarworden. Zijne hoornen, die nauwelijks twee palm hoog zijn, blijven altijd met de huid bedekt; deze huid is bruin gevlekt als die van den luipaard en zijne hoogte be- draagt welcens zeven el. Hij is zachtzinnig van aard en voedt zich met kruiden, boombladen en knoppen, waarbij zijn lange hals hem uitstekende diensten bewijst. Als eenc bijzonderheid dient vermeld te worden, dat de giraffe in zijn gang de beide beenen van dezelfde zijde tegelijk oplicht. Het muskus-dier is een der kleinste onder de her-
kauwende dieren. Het heeft geene hoornen, doch lange hondstanden in de bovenkaak, die uit den mond steken. Het wordt in Thibet en Siberië gevonden. Het mannetje draagt de muskus, het bekende reukwerk van een schcr- pen en doordringenden geur, in een blaasje in de nabijheid van den navel. |
|||||||
|
VRAGEN.
Welke dieren leliooren tot de orde der vinvoctigc? — Waarom
dragen zij dien naam? — Waardoor kunnen zij beter zwemmen dan loopen? — AVat is er eigenaardigs bij den rob op te merken? Waardoor onderscheiden zich de insectenetende zoogdieren? —
Welke zijn de merkwaardigste onder hen? — Welke zijn de voor- en nadeelen, die zij te weeg brengen ? — Om welke reden worden de vin- voetige en de insectenetende dieren ook wel tot de orde der verscheu- rende of roofdieren gerekend? Waaraan ontleenen de knaagdieren hun naam?—Welke is hunne
leefwijze en welk hun voedsel?—Welke dieren behooren tot deze orde? — Geef van elk hunner cenig kenmerk, waardoor het zich ten aanzien van zijn uitwendigen vorm, zijne leefwijze of zijn voedsel onderscheidt. Missen alle tandelooze dieren de tanden? — Waarmede zijn zij
in vergoeding voor het gemis der tanden voorzien? — Welk is hun aard en hunne leefwijze?— In welk werelddeel worden zij niet gevon- den? — Noem ecnige tandelooze dieren. Waarom heeten sommige dieren eenhocvig? — Welke gedaantr
heeft die hoef? — Hoeveel snij- en maaltandcn hebben de eenhoevige |
|||||||
|
48
|
|||||
|
zoogdieren? — Waardoor zijn zij zeer geschikt tot het ontvangen van
een gebit ? — Welk is het nuttigste en meest gebezigde eenhoevig zoog- dicr?—Welke bijzondere soorten komen nog in aanmerking? — Waar- door is de ezel van het paard onderscheiden ? — Welk dier kan aange- merkt worden als het midden tusschen het paard en den ezel uit te maken? Welke dieren behooren in \'t algemeen tot de herkauwende die- ren? — Hoe is hunne maag samengesteld? — Waartoe is die inrich- ting bjjzondcr noodig ? — Is het ook aan den hoef te zien, of een dier tot deze orde behoort? — Welk onderscheid bestaat er in de hoornen, waarmede de meeste hunner voorzien zijn ? — Waarom mogen de die- ren dezer orde voor den mensch als de nuttigste geacht worden ? — Noem cenige dieren dezer orde met holle hoornen. — Noem ook enkele, die met een gewei voorzien zijn. — Welke zijn de voordeden, die van het rund en de koe getrokken worden? — Waardoor zijn de bufTel-os en de bizon van den gewonen os onderscheiden? — Welke geitensoort is bo- venal beroemd en waarom? — Waardoor onderscheidt zich de vacht van het schaap?— Welke schapensoortcn behooren tot de beroemdste? — Welk verschil bestaat er tusschen den kameel en den dromedaris? — Waarom is de kameel zoo bijzonder geschikt tot lastdier der woestijn? — Welk voordeel trekt de mensch van het lama, het kameelscbaap en het Peruviaansche woldier? — Waardoor is het hert bijzonder merk- waardig? — Waarin is het damhert van het gewone hert onderschei- den? — Wat weet gij merkwaardigs van den eland? — Waardoor is het rendier zulk een kostbaar geschenk voor de Laplandcrs? — Wclko bijzonderheden weet gij van de giraffe? — Wat eigenaardigs heeft het mnskusdier? ZESDE HOOFDSTUK.
Vervolg der zoogdieren. — Orde der dikhuidige of veclhoevige die-
ren. — Orde der walvischachtige dieren. — Orde der buideldieren. — Orde der vogelbekdieren. Orde der dikliuldige off veellioevlg-e dieren.
De dieren dezer orde hebben eene dikke,
kort behaarde huid, een dikken hals en korte ledematen. Hunne pooten, die alleen ge- schikt zijn ter ondersteuning van het lichaam en niet tot het aangrijpen of vasthouden, hebben drie, vier of vijf teencn, die elk van een hoef voorzien zijn, waarom zij dan Achterpoot van ook dcn naam van veelhoevige dieren
den neushoorn, dragen.
|
|||||
|
V.i
|
|||||||||||
|
Onder de voornaamste geslachten der veel hoe vigen
vermelden wij in de eerste plaats den olifant. Deze ver- bazende kolossus, wiens kegelvormige snuit zoowel tot neus als tot hand dient, waarmede hij door inzuiging tot zelfs de kleinste voorwerpen kan grijpen, is daaren- bovcn merkwaardig door de beide zware omgebogen tanden der boven- kaak, die uit zijn mond steken, en slagtanden genoemd worden. Hij heeft vijf hoeven aan eiken voet; zijn staart is lang en zonder haren. De olifant is uit zijn aard niet wreed; in den wilden staat vindt men hem bij grootc troepen in wouden en in de nabijheid der ri- vieren. Zijn gewoon voedsel is gras en jong hout; op bebouwde |
|||||||||||
|
Kop, snuit en slagtanden
van een olifant. |
|||||||||||
|
velden richt hij soms de grootste
|
|||||||||||
|
verwoestingen aan. Men onder-
scheidt drie soorten van olifanten : den Indischen, den Afii- kaanschen en dien van het eiland Sumatra. De eerste soort wordt in de Indien tot lastdier gebezigd en munt evenzeer uit door kracht, als door instinct en leerzaamheid; de tweede soort, die den Ouden in den strijd belangrijke diensten bewees, laat zich niet zoo gemakkelijk temmen , en is kleiner dan de Indiaansche, ofschoon zijne slagtanden grooter zijn. De Sumatrasche verschilt slechts in zooverre van den In- dischen olifant, dat hij een rugwervel meer heeft. De oli- fanteu leven bijna tweehonderd jaren. Men maakt jacht op deze dieren, omdat hunne slagtanden het ivoor of elpenbeen opleveren. Het rivier- of nijlpaard heeft, wat den eigenlijken
vorm des lichaams betreft, met het paard niet de geringste overeenkomst. Zijne pooten zijn korter dan die van den olifant en hebben vier hoeven. Het is sterk van lichaam en heeft eene zeer dikke huid. Het houdt zich in en nabij de rivieren van Middel- en Zuid-Afrika op en voedt zich vooral met waterplanten. Des nachts verlaat het zijn ver- blijf en richt in de naburige suiker-, rijst- en gurstvelden de grootste verwoestingen aan. De neushoorn (rhinoceros), waarvan verschillende
3
|
|||||||||||
|
50
|
|||||
|
soorten in Azic en Afrika gevonden wor-
den, is merkwaardig door den dikken hoorn, dien hij op den neus draagt. Hij is, even als het nijlpaard, een zwaar, log dier. Zijne huid is zoo dik, dat staal en loofl niets op haar vermogen. In zijn hoorn hezit hij eene buitengewone kracht, zoodat hij daarmede zelfs zware hoornen kan omverwerpen. Men wil, dat de neushoorn wel honderd jaren kan be- reiken. Het zwijn is kenbaar aan zijne vier hoeven, waarvan
er doorgaans slechts twee op den grond steunen, en aan zijn beweegbaren stompen snuit, die zeer geschikt is om den grond om te wroeten. Het heeft bijzonder spitse, op- waarts gebogen hoektanden. Ofschoon het zwijn onder de huisdieren gerekend wordt, behoudt het zijn onhandelba- ren aard; het is buitengemeen gulzig en verslindt alles, wat men het toewerpt; het wordt met afval van allerlei aard gevoed. Voor den mensch is het een der nuttigste dieren , daar zijn spek en vlcesch door middel van zouten en rooken een geruimen tijd kunnen bewaard worden. Zijne stijve harde haren, onder den naam van borstels bekend, die- nen tot het vervaardigen van borstelwerk. Het wilde z vv ij n leeft in de dichtste bosschen van Europa, Azië en Afrika, en voedt zich met vruchten en wortels, die het met zijn snuit uit den grond opgraaft. Het verdedigt zijne jongen moedig en valt woedend den jager aan, die het ge- kwetst heeft. De tap ir of het tapir-zwijn is iets grooter dan het
gewone zwijn, waarmede het overigens vrij wel overeen- komt; het heeft een snuitvormig verlengden neus, en loopt van voren op vier, van achteren op drie teenen, die van hoeven voorzien zijn. De Amcrikaansche tapir leeft in de wouden en in de vochtige en moerassige streken van Zuid- Amerika ; du Indische, die alleen in grootte en kleur van huid van den Amerikaanschen verschilt, heeft nagenoeg dezelfde leefwijs. Jong gevangen zijnde, gewent hij spoe- dig aan den mensch en verschaft dan als huisdier eene zeer goede spijs. O rilt* tier walvischaclitige dieren. De dieren
|
|||||
|
51
|
|||||
|
dezer ordo hebben, wat hun uiterlijkcn vorm en hunne
leefwijze betreft, veel overeenkomst met de visschen; de voorpooten zijn tot vinnen vervormd; ook missen zij de achterpooten , terwijl de romp in eene horizontaal geplaatste staartvin eindigt. Zij liebben geen uitwendig oor, maar in plaats daarvan eene kleine opening. Onder de huid, die hier en daar met borstelige haren begroeid is, vindt men eene meer of min dikke vetlaag. De grootste soorten wor- den in de noordelijke zeeën gevonden. Niettegenstaande hunne groote uitwendige overeenkomst met de visschen, be- hooren zij wegens hunne inwendige samenstelling tot de zoogdieren. Tot de v leesch et ende geslachten behoort het grootste
der zoogdieren, de walvisch, die soms van 20 tot 30 el lang is. In plaats van met tanden, is zijn bek aan de bo- venkaak van baarden of hoornachtigc en veerkrachtige pla- ten voorzien, die onder den naam van baleinen bekend zijn. Het meest uitstekende gedeelte van den kop bevat twee openingen, lucht- of spuitgaten geheeten, waaruit hij met kracht het water opspuit, dat hij tegelijk met zijne prooi heeft ingezwolgen, en waardoor hij, evenals de ove- rige walvischachtige, den naam van blazer verkregen heeft. De wijdte van zijne keel en zijn slokdarm is niet in overeenstemming met zijn wijdgapenden muil, waarom de walvisch dan ook slechts op kleine visschen en vooral op week- en straaldieren aast, die hij bij duizenden verzwelgt. De vetlaag of het spek der walvisschen bevat eene groote hoeveelheid traan. De walvischvangst maakte vroeger een aanzienlijken tak van bestaan der Nederlanders uit en was onder den naam van de kleine visscherij bekend. Nog jaarlijks begeven zich eenige schepen, zoo uit ons vaderland, als van elders, met dit doel naar de noordelijke IJszee, Groenland , de straat Davis en de Baffinsbaai. Ook wordt se- dert eenige jaren de Zuidzee met hetzelfde oogmerk bezocht. De pot visschen, van welke de gewone potvisch ook
onder den naam van cachelot bekend is, bereiken de grootte der walvisschen en hebben, evenals deze, een ver- bazend grooten kop, die dikwijls een derde gedeelte en soms wel de helft van hunne geheele lengte beslaat; de spuitgaten hebben slechts eene gemeenschappelijke opening en zijn aan het uiteinde van den muil geplaatst. Zijne onderkaak is met scherpe en spitse tanden gewapend , doch hij heeft gecne |
|||||
|
52
|
|||||
|
baarden. Het bovendeel van den kop en den rug bestaat
uit groote holligheden, met eene vctachtige zelfstandigheid gevuld, die in den handel onder den naam van walschot (spcvm aceti) bekend is en waarvan kaarsen vervaardigd worden. De reukgevende stof, onder den naam van grau- wen amber bekend, schijnt een uitwerpsel van den pot- visch te zijn. De potvisch wordt voornamelijk in de zuide- lijke IJszce gevonden. De dol f ij n, die slechts drie of vier el lang is, zwemt
en dartelt in het water met ecne verwonderlijke vlugheid; hij volgt de schepen bij talrijke benden en verslindt met irulzighcid de in zee geworpen voorwerpen; zijne huid is donker en zijne beide kaken hebben scherpe tanden. — De bruinvisch, tot het geslacht der dolfijnen behoorende, is zelden meer dan IJ cl lang, en wordt in alle Europeesche zeeën gevonden. De zeelieden noemen hem ook zee var- ken, wegens de dikke laag spek, die zijn lijf bedekt; hij is zoo gulzig en wreed, dat hij voor een der gcduchtste zeemonsters gehouden wordt; doch de haai en de potvisch zijn daarentegen voor hem niet minder gevaarlijke vijan- den. — De narwal, die vier a vijf el lang wordt, heeft twee hoektanden in de bovenkaak, van welke doorgaans slechts één sterk ontwikkeld is en soms ter lengte van 2 el horizontaal vooruitsteekt; om deze reden werd hem vroeger ook de naam van zee-e en hoorn gegeven. Deze zooge- naamde hoorn wordt, evenals het ivoor, tot het vervaardi- gen van verschillende voorwerpen aangewend. Eenigc weinige geslachten zijn pi a n ten e t end e. De
voornaamste onder deze zijn de lamantijncn, eertijds on- der den naam van sirenen bekend. Hunne huid is soms /.eer dik en met overcindstaande haren bedekt. Zij bevolken ile groote stroomen van Zuid-Amerika en voeden zich met het gras, dat langs de oevers groeit; soms zelfs begeven zij zich op het strand. Zij zijn zacht van aard en hun vleesch kan tot voedsel dienen. Orde der buideldieren. Deze zijn hun naam ver-
schuldigd aan een zak, of liever huidplooi, onder aan den buik geplaatst, waarin zij hare jongen gedurende eenigen tijd omdragen. Velen hebben korte voorpooten en een lan- gen staart. Zij houden zich meestal in de boomen op en leven van kleine zoogdieren, vogelen en insecten en enkele |
|||||
|
53
|
|||||
|
soorten uitsluitend van planten. Zij worden daarom ook in
vleeschctendc, inscctenetende, plantenetendc en knaagbuidel- dieren onderscheiden. Zuid-Amcrika en Australië zijn hun vaderland. In Zuid-Amerika vindt men de buidelrat, welker acb-
lerpooten van handen voorzien zijn. Zij onderscheidt zich door een wijd gespleten mond, dol\'haar, een onaangenamen reuk en haar slangestaart. Zij klimt in de boomen om in- secten te vangen en slapende vogels te verrassen. Mist zij hare prooi, dan vergenoegt zij zich met vruchten en wortels. Bij dreigend gevaar zoeken de jongen nog gcruimen tijd cene schuilplaats in den buidel hunner moeder.— De kangoe- roe of springhaas behoort in Australië te huis; zijne voorpooten zijn buitengemeen kort, de achterpooten daaren- tegen vrij lang, zoodat hij altijd daarop steunt, waarbij zijn dikke staart vooral hem gewichtige diensten bewijst. Zij kun- nen verbazend groote sprongen doen en zich zoo snel voort- spoeden , dat een windhond hen niet kan achterhalen. De kangoeroe is zacht van aard en leeft van kruiden en vruch- ten; doch wordt, gewond zijnde, zoowel voor jagers als honden zeer gevaarlijk. Orde der vogelbekdieren. Deze orde bevat den
laagsten trap der zoogdieren. De dieren dezer orde hebben geen uitwendig oor, kleine oogen, geene tanden, maar lange kaken, met vooruitstekenden bek, die met eene lederachtige huid be- dekt is. Aan eiken der vier pooten hebben zij vijf teenen met lange nagels. Ofschoon deze dieren tot de zoogdieren moe- ten gerekend worden, hebben zij toch in vele opzichten groote overeenkomst met de vogels en de kruipende dieren. Tot deze orde behooren twee geslachlen, die beide uit-
sluitend op Nieuw-Holland en van Diemen\'sland gevonden worden: het eigenlijk vogelbekdier met zijn platten snuit, welks pooten met een zwemvlies voorzien zijn en dat zich doorgaans bij de rivieren ophoudt, waar het zich met insecten, wormen en weekdieren voedt; — en de mieren- egel, die een langen, snuitvormigen bek zonder tanden en eene lange zeer beweeglijke tong heeft; zijn rug is, even als die des egels, van stekels voorzien. Hij houdt zijn ver- blijf in holen, die hij zich met zijn snuitvormigen bek graaft. |
|||||
|
5-1
|
|||||||
|
VRAGEN.
Waardoor onderscheiden zich de dikhuidige zoogdieren? —
Waarom hcetcn zij vcelhoevige dieren? — Waartoe zijn hunne jiooten alleen geschikt? — Welke dieren behooren tot de dikhuidige? — Waartoe dient de snuit bij den olifant? — Wat verstaat men onder zijne slagtanden? — Welk is het gewone voedsel van den olifant? — In welke soorten onderscheidt men den olifant? — Welk is het ver- scliil tusschen deze soorten? — Waarvan ontleent de neushoorn zijn naam? — Welk huisdier behoort mede onder de vcelhoevige dieren? — Welk is zijn karakter en nut voor den mensch? — Welke soort daarvan leeft nog in het wilde? Op welke dieren gelijken de walvischachtiirc? — Waardoor zijn
zij echter van deze onderscheiden? — Waarin bestaat hun voedsel? — Welke dieren behooren tot deze orde? — Hoeveel tanden heeft een wiil- visch? — Waarom draagt dit dier, evenals de andere zijner orde, den naam van blazer? — Welk voordcel trekt de mensch vooral van den wal- visch ? — Waarin is de potvisch van den walvisch onderscheiden ? — Wat is walschot? — Geef enkele bijzonderheden op omtrent den dolfijn en den bruinvisch? — Welk geslacht dezer orde behoort tot de plantenctcnde? Waaraan zijn de buidcldicrcn hun naam verschuldigd? — Waar
houden zij zich veelal in op, en wat is hun vaderland?— Welke die- ren behooren tot deze orde? — Waardoor onderscheidt zich de buidel- rat, en waardoor de springhaas? Welke orde bevat de laagste zoogdieren ? — Wut is het bijzonder
kenmerk dezer orde? — Welke geslachten behooren tot deze orde? — Wat weet gij van het vogelbekdicr en vau den micrcnegel ? |
|||||||
|
ZEVENDE HOOFDSTUK.
Klasse der vogelen ; hunne verdeeling iu orden. — Orde der roof-
vogels. — Orde der klimvogels. Klasse der vogelen; hunne verdeelinR- in or-
«len. De vogelen vormen de tweede klasse der gewer- velde dieren. Evenals de zoogdieren hebben zij warm bloed, een geregelden en vollcdigcn bloedsomloop, en ademen zij door longen; zij brengen echter niet als deze, levende jon- gen ter wereld, maar leggen eieren , waaruit de jongen te voorschijn komen. De vogels, welke hunne jongen eenigen tijd voeden, leggen slechts weinig eieren tegelijk; andere, wier zorg zoo lang niet behoeft te duren , geven meestal |
|||||||
|
55"
|
|||||
|
een groot aantal eieren. Doch bovenal zijn de meeste vo-
gelen van de andere dieren onderscheiden door het vermo- gen, dat zij bezitten om zich in de lucht te verheffen, d. i. te vliegen; daartoe zijn de beide voorste ledematen zoo- danig gewijzigd, dat zij tot vliegwerktuigen kunnen gc- bezigd worden. Deze vlieg- werktuigen of vleugels bevatten aan het uiteinde doorgaans een tiental groote vederen, groote slag- pennen genoemd; de daar- Vleugel van een valk: <i groote slag- op volgende pennen, die aan-Penn™> *k,leine flagP=nnen, c plaats i ?«i 11 • i « der dek-of donsvederen, «duimvleugcl. merkelijk kleiner, doch groo-
ter in getal zijn, heeten kleine slagpcnnen. De korte
vederen, die het onderste gedeelte der slagpennen bedekken, worden dek- of donsvederen genoemd. De groote pen- nen aan den staart dragen den naam van stuurpennen. Alle vogels zijn in meerdere of mindere mate met vede-
ren bekleed, die bij hen de baren der zoogdieren vervan- gen. Eenige onder ben zijn slechts met een zacht dons overdekt en hebben geene vleugels, als de casuaris; andere, als de vetgans, vliegen niet en loopen moeilijk, doch zwem- men als de visschen. Vele vogels en wel bepaaldelijk de water- vogels hebben in hunne huid boven het staartbeen eene smeerklier, die een olieachtig vocht afscheidt, dat de vogel met zijn bek daaruit drukt om er zijne vederen mede te bestrijken. In den aanvang van den herfst, en bij sommi- gen zelfs in het voor- en najaar, vallen de vederen uit: zij ruien, lntusschen ontwikkelen zich in de huid hoorn- achtige blaasjes, die weldra in kokertjes veranderen, uitschie- ten en nieuwe vederen vormen. Bij de meeste vogelen be- staat er een groot onderscheid in de vederpracht tusschen de mannetjes en de wijfjes. De eerste vertoonen veelal schooncr kleuren, zooals bij de pauwen, fazanten en hoenders, ook vooral in de eigenaardige staart vederen, te zien is. Bij jonge vogels is de kleur insgelijks minder schitterend en helder, dan bij de oude; terwijl men evenzeer bij velen onderscheid opmerkt tusschen hun zomer- en winterkleed. De kop, of liever het schedelgedeelte der meeste voge-
len, is klein; de bek of snavel daarentegen bij velen zeer Jnng; deze bestaat uit eene boven- en benedenkaak, in eene |
|||||
|
56
|
|||||
|
hoornachtige zelfstandigheid omsloten, die de tanden ver-
vangt. De hals bestaat uit verscheidene wervelbeenderen, meestal tien of vijftien, soms wel twintig in getal, zoodat de vogel zijn kop gemakkelijk in alle richtingen bewegen kan; het borstbeen is bij den vlicgenden vogel voorzien van een ster- ken, vooruitstekenden kam, waaraan de spieren gehecht zijn, die de vleugels in beweging brengen: het staartbeen is ge- woonlijk kort en uit cenigc werveltjcs safimgesteld, waarvan het uiterste, doorgaans het grootste, naar boven gericht is; de pooten zijn geheel ingericht naar hunne bijzondere leef- wijs en meestal, wat hunne lengte betreft, evenredig aan den hals, of liever, de vogels, die hoog op de pooten zijn, hebben een langen hals, waardoor zij in staat zijn met den bek den grond te beruiken; bij cenigen evenwel, zooals bij de zwemvogels, is dit niet het geval, omdat deze hun voed- sel niet van den grond, maar uit het water moeten zoeken; zij hebben een langen hals en korte pooten. De pooten der vogelen zijn meestal van vier vingers voorzien, van welke er drie naar voren gekeerd zijn, de vierde of duim heeft eene tegenovergestelde richting\'. Bij slechts weinige vogels is ook de buitenste teen of vinger naar achteren gericht. De voorvingers zijn dan eens gescheiden, dan eens geheel of gedeeltelijk door een vlies (zwemvlies) vercenigd. De vogelen zijn de eenige dieren, bij welke men onder
aan de luchtpijp, waar deze zich in tweeën splitst, een tweede strottenhoofd aantreft, waarin hel geluid wordt voort- gebracht. Het orgaan der spijsvertering bestaat uit eene drie- voudige verwijding van den slokdarm: in de eerste, krop genaamd, ondergaan de spijzen eene voorloopige wceking en komen bij kleine gedeelten in de tweede of klier maag, waarin het maagsap zich afscheidt; vervolgens gaan zij over in de groot e of spier maag, welke een vast leder- of hoornachtig bekleedsel bevat, welks sterkte geëvetiredigd is aan den aard van het voedsel des vogels. Eene andere opmerkenswaardige bijzonderheid is, dat de
ingeademde lucht zich niet, evenals bij de zoogdieren, in de longen blijft ophouden, maar door openingen aan de onderste oppervlakte in vliezige luchtzakken overgebracht wordt, vanwaar zij zich door de holle beenderen en overige dcelen des lichaams verspreidt. Verscheidene vogels huppelen of springen slechts; andere
loopen met meerdere of mindere snelheid; nog andere |
|||||
|
57
|
|||||
|
worden in hun loop door het slaan der vleugels onder-
steund; terwijl wederom andere, zooals de pinguïnen of vetganzen, de vleugels nis roeiriemen bezigen; doch verre- weg de meeste bezitten het vermogen om te vliegen; daar- toe spreidt de vogel zijne vleugels uit en slaat de lucht met snelheid; de weerstand der lucht doet den vogel op- waarts stijgen, evenzeer als de meerder of minder snelle be- weging van slechts een der beide vleugels hem eene wille- keurige schuinschc richting geeft. De staart dient hem tot eene soort van roer en bewijst hem, vooral bij het neder- dalen, belangrijke diensten. Eene laatste bijzonderheid, die wij hier aanstippen, is, dat
de meeste vogelen het vermogen bezitten, zich slapende en soms zelfs op één poot op een tak staande te houden; de buigspieren der vingers loopen over het gewricht van de knie en den hiel heen, en worden gespannen, zoodra de vogel de gewrichten buigt, zoodat de vingers zich alsdan vast om den tak sluiten. De leefwijze der vogelen is even afwisselend als hunne
voedingswijze. Eeuigcn voeden zich met zaden, als de duif; anderen met insecten, als de zwaluw; of met vruchten, als de weduwaal; sommigen leven van aas, als de gier; ande- ren verslinden hunne prooi levende, als de arend, of voe- den zich, als de reiger, voornamelijk met visch. De vorm van den bek is insgelijks zeer verschillend en in overeen- stemming met de soort van voedsel, die zij opsporen. Slaat men de zintuigen der vogelen aandachtig gade, dan
bevindt men, dat zij een schei p gezicht hebben; hun oog is het meest ontwikkelde orgaan; hun gevoel is gebrekkig, daar het grootste gedeelte des lichaams met vederen bedekt is ; de smaak en de reuk zijn bij sommigen zeer zwak, bij anderen daarentegen zeer lijn. llun instinct wekt onze be- woudering, vooral wanneer het de verdediging van hun kroost of het bouwen van hun nest betreft, waarin zij de eieren uitbroeden of hunne jongen opvoeden. Niet allen evenwel leggen hierbij evenveel zorg en kunst aan den dag. De koekoek bouwt zelf geen nest, maar gebruikt dat van andere vogels, vooral dat van den kwikstaart. De poel- en watervogels maken slechts gaten in het strand en leg- gen daarin hunne eieren, welke zij met hun dons bedekken. Zoo ook zijn de nesten der roofvogels, die zij bij voorkeur op hooge boomeu of ontoegankelijke rotsen vestigen, ruw 3**
|
|||||
|
58
|
|||||
|
en zonder kunst. Maar het zijn inzonderheid de znngvo-
gcls, die hierin uitmunten. Bezwaarlijk zal \'men een vlij- tiger timmerman, een bekwamer metselaar vinden dan zij, in het samenstellen hunner nietige woningen, toonentezijn Bij elke soort evenwel behoudt het nest steeds denzelfden vorm. De buitenste deelen zijn ruw bewerkt en bestaan uit slik en stroo, die zij met hun bek doorecnwerken en met al de zwaarte van hun lichaam ineendrukken. Van binnen is het nest doorgaans met cene zachtere en warmere stof gevoerd. Eenigen, beducht voor den aanval der slan- gcn of roofvogels, vlechten een mandje, dat zij aan het uiteinde van een boomtak ophangen; anderen, als de Ben- gaalsche dikbek, weven eene soort van rtesoli, welke zij aan den top van een palmboom plaatsen. De snijdervogel uit Oost-Inilié\' naait met katoen twee bladen aan elkander en plaatst er zijn nestje tusscheii. Sommigen bouwen gemeen- schappelijke nesten, die soms een geheelen boom beslaan en regelmatig in afzonderlijke vertrekken voor ieder paar verdeeld zijn ; deze vogels dragen daarom den naam van re- publikeinen. Eene soort van specht met harden bek rijt de schors der booinen open, dringt door het spint heen. tot in het hart des boomstams en bouwt er haar nest in. Sommige vogels brengen het geheele jaar door in die stre-
ken waar zij uitgebroed zijn, en dragen daarom den naam van standvogels; andere trekken op bepaalde tijden van de eene plaats naar de andere, en worden daarom trekvo- gels genoemd. Niet alleen die, welke eene snelle vlucht hebben, als de kraanvogels, reigers, ganzen eu wilde een- den, maar ook kleine, zwakke vogeltjes, als de zwaluw, nachtegaal en kwartel, zoeken in het najaar eene warmer luchtstreok op en keeren met de lente terug. Het trekken dezer vogelen, en vooral der eerste, geschiedt met eene be- wonderenswaardige orde. Zoo scharen b. v. de wilde eenden zich in den vorm van een driehoek, ten einde met mcerge- ïnak en minder bezwaar voor den geheelen troep de lucht te kunnen klieven. Ieder behoudt zijne plaats met de meeste nauwkeurigheid; de voorste alleen neemt, zoodra hij ver- moeid is, de achterste plaats in, terwijl de tweede hem vervangt. De klasse der vogelen wordt gewoonlijk in zes orden
verdeeld: dj roofvogels, de klimvogels, demusch- aohtige of zingvogels, de hoenderachtige v o- gels, de steltloopers en de zwemvogels. |
|||||
|
59
|
|||||||||
|
Orde «Ier roofvogels. Deze leven slechts van root\',
liobb-.Mi een haakvormig gebogen bek en sterke ponten |
|||||||||
|
Klauw van den arend.
met kromme scherpe nagels
(klauwen), om hunne prooi
te verscheuren. Van de teenen
staan er drie naar voren en
Kop vjin den ijicr. i . -p 1 een naar achteren. Jienigen
vliegen bij dag, anderen slechts bij nacht; vandaar dat zij
in dag- en nachtroofvogels onderscheiden worden.
De meeste da gr o of v o ge 1 s bewonen de bosschen, de
kruinen der bergen en ontoegankelijke rotsen, waar zij zich een nest bouwen. Hunne oogen liggen op zijde van den kop. Zij zijn over \'t algemeen wreed van aard en dulden in hunne nabijheid geen vogel van hunne soort. Tot de voornaamste geslachten behooren: De gier, met kleinen kop, langen naakten hals, die kort
aan het lijf\' in een vederkraag eindigt, en met een dik en krachtvol lichaam; hij heeft eene zware vlucht. Hij is laf- hartig en gulzig van aartl en valt alleen kleine dieren aan; bij gebrek van levende prooi, voedt hij zich met dood aas, dat hij op ongeloof\'elijken afstand ontdekt \' en waaraan hij zelfs de voorkeur geeft. Hij zwelgt zijn root\' met zooveel gulzigheid in, dat hij ten gevolge daarvan in een staat van verdooving verkeert en nauwelijks vliegen kan. Men vindt de gieren in de zuidelijke en gematigde streken der oude en der nieuwe wereld. — De c o n d o r (gr ij p v oge 1, g r ij p- gier) bewoont de hooge toppen der Andes in Amerika en daalt slechts in de vlakten neer om er zijn prooi te zoeken. Hij |
|||||||||
|
1 Verschillende proefnemingen hebben bewezen, dat het met de tijn-
heid van reuk, manr de scherpte van gezicht is, die deu gier zijne prooi doet ontdekken. |
|||||||||
|
60
|
|||||||
|
is merkwaardig wegens de uit-
gestrektheid zijner vleugels; men wil, dat zijne vlucht meer dan vier el bedraagt. — De lam- mergier verschilt weinig in grootte van den condor; hij valt bij voorkeur lammeren, geiten en gemzen, doch ook kinderen aan •. De arend is de merkwaar-
digsteder roofvogels. Soms stijft hij zoo hoog in de lucht, dat hij voor t oog der menschen on- zichtbaur is; hij is ongevoelig voor de afwisselingen der lucht en be- woont zoowel de bevrozen kruin der hoogste bergen als de vlak- ten der verzengde luchtstreek. Zijn fiere blik, zijne krachtvolle vlucht, de stoutheid zijner aanvallen hebben hem den naam van koning der vogels verzekerd. Te allen tijde is hij beschouwd als het zinne- beeld van kracht en majesteit, en zoowel in vroeger als later tijd was hij het vcldtecken bij onderscheidene volken. — De havik en sperwer, do wouw (kiek en dief) en de buizerd (mui ze valk) zijn kleiner dan de arend en over bijna, alle streken van Europa verspreid. — De valken zijn aan hoofd en hals van vederen voorzien en voeden zich met levende prooi. Vooral in de middelceu- wen werden zij tot de jacht afgericht, waartoe zij, uit hoof- de van hun verstand, hun moed en hunne snelle vlucht, bijzonder geschikt zijn. Zij zijn vaardig in het toeschieten op hunne prooi en keeren op de stem hunner meesters terug. De nachtroofvogels of uilen onderscheiden zich
van de andere roofvogels vooral door hun korten en van \'t begin af gekromden bek, dikken en dik bevederden kop |
|||||||
|
\' Wij doen hier opmerken, dat geen vogel veel meer kan dragen,
dan bij zelf zwaar is. De verhalen, dat kinderen door gieren of aren- den zouden zijn weggevoerd, zijn overdreven. Zij kunuen hunne prooi slechts wegvoeren na die verscheurd te hebben. |
|||||||
|
■il
|
||||||||||
|
met groote naar voren gerichte oogen,
welker appel zeer rond is, zoodat zij evenmin als andere nachtdieren het daglicht verdragen kunnen. Hunne oogen zijn door een krans van ve- deren omgeven; hunne pooten en soms zelfs hunne teenen insgelijks gevederd. Zij kiezen de spleten der rotsen, holle hoornen en oude gebouwen tot ver- blijf en leven van insecten, vogelei» en kleine zoogdieren. Zelden maken zij een nest, maar leggen hunne eieren in de verlaten nesten van eksters en |
||||||||||
|
Du uil.
|
raven. — De schuifuil of groote
|
|||||||||
|
ooruil is de grootste van alle nacht-
roofvogels; hij leeft eenzaam of gepaard in de bosschen van Europa en Afrika, en voedt zich met veldmuizen, vogelen en kruipende dieren. — De steen- of k e rk ui 1 heeft gele oogen, met verbazend groote appels, die naar voren gericht en min of meer met kringvorniige lange en dunne vederen voorzien zijn; hij houdt zich bij voorkeur in bouwvallen en bossclien op en brengt den dag door op de takken van dicht bewassen boomen. Indien hij in de schemering zijne schuilplaats verlaat, tracht hij slapende vogels te verrassen; is hij gedwongen bij dag zijn verblijf te verlaten, zoo dwaalt liij blindelings rond, doet een akelig gekras hoo- rep, en wordt op zijne beurt door de kleine vogelen ver- volgd, totdat hij eene schuilplaats gevonden heeft. De kop van den katuil is met penseelvormige vcderbossen voor- zien, zijne oogen zijn blauwachtig en geheel door vederen omgeven. Hij verlaat zelden de bosschen. |
||||||||||
|
Orde der klimvogels. De teenen dezer vogels zijn
zoodanig geplaatst, dat twee naar voren en twee naar ach- teren staan, zoodat zij zich met gemak aan de takken vast- klemmen. Hun bek is verschillend van vorm en hunne vlucht niet zeer snel. Zij leven van zaden en vruchten, of- schoon eenige soorten zich ook met insecten en wormen voeden. De papegaai is bij ieder bekend; zijne prachtig ge-
kleurde vederen zouden alleen reeds voldoende zijn om hem gewild te maken , al bezat hij het vermogen niet om eeni- |
||||||||||
|
62
|
||||||
|
germate de menschenstcm na te boot-
sen. Hij is de aap onder de voge- len en bootst in den wilden staat met de meeste gemakkelijkheid zoo- wel de trom en trompet, als de ge- luiden der dieren na. Zonder dat de papegaaien het vermogen bezitten aan hunne geluiden eenigen zin of beteekenis te hechten, herhalen zij de woorden, die zij dikwijls hooren uitspreken, ja zelfs geheele volzin- nen, die hun voorgezegd worden. Zij zijn dit vermogen verschuldigd aan den vorm hunner vlee- zige dikke en aan het uiteinde eenigszins ronde tong. Zij worden bij menigte in de bosschen der zuidelijke streken van de beide werelden gevonden. Hun bek is hard genoeg om den stevigen kern van verscheidene vruchten te breken, op welker pit zij verlekkerd zijn. Tot de voornaamste soorten brengt men de ara\'s of Wcstind ische raven, met roode of blauwe vederen, de lorri\'s met roode vederen, de kakketocs met een beweegbaar kuif je op den kop, en de amazonen, bij welke de gele vederen de overhand hebben. He toueans of peper v reters zijn merkwaardig om hun monsterachtigen bek, die bijna zoo groot als hun geheel lichaam en aan de randen getand is. Bezwaarlijk zouden zij dien bek kunnen dragen, indien hij niet uit eene sponsachtige zelfstandigheid bestond, waardoor hij, met betrekking tot zijne grootte, licht kan genoemd worden. Hunne vederen zijn schoon en schitterend door de tegen- stelling der kleuren, als van zwart tot zuiver wit en van goudgeel tot scharlakcnrood. Hun vaderland is Zuid-Amerika. Zij houden zich bij troepen aldaar op, zijn wantrouwig van aard en altoos in beweging. De spechten hebben een vechten, sterken bek, en eene
lange, spitse tong, van welke zij zich bedienen om de boo- |
||||||
|
Kop van den koekoek. 1\'oot van den specht.
|
||||||
|
f\',3
|
|||||||
|
men van de schors te ontdoen en de insecten te vangen. De
meest bekende soorten zijn : de groene s pe ch t, met rooden k o p, en de bonte specht; — de Europeesche d r a a i h a 1- zen worden aldus genoemd om de zonderlinge wijze, waarop zij hun kop naar achter draaien. — De koekoek, die evenals de specht tot de bij ons inheemsche vogelen be- hoort, onderscheidt zich door zijn eentoonig geluid, waarnaar hij zijn naam draagt. Hij houdt zich bij voorkeur op in de bosschen, in de nabijheid der weilanden, en heeft de zon- derlinge gewoonte zijne eieren te leggen in vreemde nesten, vooral in die der merels, roodborstjes en grasmusschen, aan wie hij de zorg overlaat zijne eieren uit te broeden en zijne jongen op te voeden. Deze handelwijze is echter niet willekeurig, maar noodig, doordien de koekoeken hunne eieren met tusschenruimte van tijd leggen, zoodat wanneer zij ze zelven uitbroedden, de eersten bedorven zouden zijn tegen dat de laatsten gelegd waren. |
|||||||
|
V K A G E N.
Welke (Hevea vormen de tweede klasse der gewervelde dieren? —
Wat is er ten aanzien van hun bloedsomloop en hunne ademhaling te zeggen? — Welke bijzonderheid heelt er ten aanzien van het aantal eieren plaats, dat de vogels gewoonlijk leggen? — Welke werktuigen bezitteu de vogels om te vliegen? — Hoe is de vleugel samengesteld? — Wat bijzonders hebben de zwem vogels? — Wat weet gij van den kop en wat van den hals der vogels te zeggen? — Wat is er ten op- zjehte der pooten op te merken? — Waaruit bestaat het orgaan der spijsvertering? — Op welk eeue wijze gebruikt de vogel zijne vleugels en den staart tot vliegen? — Waarmede voeden zich de vogels? — Welk zintuig is bij de vogels gewoonlijk zeer ontwikkeld? — Wat is er- bijzonders ten aanzien der nesten van de vogels op te merken? — Wat noemt men si and vogels en wat trekvogels? Welke zijn de orden, waarin de vogels verdeeld zijn? — Welk ken-
merk hebbeu de roofvogels? — Hoc worden de roofvogels onder- scheiden? — Welke komen inzonderheid bij beide aldeelingen in aan- merking en wat weet gij van hun karakter en hunne leefwijze? Waardoor onderscheiden zich de klim vogels? — Welke zijn daar-
uuder de voornaamste? |
|||||||
|
01
|
||||||||||
|
ACHTSTE HOOFDSTUK.
Vervolg der vogelen. — Orde der muschachtigc of zingvogels. —
Orde der hoenderachtige vogels. Orde «Ier inuNciiaclitige of zini;vogels> Hiertoe
brengt men alle vogels, wier bek en nagels nagenoeg recht zijn. Zij hebben meestal vier, doch enkele slechts drie tee- nen , waarvan de duim naar achteren gekeerd is: de poo- ten zijn doorgaans gevederd tot aan het voetgewricht; de voorpoot is meestal met schildaehtige schubben bedekt. Zij zijn zeer talrijk , daar men in \'t algemeen al zulke vo- gels, die de kenmerken der overige orden missen, tot de muschachtigc of zingvogels gebracht heeft. Ook maken zij |
||||||||||
|
Kun van de lijster. Poot en klauw van een leeuwerik.
|
||||||||||
|
verscheidene familiën uit, die door den vorm van hun bek
en hunne pooten onderscheiden worden \'. Vele dezer vo- geltjes bezitten zangspieren, ofschoon eenige slechts piepen, krassen of schreeuwen. Zij kunnen lang achtereen vlic- gen en leven bij voorkeur paarawijze of in troepen. De meesten leven van insecten, anderen van vruchten of zaden. De meeste zingvogels zijn trekvogels. De voornaamste soorten zijn: de grauwe ekster, die
moed genoeg bezit om raven en wouwen aan te vallen en op de vlucht te drijven ; hij is in vele opzichten een roofvogel en vormt, als ware het, den overgang tusschen deze en de zang- vogels. Zijne zorg voor zijne jongen doet bijna zijn twistzie- |
||||||||||
|
1 Deze familiën zijn de pricmsnaveligc n, als: de grauwe ek-
ster, merel, nachtegaal, enz.; de bre edsn aveligen, waartoe de zwaluwen behooren; de kegels navel igen, als: de kanaricvogel, de vink, enz.; de grootbekkigen, als: de raaf, de kraai, enz.; de dun- snaveligcn, als: het boomkruinertje en de kolibries; en de hecht- tc enigen, als: de ijsvogel. |
||||||||||
|
66
|
|||||
|
ken en boenen aard vergeten. — De vliegen vanger, wiens
naam reeds genoegzaam zijne wijze van voeding doet ken- nen, is ongezellig van aard en onderscheidt zich weinig van den ekster. — De merel en de lijstor, bij ons algemeen bekend, leven van insecten en vruchten; de eerste leert gemakkelijk allerlei deuntjes fluiten; de zang der laatste is zeer aangenaam; hare vederen zijn veelal bruin- of zwart-gcspikkcld. — De wielewaal of weduwaal heeft eene fraaie gele kleur met zwarte of bruine vleugels. Hij is vreesachtig en wantrouwig. — Naast het winterko- n i n k j e en het roodborstje, beide bekende vogeltjes, plaatsen wij den nachtegaal, dien bode der lente, die, hoewel minder schoon van vederen, het oor te aangenamer streelt door de kracht en de verscheidenheid van zijn zang. Op hem volgt de basterd-n ach t egaal of grasmusch, een vlug en levendig vogeltje, welks beweging en stem de zuiverste vreugde uitdrukt; het keert insgelijks met de lente weder om boschjes en beemden te bevolken. Onder deze evenaardt het zwartkopje bijna den nachtegaal in liefe- lijkheid van gezang. — De leeuwerik begint zijn gezang reeds in de eerste dagen der lente; hij behoort tot de wei- nige vogelen, die onder het vliegen zingen. De zwaluwen, altijd in de lucht zwevende, leven van
insecten, die zij in de vlucht vangen; zij zijn bekend wegens hare snelle, op duizenderlei wijzen afwisselende en herhaal- d el ij k afgebroken vlucht. Zij bouwen haar nest in de spleten der muren uit leem en stroo. In het najaar verlaten zij ons op gezette tijden en begeven zich naar warnier oorden. De huiszwaluw bouwt haar nest in de schoorstecnen. Tot de zwaluwsoorten behoort ook de zoogenaamde Chineesche zwaluw, welke den Oostindischen Archipel bewoont en wel- ker nestjes uit eene geleiachtige zelfstandigheid bestaan, welke door de Chineezen voor eene lekkernij gehouden wordt; — de nachtzwaluw of Europeesch e gei ten melker, welke steeds niet open bek vliegt om de insecten te vangen; hij vliegt slechts in de schemering uit en verbergt zich over dag in holle boomen. Tot eene andere familie behooren: de dis tel vink met
zijne schitterende kleuren; de mees, die in verschillende afwisselingen in alle deelen van Europa en in andere we- relddei\'len gevonden wordt; de mosch, die zoowel in de steden als op de velden rondzwerft; het sijsje, de ka na- |
|||||
|
86
|
|||||
|
rie-vogel; de geel vin k, rlie zich met graankorrels voedt en
op de velden soms aanzienlijke schade veroorzaakt; de goud- vink, welks bek sterk genoeg is om de schil der hardste zaden te verbreken, waarvan de pit hem tot voedsel dient; de gewone vink en de vlasvink, beide vroolijk en levendig van aard. Onder de grootbekkigen brengt men : den raaf met zwarte, glimmende veeren , welks krassend geluid weinig aangenaams heeft en die, zoo men wil, meeT dan ecne eeuw oud wordt; de snapachtige en diefachtige ekster; de gaai of meer- kol, wier stem het geraas van een ratel nabootst en de schitterende par adij s vogel, die tot de warme luchtstreken behoort en uit Nïeuw-Guinea afkomstig is. Het boomkruipertje heeft een dunnen, langwerpi-
gen bek; het klimt met veel gemak tegen muren en boom- stammen op en voedt zich met de insecten, die het in de kloven der schors vindt. — De kolibries, waartoe het v liegen voireltj e behoort, de teederste en kleinste der bekende vogels, zijn merkwaardig wegens den schitterenden glans hunner vederen, waarop de kleuren van alle edelge- steenten blinken. Even vlug als snel, even fraai als zinde- lijk, zouden zij vreezen hun tooisel te bezoedelen, door zich op den grond neder te zetten;
onophoudelijk vliegen zij van de eene bloem naar de andere om zich met haren nectar te laven. De alcyon of ijsvogel onderscheidt zich door een blau- wen baftd op den rug met paarlcmoerglans; hij voedt zich met insecten en kleine visschen, die hij vangt door langs deop- pervlakte der wateren te zweven; soms plaatst hij zich op een boomtak om zijne prooi te be- spieden. — De\'n e ushoren- vogel, die op Java en Suma- tra te huis behoort, is merk- waardig wegens zijn verbazend ürooten bek, welke evenals die der pepervreters, nogaanzienlij- ker wordt door eenesponsachtige
JJe ncushoruivo^el op de cilanJeu , ... , \\ . ? van don O.-I. Archipel. verhevenheid op de bovenkaak.
|
|||||
|
67
|
|||||
|
In de orde der muscliachtigc vogels vindt men de meeste
insecteneters, die verbazende hoeveelheden rupsen, wormen en andere schadelijke insecten verslinden en alzoo tot de nut- tigste diersoorten van den mensch kunnen gerekend worden. Orde der Hoenderachtige vogels. Deze vliegen
zeer gebrekkig; de voorteenen zijn aan de basis door een kort vlies vereenigd ; bij de meeste zijn de pooten tot aan de bui- ging gevederd; zij leven allen van zaden, die zij zonder kau- wen inslikken. Deze orde bevat, de nuttigste onzer huisvo- ïiels; hun vleesch is zeer gezocht. Meest al de rnan- netjes prijken met sehoone vederen en hebben sterke sporen aan de pooten. Men onderscheidt in
deze orde gewoonlijk twee Klauw eener duit\', iifdeelingcn of familiën: de eigenlijke hoenderach-
tige vogels en de duiven. Tot de eerste afdecling behooren: de haan en zijn wijfje,
de hen. De haan heeft sehoone vederen, die door ver- scheidenheid uitmunten. Zijn kop is met eene roode kuif (kam) voorzien; zijn staart staat overeind en zijn gang is tier. Met geluid zijner stem, kraaien genaamd, is hei- klinkend en op grooten afstand hoorbaar. De hen, wier eieren een smakelijk voedsel verschaffen, is niet minder be- roemd wegens de zorg, die zij voor hare jongen draagt. Onder haar geleide leeren zij, zoodra zij uit het ei zijn te voorschijn gekomen, hun voedsel opzoeken; zij beschermt hen tegen alle gevaar, en verzamelt ze zorgvuldig onder hare vleugelen. Zoodra zij een roofvogel in de lucht be- merkt, zet zij hare vleugelen overeind, valt zelfs menig- maal haar vijand aan en verdrijft hem. De kalkoenen, uit VVest-Indië tot ons overgebracht,
hebben zwarte, bronskleurige, grijze of witte vederen; hun gang is afgemeten, hun vorm onbevallig, hun geluid on- aangenaam. Men onderscheidt hen gemakkelijk aan de vlceschkwabben, die hoofd en hals bedekken. In warme streken worden zij nog in wilden staat en bij groote troe- pen gevonden. Soms vereenigen zij zich om eene meer vruchtbare streek op te zoeken en leggen alsdan de reis te voet af, althans zoo zij geen gevaar te duchten hebben , of |
|||||
|
68
|
|||||
|
geene rivier hun dit verhindert. Zij kunnen goed vliegen;
zelfs zijn de jongen reeds kort na hunne geboorte zooWel tot vliegen als tot het opsporen van hun voedsel in staat. De p a t r ij s is klein van kop , zwaar van lichaam en
kort van bek. Hare vederen zijn grijs, met verschillende kleurschakeeringen. Gewoonlijk leven de patrijzen bij kleine troepen op het land, waar zij zich met kruiden, granen en insecten voeden. — De kwartel is kleiner dan de patrijs, waarvan zij echter al de kenmerken heeft; zij is echter min- der gezellig en leeft afgezonderd op het veld. Zij is een trekvogel en bewoont de warmere luchtstreken. Evenals de patrijs kan men ze licht tam maken; doch zij broedt niet als zij opgesloten blijft. — De Mexicaansehe patrijs, die bijna de grootte eener kwartel heeft en wier vleesch zeer gezocht is, munt uit door de pracht en de verscheiden- heid harer vederen; haar kop is met eene sierlijke kuif ge- tooid. — De korhaan en het hazelhoen, wier vleesch insgelijks tot voedsel dient, worden niet onder de huis.lieren opgenomen, ofschoon zij zeer licht tam te maken zijn. De fazanten zijn afkomstig uit Colchis aan do oevers
der Zwarte Zee, vanwaar zij, zoo men beweert, door de .Vrgonautcn naar Europa zijn overgebracht. Deze vogels zijn beroemd wegens hunne schoone vederen, vooral die soorten, welke onder den naam van goud- en witte of z i 1 v e r- fa zant en bekend zijn. Hun vleesch wordt voor eene lek- kernij gehouden. — Plet parelhoen, ook weleens het Numidischc hoen genoemd, heeft een bijna naakten hals, en leikleurige vederen met ronde witte vlekken naar paarlen gelijkende. Zijn geluid is niet zeer bevallig ; ook is het twistziek van aard en vreest zelfs de kalkoenen niet. De pauw, oorspronkelijk uit Azië en voornamelijk uit
het noorden van Indié\', is wel een der fraaiste, maartevens de meest trotsche onder de vogels. De sierlijkheid van zijn vorm, de pracht van zijne vederen, de statigheid van zijn gang, de lichte en beweegbare kuif, die zijn kop siert, zijn lange en bewonderenswaardige staart, dien hij naar welgevallen opricht en uitspreidt, hebben hem tot een mees- terstuk der schepping gemaakt. Deze schoone vederen val- len echter, althans gedeeltelijk, eenmaal \'sjaars uit. Dan, vau zijn s;.eraad beroofd, schijnt hij de blikken van den niensch te ontwijken, totdat de lente hem vergunt opnieuw al zijn glans ten toon te spreiden. Het wijfje mist dien |
|||||
|
69
|
|||||||||
|
tooi, doch zij zorgt daarentegen met teederheid voor hare
jongen. De duiven vormen den overgang tusschen deze orde en
die der muschachtige vogels. Zij voeden zich voornamelijk met zaden en insecten. De voornaamste soorten zijn: de veldduif, waarvan waarschijnlijk al onze huisduiven af- stammen, de ringduif en de tortelduif. Onder de soorten van huisduiven bewijst de postduif, die vooral in België en het noorden van Frankrijk opgevoed wordt, belangrijke diensten. Met ecne verbazende snelheid legt zij aanzienlijke afstanden af; zoodra zij wordt opgelaten, zoekt zij een luchtstroom op, die voor haren tocht gunstig is en vliegt alsdan pijlsnel in cene rechte lijn naar de plaats harer woning terug. De duiven leven meestal bij paren en leg- gen twee eieren, die het mannetje en het wijfje gezamen- lijk uitbroeden. — De tortelduif onderscheidt zich van de andere duiven door hare vederen, die bijna altijd de- zelfde kleur hebben. Ook zijn zij kleiner dan de gewone duif. De wederkecrige gehechtheid van het mannetje en het wijfje is algemeen bekend. |
|||||||||
|
VRAGEN.
Welke vogels rangschikt men onder de muschachtige of zing-
vogels? — Onderscheiden zich al de vogels dezer orde door een lie- felijk geluid.\' — Wat neet gij van de voornaamste hunner? Welke zijn de kenmerken van de hoenderachtige vogels.\' —
In welk opzicht zijn zij den inensch van dienst ? — Welke vogels rang- schikt men onder deze orde en wat weet gij van hen? |
|||||||||
|
NEGENDE HOOFDSTUK.
Vervolg der vogelen. — Orde der stcltloopers. — Orde der zwem-
vogels.
Orde der steltloopers» Deze dragen dien naam, we-
gens hunne lange en naakte pooten, waardoor zij op eenigen afstand het voorkomen hebben, alsof zij op stelten loopen. Hunne bewerktuiging is geheel in overeenstemming met hunne leefwijze. Zij hebben een langen hals en bek, hetgeen hun bij het opsporen van hun voedsel zeer te stade komt. Eeni- |
|||||||||
|
7«i
|
|||||||
|
Kop van eene snip. Poot van een watcrhoen.
|
|||||||
|
Poot van een casuaris. Poot van ecu struisvogel.
|
|||||||
|
gen voeden zich met visch en kruipende dieren, anderen
met week- en ringdieren; sommigen zelfs met zaden en groen- ten. De steltloopers bewonen doorgaans moerassige streken en de oevers der rivieren; velen hebben de gewoonte om een geruimen tijd op één poot te staan. De meeste vlic- gen goed; zij, die niet vliegen, hebben een snellen loop, dien zij door het slaan niet hunne korte vleugels verhaas- ten. Bijna alle steltloopers zijn trekvogels. De trapgans, de grootste der Europeesche steltloopers,
heeft smakelijk vlecsch ; haar gang komt dien der hoender- achtige vogels zeer nabij; zij voedt zich uitsluitend met za- den en insecten. Men heeft vergeefs getracht dien schuwen en wantrouwigen vogel tam te maken. — De reiger met een dunnen, tengeren hals en langen, spitsen snavel is de bewoner van vijvers en moerassen; bij gebrek van visch voedt hij zich met kikvorschen en insecten. De reiger be- hoort tot die steltloopers, die niet alleen Europa, maar ook de warme en de gematigde luchtstreek van andere wcrelddeclen bewonen. Om zijne fraaie vederen maakt men jacht op hem. De bek der kraanvogels is rechter en minder gespleten
dan die der reigers. De helft van hun leven brengen zij door met hunne heen- en wederreizen, die zij gezamenlijk ondernemen; gewoonlijk vliegen zij in twee rijen in den vorm van een driehoek, met een geleider aan de spits. Zij zet- ten zelfs, wanneer zij uitrusten, hunne schildwachten uit, |
|||||||
|
7 1
om niet overvallen te worden. Hun gewoon voedsel is vooral
visch en kruipende dieren, doch bij gebrek zaden en water- planten. — De ooievaars, niet minder reislustig dan de eigenlijk gezegde kraanvogels, hebben zwarte en witte vleugels, benevens rooden bek en roode pooten. Alle jaren verlaten zij tegen het najaar onze noordelijke streken om zich naar Afrika en bepaaldelijk naar de boorden van den Nijl te begeven. In de meeste landen, en vooral in Neder- land, ziet men hen gaarne terugkeeren, niet alleen omdat zij de voorboden van een aangenamer jaargetijde zijn, maar ook omdat zij plassen en moerassen van padden, kikvor- schen, elders ook van schadelijke hagedissen en slangen zuiveren. In Griekenland was het zelfs op de zwaarste straf- fen verboden hen te dooden. De ooievaar is zacht van aard, gewent zich gemakkelijk aan de nabijheid der menschen, en dikwijls zelfs bouwt hij zijn nest op de daken en schoor- steenen hunner woningen. Hij is tevens merkwaardig we- gens zijne gehechtheid aan zijne jongen. — Nauw verwant aan het geslacht der ooievaars is de bij ons bekende le- pelaar, met zijn spadelvormigen snavel. De flamingo, die in de beide Indien gevonden wordt,
heeft hoogroode of licht rozeroode vederen; zijn snavel is in het midden als naar beneden geknikt. Wanneer deze vogel zijn nest bouwt, brengt het wijfje aardkluiten aan, waarop het geplaatst wordt; zij legt gewoonlijk twee eieren, die zij uitbroedt door zich schrijlings daarop te zetten. — De ibis heeft insgelijks lange, dunne beenen en een ronden benedenwaarts gebogen snavel; hij houdt zich op aan den kant der wateren, waar hij zich met wormen en kleine weekdieren voedt. De heilige ibis (Nijlreiger) werd door de Egyptenaren hoog vereerd, hetzij omdat hij de krui- pende dieren langs de boorden van den Nijl verslond, hetzij omdat de terugkeer van dien vogel de overstroomingen dier rivier aankondigde. — De pluvier (regenvogel) en de kievit, beide trekvogels, bezoeken ons land in het voor- jaar en verlaten het tegen het midden van den herfst. De eieren des laatsten worden door velen voor ecne lekkernij gehouden.— De snip of ho utsni p met haar langen rech- ten bek is vrij algemeen bekend; zij bewoont de bosschen en moerassige vlakten. De water- of po el snip is kleiner dan de houtsnip; haar vleesch is zeer gezocht. — Het wa- terhoen maakt zijn nest tusschen het riet der moerassen; |
||||
|
73
|
|||||
|
liet duikt gemakkelijk in het water en heeft een vluggen
gang op het land. Men vindt dezen vogel in bijna alle deelen van Europa. Tot de steltloopers brengt men insgelijks de kortvleu-
geligen, welke dien naam aan de kortheid hunner vleu- gels te danken hebben; eenigen zijn bijna van vleugels versto- ken. Zij vliegen niet en zweven slechts langs den grond. Hunne beenderen zijn dan ook veel zwaarder dan die van anderen en zonder luchtcellen. Zij zijn ook onder den naam van struisachtigen en, wegens hun snellen loop, ook onder dien van loopvogels bekend. De meeste behooren niet tot Europa. Men beschouwt ook wel de struisachtige vogels als ecne afzonderlijke orde. De voornaamste zijn : De struisvogel, de grootste der bekende vogels; hij
heeft korte, afhangende vleugels, die hij als zeilen uitslaat en naar den wind richt,
en twee naar voren gc- richtc tcenen. Zijne eie- ren, die zeer groot en bui- tengewoon hard van schaal zijn, hebben echter een goeden smaak ; zijne fijne en zachte vederen dienen tot opschik en sieraad: men maakt er vederbos- son en pluimen van. De struisvogels houden zich voornamelijk op in de landen nabij den evenaar en voeden zich met zaden en kruiden; zoo groot is hunne gulzigheid, dat zij zonder onderscheid tege- De struisvogel. jp nu;t nun voedsel, hout, steenen, ja zelfs metaal inzwelgen. Sommige Afri-
kaansche stammen maken hen tam en eten hun vleesch. Zij loopen verbazend snel, zelfs trots liet beste paard, dat hen slechts kan inhalen, als zij na een verren tocht vermoeid zijn. — De A m erikaan sch e struisvogel bewoont de koudste streken van Brazilië, Chili en Peru, en bereikt niet de halve grootte van den gewonen struisvogel. Zijn vleesch heeft veel overeenkomst met dat van den kalkoen; om deze |
|||||
|
73
|
|||||
|
reden heeft men, met niet ongun3tigen uitsla», beproefd,
dezen kostbaren vogel, die daarenboven in de keuze van zijn voedsel niet zeer kiesch is, naar liet zuiden van Europa over te bremren. Hij zou, volgens de bewering, minstens van 20 tot 30 Ned. ponden vleesch opleveren. — De ca- su ar is bewoont Azië en Australië; zijne pooten zijn van drie teenen voorzien, die naar voren gericht zijn; zijne vleu- gels zijn korter dan die van den struisvogel en zijne vedc- ren gelijken op haar. De kop van dezen vogel is als van een harden helm voorzien, die ongeveer eene palm hoogte heeft, en van voren bruin, doch overigens geel van kleur is. — De k i w i van Nieuw-Zeeland, met dunnen, langen snavel, is geheel van vleugels beroofd. Orde der xwemvojfels. De vogels dezer orde heb-
ben , aan hunne korte en meer dan bij de overige vogels achter aan het lijf geplaatste pooten, drie naar voren gerichte tetnen, dooreen zwem- vlies verbonden; de vierde achterwaarts gekeerde teen of duim is meestal kort en los. Dit zwemvlies dient hun tot roeiriem. Zij houden zich bij voorkeur in wateren en plassen op, en wanneer zij korte, ongevederde vleugels hebben, Zwemvoet der gans. is hun gang te land log. Hun bek is verschillend van vorm, doch
altijd stevig en dikwijls aan de kanten getand, ten einde hunne veelal glibberige prooi, hetzij visschen, insecten, wormen of waterplanten des te beter te kunnen vasthouden. Zij bou- wen hunne nesten langs den waterkant; nauwelijks hebben hunne jongen het ei verlaten > of zij begeven zich reeds te water. Hunne vederen liggen plat tegen het lijf en worden door den vogel van tijd tot tijd met de olieachtige zell\'stan- digheid bestreken, welke hij uit de vetklier drukt (zie bl. 55) en waardoor hij de vederen tegen het indringen van het water beschut. Tot deze orde brengt men : De gans, die in den wilden staat steeds grijs is, doch
welker kleuren bij de tamme ganzen afwisselen. Zij is een 4
|
|||||
|
74
|
|||||
|
der nuttigste huisvogels; behalve (lothaar vleesch, vooral wan-
neer zij gemest is, zeer smakelijk kan genoemd worden , dient hare gevederde huid tot het vervaardigen van een licht pelswerk; hare grootc vleugelvederen worden tot schrijfpennen bereid. De eendvogel heeft een veel platter en breeder bek dan
de gans; zijne kleur is, vooral in den wilden staat, afwis- selend en bij de wijfjes doorgaans grijs. Deze vogel houdt zich veelal in het water op, waarin hij zijne lievelings- spijs vindt. Do wilde eenden bewonen het noorden der oude en der nieuwe wereld, en keeren tegen het begin van November naar onze streken terug. — De eidergans, eene andere soort van eend, bewoont de noordelijke declen van Europa; zij verschaft het zachte en lichte dons, dat onder den naam van ei der dons bekend is. Slechts twee en een half Ned. pond is voldoende om een bed van twee el lang en anderhalve el breed te vullen. — De taling en de treureend, wier vleesch zeer gezocht is, zijn eene soort van kleine eenden. De eerste wordt vrij algemeen in vijvers en moerassen aangetroffen; de laatste verlaat bij het nade- ren van den winter de noordelijke streken en vestigt zich in de kustlanden van den Oceaan en de Middellandsche zee. De duik e reend, die zeer slecht ter vlucht is, draagt
dien naam, omdat zij, bij de aannadering van eenig gevaar, onder water duikt. Zij verlaat dit door haar geliefd ele- rnent slechts om aan de oevers haar nest te bouwen en eieren te leggen. De zwaan is de grootste der huisvogels en behoort tot
de zaagbekken. Haar bek en hare vleugels zijn de wapenen, waarvan zij zich bedient om de aanvallen der roofvogels en honden af te keeren; wanneer zij jongen heeft, verdedigt zij zich met woede. De schoone zwaan met hare blanke ve- deren, ofschoon door de dichters met welluidend gezang be- giftigd, laat integendeel een dof en onaangenaam geluid hooien; maar wegens hare statige houding en hare fiere en gemakkelijke wijze van zwemmen is zij het sieraad onzer vijvers en waterkommen in tuinen en parken. De zwanen leven gewoonlijk bij paren; wanneer eene van beide sterft, laat de andere zich menigmaal uithongeren. Zwarte zwanen worden inzonderheid in Australië aangetroffen. De pinguïnen of vetganzen, van welke een groot
aantal soorten bekend zijn, kunnen niet vliegen en wegens de kortheid hunner pooten zelfs bezwaarlijk gaan, zoodat |
|||||
|
75
|
|||||||
|
het weinig moeite kost haar te vangen. Daarentegen zwem-
men zij met eene verbazende vlugheid en leggen, zonder rusten, aanzienlijke reizen af. Zij leven in gezelschap aan de woeste stranden der poolstreken. De stormvogels worden zoowel onder de keerkringen
als onder de poolstreken aangetroffen; hunne vlucht is zoo snel en aanhoudend, dat zij soms verscheidene dagen ach- tercen rondzwerven zonder te rusten en zich menigmaal honderden uren ver in zee begeven. Eene algemeen bekende soort in de Europcesche zeeën plaatst zich bij stormweder op de masten en raas der schepen;— de albatros, de groot- ste der zeevogels, wordt alleen in de zuidelijke zeeën ge- vonden ; hij heeft een harden, scherpen en zeer vooruit- stekenden bek en voedt zich met visschen en plantdieren. — De fregatvogel heeft insgelijks een langen en aan de punt gekromden bek; zijne vleugels hebben eene vlucht van drie tot vijf el; wegens de snelheid zijner vaart heeft men hem vergeleken bij het vaartuig, welks naam hij draagt. — De zeemeeuwen zijn zoo gulzig en verslin- dend, dat zij met recht den naam van zeegieren dragen. Zoodra zij het lijk van eenig dier in zee bemerken, vallen zij in menigte er op aan en betwisten elkander hare prooi. De gewone pelikaan of kropgans heeft een langen
en van boven platten bek, aan welks benedendeel een vliesach- tige zak hangt, welke hem tot eene bewaarplaats voor water, visschen en ander voedsal dient. Met de spijzen, die zijne maag weder opgeeft, voedt hij zijne jongen, hetgeen aan- leiding gegeven heeft tot de fabelachtige overlevering, dat hij zich de borst openrijt om hen met zijn bloed te voe- den. Vandaar ook, dat hij als het zinnebeeld der moe- derliefde gebruikt wordt.— De zeeraaf of zwarte peli- kaan wordt aldus genoemd om zijne zwarte of donker- bruine vederen, die aan de onderzijde eene groene tint heb- ben. Hij is somber en stil van aard en bewoont de oevers der stroomen en de zeekusten. |
|||||||
|
VRAGEN.
Wat zijn stoltloopers? — Is hunne bewerktuiging in overeen-
stemming met hunne leefwijze? — Waarmede voeden zij zich? — Waartoe behooren bijna alle steltloopers? — Welke is de grootste 4*
|
|||||||
|
76
|
|||||||
|
fturopecsche steltlooper? — Welke andere steltloopers zijn merkwaar-
dig? — Welke onder hen zijn ook in Ncderlaod het meest bekend en geliefd? — Wat weet gij bijzonders van den ibis? — Wat van andere nog bekende steltloopers? Wat verstaat men ender kortvleugelige steltloopers? — Welkt
behooren hieronder? — Wat weet gij van hen? Waardoor onderscheidt zich de orde der zwemvogels? — Wat
neet gij ten aanzien van hun voedsel, hunne nesten en hunne jon- gen? — Welke vogels behooren tot de zwemvogels? — Wat is u bekend van ieder hunner? — Bevat het gewone verhaal omtrent dets pelikaan waarheid ? |
|||||||
|
TIENDE HOOFDSTUK.
Klasse der kruipende dieren; hunne verdecling in orden. — Orde
der schildpadden. — Orde der hagedissen. — Orde der slangen. — Orde der kikvorschen. Klasse der kruipende dieren; hunne verdee-
line in orden. De kruipende dieren, die de derde klasse der gewervelde dieren vormen, hebben koud, rood bloed; zij ademen door longen en enkele tevens door kieu- vven. Deze wijze van inademing der lucht maakt het voor- naamstc onderscheid tusschen de kruipende dieren en do visschen uit; daarenboven is de bloedsomloop onvolkomen, omdat het hart slechts ééne kamer heeft en bijgevolg het aderlijk bloed zich met het slagaderlijk bloed vermengt, liet- geen noch bij de zoogdieren, noch bij de vogelen plaats heeft. De vorm des lichaams is bij de kruipende dieren zeer verscheiden; eenigen zijn viervoetig, als de schildpadden en hagedissen; anderen zijn geheel van pooten beroofd, als de slangen; men vindt zelfs gevleugelde, als de draak of vliegende hagedis. Ofschoon allen vijf zintuigen hebben, vertoonen hunne verstandelijke vermogens over \'t algemeen weinig ontwikkeling, en hun instinct is zeer beperkt, lteuk en gehoor zijn bij hen zeer zwak; eveneens het gevoel, we- gens de hardheid van hun schild of de dikte hunner huid. Velen hebben eene dunne en kleine tong, zoodat zij nau- wclijks den smaak bemerken van hetgeen zij inzwelgen; in \'t kort, het zintuig van het gezicht is het eenige, dat bij de kruipende dieren eenigermate ontwikkeld is. |
|||||||
|
77
|
|||||
|
Evenals de vogelen, planten zij zich door eieren voort,
Uie zij echter niet uitbroeden; bij cene slangensoort, de py- thons, heeft men echter opgemerkt, dat zij zich om het ei heênkronkelen en het zoo uitbroeden. Bij velen heeft de ontwikkeling in het ei reeds bijna geheel plaats gehad, voordat het gelegd wordt, en zelfs zoude men kunnen zeggen, dat bij de meeste slangen het jong levend ter we- reld komt. Sommigen verwisselen jaarlijks van huid; anderen hebben
de nog zonderlinger eigenschap, dat pooten of staart weder aangroeien, wanneer zij die op eenigerlei wijze verloren hebben. Hunne bewegingen zijn over \'t algemeen minder levendig en minder aanhoudend dan die der zoogdieren en vogelen; bijna allen verzwelgen hunne prooi levend; slechts weinigen voeden zich met waterplanten. De meeste krui- pende dieren houden in de gemaligde en koude gewesten, in welke laatste zij echter schaars worden aangetroffen, een winterslaap, of kunnen ten minste gedurende den win- ter het voedsel ontberen. Vroeger gaf men vrij algemeen aan deze klasse den naam
van tweeslachtige dieren (amphibiën), dat zijn de zoodanigen, die zoowel in het water, als op het land kun- nen leven. En ofschoon dit met velen het geval is, en de meesten zich beter dan de vogelen en zoogdieren gedurende «enigen tijd buiten hun gewoon element kunnen ophouden, is toch hun gewoon verblijf doorgaans óf tot het land óf tot het water bepaald, en derhalve de naam van tweeslachtige dieren onjuist. De mensch trekt van de kruipende dieren weinig recht-
streeksch nut; veeleer zijn zij voor hem een voorwerp van afkeer of schrik. Enkele hagedissen en schildpadden wor- den echter tot voedsel gebezigd, ja zelfs hebben de eieren der laatsten een vrij goeden smaak; ongetwijfeld zouden vele hagedissen en zelfs sommige slangen den landbouw ge- wichtiger diensten bewijzen, indien men hen ongestoord zich liet vermenigvuldigen, daar zij eene menigte schadelijke in- secten verzwelgen. De kruipende dieren worden in vier orden verdeeld: de
schildpadden, de hagedissen, de slangen en de k i k v o r s e h a e h t i g e. Orde der schildpaddeu. Deze orde onderscheidt
|
|||||
|
7^
|
|||||
|
zich door het dubbele hoornsehild, wnarraede haar lijf be-
dekt is, zoodat
slechts de kop, de staart en de vier pooten vrijblijven; het eenigszins gc- welfdebovenschild draagt den naam van rugschild; het benedenschild wordt doorgaans Grieksche schildpad, b o r s t s c h i 1 d ge- naamd. De schildpadden hebben een kleinen half-ovaal-
vorraigen kop; haar mond is tandeloos; de kaken zijn, evenals de bek der vogels, met een hoornachtig omkleed- sel bezet; zij hebben allen vier pooten, elk van vijf tee- nen voorzien, die echter niet altijd met nagels gewapend zijn. De traagheid van haar gang is tot een spreekwoord geworden. De schildpadden ademen op cene geheel eigenaardige
wijze. Daar hare ribben onbeweeglijk zijn, schijnt de schoti- dergordel bij het ademhalen de ribben te vervangen. Zij zwelgen, als ware het, de lucht in en drijven die door de tong, welke eenigermate tot zuiger dient, naar binnen. Deze orde bevat drie voorname geslachten : de 1 a n d s c b i 1 d-
pad, de zoet watersch il d pad en de zcesch ildpad. De zonneschild pad, ook wel Kaapsche schild-
pad genoemd, is eene van de voornaamste soorten der land- schildpaddcn; haar rugschild is van gele strepen voorzien, die uit hetzelfde punt uitgaan en het zwarte schild in re- gelmatige figuren verdeden. De Grieksche schildpad, die vooral in Griekenland, Italië en Sardinië gevonden wordt, houdt zich in bosschen, tuinen en weiden op. Deze beide soorten voeden zich met insecten en schadelijke week- dieren ; haar vleesch is smakelijk en dient tot het bereiden van een aangenamen en gezonden bouillon. Onder de zoetwaterscliildpaddcn onderscheidt men vooral
de Europeesche moerasschildpad met een eirond, glad schild, die zich ook in stroomendc wateren ophoudt en eetbaar vleesch oplevert. Zij leeft van wormen, insec- ten, kleine visschen en kruiden. Om haar levend te bewa- ren moet men ze gestadig in het water houden en met brood |
|||||
|
7!)
|
|||||
|
on groenten voeden. Zij wordt in alle groote stroomen van
Zuid-Amerika en voornamelijk op de Amazonen-rivier, de Orenoco en hare nevenrivieren bij menigte aangetroffen. Op bepaalde tijden des jaars zakken zij in ontelbare scharen de rivieren af en begeven zich slechts van tijd tot tijd aan den oever, om hare eieren op zandigc plaatsen neder te leggen. Deze worden door de strandbewoners jaarlijks ingezameld; uit den gekookten en uitgepersten dooier bereidt men eene zeer bruikbare olie, die in geheel Zuid-Amerika onder den naam van tortugana bekend is. De zeeschildpaddcn zijn grootcr dan de beide vorige ge-
slachten. Ook zij begeven zich slechts aan strand om hare eieren, die zij soms ten getalle van honderd op eenmaal leggen, diep in het zand te begraven. Hare voortplanting zoude dus verbazend zijn, indien hare eieren niet een ge- licfkoosd voedsel der krokodillen waren. De rcuzen-sch ild- pad draagt haar naam niet vergeefs; zij is twee en soms drie el lang en weegt wel eens vierhonderd Nederl. pon- den. Zij heeft een groenachtig rugschild en bewoont bij voorkeur de monden der stroomen, en de eilanden en kus- ten der hectc luchtstreek. Haar gewoon voedsel is zeeplan- tcn. — De karetschildpad, minder groot dan de vo- rige, heeft nagenoeg dezelfde gewoonten, en voedt zich met wier en varen. Zij levert het schoonste schildpad op, dat tot verschillende voorwerpen verwerkt wordt door het in lauw water lenig te maken. Orde tier hagedissen. Deze hebben allen een lang-
werpig, meestal in een langen staart eindigend, lichaam met vier korte pooten, die doorgaans met nagels of klauwen gewapend zijn en het lichaam minder dragen, dan wel langs den grond voortsleepen; haar mond en soms ook haar gehe- melte is met spitse tanden gewapend; hare huid met schil- den of schubben gedekt, die velen van haar na den winter- slaap afwerpen. Men verdeelt deze orde in twee voorname groepen of farni-
liën: de gepantserde en de gesch u bdc; de eersten zijn over het gelieele lichaam, met uitzondering van den kop, van een hard, beenachtig harnas voorzien, dat op den rug en den staart een zaagvormigen kam vormt. Hiertoe behoort de krokodil met zijn langwerpigen, eenigszins ingedeukten bek; zijn staart is doorgaans langer dan het |
|||||
|
80
|
||||||||
|
lichaam. Zijn rug is met zulk een hard pantser bedekt,
dat er de kogels op afstuiten. Hij is daarom ook alleen aan den buik kwetsbaar. Hij bewoont den Nijl, den Sene- gal en de Indien; doch ofschoon hij zich bij voorkeur in de rivieren ophoudt, waagt hij zich weleens op zee. De kro- kodil is zeer gulzig en verschuilt zich menigmaal om zijne prooi te overvallen. Als de honger hem drijft, valt hij ook menschen aan; doch op het land is hij minder te vreezen dan te water, omdat hij zijne zware massa slechts in eene rechtlijnige richting voortbewegen kan. — De kaaiman, ook onder den naam van alligator bekend, heeft een korten, breeden bek, is langer dan de gewone krokodil en wordt |
||||||||
|
in Amerika en vooral in Guyana gevonden. Hij houdt zich
in de rivieren op en leeft van allerlei waterdieren. De ga- vial of snavelkrokodil heeft een langen cilindervormi- gen bek en behoort in Indie en vooral in den Ganges te huis. Tot de geschubden of de zoodanigen, welker huid wegens de plooien geschubd schijnt, behooren: de groene ha ge- dis, die vooral in Zuid-Europa wordt aangetroffen, doch |
||||||||
|
De groene hagedis (geschubd).
|
||||||||
|
SI
|
|||||
|
ook in meer noordelijke streken, en zelfs in ons land niet
vreemd is. Zij bevindt zich aan den zoom der bosschen en in de spleten der rotsen en voedt zich veelal met muizen en kikvorschen. — De grauwe of muurhagedis is aanmerkelijk kleiner dan de voorgaande, en houdt haar ver- blijf in steengroeven en vervallen muren. Het is een zacht, onschadelijk dier, dat slechts op vliegen en schadelijke in- secten aast. Bij zacht en helder weder koestert zij zich in de zonnestralen en geeft door hare bewegingen, de golvende slingeringen van haar staart en de levendigheid harer goud- gele oogen hare genietingen te kennen. De leiruaan of kamhagedis van Zuid-Amerika, welker
lijf en staart met kleine, dakpansgewijze over elkander lig- gende schubben bedekt is, heeft cene soort van getanden kam, die op den kop aanvangt en over het midden van den rug tot aan den staart voortloopt. Zij houdt zich op in de bosschen en aan den zoom der stroomende wateren. Haar voornaamste voedsel is bladeren, vruchten en zaden. Men maakt jacht op haar om haar vleesch, dat vrij smakelijk is, en bedient zich daartoe van ecnig muziek-instrument om hare opmerkzaamheid te trekken. — De dra ak , die zestien Ned. duim lengte heeft, is een onschuldig diertje, dat eene soort van vleugels bezit,
dieeigentlijk slechts verleng- sels vnn de huid der zijden zijn en hun tot valscherm dienen. Zij fladderen van den eenen boomtak op den anderen en voeden zich met insecten. Oost-Indië is hun vaderland. Deze draak heeft niets gemeen met het fabel- achtigc monster der Ouden, dat denzelfden naam droeg en de vleugels en bek van den arend, het lijf en de He draak. klauwen van den leeuw en den staart eener slang zoude
gehad hebbe — De basiliscus of koni ng shagedis van Java en Guyana is blauwachtig van kleur met twee witte strepen en draagt op het hoofd eene soort van kap of kroon. Het is een onschadelijk dier, waaraan men **
|
|||||
|
89
oudtijds de zonderlingste eigenschappen toekende; het leeft
op vochtige plaatsen en voedt zich met zaden, vruchten en insecten. Het kameleon, dat de warme streken van Azië en
Afrika bewoont en ook in Spanje gevonden wordt, is eene vrij groote soort van onschadelijke hagedis, die zich met in- secten voedt. Het is een zeer traag dier, dat van honger zoude omkomen, als niet zijne tong bijzonder tot het van- gen van insecten ingericht was. Die tong namelijk is zeer kleverig en kan snel uitgestoken worden, zoodat het insect zelden de vangst ontkomt. Men vertelt ten opzichte van het kameleon eene menigte fabelen ; zoo wil men onder an- dere, dat het naar willekeur van kleur veranderen kan. Het heeft, evenals alle andere dieren, eene kleur, die het eigen is, maar welker schakeeringen door toevallige oorzaken eenige wijziging ondergaan. Wanneer bijv. dit dier bevreesd of toornig is, blaast het zich op en zijne doorzichtige, grijze huid laat het bloed doorschijnen; de huid wordt eerst groen- achtig, vervolgens donkerder en eindelijk rood gevlekt. Deze kleurschakeering heeft het kameleon tot zinnebeeld van de wispelturigheid der menschen gemaakt. Orde der slangen. Deze orde bevat al de geschubde
kruipende (lieren, die geenc pooten hebben; bij slechts zeer enkelen heeft men twee achterpooton, met nagels bedekt, aangetroffen; haar lichaam is cilindervormig en veeltijds over - al bijna even dik, behalve aan den staart. Hare wervel- |
||||||
|
Gcraamte eener slang.
|
||||||
|
kolom, die zeer buigzaam is, en hare talrijke ribben, welker
|
||||||
|
88
|
|||||
|
punten zij benedenwaarts richten, maken haar het voortschui-
ven in eene golvende beweging zeer gemakkelijk. Allen verslinden hare prooi levend; haar bek is met fijne achter- waarts gebogen tanden gewapend, terwijl bij cenige soor- ten zich in de bovenkaak aan weerszijden een haakswijzc gebogen tand bevindt, waardoor een kanaal gaat, dat ge- meenschap heeft met eene giftklier; uit dit kanaal vloeit het gift in de wonde door den beet der gifttanden veroor- zaakt. Eene merkwaardige bijzonderheid in de bewerktui- ging van vele slangen is de buitengewone beweeglijkheid van de boven- en ondeikaak, waardoor zij den muil zoo- verre opsperren, dat het haar mo- gelijk is een voorwerp van meer- deren omvang dan haar eigen lichaam te verzwelgen. Hare tong is in eene lange scheede verbor- gen, en aan de punt in tweeën gespleten; zij kan haar echter ver uit den mond steken, en doet dit gaarne en bij herhaling, wellicht om de haar omringende voorwer- pen te betasten, doch nooit om te steken, want de punten zijn zacht en buigzaam. De oogen der slang zijn met een doorschijnend, doch onbeweeglijk ooglid overdekt. Geopende slangemuil: a vleesch-
De slangen houden zich door- zakken met de te voorschijn ko-
gaans in sombere en vochtige plaat- mende gifttanden bij b, - e stoot-
° , ., d . i i tenhooid, d tong.
sen, onder struiken ot in de spie-
ten der rotsen op, waaruit zij alleen bij gebrek aan voedsel te voorschijn komen, of om zich in de zon te koesteren. In de gematigde luchtstreken verkeeren zij des winters in een staat van volkomen gevoelloosheid. Bij haar ontwaken uit dien winterslaap ontdoen zij zich van haar vel en schijnen alsdan te verjongen; wellicht wordt om deze reden de slang voor het zinnebeeld der eeuwigheid of van het oneindige gehouden. Men onderscheidt de slangen gewoonlijk in slangen zon-
der gifttanden en slangen met gifttanden. Tot de eersten behoort de a d d e r, die zelden de lengte
van twee el bereikt; eene kleine soort van adder, ring- slang geheeten, is ook in ons vaderland en andere landen der gematigde luchtstreck inheemsch; het is een beschroomd |
|||||
|
S4
|
|||||
|
en vreesachtig dier, welks beet niet gevaarlijk is. Zij houdt
zich in weilanden en moerassen op en voedt zich met wor- men en kleine vogels. — De boa of reuzenslang, wel- ker kop met kleine schubben bedekt is, bereikt eene lengte, die soms tien el te boven gaat. Dan eens ver- bergt zij zich in het groen, dan weder slingert zij zich om een boom en wacht aldus hare prooi op. Zij valt schapen, herten, buffels en andere viervoetige dieren aan, slingert zich om hen heen, verstikt hen, verbrijzelt hun ge- beente en zwelgt hen in, na ze met haar speeksel bezwad- derd te hebben. Men vindt deze slang zoowel in A me- rika, als in Azië en Afrika; de meest geduchte is de ko- ningsslang (boa constric to r), ook wel afgod ss lang genoemd, die echter niet tot de grootste soort behoort. Eene andere soort van reuzenslang is de python of slin- gerslang, die ook op de Sunda-eilanden wordt aange- troffen. De boa\'s zijn bekend wegens de verscheidenheid harer kleuren. Onder de giftslangen komen de adderslang en de ra-
te Is lang het allereerst in aanmerking. De gewone adder- slang, welker lengte zelden meer dan zeven palm bedraagt, voedt zich met vogeleu en insecten; haar beet is voor den mensch zeer gevaarlijk, doch heeft bij tijdig aangebrachte hulp zelden den dood ten gevolge; men moet zich haasten om de wonde met zout water te wasschen en haar op eeni- gerlei wijze uit te branden. Deze slang wordt bijna in geheel Europa gevonden, vooral in houtrijke en rotsachtige plaat- sen. Het bosch van Fontainebleau is deswege algemeen bekend. Men treft daar insgelijks de aspisslang of nater aan, die echter niet tot de giftslangeu behoort. — Het gift der ratelslang heeft in weinige uren den dood ten gevolge. Hare gewone lengte is gemeenlijk twee el. Aan het uiteinde van den staart bevindt zich een uit hoornach- tige ringen bestaande ratel, dien zij doet hooren wanneer zij toornig is. Het instinct der dieren doet hen dezen ge- vaarlijkeu vijand mijden; bij het naderen der ratelslang weigert het paard voort te gaan, en kan zelfs door slagen daartoe niet gedwongen worden. Gelukkig ontvlucht zij veelal de nabijheid van den mensch. Haar vaderland is Zuid-Amerika. De lansslang, die eveneens zeer vergif, tig is, bewoont vooral de suikerplantages der Antillische eilanden. |
|||||
|
85
|
|||||||
|
Orde der kikvorschachtig\'e kruipende dieren.
Wanneer deze (lieren uit het ei komen, hebben zij bijna
deu vorm van den visch; in dien toestand, welke den naam van masker draagt, ademen zij, evenmin als de visschen, door longen, maar door kieuwen, en houden zich in het water op; na eenigen tijd beginnen de pooten zich te vertoonen, gewoonlijk eerst de achterpooten, daarna ook de voorpooten. Vervolgens krimpt de staart in en het lijf neemt langzamer- hancl den kikvorsch-vorm aan. Zoodra de staart zich geheel heeft teruggetrokken, hebben zij den vorm, dien zij ver- |
|||||||
|
Ontwikkelings-pcrioden der kikvorschen: a eerste levensperiode,
b vorming der achterpooten, c twee paar pooten en staart, d met ingekrompen staart, e jonge kikvorsen. volgens voortdurend behouden. In dezen toestand ademen
zij door longen, die zich gedurende die gedaantcverwisselin- gen ontwikkeld hebben; doch hunne ademhaling en hun bloedsomloop zijn zeer gebrekkig. Zij houden zich op voch- tige plaatsen en in het water op en voeden zich, evenals de overige dieren dezer orde, met levende prooi. De hagedisachtige en slangvormige onderscheiden zich van
de eigenlijke kikvorschachtige door een langen staart, dien zij blijven behouden. Tot de laatsten bohooren: de kikvorschen, met een
kort, dik en plat lichaam en lange achterpooten, waarvan de teenen met zwemvliezen voorzien zijn, zoodat zij zoowel zwemmen als springen kunnen. Gedurende den winter en den paartijd houden zij zich doorgaans in het water op en voeden zich met waterdier en, wormen en weekdieren. Hunne stem is sterk en eentoonig, en hun geluid, gekwaak ge- noemd, dat men vooral in de nabijheid van moerassen en stilstaande wateren hoort, is verre van aangenaam te zijn. |
|||||||
|
66
|
|||||
|
De groene loo fk ik vorsch, die ook bij ons inheemscli
is, heeft een sierlijker vorm dan de bruine of landkik- vorsch en is vlugger in zijne bewegingen. Deze laatste houdt zich op in bosschen en heggen, in de nabijheid van moerassen en slooten en soms in boomen, om zijne prooi te bespieden. — De padden, welker lijf met wratachtige verhevenheden bedekt is, waaruit een kleverig vocht zij- pelt, hebben geene tanden en zijn niet vergiftig; zoodat de vrees voor deze dieren wellicht uitsluitend haar grond heeft in den afkeer, dien zij ons inboezemen. Over dag houden zij zich meestal in donkere en vochtige plaatsen, in gaten van oude muren en zelfs in den grond op, waar- uit zij dikwijls na hevige regenbuien in groote menigte te voorschijn komen; hieruit i3 het geloof aan paddenregens onder het volk ontstaan. De pooten der padden zijn kor- ter dan die der kikvorschen; ook zijn zij log van aard, zoodat zij veeleer kruipen dan gaan. Onder de buiten- landsche verdient de pipa of Surinaamsche padde vooral opmerking, daar zij de door haar gelegde eieren op haar rug draagt in eene holte, waarin de maskers blijven, totdat de staart vergroeid is. Tot de hagedisachtigen behooren de s alama nders, met
hun langwerpig lichaam, dat met een langen, ronden of afgeplatten staart eindigt. Bij hunne ontwikkeling komen niet als bij de kikvorschen de achterpooten, maar de voor- pooten het eerst te voorschijn. De vier pooten hebben na- genoeg dezelfde lengte, en hunne kaken zijn met eene menigte kleine tanden gewapend. Sommigen bewonen het land, anderen houden zich in het water op; doch allen geven de voorkeur aan vochtige plaatsen en onderaardsche holen. Al wat men zegt van de zoogenaamde onverbrand- baarheid van den salamander, is evenzeer een verdichtsel, als dat zijn beet schadelijker is dan die van andere dieren. Het kleverige vocht, waarmede zijn lichaam bedekt is, be- schut hem, wel is waar, een oogenblik tegen het vuur, doch hij kan daaraan niet duurzaam weerstand bieden. — De triton of watersalamander heeft, evenals eenigc andere dieren, de zonderlinge eigenschap, dat de lichaams- deelen, die hij verloren heeft, spoedig weder aangroeien. — De sirenen of kieuwsalamanders hebben een worm- vormig lichaam met twee kleine voorpootjes; zij behouden hunne kieuwen; de proteën of meersalamanders daar- |
|||||
|
-7
|
||||||
|
entogcn hebben twee kleine voorpooten in de nabijheid v;m
den kop, terwijl de beide achtcrpooten, die van weinig be- tcckenis zijn, ter hoogte van den staart gevonden worden; de eersten worden in Xoord-Amerika, de laatsten in Europa aangetroffen. Tot de slangvormigen behoort alleen de blindslang,
die geene pooten heeft en zich in Zuid-Amerika ophoudt. |
||||||
|
VRAGEN.
Waardoor zijn de kruipende dieren bijzonder gekenmerkt? —
Waardoor zijn zij inzonderheid van de visschcn onderscheiden? — Hoe geschiedt bij ben de bloedsomloop? Welke zijn de voornaamste lichaamsvormen der kruipende dieren? —
Hoedanig is het met hunne zintuigen en hun instinct gesteld? — Noem een paar zonderlinge eigenschappen dezer (lieren. — Waarmede voe- den zich de kruipende dieren? — Waarom kunnen zij niet in het algemeen den naam van tweeslachtige dieren dragen? — Welk nut trekt de mensch van de kruipende dieren? — In hoeveel en welke orden worden de kruipende dieren verdeeld? Noem eenigc kenmerken van de orde der schildpadden. — Wat
is er inzonderheid tcu aanzien harer ademhaling op te merken? — Welke voorname geslachten behooren tot de schildpadden en geef en- kele bijzonderheden op van eenigc voorname soorten? Welke eigenschappen hebben de hagedissen? — Welke bijzondere
soorten behooren tot deze orde en tot welke hoofdgroepen behooren zij V Welke kruipende dieren maken de derde orde uit en waardoor on-
derschciden zij zich? — Zijn alle slangen vergiftig? — Hoe worden zij om die reden onderscheiden? — Welke zijn onder de niet en welke onder de wel vergiftige slangen te rangschikken? Wat is bijzonder eigenaardigs bij de kikvorschachtige krui-
pendc dieren op te merken? — Waardoor inzonderheid zijn de ha- gcdisachtige en slangvormigc kruipende dieren van de kikvorschachtige onderscheiden ? — Welke zijn de voornaamste soorten der kikvorsch- achtigc, hagedisachtige en slangvormigc kruipende dieren, en wat weet gij daarvan ? |
||||||
|
^s
|
|||||
|
ELFDE HOOFDSTUK.
Klasse der visschen; hunne verdceling in orden. — Orde der ste-
kclvhmigcn. — Orde der weekvinnigen. — Orde der steuren of glans- >chubbigen. — Orde der haaien en roggen of dwarsbekken. — Orde der lampreien of rondbekken. Hlasse «Ier visschen; hunne verrieeling- In or-
«len. De visschen, die de vierde klasse der gewervelde dieren vormen, leven allen in de zee of in zoet water. Zij hebben een hart, dat slechts twee holten heeft, éénc kamer en één boezem , en koud, rood bloed. De visschen ade- inen door kieuwen de lucht in, die zich in het water be- vindt. Deze kieuwen zijn dan
eens eene soort van franjes of ve- zels; dan weder, en dit meest- tijds, vliesachtige rijen schilfers, als de tanden van een kam te- gen elkander geplaatst en waarop de bloedvaten uitloopen. Deze . , rijen, ten netalle van vier, en bij
Kop van een viseli niet ," . . . . J
de kieuw. (\'e kraakbecnigen, b. v. de roggen
en haaien, ten getalle van vijf,
zijn boogsgewijze in de kieuwholte geplaatst. Het water,
dat de visschen bij elke ademhaling inzwelgen, om daaruit
de lucht te verzamelen, stroomt door de openingen, welke
de kieuwbogen tusschen elkander overlaten, weder naar
buiten; de kieuwvaatjes deelen de zuurstof aan het bloed
mede, het koolzuur wordt naar buiten gevoerd, en aldus
het aderlijk bloed in slagaderlijk veranderd. Ofschoon
verscheidene soorten geen meerdere lucht behoeven dan
die, welke het water bevat, vindt men ook eeuige, die
van tijd tot lijd aan de oppervlakte des waters de damp-
kringslucht komen inademen.
De meeste viscli30orten sterven korten tijd nadat zij het
water verlaten hebben, doordien de slijmige kieuwplaatjes op elkander plakken en de bloedsomloop daardoor gestremd wordt; andere, met kleine kieuwopeningen en dicht sluitende kieuwdeksels, als de aal en karper, bij welke tevens eene sterke slijmafscheiding plaats heeft, kunnen een geruimen tijd dit element ontberen. |
|||||
|
Si)
|
|||||||||
|
De meeste vissclien hebben zeer veel tanden zonder wortels,
die aan de gehemelte-beenderen, de kieuwbogen en zelfs op de tong zijn vastgegroeid, waardoor het bijna onmogelijk wordt, dat zij de prooi, die zij eens machtig zijn geworden, verliezen. Hunne tong is klein en bijna onbeweeglijk. De vinnen, de bewegingsorganen der visschen , bieden
|
|||||||||
|
Vinnen van Jen karper: a rugvin, b borstvin, c buikvin,
d aarsvin, e staartvin. |
|||||||||
|
eene groote verscheidenheid in vorm en plaatsing aan. Zij
worden onderscheiden in rug-, staart- en aarsvinnen, buik- en borstvinnen. Bij vele visschen, zooals bij de alen, ontbreken de buikvinnen. De staartvin, eenigszins waaiervormig, is bij alle verticaal geplaatst, zoodat zij hierdoor van de walvischachtige zoogdieren lichtelijk te on- derscheiden zijn. Behalve de vinnen bezitten de meeste vis- schen eene soort van vliesachtige en met lucht gevulde blaas, gewoonlijk de zwemblaas genaamd, die soms door eene buis gemeenschap heeft met de maag of den slokdarm, en door welker samenpersing of uitzetting de visch zich, zoo men beweert, soortelijk zwaarder of lichter maken, en dus naar welgevallen dalen of rijzen kan. Eenige visschen, vooral zulke, die op den bodem der zee leven, hebben die zwemblaas niet. In \'t algemeen is het lichaam der vis- schen met schubben bedekt, die nu eens als dakpannen over elkander geschoven, dan weder ver van elkander ver- spreid liggen. Van sommigen is de huid naakt of ook wel met een hard schild bedekt. De visschen planten zich voort door eieren, welker getal
verbazend groot is, zoodat eene enkele kuit soms honderd duizend eitjes bevat. Hunne zintuigen zijn weinig ontwikkeld; de oogbol is
bijna onbeweeglijk; hunne tong, dikwerf beenachtig, is al- |
|||||||||
|
90
|
|||||
|
leen aan het einde met een slijmvlies bekleed, zoodat zij
bijna creen smaak van het voedsel kunnen hebben. Het ge- voel is evenzeer gering, uit hoofde van de schubben of beenachtige plaatjes, waarmede hunne huid overdekt is. Daarentegen schijnt het reukorgaan bij eenige soorten meer ontwikkeld te zijn dan de overige zintuigen. Over \'t al- gemcen zijn zij gulzig van aard, zoodat zij het voedsel slechts inzwelgen; al hunne handelingen en bewegingen schijnen alleen plaats te hebben om hunne vraatzucht te bevredigen. Niet in staat om een hun dreigend gevaar te voorzien, kunnen zij slechts door eene snelle vlucht daaraan ontsnappen ; zij verschansen zich achter de klippen, of dui- ken in de diepte der zee en slijten hun eentoonig leven met het vervolgen hunner prooi of het ontvluchten hunner vijanden. Doch zijn hunne vermogens beperkt, is hun in- stinct zoo weinig ontwikkeld, zij bezitten daarentegen sier- lijklieid van vorm, en eene schoonheid en verscheidenheid van kleuren, die op duizenderlei wijzen op hunne regelma- tig geplaatste schubben weerkaatst worden. Onder de visschen leven eenigen in afzondering, anderen
in groote scholen bijeen; de eersten bepalen zich gewoonlijk uitsluitend tot de streken, waarin zij geboren zijn; de laat- sten, trek visschen genaamd, ondernemen jaarlijks aan- merkelijke tochten. Deze verhuizingen worden in bijna alle streken der wereld waargenomen; elk land kent zijne soor- ten, die zich slechts op bepaalde tijden en door bezwaarlijk te verklaren omstandigheden op zijne kusten ophouden, tenzij men deze zoeken wilde in de noodzakelijkheid, waarin zij zich bevinden om zich overvloediger voedsel te verschaffen of oorden op te zoeken, die geschikter geacht worden om aldaar hunne eieren neder te leggen. De meeste komen in zulke dichte scholen, dat zij, als ware het, uitgestrekte banken vormen en voor de visschers eene gemakkelijke prooi wor- den. Tot de trekvisschen, die jaarlijks onze wateren be- zoeken, kan men brengen den haring, den makreel, de sprot en de ansjovis. De visschen, en vooral de zeevisschen, verschaffen eene
gezonde en voedzame spijze; de visscherij maakt, vooral in ons land, een belangrijken tak van handel en bestaan uit, die duizenden brood verschaft. Men denke slechts aan de haringvisscherij en de walvischvangst, die goudmijnen der Nederlanders in vroeger tijden. In de laatste jaren is men |
|||||
|
91
|
|||||
|
op den vernuftigen inval gekomen, de eitjes der meest ge-
zochte en smakelijkste riviervisselien op kunstmatige wijze in vijvers te laten ontwikkelen: deze wijze van voortplanting wordt de kunstmatige vi sclitee 11 genoemd. De klasse der visschen is zeer talrijk. Zij worden in
twee groepen verdeeld , naar den aard van hun geraamte, dat dan eens uit harde, kalkachtige, dan weder uit weeke , buig- zame beenderen bestaat; de eerste groep wordt doorgaans die der beenvisschen, de laatste die der kraakbeen- visschen genoemd. Groep der beenvUsctten* Deze wordt gewoonlijk
in vier orden verdeeld, waarvan die der s te kelv in n ige n en der weekvinnigen de voornaamste zijn. Orde der stekelvinnigen. Hiertoe behooren een
aanzienlijk getal visschen met kamvormige kieuwen en meestal harde, spitse rug- en aarsvinnen; de buik vinnen, die door- gaans insgelijks een puntigen straal hebben, zijn dikwijls voor of onder de borstvinnen geplaatst. Tot deze orde brengt menden pieterman of stekeldraak, die zich in den Oceaan en in de Middcllandsche zee ophoudt; de laatste naam wordt hem gegeven, doordien hij aan het uiteinde der vin- nen met scherpe stekels gewapend is; hij heeft nagenoeg den vorm van den makreel en behoort tot die visschen, welke een geruimen tijd buiten het water kunnen leven. Zijn vlecsch is aangenaam van smaak, en bijna evenzeer gezocht als dat van den zeebarbeel, die zich insgelijks in de Middcllandsche zee ophoudt. De oude Romeinen waren zoo zeer op dezen visch gesteld, dat zij hem tot verbazend hooge prijzen kochten en in hunne vijvers onderhielden. De makreel is buigzaam van lichaam en met kleine
schubben voorzien; zijn rug, doorgaans blauw met zwarte, golvende strepen. Hij behoort tot de trekvisschen, die op gezette tijden en bepaaldelijk van Mei tot Augustus de kusten van den Oceaan bezoeken; zijne vangst is een zeer winstgevende tak van nijverheid. Hij wordt zoowel versch als gezouten gegeten. Van meer belang nog is de t o n ij n , die gewoonlijk de grootte van één tot twee el bereikt. De vangst van dezen visch, die tot de hooge oudheid op- klimt, is thans hoofdzakelijk tot de Middcllandsche zee beperkt. Om de tonijnen te vangen, drijft men hen in groote menigte in |
|||||
|
!)2
|
|||||||
|
netten, waarna zij met spietsen en harpoenen worden af-
gemaakt. De zwaardvisch onderscheidt zich vooral van de ove-
rige visschen dezer orde door de sterke verlenging van het |
|||||||
|
Kop van eeu zwaardvisch.
|
|||||||
|
bovenkaakbeen, dat den vorm van een zwaard heeft. Hij
bewoont de Noord- en Oostzee, waar hij voor de grootste visschen, ja zelfs voor den walvisch,. een niet te verachten vijand is. Gewoonlijk bereikt hij eene lengte van vijf of zes el. — De klautervisch uit Zuid-Amerika heeft achter zijne lange kieuwplaten eene verzamelplaats van wa- ter, waardoor hij in staat is een geruimen tijd buiten het water te blijven. Men ziet hem dikwijls een eind ver van den oever tegen de boomen opklauteren. Het loods- mannetje, welks lengte zelden die van drie palm te boven gaat, volgt de schepen om op de weggeworpen voor- werpen te azen. Daar de haai dezelfde gewoonte heeft, beweren de matrozen, dat dit vischje, overigens zoo aan- merkelijk van hein onderscheiden, hem tot gids dient: doch deze meening berust op vrij losse gronden. Tot de zoetwatervisschen van deze orde behooren de baars,
de post en het stekelbaarsje. De eerste, ook bij ons zeer bekend, wordt uit hoofde van den fijnen smaak van zijn vlecsch zeer gezocht. Hij is licht te herkennen aan zijn dubbelen en stekeligcn rugvin en aan zijne dikke, harde schubben. Orde «Ier weekvinnigen. Zij hebben, evenals de
stekelvinnigen , een becnig geraamte, doch meerendeels samen- gestelde, weeke en buigzame vinnen. De merkwaardigste van deze orde zijn: de haring, die aan den vorm van zijn kop, zijn plat lijf en zijn eenigermate getanden buik licht te herkennen is. Zoo men beweert, doet hij jaarlijks een |
|||||||
|
93
|
|||||
|
verren tocht, verlaat de poolzeeën en bereikt tegen den zo-
mer de Engelsche en Fransche kust. Daar men de haringen tot hier toe in de Behringstraat en de Zee van Kamschatka nog niet heeft aangetroffen, vermeenen sommigen niet zon- der grond, dat zij zich bij banken of scholen in de diepte der zee ophouden en in het voorjaar omstreeks den tijd, waarop zij hunne kuit schieten, opstijgen. Om deze reden wordt de haring tegenwoordig niet rechtstreeks als trekvisch aangemerkt. De haring wordt gerookt of gezouten; de eerste is bij ons onder den naam van bokking bekend. Sedert willem beukelsz. van Biervliet eene verbeterde wijze van haringkaken en zouten heeft uitgevonden, kan geen ander volk met het Netlerlandsche in de bereiding van den haring wedijveren. — De sardijnen en de ansjovis zijn aanmerkelijk kleiner clan de haring; hare vangst brengt ins- gelijks aanzienlijke voordcelen aan; de Bergsche ansjovis is, wegens haar aangenamen en fijnen smaak, algemeen gezocht. Eene soort van sardijn levert,gerookt,de smakelijke sprot op. De kabeljauw wordt in de noordelijke zeeën der oude
en nieuwe wereld, aan den ingang van het Kanaal, bij Ierland en voornamelijk in de omstreken der bank van Terre- Neuve in overvloed gevangen. Keeds in de eerste dagen der lente zijn die zeeën met schepen overdekt, die ter kabel- jauwvangst zijn uitgezonden. Deze visschen worden alsdan soms in zoo groote menigte aangetroffen, dat naar de be- wering van sommigen, een enkel matroos wel eens 3 ;\\400 kabeljauwen op één dag gevangen heeft. Zij vermenig- vuldigen zich sterk ; men wil, dat de kuit van den kabel- jauw niet minder dan 9 millioen eieren bevat. De kabel- jauw wordt versch, gedroogd of gezouten gegeten. De gedroogde is onder den naam van stokvisch, de gezou- ten onder den naam van zoutevisch bekend; beide wor- den naar alle oorden der wereld verzonden. Uit de lever wordt eene in de geneeskunde zeer gezochte traan (lever- traan) getrokken. — De schclvisch, vrij algemeen be- kend, is ook aan onze kusten niet vreemd. Zijn vleesch is aangenaam van smaak en licht te verteren. De tarbot, tong, bot, schol en schar behooren tot
hetzelfde geslacht en dragen den naam van platvis- schen. Zij hebben een samengedrukt lichaam in den vorm eener schijf en kunnen slechts op de eene zijde lig- gende, zwemmen. Deze naar beneden gekeerde zijde is |
|||||
|
94
|
|||||
|
wit of geelwit van kleur; tle bovenzijde donker en bij eenige
soorten, b. v. de schol, gevlekt. De beide oogen zijn op eene dier zijden geplaatst. De rug- en aarsvin loopen van de oogen tot den staart, terwijl de buikvin daarentegen zeer klein is. Hunne vangst gaat met meer moeite ge- paard dan die van den haring, omdat zij zich veelal in de diepte ophouden en zelden aan de oppervlakte van het wa- ter komen. Allen verschaffen een gezond voedsel; de schol en schar worden ook gedroogd gegeten. De zalmen zijn lichtrood van kleur en aangenaam van
smaak. Zij leven bij scholen in de noordelijke zeeën, van- waar zij zich jaarlijks naar de gematigde luchtstreek begc- ven en in de lente dikwijls tegen den stroom op de rivieren bestijgen om hunne eieren te leggen. — De forel, een smakelijk vischje, wordt in de koude bergwateren, en soms ter hoogte van 1800 el aangetroffen. Zij houdt zich ook in rivieren en meren op; haar vleesch, even smakelijk als dat van den zalm en zelfs lichter te verteren , wordt door velen voor eene lekkernij gehouden. — De elft bevindt zich in bijna alle zeeën, en begeeft zich, evenals de zalm, op gezette tijden in zoet water. Ook de zalm-en clftvangst op onze rivieren brengt velen aanmerkelijke voordeden aan. De Schoonhovensche zalm heeft eene bijzondere vermaard- heid verkregen. De zeeaal is soms meer dan twee el lang; hij is gulzig
en wreed en geducht voor de bewoners der zeeën, die hij bezoekt. Ofschoon zijn vleesch blank en vast is, wordt hij weinig gezocht. — De moeraal was een der meest ge- liefkoosde spijzen der Romeinen, en wordt in de Middel- landsche zee overvloedig aangetroffen. — De beef- of sid- deraal, die een slang- of aalvormig lichaam heeft, houdt zich in de zeeën en stroomen van Zuid-Amerika op. Hij bezit het vermogen den dieren, die hij aanraakt, hevige schokken mede te deelen, hetgeen men toeschrijft aan de werking der electriciteit; dit verschijnsel houdt echter op zoodra hij dood is. Tot de zoetwatervisschen dezer orde behooren: de k a r-
per, van boven groen, van onderen witaehtig, met twee kleine baarden aan eiken hoek der bovenkaak. De karpers kunnen zeer oud worden, in welk geval zij eene aanzien- lijke grootte bereiken; zij worden in vijvers aangekweekt, waarin zij lichtelijk hun voedsel vinden. —De barbeel of |
|||||
|
96
|
|||||
|
baardvisch, die in stroomend water overvloedig gevon-
den wordt, draagt zijn naam naar de vier baardjes aan het bovenkaakbeen. Zijne gewone grootte is van drie tot vier palm en zijn vleesch is, evenals dat van den kar- per, een gezond voedsel. — De snoek, die zeer gulzig en verslindend van aard is, wordt uit dien hoofde de haai der zoete wateren genoemd; hij verslindt allerlei visch en valt zelfs grootere vischsoorten aan, dan hij zelf is. Zijne lengte bedraagt soms vijf, zes of meer palmen; zijn snuit is lang, stomp en eenigermate ineengedrukt, en zijn muil, tot aan de oogen opgespleten, is met zeer scherpe tanden gewapend. Zijn vleesch is vast, maar wordt om de me- nigte fijne graten niet zeer gezocht. — De alen, welker huid glad, dik en buitengewoon glibberig is, houden zich bij voorkeur in zoete en modderige wateren op; de vorm van hun lichaam heeft veel overeenkomst met dat der slang ; hun vleesch, dat zeer smakelijk is, bevat vele vetdeelen en is uit dien hoofde niet licht te verteren. De aal is de eenige visch, die levende jongen ter wereld brengt. Groep der hraakbeenvisschent Men onderscheidt
in deze groep drie orden: de steuren of glansschub- bigen, de haaien en roggen of dwarsbekken en de lampreien of rondbekken. Orde der steuren» Deze orde bevat slechts ééne be-
langrijke soort. Hunne kieuwen zijn vrij en met een deksel voorzien. Zij hebben zoowel borst- als buikvinnen. De steur, die twee, drie en soms meer ellen lang is, bewoont den Oceaan, de Middellandsche zee en de Kaspische zee; soms dringt hij tot diep in de rivieren door, vooral in het noorden van Europa. Het vleesch van dezen visch, gezou- ten of gemarineerd, maakt een aanmerkelijken tak van han- del uit; zijne gedroogde huid vervangt, bij sommige onbe- schaafde volksstammen van het Noorden, het vensterglas; zijne kuit, gezouten en toebereid, is eene in Rusland en Zweden geliefkoosde spijs, die onder den naam van ka- viaar bekend is; van zijne zwemblaas wordt het bekende visch lijm vervaardigd, waarmede de lijm gezuiverd wordt. Orde der haaien en roggen» Hiertoe brengt men
de visschen, welker kieuwen aan de huid vastgehecht, en |
|||||
|
9fi
|
||||||||
|
bij welke de hoofdbeendercn aaneengegroeid zijn. Htm bek is
onder aan den kop geplaatst. Hun lijf is langwerpig of kegel- vonnig. Zij zijn van geene zoogenaamde zwemblaas voorzien. De baai beeft een sterken, gevlcescbten staart, door- dringende oogen en scberpe tanden. Hij wordt in bijna alle zeeën gevonden, volgt de schepen en valt gulzig op alles aan wat men wegwerpt. Zijn bek en keel zijn zoo ruim, dat hij zijne prooi, hoe groot die soms ook wezen moge, in eens doorzwelgt. Zoowel zijne vraatzucht als de verbazende kracht, die hij kan uitoefenen, maakt hem voor de zeevarenden zeer geducht. Hij bereikt soms eene lengte van negen en tien cl. — De zaagvisch, dien men met |
||||||||
|
Kop van een zaagvisch.
|
||||||||
|
den znaardvisch niet moet verwarren, heeft aan den kop een
vooruitstekend becnig verlengsel, dat aan beide zijden met spitse en scherpe tanden voorzien is. Met behulp van deze zaag schroomt hij niet de grootste zeemonsters, als de wal- visschen, dolfijnen en walrussen aan te vallen, en menig- maal blijft hij overwinnaar in deze woedende gevechten. Hij wordt vooral in de noordelijke zeeën aangetroffen. De rog is kenbaar aan zijn platgedrukt lichaam, dat
den vorm eener schijf heeft; zijn staart maakt een kenne- lijk afgescheiden lichaamsdeel uit, terwijl zijne bruine, lang- werpige en lederachtige eieren zich bijzonder onderscheiden en den naam van zeemuizen dragen. De witte rog behoort, tot de grootste soorten; zijn staart is met twee sterke en puntige dorens voorzien ; de s p ij k e r r o g is om de deugde- lijkheid van zijn vleesch het meest gezocht. — De sidder- rog is merkwaardig wegens zijn electriek vermogen, waar- mede hij andere visschen bedwelmt of doodt. Orde der lampreien. Deze onderscheiden zich door
|
||||||||
|
97
|
||||||||
|
haren cirkelvormigen bek, den gerekten vorm van haar
lichaam, waardoor zij veeleer het voorkomen van eene slang dan van een visch hebben, en door hare gewoonte om zich aan de voorwerpen, die zij onder het water ontmoeten, vast te hechten. Vandaar dat zij welecns den naam van rondbekken en znigvisschen dragen. De lampreien of prikken hebben noch buik-, noch
borstvinnen; hare tong en lippen zijn met verscheidene rijen kleine tanden gewapend. Dicht bij den kop hebben zij aan elke zijde gewoonlijk zeven kieuwopeningen; de kieuwen hebben den vorm van zakjes, waardoor het water bin- nendringt om zich door de kieuwopeningen te ontlasten. Haar vleesch is niet minder smakelijk dan dat van den aal. De zeelamprei houdt zich in de Middellandsclie zee op; de rivierlamprei, die doorgaans eene halve el lang is, wordt in vele zoete wateren gevonden. |
||||||||
|
VRAGEN.
Waardoor onderscheiden zich de visschen van de vroeger behandelde
dieren? — Geef in eenige bijzonderheden eene beschrijving van kieu- wen en van de werking dezer organen. — Waardoor is het voor som- mige visschen mogelijk nog eenigen tijd buiten het water te leven? — Welke vinnen vindt men bij den visch? — Waartoe dient waarschijn- lijk de zwemblaas bij de visschen? — Waardoor planten zich de vis- clicn voort? — Wat weet gij ten aanzien van de werking der ver- schillende zintuigen bij de visschen? — Wat is bekend omtrent de leefwijze der visschen en in welke afdeelingen worden zij te dezen aan- zien onderscheiden? Welke voordeden trekt de mensch van de visschen*
In welke hoofdgroepen worden de visschen onderscheiden ? — Welke algemcene kenmerken kunt gij ter onderscheiding dezer hoofdgroepen opgeven? — Hoc worden de been visschen onderscheiden? — Waar- door is ieder dezer onder-afdeclingen gekenmerkt? — Noem de voor- naamste stekel vinnig e visschen en geef van ieder hunner eenige bijzonderheden op. — Doe zulks ook omtrent de weekvinnigen. — Hoe worden de kraakbeenvisschen onderscheiden? — Geef eenige voorbeelden van ieder dezer orden. |
||||||||
|
5
|
||||||||
|
98
|
|||||
|
TWAALFDE HOOFDSTUK.
Tweede hoofdgroep: de gelede of ringdicren; hunne verdeeling ii<
klassen. — Klasse der insecten; hunne vcrdeeling in orden. — Orde der schildvleugeligen. — Orde der rechtvleugcligcn. — Orde der half- vlcugeligen. — Orde der pecsvleugeligen. — Orde der vliesvleugeli- gen. — Orde der schubvleugclisen. — Orde der tweevleugeligen. ■— Orde der parasieten of woekcrinsecten. — Orde der duizendpooten. tweede hoofdgroep. De gelede of ringdieren.
J)e gelede of ringdieren vormen de tweede hoofd-
groep van het dierenrijk. Zij hebben geen inwendig ge- raamte. Hun lichaam wordt gevormd door eene reeks van ringen of geledingen, die in of tegen elkander sluiten en bij de meesten door eene harde huidscheede omgeven zijn, welke te zamen de bewegingsorganen dezer dieren uit- maken. Aan deze ringen zijn de spieren vastgehecht. Eeni- gen leven in de lucht of op het land, anderen in het wa- ter. De ademhaling geschiedt bij de eersten door lucht- buizen, bij de laatsten door middel van kieuwen. Gewoonlijk verdeelt men de gelede dieren in vijf klassen:
de gekorven dieren (insecten), de spinachtige dieren, de schaaldieren, de wormen en de rader- diertjes. Klasse der insecten; hunne verdeeling in or-
den. De insecten vormen ontegenzeggelijk eene der merk- waardigste klassen van het dierenrijk. Zij ademen door lucht- buizen, hebben oogen en boven den mond op het hoofd sprieten of voelhorens, die uit een zeker getal gele- dingen bestaan; ook zijn zij doorgaans van zes pootcn voor- zien. Een der belangrijkste kenmerken van de meeste insecten is, dat zij, alvorens tot hun volmaakten toestand te ge- raken , eene min of meer volledige gedaante-verwisseling on- dergaan. Zij komen in de gedaante van een worm of rups uit het ei te voorschijn , en worden in dien staat ma s- kers of larven genaamd. Het masker wordt weldra eene pop of nimf, en in dezen nieuwen toestand blijven de in- secten bijna geheel onbeweeglijk, zonder cenig voedsel te behoeven. Dan eens heeft de pop geen ander omkleedsel |
|||||
|
99
|
||||||||
|
dan de verdroogde huid van het masker; dan weder is zij
besloten in een tonnetje of weefsel, waarin zij zich zelve |
||||||||
|
Volledige gedaante-verwisseling van den zijdeworm, a masker of
rups, b tonnetje, c pon, d het wijfje. |
||||||||
|
heeft ingesponnen, of zij verbergt zich in den grond of in
vermolmd hout. In dezen staat van onbeweeglijkheid of schijndood ontwikkelen zich de organen, die het volko- men insect moeten vormen, en weldra ziet men het zijn omhulsel afwerpen en als een gevleugeld insect te voor- schijn komen. De zijdeworm biedt ons een der merkwaar- digste voorbeelden van eene volledige gedaante-verwisseling aan. Het lichaam der insecten is uit drie voorname deelen
samengesteld: het hoofd, de romp of het borststuk en het achterlijf. Het hoofd bevat de oogen, de voelhorens en den mond. Indien de oogen uit eene vereeniging van een ver- bazend groot getal zeshoekige vakjes (bij de meikevers meer dan acht duizend) bestaan, zoo worden zij samengesteld genoemd; deze zijn onbeweeglijk aan beide zijden van den kop geplaatst. Liggen daarentegen de oogen, ten getalle van drie of twee, vooraan op den kop, zoo dragen zij den naam van enkelvoudige oogen. Eenige insecten hebben behalve de samengestelde oogen ook enkelvoudige, die zich slechts als stipjes vertoonen; andere hebben alleen samen- gestelde of enkelvoudige oogen. De mond, welks samen- stel verwonderlijk is, bestaat uit eene bovenlip, twee zijde- lingsche bovenkaken, twee onderkaken en eene beweeglijke 5*
|
||||||||
|
100
|
|||||
|
onderlip. Bij insecten, die het honigsap uit de bloemen
zuigen, zijn de ondcrkaken en de onderlip ineengesmolten tot eene lange sleuf of zuigtoestel, dat in de kelken der bloemen gestoken en weder teruggetrokken kan worden. De romp of het borststuk scheidt het hoofd van het ach-
terlijf; hij draagt de pooten en de vleugels, indien deze laatste aanwezig zijn. De pooten, die uit verschillende ge- ledingen bestaan, hebben eene heup, eene dij, een been en een voet, die op zijne beurt verschillende door gewrich- ten verbonden geledingen bevat, welke naar de bestemming- van het insect, met haken, zwemvliezen of klauwen voorzien zijn. De vleugels zijn of vliesachtig en doorschijnend, als bij de vliegen, of ondoorschijnend en alsdan meesttijds fraai gekleurd, als bij de vlinders; in dit geval zijn zij met kleine schubben overdekt, die als de pannen van een dak over elkander liggen. Het achterlijf, doorgaans het aanmer- kelijkste in omvang, is soms van bijpootcn voorzien en ein- digt veelal in een angel of eene boor; van den eersten bedient het insect zich als verdedigingsmiddel; met behulp van de laatste boort het gaten in den grond om daarin zijne eieren te leggen. Van al de gelede dieren bezitten de insecten de best ont-
wikkelde zintuigen; zij schijnen althans de vijf zinnen te bezitten, die aan de meer verheven diersoorten eigen zijn, ofschoon het tot hier toe onbekend is welke organen hun daartoe behulpzaam zijn. Het gezicht is het meest volmaakte; de voelhorens, zeer verschillende van vorm, worden vrij al- gemeen voor het orgaan van den reuk , zoowel als van het gevoel gehouden. De luchtbuizen of werktuigen voor de ademhaling zijn kleine veerkrachtige kanalen inct uitwendige openingen, ten getalle van 8 tot 10 aan weerszijden van het lichaam geplaatst, die door de uitzetting en samentrekking van het achterlijf de in- en uitstrooming der lucht toelaten en bevorderen. De insecten leggen hunne eieren op planten en vruchten,
op de schors der boomen of in den grond, doch altijd in de nabijheid van die voorwerpen, welke het masker tot voedsel moeten dienen. De verbazende verscheidenheid, die men in het samenstel
der insecten opmerkt; de eigenaardige organen, welke zij bezitten en die zoo geheel aan elks bijzondere bestemming be- antwoorden; de volmaakte evenredigheid in de bewerktui- |
|||||
|
101
|
|||||
|
ging dezer diertjes; hunne belangwekkende leefwijze en hun
bewonderenswaardig instinct zijn even zoovele wonderen, die ons verbazen, maar die tevens geschikt zijn om onze gedachten te doen opklimmen tot den Schepper aller din- gen, wiens oneindige wijsheid en macht zich zelfs in de kleinste wezens openbaren. De klasse der insecten, die zeer talrijk is, kan men in
de volgende orden onderscheiden : de schildvleugcligen, de rech t vleugel igen, de halfvleugcligen, de pees- vleugeligen, de vliesv leugeligen, de se hu bvleu- geligen, de tweevleugeligen, de parasieten of w o ek e r ins eet en, en de duizendpoot en. Orde tier scliildvleii|religen. Deze orde bevat al
de zoodanigen, die vier vleugels hebben, waarvan de beide bovenste, dek se bilden genaamd, meer of minder hard, leder- of hoornachtig zijn en tot dekking dienen der on- dervleugels , die in den staat van rust opgevouwen onder de dekschilden verborgen liggen. Zij hebben meestal samen- gestelde oogen, en zes pooten, die evenals de sprieten uit verscheidene geledingen bestaan. De insecten dezer orde zijn meircndeels met fraai gekleurde schilden voorzien en uit hoofde van hun lederachtig omhulsel gemakkelijk te bewaren. Tot deze orde behooren: De algemeen bekende meikever, waarvan het masker,
de witte worm, gedurende drie jaren in den grond leeft, des winters in een staat van verdooving verkeert en in de lente ontwaakt om in velden en tuinen de grootste verwoes- tingen aan te richten. Hiermede verwant is ook de goud- kever of gouden tor. — De Spaansche vlieg, die zich vooral in warme landen ophoudt, schittert met een juetaalglanzig, groen dekschild; zij wordt gebruikt tot het vervaardigen van trekpleisters, daar zij het vermogen bezit eene hevige ontsteking der huid te weeg te brengen. De Spaan- sche vliegen eten bij voorkeur de bladen der seringen en esscheboomen. Het on zen-lieven-Heers-haantje is een halfrond insect, dat niet veel meer dan vijf of zes streep groot is en op bladluizen aast. Niet minder bekend is het glim • of Joh annes • wor m p j e,
wegens zijne lichtgevende eigenschap. Niet zelden wordt het des avonds langs de heggen of in de tuinen aangetrof- fenj voorts de schal e bij ters met groote voelhorens en |
|||||
|
102
|
|||||
|
uitstekende bovenlippen, van welke laatste zij zich bedie-
nen om het hout der boomen te doorboren, ten einde er hunne eieren in te leggen. — De kalander of koren- worm is bekend wegens zijne vraatzucht en de schade, die hij op de korcnzolders in het graan aanricht; het masker van dit insect is wellicht nog schadelijker dan het insect zelf. — Du houtworm, waarvan het masker de planken vloeren en meubels doorknaagt en daarin fijne ronde gaatjes maakt, houdt zich dikwijls in houten muurbekleedingen op en maakt daarin soms een geluid, dat veel overeenkomst heeft met het tikken van een horloge ; onwetendheid en bij- geloof houden dit tikkertje voor onheilspellend. — De boktor is merkwaardig om zijne lange voelhorens en zijne schitte- rende kleuren. Hij heeft eene snelle vlucht en houdt zich in boomstammen op, onder welker schors hij zijne eieren legt. Orde der rechtvleugeligen. Deze orde draagt dien
naam, omdat deze insecten de onderste of vliezige vleugels in de lengte en waaiervormig opplooien; de voorste vleu- gels , die doorgaans klein zijn, dienen gedeeltelijk totdekschild. Hunne oogen zijn samengesteld, en hunne pooten zijn of tot loopen 6f tot springen ingericht. Hunne gedaante-ver- wisseling is onvolmaakt; bij hun ontstaan gelijken zij na- genoeg op het volkomen insect, doch hebbun alsdan nog geene vleugels. Zij leven bijna allen van planten en rich- ten soms, wanneer zij sterk vermenigvuldigen, in warme landen groote schaden op de velden aan. Hiertoe behooren de sprinkhanen, wier lange achtcr-
pooten geheel tot springen zijn ingericht. Eene dezer soorten, onder den naam van trek sprin k haan ook in Europa bc- kend, valt soms bij geheele zwermen op de akkers neder en vernielt in weinig tijds al het gewas. — De huiskre- kcl of het heimpje plaatst zich bij voorkeur achter schoor- steenplaten, waar zijn centoonige kreet zich regelmatig tot vervelens toe laat hooren. — De m ol krekel of aardkre- k e 1 laat zich van den huiskrekel gemakkelijk onderscheiden door zijue getande pooten; ofschoon hij zich met insec- ten voedt, is hij niet minder eene plaag in de tuinen, daar hij zich holen onder den grond graaft en de wortels der planten doorknaagt. — De oorworm is een vrij onscha- delijk insect; het verhaal, dat hij zou trachten in het oor en hoofd in te dringen, is overdreven en weinig minder dan |
|||||
|
103
|
|||||
|
een vooroordeel; gewoonlijk houden zij zich bij menigte on-
der steenen op of dringen in de kelken der bloemen. — De kakkerlak is vraatzuchtig, en de verwoestingen, die vooral de Amerikaansche in de lading van schepen aanricht, zijn genoegzaam bekend. Orde der halfvleugelig-en. De insecten dezer orde
hebben, in plaats van kaakvoelers, drie harde en puntige borstels aan den mond, die tot steken en zuigen zijn in- gerieht, en waarmede zij de huid der dieren of het buiten- weefsel der planten doorboren om zich met het sap te voe- den. Hunne vleugels, vier in getal, zijn vliezig, en alleen de voorste zijn halfschilden. Eenige insecten dezer orde hebben geene vleugels. Zij hebben allen zes pooten en kleine samengestelde oogen, meestal met drie of twee enkel- voudige. Hunne gedaante-verwisseling is onvolkomen. Tot deze orde brengt men: den boomkrekel, kenbaar
aan zijn korten en breeden kop en lange, doorschijnt ude vleugels. Het orgaan dezer dieren, waardoor zij een geluid maken, dat zeer oneigenaardig het gezang der krekels genoemd wordt, zetelt, doch uitsluitend bij de manne- tjes, in twee stemholten aan den eersten ring van het achterlijf, waarover een elastisch vlies gespannen is. Het wijfje legt met behulp van haar boorangcl hare eieren in boomtakken en boomstammen en sterft kort daarna. — De boom- of bladluizen, waarvan de rozcbladluis zeker algemeen bekend is, planten zich verbazend snel voort j zij voeden zich met het sap der bladen; hare verbazende vermenigvuldiging is dikwerf voor den groei der planten zeer nadeelig. De meesten hebben aan het achterlijf twee buisvormige kanaaltjes, waaruit een zoet sap vloeit, ho- n i g- of meeldauw gcheetcu, waarop de mieren zeer verlekkerd zijn. — Menigwerf ziet men in het voorjaar en in den zomer op sommige struiken en planten een wit schuim, doorgaans koekoek s peeksel, k i k k erschu im of lentespog genoemd. Dit schuim is het sap der jilan- ten, dat een klein diertje, de vloosprinkhaan of het ach uimbeestje als masker uitzuigt en als schuim van zich geeft; zoodra zij hunne laatste verandering van huid ondergaan hebben, verlaten zij hun verblijf als gevleugeld insect. — De Amerikaansche schildluis leeft op den nopal, eene soort van cactus. Dit insect verschaft de fraaie |
|||||
|
104
|
|||||
|
roode kleur, die wij onder den naam van konzenielje,
scharlakenverf of karmijn kennen. — Tot deze orde behoort ook de weegluis met een zeer plat lijf, die zich vooral in bedsteden, matrassen en plooien van bedgordij- nen ophoudt, of zich achter het behangsel en schotwerk der muren verbergt. Zij kondigt hare tegenwoordigheid aan door den onaangenamen reuk, dien zij van zich afgeeft, en door haar pijnlijken beet. Het beste middel tot uitroeiing van dit lastig en walglijk insect is cene onafgebroken vervol- ging en voortdurende reinheid. Orde der peesvleugelifren. De insecten dezer orde
hebben vier naakte, vliezige, geaderde en veelal doorschij- nende vleugels, en fijne, borstelige sprieten. De wijfjes heb- ben geen angel. Allen zijn van zes pooten voorzien en hebben samengestelde benevens drie of twee enkelvoudige oogen. Bij enkele soorten is de gedaante-verwisseling vol- komen. Tot de orde der pecsvleugeligen behooren: De glazen maker of het juffertje, die gestadig om de
vijvers en langs de oevers der rivieren iladdert en zijne eie- ren legt op de planten, die op het water drijven. Hij on- dergaat verscheidene veranderingen van huid. Het masker aast vooral op andere kleine insecten. —De mierenleeuw maakt in den staat van masker een trechtervormig gat in het zand , waarin hij zich in hinderlaag legt om de insec- ten, die er in vallen of zich er in wagen , met zijne onder- kaken, die den vorm eener nijptang hebben, te grijpen en te verslinden. — De dag vliegen, ook onder den naam van haft, oeveraas bekend, leven in het laatste tijdperk van haar bestaan slechts één dag, doch als masker soms twee en drie jaren. — De termiten, gewoonlijk witte mieren genoemd, houden zich bij menigte op in de kun- stige woningen, die zij uit klei en aarde soms tot de verba- zende hoogte van drie en meer el opwerpen. Elke maat- schappij bevat een koning, eene koningin, arbeiders en sol- daten ; de arbeiders voeren het werk uit; de soldaten die- nen te hunner bescherming. Deze insecten zijn met sterke onderkaken voorzien, waarmede zij zelfs zwaar timmerhout doorboren en aldus groote schade aan gebouwen en schepen toebrengen. Zij worden vooral onder de keerkringen, doch ook in Frankrijk en andere landen van Europa gevonden. |
|||||
|
105
|
|||||
|
Orde der vliesvleitjfelijjpn De vlicsvleugelige in-
secten dragen dien naam naar de vliezige, eenigszins gea- derde vleugels, van welke de achterste altijd kleiner en min- der geaderd zijn dan de voorste. Zij zijn van kaken en beweeglijke, draadvormige zuigers voorzien, waarmede zij zachte of vloeibare stoffen tot zich trekken ; de maskers, door- gaans wormen of maden, azen op dierlijk voedsel. Zij hebben zes pooten en groote, samengestelde benevens drie enkel- voudige oogen. Hunne gedaante-verwisseling is volkomen. Vele dezer insecten leven in maatschappijen, welker vol- maakte inrichting onze hoogste bewondering verdient. Aan het hoofd dezer laatste staan de nuttige en nijvere bijen, die ons den smakelijken honig verschaffen. Hare republiek bestaat uit een wijfje, oneigenlijk koningin gehceten, daar zij geene bevelen geeft; uit zeven- of achthonderd mannetjes, die den naam van hommels dragen en geen angel bezitten, benevens uit vijftien of zestien duizend werk bij en, eene kleinere soort, van angels voorzien. De koningin heeft geen andere bezigheid dan eieren te leggen; zij is het voorwerp van de zorg en oplettendheid der an- dere bijen en duldt geene mededingster naast zich. Bevin- den er zich meerdere koninginnen bij een zwerm, zoo worden zij gedood ; soms verlaten zij vrijwillig den zwerm om een nieuwen te vormen met de bijen, die haar vol- gen. De hommels blijven niet duurzaam bij den zwerm; tegen het midden van den zomer worden zij, als onnutte wezens, verjaagd of gedood. Zoodra de bijen eene geschikte woning gevonden hebbeu,
b. v. een hollen boom, de spleten van een ouden muur of de korven, die de mensch haar tot woning bestemd heeft, verzamelen de werkbijen eene wceke en harsachtige stof, maagdenwas genoemd, uit de knoppen der boomen en planten, om daarmede de openingen en spleten van haar verblijf zorgvuldig te sluiten. Vervolgens bouwen zij hare regelmatige, zeshoekige celletjes, deels bestemd om den ho- nig te ontvangen, deels om de eieren op te nemen. Het was, dat zij tot dien arbeid bezigen, is het stof van de meeldraden der bloemen, dat in hare maag eene bijzondere verwerking ondergaat, vervolgens door haar uitgeworpen en met de pooten gekneed wordt. De honig is niets anders dan de suikerstof der bloemen, die in de eerste maag van dit insect verwerkt en in de cellen uitgestort wordt. 5**
|
|||||
|
106
|
|||||||
|
Een gedeelte van dezen honig dient den bijen, tot voedsel;
een ander gedeelte wordt in de bovenste cellen van den korf geplaatst, om gedurende den winter in de behoeften van den zwerm te voorzien. Deze voorraad wordt zorgvul- dig met eene laag was overdekt *. Nadat de koningin hare eitjes in de cellen gelegd heeft
en deze maskers geworden zijn, worden zij door de werk- bijen verzorgd, totdat zij volkomen ontwikkeld zijn. Dit masker wordt weldra eene pop en na verloop van weinige dagen eene bij, die onmiddellijk in de werkzaamheden harer gezellinnen deelt. De wespen gelijken, wat den vorm des lichaams be-
treft, op de bijen en leven insgelijks in maatschappijen of zwermen. Dan eens graven zij haar nest in den grond, dan weder plaatsen zij het tegen of in een boomstam, of hangen het aan een boomstam op. In het voorjaar zijn de wijfjes het talrijkst; zij arbeiden alsdan gezamenlijk aan de vergrooting van het nest; in den herfst zijn ook d£ hommels en arbeiders voltallig, doch slechts voor korten tijd, daar deze zich kort daarna verspreiden of door koude omkomen. De hommels zijn kenbaar aan hun zwaar en wollig lichaam en door het gegons, dat zij met hun snuit maken. De wespen zijn met een stevigen angel gewapend en leven voornamelijk van andere insecten en vruchten. — De mieren leven insgelijks in vereenigingen en graven zich nesten in den grond, vestigen hare woon- plaats in holle boomstammen, of werpen den grond tot eene voor deze dieren aanmerkelijke hoogte op; soms zijn deze nesten van verscheidene verdiepingen voorzien, en zoo kunst- matig ingericht, dat de regen er niet kan indringen. Ver- scheidene gangen geleiden naar hun ruim onderaardsch ver- blijf, dat overdag door haar bewaakt wordt en des nachts afgesloten is. Zij dragen eene buitengewone zorg voor de maskers en nimfen, die zij, ingeval van nood, met zich voeren. Doch, ofschoon men haar geene arbeidzaamheid, zelfopoffering en zorg voor haar algemeen belang kan ont- zeggen, is het eene dwaling, dat zij levensvoorraad voor- den winter zouden verzamelen, daar zij dien in een staat van verdooving doorbrengen en dus geen voedsel behoeven. |
|||||||
|
1 Deze voorzorg wordt doorgaans, doch ten onrechte, aan de mie-
ren toegekend. |
|||||||
|
107
|
|||||
|
Zij zijn integendeel schadelijke en lastige dieren, niet alleen
door den pijnlijken steek, dien zij veroorzaken, maar ook door de schade, die zij aan booincn en vruchten toebren- gen. Soms dringen zij tot in de woningen door, waar zij vooral op suikergoed en vruchten azen. l)e mannetjes zijn steeds van vleugels voorzien, de wijfjes doorgaans tot den tijd, waarop zij de eieren leggen, en de onzijdige of arbeiders hebben er volstrekt gcene. — De gal wespen leggen hare eieren in het weefsel der planten, dat \'zij door- boren. De galnoot, welke ter bereiding van inkt en zwarte verf gebruikt wordt, is niets anders dan een uit- was aan de bladen en takken van eike-, wilge-, populier- en andere booincn , door den steek van dit insect veroorzaakt. Orde iler scliultvleugeligen» De insecten dezer
orde, algemeen onder den naam van kapellen, witjes of vlinders bekend, dragen den naam van schubvleuge- ligen, omdat hunne vleugels, ten getalle van vier, met verbazend kleine schubben bedekt zijn, die zich echter aan het bloote oog als stofdeeltjes vertoonen. De fraaie kleur- schakecring dezer vleugels wekt menigmaal onze verbazing; doch ook hierdoor staan zij ten doel aan de vervolging der natuurliefhebbers, die hunne kabinetten met eene verzame- ling dezer insecten wenschen te verrijken. Zij hebben zes pooten en groote samengestelde oogen, soms daarenboven nog twee enkelvoudige. Deze orde ondergaat eene volko- mene gedaante-verwisseling. De maskers, ru psen genoemd, verschillen in vorm en kleur aanmerkelijk van elkander, zij\' hebben een cilindervormig, soms eenigermate afgeplat lichaam, dat dan eens naakt, dan weder met borstels of haren voorzien is, en verscheidene malen vervelt. Meest allen hebben zij zestien pooten, waarvan de tien achterste vliesachtig zijn. Zij vermenigvuldigen op eene verbazende wijze, zoodat de verwoestingen, die zij aanrichten, vrij aan- zienlijker zouden zijn, indien zij niet den vogelen tot voed- sel moesten verstrekken. Zij hebben gecne kauwwerktui- gen, maar zuigen hun voedsel op door middel van eene be- weeglijke zuigbuis, die zij dikwijls spiraalsgewijze oprollen. De vlinders worden onderscheiden in dagvlinders,
av ondvlinders en nachtvlinders. De eerste afdeeling bevat: de eigenlijke vlinders, onder
welke de nimfkapellen getande vleugels hebben; de da- |
|||||
|
108
|
|||||
|
naüs-kapel met ronde ongetande vleugels; de argus-
kapel, welke dien naam draagt naar de blauwe vlekken in den vorm van oogen, waarmede hare vleugels voorzien zijn; de saters, van gelijkvormige, mecrcndeels donkere kleur, en de witjes, bij welke wit of lichtgeel de grond- kleur uitmaakt. Onder de avondvlinders onderscheidt men vooral: de
sphinx met prismatische voelsprieten, tot welke ook de d o ods hoofd vlinders behooren , die op den rug eene gele vlek met twee zwarte stippen dragen. Zij hebben eene snelle vlucht en maken een sterk gegons. De laatste soort bevat die, welke, als masker, van 10
tot 16 pooten hebben; zij zijn, evenals de vorige soort, van zulke fraaie kleuren voorzien als de dagvlinders. Het grootste insect dezer soort is het nach t pau woog; voorts behooren hiertoe de bladroller, de schrik der wijngaar- deniers ; de processie-vlinder of katuil, waarvan de rupsen op den eik leven, en doorgaans achter elkander in gesloten gelederen van plaats verwisselen; en de motten, welke als rupsen en in den volkomen staat zeer te vreezen zijn en zoowel leder als laken en andere wollen stoffen ver- slinden. Bestaat deze orde uit meestal schadelijke insecten , zij be-
vat daarentegen ook het nuttigste, dat tot heden bekend is: den zijdeworm, die gedurende bijna 6 maanden besloten is in een eitje, waaruit hij na dien tijd als rups te voor- schijn komt. In dien staat voedt hij zich bij voorkeur met mocrbezie-bladeu en ondergaat alsdan vier vervellingen, waarna hij de zijde begint te spinnen, welke hij zoodanig oprolt, dat er van binnen eene eivormige holte overblijft (het tonnetje). Nadat men de nimf gedood heeft, wordt deze fijne draad afgewonden, die de ruwe zijde verschaft, en aan handel en nijverheid aanzienlijke voordetien ople- vert. In warme streken ontwikkelen de zijdewormen zich vrijelijk op de boomen; doch in oorden, waar de luchts- gesteldheid afwisselend is, als bij ons, vereischt de zijde- teelt kennis, overleg en omzichtigheid. Orde der tweevleugellgren. De beide vleugels de-
ze r zespootige insecten zijn klein, vliezig en doorschijnend. Hun mond is van een snuit voorzien, die tot zuigen is ingericht en waarmede zij het voedsel tot zich trekken, daar |
|||||
|
109
|
|||||
|
zij dit niet vermalen kannen. Hunne vlucht graat veeltijds
van een licht gegons versrezeld. Zij zijn over \'t algemeen klein en de vliegen donker van kltuir. Hunne gedaante- verwisseling is volkomen. Onder deze orde brengt men de vliegen en muggen, welke hun verblijf zoowel in de huizen, als op het veld houden. De muggen, ofschoon hun vorm niet onbehaaglijk is, zijn niet alleen lastig voor het gehoor, maar ook om de hardnekkigheid, waarmede zij den mensch vervolgen. Haar beet, of liever haar steken, veroorzaakt cene lichte zwelling der huid en cene soms on- draaglijke jeukte. — De vliegen, die vooral op bloemen, vruchten en vlecsch, ja zi\'lfs op de onreinste voorwerpen azen, en onder welke de bekende hu is vlieg gordijnen, behangsels en meubelstukken met hare uitwerpselen bezoe- delt, bezitten het vermogen om met een e soort van zuig- organen, waarmede hare pooten voorzien zijn, tegen gepo- lijste voorwerpen, en zelfs tegen de zolderingen te loopen. — De horzels, die op groote vliegen gelijken, zetten zich op het lijf der lastdieren, wier bloed zij uitzuigen. Eene dezer soorten, onder den naam van de groote paarde- vlieg of veevlieg bekend, heeft een wollig lijf. Hare maskers leven op het lijf der paarden en herkauwende diereu. Ortle der parasieten of woekerinsecten, Jlier-
toe worden gebracht ongevleugelde, zespootige insecten, die deels eene volkomene gedaante-verwisseling ondergaan en van het bloed van andere dieren leven, als de v 1 o o; deels geen gedaante-verwisseling hebben en op het lichaam van andere dieren leven, als de lui s. De mond der eersten is geheel tot zuigen, die der laatsten tot boren en zuigen in- gericht. De achterpooten der vlooien zijn springpooten. Orde fier duizendpooten. Deze orde, die door ve-
len voor eene afzonderlijke klasse gehouden wordt, bevat ongcvleugelde insecten met een lang gestrekt lichaam, dat uit verscheidene ringen bestaat, van welke in den volkomen staat van het insect, ieder minstens twee pooten heeft. Hun hoofd is met twee sprieten voorzien; soms hebben zij twee oogen , of slechts twee oogvormige vlekken .; de meesten heb- ben kauwwerktuigen; sommigen kunnen slechts zuigen. Zij ademen door luchtbuizen. |
|||||
|
110
|
||||||
|
Hiertoe bchoorcu de bij ons bekende scolopenders,
wier beet pijnlijk is; zij leven van aardwormen en kleine inseetcn en houden zich in donkere en vochtige plaatsen , onder steenen, bloempotten, mesthoopen en in de spleten der muren op; hunne lengte is verschillend en wisselt van zes tot dertig duim af. De grootste soorten worden in Azië en Amerika gevonden. — De m il 1 ioen p oote n, die meer incengedrongen en rolvormig van lichaam zijn, heb- ben in den volkomen staat van tachtig tot honderd pooten. Zij leven op het mos der boomen en onder steenen, en voeden zich met vruchten, wortels en dunne bladeren. Som- inige kunnen zich iueenrollen en hebben daarom den naam van oprol Iers verkregen. |
||||||
|
VRAGEN.
Welke dieren vormen <lc tweede hoofdgroep van het dierenrijk? —
Waarin zijn deze van de gewervelde dieren onderscheiden? — Waardoor wordt hun lichaam gevormd en welke zijn hunne bcwegingsorganen? — Waar is de plaats van hun verblijf? — Waardoor geschiedt hunne ademhaling? — In hoeveel en in welke klassen worden de gelede dieren verdeeld ? Welke kenmerken hebben de insecten? — Welk voornaam ken-
merk onderscheidt hen bovenal? — Hoc worden de verschillende toe- standen bij de gedaante-verwisseling der insecten genoemd? — Welk insect geeft ons een der merkwaardigste voorbeelden van gedaante-vcr- wisscling? Uit welke deelen bestaat het lichaam der insecten ? — Wat bevat
het eerste dezer deelen? — Hoc worden de oogen der insecten onder- schciden en waaraan zijn die te onderkennen? — Waaruit bestaat de mond bij de insecten? — Welke deelen zijn aan het borststuk ge- hecht ? — Wat vindt men aan de pooten ? — Hoe worden de vleu- gels onderscheiden? — Waarin eindigt gewoonlijk liet achterlijf? Wat weet gij van de zinnen bij de insecten en welke organen heb-
ben zij daartoe? — Waartoe moet eenc opmerkzame beschouwing der insecten inzonderheid opleiden? In welke orden wordt de klasse der insecten verdeeld ?
Waardoor onderscheidt zich de orde der schildvleugcligenV —
Welke insecten behooren tot deze orde ? — Wat w eet gij inzonderheid van de Spaansche vlieg en den koreuworm? Welke insecten rangschikt men onder de orde der rechtvleugeli-
|
||||||
|
111
|
|||||||
|
gen? — Noem eens ceDigen van deze orde? — Wat is u bekend van
den sprinkhaan en den krekel? — Wat van den oorworm? Welke kenmerken vertoonen de halfvleugeligen? — Welke
insecten bchooren tot deze orde, en wat weet gij van ben? — Welke rangschikt gij onder de voor den mensch nuttige, welke onder de schadelijke eu waarom ? Waardoor onderscheidt zich de orde der pcesvleugeligen? —
Wat weet gij bijzonders van de witte mieren? Wat zijn v licsv leugelige insecten? — Welke bchooren hier-
toe? — Geef ecne beschrijving van de huishouding der bijen en mie- rcn. — Wat weet gij van de galwesp? — Waarom dragen de schubvleugelige insecten hun naam? — Welke bchooren hiertoe? — Hoc worden de vlinders onderscheiden? — Noem eenige van elk dezer soorten? — Wat weet gij van den zijdeworm? Welke insecten bchooren tot de orde der twecvleugeligen eu
wat is het kenmerk dezer orde ? — Geef een en ander op ten iianzien van de muggen en vliegen ? Wat zijn parasieten of woekerinsecten? — Welke behoo-
ren hiertoe en wat bijzonders weet gij van hen? Waardoor onderscheidt zich de orde der duizendpooten? —
Waarom heet de millioenpoot ook wel oprollcr? |
|||||||
|
DEBTIENDE HOOFDSTUK.
Klasse der spinachtige dieren, hunne verdceling. — Spinachtige
dieren, die door longen ademen. — Spinachtige dieren, die door luchtbuizen ademen. — Klasse der schaaldiercn ; hunne verdeeling. — Groep der kreeftachtigc schaaldiercn. — Groep der schaaldieren met zwempooten. — Klasse der wormen; hunne verdeeling in orden. — Orde der buiswormen. — Orde der kieuwdragende wormen. — Orde der kicuwloozc wormen. — Orde der ingewandswormen. — Klasse der raderdiertjes. Klasse der spinachtige dieren; hunne ver-
deeling> De dieren dezer klasse hebben eenige overeen- komst niet de insecten, doch zijn in veel opzichten daarvan onderscheiden. Zij hebben acht pooten, enkelvoudige oogen en geene sprieten. De kop is met het borststuk aaneen- gegroeid en draagt daarom den naam van kopborststuk; het achterlijf is hiervan doorgaans scherp afgescheiden. Het |
|||||||
|
112
|
||||||
|
De Europeesche schorpioen: a het kopborststuk, b scharen, e angel.
|
||||||
|
kopborststuk bevat de oogen, welke soms van twee tot acht
in getal zijn, benevens de pooten; het achterlijf der eigen- lijke spinnen heeft een weeker beklecdsel dan het kopborst- stuk, doch bij andere, als de schorpioenen, is het in rin- gen verdeeld en hoornachtig. Allen hebben wit of onge- kleurd bloed. De spinachtige dieren voeden zich roet in- secten, die zij achterhalen of met list weten te vangen; eenigen hechten zich op andere dieren, wier bloed zij uit- zuigen, of azen op dierlijke zelfstandigheden. Zij zijn veel- eer voorwerpen van afkeer dan van vrees; echter hebben de meeste giftorganen, die aan de bovenkaak gevonden wor- den, doch bij de schorpioenen aan het uiteinde van het achterlijf geplaatst zijn. In de zuidelijke landen, waar deze dierklasse eene buitengewone grootte bereikt, heeft hun beet of steek weleens ernstige gevolgen. Allen planten zich voort door eieren, met uitzondering der schorpioenen , die levende jongen voortbrengen. Daar sommigen door longen, anderen door 1 u c h t b u i-
zen ademen, kan men deze klasse in twee afdeelingen on- derscheiden. Spinachtige dieren, die door longen ademen
Deze onderscheiden zich vooral door twee of meer longzakjes,
die aan de buikvlakte van het achterlijf geplaatst zijn, en door een vrij goed ontwikkelden bloedsomloop, liet rond of ovaal achterlijf der eigenlijke spinnen is soms door eene sterkd insnoering van het voorste deel afgescheiden. Zij zijn met dubbele boven- en onderkaken gewapend en |
||||||
|
113
|
|||||||
|
vervaardigen of eene webbe of net, óf spannen slechts eenige
draden om daarin hare prooi te vangen. Deze webbe be- staat uit zeer fijne dra- |
|||||||
|
zij alsdan toe, wikkelt hare prooi in de draden der webbe,
of\' dood haar om ze later uit te zuigen. Eenige spinnen , die geen net vervaardigen, werpen zich onverwacht op hare prooi. Tot de meest bekende behooren de kruis-of tuin- spin, de huis- of kamerspin, enz. De fijne witte draden, die men vooral in het najaar in
de lucht ziet zweven, zomer- of h erf st d ra d en gehee- ten, zijn, zoo men wil, niets anders dan de buitengewoon fijne weefsels van jonge spinnen, die omstreeks dezen tijd vrij talrijk zijn. De beet der bij ons inlandsche spinnen is niet gevaar-
lijk. Zelfs bewijzen zij den mensch eenige dienst door het dooden van eene menigte insecten, die op vruchten azen. De krabspin der Antilles is vrij groot; zij ho\'.idt zich
op onder steenen of in holle boomen; haar beet is vergif- tig en heeft menismaal hevige aanvallen van koorts ten ge- volge gehad. — De Zuid-Amerikaansche vogelspin heeft dien naam gekregen, omdat zij zich met het bloed van kleine vogeltjes, als kolibries, vlicgenvogeltjes, enz. voedt. — De metselspin, die alleen in warme landen gevonden wordt, graaft zich eene woning in den grond en sluit haar onderaardsch verblijf met eene kunstig bewerkte deur af. De waterspin, die bij ons inheemsch is, leeft onder
|
|||||||
|
114
|
|||||
|
water, waarin zij een van boven luchtdicht net in den vorm
van eene halve eierschaal spint. Van tijd tot tijd komt zij boven water, en tracht, door zich plotseling op den rug te werpen en te zinken, de laag lucht, die haar om- geeft, mede te voeren. Ouder de klok gekomen, wentelt zij zich andermaal om en doet de lucht in hare duikerklok opstijgen. De tarentula, die in Italië en voornamelijk in de om-
streken van Tarente gevonden wordt, waarnaar zij haar naam draagt, spint geenc webbe, maar graaft zich in een drogen grond een hol, dat haar tot woning dient en waarin zij den winter doorbrengt of sterft. De beet der tarentula moge pijnlijk zijn, zeker is het, dat hij niet die ernstige gevolgen heeft, welke men bij vele schrijvers van vroeger tijd vermeld vindt. De schorpioenen (zie bladz. 112) hebben een lang-
werpig ligchaam en zijn aan de bovenkaken met twee be- weegbare scharen gewapend. Hun staart, die delengte van het geheele overige lichaam heeft, is aan het uiteinde met een scherpen, giftigen angel voorzien, waarmede zij hunne prooi dooden. In de warme landen van Afrika en Oost- Indié\' is hun steek gevaarlijk en kan , zoo men geen dade- lijkc hulpmiddelen daartegen aanwendt, doodelijk worden. Meesttijds wordt daartoe vlug loogzout gebezigd. De Euro- pcesche, die alleen in de zuidelijke landen gevonden worden, zijn minder gevaarlijk. De schorpioenen houden zich op in vochtige plaatsen, in puin en oude muren en leven van in- secten en spinnen. Spinachtige dieren, die door luclitbuizen
ademen. Bij de dieren dezer afdecling is de bloedsom-
loop gebrekkig en zelfs bij eenigen wordt die in \'t geheel niet opgemerkt. De lucht dringt tot de luchtbuizen door langs kleine openingen, die in het achterlijf geplaatst zijn. Hiertoe behoort de algemeen bekende kreeftspin of hooi- wagen, met hare lange pooten, waarmede zij gemakkelijk tegen muren en planten oploopt; — de teken, tckken of dier lui zen, die zich op honden, ossen , schapen en an- dere huisdieren vestigen en door haar steek hevig kwel- len; soms hechten zij zich ook op menschen ; — de m ij - ten, die meerendeels de oogen missen en op dieren en planten azen; benevens de schurft mijt, die weleens on- |
|||||
|
115
|
||||||
|
der de opperhuid van den menscli dringt en eene walgelijke
ontsteking veroorzaakt. Eindelijk bchoonn onder deze ook de boekschorpioe-
nen, die veel op schorpioenen gelijken en daarom ook wel den naam van l> aster d schorpioenen dragen. Het zijn zeer kleine diertjes met vier paar pooten en tasters, die in scharen uitloopen. Zij worden dikwijls in oude boeken ge- vonden. |
||||||
|
Klasse der acliaaldieren; hnnne verdeel ing.
De schaaldieren zijn gelede dieren, mecrendeels met eene
kalkachtigc schaal of schild gedekt, waarvan zij hun naam ontleenen. Zij ademen door kieuwen en eenige weinige door de huid. Hun lichaam bestaat uit verscheidene, dan eens scherp van elkander afgescheiden, clan eens met elkander verbonden ringen. De kop, doorgaans met het borststuk vereenigd, bevat de voelhorens, de oogen en den mond. De voelhorens, twee of vier in getal, verschillen bij de onder- scheidenc soorten in vorm en richting, de oogen zijn rond of ovaal en menigmaal op een steel geplaatst. Die der lagere orden hebben slechts één enkelvoudig oog, dat als- dan midden op den kop geplaatst is. Hun mond of lie- ver hun kauwwerktuig, is sterk ontwikkeld en bestaat uit verscheidene paren dwarsliggende kaken, waarop nog drie paar kaken volgen, die eenigermate den vorm van pooten hebben, en daarom ka uw pooten genoemd worden; de eigenlijke pooten, van vijf tot zeven paar, zijn aan het borststuk geplaatst; het eindlid van het eerste paar is bij de kreeften en krabben met de zoogenaamde schaar (zie bladz. 11) gewapend; andere schaaldieren zijn van een klauw voorzien. Het lichaam der kreeften en garnalen is langwerpig; dat der krabben eenigszins schijf- of kogel- vormig. Allen hebben wit bloed, en daar de meeste in het water leven, heeft do bloedsomloop bij hen nagenoeg op dezelfde wijze als bij de visschen plaats. Onder de schaaldieren worden er gevonden, b. v. de rivierkreeften, die bij hun ontstaan den vorm van het volwassen dier heb- ben; doch vele andere verschillen daarvan zoo aanmerke- lijk, dat men ze voor afzonderlijke diersoorten gehouden heeft. Het herstellingsvermogen der schaaldieren is zoo sterk, dat afgebroken pooten weder aangroeien. Het kalk- |
||||||
|
116
|
|||||
|
achtige omhulsel, waarmede zij bekleed zijn, wordt op ge-
zette tijden vernieuwd. Deze stof maakt ook den grond- slag uit der zoogenoemde kreeft sooge n, zijnde twee ronde, kalkachtigc plaatjes, die men ter wederzijden van de maag der kreeften vindt, en welke door de geneeskun- digen dikwijls bij zwakke spijsvertering worden aangewend. Alle schaaldieren zijn eierleggend. Zij leven meest van dierlijke zelfstandigheden, zelfs van die welke tot ontbin- ding overgaan. Zij worden in onderscheidene orden verdeeld; doch kun-
nen ook in twee groepen worden opgenomen, die der kr e e ft- achtige en die, welke met zwem poot en voorzien zijn. Groep tier kreeftaclitlge scltaalilieren. Hunne
oogen zijn op beweeglijke stelen geplaatst; hunne pooten, die dikwerf aan het einde met eene soort van scharen of hoekvormige nagels voorzien zijn, dienen om hunne prooi te grijpen en vast te houden. Tot deze groep behooren de krabben, die een eenigszins schijfvormig lichaam heb- ben. Bij het opkomen van den vloed vallen zij somtijds bij menigte op kleinere dieren aan, doch zijn, ingeval zij bij de ebbe op het strand achterblijven, zelven aan de aan- vallen harer vijanden blootgesteld, daar haar trage gang het ontwijken onmogelijk maakt. Ofschoon zij zich ook op de kusten van den Westelijken Oceaan vertoonen, schijnen zij eigenlijk tot de landen van den evenaar en de keer- kringen te behooren. Zij voeden zich zoowel met doode, als met levende zeedieren. Eenige soorten van krabben, als de taschkrabbe aan de Fransche kust en de zoet- waterkrabbe, die de meren van Italië en Sicilië be- woont, zijn eene gezochte spijs. De land- of slijkkrab- ben worden alleen in Zuid-Amerika gevonden. Eenigen van haar graven een diepen kuil, dien zij alleen des nachts verlaten om haar voedsel op te zoeken; anderen klimmen tegen de palmboomen op en werpen de vruchten naar be- neden om aldus de doppen te verbrijzelen. Eene derde soort, die zich zelfs diep landwaarts in waagt, begeeft zich eenmaal \'s jaars naar de oevers der zee om er hare eieren neder te leggen. De kreeft, eene der meest bekende en meest algemeene
schaaldieren, levert een zeer gezocht voedsel op. Zij be- it\'oont de zoete wateren en kruipt onder steenen om zich |
|||||
|
117
|
|||||
|
aan hare vijanden te onttrekken en er rustig den winter
door te brengen; alsdan is hare beweging gering. Ieder jaar, tegen het einde der lente, ontdoet zij zich van haar kalkachtig omkleedsel en is alsdan geheel week, doch na eenige dagen is hare schaal hersteld en soms voor een vijfde vergroot. Haar voedsel bestaat uit vischjes, maskers, in- secten en zelfs uit rottende dierlijke zelfstandigheden; bij gebrek aan voedsel verslinden zij elkander. Zij verschaffen velen eene aangename spijs. Hare kleur is groenachtig grijs, doch rood, wanneer zij gekookt zijn. De garnaal, die klein van omvang is, heeft een aangenamen smaak en wordt op onze kusten overvloedig gevangen; eene gar- naalsoort, weleens k recftgarnaal genoemd, wordt in de Middellandsche zee gevonden en was eene geliefkoosde spijs der oude Komeinen. De kluizenaars- of Ber na rd s-k reeft is een woe-
kerdier, dat de schelp van een-weekdier tot woning kiest; naarmate haar lichaam in omvang toeneemt, kiest zij zich een ander verblijf; zij geeft de voorkeur aan spiraalvormige schelpen, waarin zij eerst haar staart steekt, die week en ongeschubd is; bij gebrek van schelpen, vestigt zij zich in gaten van steenen, in het zand of in sponsen. De hummer of groote zeekreeft onderscheidt zich
door een groenachtig bruin en glad schild, en zeer dikke pooten, die zeer ongelijk zijn en in geduchte scharen ein- digen. Zij houdt zich
op in den Oceaan en de Middellandsche zee, bij voorkeur in de na- bijheid der kusten en rotsen en op aanzien- lijke diepten. Haar vleesch is zeer gezocht, doch moeilijk te ver- teren. Hare kleur wordt door het koken helder rood. De zeesprink-
De hummer of groote zeekreeft (krabbe), haan, mede eene eet- bare zeekreeft, wiens lengte, evenals die van den hummer, weleens vijf palm bedraagt, heeft buitengewoon lange sprieten met haren of stekels begroeid, doch is zonder scha- |
|||||
|
118
|
|||||||
|
ren. De kleur van zijn schild is eveneens bruinachtig
groen, doch met rood en geel geschakeerd. Gedurende den winter houdt hij zich in de diepte der zee op, en nadert in de leute het strand of rotsachtige plaatsen om er zijne eieren neder te leggen. Eindelijk behoort tot deze groep de algemeen bekende
en walgelijke pissebed, de bewoonster der tuinen en zelfs der huizen. Zij wordt overal onder stecnen en oude balken gevonden. Na hevige regenbuien ziet men ze soms in me- uigte te voorschijn komen. Zij bezit het vermogen zich in- een te rollen en houdt zich dood, zoodra men haar aan- raakt. Hare vraatzucht is bekend; zij knaagt aan alles wat zij vindt. f* roep der scliaaldieren met zwempooten.
Hunne huid is dun of hoornachtig; over \'t geheel zijn zij
klein en met zwempooten voorzien; zij houden zich in zoute of zoete wateren op. Hun getal is gering. Men rekent tot deze groep: de Mol uk sch e krabbe, merkwaardig door hare zonderlinge gedaante in den vorm eener pan met langen steel. Deze steel, haar staartpricm, is naar alle zijden beweegbaar en met iijne ste- kels gewapend. Een ovaal schild bedekt den rug. — De eenoog, die buitengewoon klein is, wordt overal in het water, doch vooral in stilstaande wateren aangetroffen. Zij bevindt zich zelfs in onze regen- bakken. Deze beide soorten zwem- men op den rug. |
|||||||
|
Klasse der wormen) hunne
verdeeline inorden. De wor- meu hebben deels rood, deels kleur- De Moluk9che krabbe, loos bloed ; soms heeft het eene geel- of groenachtigc tint; de kop is bij eenigen niet afgeschei-
den van het lichaam, bij anderen is hij duidelijk te be- speuren. Het lijf is rank, cilindervormig of plat en door- gaans week; om deze reden hebben sommigen aan deze|klasse eene plaats onder de weekdieren aangewezen. Zij hebben |
|||||||
|
119
|
|||||
|
gccne pootcn, doch zijn dikwijls van harde of zijdeaehtigv
haren voorzien , die aan hunne beweging bevorderlijk zijn. Wan- neer zij deze missen, kruipen zij voort, door de deelen waaruit hun lichaam bestaat uit te rekken of samen te trekken. Zij ademen door de huid , door bluasvormige zak- jes, of door kam- en draadvormige kieuwen. De wormen planten zich voort door eieren en hebben gecne gedaante- verwisseling; doch hun herstellingsvermogen is dikwijls zoo groot, dat afgesneden stukken, binnen zekeren tijd, de gedaante van volledige wormen aannemen. De meeste zintuigen schijnen den wormen te ontbreken;
de oogen zijn niet veel meer dan zwarte stipjes of opzwel- lingen van het einde der gezichtszenuwen; sommigen zijn van twee of drie kaken voorzien. Zij leven in de zee, in zoet water, in den grond of worden in de inwendige deelen van dieren en mensehen aangetroffen. De wormen kan men tot vier orden brengen: de buis-
wormen, de k icu w dragende , de kieu w 1 ooze en de in g e wa n d s wormen. Bij sommigen komen de drie eerste soorten voor onder
den naam van klasse der ringwormen; alsdan maken de ingewandswormen insgelijks eene afzonderlijke klasse uit. Orde der buiiwonnen. Deze leven in hoorn- of
kalkachtige kokers of omkleedsels, die zich van de huid af- scheiden en door hen van zand- en schelpdeelen met slik vermengd gevormd worden ; doch deze kokers of buizen zijn aan beide zijden open en niet aan het lichaam verbonden. Zij houden zich allen in de zee op; hunne kieuwen zijn in den vorm van een vederbos aan het voorste gedeelte des lichaatns of den zoogenaamden kop geplaatst. Hiertoe be- hooren: De kok er-of kalk wormen (serpulen), welker kieu-
wen met levendig blauw of violetkleur geschakeerd zijn. De uitstekende trechtervormige steel dient om den koker te sluiten, wanneer het dier zich terugtrekt. — De amphi- trieten, die eene goudgele kleur hebben, zijn van getande kaken voorzien in den vorm van een kam; de kop is met eene soort van kroon bedekt, die hunner bewegingen be- vorderlijk is en te hunner verdediging dient. — De sa- bcllen en terebellen worden in hunne kokervormige huisjes in menigte op onze stranden aangetroffen. |
|||||
|
120
|
||||||||
|
Orde der kienwdrajpende wormen. Hiertoe be-
hooren de zoodanigen, wier kieuwen aan de zijdeelen des lichaams geplaatst zijn. Vooral komen daarbij in aanmerking de z a n d w o r m e n , die aan alle oevers der Europeesche zeeën gevonden en door de visschers tot aas voor de makreelen en schelvisscben gebezigd worden; — de nereïden, ook wel zee du i ze ndp o o ten genoemd, wegens hunne groote overeenkomst met den scolopender, hebben een zeer gestrekt lijf uit ringen bestaande. Velen meenen, dat deze dieren de oorzaak zijn van het lichten der zee, uit hoofde van het phosphorisch licht, dat zij van zich geven ; — en de zeer ups, ook wel goudrups en fluweele zeemuis genoemd, met oogen en voelers, die een eivormig lichaam heeft met groene en roode haren en borstels op den rug. Orde der kieuwlooze wormen. Deze bevat de
wormen, die geen uitwendige adcmhalingsorgancn bezitten; als: de aardwormen, ook wel pieren genoemd, wier lang en cilindervormig lichaam uit verscheidene ringen be- staat (zie bl. 11). Zij zijn zeer vraatzuchtig en houden zich in vette en vochtige gronden op, die zij doorgraven om de dierlijke stoffen op te sporen, waarmede zij zich bij voor- keur voeden. Bij regenachtig weder vertoonen zij zich in menigte aan de oppervlakte van den grond ; — de n a j a - den, of wat erjlange tjes, die zich in zoet en slijkerig water ophouden; een gedeelte van hun lijf dompelen zij in het slijk, terwijl het andere gedeelte onophoudelijk in be- weging is; — de bloedzuigers, die bij velen cene af- |
||||||||
|
De gewone bloedzuiger.
|
||||||||
|
zonderlijke orde vormen, die der zuigers genaamd, wor-
den uitsluitend in zoet water gevonden. Hun lichaam, dat zeer langwerpig is en eenigszins spits uitloopt, is week en aan de beide uiteinden met zuigschijven voorzien, waardoor zij het vermogen hebben zich aan de voorwerpen vast te hechten en zich aldus te verplaatsen. Hun mond is met drie kleine driehoekige tanden gewapend, waarmede zij de |
||||||||
|
121
|
||||||||
|
huid der dieren doorboren, met wier bloed zij zich voeden.
Het is bekend, dat ccnige soorten ook bij den mensch tot plaatselijke bloedontlastingen worden aangewend. Orde der iagewandtwormen. Ofschoon deze zich
meerendeels in de ingewanden van menschen en dieren ver- toonen, worden sommigen ook in andere lichaamsdeelen, tot zelfs in de oogen en hersenen der dieren gevonden. Eenigeu kunnen ook buiten het lichaam leven. Zij worden ge- woonlijk in koord- en breedwormen onderscheiden. Tot de koordwormen behooren: despoclworm, die zeer
snel toeneemt en zich bij menschen, paarden, ossen en eenige andere dieren vestigt. Bij den mensch en vooral bij kinderen veroorzaakt hij, zoowel als de aarsmade, ern- stige ziekten; — de pa lis sa ad w or m , die zich bij de zoog- dieren, vogels en kruipende dieren ophoudt; — de zenuw- wormen, ook wel Guineesche draakjes geheetcn, zijn in warme landen niet ongemeen. Soms dringen zij in de huid der bcencn en voeten en veroorzaken alsdan hevige pijnen en soms ernstige toevallen. Onder de breedwormen komt vooral in aanmerking de
lintworm, wiens plat en uit eene menigte geledingen sa- mengesteld lichaam merkwaardig is wegens de verbazende lengte, die hij verkrijgt, en die soms 7 a 8 cl bedraagt, |
||||||||
|
De lintworm.
|
||||||||
|
ofschoon hij hoogstens drie duim breed is. Zijn kop, aan
het dun uitloopende lichaamsdeel geplaatst, is met kleine zuigers gewapend, waarmede hij de voedende deelen tot zich trekt, welke tot onderhoud dienen van het lichaam waarin hij zich bevindt, zoodat hij menigmaal eene volkomene uit- putting van krachten of ernstige ongesteldhcden veroorzaakt. 6
|
||||||||
|
122
|
|||||||||
|
Soms laten zich eenige geledingen los, doch de ontwikke-
ling van nieuwe leden aan de zijde van den kop blijft on- afgebroken voortduren. Sommige dezer wormen brengen hunne jeugd in het lichaam van bepaalde dieren door en worden in meerderen wasdom bij andere dieren gevonden. Zoo hebben sommige visschen ingewandswormen, die eerst in de vogels, welke zich met die visschen voeden, tot volko- men wasdom geraken. De orde der ingewandswormen wordt door velen voor
eene afzonderlijke klasse gehouden. |
|||||||||
|
14Iasse der radcrdiertjes. Onder den naam van
raderdiertjes verstaat men zeer kleine, nauwelijks zichtbare diertjes met een geleed lichaam, uit kop, romp en staart bestaande; de mond, aan het uiteinde van den kop, is met trilhaartjes bezet, die zij onophoudelijk in beweging brengen , en die door hunne snelle trillingen het voorkomen hebben van een in beweging gebracht rad. Zij bezitten de zonder- linge eigenschap, dat zij, na gedurende eenigen tijd, ja zelfs maanden gedroogd te zijn, na bevochtiging weder her- leven. Tot de raderdiertjes behooren ook de bl oem rad er- tjes, wier lijf met eene soort van dekschild gewapend is, waarin zij zich kunnen terugtrekken. |
|||||||||
|
VRAGEN.
Waarin zijn de spinachtige dieren van de insecten onderschei-
den? — Welke deelen onderscheidt men aan het kopborststuk der spin- achtigc dieren? — Wat maakt het voedsel uit der spinachtige die- ren? — Wanneer kan hun beet ernstige gevolgen hebben? In welke afdeelingen worden de spinachtige dieren verdeeld? — Welk
is het kenmerk der eerste afdeeling? — Welke behooren daartoe? — Wat weet gij ten opzichte van hunne webben ? — Welk nut trekken wij van de spinnen? — Wat is bijzonders bij de mctselspin ? — Wat weet mij van de tarentula? — Waardoor kenmerken zich de schorpioenen? Welke behooren tot de tweede afdeeling, en wat weet gij van enkele
soorten ? Wat zijn schaaldieron? — Waarvan ontleencn zij hun naam? —
Wat is bijzonders omtrent hunne kauwwerktuigen op te merken? — Welke is de kleur vnn hun bloed? — Wat weet gij ten aanzien van |
|||||||||
|
123
|
|||||||
|
hunne gedaanteverwisseling, en van hun herstellingsvermogen ? — Hoe
worden zij verdeeld? — Waardoor zijn de kreeltachtige schaaldicren gekenmerkt? — Welke behooren tot deze groep? — Welke tot die met zwempooten? — Welke is in deze groep inzonderheid merkwaardig? Wat zijn wormen? — Waardoor wordt hun liet gemis van pooten
veelal vergoed? — Waardoor ademen zij? — Wat weet gij omtrent hunne zintuigen te zeggen? Hoe worden de wormen onderscheiden? — Welke behooren tot iedere
dezer afdeelingen? — Wat weet gij inzonderheid van den bloedzuiger en van den lintworm? Wat zijn rad erdiertjes en wat weet gij van hunne bewerktui-
ging? — Welke blondere eigenschap is u van hen hekend? |
|||||||
|
VEERTIENDE HOOFDSTUK.
Derde hoofdgroep: de weckdiercu; hunne verdeeling in klassen. —
Klasse der koppootigen. — Klasse der buikpootigen. — Klasse der vleugelpootigcn. — Klasse der koploozen. — Klasse der huidzakdic- ren. — Klasse der mosdieren. derde hoofdgroep. De weekdieren.
De weekdieren hebben een week lichaam en zijn van
geen inwendig geraamte voorzien; hunne huid, die insge- lijks week en vochtig is en aan welker binnenzijde de spie- ren gehecht zijn, vormt bij vele soorten een verlengscl, mantel genaamd, welks uitwasemingen ecne kalkachtige schelp of schaal vormen, welke dient om het lichaam te besehermen. De weekdieren, die met deze schelp voor- zien zijn, worden schelpdieren; zij daarentegen, die deze schelp missen, naakte weekdieren genoemd. Be- staat deze schelp uit eene buis, als bij de slakken, zoo draagt zij den naam van éénkleppige schaal of ho- ren; is zij uit twee kleppen samengesteld, die als eene doos met scharnier op elkander sluiten, als bij de oesters en mosselen, zoo noemt men haar tweekleppige schaal, of eenvoudig schelp. Daar hun lichaam niet in ringen of geledingen verdeeld
noch van eigenlijke pooten voorzien is, kruipen, of liever sleepen zij zich met moeite voort; eenigen zelfs leven en 6*
|
|||||||
|
124
|
|||||
|
sterven op de plaats, waar zij ontstaan zijn. De zintuigen
zijn bij deze dieren niet zeer ontwikkeld; die van het ge- hoor en het gezicht schijnen zelfs aan eenige soorten te ont- breken. J3ij de slakken zijn de oogen aan het uiteinde van een beweeglijken steel geplaatst, dien het dier naar wei- gevallen kan verlengen of verkorten; andere soorten hebben om den mond lange aanhechtsels, die men voor de werk- tuigen van den smaak houdt; eindelijk meent men, dat het gevoel der weekdieren bovenmate sterk is, daar hunne huid bij de minste beweging geprikkeld wordt en zich sa- mentrekt; maar hun instinct bepaalt zich tot de zorg voor hun bestaan. Sommigen zijn aan de onderzcesche licha- men vastgehecht; anderen bewegen zich door de gansche uitgestrektheid der zee; velen bewonen de zoete wateren. Bovendien worden zij in gioote menigte op het land, hetzij op de velden, in de bosschen of in het zand aangetroffen. Zelfs vestigen zij zich in de woningen der menschen, vooral in vochtige plaatsen, waar zij zich met dierlijke en plant- aardige zelfstandigheden voeden. De organen van den bloedsomloop zijn bij hen over
\'t geheel goed ontwikkeld, daar hun hart uit eene kamer met één of\' twee boezems bestaat. De aderen loopen niet weder naar het hart terug, maar gaan onmiddellijk naar de adem- halingswerktuigen. Zij ademen deels door eene soort van kieuwen, deels door beursjes, die eenigermate op longen gelijken. De meeste zijn eierleggendc, sommige levend- barende. Overeenkomstig hunne bewerktuiging en de wijze waarop
zij zich bewegen, worden zij onder vier hoofdafdeelingen gebracht: kopdragende weekdieren, schelpdieren. li u i d zak dieren en mosdieren; anderen onderscheiden de eerste afdeeling in koppootige, buikpootige en vleugelpootige weekdieren, terwijl zij den schelp- diereu niet oneigenaardig den naam van kopl ooze week- dieren geven. Wij zullen deze laatste verdeeling in zes klassen volgen. Hlaase der koppootigen. De weekdieren dezer klasse
hebben een duidelijk van den romp afgescheiden kop, met twee groote oogen, twee of vier draadvormige voelers en minstens acht rondom den mond geplaatste zeer beweeg- bare armen of pooten, welke door middel van zuignapjes |
|||||
|
125
|
|||||
|
hun zoowel dienen om zich aan de voorwerpen vast te
hechten, als om zich te verplaatsen en hunne prooi te be- machtigen. Zij ademen door kieuwen. De mond is met twee hoornachtige kaken gewapend, die wel eenigszins op den bek van een papegaai gelijken. De geheele mantel omgeeft liet lichaam, zoodat alleen de kop vrijblijft. In- geval dit weekdier tien pooten heeft, als de inktvisch, zoo zijn twee daarvan aan de buikzijde geplaatst; deze hebben alsdan doorgaans ecne buitengewone lengte. Zij bewonen de zee en voeden zich met andere zeedieren
of organische zelfstandigheden. De merkwaardigste zijn: De inktvisch of zeekat, met tien armen, die met
twee lcdcrachtige kaken gewapend is in den vorm van een papegaaisbek; hij is zeer verslindend en richt onder de vis- schen, maar vooral onder de krabben, groote verwoestingen aan. De eieren, die hij in grooten gctalle in den vorm van trossen legt, zijn onder den naam van inktvisschen- kuit bekend. Evenals eenigc andere weekdieren van deze soort, scheidt hij, wanneer hij achtervolgd wordt, uit een bij hem aanwezigen inktzak een zwart vocht af, bij de schilders onder den naam van sepia bekend. Op den rug draagt hij een ovaal kalkachtig bekleedsel, dat het meer- schuim oplevert, waarmede metalen gepolijst worden; — de ka lm ar of de eigenlijke inktvisch is, evenals de zec- kat, naakt, lancet- of spiraalvormig van lichaam, terwijl zijn achterlijf met eene vierkante vinhuid voorzien is. Met eene verbazende snelheid kan hij achteruitzwemmen; — de achtarmige polyp of veelvoet der Ouden is even- min van eene schelp voorzien, doch zijne armen hebben eene buitengewone lengte. Er zijn weinig zeedieren, die, onder het bereik van zijne klauwen gekomen zijnde, hem ontsnappen. De argonaut of papieren nautilus bewoont eene
dunne, helder witte en half doorschijnende schelp, welker vorm eenigermate op een bootje gelijkt. Het dier, dat evenals de andere koppootigen achtcruitzwemt, is op geenerlei wijze aan zijne schelp verbonden en verlaat haar zelfs in geval van nood, of wanneer zij zijne vlucht zou kunnen verhinderen. Men vindt den argonaut in de Mid- dellandsche en de Indische zee. Men zegt, dat het dier bij stil weder op de oppervlakte des waters in zijne schel]) als in een bootje vaart, de twee vinvonnige armen als zei- |
|||||
|
126
|
||||||
|
De zeilende nautilus.
|
||||||
|
len uitbreidt en de zes overige tot roeiriemen bezigt. — De
gewone nautilus heeft, wat de schelp betreft, veel overeenkomst met den argonaut. Mlasse der buikpootig-en. De dieren dezer klasse
hebben onder aan het lijf eenc platte vleeschachtige schijf, voet genaamd, door welker samentrekking en uitrekking het dier voortschuift. De meesten hebben eene éénkleppige spiraalswijze opgewonden schaal of hoorn. Zij ademen deels door longen, deels door kieuwen, in den mantel besloten. De voornaamste geslachten zijn: De schelp- of huisjesslak, welke haar huisje op
den rug draagt en wier kop met vier voelhorens voorzien is, die zij naar welgevallen kan verlengen en intrekken; die, welke het dichtst bij den kop geplaatst zijn, dragen de oogen. Een kleverig en glimmend vocht zijpelt uit al de deelen haan lichaoms en geeft hare tegenwoordigheid te kennen. Bij het naderen van den winter trekt zij zich onder haar dak terug en leeft verder zonder beweging en voedsel tot aan de volgende lente. De groote tuin- of w ij n- |
||||||
|
127
|
||||||||
|
bergslak, eene der soorten van dit geslacht, wordt iu
sommige landen en vooral in het midden van Frankrijk |
||||||||
|
De wijnbergslak.
|
||||||||
|
gegeten. — De naakte aardslak heeft, zoo als de naam
reeds aanduidt, geene schelp; haar langwerpig lichaam is week, en haar mond met eene enkele hoornachtige kaak ge- wapend, die echter bladeren en vruchten verslindt. Op vochtige plaatsen, zelfs in onze woningen, zijn zij in haar element; vooral na regenbuien worden zij in menigte op het veld aangetroffen. — De keverslak, wier rugschaal uit verscheidene schalen bestaat, als dakpannen over elkau- der geschoven, bewoont de zeekusten. Zij heeft voelers noch oogen, doch hecht zich aan de zeeplanten waarmede zij zich voedt. — De porselein-slakken of k at j es worden alleen op den bodem der zee gevonden. Hare schaal is eivormig en soms met de fraaiste kleuren geteekund. De alikruik en worden in menigte aan onze stranden en vooral op de Zeeuwsche kust gevonden , waar zij, gekookt, als eene versnapering gegeten worden. Enkele soorten worden ook bij ons tot versiering van paardentuigen gebezigd. — De purperslak brengt een vocht voort, dat door het licht, en de lucht eindelijk eene donkerroode kleur verkrijgt. Sommigen beweren, dat de Ouden met deze kleur scharla- ken verfden; deze kunst is echter verloren gegaan, doch dit gemis wordt door de konzenielje ruimschoots vergoed. Tot deze klasse behooren nog eene menigte weekdieren,
die wegens de schoonheid hunner schelpen en de afwisse- ling van kleuren de kabinetten der natuurkundigen en lief- hebbers versieren; zoodanigen zijn: de to te n of rolschel- pen, de kinkhorens, de tritonshorens, de trom- petschelp en anderen. |
||||||||
|
128
|
|||||
|
Klasse der vleugeluootigen. De bewegingsorganen
dezer dieren zijn vinvonnige huidaanhangsels, als vleugels, ter wederzijden van den mond aangebracht. Bij eenigen is het hoofd vrij duidelijk van het lichaam afgescheiden; bij anderen ligt de moud tusschen de twee vinnen. Zij bevvo- nen de noordelijke zeeën en zijn zoo talrijk, dat zij den walvisch tot voedsel verstrekken. De voornaamste zijn: de vlerk wormen en de glasslakken. De eersten inzon- derheid, niet oneigenaardig walvischaas genoemd, bedek- ken dikwijls in zoo groote menigte de noordelijke IJszee, dat de walvisch, door slechts éénmaal den mond te openen, duizenden inzwelgt. Klasse tier koploozen of schelpdieren. Deze
dragen den naam van koploozen, omdat hun kop niet van
het overige lichaamsdeel te onderscheiden is. Zij hebben allen een hart met eene kamer en twee boezems; hun man- tel, die op den rug met het weekdier samenhangt, vormt twee schalen, door eene soort van scharnier met elkander verbonden, welke het dier door middel van een elastie- ken band openen en sluiten kan. De koplooze weekdieren leven meest allen in de zee, ofschoon enkelen ook in zoet water worden aangetroffen. De voornaamste weekdieren dezer klasse zijn: de oester
(zie bladz. 10), welker bewerktuiging het best bekend is. De maag bevindt zich midden in den lever; het hart heeft den vorm eener peer. De oesters hebben pooten noch voelers, en blijven verbonden aan de plaats van haar ontstaan; door gestadig hare schelp te openen en te sluiten, nemen zij het voedsel op, dat de zee haar aanvoert. Zij worden in alle zeeën van Europa, maar vooral in den Atlantischen Oceaan en de Middellandsche zee gevonden, waar zij zich met hare ruwe huid aan de rotsen en onderzeesche voorwerpen hechten, en soms door aanhoudende opeenstapeling uitgestrekte bau- ken vormen. Zij verschaften een zeer gezond voedsel; op gezette tijden des juars worden zij met sleep- of baggernet- ten gevangen. — De mosselen, met hare dubbele lang- werpige schelp, worden zoowel rauw als gekookt gegeten; doch in fijnheid van smaak moeten zij voor de oester onderdoen. Eene soort van mossel, onder den naam van parclmos-
sel of parelschelp bekend, die in de zeeën der ver- zengde luchtstreek en vooral in de Perzische golf op de |
|||||
|
129
|
||||||
|
kusten van Ccylon gevangen wordt, verschaft het kostbare
parelmoer. Naar het gevoelen van sommigen zijn de paarlen slechts ziekelijke uitwassen, evenals de schelp uit koolzure knik bestaande en ontstaan door het uitstorten der paarlemoerstof, die zich anders gewoonlijk aan de binnen- zijde der schelp hecht. De kammosselen zijn zeer gezocht om haro sierlijke
en fraai gekleurde schelpen; hiertoe behooron ook de reus- mosselen, wier schelpen soms meer dan 250 Ned. ponden zwaar zijn. De ham er mossel is besloten in cene schelp, wier zonderlinge vorm vrij wel op een hamer gelijkt. Tot de schadelijke soorten behooren de boor- en de
paalmosselen, wier voorste gedeelte met eenc kleine tweekleppige en ringvormige schaal gewapend is, welke ten gevolge van eenc heen- en wederdraaiende beweging door klei, kalk en zelfs door de hardste stecnen dringt; de eerste worden ook steenboorders genoemd; de laatste, bij ons ook onder den naam van paal worm en bekend, richten in schepen de grootste verwoestingen aan. De schade, die zij in 1731 aan de dijken van onderscheidene provinciën van ons vaderland hebben toegebracht, was aanzienlijk; sedert eenige jaren schijnen zij hun vernielendcn arbeid te hervatten. Klasse der Imirtzalidieren. Dit zijn koploozc week-
dieren van eenc cilinder- of buisvormige gedaante, en be- sloten in een lcderachtigen, vliezigen mantel in den vorm van een zak, die aan de beide zijden geopend is. De kieuwen of adcmhalings-organen dezer dieren zijn zeer goed ontwikkeld. Allen leven in de zee. Hiertoe brengt men : De zecscheeden, die in plaats van in eenc schelp in eene
kraakbeenige en buigzame zelfstandigheid besloten zijn. Zij hechten zich aan de rotsen en zijn menigmaal met de man- tels geheel aancengegroeid of door een gcmeenschappelij- ken steel met elkander verbonden, waardoor zij het voor- komen van een tak met bloemen hebben. De v uur- schee den zijn haar naam verschuldigd aan het helder licht, dat zij des nachts langs de oppervlakte der zee tus- schen de keerkringen verspreiden en toegeschreven wordt aan de phosphorachtige zelfstandigheden, die zij afscheiden en die eene breede streep licht vertoonen. Eene dezer soorten wordt ook in de Middellandsche zee aangetroffen. |
||||||
|
6»*
|
||||||
|
130
|
|||||||||
|
Ulagse der moidieren. Dü bewerktuiging der mos-
dierea verschilt weinig v;in die der vorige klasse; de man- tel is echter minder ontwikkeld en de kieuwen liggen naakt. Zij bestaan in eene kroon van voelers, die den mond om geven en welker buisjes met de inwendige deelen des lichaams in gemeenschap staan. Deze voelers , doorgaans twee in getal, zijn met trilharen bezet, welke gezamenlijk dic- nen om het water met de zich daarin bevindende insecten naar den mond te brengen. De moesten leven in zee, doch vele soorten worden ook in zoet water gevonden. De zeek or sten zijn eene opeenhooping van weekdieren,
die zich in celletjes ophouden en zich aan onderzeesche voor- werpen hechten. — De korstkoralen bestaan uit bladvor- migc, soms kalkachtigc takken, met platte uitwassen, en dikwerf netvormig in elkander loopende. |
|||||||||
|
VRAGEN.
Welke zijn de verschillende kenmerken der weekdieren? — Waar-
door wordt bij die diereu de schaal gevormd? — Hoe onderscheidt men de weekdieren ten aanzien van hun bekleedsel ? — Hoe worden de schelpen zelven onderscheiden ? — Wat weet gij van huuuc beweging : wat van hunne zintuigen? — Waar is hunne gewone verblijfplaats? — Wat weet gij van hun bloedsomloop ? Hoe worden de weekdieren verdeeld ? — Geef eene korte beschrijving
van ieder dezer klassen en noem de merkwaardigste uit elke klasse- op ? — Wat weet gij inzonderheid van den inktvisch en den papieren nautilus? — Wat van de slakken, oesters en mosselen? — Verhaal iets bijzonders van de parelmossel en den paalworm. |
|||||||||
|
VIJFTIENDE HOOFDSTUK.
Vierde hoofdgroep: de plant- of straaldieren; hunne verdeeling in
klassen. — Klasse der stekelhuidigcn. — Klasse der ribbenkwallen. — Klasse der hydrasmedusen. — Klasse der veelvoeten (polypen). — Klasse der afgietseldiertjes (infusiediertjes). vierde hoofdgroep. De straal- of plantdieren.
De straal- of plantdieren vormen de vierde hoofd-
groep van het dierenrijk. Zij staan door hunne eenvoudige |
|||||||||
|
131
|
|||||
|
bewerktuiging verre beneden de beide eerste hoofdgroepen,
ja zelfs ook beneden de derde, en zijn door de ligging van de onderscheidene deelen des lichaams, die meestal rondom eene as of centraalpunt stralen vormen, aan eene ster gelijk. Hieraan zijn zij den naam van straaldieren verschuldigd. Die van plantdiercn is hun gegeven wegens de overeen- komst, welke de meeste hebben met eene plant, en wegens den vorm der aanhangsels of voeldraden, die aan bloembla- deren en meeldraden vau planten doen denken. Bij eeni- gen dezer groep is echter de straalvorm niet of slechts in geringe mate te ontdekken. Deze dieren hebben geen dui- delijk hoofd; hun lichaam is van geene geledingen voor- zien, meesttijds zelfs ontbreekt hun een afzonderlijk orgaan voor de ademhaling. Alle zintuigen missen zij insgelijks, met uitzondering van dat des gevoels , hetwelk echter zeer onontwikkeld is. Hunne bewegingen zijn even beperkt als hunne zintuigen ; dikwijls zijn zij aan rotsen vastgehecht, of leven op de wijze der planten. Ofschoon men hun samenstel nog niet behoorlijk heeft
kunnen nagaan, heeft mm hen, naar hunne gedaante en levensverrichting, in vijf klassen verdeeld: de stekelhui- digen, de ribbenk w allen , de hyd rasmedu sen , de veelvoeten (polypen) en de afgictseld iertjes (in- fusiediertjes). Klasse der stekelhuidigen. Deze onderscheiden zich
door hunne doorgaans stekelige en met beweeglijke punten overdekte kalkachtige huid. Deze punten zijn even zoovele voelers of zuignapjes, die de ademhaling schijnen te bevor- deren. Meestal bezitten zij in liet middelste gedeelte of de as des lichaams eene opening, die tegelijk tot mond en uitlozingskanaal dient; dit laatste is bij sommigen aan de tegenovergestelde zijde des lichaams geplaatst. De straal- dieren dezer klasse worden allen in de zee gevonden. De belangrijkste soorten zijn: de zeesterren met een
plat, vijfkantig en straalvormig lichaam (zie blad. 10), in welks midden zich eene opening bevindt, waardoor zij haar voedsel tot zich nemen; zij verzwelgen eene menigte wormen en schaaldieren, die zij met hare voelers grijpen. De stralen, die zij door eenig toeval verloren hebben, groeien verbazend snel weder aan. — De zeeëgels of zeeklit- t e n dragen hun naam naar hun kalkachtig omkleedsel, |
|||||
|
132
|
|||||
|
voorzien van stekels, die uit eene menigte kleine gaatjes
door de huid naar buiten dringen. Zij bezitten een bolrond lichaam. — Eene soort van zeeslak, bij de Indianen en Chincezen onder den naam van trepang of tripang be- kend, welke soms eene lengte van zes palm bereikt, heeft een cilindervormig week lichaam. Zij wordt op de Oost-In- dische koraalriffen en rotsen, vooral bij de zoogenaamde Dui- zend eilanden en in de Banda-zee gevonden, en is, ge- droogd of gerookt, eene lievelingsspijs der Cliineezen. Klasse iler ribbenkwallen. Deze hebben een week,
geleiachtig en doorschijnend schijf- of bolvormig lichaam met ribvormige verhevenheden. Zij hebben geene voelarmen of slechts twee aan iedere zijde des lichaams. Het zijn: De meloe n kwallen , die een klok- of komkommervor-
mig lichaam hebben met wijden mond; en de gordel- kwallen, die den vorm van een langen, geleiachtigen band hebben; haar mond is klein, de randen van den band zijn met zwemharen bezet. Klasse der Iiydrasmedusen» Deze hebben eene
schijf- of eilindcrvormige gedaante; de opening des lichaams is gewoonlijk door eenvoudige of getakte voelarmen omge- veu. Men brengt hiertoe de zee blazen, die van boven eene pcervormige met lucht gevulde blaas hebben, waaron- der zich dikwijls eene menigte andere blaasvormige zakjes of buisjes bevinden, die van onderen met blauw gekleurde vocldraden eindigen; — de zeenetels, met eene veelal klokvormige gedaante, wier huid met netelorganen voorzien is, die bij het aanraken eene hevige jeukte veroorzaken; — do medusen, die den vorm van een paddenstoel hebben. Klasse der veelvoeten (polyiten). Hierdoor ver-
staat men die kleine geleiachtige straaldieren, welker mond met verscheidene voelers of armen omgeven is. Eenigen zijn naakt en geheel week; anderen zijn aan het achterste gedeelte des lichaams van een hoorn- of kalkachtig om- kleedsel voorzien. Slechts ééne soort dezer klasse wordt in zoet water gevonden: de hydra\'s, ook wel armpoly- pen en zoet water pol ypen genoemd. Haar langwerpig lichaam bestaat uit eene soort van zak, welks opening het lijf en het hoofd vormt, terwijl het einde van den zak |
|||||
|
133
|
|||||
|
den staart, en de draad-
vormige voelers, ten gc- tallevan zes tot twaalf, de armen voorstellen, waarmede zij hare prooi vangen. Men kan ze als een handschoen omkeeren, zonder dat dit haar levensbeginsel schaadt, ja zelfs in de lengte of breedte door- snijden, in welk geval ieder deel in weinig tij cl s tot een volkomen pol.yp aangroeit. Zij lic grijze zoetwaterpolyp, hare prooi worden ook in onze vij- grijpcnJe (aanmerkelijk vergroot voor- vers aangetroffen.-Tot b\'estcld). de bloempolypen behooren de zee-ane-
monen met een cilinder- of kegelvormig lichaam, die meestal afzonderlijk leven. Bij kalm weder en heldere lucht sprei- den zij hare fraai gekleurde voelers in de gedaante eener bloem over de oppervlakte der zee uit. Sommigen zijn, gelijk wij reeds hebben aangemerkt, met
een vast hoorn- of kalkachtig beklecdsel-omgeven en heb- ben door deze schaal of steel, polypenstok geheeten, waarmede zij zich aan de rotsen vasthechten, een gemeen- schappelijk leven. Zij groeien onophoudelijk aan, zonder hunne schelp te verlaten en veranderen van vorm, naar gelang der dieren, die zij insluiten; ook vermenigvuldigen zij zoo zeer, dat zij op den bodem der zee en langs de kusten zoogenaamde koraalriften en zelfs eilanden vormen. Deze worden vooral in de Stille Zuidzee aangetroffen. Tot deze soort behooren de koraald ieren, welke geheel kalk- of steenachtig zijn en een getakten vorm hebben in de gedaante eener plant. De hoofdstcngcl is zoo hard als mar- mer en min of meer rood van kleur. Men vindt hen in de Middellandsche en de Roode Zee. Zij dienen ter vervaardi- ging van kleinooden , halssnoeren en armbanden. Eene dezer soorten verschaft het bekende bloed k oraal. Op de kusten van Algiers, Sicilië en Griekenland is de koraalhandel vrij aanzienlijk. — De madreporen of sterkoralen zijn |
|||||
|
134
|
||||||||||||
|
boomvormige polypen,
die door de vereeniging van een groot getal cel- len in den vorm van stralen bestaan. Zij wor- den in den Stillen Oee- aan en bij den Indi- schen Archipel gevon- den; door hun aan- was vormen zij riffen, die de kusten der zeeën op sommige plaatsen voor de scheepvaart ge- vaarlijk maken. — Het orgel koraal is op één polypenstok ver- eenigcl. De kalkachtige buizen, die de dier- tjes bewonen, zijn aan de uiteinden open en als orgelpijpen loodrecht |
||||||||||||
|
l)e rooilc koraal.
|
naast elkander ge-
|
|||||||||||
|
plaatst.
De alcyons hebben dan eens den
vorm eener struik, dan weder gelijken zij eenigszins op paddenstoelen; soms vormen zij op de oppervlakte des wa- ters eene dikke korst. Horden zij uit het water genomen, zoo verliezen zij langzamerhand hunne schoonekleur;— de zeeveêren hebben eene zonder- linge gedaante, die veel op eene pen gelijkt, daar alleen het bovenste deel des lichaams aan de beide zijden met baarden bezet is. Eenige natuuronderzoekers brengen
onder de klasse der polypen de s p o n- sen , bij welke de duidelijke ken- merken van het dierlijk leven zich alleen in de eerste tijdperken van haar bestaan vertoonen ; later zijn zij geheel onbeweeglijk en blijven aan |
||||||||||||
|
De grijze zeeveêr.
|
||||||||||||
|
135
|
|||||
|
onderzeesche rotsen vastgehecht. Zij worden meesttijds in
de zeeën der warme luchtstreken gevonden. De sponsen zijn zacht en poreus, zonder eenig kalk- of hoornachtig be- kleedsel, en de diertjes, die er zich in bevinden en aan elkander verbonden zijn, vormen eene gelciachtige massa, in welke het bijna onmogelijk is eenige bewerktuiging te bespeuren; vandaar dat zij vroeger gerekend werden tot het plantenrijk te behooren. Zij worden ook in de Middelland- sche zee en vooral in den Griekschen Archipel aangetroffen. Mlasse der afgietseldiertjes (infusiediertjes).
Dit zijn alle microscopische diertjes; hunne omtrekken, be-
wegingen en bewerktuiging zijn alleen met het gewapend oog waar te nemen. Zij ontwikkelen zich snel in stil- staande wateren en vijvers. De voornaamste geslach- ten zijn: De trilwormen, ook wel azijnaaltjcs genaamd, uit
hoofde van hun langwerpigen vorm, en omdat zij zich vooral in azijn, die lang gestaan heeft, en in rottend stijf- sel ontwikkelen. Zij worden ook in zoet water gevonden , waarin zij zich met snelheid bewegen en elkander in alle richtingen vervolgen. — De kogeldiertjes zijn ronden worden in bedorven wateren aangetroffen. Vele dezer dier- tjes zitten op de oppervlakte van een in verhouding groo- ten, doorzichtigen kogel en zijn met elkander door buisjes verbonden. Deze kogel bevat inwendig eenige gelijkvormige kogeltjes, die, zoodra de groote kogel berst, in weinig tijds de gedaante des oorspronktlijken kogels verkrijgen. — De pun tdiertjes, meestal ei-, bol- of Iensvormig, zijn zoo klein , dat zij door een sterk microscoop beschouwd , stip- pen gelijken. Zij leven in dierlijke en plantaardige afgiet- sels van bewerktuigde stoffen, vertoonen niet het geringste spoor van bewerktuiging en kunnen beschouwd worden als de uiterste grens der dierenwereld. Hier staat de menschelijke wijsheid stil, ofschoon er
ontegenzeggelijk nog eene menigte wezens zal gevonden worden, welke het best gewapende oog niet kan bemerken. Maar ook de wonderen, welke zich reeds aan onze blikken vertoonden bij de beschouwing der talrijke verscheidenheid van wezens, die het dierenrijk bevat, zijn gewis voldoende om de almacht, wijsheid en goedheid des Scheppers te be- wonderen. |
|||||
|
13G
|
|||||||
|
Vertellen de hemelen Gods eer, verkondigt het uitspansel
zijner handen werk, ook de aarde is vol van zijne wijsheid en liefde. |
|||||||
|
VRAGEN.
Wat zijn sfraal- of plantdieren ? — Vanwaar dragen zij dip
namen? — Wat weet gij van hunne bewerktuiging? In hoeveel en welke klassen worden zij verdeeld ?
Welke zijn de voornaamste stekelhuiden?
Welke behooren tot de ribbenkwallcn?
Wat weet gij inzonderheid van de polypcn, en daaronder van de
ko raaldieren? — Behooren de sponsen insgelijks tot de polypen? — Wat zijn afgietseldiertjes? Waartoe moet het beschouwde ons boven alles opleiden?
|
|||||||
|
REGISTER.
|
|||||||||||
|
Amazonen, 62.
Amber (grauwe), 52. Amerikaansch ras, 22. Amerikaansche schildluis, 103.
Amerikaansche struisvo- gel, 72.
Amphibiên, 77. Amphitrieten, 119. Angel (der schaaldieren), 112.
Angorasche geit, 44. Ansjovis, 93. Antilope, 45. Appel (van \'t oog), 24. Ara of Westindischc raaf, 62.
Arend, 60. Argonaut of papieren nau- tilus, 125.
Arguskapcl, 108. Armpolyp, 132. Aspisslang, 84. Avondvlinders, 107. Azijnaaltjes of trilwor- men, 135.
|
|||||||||||
|
Aal, 95.
Aanbeeld (in \'t oor), 23,
24.
Aap, 28. Aardkrekel, 102. Aardslak (naakte), 127. Aardworm of pier, II, 120. Aarsmade, 121. Aarsvin, 89. Achtarmige polyp, 125. Adder, 83. Adderslaug, 84. Ademhaling, fi. Aderen, 8. Aderlijk bloed, 8. Afgietseldiertjes, 133, 135.
Afgodsslang, 84. Afrikaansch ras, 21. Ai, 40. Albatros, 75. Alcyou, 133. Alcyon of ijsvogel, 66. Alikruik, 127. Alligator, 80. Alpaca of Pcruviaansch woldier, 40.
Alpen- of Bernardshond, 33.
|
Baars, 12, 92.
Balein, 51. Barbeel, 94. Basiliscus of koningsha- gedis, 81.
Basterd-apen, 29. Basterd-nachtegaal of grasmusch, 65.
Uasterd-schorpioen, 115. Baviaan, 29. Becfaal, 94. Beenvisschen, 91. Beer, 31. ------ (bruine), 31.
------ (zwarte), 31.
Bcruardshoud, 33.
Bcrnardskreeft, 117. Bever, 39. Bevergeil, 40. Beweging, 9. Bij (honigbij), 105.
Bizon-os, 44. Bladluis, 103. Bladroller, 108. Blanke stam, 20. Blazers, 51. Blindslang, 87. Bloed, 7. ---------(aderlijk), 8. |
||||||||||
|
Baardvisch, 95.
|
|||||||||||
|
138
|
||||||||||||
|
Bloed (slagaderlijk), 8.
Bloedkoraal, 133. Bloedsomloop ,7,8. Bloedzuiger, 30, 120. Blocmpolypen, 133. Bloemradertjes, 122. Boa of reuzenslang, 84. ------constrictor of afgods- slaDg, 84.
Boekpcns (der dicren- maag), 42.
Boekschorpioen, 115. Bok, 44. Bokking, 93. Boktor, 102. Bonte specht, 62. Boomkrekel, 103. Boomkruipertje, 06. Boomluis, 103. Boormossel of steenboor- der, 129.
Borstels (der varkens), 50. Borstvin, 89. Bosclimensch, 28. Bot, 93. Breedwormen, 121.
Bruine landkikvorsch, 86. Bruine stam, 21. Bruinvisch of zeevarken, 52.
Brulaap, 28. Buffelos, 44. Buideldieren, 52. Buidelrat, 53. Buikpootige weekdieren, 124, 126.
Buikvin, 89. Buiswormen, 119. Buizerd of muizevalk, 60. |
||||||||||||
|
Bulhond. 33.
Bunzing, 34. Cachelot, 51.
Casimicr, 44. Casuavis, 73. Caucasische ras, 20. Chineesche zwaluw, 65. Chyl- of watervaten, 6. Civet, 35. Civetkat, 34. Condor, 59. Dagroofvogcls, 59.
Dagvlieg, 104. Dagvlinders, 107. Damhert, 46. Danaüs-kapel, 108. Das, 31. Dashond, 33. Dekschild, 101. Dekvederen, 55. Dierlijke warmte, 9. Dierluis, 114. Dikhuidige dieren, 48. Distelvink, 65. Dolfijn, 52. Donsvederen, 55. Doodshoofdvlinder, 108. Doolhof (in \'t oor), 23. Draaihnlzen, 63. Draak, 81. Draakje (Guineesche),121
Dromedaris, 45. Duif, 69. Duikereeud, 74. Duizendpoot, 101, 109. Dwarsbekken, 95. |
||||||||||||
|
Edelhert, 46.
Eekhorentjc, 38. ---------------(vliegend), 38.
Eendvogel, 74. Eenhoevigc dieren, 40. Eenklcppige schaal of ho- ren, 123.
Eenoog, 118. Egel, 37. Eiderdons, 74. Eidergans, 74. Ekster, 66. --------- (graawe), 64.
Eland, 46.
Elft, 94.
Elpenbeen, 49. Enkelvoudige oogen, 99. Europeeschegeitenmelker, 65.
Europcesche moerasschild- pad, 78.
Eustatiaansche buis, 23, 24.
Ezel, 41. ------ (Kaapsche), 41.
|
||||||||||||
|
Fazant, 68.
---------(witte of zilver-),
68.
Flamingo, 71. Fluweelen zeemuis, 120. Forel, 94. Fregatvogel, 75. Fret, 34. |
||||||||||||
|
Gaai, 66.
|
||||||||||||
|
139
|
||||||||||||
|
Hartkamer, 7.
Havik, 60. Hazelhoen, 68. Heilige ibis, 71. llcimpje, 102. Hen, 67. Herdershond, 33. Hcrfstdraden, 113. Herkauwende dieren, 41. Hermelijn, 34. Hert, 46. Hinde, 46. Hoen (Numidische), 68.
Hoenderachtige vogels, 67. Hoeve (in de maag der dieren), 42.
Holaderen, 8. Hommel, 105. Hond, 33. ---------(Newfoundland- sche), 33.
---------(Siberische), 33.
---------(wilde), 33.
---------(IJslandsche), 33.
Hondskopapen, 29.
Honig, 105. Honigbij, 105. Honigdauw, 103. Hooiwagen, 114. Hoornen, 42. Hoornhuid (in \'t oog), 24. Horzel, 109. Houtsnip, 71. Houtworm, 102. Huidzakdieren, 124, 129. Huishond, 33. Huisjesslak, 126. Huiskat, 32. Huiskrckel, 102. |
||||||||||||
|
Goudrups, 120.
Goudvink, 66. Goudwolf, 34. Grauwe amber, 52. Grauwe ekster, 04. Grauwe hagedis, 81. Grasmusch, 65. Giieksche schildpad, 78. Grijpstaart, 28. Grijpvogel, grijpgier, 59. Groene hagedis, 80. Groene loof kikvorsch, 86. Groene specht, 02. Guineesehe draakje, 121. |
||||||||||||
|
Galnoot, 10G.
Gahvcsp, 106.
Gans, 73.
Garnaal, 117.
Gavial of snavelkrokodil,
80.
Gazelle, 45. Geelvink, GO. Gehoor, 23. Geit, 44. ------ (Angorasche), 44.
Geitenmelker (Europec-
sche), 05.
Gekorven dieren, 98. Gelede of ringdieren, 11, 15, 98.
Geledingen, 98. Gele stam, 20. Gems, 45. Gepantserde hagedis, 79.
Geschubde hagedis, 79,80. Gevoel, 9, 22. Gewei, 43. Gewervelde dieren, 12, 26.
Gezicht, 24. Gibbon, 28. Gier, 59. Giraffe, 47. Glansschubbige kraak- beenvisschen, 95.
Glasslak, 128. Glasvocht (in \'t oog), 24. Glazenmaker, 104. Glimwormpje, 101. Gordeldicr, 40. Gordelkwallen, 132. Gouden tor, 101. Goudfazaut, 58. Goudkever, 101. |
||||||||||||
|
Haai, 95, 96.
Haan, 67. Haarvaten, 8. Haas, 39. Haft, 104. Hagedis, 79. --------- (gepantserde),
79, 80.
--------(geschubde), 79,80.
--------- (groene), 80.
---------(grauwe), 81.
|
||||||||||||
|
Halfapeu, 29.
Halfvleugelige insecten, 101, 103.
Halfzoolgangers, 30, 34. Hamer (in \'t oor), 23, 24. Hamermossel, 129. Hamster, 39. Handvleugelige dieren, 29. Hanekam, 67. Haring, 92. Hart, 7. Hartboezem of hartoor, 7 |
||||||||||||
|
uo
|
|||||||||||||||||||||||||
|
Huismuis, 39.
Huis- of kamerspin, 113. Huisvlieg, 109. lluiszwaluw, 65. Hummer of groote zee- kreeft, 117.
Hydra of armpolyp, 132. Hydrasmedasen, 132. Hyena, 32. |
|||||||||||||||||||||||||
|
Jaguar, 32.
Jakhals, 34. Johanneswormpje, 101. Juffertje, 104. |
|||||||||||||||||||||||||
|
Keverslak, 127.
Kiekendief, 60. Kieuwdragende wormen, 120.
Kieuwen, 6, 88. Kieuwlooze wormen, 119. Kievit, 71. Kikkerschuim, 103. Kikvorsch, 12, 85. Kikvorschachtige krui- pende dieren, 85.
Kinkhoren, 127. Kim, 73. Klauwen, 59. Klautervisch, 92. Klicrmaag (der vogels), 56.
Klimvogels, 61. Klipgeit, 45. Kluizenaarskreeft, 117. Knaagdieren, 38. Koe, 43. Koekoek, 63. Koekoekspceksel, 103. Kogeldicrtjes, 135. Kokerwormen, 119. Kolibrie, 66. Konijn, 39. Koningshagedis, 81. Konzcnielje, 104. Koordwormen, 121. Kopborststuk (der spin- achtige dieren), 111.
Kopdragcnde weekdieren, 124.
Koplooze weekdieren, 124, 128.
Koppootige weekdieren, 124.
|
|||||||||||||||||||||||||
|
Kaaiman, 80.
Kaapsche ezel, 41. ------------ schildpad, 78
Kabeljauw, 93.
Kakketoe, 62. Kakkerlak, 103. Kalander, 102. Kalkoen, 67- Kalkivormeu, 119. Kalmnr, 125. Kam (van den haan), 67 Kameel, 45. Kamcelpaard, 47. Kamcclschaap, 46. Kameleon, 82. Kamerspin, 113. Kamhagedis, 81. Katnmosscl, 129. Kanarie-vogel, 66. Kangoeroe, 53. Kapel, 107. Karetschildpad, 79. Karmijn, 104. Karper, 94. Kat, 31. Katje of porseleinslak, 127.
Katuil, 61. ---------of processievlin der, 108.
Kauwpooten, 115. Kaviaar, 95. Kerkuil, 61. |
|||||||||||||||||||||||||
|
Ibis, 71.
------ (heilige), 71.
Infusie- of afgietseldier-
tjes, 132, 135.
Ingewandswormen, 121. Inktvisch, 125. Insect (volkomen), 99. Insecten, 15, 98. ------------ (halfvleugeli-
|
|||||||||||||||||||||||||
|
ge), 103.
|
|||||||||||||||||||||||||
|
(rechtvleugeli-
|
|||||||||||||||||||||||||
|
ge), 102.
----------- (schildvleuge-
lige), 101.
----------- (tweevleugeli-
|
|||||||||||||||||||||||||
|
ge), 108.
|
|||||||||||||||||||||||||
|
(vliesvleugeli-
|
|||||||||||||||||||||||||
|
gc), 105.
------------ (peesvleugcli- gc), 104.
Insectenctcnde dieren, 37, IJsbeer, 31. IJslandscbe hond, 33. Ijsvogel, 66. Ivoor, 49. |
|||||||||||||||||||||||||
|
.lachttijger, 32.
|
|||||||||||||||||||||||||
|
141
|
|||||||||||
|
Land- of slijkkrabbe, 116.
Landschildpad, 78. Lansslang, 84. Larve of masker (der in- secten), 98.
Lebmaag (der herkau- wende dieren), 42.
Leeuw, 32. Leeuwerik, 65. Leguaan of kamhagedis, 81.
Lens (in \'t oog), 24. Lentespog, 103. Lepelaar, 71. Levertraan, 93. Lijster, 65. Lintworm, 121. Longen, 7. Loodsmannetje, 92. Loofkikvorsch (groene), 86.
Loopvogels, 72. Lorri\'s, 62. , Los of lynx, 32. Luchtpijp, 7. Luiaard, 40. Luipaard, 32. Luis, 109. Lynx of los, 32. |
Maleische ras, 21.
Mantel (der weekdieren), 123.
Marmot, 38. Marter, 34. Masker (der insecten), 98, 99.
--------- (der kikvorsch-
achtige dieren, 85.
Medusa, 132.
Meeldauw, 103. Meerkat, 29. Meerkol, 66. Meersalamander, 86. Meerschuim, 125. Mees, 65. Meikever, 101. Meloenkwallen, 132. Mensch, 18. Menschenrassen, 19. Merel, 65. Merinos-schaap, 45. Metselspin, 113. Mcxicaansche patrijs, 68. Mier, 106. ------ (witte), 104.
Mierenegel, 53.
Miereneter, 40. Mierenleeuw, 104. Mijt, 114. Millioenpoot, 110. Moeraal, 94. Moerasschildpad (Euro- peesche), 78.
Mol, 37. Mol- of aardkrekel, 102.
Molshoop, 38. Moluksehe krabbe, 118. Moiigoolsche ras, 20. |
||||||||||
|
Koraaldieren, 133.
Korenworm, 102. Korhaan, 68. Korstkuraal, 130. Kortvleugeligc of struis- achtige steltloopers, 72.
Kraakbeenvisschen, 91, 95.
kraanvogel, 70. Krabbe, 116. ---------(Moluksehe), 118.
Krabspin, 113.
Kreeft, 11, 116. Kreeftachtige schaaldie- ren, 116.
Kreeftgarnaal, 117. Kreeftsoogen, 116. Kreeftspin, 114. Krekel, 102. Krokodil, 79. Krop (van de maag der vogels), 56.
Kropgans, 75. Kruipende dieren, 16, 76 ---------------------- (kik- vorschachtige), 85.
Kruis- of tuinspin, 113. Krulbond, 33. Kunstmatige vischteclt, 91.
Kwartel, 68. Lama, 45.
Lamentijnen, 52. Lammergier, 60. Lamprei, 95, 96, 97. Landbeer, 31. Landkikvorsch (bruine), 86. |
|||||||||||
|
Maag, 6.
Maag (der herkauwende
dieren), 42.
Maagdenwas, 105. Madreporen, 133. Maki (roode), 29. ------ (vliegende), 29.
Makreel, 91.
|
|||||||||||
|
142
|
|||||||||||||
|
Mosch (musch), 65.
Mosdieren, 124, 130. Mossel, 128. Mot, 108. Mug, 109. Muildier, 41. Muilezel, 41. Muis, 3\'J. Muizevalk, CO. Musch, 05. Muschachtige vogels, 64.
Muskus, 47. Muskusdier, 47. Muts (in de maag der herkauwende dieren),
42.
M uurhagedis, 81. |
|||||||||||||
|
Nijlpaard, 49.
Nijlreiger, 71. Nimf of pop, 98, 99. Nimf kapel, 107. Numidische hoen, 68. |
Parasieten of woeker-in-
secten, 101, 109. Parelhoen, 68.
Parelmoer, 129.
Parelmossel of parel-
schelp, 128. Patrijs, 68.
---------(Mexicaansche),
68.
Patrijshond, 33.
Pauw, 68.
Pcesvleugelige insecten,
101, 104. Pelikaan, 75.
------------ (zwarte), 75.
Pens (in de maag der her-
kauwende dieren), 42. Pepervreter, 62.
Peruviaansche woldier, 46.
Petit-gris, 38.
Pier, 120.
Pieterman, 91.
Pinguïn of vetgans, 74.
Pipa of Surinaamsche
padde, 86. Pissebed, 118.
Plant- of straaldieren, 10,
130. Platvisschen, 93.
Pluvier of regenvogel, 71.
Poedel, 33. .
Poelsnip, 71.
Polyp (achtarmige), 125.
Polypen, 133.
Polypenstok, 133.
Pop of nimf, 98, 99.
Porseleinslak, 127.
Post, 92.
Postduif, 69.
|
||||||||||||
|
Oester, 10, 15, 128.
Oeveraas, 104. Olifant, 49. Onzen-lieven-Hecrs- haanlje, 101.
Oog, 24. Oogappel, 24. Oogen (enkelvoudige), 99. ------ (samengestelde), 99.
Ooievaar, 71.
Oor, 23.
Oorrobben, 36. Ooruil (groote), 61. Oorworm, 102. Oproller, 110. Orang-octan, 28. Orangs, 28. Orgelkoraal, 134. Os (wilde), 43. Otter, 35. Paahnossel of paal worm,
129.
Paard, 13, 41. Paardenvlieg, 109. Padde, 86. ------ (Surinaamsche), 86.
Palissaadworm, 121.
Panter, 32. Papegaai, 61. Papieren nautilus, 125. Paradijsvogel, 66. |
|||||||||||||
|
Naakte aardslak, 127.
Naakte weekdieren, 123. Nachtegaal, 65. Nachtpauwoog, 108. Nachtroofvogels, 60. Nachtvlinders, 107. Nachtzwaluw, 65. Najaden of waterslange- tjes, 120.
Narwal, 52. Nater, 84. Nautilus, 126. ------------(papieren), 125.
Nereïden of zeeduizend-
pooten, 120.
Netvlies (in \'t oog), 24. Neushoren, 49. Neushorcnvogel, 66. Newfouudlandsche houd, 33.
|
|||||||||||||
|
143
|
||||||||||||||||||||||||||
|
Rondbekken (visschen), Schelpdieren, 123, 124.
|
||||||||||||||||||||||||||
|
Potvisch, 51.
Prik, 97. Processie-vlinder, 108.
Protecën of meersalaman- ders, 86. Puntdiertjcs, 135.
Purperslak, 127. Python (slang), 84. Raaf, 60.
------ (Westindische), 62
Raderdierljes, 98, 122.
Ram, 44.
Kat, 39.
Ratelslang, 84.
Kcchtvleugelige insecten,
101, 102. Reebok, 46.
Rcgenvogel, 71.
Reiger, 70.
Rendier, 46.
Reuk, 23.
Reusmossel, 129.
licuzenschildpad, 79.
Reuzenslang, 84.
Rhinoceros, 49.
Ribbcnkwallen, 132.
Ringduif, 69.
Ring- of gelede dieren,
11, 15, 98. Kingen (der gelede die-
ren), 98. Ringslang, 83.
Ringwormen, 119.
Rivierpaard, 49.
Rob, 36.
Kog, 95, 96.
Rolschelp of toot, 127.
Rolstaart, 28.
|
||||||||||||||||||||||||||
|
Schelp- of huisjesslak, 10,
126.
Schelvisch, 93. Schildluis, (Amerikaan- sche), 103.
Schildpad, 78. ------------ (Kaapsche), 78.
------------(Grieksche), 78.
Schildvleugelige insecten,
101, 105.
Schol, 93. Schorpioen, 112, 114.
Schubvleugelige insecten, 101, 107.
Schuimbeestje, 103. Schuifuil, 61. |
||||||||||||||||||||||||||
|
95, 97.
Roodborstje, 65.
Roode stam, 22. Roofdieren, 30. Roofvogels, 59. Rozebladluis, 103. Ruggegraat of rugge- streng, 26.
Rugvin, 89. Ruien (der vogels), 55. Rund, 43. Rups, 99, 107. |
||||||||||||||||||||||||||
|
Sabel, 34.
Sabellcn, 119.
Salamander, 86.
|
||||||||||||||||||||||||||
|
Samengestelde oogen , 99. Schurftmijt, 114.
Sardijn, 93. Scolopender, 110.
Saters, 108. Sepia, 125.
Schaal derweekdieren,123. Serpulen, 119.
------ (eenkleppige) of Siberische hond, 33.
hoorn, 123. Sidderaal, 94.
------ (tweekleppige) of Sidderrog, 96.
|
||||||||||||||||||||||||||
|
Sijsje, 65.
Sirenen of kieuwsalaman-
ders, 86.
---------— lamentijnen, 52.
Sjakal, 34. Sjimpansé, 29. |
||||||||||||||||||||||||||
|
schelp, 123.
Schaaldieren, 98, 115. ---------------(kreeftach- |
||||||||||||||||||||||||||
|
tige), 116.
|
||||||||||||||||||||||||||
|
met zwem-
|
||||||||||||||||||||||||||
|
pooten, 118.
Schaap, 44. |
||||||||||||||||||||||||||
|
---------(Spaansche), 45. Slagaderen, 7.
Schaar (der schaaldieren), Slagaderlijk bloed, 8.
112, 115. Slagpenneu, 55.
Schalebijter, 101. Slagtanden, 49.
Schar, 93. Slak, 10.
Scharlakenverf, 104. ------ (naakte aard-), 127
Schelp (der weekdieren), Slakkenhuis (hl \'t oor), 24.
123. Slang, 82.
|
||||||||||||||||||||||||||
|
144
|
|||||||||||
|
Slijkkrabbe, 116.
Slingeraap, 28.
Slingerslang, 84.
Smaak, 22.
Snavelkrokodil, 80.
Snip, 71.
Snoek, 95.
Spaansche vlieg, 101.
Specht, 62.
--------- (groene), 63.
---------(bonte), 63.
Spekmuis, 30.
Sparmaceti of walschot,
52. Sperwer, 60.
Sphinx, 108.
Spiermaag (der vogels),
56. Spijkerrog, 96.
Spin, 11, 112.
Spinachtige dieren , 98,
111, 112. Spitsmuis, 37.
Spoelworm, 121. Sponsen, 134.
Spookdieren, 29. Sprieten of voelhorens, 98.
Springhaas, 53. Sprinkhaan, 102. Sprot, 93. Staartvin, 89. Staudvogels, 58. Steenbok, 44. Steenboorder, 129. Steenmarter, 34. Steenschaap, 44. Steenuil, 61. Stekelbaarsje, 92. |
|||||||||||
|
Stekeldraak, 91.
Stekelhuidigc straaldie- ren, 131.
Stekelvarken, 39. Stekelvinnige visschen, 91. Steltloopers, 69. ---------------(kortvleuge- lige), 73.
Sterkoraal, 133. Steur, 95. Stijgbeugel (in \'t oor), 23, 24.
Stokvisch, 93. Stormvogel, 75. Straal- of plantdieren, 10, 130.
--------- (stekelhuidige), 132.
Struisachtige steltloopers, 72.
Struisvogel, 73. ---------------(Amerikaan-
sche), 72.
Stuurpennen, 55. Surinaamsche padde, 86. |
Tijger, 32.
---------Zuid-Amerikanu-
sche), 32.
Tong, 93. Tonijn, 91. Tonnetje der insecten, 99, 108.
Toot of rolschelp, 127. Tor (gouden), 101. Tortelduif, 69. Tortugaua, 79. Toucan of pepervreter, 62.
Traaglooper, 29. Trapgans, 70. Treksprinkhaan, 102. Trekvisschen, 90. Trekvogels, 58. Trepang (tripang), 132. Treureend, 74. Trilwormen, 135. Triton of watersalaman- der, 86.
Tritonshoren, 127. Trommelholte (in \'t oor), 23.
Trommelvlies (in \'t oor), 23.
Trompet (in \'t oor), 23, 24.
Trompetschelp, 127. Tninslak, 127. Tuinspin, 113. Tweehandigen, 27. Tweehoevige dieren, 41. Tweekleppige schaal of schelp, 121.
Tweeslachtige dieren, 77.
|
||||||||||
|
Taling, 74.
Tandelooze dieren, 40.
Tapir, 50.
Tarbot, 93.
Tarentula, 114.
Taschkrabbe, 116.
Tcengangers, 30, 31.
Teken (tekken- of dier-
luis), 114. Terebellen, 119.
Termieten of witte mie-
ren, 104. |
|||||||||||
|
145
|
|||||||||||||||||
|
Watersnip, 71.
Waterspin, 113. Waterspitsmuis, 37. Weduwaal, 65. Weegluis, 104. Weekdieren, 10, 123. ---------------(naakte), 123.
---------------(vleugelpoo-
tige), 124, 128.
•(kopdragen-
|
|||||||||||||||||
|
Vlieg (Spaanschc), 101.
Vliegend eckhorentje, 38. Vliegenvogeltje, 60. Vlicgenvangcr, 65. Vliesvleugelige insecten, 101, 105.
Vlinder, 107. Vloo, 109. Vloosprinkhaan, 103. Voeding, 5. Voelhorens (der insecten), 98.
Vogelbekdier, 53. Vogels, 16, 54. -----■— (muschachtigc), 64.
---------(hoenderachtige), 67.
Vogelspin, 113. Volkomen insect, 99. Voorhof (in \'t oor), 24. Vos, 34. Vuurscheede, 129. |
|||||||||||||||||
|
Twcevleugeligc insecten,
101, 108. Uil, 60.
Valk, 00.
Vampyr, 30. Varkensborstcls, 50. Veelhoevige dieren, 48. Veelvoet of achtarmige polyp, 125.
Vcclvocten (polypen),132. Veelvraat, 31. Veevlieg, 109. Veldduif, 09. Veldmuis, 39. Verscheurende dieren, 30. Vetgans, 74. Vierhandige dieren, 28. Viervoetige dieren, 27. Vigogne-wol, 46. Vin (der visschen), 89. Vingerloopcrs, 30, 31. Vink, 66. Vinvoetigc dieren, 36.
Vischlijm, 95. Vischteelt (kunstmatige), 91.
Visschen, 15, 88. ---------(weekvinnige), 92.
Vlasvink, 65.
Vledermuis, 29. --------------(langoorige), 30.
Vlerkworm, 128. Vleugelpootige weekdie- ren, 124, 128.
Vleugels, 55. Vlieg, 109. |
|||||||||||||||||
|
de), 124.
|
|||||||||||||||||
|
(koplooze).
• (koppootige), |
|||||||||||||||||
|
124, 128
|
|||||||||||||||||
|
124.
---------------(buikpootige), 124, 126.
Weekvinnige visschen, 92. Werkbij, 105. Wcrvelbeendcren, 26. Wesp, 106. Westindische raaf, 62. Wezel, 34. Wielcwaal, 65. Wijnbergslak, 127. Wikkel- of rolstaart, 28. Wild zwijn, 50. Wilde dieren, 30. Wilde hond, 33. Wilde os, 43. Windhond, 38. Winterkoninkje, 65. Witje, 107, 108. Witte mier, 104. Witte worm, 101. Witte of zilverfazant, 68. Woekerinsecten, 101, 109. Woldicr (Peruviaansche) , 46.
|
|||||||||||||||||
|
Wachthond, 33.
Walrus, 36. Walschot, 52. Walvisch, 51. Walvischaas, 128. Walvischachtigc dieren, 50.
Wangtasschen, 39. Warmte (dierlijke), 9. Wasclibeer, 31. Water- of chylvaten, 6. Waterhoen, 72. Watersalamander, 86. Watcrslangetjes, 120. |
|||||||||||||||||
|
14G
Zeekoe, 86.
Zeekorst, 130. Zeekreeft (groote), 117. Zeeleeuw, 36. Zeemeeuw, 12, 75. Zeemuis (fluweelen), 120, Zeemuizen, 96. Zeenetel, 132. Zeepaard, 36. Zeeraaf, 75. Zeerups, 120. Zeescheede, 129. Zeeschildpad, 78. Zeeslak, 132. Zeesprinkhaan, 117. Zeester, 10, 15, 131. Zeevarken, 52. Zeeveèr, 134. Zenuwworm, 121. Zijde (ruwe), 108. Zijdeworm, 99, 108. Zilverfazant, 68. Zingvogels, 63. Zintuigen, 22. Zoetwaterkrabbe, 116. |
||||||||||
|
Wolf, 33.
Wolfshond, 33. Worm (witte), 101. Wormen, 98, 118. ---------(kieuwdragcnde),
119.
Wouw, 60. Zaagvisch, 98.
Zalm, 94. Zand wormen, 120. Zebra, 41. Zceaal, 94. Zeeanemoon, 132. Zeebarbeel, 91. Zeebcer, 36. Zeeblaas, 132. Zeeduizendpooten, 120. Zee-eenhoorn, 32. Zeeëgel, 131. Zeehond, 36. Zeekalf, 36. Zeekat, 125. Zeeklit, 131. |
||||||||||
|
Zoetwaterpolyp, 132.
Zoetwaterschildpad, 78. Zomcrdraden, 113. Zonneschildpad, 78. Zoogdieren, 16, 27. Zoolgangers, 30, 31. Zoutevisch, 93. Zuid-Amerik. tijger, 32. Zuigers, 120. Zuigvisschen, 97. Zwaan, 74. Zwaardvisch, 92. Zwaluw, 65. ---------Chineesche, 65.
Zwarte pelikaan, 75.
Zwarte stam, 21. Zwartkopje, 65. Zwemblaas, 89. Zwempooten (der schaal- dieren), 118.
Zwemvlies, 56. Zwemvogels, 73. Zwijn, 50. ---------(wild), 50. |
||||||||||
|
Bij de Uitgevers zijn ook verschenen:
NATUURLIJKE HISTORIE
VOOR DE
XEDERLAXDSCHE SCHOLEN:
DOOR
D. W. BOSCH, Dz. en W. DEGENHARDT.
|
||||||||||
|
STUKJE.
|
||||||||||
|
DBBDE
|
||||||||||
|
TWEEDE DRUK.
Het Planten- en Delf stoffen rijlc.
(Met 14 lusschen den tekst geplaatste afbeeldingen.)
PRIJS 40 CENT. |
||||||||||
|
(Zie Keerzijde.)
|
||||||||||
|
u
|
||||||||||
|
rass
|
||||||||||
|
HANDBOEK DER ALGEMEENE GESCHIEDENIS
voon Nederland bewerkt dook
Db. A. W. B» 10 KIERCK. In 4 Deelen compleet. Prijs......f 12.—
ledere Afdeeling is, tot de hierbij gevoegde prijzen, ook
afzonderlijk verkrijgbaar. |
||||||||||
|
Ie Deel. <)( lil G ■•« mi Dllris.
1. OOSTERSCHE VOLKEN......................ƒ 1 .—
2. GRIEKEN....................................» 1.25
& ROMEINEN..................................;/ 1.75
lic !H!IK. ivi.vn.iiii\'iiiii EN mi DNIi
EEUWEN...............•......................» 2.90
Ulc HIEDWE CE8CHIEDEIIIS. I..............> 2.6(1
IVe // Idem. Idem. II..............» 2.50
Uittreksels uit eenige beoordeelingen van dit werk:
"Groot zijn de eischen, die men bij een goed handboek voor gesehie-
denis inoet stellen; alle takken van beschaving, letterkunde, godsdienst, kunst, moeten.er hunne plaats in vinden. Onder hen, die aan deze vereischten op degelijke wijze voldoen, behoort Dr. Webeb. Niet al- leen de onderwijzers maakten zich terstond van zijn Handboek meester, maar de boeijende vorm schonk het spoedig lezers onder alle beschaafde standen. Bij elke nieuwe uitgave won het werk in waarde en uitge- brcidheid, en thans, nu reeds verscheidene drukken er van in Duitschland zijn verschenen (terwijl het reeds in 4 talen werd overgezet) en de vuurproef heeft doorgestaan, neemt het onder de handboeken van dien aard eene eerste plaats in." |
||||||||||
|
"Beknopt en toch zaakrijk, wijsgeerig en toch bevattelijk, didaktisch
en toch aangenaam, verschaft Webers handboek aan den gebruiker een volledig overzigt van de wcreldgebcurtenissen, geleidelijk en met goede overgangen geordend, waarin met breede trekken en op degelijke wijze de volken der aarde in hun staatsieven, hunne beschaving, gods- dienst, letterkunde en kunst worden behandeld. Opmerkelijk inderdaad is de begaafdheid van den schrijver, om in zulk een beknopt overzigt zoo veel belangrijks niet slechts aan te stippen, maar zóó te vermelden, dat de beoefenaar der historie er een duidelijk begrip van krijgt, on tevens het verband der groote feiten op verschillend gebied zóó te doen uitkomen, dat het gemakkelijk in de oogen springt." |
||||||||||
|
DEUTSCHE CHRESTOMATHIï;.
S AU8WAHL VON PfiOBEN OKUTSCUKE PROBA UNI) l\'OKSIK HK.s
XIX JAURHUNDERT8. BIN LEUK- UND LESEBUCU FÜI! DIE 011ENN CI.ASSKN
DEK VER3C1I. SCI1UI.AN8TAI.TEN. herausge<;eben von A. B. MAATJES. i\'ri.ih 90 cents
|
||||||||||||||||
|
1
|
||||||||||||||||
|
•"l 8. MAATJES, DeütschbsLbss-
BUCH. Eine Auswahl von Proben deutscher Prosa umi Poesie. mm Ocbraucb für ^cliulmi.....ƒ 0.60. ---------------------WÖP.TEH DKU GE-
bpbSchx. Bin Yorzeichniss der ge-
braiichlichsten Deutschen Wórter, nobst eincr Auswahl von Deutschen Qespraohen au» ilom Alltagsleben, ■ zum Ghehraueh fürSoholen./ 0.60.
A f>election of Knglisli Words aml Dialogues, for tbe jise of schools and persons desi- ring to bccome acquainted with the worde and exprossions.mostgenerally used in conversation. Zegde druk. ./ 0.60. ----------------------- Pn miert: Partie
du Kecucil Poétiqué. Choix de mor-
ceaux, tirésdesuieillcurspoètesfran- ijais du XlXe siècle, destiné a Pusago des ésules, classes moyennes et supé- rieures. .Derde druk.. .. .ƒ 0.60. Seconde Part ie du Rccueil Poétiqué. Choix de mor- eeaux, etc...............ƒ 0.50.
.....--------------------Mot» et Dialogues
Fruncais-Hollandais. h 1\'usage des
écoles et do eoux qui veulent se fiimiliariser les termos et les tours de phrase les plus usités dans la conversation. Vijfde druk. ƒ0.60. — BngelscheVertaal- oeleuiugcii. Ton vervolge op de Theoretisch-Praetische Spraakkunst der Engelschotaal, door V. M.COWAH jn A. li. Maatje.\'........ƒ0.40. A. B. MAATJES, LES i\'ROi-A-
TEL\'IISFRAXQAIS, Iteeiieiidemor- eoaux choisis «lans les meilleurs pro- satours francais du XIX* siècle, n !\'i.:P.ge des ée.olee,classes supérieures. 1- Pabtie ƒ 0.00. U« P.m.tie ƒ0.60.
|
A. B. MAATJES, Kcy to Bogliab
Trnnslatiou-excrcises. | Engeicchc
Vertaaloefenin\'/en\'.........ƒ0.40.
-----------lïceueil Littéraire.
Choix de morceaux, tirés des ïneil-
leurs prosateuro francais du X1X>- siècle, destiné a Pusago des écoles, classes moyennes et suiiérieures. Derde druk.............ƒ ^ «0.
--------------------------Littératuredei ISu-
fance. Choix de morceaux, destinés
a l\'usage des écoles, classes moyennes et inferieure». Pbemièbk paetie. Vijfile druk............f 0.60.
--------------------------Littératuredel\'En-
fanee. etc. Seconde tartie. Derde,
druk....................ƒ 0 60.
--------Premières Lee\'.u-
ree, [ntroduetiog ü la littérature
de 1\'Enfanee, destiné a Pusago des commencants......... ƒ 0 30
F. M. C0WAN en A. B. MAATJES,
Leercursus ter Beoefening der En-
gelsche Taal. 4 Stukken.
I. Inleiding tot de Beoefening der
Engeleciie Taal. Vierde druk.
f 0.60.
II. Theoretiscli-Praetisehe Spraak -
kunst. Derde druli. .ƒ1.20.
III. Lees- en Vortaalboek voor eertt-
beginneuden; eeno verzameling van stukken in Proza en Poëzij, Tweede druk.........ƒ 0.6Ó. IV. Lees- en Vêrtaalbook voor nwer-
i/evorderden; ecne verzameling van stokken in Proza en Poëzij. ƒ0.00
A. T3. MAATJES, PHECIS de
l\'Histoiredc la Liüéral ure Francaisc, augmenté d\'exlruits obuisis dans les Poètcs et les Prosateurs des di versos époques el exposant Porigine et la funnati}i| graduelle de la langue, ilestiriéSirusage des écoles .ƒ 0.60 |
|||||||||||||||
|
XAT11I\'Uklf.MIE VOOR DE VLIlF.KI.Al!
|
SCHOLEN.
|
|||||||||||||||
|
DOOR
■I. E. 11 « 4 . I« STUKJE, met 43 Afbeeldingen. Prijs 40 Ots.
II\' en laatste ter perse, om spoedig te verschijnen |
||||||||||||||||
|
QEDttttK\'r Hij e. A. WIN & ZOON.
|
||||||||||||||||