ry\\\\rrs \\z.&\\C

HAND- EN STANDAABDBOEK

BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT UTRECHT

HAND- EN STANDAABDBOEK

HOENDEKLIEF��EBBEK

HET VERZORGEN VERPLEGEN EN KWEEKEN

KORTE BESCHRIJVING VAN ALLE BEKENDE HOENDERRASSEN

Oud\'Directeur tan den Dierentuin tan het Koninfcl. Zo�log. Botan. Genootschap
te \'s Gratenhage

Versierd met 32 gekleurde Platen

NAAR DE NATUUR GETEEKEND EN OP STEEN GEBRACHT DOOR

AMSTERDAM
Tj. VAN H O L K E M A

UIT WARE HOOGACHTING EN ERKENTELIJKHEID

D^R. G. F. WESTERMAN,

Directeur van het Koninklijk Zo�logisch Genootschap �Natura Artis
Magistra" te Amsterdam,

Ridder der Orde van den Nederlandschen Leeuw enz. enz.

dm §chii\\un.

De avicultuur of teelt van het pluimgedierte in \'t algemeen heeft
bij ons te lande die publieke belangstelling nog niet verkregen als
welbij onze naburen het geval is, bij wie tijdschriften geregeld ver-
schijnen, welke uitsluitend aan dit gedeelte der landhuishoudkunde
zijn gewijd. Jaarlijks worden in Londen, Parijs en Berlijn enz., groote
te ntoonstellingen van pluimgedierte gehouden, die duizenden belang-
stellende bezoekers uitlokken en zulk eenen algemeenen bijval vin-
den, dat zelfs ge�llustreerde tijdschriften door afbeeldingen der
bekroonde voorwerpen in hunne algemeen verspreide bladen, als
om strijd, het publiek met de meest belangrijke en nieuwste vogel-
rassen trachten bekend te maken. Te betreuren is het dat bij ons
het houden van fijne vogelrassen in \'t algemeen nog steeds als eene
onnutte en geldverspillende liefhebberij wordt beschouwd; zelfs zou-
den wij tevergeefs bij onze naburen naar namen zoeken als die,
waarmede de liefhebbers van het houden van hoenders of duiven
door velen onzer landgenooten, doorgaans op hatelijke wijze, be-
stempeld worden. Bij onze voorouders echter stond deze nuttige
liefhebberij hooger aangeschreven; ieder bemiddeld eigenaar eener
buitenplaatshad toen ter tijd zijn eigen bijzonderen hoenderhof, waar

hij niet minder trotsch op was, dan du tegenwoordige liefhebber
zulks is op zijn stal met schoone raspaarden of met vee uit edel
bloed gesproten. Gelukkig echter is het tegenwoordig een verblij-
dend verschijnsel dat die sedert lang ingeslapen, zoogenaamde lief-
hebberij, weder sporen van herleving vertoont,dankzij voornamelijk
het krachtdadig voorbeeld door onzen zo�logischen tuinen gegeven en
den prikkel van den naijver, opgewekt door geregeld jaarlijks terug-
keerende tentoonstellingen op dit gebied, vanwege het Koninklijk
Zo�logisch Genootschap te \'sGravenhage en door onze Maatschap-
pijen van Landbouw gegeven, die ontwijfelbaar veel bijdragen om
onzen goeden naam, zuivere rassen te kweeken, bij onze naburen
staande te houden, welke naam wij op het punt stonden geheel
te verliezen. Terwijl daarenboven hij ons tegenwoordig een orgaan
verschenen is, dat onder den titel van �Onze gjvederde Vrienden"
uitsluitend aan den voge�iefhebber gewijd is en de Landbouw
Courant op welwillende wijze een gedeelte van haar blad steeds
ter beschikking van de Aricultuur stelt.

Sedert jaren, voornamelijk uit den aard van mijnen vroegeren werk-
kring als Directeur van het Kon. Zo�log. Botan. Genootshap te \'sGra-
venhage, mij bijzonder onledig houdende met de kennis der verschil-
lende hoenderrassen, gaf ik in 1872 een Synoptisch overzicht
betrekkelijk de voornaamste kenmerken der in-
heemsche en uitlandsche Hoenderrassen uit, met de
inleidende woorden: �Bij gelegenheid van verschillende tentoonstel-
�lingen van pluimvee hier te lande, is het zoo dikwerf gebleken,
�welke verwarring er heerscht bij verschillende liefhebbers van
�hoenders, ten opzichte der namen, eischen en kenmerken van een
�of ander ras; dit gedeelte toch der avic.ltuur is tot haden bij ons

�te lande, door gemis van een vasten standaard grootendeels zeer
�verwaarloosd; een en ander berust hoofdzakelijk slechts op mon-
�delinge overleveringen van den ��nen liefhebber op den anderen.
�Ten einde voorloopig zooveel mogelijk hierin te gemoet te komen,
�heb ik met het oog op de jaarlijks belangrijker wordende tentoonstel-
dingen van pluimvee in den Kon. Zool. Botan. Tuin te \'s Gravenhage,
�zoo kort doenlijk de verschillende hoofdeigenschappen der mij be-
�kende rassen in enkele regelen trachten samen te vatten, als basis
�nemende:

�Ch. Jacque, Ie Poulailler;

�The Standard of excellence in Exhibition Birds bij the �Poul-

�try-Club" of London;

�H�hner-Nomenclatur festgestellt den 16^den October 1869
auf den �l"^en deutschen Gefl�gelz�chtertag in Dresden;
�drie autoriteiten, die men voorzeker het recht niet zal betwisten
�ten deze opzichte uitspraak te doen."

Deze regelen zijn thans nog zeer van pas, waarom zij dan ook
hierboven worden herhaald, alleen wensch ik er nog aan toe te
voegen, dat sedert dien tijd door mij de meeste nieuwere werken
over hoenderfokkerij en kennis der hoenderrassen zijn geraadpleegd
en daarvan zoo ik hoop, met goed gevolg is gebruik gemaakt.

Sedert geruimen tijd is de gansche oplage van bovengenoemd
Synoptisch overzicht geheel uitgeput, ten gevolge waarvan
ik van vele zijden aangezocht werd eene nieuwe uitgave in het licht
te doen verschijnen. Om aan deze, zich meer en meer herhalenden
wensch te voldoen, heb ik in dit werkje hieraan gevolg gegeven.

Oorspronkelijk bestond bij mij slechts het voornemen om eene
alphabetisch-gerangschikte polyglottische naamlijst der verschillende

bekende hoederrassen te geven, met bijvoeging der eigenaardige
kenmerken waardoor zij zich onderling van elkander onderscheiden;
doch aan het dringend en aanhoudend geuit verlangen van vele en
geachte zijden tot mij gericht, om dit werk te doen vergezeld gaan
van eenige wenken enz. betrekking hebbende op de behandeling
der hoenders in \'t algemeen, heeft dit handboek zijn ontstaan te
danken.

Niemand is beter bekend dan ik met de ondankbare taak eene
handboek saam te stellen ten gebruike van de hoenderliefhebbers;
velen van dezen toch hebben, zooals men zulks noemt, de wijsheid
in pacht: zij vermeenen onfeilbare geneesmiddelen te bezitten tegen
elke hoederziekte, alsmede aan het ei te kunnen zien of daaruit een
haan dan wel een kip zal geboren worden en het geheim te ken-
nen de eierproductie te vermeerderen, of wel 500 percent voordeel
uit de hoenderteelt te kunnen trekken, enz. enz. Ondanks eene veel-
jarige ondervinding is het mij nog niet mogen gelukken tot derge-
lijke kennis te geraken. Zij die de hoop mochten koesteren in de
volgende bladzijden ten dezen opzichte nadere inlichtingen, ter be-
vestiging hunner wetenschap te bekomen, zullen zich voorzeker
teleurgesteld vinden, terwijl anderen hunnen panacee�n en voorspel-
lingen als niet steekhoudende zullen zien behandeld, waardoor beiden
met mijn werk minder zullen ingenomen wezen. Een en ander is
dan ook de reden geweest dat ik steeds huiverig was aan den al-
gemeenen wensch gevolg te geven, doch eindelijk heb ik voor den
steeds meer van verschillende zijden toenemenden aandrang gezwicht
en hoop dat de wenken in de volgenden bladzijden vervat, aan velen
nuttig mogen zijn en het hare bijdragen de hoenderteelt in ons
vaderland bevordelijk te wezen.

V��r dit voorbericht te eindigen rust op mij de aangename ver-
plichting mijne warmste erkentelijkheid te betuigen en wel in de
eerste plaats aan den Heer Dr. G. F. Westerman, Directeur van het
Koninklijk Zo�logisch Genootschap �Natura Artis Magistra" te Am-
sterdam, die met zijn algemeen bekende zucht nuttig te willen
zijn, waar zich daartoe de gelegenheid aanbiedt, mij in de gelegen-
heid gesteld heeft vele afbeeldingen naar de natuur te kunnen laten
vervaardigen en wel naar de bestaande voorwerpen in de diergaarde
van N. A. M. aanwezig, terwijl enkele rassen, op dit oogenblik al-
daar ontbrekende, zijn afgebeeld naar voorwerpen tijdelijk tot dat
doel welwillend afgestaan door den Heer W. H. Vos te \'s Graveland,
wiens belangrijke hoenderfokkerij wij aan elk hoenderhefhebber,
die zich van ��n of ander gezocht ras wenscht te voorzien, kunnen
aanbevelen, alsmede aan den Heer E�g. J. W. Geelen, die ons toe-
gestaan heeft in zijn zeer uitgebreid hoenderpark op Villa Berken-
heuvel, bij Doorn, afbeeldingen te laten maken naar zijne Plymouth-
rock\'s die ons tot nu toe aan ons werk ontbraken. Uit eigen aan-
schouwing kunnen wy het hoenderpark op Berkenheuvel (in den
waren zin des woords) een modelpark noemen dat, wat netheid,
doelmatigheid en practische inrichting betreft, bijzonder door lief-
hebbers verdient bezocht te worden; de bekende welwillendheid van
den eigenaar zal elk beleefd aanzoek te dien opzichte voorzeker vol-
gaarne toestaan en niemand zal teleurgesteld Berkenheuvel verlaten.

Daar de Heer Geelen zich uitsluitend op het kweeken van zui-
vere rassen toelegt en niet schroomt stammen van het zuiverste
ras uit hun vaderland, zonder bemiddeling van derden, van de be-
kendste kweekers te ontbieden, kunnen zij, die zich goed bevruchte
eieren van hoenders van zuiver bloed willen aanschaffen, deze

bij den Pluimgraaf J. M. van Lier, op Berkenheuvel, ontbieden en
wel met de meeste zekerheid, tegen billijken prijs, iets goeds en
van zuiver ras te bekomen.\'

Hier zij ten slotte mede een woord van dank en hulde gebracht
aan den Heer B. W. Wierink, den teekenaar der fraaie afbeeldin-
gen, welke dit werk versieren, en die met eene bijzondere voor-
liefde zich van deze zijne taak zoo uitnemend gekweten heeft en
met de meeste welwillendheid steeds bereid was, van de door mij ge-
maakte opmerkingen gebruik te maken of gewenschte wijzigingen
aan te brengen, waardoor, naar ik mij vlei, die afbeeldingen, wat
het eigenaardig kenmerkende der rassen betreft, zeer in waarde
zullen gewonnen hebben. Het is een teekenaar niet euvel te duiden
(zoo hij geene bijzondere studie van de natuurlijke geschiedenis
gemaakt heeft) dat hij kleine doch veelal belangrijke kenmerken over
het hoofd ziet, die elke diersoort in \'t bijzonder eigen zijn en waar-
door zij zich van aanverwanten onderscheiden, terwijl zij voor des-
kundigen doorgaans onmisbaar zijn om soort of ras te kunnen her-
kennen. Aan de grootte der platen, die niet grooter zijn konden
zonder den prijs van dit werk belangrijk te doen stijgen, is het alleen
te wijten dat vele dezer eigenaardige kenmerken niet duidelijker
konden teruggegeven worden.

BEHANDELING DER HOENDERS.

12. Kleine schouder-dekve�-
ren (schouder).

13. Groote schouder-dekve�-
ren (spiegel).

14. Kleine slagpennen.

16. Zoogenaamd dijbeen (ei-
genlijk scheenbeen).

17. Zoogenaamde schenkel of
poot (eigenlijk voorvoet).

4. Kin- of keellellen.

5. Halssierve�ren.

7. Buik (eigenlijk borstbeen;.

10. Sikkelve�ren en staart-
dekve�ren.

DE HOENDERFOKKERIJ IN \'T ALGEMEEN.

De hoenderfokkerij maakte eeuwen geleden reeds een
belangrijk onderdeel van het bedrijf van den landbouwer
uit; bij de oude Egyptenaren werden de hoenders reeds
in grooten getale kunstmatig uitgebroed, zooals door Aeis-
totelbs ongeveer 350 jaren v��r onze jaartelling verhaald
wordt. Bij de oudste opgravingen in streken vroeger reeds
door menschen bewoond geweest, vindt men sporen en
overblijfselen van het hoen; het behoort mede totdeoud-
st� huisdieren en heeft de groote volksverhuizingen uit
Azi� naar het westen steeds gevolgd. Ten tijde van Darius,
500 jaren v��r Christus\' geboorte, waren de hoenders
reeds in Griekenland bekend onder den naam van Perzi-
sche vogels, waaruit men besluiten mag dat zij uit Perzi�
naar Europa zijn overgebracht.

Lang is men in het onzekere geweest, welke van de vijf
thans bekende, uitsluitend in Oost-Indie te huis behoorende
wilde hoendersoorten als: Gallus ferrigineus, G. fur-
catus, G. Sonneratii, G. Lafaijettii en G. strami-

n e i c o 11 i s de ware stamouders van de verschillende
rassen onzer tamme hoenders zouden geweest zijn. Wij
hebben alle reden de eerstgenoemde daarvoor te houden;
deze vindt men van de zuidelijke grenzen van Kaschmir,
tot het zuidwestelijk China, verder op Malakka en de
Soenda eilanden alwaar zij onder den naam van Bankiva
bekend zijn.

Het is een algemeen en verkeerd gebruik van tamme
hoenders sprekende het woord soort in plaats van ras
te bezigen. Onder soort verstaat men alleen dieren die in
vrijen natuurstaat voorkomen en onderling in hoofdken-
merken, grootte, kleur en teekening aan elkaar gelijk zijn;
daarentegen worden onder ras begrepen die dieren, die
van ��ne of andere diersoort herkomstig zijn en door men-
schelijken invloed, klimaat-verschil en verdere cultuur zich
van hunne oorspronkelijke stamouders onderscheiden en
jongen voortbrengen aan vader en moeder gelijk. Zoo zijn
b.v. behalve ons Paard zelf, de Ezel, de Zebra enz. paar-
densoorten; onder de rundersoorten telt met het gewone
Rund, den Buffel, den Bison, den Yack en vele andere. Onder
paardenrassen daarentegen verstaat men b.v. het Friesche-,
Engelsche-, Arabische- en Perzische paard, terwijl onder
de runderrassen onder andere het Hollandsche, het Dur-
ham en het ongehoornde ras moeten gerangschikt worden;
zulks is eveneens het geval met alle onze overige huis-
dieren; als: Schapen, Honden, Hoenders, Eenden enz.; deze
behooren allen tot rassen, waarvan de oorspronkelijke stam-
soort, behalve van die der vogels in \'t algemeen, sedert
eeuwen geheel is uitgestorven.
Onder onderrassen verstaat men geringe doch constante

afwijkingen, die bij de meeste rassen voorkomen en door-
gaans slechts in verschil van grootte en van kleur be-
staan, zoo zijn b.v. de gele, zwarte, witte en Koekoeks-
ve�re Chochin-China\'s slechts onderrassen van het ras der
Cochin-china\'s, terwijl van verschillende hoenderrassen ook
dwergachtige vormen, zoogenaamde krielen, bestaan.

Doorgaans verkrijgt men door kruising van twee ver-
schillende rassen of onderrassen jongen, die in eenige
opzichten van hunne ouders verschillen; zoo kan men
door een zwarten haan met witte kippen te paren onder
de daaruit ontstane kuikens enkele zoogenaamde blauwe
aantreffen. Deze echter zijn slechts bastaarden, daar zij
niet uit zuiver bloed herkomstig zijn; eerst na eenelang-
durige en met oordeel voortgezette kruising en na ver-
scheidene geslachten kunnen de jongen, uit deze bastaar-
den geboren, een werkelijk constant- of onderras vormen;
v��r dien tijd ziet men veelal dat sommige kuikens nog
de kenmerken van ��n hunner voorouders vertoonen;
bij rassen van zuiver bloed echter zal zulks in \'t geheel
niet plaats vinden. Onze Engelsche overburen zijn ten
dezen opzichte zeer kieskeurig, waarom dan ook doorgaans
de door hen gekweekte rassen van zuiveren aard zijn,
doch ook tevens vrij duur betaald worden. Bij ons te
lande is men in \'t algemeen hieromtrent minder nauw-
lettend en velen stellen zich spoedig reeds tevreden, wan-
neer zij bij hunne kippen een haan kunnen bekomen, die
wel tot het ras maar niet tot hetzelfde onderras als dat
der kippen behoort. Zoo ziet men dikwerf den haan een
rozen-kam dragen terwijl de kippen een enkelen kam be-
zitten. Het is een hoofdvereischte voor elk stel hoenders,

dat de vorm van kuif of kam, alsmede de intensiteit (diepte)
van kleur, bij alle onderling gelijk zijn, met inachtneming
echter der kenmerken, die den haan van zijne kippen on-
derscheiden. Hoe meer de kippen in grootte, in kleur en
in andere uiterlijke eigenschappen onderling met den haan
overeenstemmen, des te meer zal de toom in prijs stijgen.

Het getal rassen en onderrassen van het hoen is talrijk
en wordt voortdurend nog met nieuwe vermeerderd, zoo
als de Naakthals-hoenders, de Plymouth-rocks en andere.
Zij hebben hun ontstaan te danken aan klimaat, bodem,
wijze van verzorging, onderlinge kruising en vele andere
invloeden meer. Het zoude een onnut en tijdroovend werk
zijn om den oorsprong van elk ras te willen opsporen,
dat doorgaans zijn ontstaan te danken heeft aan oneindige
reeksen van kruisingen, die steeds onder eene geheimzin-
nige sluier zullen gehuld blijven en veelal aan het toeval
hun ontstaan te danken hebben.

De oorsprong onzer tamme hoenderrassen moet in de
vroegste oudheid gezocht worden; zoo vermeldt ons onder
anderen Columella. in zijn »De re rusticacc dat reeds v��r
2000 jaren bij de Romeinen Kuifhoenders, Hoenders
met vijfteenen, witte en zwarte Hoenders,
Vechthoenders alsmede Krielhoenders bekend
waren.

Elk land bezit als het ware zijne eigene rassen. Zoo zijn
aan ons land eigen de:

Pelhoenders, Kraaikoppen, Uilebaarden en
Witkuif-hoenders.

De Fransche hoenders onderscheiden zich bijzonder door
hun malsch en smakelijk vleesch, terwijl zij bovendien in

betrekkelijk korten tijd volwassen zijn en spoedig kunnen
vetgemest worden. Onder deze telt men de:

Cr�vecoeurs, la Fl�ches en Houdans.

Zuid-Europa levert ons de:

Italiaansche en Spaansche hoenders.

Engeland bezit zijne:

Dorkings en Vecht- of strijdhoenders.

De Indische rassen meest uit Engeland verder over het
vasteland van Europa verspreid, onderscheiden zich door-
gaans door hunne reusachtige grootte en door het bezit
van gele pooten, alsmede door het leggen van geelachtige
in plaats van witte eieren, onder deze behooren de:

Cochin-china\'s, Brahma-Poetra\'s, Maleische
hoenders, enz.

Hebben evengemelde landen hunne eigenaardige rassen,
die zich in hun eigen vaderland bijzonder goed ontwik-
kelen en aldaar hunne eigendommelijke kenmerken en
eigenschappen standvastig blijven behouden, zij zijn ech-
ter niet geschikt die van andere landstreken voortdurend
op hunnen bodem te kweeken, zonder ze langzamerhand
te zien ontaarden.

Bij ons te lande bijvoorbeeld verliezen de reusachtige
Cochin-china\'s en Brahma-Poetra\'s spoedig, na de
tweede of de derde generatie, hunne eigenaardige sterke
ontwikkeling; het vleesch der Cr�vecoeurs en der
la Fl�ches wordt spoedig ten onzent minder malsch en
saprijk dan zulks in hun eigen vaderland het geval is;
het Italiaansche ras verliest in Nederland na eenigen tijd
zijn bijzonderen roem vele eieren te leggen, en de Dor-
kings zijn na 2 of 3 jaren bijna niet meer te vergelijken

met het oorspronkelijk stamras. Eveneens is liet met onze
zuiver inlandsche rassen in den vreemde gesteld. Onze
Pellen, Kraaikoppen, Uilebaarden, en Witkuif-
hoenders overal in het buitenland zeer gezocht enhoog-
geschat, verliezen aldaar insgelijks spoedig hunne eigen-
aardige kenmerken en moeten steeds door importatie van
nieuwe individuen uit Nederland in stand gehouden
worden, daar zij spoedig in hun nieuw vaderland ge-
heel ontaarden en verbasteren. Wij behoeven ons niet
bijzonder over dit verschijnsel te verwonderen, wanneer wij
in aanmerking nemen, hoezeer klimaat, bodemgesteldheid
en voedingswijze op de vorming der rassen invloedhebben.
Het is een bekend verschijnsel hoe sommige rassen van die-
ren, aan een beperkte landstreek eigen, zich zelfs op betrek-
keiijk korten afstand daarvan niet laten voortplanten zonder
hunne nakomelingen spoedig verbasterd te zien; wij wil-
len hier slechts wijzen op het zoozeer geroemde Tesselsche
schapenras, dat elders dan op hun eiland spoedig ontaardt,
en op onze Hollandsche en Friesche runders, die in onze
oostelijke provinci�n niet gedijen kunnen. Ook is het alge-
meen bekend dat de hoenders uit de omstreken van
Amersfoort afkomstig, meestal weinige dagen na in Hol-
land te zijn overgebracht, aldaar spoedig ziek worden en
veelal sterven. Zien wij dergelijke verschijnselen binnen
onze grenzen plaats vinden dan moet het ons niet bevreem-
den dat afstammelingen van dieren op groote afstanden
van het vaderland hunner ouders geboren, onder den
invloed eener geheel vreemde omgeving en klimaat de
eigenaardige kenmerken, die het ras hunner stamouders
van die van andere rassen onderscheiden, spoedig verlie-

zen. Om die reden is hel hoogst wenschelijk dat zij, die
uit liefhebberij vreemde hoenderrassen in zuiveren toestand
willen behouden, minstens om de drie a vier jaren hunne
kippen van een nieuwen, zoo mogelijk rechtstreeks uit
het oorspronkelijk vaderland van het ras afkomstigen
jongen haan voorzien. Het best is zich een haan, die in het
voorjaar geboren is, in den nazomer aan te schaffen, daardoor
kan men zich het best overtuigen dat men geen ouden
in plaats van een jongen haan bekomt. Een oorzaak die
bijzonder sterk medewerkt het zoogenaamd verloopen of
ontaarden van een ras te bevorden bestaat hierin, dat men
bij het aanschaffen van een toom hoenders gewoonlijk
vogels uit ��n nest, dat is: broer en zusters bekomt.
Zooveel mogelijk moet men trachten dit te verhoeden; het
best geschiedt zulks door zich haan en kippen bij ver-
schillende eigenaren aan te schaffen of wel den haan te
ruilen met ��nen die niet van dezelfde ouders als die dei-
kippen afkomstig is.

De hoenders, tot verschillende rassen behoorende, onder-
scheiden zich niet alleen in uiterlijke kenmerken maar
ook in bijzondere eigenschappen; zoo zijn bijzonder twist-
ziek en strijdlustig van aard de Engelsche, Belgische
en Maleische strijdhoenders.

Goede broedsters en verzorgsters zijn de
Negerhoenders en de Krielkippen in \'t algemeen, verder
de Cochin-china\'s, de Brahma-Poetra\'s, de Dorkings en de
Yokohama\'s.

Onder de goede legkippen moeten bijzonder ver-
meld worden:

de Cochin-china\'s, Brahma-Poetra\'s, Langshans, Kraai-
koppen, Pellen, Houdans en Italiaansche hoenders.

Als uitmuntend tafelhoen komen in aanmerking de
��njarige

Cochin-china\'s, Brahma-Poetra\'s, Langshans, Dorkings,.
Pellen, en wel bij uitnemendheid de Cr�veeoeurs, la Fl�-
ches en Houdans, die bijzonder geschikt zijn om in betrek-
keiijk korten tijd vetgemest te worden.

De hoenderfokkerij maakt in verschillende streken,
voornamelijk in Frankrijk en Itali�, een vrij belangrijk
onderdeel uit van het bedrijf van den landman, en wordt
het geschikst aan het vrouwelijk personeel toevertrouwd.
Het is echter eerst dan voordeelig, wanneer men de hoen-
ders kan voorzien van voedsel dat slechts zeer geringe
waarde heeft, of dat als afval tot niets anders meer
dienen kan en dat zij hoofdzakelijk op het erf of in de
onmiddellijke nabijheid rondloopende zelf kunnen opsporen;
daarom is het houden van hoenders in afgesloten ruimten,
als kippenhokken met loopen voorzien, niet voordeelig
tenzij men alleen uitgezochte hoenderrassen houden wil,
waarvan men het broed tegen goede prijzen wenscht van
de hand te zetten. Als stelregel evenwel mag men aan-
nemen, dat hoe meer zorg men aan het welzijn zijner
hoenders wijdt, men des te meer voordeel van hen ge-
nieten zal.

Hoezeer in Frankrijk ongeveer 50 millioen kippen jaar-
lijks meer dan 7000 millioen eieren voortbrengen, zoo
worden echter deze eieren niet verkregen uit hoenderfok-
kerijen van grooten omvang, maar uitsluitend door opkoo-

pers en groothandelaren in dit artikel bezorgd, welke er
zich van voorzien door de verlangde hoeveelheid van eene
groote menigte afzonderlijke buitenlieden, die ettelijke
hoenders houden, door hunne algemeen verspreide of rond-
reizende agenten te laten opkoopen.

In Frankrijk, evenzeer als overal elders, wordt de hoen-
derfokkerij met goeden uitslag slechts op kleine schaal
gedreven, en wel uitsluitend door den kleineren landbe-
zitter met een klein honderdtal kippen te gelijk, en waar-
van het broed ieder najaar, zoo mogelijk gemest, ter
markt wordt gebracht. Hebben de nieuwsbladen eenige
jaren geleden al met veel ophef gesproken van een hoender-
kweekerij te Alfort in Frankrijk, waar dagelijks 17 paar-
den geslacht werden tot voeding van een tien-duizendtal
hoenders, bij nader onderzoek is het gebleken, dat deze
gansche geschiedenis, hoe uitvoerig ook in al zijne bij-
zonderheden voorgesteld en beschreven, door een Ameri-
kaanschen spotvogel was verzonnen.

Wil men met gunstigen uitslag de hoenderteelt op
eenigszins ruime schaal drijven, dan moet zulks op uit-
gebreide en weinig kostbare terreinen op 10 □ meter
per vogel of een D roede (Are) per 10 vogels berekend
geschieden, alwaar de hoenders vrij kunnen rondloopen
en voor een groot deel hun voedsel zelf kunnen opsporen.
De eenige daartoe geschikte rassen van welke men eenig
voordeel kan verwachten zijn de inlandsche; bij ons te
lande zijn het hoofdzakelijk de Pellen en de zoogenaamde
Kraaikoppen ofToornsche kippen. Men wachte zich zeer zulks
met. uitheemsche rassen aan te vangen, en wel hoofdzake-
lijk wegens de hier te voren door ons reeds opgegeven

reden, namelijk dat zij zich niet naar een ander vaderland
laten overvoeren zonder aldaar spoedig te ontaarden.

Om redenen die wij hierboven reeds uiteengezet hebben,
zoude het een kostbaar, onnut en tijdverspillend werk
zijn te beproeven uitlandsche rassen op groote schaal hij
ons in te voeren, teneinde ze te acclimatiseercn; alleen wat
met eenig goeden uitslag zoude kunnen bekroond worden
en daarom grootelijks aanbeveling verdient, is het inland-
sche ras door oordeelkundig kruisen met buitenlandsche,
met bijzonder goede eigenschappen bedeelde rassen, te
veredelen en daardoor bij onze uitnemend goed eierleg-
gende hoenders hoofdzakelijk de hoedanigheden en de
massa van het vleesch zooveel mogelijk te verbeteren, of
bij hen andere goeden eigenschappen over te planten, die
hun ontbreken en bij vreemde rassen aangetroffen worden
en deze in \'t bijzonder kenmerken. Echter vergete men
niet, dat men evenmin van eene goede melkkoe tevens veel
vleesch of omgekeerd kan verwachten als men van eene
goede legkip veel vleesch kan eischen; daarom moet men
bij de hoenderteelt niet uit het oog verliezen welk hoofd-
doel men wenscht te bereiken, namelijk de markt van vele
en groote eieren dan wel van malsch en smakelijk hoen-
dervleesch te voorzien.

In vrijen, natuurlijken staat legt het wilde hoen hoog-
stens twee broedsels eieren; in tammen staat echter kan
eene gezonde jonge kip in ��n zomer minstens 2 a 3
malen broeden en daarenboven, bij goede verzorging, ons
nog een zeer groot aantal eieren schenken. Eene goede
gezonde kip, tusschen ��n en vier jaren oud, kan jaarlijks
tot 120 zelfs tot 160 en meer eieren leggen. Het vrucht-

baarst zijn de hoenders op eene leeftijd van 1 tot 21/2 a 3
jaren oud; wil men hoenders met eenig voordeel houden,
dan moeten zij wanneer zij 3 jaren oud zijn in \'t najaar,
gedurende den ruitijd en kij het eindigen van den leg der
kippen, geslacht worden.

Na de eieren is het vleesch het helangrijkst product der
hoenders; echter is het in werkelijkheid slechts malsch
tot op een leeftijd van ��n jaar, na het 3e jaar wordt het
zelfs taai. Het hoendervleesch is, wanneer het van jonge
dieren afkomstig is, een der beste, gezondste en licht ver-
teerbaarste voedingsmiddelen voor den mensch van eiken
leeftijd. De malschheid hangt behalve van den leeftijd
ook veel van het ras af. De Fransche hoenders als: Cr�-
vecoeurs, la Fl�ches en Houdans spannen ten dien opzichte
de kroon. Het verschilt niet alleen slechts naar gelang van
het ras, maar tevens ook naarmate der zorgen en van het
voedsel, die de hoenders verstrekt worden. Men kan aannemen,
dat hoe spoediger de hoenders hunnen wasdom bereiken en
hoe vruchtbaarder zij zijn, men des te meer gewicht aan
vleesch bij hen zal aantreffen en des te minder aan beenderen.

Behalve de eieren en het vleesch hebben ook de veeren
der hoenders hare waarde. Men zondert ten dien einde
de lange en harde veeren af en gebruikt alleen de fijnere;
deze worden in een zak vereenigd en in een oven, waar-
uit het versch gebakken brood even verwijderd is, sterk
verhit, ten einde de wortels der veeren volkomen uit te
drogen. Ook tot het vervaardigen van verscheidene tegen-
woordig zeer gezochte mode-artikelen, als kunstbloemen
en andere sieraden, worden vele hoenderve�ren aangewend.

De uitwerpselen der hoenders moeten zorgvuldig verza-

meld en bewaard worden, daar zij eene groote waarde als
meststoffen vertegenwoordigen.

Een haan van 1 a 27a jaar oud en in vrijheid rondloo-
pende kan gemakkelijk van 12 tot 15 kippen tot gezelschap
hebben, maar aan oudere hanen moet slechts de helft van
dit getal gegeven worden. Jonge hanen, die niet meer dan
5 a 6 kippen ter hunner beschikking hebben, verzwakken
deze te zeer door hunne herhaalde liefkoozingen, voorna-
rnelijk wanneer de haan tot een zwaar ras behoort en voor
eene zijner kippen eene bijzondere voorliefde toont te be-
zitten; raadzaam is het dan deze dagelijks tijdelijk bij den haan
toe te laten en tot den volgenden dag van hem verwijderd
te houden; deze kippen zijn licht herkenbaar door een van
veeren ontblooten rug. Hoe meer de fokhoenders in eene
beperkte ruimte zijn afgesloten, des te minder zullen zij
vruchtbaar wezen. Zulks is eene van de hoofdredenen,
waarom uit de broedeieren van zuivere rashoenders door-
gaans minder kuikens geboren worden, dan zulks het ge-
val is uit eieren van gewone inlandsche rassen herkomstig,.
en waardoor vele menschen zich in hunne verwachting
ten dien opzichte zeer teleurgesteld zien. De aankoop van
eenen leg broedeieren van een of ander gezocht ras is
schijnbaar wel de goedkoopste wijze om daarvan in \'t
bezit te geraken, maar in werkelijkheid is zulks geenszins
het geval; dikwerf zal men ondervinden, dat het getal
aangekochte eieren slechts een betrekkelijk zeer klein ge-
tal kuikens levert, en dat nog dikwerf daarenboven de
meeste nog hanen blijken te zijn. Naar mijne overtuiging
en veeljarige ondervinding is het verkieslijker, om bij
voorkeur zich kuikens van enkele maanden oud aan te

schaffen; mocht zulks kostbaarder schijnen te zijn dan de
aankoop van broedeieren, daartegenover staat het risico
een mislukt broedsel te bekomen terwijl men in het andere
geval, hoewel tegen eene billijke vermeerdering van prijs,
zich vergewissen kan ��n of twee jonge hanen en een
zeker gewenscht aantal jonge kippen te bekomen.

De meest geschikte wijze, om zich van hoenders te voor-
zien, is om gedurende de zomermaanden halfwassen kui-
kens aan te schaften, die echter reeds een zekeren leeftijd
moeten bereikt hebben om de hanen van de kippen
behoorlijk te kunnen onderscheiden. Op deze wijze kan
men zijn hoenderpark, zonder bijzonder groote uitgaven,
behoorlijk bevolken en, bij goede huisvesting en voeding,
gedurende den winter nog een vrij groot aantal eieren
verkrijgen; daarenboven is men op deze wijze gewaarborgd,
geen bijna afgeleefde hoenders te bekomen, terwijl de
dieren zelf zich wegens hunnen jongen leeftijd beter en
spoediger aan hunne nieuwe verblijfplaats gewennen en
zich weldra op hun gemak en als het ware te huis gevoe-
len, terwijl het op hun algemeen welzijn niet anders dan
een gunstigen invloed kan oefenen, in eene omgeving
op te groeien waar zij later hun leven zullen moeten
doorbrengen. Zoo de hanen nog wat jong zijn en hunne
kippen al te zeer het hof maken, moet men ze van deze
afzonderen totdat zij ten volle zijn uitgegroeid; bij verzuim
hiervan zoude het te vreezen zijn, dat de hanen nimmer
hunnen vollen wasdom bereiken en zwak blijven, terwijl
zulks ook op de uit hen verkregen kuikens een nadeeligen
invloed zal hebben.

Sommige hanen zijn somwijlen jegens hunne kippen

vijandig gestemd; deze moeten door een anderen vervangen
worden. Indien een liaan bijzondere voorliefde jegen$ ��ne kip
boven andere koestert, moet men deze verwijderen, wijl
daardoor de overige kippen door hem verwaarloosd worden.

Indien men verschillende rassen van hoenders bezit en die
van tijd tot tijd in een ruim veld wil laten rondloopen
dan moet zulks voor elk ras afzonderlijk geschieden, hetzij
op verschillende dagen of wel op een verschillend uur van
den dag; bijzonder moet men er acht op geven dat een
haan, niet tot het ras der kippen behoorende, bij deze
komen kan : hierdoor ontstaan bastaards die geen de minste
waarde als rashoenders hebben en slechts dienen om de
rassen spoediger te doen ontaarden.

Eene groote verkeerdheid is het van vele hoenderlief heb-
bers om, bij gebrek van een zuiveren ras haan, het met
een minder zuiveren voor lief te nemen, of wel zich een
aan te schaffen die niet volkomen met het kenmerk der
kippen strookt, b. v. een haan met enkelen kam bij kippen
met rozen-kam te plaatsen of wel bij zooge naamde blauwe
kippen een zwarten of witten haan, in de hoop daaruit
opnieuw een jongen haan met rozen-kam of blauw van
kleur te kweeken; voorzeker zal men onder de kuikens,
indien men keus genoeg heeft, een jongen haan vinden
die aan de verlangde eischen voldoet, doch vele der
jongen, uit het broedsel van dergelijken haan verkregen,
zullen tot het 3e en 4e geslacht blijken bastaarden te zijn,
door een onvolmaakten kam te bezitten of wel een kleur te
bekomen die men er niet aan wenscht.

HUISVESTING, VOEDING ENZ.

Onder hoenderpark verstaat men een grooter of kleiner
afgesloten terrein, uituititend tot verblijf van hoenders be-
stemd. Hoe grooter het terrein is dat men den hoenders
geven kan, des te beter is zulks in \'t belang van hun al-
gemeen welzijn.

De uitgestrektheid van een dergelijk park hangt af van
het aantal hoenders dat men wenscht te houden en moet
bij voorkeur niet minder dan 1¹/_t O meter voor kleine en
2 fj meter voor grootere rassen oppervlakte bedragen,
per vogel berekend. Het moet bij voorkeur hoog en droog,
zoo mogelijk hellend gelegen zijn, daar een vochtige bodem
voor hoeoders zeer nadeelig is en tot velerlei ziekten
aanleiding geven kan.

Wil men het hoenderpark op een grasveld inrichten en
wenscht men tevens dat het steeds groen blijve, dan moeten
de hoenders per stuk ten minste 10 □ meters oppervlakte
ter bescikkking hebben; bij ongenoegzame ruimte is het

te verwachten dat liet veld door de hoenders spoedig kaal
geplukt en plat getreden zal worden.

Gewoonlijk, en het meest doelmatig, bevindt zich het
nachtverblijf der hoenders in het midden van een dergelijk
park. Het moet 5, 6, 7 of meer hoekig zijn naarmate het
aantal te houden toornen hoenders grooter of kleiner is en
in even zooveel afdeelingen verdeeld zijn, waarvan elk
ongeveer een halve fj meter oppervlakte voor elk hoen
moet bevatten.

Straalsgewijze uit de hoeken van het hok ontspringende
tusschenafscheidingen verdeelen het park in even zoovele
kleinere perken, als er afdeelingen in het hok zijn aan-
gebracht. De tusschenafscheidingen, alsmede de buiten-
omheining om het geheele park, moeten eene hoogte
hebben van ongeveer 2 h 3 meters, naarmate de hoenders
tot het zware en trage, dan wel tot het ranke en vlugge
ras behooren.

De minst kotsbare en tevens zeer doelmatige wijze de
omheining der perken te vervaardigen is, om op afstanden
van 2 tot 3 meters palen van 2 meters lengte en van 10
bij 71/2 centimeters doorsnede, 75 centimeters diep in den
grond te graven ; langs den beganen grond (20 centim. diep
en 5 daarboven) worden deze palen aan elkaar verbonden
door eene goed geteerde grondplank van � ongeveer 25
centim. breedte; daarna wordt op eene hoogte van 55 centim.
een regel, 60 centim. hooger een tweeden regel, ieder van
10 centim. breedte en 21/g centim. dikte van paal tot paal
aangebracht. De open ruimte tusschen de grondplank en
den middelsten regel wordt bespannen met machinaal ver-
vaardigd en gegalvaniseerd vlechtwerk van 60 centim.

(2 Eng. voet) breedte en van 21/2 centirn. (1 Eng. Dm.) maas-
wijdte, de bovenhelft, namelijk van den middelsten tot den bo-
venregel, met even breed _;vlechtwerk, doch van 71/g centim.
(3 Pmg. Dm.) maaswijdte; verder worden de palen verlengd
door er latten van 1 a 2 meters lengte en van 5 bij 4 cen-
tim. in middellijn, over eene lengte van 25 centim. aan te
spijkeren; langs deze latten worden op afstanden van!2i/g
centim. boven elkander, gegalvaniseerde ijzerdraden gespan-
nen, waardoor het ontsnappen der hoenders volkomen belet
wordt. Het hoen vliegt nimmer loodrecht op, maar zet zich
eerst op den bovenrand der heining, om dan verder te
vliegen ; door de dunheid der draden vindt het geen
rustplaats, waarom het dan ook niet tracht te ontvluchten.
Om de draden aan het oog der hoenders meer zichtbaar
te maken, is het raadzaam die met witkalk in karnemelk
opgelost van tijd tot tijd, vooral in \'t voorjaar, wit
te verwen. Vooral bij voldoende voeding heeft men
het ontvluchten der hoenders niet te duchten; fijnere
rassen verwijderen zich minder op groote afstanden,
maar blijven bij voorkeur in de nabijheid van hun nacht-
verblijf.

In elke tusschenafscheiding nabij het nachthok, alsmede
aan de buitenzijde in het midden van elke afdeeling van
het hoenderpark, moet eene deur aanwezig zijn, bestaande
uit een (evenals boven omschreven) met vlechtwerk
bespannen raam van 1.25 meter hoogte en ter breedte van
niet meer dan 50 centim., buitenwerks gemeten. Het hout-
\' werk van dit raam bestaat uit hout van 10 centim. breedte
en van 3 centim. dikte.
Zeer is aan te bevelen de buitenheining der perken,

langs de buitenzijde, met klimop of wilden wijngaard te
beplanten, of wel in elk perk een schaduwrijken boom b. v.
een wilden kastanjeboom, bij meerdere ruimte zelfs vrucht-
boomen, te planten, ten einde de hoenders des zomers bij
brandend heeten zonneschijn eene frissche schuilplaats te
kunnen verleenen. Alleen worde zorg gedragen, dat bij dei-
gelijke boomen de takken niet dienen kunnen om de hoen-
ders gelegenheid te geven op eene gemakkelijke wijze van
daaraf over de heining te vliegen. Is er geene gelegen-
heid opgaande boomen te planten, dan zijn palm- en taxis-
boompjes zeer geschikt deze te vervangen.

De ren of loop voor hoenders bestemd, moet zoo mo-
gelijk ten zuiden van het hok gelegen zijn en kan op ver-
schillende wijze, naar vermogen of verkiezing van den
eigenaar, op goedkoope wijze door latwerk, of wel op meer
kostbare doch duurzamer en tevens meer sierlijke en doel-
matige wijze, met gegalvaniseerd vlechtwerk omrasterd
worden ; twee zaken echter zijn hoofdvereischten, die nim-
mer uit het oog mogen verloren worden, namelijk: dat de
bodem van den ren zoo droog mogelijk zij en het geheel
zoodanig ingericht, dat men op gemakkelijke wijze alles
behoorlijk schoon kan houden.

Wil men een hoeder-ren, of wel eene reeks daarvan voor
meerdere rassen bestemd, net en doelmatig en tevens be-
trekkelijk min kostbaar inrichten, dan geve men bij voor-
keur aan eiken toom hoenders eene oppervlakte van 5 Va

meter lengte bij 2l/₂ meter breedte, omheind met vlecht-
werk op ramen gespannen van 1.90 meter hoogte bij 1 of
2 meters breedte; het hout dezer ramen moet bij 10 cen-
timeters breedte 3 centimeters dikte hebben enhetvlecht-
werk aan de binnenzijde worden opgespijkerd. Wanneer
men de rennen rondom, alsmede van boven, voorziet van
machinaal en gegalvaniseerd vlechtwerk van 21/2 centi-
�neter maaswijdte, dan voorkomt men volkomen, dat ook
kleinere vogels, zooals musschen, het voedsel voor de hoen-
ders bestemd, met deze deelen; de hoogere prijs, aan het
duurdere vlechtwerk besteed, wordt op den duur ruim-
schoots vergoed, door het uitsparen van voer door de
musschen weggeroofd.

Ten einde het voortdurend onderling vechten van naast
elkaar zittende hanen te voorkomen, is het raadzaam de
tusschenscheidingen 70 centimeters hoog met een uit 2
planken bestaand paneel te voorzien.

Om het indringen van kleine roofdieren als bunzings,
wezels, ratten, muizen enz. te voorkomen, alsmede om
te gemoet te komen aan een laag gelegen en vochtigen
bodem, is het aan te bevelen de perken ongeveer 50 centi-
meters hooger dan den begauen grond aan te leggen. Ten
dien einde wordt eenige centimeters onder den beganen
grond, op eene badding als grondplaat, een halfsteensmuurtje
uit mopsteenen bestaande, tot op de verlangde hoogte ge-
metseld, en met eene rollaag van IJselsteen voorzien;
op de hoeken en onder de deurtsijlen worden hardsteenen
teerlingen aangebracht van 16 x 46 x 8 centimeters in
doorsnede, welke met dookgaten voorzien zijn.

Om het nestelen van ratten en muizen te weren, wor-

den de ruimten tusschen de muren, tot aan de rollaag,
met eene laag van ongeveer 30 centimeters dikte fijne
steen- of kalkpuin of wel steenkolensititels en verder
met zand, bij voorkeur met grof rivierzand, aangevuld.
Zoo de omheining uit met vlechtwerk bespannen ramen
op metselwerk bestaat, dan kunnen de palen van
10 x 71/2 centim. in diameter volkomen vervallen, mits
men de bovenzijden dier ramen met doorloopende strooken,
van 10 centimeters breedte bij 21/2 centim. dikte voorziet,
die dan tevens dienen kunnen om het dek-vlechtwerk op
te spannen.

Ten einde de gezondheid der hoenders te bevorderen,
is het een vereischte, dat de perken dagelijks opgeharkt
en de meststoffen verwijderd worden; van tijd tot tijd
zelfs is het noodzakelijk den grond eenige centimeters
diep om te spitten en het zand bij geheerscht hebbende
besmettelijke ziekte door versch te vervangen.

Zoo men de perken met op ramen gespannen vlecht-
werk wenscht te omheinen, zoo verdient het bijzondere
aanbeveling zich aan de hierboven opgegeven houtmaten
en aan die van 1.90 hoogte bij 2 meters breedte, zoo
mogelijk, nauwkeurig te houden. Deze maten strooken
het beste met die van het hout, in den handel verkrijg-
baar, en met die van het machinaal vervaardigd Engelsen
vlechtwerk; bij eventueele amotie van een of ander perk,
kunnen de daarvan afkomstige ramen wederom dienst
doen ter vergrooting van andere perken; evenzoo kunnen
zij bij verkoop, in \'t belang van den oorspronkelijken be-
zitter, een hoogeren prijs bedingen dan anders het geval
zoude zijn, daar zij overal elders weer kunnen aange-

wend worden. Ten einde den onderregel van het vlecht-
raam zooveel mogelijk tegen rotting te vrijwaren, moet
deze minstens een paar centimeters boven de rollaag
verheven zijn, zoodat de lucht er vrij onderdoor spe-
len, en na regen het hout ook aan de onderzijde be-
hoorlijk drogen kan; dit doel kan eenvoudig bereikt
worden door de dookijzers zoodanig te laten inricht en en
van die lengte te maken, dat zij als het ware pootjes
onder de ramen vormen. Voordat de ramen op hunne
plaats worden aangebracht, moeten zij minstens driema-
len aan de onderzijde goed geverwd zijn; op die wijze
voorzien, en jaarlijks goed onderhouden, kunnen deze
ramen meer dan een dertigtal jaren dienst doen. Men
vergete niet dat, wanneer men het houtwerk steeds in
goed geverwden toestand houdt, dit een groote bezuini-
gingsmaatregel heeten mag, daar het groote reparati�n
voorkomt. Ten einde het vlechtwerk, al is het ook ge-
galvaniseerd, langer dan gewoonlijk van nut te doen
zijn, verdient het aanbeveling zulks om het andere jaar
met goede zwarte teerlak te verwen ; dit is des zomers,
bij droog weder, bijna onmiddellijk droog, terwijl de
zwarte kleur daarenboven bijzonder medewerkt om de
voorwerpen, door het vlechtwerk heen, beter te kunnen
zien, dan zulks door het witte gegalvaniseerde vlechtwerk
het geval is.

3. Nacht- of Kippenhok, en Hoenderstal.

Bezwaarlijk kan men algemeene regels vaststellen voor de
wijze, waarop een kippenhok moet worden ingericht, zulks
hangt geheel en al af van de daarvoor bestemde gelegenheid
en van de kosten, die men daaraan wil of kan besteden.

Het voornaamste echter van een hoederhok bestaat
hierin, dat het ruimte genoeg (ongeveer */» D meter per
vogel) aanbiede tot huisvesting van een bepaald aantal
hoenders; dat het luchtig zij zonder tochtig te wezen,
alsmede een drogen vloer en volkomen waterdicht dak
bezitte.

Als bouwmateriaal is het hout met patent-vilten dakbe-
kleeding voorzeker het minst kostbare en in \'t algemeen
wel het doelmatigste. Het spreekt vanzelf, dat metselwerk
meer beschut tegen koude en warmte als ook tegen
allerlei ongedierte dan houtwerk. In alle gevallen moeten
de wanden, zoldering en vloer zoo glad mogelijk zijn en
de voegen dichtgestopt wezen, ten einde geene schuil-
plaatsen aan \'t ongedierte te verschaffen.

Luchtverversching moet des zomers voortdurend, des
winters overdag ruimschoots kunnen aangebracht worden,
zonder evenwel tocht te veroorzaken aan de hoenders die
zich op de zitstokken bevinden. Dit doel wordt bereikt
door de luchtopeningen hoog boven de zitplaatsen aan
eene zijde aan te brengen en zoodanig in te richten, dat
zij naar behoefte door eene schuif kunnen geopend of
gesloten worden. Zoo er glasvensters aanwezig zijn, moe-
ten die door luiken tegen het indringen van te veel licht
kunnen gesloten worden en aan de binnenzijde met vlecht-

werk voorzien wezen, om liet stukvliegen der ruiten
door de hoenders te verhoeden, tenzij die ruiten van klei-
nen omvang en van dubbel dik glas vervaardigd zijn.

De goed geteerde houten, liefst met eene dikke laag
cement of asphalt bekleede vloer, moet steeds met eene
3 a 4 centimeter dikke laag goed droog zand bedekt zijn,
om de hoenders tegen vochtigheid aan de \'pooten te
beschutten en mede te werken tot het spoedig droog en
hard worden der uitwerpselen; deze, zoowel als die in den
ren of loop aanwezig, moeten dagelijks met een krabber
of hark bij elkaar gegaard en in eene mand naar
buiten gebracht worden om, op eene daartoe bestemde
plaats opgezameld zijnde, later als meststof te kunnen
dienen.

De binnenwanden en de zoldering van het nachtverblijf
moeten van tijd tot tijd bestreken worden met witkalk in
water of karnemelk (tegen het afgeven) opgelost, en waarin
men tevens ��n gram carbolzuur per liter water mengen
kan.

De toegang tot het hok voor de hoenders, bestaat door-
gaans uit eene poortvormige opening van 35 centimeters
hoogte bij 20 centimeters breedte, die \'s avonds dooreene
valschuif kan afgesloten worden; tot dezen toegang leidt
eene zoogenaamde kippentrap, bestaande uit eene schuine
plank, voorzien met dwarslatjes die 71/a centimeter van
elkaar verwijderd staan. De tot heden meest gebruikelijke
wijze,de valschuifjes met touwtjes op te halen of te laten
zakken, verdient geen navolging, daar de touwtjes voort-
durend aan \'t stuk trekken zijn blootgesteld; verkie-
selijker is het die valschuiv�n, in de hoogte geschoven,

bevestigd te houden door eenen haak-
vormigen, ijzeren tuimelaar B (volgens
b ij gaande teekening) van 20
centimeters lengte, waardoor de val-
schuif, waarin nabij de onderzijde een
gat ter halve dikte van het hout geboord
is, om den top van eene vinger te kunnen
toelaten, zoowel aan de binnen- als aan
de buitenzijde van het hok naar wille-
keur neergelaten of in de hoogte gehou-
den wordt.

Als toegang voor den met de ver-
zorging der hoenders belasten persoon is
eene deur aangebracht van 1.60 M. hoogte
en 0.50 M. breedte; de deuropening moet
niet grooter genomen worden, daar de
daardoor gaande persoon, die als het
ware met zijn lichaam sluiten moet, ten einde het ontsnap-
pen der hoenders zooveel mogelijk te voorkomen.

Verklaring der b o v e n st a and e af be e ld i ng op 1/4
der ware grootte.

A. Gleuf, 50 a 55 centimeters boven het midden van het toe-
gangspoortje voor de hoenders loodrecht ingezaagd, 5 centim. lang en
1/2 centim. breed.

B. Haakvormige tuimelaar, 20 centimeters lang en vervaardigd
uit ijzer van ongeveer I1/2 centimeter breed en 4 millimeters dik, en
om het punt a draaiende.

C. Valschuif, van boven in \'t midden schuins bijloopende en met
eene inkeping c voorzien om den haak b van den tuimelaar B te
kunnen bergen.

Onder hoenderstal verstaat men eene ruime liefst ge-
metselde inrichting, in welke men een groot aantal hoen-
ders vereenigt, hoofdzakelijk met het doel de door deze te
leggen eieren in grooten getale ter markt te kunnen bren-
gen of de door hen gekweekte jonge hanen of kippen, door-
gaans vetgemest, aan den poelier te kunnen afleveren. Ten
einde dit doel het best te bereiken, laat men de hoenders
in het vrije veld of bosch, in de nabijheid van den stal gele-
gen, vrij rondloopen; zulk een hok of stal moet ongeveer
6 meters lang, 3 breed of diep en aan de voorzijde 2Vs, aan
de achterzijde 2 meters hoog en minstens 25 centimeters
boven den beganen grond verheven zijn; de grond onder
het hok moet zoodanig met puin aangevuld wezen dat er
geen ratten, muizen of ander ongedierte daaronder een
verblijf vinden kunnen. In zulk een stal moet men niet
meer dan 50 kippen met 3 a 4 hanen bij elkaar voegen.
Wenscht men echter meer hoenders er op na te hou-
den, dan moet men ook over een daartoe ruim genoeg
terrein kunnen beschikken en de stallen op behoorlijken
afstand van elkaar verwijderd plaatsen, zoodat elke be-
volking van een stal zich met die van een anderen niet
vermengen kan, om het vechten der hanen onderling
te voorkomen. Wil men om eene of andere reden de stallen
meer in eikaars nabijheid hebben, dan worde het terrein op
ongeveer 15 a. 20 meters lengte bij 6 meters breedte voor eiken
stal afzonderlijk bepaald, en behoorlijk van het naast daar-
aan gelegen afgescheiden door eene omheining van machi-
naai gegalvaniseerd vlechtwerk van 1.20 meter hoogte en
waarvan de mazen 7% centimeter middellijn hebben, ter-
wijl daarboven op afstanden van 12 72 centimeter 5 a 6

ijzerdraden gespannen worden, evenals zulks door ons
reeds op bladz. 21 nader is omschreven.

In de nabijheid van den hoenderstal moet, zoo er geene
schaduwrijke hoornen aanwezig zijn, een eenvoudig planken
dubbel afdak aangebracht worden, waaronder de hoenders bij
regen of sterken zonneschijn eene behoorlijk droge schuil-
plaats vinden kunnen; ten dien einde wordt de bodem onder
het dak eenige centimeters hooger dan den beganen grond
verheven en met droog zand, turfmolm, asch en kalk voor-
zien. Dit afdak moet eene oppervlakte beslaan van minstens 4
meters lengte bij 3 meters breedte en in \'t midden 4.75,
langs de zijden 1 meter hoog zijn; verder moet hetzooda-
nig geplaatst wezen, dat het zoover mogelijk van de omhei-
ning verwijderd zij, om te voorkomen dat de hoenders over
de omheining vliegen, na vooraf op het afdak gevlogen te zijn.

Wil men een of meer stellen of toornen rashoenders hou-
den, elk uit ��n haan met 6 of meer kippen bestaande, met
het doel daaruit broedeieren of kuikens van zuiver ras te
bekomen, dan moeten deze voortdurend nauwkeurig van
andere hoenders gescheiden blijven. De nachthokken voor
deze bestemd moeten van binnen niet hooger dan 1.50
meter zijn, daar bij meerdere hoogte het kleine aantal
hoenders bij guur weder te veel van koude te lijden zoude
hebben, hetgeen op de eierproductie eene zeer nadeeligen
invloed uitoefent.

Op de hierbij gevoegde uitslaande plaat ziet men de af-
beeklingen van een gedeelte eener rij nachthokken met
perken voor verschillende toornen rashoenders bestemd en
wel: in de ie figuur die van den platten grond, in de 2de
die van den opstand in doorsnede van perk en hok, in

de 3de figuur die der voorzijde van een drietal dergelijke
hokken. De op deze plaat voorkomende letters stellen voor:

a. Palen van 3.00 meter lengte .

b. » » 2.60 » » /

> en 7¹/» bij 7¹/» cent. in diam.

c. » » 2.65 » » i

A. Voor- en zijwanden der rennen of loopen, elk bestaande
uit met vlechtwerk bespannen ramen van 2 meters
lengte en 1.90 hoogte.

B. Deuren van 1.90 hoogte en 50 centimeters breedte, als
boven bespannen en dienende om toegang tot de loo-

. pen of rennen te geven.

C. Ruimten onder het nachthok van 2.50 lengte, 1.50
diepte en 0.75 hoogte, met een laag van 10 centimeters
fijn droog zand, dito turfmolm en houtasch of poeder-
kalk voorzien, waarin zich de hoenders wentelen kun-
nen, terwijl diezelfde ruimten aan de hoenders gelegen-
heid aanbieden zich over dag tegen regen of sterken
zonneschijn te beschutten.

D. Nachthok, lang 2.50, diep 1.50, hoog aan de voorzijde
1.50, aan de achterzijde 1.10 meter.

E. Leghokken, elk met 3 afdeelingen van 40 X 33 centi-
meters in \'t vierkant voor elk leghok.

F. Klepplank van 1 meter lengte bij 25 centimeters breedte,
om gemakkelijk de gelegde eieren uit de leghokken
te kunnen verwijderen.

G. Zit- of springstok van 2.50 meter lang.

H. Twee luchtopeningen in ieder hok, elk 60 centimeters
lang bij 12 centimeters hoogte; deze luchtopeningen
kunnen van buiten door beweegbare schuiven geheel of

gedeeltelijk, naar behoefte, geopend of gesloten worden.
I. Als deur dienend venster van 0.75 meter hoogte bij

0.50 breedte.
K. Klepdeur van 0.50 bij 0.50 meter; deze klep dient,

geopend en ondersteund zijnde, als ingang en tevens

als kippentrap voor de hoenders.
L. Tussclienwanden tusschen elk hok.
M. Plint- of grondplank om bet droge zand, enz. onder

de ruimte C tegen te houden.

4. Zit-, Roest- of Springstokken.

Gewoonlijk worden de zitstokken voor hoenders te dun
genomen om ze met hunne pooten behoorlijk en vast te
kunnen omklemmen; minstens moeten zij uit latten bestaan
van 4 bij 5 centimeters in doorsnede; voor zware rassen
als Cochin-China\'s en Brahma-Poetra\'s, uit zoogenaamde
plakschrooten van 10 centim. breedte bij 21/2 centim.
dikte. Deze zitstokken moeten een weinig, doch niet al te
glad, afgeschaafd en de bovenkanten afgerond zijn. Gemid-
deld kan men aannemen, dat vijf hoenders op een meter
lengte van den zitstok behoorlijk rusten kunnen. De zitstok-
ken mogen niet aan de wanden van het hok vastgespijkerd
zijn, maar zoodanig ingericht wezen, dat zij gemakkelijk
kunnen weggenomen worden, om van tijd tot tijd te wor-
den afgekrabd en gereinigd.

Zoo men een betrekkelijk groot aantal hoenders, bij voor-
beeld 50 stuks, in ��n hoenderstal bij elkaar wenscht te
houden, zijn meerdere zitstokken daartoe noodig; hiertoe

gebruikt men beweeglijke rekken van 1.50 meter breedte
en 3 meters hoogte of lengte, voorzien van 4 zitlatten, 60
centimeters van elkaar verwijderd. Dit rek wordt in het
hok schuins tegen den muur geplaatst, doch zoo, dat het
boveneinde van het rek niet hooger reikt dan 2 meters
boven den bodem van het hok. De daardoor aan het rek
gegeven helling maakt, dat de boven elkaar zittende hoen-
ders elkaar door hunne uitwerpselen niet kunnen bezoe-
delen. Twee zulke rekken of zitplaatsen zijn voldoende oin
aan 50 hoenders eene behoorlijke rustplaats te verschaffen

Voor kuikens, die nog niet behoorlijk op de zitstokken
springen kunnen, is het verkieselijker deze niet op latten
te laten rusten, maar ze in een hoek van hun verblijf een
bed te spreiden, uit droog stroo bestaande, waarop zij
behoorlijk plaats kunnen vinden; hooi moet tot dit einde
vermeden worden, daar zulks lichtleijk, zoodra het slechts
eenigszins vochtig wordt, verlamming der pooten ver-
oorzaakt.

De zitstokken moeten van tijd tot tijd behoorlijk afge-
krabd, gereinigd en met muurkalk gewit worden, terwijl
het stroo, zoodra zulks door de hoenders is bevuild, door
versch stroo moet worden vervangen.

De leghokjes moeten zoodanig geplaatst zijn, dat zij van
af den zitstok voor de hoenders gemakkelijk toegankelijk

\') Zie de plaat tegenover bl. 31 flg. 2, E.

zijn. Voor 10 a 12 kippen zijn minstens 3 leghokjes noo-
ilig. Tot het vervaardigen van 3 dezer hokjes gebruikt
men 3 geschaalde planken eik van i meter lengte en 40
centimeters breedte; eene dient tot bodem, eene tot zolde-
ring, de 3<ie tot voorwand. In de laatste worden in \'tmid-
ilen, op 33 centimeters onderlingen alstand en 10 centi-
meters van den bodem, 3 poortvormige gaten gezaagd
van 25 centim. hoogte en 15 centim. breedte. Twee tus-
schenschotten, 40 centimeters breed, van achter 60, van
voren 40 centim. hoog, verdeelen het geheel in 3 afzonder-
lijke kastjes. Deze inrichting die aan de hoogste zijde,
waar zij 60 centim. meet, geheel open is om de eieren door
een valkiep (F bl. 31) gemakkelijk te kunnen wegnemen,
moet in het nachthok op een paar consoles 65 centim. bo-
ven den bodem van het hok los geplaatst zijn, zoodat
men ze gemakkelijk kan wegnemen, ten einde ze van tijd
tot tijd te kunnen reinigen en te witten met kalkwater
waarin 1 gram carbolzuur op 1 liter kalkwater is opge-
lost. Deze legkastjes worden op den bodem voorzien van
zacht hooi waaronder men een weinig asch, bloem van
zwavel of insectenpoeder strooit. Dagelijks moet men de
gelegde eieren wegnemen, zoodat zij niet kunnen bebroed
worden. In elk nest legt men een kunstei (liefst van por-
seleinaarde) *) daar de kippen bij voorkeur daar haar ei
leggen, waar reeds ��n aanwezig is.

Indien eene kip haar ei niet in het nest maar elders
legt, moet zij e�nige dagen achtereen, telkens tegen den
legtijd, in het nest worden opgesloten totdat zij gelegd

\') u � 1.50 per dozijn of 15 cents per stuk te bekomen bij E.
van den Bosch e Goes.

heeft; doorgaans is zij op deze wijze spoedig gewend in
het voor haar bestemde nest te leggen.

Zoo eene vrij rondloopende kip haar ei op eene onbe-
kende plaats verbergt, bezigt men het volgend middel om
zulks te ontdekken. De kip wordt ten dien einde in het
hok of den loop teruggehouden totdat zij lust tot leggen
toont, waarna men haar een paar korrels zout in den
endeldarm doet en ze daarop weder in vrijheid stelt.
Door de prikkeling van het zout gedreven, spoedt zij zich
ijlings � naar haar oude legplaats en verraadt daardoor de
verborgen eieren.

Het is iedereen bekend, hoe gaarne de hoenders, voorna-
meiijk des zomers, zich in het droge en warme zand
rondwentelen en uitschudden; dit doen zij hoofdzakelijk
om zich van het ongedierte te ontdoen, dat zich tusschen
hunne veeren ophoudt en door zijn beweging, vooral
op de huid, de dieren voortdurend een lastig gekriebel
veroorzaakt.

Waar het terrein, waarop men hoenders wenscht te
houden, door zijne eigenaardige zandachtige en droge
bodem niet als vanzelf daartoe de gelegenheid aanbiedt,
zooals veelal in onze lager gelegen streken het geval is,
moet men daarin trachten te voorzien door daartoe een
geschikte gelegenheid in te richten die men den naam
van zandbad geven kan. Zulks geschiedt op de volgende
wijze: vooraf wordt daartoe de grond, indien deze moeielijk

water doorlaat, eenigszins gedraineerd, door op de daar-
voor bestemde plaats een vierkant gat te graven en dit met
puin op te vullen; boven deze plek wordt met vier op den
kant geplaatste planken eene soort van bak gevormd; deze
wordt met zand, doch liefst met fijn turfmolm, waarin
eenig fijn gestampte bikkalk, van plafonds of muren afkom-
stig, gemengd is, aangevuld zoodat de massa ongeveer 20
centim. boven den begunen grond verheven is. Van tijd tot
tijd strooie men over een en ander een weing bloem van
zwavel; het geheel wordt met een laag afdak van 1 a 0.75
meter hoogte gedekt, waartoe men bij voorkeur en zeer
geschikt des zomers tijdelijk in onbruik zijnde broeiramen
(des winters tot dekking van jonge groenten in gebruik)
kan aanwenden, zoodat het zand, zelfs bij regenachtig
weder, voortdurend en aan alle kanten droog blijft, het-
geen een hoofdvereischte is, daar zonder dit het zandbad
geheel onnut zoude wezen.
Zie verder bladz. 31 G.

7. Voerbakken en drinktoestellen.

Alle voerbakken en troggen moeten vermeden worden,
hoofdzakelijk omdat het gebruik er van aanleiding geeft tot
onnoodig verbruik van voer, daar andere dieren, als ratten
en musschen er voortdurend hun deel van nemen ten koste
der beurs van den eigenaar der hoenders ; wel is waar heeft
men getracht daarin te voorzien door het vervaardigen
van voerbakken met een klep gesloten, die door een daar-
v��r bevestigde trede, waarop het hoen zich plaatst om

te kunnen eten door diens zwaarte geopend wordt en
die zich bij het verlaten der trede vanzelf weder sluit,
en waarvan men eene afbeelding vindt op plaat XIV het
Italiaansche hoen voorstellende. Hoe ingenieus ook mocht dit
bedacht zijn, in de practijk echter is gebleken, dat daaraan
velerlei bezwaren zijn verbonden, waardoor dergelijke
voerbakken doorgaans spoedig buiten gebruik gesteld wor-
den. Bij het voeren echter des winters met gekookt voer,
als aardappelen enz., en voornamelijk bij het vetmesten,
zijn trogvormige voerbakken onvermijdelijk, doch in zulk
geval drage men bijzonder zorg, dat zij dagelijks nauwkeu-
rig gereinigd en uitgespoeld worden, zoodat er geen eten
van den vorigen dag daarin achterblijft.

Wil men echter om de eene of andere reden de hoen-
ders uit een bak laten eten, dan moet deze onder een
afdak buiten den regen staan, langwerpig vierkant van
vorm wezen en van boven gedekt zijn door een roos-
ter, uit metalen of houten dwarsstaafjes bestaande, die
5 centim. van elkaar verwijderd zijn, om te voorkomen
dat de hoenders bij het eten elkaar hinderlijk zijn, en
de sterke geene dubbele portie bekomen ten nadeele der
zwakkere.

Van groot belang is het vaatwerk, waarin het water
voor de hoenders bestemd dezen worden toegereikt. Is
het te klein of boven te vlak en te open, als schotels enz.
dan verdampt het water te schielijk of wel het wordt
door de hoenders zelve spoedig verontreinigd. Om hierin
te voorzien zijn tegenwoordig in den handel verkrijgbaar
zoogenaamde vogelfonteinen, uit kruikaarde vervaardigd,
die grootendeels in evengemelde bezwaren voorzien. Met

CEYLONSCH BOSCHHOEN.

groot succes heb ik mij geruimen tijd bediend van glazen
klokken van 12 of meer centim. middellijn, zooals door
de bloemkweekers gebruikt worden onder den naam van
trekglazen. Deze klokken worden op een zinken onderstel
geplaatst, dat met een tuit voorzien en zoodanig ingericht
is dat, naarmate het water in de tuit vermindert evenals
bij een vogelfontein, dit door versch water uit de klok
of stolp onmiddellijk wordt aangevuld. Daar het zinken
onderstel van onder hol is, kan zulks op ��n in den grond
geslagen paaltje gezet worden, waardoor het omvallen ver-
hinderd wordt, en daar het op die wijze eenigszins boven
den grond verheven is, kan er noch zand noch vuil in de
tuit geraken. Eene teekening van deze drinkfontein ziet men
op Plaat XXVI, waarop het Serail-hoen is afgebeeld. Deze
glazen drinkfonteinen *) hebben dit v��r boven de Engelsche
uit aardewerk vervaardigde, dat zij goedkooper zijn en
men steeds kan zien of er watergebrek is, terwijl zij ge-
makkelijker schoon te maken en te vullen zijn dan
deze, door eenvoudig de klok onderstboven in een emmer
water te dompelen en het onderstel als deksel er op te
zetten, waarna het geheel eensklaps wordt omgekeerd en
op het paaltje gezet. Het behoeft niet gezegd te worden,
dat bij vriezend weder, evenals elk vaatwerk met water
gevuld, de drinkfonteinen moeten geledigd worden, daar
zij anders onvermijdelijk zouden stuk vriezen. Gedu-
rende den vorst wordt den hoenders het water gegeven
in aarden schotels, waarvan de binnenranden met een

\') Tegen billijke prijs te bekomen bij C. Schakel, Muidergracht
25, Plantage, te Amsterdam.

weinig vet zijn ingesmeerd, terwijl in het drinkwater zelf
een weinig ijzervitriool (zwavelzuurijzer), en wel een paar
eierlepeltjes vol op eene halve kan water, en drie drop-
pels vitriool (zwavelzuur) zijn opgelost, teneinde het be-
vriezen zooveel mogelijk te voorkomen. Indien men aan
vele kippen te gelijk slechts ��ne drinkfontein wil geven,
moet deze van voldoende grootte zijn en van drie
tuiten voorzien wezen.

Hoenders gedijen het best, wanneer zij des daags in het
vrije veld of over een erf kunnen rondloopen, teneinde
voor een groot deel hun eigen voedsel te zoeken, om
daarna des avonds weer naar hun hok terug te keeren.
Zoo mogelijk onder een afgedekte ruimte, geve men ze
grof rivierzand of fijne grind, waaraan zij groote behoefte
hebben ter bevordering hunner spijsvertering, verder bij
voorkeur zoogenaamde bikkalk afkomstig van gepleisterde
muren of plafonds; zulks dient tot het bevorderen van de
vorming der eireschalen ; bij het gebruik maken der bik-
kalk overtuige men zich dat de muren der woning, uit
welke zij afkomstig is, nimmer gewit geweest zijn met
witkalk, waarin, tegen het wandongedierte, rattenkruid ge-
voegd geweest is, hetgeen tegenwoordig in sommige steden
nog al in gebruik schijnt te wezen. Een paar gevallen zijn
mij bekend, dat in weinige dagen tijds een geheele toom
gezonde kippen op die wijze aan rattenkruid-vergiftiging
gestorven is.

Vrij rondloopende hoenders zoeken met graagte in het
vrije veld wormen en insecten, ja tasten zelfs bij gele-
genheid levende muizen aan, die zij elkander onderling
betwisten om ze daarna te verslinden. De hoenders zijn
alles etende dieren; daarom moeten zij ook vleeschspijzen
hebben, voornamelijk wanneer zij.in afgesloten ruimten of
perken gehouden worden. Bekomen zij geen vleesch, zoo
voldoen zij aan de behoefte daartoe door elkaar de vede-
ren, voornamelijk de nog niet geheel ontwikkelde of zoo-
genaamde bloedpennen uit te pikken. Om daarin Ie gemoet
te komen geeft men ze keukenafval en dat uit slachterijen.
Vleesch van gestorven dieren moet vooraf gekookt zijn,
ten einde ziekte te voorkomen. In \'t algemeen moet het
vleesch gekookt of minstens zeer fijn gesneden of gehakt
zijn en goed onder het andere voedsel gemengd wezen,
opdat zij niet al te zeer op vleesch zouden belust raken
en daardoor tot het v^reder pikken verleid worden.

Het voeren moet \'s morgens en des namiddags op een be-
paalden tijd en steeds op dezelfde plaats nabij het nachtverblijf
der hoenders geschieden, vooral bij vrij rondloopende hoen-
ders. Het geregeld voeren biedt het bijzonder groot voor-
deel aan alle hoenders te gelijk te kunnen voorzien en niet
��n te vergeten; zij kennen het uur van hun maaltijd zoo
goed, dat zij zich geen minuut in den tijd zullen vergis -
sen. In afgesloten hoenderperken is het beter de hoenders
meermalen daags, b.v. om de 3 uren, te voeden. Men houde
steeds in \'t oog, dat voldoende hoeveelheid van voedsel
van goede kwaliteit de beste en goedkoopste
wijze van voeding is, doch gewoonlijk is overvoeding
de grootste fout onder de hoenderhouders. Op de vraag,

hoeveel voedsel men een hoen geven moet, kan men ant-
woorden: men voere zoolang uitgestrooid voed-
sel als het hoen met grooten eetlust tot
zich neemt. Zaadbakken en voertroggen moeten afgekeurd
worden; daarentegen moeten de hoenders gevoerd worden
door het voer zoover mogelijk uiteen te strooien en zich
daarbij door de hoenders te laten naloopen; zoodra zij niet
meer met grooten eetlust het uitgestrooide voer oppikken,
houdt men op met strooien.

De hoeveelheid voedsel dat een hoen noodig heeft is
zeer ongelijk en regelt zich naar grootte en leeftijd, naar
het ras, het individu en de jaargetijden.

Jonge kuikens moeten dikwijls bijna om het uur gevoed
worden, terwijl men ze bij elk maal de voldoende hoe-
veelheid geeft, doch nimmer moet men ze voer van den
vorigen dag achterlaten. Terwijl de veeren groeien ver-
eischen zij meermalen daags een weinig doch goed voer;
langzamerhand kunnen de verschillende voertijden traps-
gewijze en tot vier of vijf malen daags verminderd
worden.

Gedurende den groeitijd van het gevogelte kan de voe-
iling zelden te overvloedig zijn, tot zoolang er goede eet-
lust bij hen bestaat, doch men vermijde vermorsen
van voedsel alsmede het onnoodig volproppen van den
krop.

Wanneer de kippen rijkelijk aan \'t leggen zijn, moeten
zij twee a drie malen daags goed gevoerd worden, voor-
namelijk met rijkelijk eiwit, niet te veel zetmeel houdend
voedsel.

Gedurende den ruitijd is overvloedig voedsel nuttig en

noodzakelijk, daar de hoenders alsdan het meeste voedsel
noodig hebben; doch zoodra de kippen, des winters b.v.
niet meer leggen of niet ruien en minder beweging heb-
ben dan des zomers, is overvloedig voer nadeelig, daar
zulks tot vetvorming aanleiding geeft, ten gevolge waar-
van meer hoenders sterven, voornamelijk in \'t begin van
het voorjaar, wanneer de eierstok zich begint te ontwik-
kelen, dan aan alle andere ziekteoorzaken.

Tijdens het broeden eten de kippen niet meer dan hoog-
stens zooveel als voor hun bestaan noodzakelijk is.

9. Voedsel en drank.

De hoenders verlangen niet alleen veel, maar ook af-
wisseling van voer. Een en hetzelfde voedsel, al is het
ook het kostbaarste, wordt, wanneer het eiken dag wordt
toegediend, spoedig door de hoenders versmaad, of
er ontstaan ziekteverschijnselen uit, als verstopping,
diarrhee, het leggen van windeieren of eieren zonder
schaal enz.

Daar de hoenders bepaald behoefte hebben aan groen
voer, mag men niet verzuimen, zoo zij zijn opgesloten en
niet vrij in het veld kunnen rondweiden, om onder hun
gewoon voer des zomers, dagelijks, wat kortgesneden
gras, klaver, kool of afval van allerlei groenten toe te
dienen; gedurende den winter geve men ze van tijd tot
tijd een paar halfgaar gekookte bieten, ^;pastinaken, wat
pulpe uit de beetwortelsuikerfabrieken afkomstig, en

dergelijke meer. Geeft men ze echter te veel groen voeder,
voornamelijk wanneer het wat oud of zuurachtig gewor-
den is, dan ontstaat daardoor lichtelijk diarrhee.

Graansoorten zijn het meest natuurlijk voedsel voor
hoenders. Gerst komt hierhij het eerst in aanmerking;
haver is af te keuren wegens hare stekelige en borstel-
achtige punten : meermalen hebben zich bij met haver over-
vulden krop zeer nadeelige gevolgen voorgedaan, door
deze punten veroorzaakt; ondanks de hevige samentrek -
king der spierachtige maagwanden kan de krop zich niet
ontledigen en de dood volgt daar spoedig op. Boekweit
daarentegen is als voer voor hoenders zeer aan te bevo-
len. Hoezeer het brood een uitnemend voedsel is, kan
het echter niet op groote schaal toegediend worden, daar
het te hoog in prijs is.

Gekookte aardappelen van minder kwaliteit en grootte
zijn een uitmuntend voedsel, vooral wanneer zij gemengd
zijn met zemelen en karnemelk en vooral voor broeikip-
pen zeer aan te bevelen.

Des winters zijn de aardappelen een bijzonder goed
bijvoer, hoewel het graan onmisbaar is.

Ofschoon het hoen eerder graan- dan vleeschetend is, is
het echter raadzaam dat het voedsel, vooral bij opgesloten
hoenders en hoofdzakelijk des winters en gedurende den
ruitijd, eenige dierlijke bestanddeelen bevat; gekookt en
fijn gehakt paardenvleesch is daartoe zeer aan te bevelen,
doch hiervan moet dagelijks slechts eene zeer kleine
hoeveelheid gegeven werden. Het zoogenaamde vleesch-
brood, geweekt zijnde, is zeer geschikt, vleesch te vervan-
gen. Uitharpsel der tarwe, ook achtertarwe geheeten,

is, voornamelijk met het oog op deszelfs prijs in evenre-
digheid tot zijn voedingswaarde, zeer aan te bevelen,
doch het mag niet te veel zaden van onkruiden bevatten,
die dikwerf voor de hoenders zeer nadeelig zijn. Zoo
men het gansche jaar door de hoenders uitsluitend moet
voeden met granen die eenige handelswaarde bezitten,
zal men spoedig gewaar worden, dat men in plaats van
met voordeel, slechts met verlies hoenders heeft gehouden.
Uit bovenstaande regelen moet men echter niet besluiten
dat het onvoordeelig zoude zijn aan de hoenders granen
van eenige waarde te verstrekken, hetgeen voor de hoen-
ders van fijne hoenderrassen onvermijdelijk is, doch in
den regel moeten zij slechts als bijvoer gegeven worden
aan hoenders, van welke men door verkoop der eieren
voordeel wenscht te trekken, terwijl het hoofdvoedsel
door die hoenders zelf in het vrije veld moet worden
opgespoord of hoofdzakelijk uit afval uit keuken of stal
moet bestaan.

Het is geenszins onverschillig welk voedsel men den
hoenders hoofdzakelijk toedient, en zulks hangt geheel af
van hetgeen men van hen eischt. Zoo moet men bijv. zich
afvragen of men van de kippen veel eieren wenscht te
ontvangen, dan wel of men ze voor de slachtbank wil
vetmesten, of bijzonder vruchtbare eieren ter voort-
kweeking van een op prijs gesteld ras van hen ver-
langt; ��n en ander eischt zijne eigenaardige voedings
wijze.

Eiwit is onontbeerlijk om eiwit te leveren, het hoofdbe-
standdeel der eieren en van het vleesch; het zetmeel be-
vordert hoofdzakelijk de vetvorming en strekt ook verder



		57

		meer zijn, en moet men ze dientengevolge niet als zoo- danig accepteeren. Zoo de haan sterk ontwikkelde sporen, een grooten kam en lange sikkelveeren bezit kan men ge- rustelijk besluiten, dat hij niet jong meer is. Somwijlen bekomen de kippen eenige veeren aan die van den haan gelijk; dit is steeds een bewijs van hoogen ouderdom, en daar aldus gekenmerkte kippen nimmer meer eieren leg- gen, zijn zij voor niets anders dan voor de keuken geschikt.

		2. Kromme pooten. Ken zeer groot gebrek der hoenders is het, indien zij kromme pooten of teenen hebben; zulks is gewoonlijk in hunne eerste jeugd ontstaan, doordien zij als kuiken op een te harden bodem, meestal dien van een houten ren, niet behoorlijk met zand gedekt, hebben rondgeloopen; aan dit gebrek is niet te gemoet te komen, daar een en ander te zeer verouderd en vergroeid is. Voornamelijk hanen met kromme teenen moeten onvoorwaardelijk afge- keurd worden, daar zij voor de voortteling ongeschikt zijn, doordien zij bij het treden, de kippen niet behoorlijk kunnen vasthouden.

		3. Verkromming van borst- en staartbeen. Dit gebrek, hoewel van minder nadeelige gevolgen dan het voorgaande, ontsiert de hoenders, voornamelijk wanneer het stuit- of staartbeen verkromd is, waardoor de staart



		70

		spoedig, ten gevolge van goede voeding enz. eene gunstige verandering in dien toestand komt, ziet men het weldra aan uitputting als het ware te gronde gaan. Eene warme stal, een goed en versterkend dieet, 1 gram ijzer-vitriool (Sulphas ferri) op 1/2 ht^er ^van ^net drinkwa- ter, bij zonnig weder het tweemaal daags besprenkelen of bevochtigen der in ontwikkeling ten achter blijvende veeren met eenig lauw water, zijn de eenige middelen, die men met hoop op goeden uitslag in dergelijk geval kan aanwenden.

		3. Spatten. Hieronder verstaat men de eigenaardige schuddende beweging, die de hoenders met den kop maken om zich als door niezen van het opgehoopte slijm, dat de neusga- ten verstopt en hun bij het ademhalen hinderlijk is, te bevrijden; ��n en ander zijn de gevolgen van gevatte koude en daardoor ontstane overprikkeling der slijmvlie- zen van mond en neusholte. Een warm lokaal, ijzer-v itri- ool in \'t drinkwater en toevoeging van een weinig hen- nepzaad bij week en lichtverteerbaar voedsel, zullen spoe- dig deze ongesteldheid doen wijken, tenzij dit verschijn- sel de voorbode is van de

		4. Snot. Eene bij alle hoenderkweekers zeer bekende en uiterst



		76

		hoofd bij dergelijke aanvallen rijkelijk met koud water bevochtigd en de lijder in de schaduw buiten de felle zon in rust gelaten worden en eenige dagen op een weinig voedend, verfrisschend dieet als: salade, bladgroenten, rijst, een weinig gekookt vleesch enz. gesteld worden. Is de ophooping van bloed in de hersenen van eenige buiten - gewone beteekenis, dan volgt daaruit, dat een der bloed- vaten in de hersenholte scheurt, waardoor het uitgestorte bloed op de hersenmassa drukt en een onvermijdelijken plotselingen dood veroorzaakt.

		9. U i 11 e r i n g. Eene algemeene en ongeneeselijke ziekte bij de hoenders is de tering, waarbij voornamelijk de spieren van het borstbeen verdwijnen. Ondanks de beste voeding ziet men de zieke dagelijks in gewicht afnemen, waarop eindelijk de dood volgt. De oorzaak van deze ziekte moet hoofd- zakelijk in de borst- of buik-ingewanden gezocht worden en is doorgaans van scrofuleusen aard. Deze ziekte is bij de hoenders ongeneeslijk waarom de aan uittering lijdende hoenders bijtijds moeten geslacht worden; elke dag, dat men ze langer in \'t leven houdt, vergroot het verlies aan voedsel, dat ze zonder nut voor zichzelve en ten na- deele van de beurs van hun eigenaar verbruiken.

		10. Buikloop en Cholera. Ten gevolge van langdurig guur weder en gevatte koude,



		8:}

		dooier aantreft, moet men trachten het ei door uitwendig drukken en knijpen te verbreken, waarna het onmiddellijk wordt uitgestooten. Zoo men in de eierschaal vooraf op voorzichtige wijze, liefst met een troiscart zooals die in de heelkunde in gebruik is, een gat boort en den inhoud uit het ei laat wegvloeien, hebben, bij het verbreken der eierschaal, de wanden van den endeldarm minder te lijden dan zulks bij het gevulde ei het geval is. Hierop wordt de kip meer groen voer dan veel eiwit houdende granen gegeven.

		16. Uitzakken van den legdarm. Ten gevolge van hevige persingen bij het eierleggen ziet men somwijlen een gedeelte van den legdarm naar buiten treden. Dit wordt onmiddellijk met in olie gedoopte vingers weder naar binnen geduwd en daarna met eenig fijn zout met behulp van een bevochtigden vinger ingesmeerd, en het dier daarop hoofdzakelijk met bladgroenten en rijst gevoed. Zoo de uitgezakte legdarm door andere kippen aangepikt en gewond mocht zijn, moet hij, voordat men hem terugduwt met Salicylzuw (��n op 100 deelen water verdund) worden uitgewasschen.

		17. Zak- en Waterkrop. Meermalen geschiedt het, dat ten gevolge van verzwak- king der wanden van den krop het zich daarin bevindend



		85

		maag weder geledigd heeft; hierop wordt het een weinig water, met ijzervitriool er in opgelost, te drinken gegeven; het voedsel moet hestaan, zoowel in het eerste als in het tweede geval, in geweekt brood, eenige weinige peperkor- rels en wat gesneden en kortgehakte uien of knoflook, totdat het dier na 3 a 4 dagen geheel hersteld weer onder zijne makkers kan vrijgelaten worden.

		18. Bevriezen van kam en pooten. Bij langdurige en strenge winters ziet men vaak, dat kam, lellen of pooten der hoenders bevroren geraken. In zulke gevallen moet men de dieren nimmer in een ver- warmd vertrek brengen om ze te ontdooien, maar de be- vroren deelen met koud water of sneeuw duchtig inwrij- ven, om ze daarna op eene plaats, waar de temperatuur iets hooger dan het vriespunt is, verder te laten ont- dooien; eerst daarna worden ze op een plaats, met een hoogeren warmtegraad bedeeld, overgebracht. Zoo men deze eenvoudige voorzorgsmaatregelen niet behoorlijk in acht neemt, zullen de bevroren lichaamsdeelen weldra afster- ven en afvallen, waardoor de vogels voor hun gansche leven verminkt en ontsierd worden.

		19, Witte- of Poeierkam. Onder witte- of poeierkam verstaat men eene ziekte, bij welke kam, wangen en lellen als het ware met een 7



		�
		BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT UTRECHT


		A06000030888667B

		3088 866 7



		UIT WARE HOOGACHTING EN ERKENTELIJKHEID

		OPGEDRAGEN

		D^R. G. F. WESTERMAN, Directeur van het Koninklijk Zo�logisch Genootschap �Natura Artis Magistra" te Amsterdam, Ridder der Orde van den Nederlandschen Leeuw enz. enz.

		*dm §chii\\un.*



		VOORBERICHT.

		De avicultuur of teelt van het pluimgedierte in \'t algemeen heeft bij ons te lande die publieke belangstelling nog niet verkregen als welbij onze naburen het geval is, bij wie tijdschriften geregeld ver- schijnen, welke uitsluitend aan dit gedeelte der landhuishoudkunde zijn gewijd. Jaarlijks worden in Londen, Parijs en Berlijn enz., groote te ntoonstellingen van pluimgedierte gehouden, die duizenden belang- stellende bezoekers uitlokken en zulk eenen algemeenen bijval vin- den, dat zelfs ge�llustreerde tijdschriften door afbeeldingen der bekroonde voorwerpen in hunne algemeen verspreide bladen, als om strijd, het publiek met de meest belangrijke en nieuwste vogel- rassen trachten bekend te maken. Te betreuren is het dat bij ons het houden van fijne vogelrassen in \'t algemeen nog steeds als eene onnutte en geldverspillende liefhebberij wordt beschouwd; zelfs zou- den wij tevergeefs bij onze naburen naar namen zoeken als die, waarmede de liefhebbers van het houden van hoenders of duiven door velen onzer landgenooten, doorgaans op hatelijke wijze, be- stempeld worden. Bij onze voorouders echter stond deze nuttige liefhebberij hooger aangeschreven; ieder bemiddeld eigenaar eener buitenplaatshad toen ter tijd zijn eigen bijzonderen hoenderhof, waar



		VIII ----- hij niet minder trotsch op was, dan du tegenwoordige liefhebber zulks is op zijn stal met schoone raspaarden of met vee uit edel bloed gesproten. Gelukkig echter is het tegenwoordig een verblij- dend verschijnsel dat die sedert lang ingeslapen, zoogenaamde lief- hebberij, weder sporen van herleving vertoont,dankzij voornamelijk het krachtdadig voorbeeld door onzen zo�logischen tuinen gegeven en den prikkel van den naijver, opgewekt door geregeld jaarlijks terug- keerende tentoonstellingen op dit gebied, vanwege het Koninklijk Zo�logisch Genootschap te \'sGravenhage en door onze Maatschap- pijen van Landbouw gegeven, die ontwijfelbaar veel bijdragen om onzen goeden naam, zuivere rassen te kweeken, bij onze naburen staande te houden, welke naam wij op het punt stonden geheel te verliezen. Terwijl daarenboven hij ons tegenwoordig een orgaan verschenen is, dat onder den titel van �Onze gjvederde Vrienden" uitsluitend aan den voge�iefhebber gewijd is en de Landbouw Courant op welwillende wijze een gedeelte van haar blad steeds ter beschikking van de Aricultuur stelt. Sedert jaren, voornamelijk uit den aard van mijnen vroegeren werk- kring als Directeur van het Kon. Zo�log. Botan. Genootshap te \'sGra- venhage, mij bijzonder onledig houdende met de kennis der verschil- lende hoenderrassen, gaf ik in 1872 een Synoptisch overzicht betrekkelijk de voornaamste kenmerken der in- heemsche en uitlandsche Hoenderrassen uit, met de inleidende woorden: �Bij gelegenheid van verschillende tentoonstel- �lingen van pluimvee hier te lande, is het zoo dikwerf gebleken, �welke verwarring er heerscht bij verschillende liefhebbers van �hoenders, ten opzichte der namen, eischen en kenmerken van een �of ander ras; dit gedeelte toch der avic.ltuur is tot haden bij ons



		� IX �te lande, door gemis van een vasten standaard grootendeels zeer �verwaarloosd; een en ander berust hoofdzakelijk slechts op mon- �delinge overleveringen van den ��nen liefhebber op den anderen. �Ten einde voorloopig zooveel mogelijk hierin te gemoet te komen, �heb ik met het oog op de jaarlijks belangrijker wordende tentoonstel- dingen van pluimvee in den Kon. Zool. Botan. Tuin te \'s Gravenhage, �zoo kort doenlijk de verschillende hoofdeigenschappen der mij be- �kende rassen in enkele regelen trachten samen te vatten, als basis �nemende: �Ch. Jacque, Ie Poulailler; �The Standard of excellence in Exhibition Birds bij the �Poul- �try-Club" of London; �H�hner-Nomenclatur festgestellt den 16^den October 1869 auf den �l"^en deutschen Gefl�gelz�chtertag in Dresden; �drie autoriteiten, die men voorzeker het recht niet zal betwisten �ten deze opzichte uitspraak te doen." Deze regelen zijn thans nog zeer van pas, waarom zij dan ook hierboven worden herhaald, alleen wensch ik er nog aan toe te voegen, dat sedert dien tijd door mij de meeste nieuwere werken over hoenderfokkerij en kennis der hoenderrassen zijn geraadpleegd en daarvan zoo ik hoop, met goed gevolg is gebruik gemaakt. Sedert geruimen tijd is de gansche oplage van bovengenoemd Synoptisch overzicht geheel uitgeput, ten gevolge waarvan ik van vele zijden aangezocht werd eene nieuwe uitgave in het licht te doen verschijnen. Om aan deze, zich meer en meer herhalenden wensch te voldoen, heb ik in dit werkje hieraan gevolg gegeven. Oorspronkelijk bestond bij mij slechts het voornemen om eene alphabetisch-gerangschikte polyglottische naamlijst der verschillende



		X � bekende hoederrassen te geven, met bijvoeging der eigenaardige kenmerken waardoor zij zich onderling van elkander onderscheiden; doch aan het dringend en aanhoudend geuit verlangen van vele en geachte zijden tot mij gericht, om dit werk te doen vergezeld gaan van eenige wenken enz. betrekking hebbende op de behandeling der hoenders in \'t algemeen, heeft dit handboek zijn ontstaan te danken. Niemand is beter bekend dan ik met de ondankbare taak eene handboek saam te stellen ten gebruike van de hoenderliefhebbers; velen van dezen toch hebben, zooals men zulks noemt, de wijsheid in pacht: zij vermeenen onfeilbare geneesmiddelen te bezitten tegen elke hoederziekte, alsmede aan het ei te kunnen zien of daaruit een haan dan wel een kip zal geboren worden en het geheim te ken- nen de eierproductie te vermeerderen, of wel 500 percent voordeel uit de hoenderteelt te kunnen trekken, enz. enz. Ondanks eene veel- jarige ondervinding is het mij nog niet mogen gelukken tot derge- lijke kennis te geraken. Zij die de hoop mochten koesteren in de volgende bladzijden ten dezen opzichte nadere inlichtingen, ter be- vestiging hunner wetenschap te bekomen, zullen zich voorzeker teleurgesteld vinden, terwijl anderen hunnen panacee�n en voorspel- lingen als niet steekhoudende zullen zien behandeld, waardoor beiden met mijn werk minder zullen ingenomen wezen. Een en ander is dan ook de reden geweest dat ik steeds huiverig was aan den al- gemeenen wensch gevolg te geven, doch eindelijk heb ik voor den steeds meer van verschillende zijden toenemenden aandrang gezwicht en hoop dat de wenken in de volgenden bladzijden vervat, aan velen nuttig mogen zijn en het hare bijdragen de hoenderteelt in ons vaderland bevordelijk te wezen.



		� XI V��r dit voorbericht te eindigen rust op mij de aangename ver- plichting mijne warmste erkentelijkheid te betuigen en wel in de eerste plaats aan den Heer Dr. G. F. Westerman, Directeur van het Koninklijk Zo�logisch Genootschap �Natura Artis Magistra" te Am- sterdam, die met zijn algemeen bekende zucht nuttig te willen zijn, waar zich daartoe de gelegenheid aanbiedt, mij in de gelegen- heid gesteld heeft vele afbeeldingen naar de natuur te kunnen laten vervaardigen en wel naar de bestaande voorwerpen in de diergaarde van N. A. M. aanwezig, terwijl enkele rassen, op dit oogenblik al- daar ontbrekende, zijn afgebeeld naar voorwerpen tijdelijk tot dat doel welwillend afgestaan door den Heer W. H. Vos te \'s Graveland, wiens belangrijke hoenderfokkerij wij aan elk hoenderhefhebber, die zich van ��n of ander gezocht ras wenscht te voorzien, kunnen aanbevelen, alsmede aan den Heer E�g. J. W. Geelen, die ons toe- gestaan heeft in zijn zeer uitgebreid hoenderpark op Villa Berken- heuvel, bij Doorn, afbeeldingen te laten maken naar zijne Plymouth- rock\'s die ons tot nu toe aan ons werk ontbraken. Uit eigen aan- schouwing kunnen wy het hoenderpark op Berkenheuvel (in den waren zin des woords) een modelpark noemen dat, wat netheid, doelmatigheid en practische inrichting betreft, bijzonder door lief- hebbers verdient bezocht te worden; de bekende welwillendheid van den eigenaar zal elk beleefd aanzoek te dien opzichte voorzeker vol- gaarne toestaan en niemand zal teleurgesteld Berkenheuvel verlaten. Daar de Heer Geelen zich uitsluitend op het kweeken van zui- vere rassen toelegt en niet schroomt stammen van het zuiverste ras uit hun vaderland, zonder bemiddeling van derden, van de be- kendste kweekers te ontbieden, kunnen zij, die zich goed bevruchte eieren van hoenders van zuiver bloed willen aanschaffen, deze



		XII � bij den Pluimgraaf J. M. van Lier, op Berkenheuvel, ontbieden en wel met de meeste zekerheid, tegen billijken prijs, iets goeds en van zuiver ras te bekomen.\' Hier zij ten slotte mede een woord van dank en hulde gebracht aan den Heer B. W. Wierink, den teekenaar der fraaie afbeeldin- gen, welke dit werk versieren, en die met eene bijzondere voor- liefde zich van deze zijne taak zoo uitnemend gekweten heeft en met de meeste welwillendheid steeds bereid was, van de door mij ge- maakte opmerkingen gebruik te maken of gewenschte wijzigingen aan te brengen, waardoor, naar ik mij vlei, die afbeeldingen, wat het eigenaardig kenmerkende der rassen betreft, zeer in waarde zullen gewonnen hebben. Het is een teekenaar niet euvel te duiden (zoo hij geene bijzondere studie van de natuurlijke geschiedenis gemaakt heeft) dat hij kleine doch veelal belangrijke kenmerken over het hoofd ziet, die elke diersoort in \'t bijzonder eigen zijn en waar- door zij zich van aanverwanten onderscheiden, terwijl zij voor des- kundigen doorgaans onmisbaar zijn om soort of ras te kunnen her- kennen. Aan de grootte der platen, die niet grooter zijn konden zonder den prijs van dit werk belangrijk te doen stijgen, is het alleen te wijten dat vele dezer eigenaardige kenmerken niet duidelijker konden teruggegeven worden. De Schrijver.



		TERMINOLOGIE.

		12. Kleine schouder-dekve�- ren (schouder). 13. Groote schouder-dekve�- ren (spiegel). 14. Kleine slagpennen. 15. Groote ,/ 16. Zoogenaamd dijbeen (ei- genlijk scheenbeen). 17. Zoogenaamde schenkel of poot (eigenlijk voorvoet). 18. Voet en teenen. 19. Sporen.
		1. Kam. 2. Wangen. 3. Oorlellen. 4. Kin- of keellellen. 5. Halssierve�ren. 6. Borst. 7. Buik (eigenlijk borstbeen;. 8. Rug. 9. Zadelve�ren. 10. Sikkelve�ren en staart- dekve�ren. 11. Staartpennen.



		HOOFDSTUK I. DE HOENDERFOKKERIJ IN \'T ALGEMEEN.

		De hoenderfokkerij maakte eeuwen geleden reeds een belangrijk onderdeel van het bedrijf van den landbouwer uit; bij de oude Egyptenaren werden de hoenders reeds in grooten getale kunstmatig uitgebroed, zooals door Aeis- totelbs ongeveer 350 jaren v��r onze jaartelling verhaald wordt. Bij de oudste opgravingen in streken vroeger reeds door menschen bewoond geweest, vindt men sporen en overblijfselen van het hoen; het behoort mede totdeoud- st� huisdieren en heeft de groote volksverhuizingen uit Azi� naar het westen steeds gevolgd. Ten tijde van Darius, 500 jaren v��r Christus\' geboorte, waren de hoenders reeds in Griekenland bekend onder den naam van Perzi- sche vogels, waaruit men besluiten mag dat zij uit Perzi� naar Europa zijn overgebracht. Lang is men in het onzekere geweest, welke van de vijf thans bekende, uitsluitend in Oost-Indie te huis behoorende wilde hoendersoorten als: Gallus ferrigineus, G. fur- catus, G. Sonneratii, G. Lafaijettii en G. strami- 2



		BAN KI VA



		-10

		met het oorspronkelijk stamras. Eveneens is liet met onze zuiver inlandsche rassen in den vreemde gesteld. Onze Pellen, Kraaikoppen, Uilebaarden, en Witkuif- hoenders overal in het buitenland zeer gezocht enhoog- geschat, verliezen aldaar insgelijks spoedig hunne eigen- aardige kenmerken en moeten steeds door importatie van nieuwe individuen uit Nederland in stand gehouden worden, daar zij spoedig in hun nieuw vaderland ge- heel ontaarden en verbasteren. Wij behoeven ons niet bijzonder over dit verschijnsel te verwonderen, wanneer wij in aanmerking nemen, hoezeer klimaat, bodemgesteldheid en voedingswijze op de vorming der rassen invloedhebben. Het is een bekend verschijnsel hoe sommige rassen van die- ren, aan een beperkte landstreek eigen, zich zelfs op betrek- keiijk korten afstand daarvan niet laten voortplanten zonder hunne nakomelingen spoedig verbasterd te zien; wij wil- len hier slechts wijzen op het zoozeer geroemde Tesselsche schapenras, dat elders dan op hun eiland spoedig ontaardt, en op onze Hollandsche en Friesche runders, die in onze oostelijke provinci�n niet gedijen kunnen. Ook is het alge- meen bekend dat de hoenders uit de omstreken van Amersfoort afkomstig, meestal weinige dagen na in Hol- land te zijn overgebracht, aldaar spoedig ziek worden en veelal sterven. Zien wij dergelijke verschijnselen binnen onze grenzen plaats vinden dan moet het ons niet bevreem- den dat afstammelingen van dieren op groote afstanden van het vaderland hunner ouders geboren, onder den invloed eener geheel vreemde omgeving en klimaat de eigenaardige kenmerken, die het ras hunner stamouders van die van andere rassen onderscheiden, spoedig verlie-



		HOOFDSTUK II. HUISVESTING, VOEDING ENZ.

		i. Het Hoenderpark. Onder hoenderpark verstaat men een grooter of kleiner afgesloten terrein, uituititend tot verblijf van hoenders be- stemd. Hoe grooter het terrein is dat men den hoenders geven kan, des te beter is zulks in \'t belang van hun al- gemeen welzijn. De uitgestrektheid van een dergelijk park hangt af van het aantal hoenders dat men wenscht te houden en moet bij voorkeur niet minder dan 1¹/_t O meter voor kleine en 2 fj meter voor grootere rassen oppervlakte bedragen, per vogel berekend. Het moet bij voorkeur hoog en droog, zoo mogelijk hellend gelegen zijn, daar een vochtige bodem voor hoeoders zeer nadeelig is en tot velerlei ziekten aanleiding geven kan. Wil men het hoenderpark op een grasveld inrichten en wenscht men tevens dat het steeds groen blijve, dan moeten de hoenders per stuk ten minste 10 □ meters oppervlakte ter bescikkking hebben; bij ongenoegzame ruimte is het



		22

		langs de buitenzijde, met klimop of wilden wijngaard te beplanten, of wel in elk perk een schaduwrijken boom b. v. een wilden kastanjeboom, bij meerdere ruimte zelfs vrucht- boomen, te planten, ten einde de hoenders des zomers bij brandend heeten zonneschijn eene frissche schuilplaats te kunnen verleenen. Alleen worde zorg gedragen, dat bij dei- gelijke boomen de takken niet dienen kunnen om de hoen- ders gelegenheid te geven op eene gemakkelijke wijze van daaraf over de heining te vliegen. Is er geene gelegen- heid opgaande boomen te planten, dan zijn palm- en taxis- boompjes zeer geschikt deze te vervangen.

		2. De Ren of Loop. De ren of loop voor hoenders bestemd, moet zoo mo- gelijk ten zuiden van het hok gelegen zijn en kan op ver- schillende wijze, naar vermogen of verkiezing van den eigenaar, op goedkoope wijze door latwerk, of wel op meer kostbare doch duurzamer en tevens meer sierlijke en doel- matige wijze, met gegalvaniseerd vlechtwerk omrasterd worden ; twee zaken echter zijn hoofdvereischten, die nim- mer uit het oog mogen verloren worden, namelijk: dat de bodem van den ren zoo droog mogelijk zij en het geheel zoodanig ingericht, dat men op gemakkelijke wijze alles behoorlijk schoon kan houden. Wil men een hoeder-ren, of wel eene reeks daarvan voor meerdere rassen bestemd, net en doelmatig en tevens be- trekkelijk min kostbaar inrichten, dan geve men bij voor- keur aan eiken toom hoenders eene oppervlakte van 5 Va



		2;}

		meter lengte bij 2l/₂ meter breedte, omheind met vlecht- werk op ramen gespannen van 1.90 meter hoogte bij 1 of 2 meters breedte; het hout dezer ramen moet bij 10 cen- timeters breedte 3 centimeters dikte hebben enhetvlecht- werk aan de binnenzijde worden opgespijkerd. Wanneer men de rennen rondom, alsmede van boven, voorziet van machinaal en gegalvaniseerd vlechtwerk van 21/2 centi- �neter maaswijdte, dan voorkomt men volkomen, dat ook kleinere vogels, zooals musschen, het voedsel voor de hoen- ders bestemd, met deze deelen; de hoogere prijs, aan het duurdere vlechtwerk besteed, wordt op den duur ruim- schoots vergoed, door het uitsparen van voer door de musschen weggeroofd. Ten einde het voortdurend onderling vechten van naast elkaar zittende hanen te voorkomen, is het raadzaam de tusschenscheidingen 70 centimeters hoog met een uit 2 planken bestaand paneel te voorzien. Om het indringen van kleine roofdieren als bunzings, wezels, ratten, muizen enz. te voorkomen, alsmede om te gemoet te komen aan een laag gelegen en vochtigen bodem, is het aan te bevelen de perken ongeveer 50 centi- meters hooger dan den begauen grond aan te leggen. Ten dien einde wordt eenige centimeters onder den beganen grond, op eene badding als grondplaat, een halfsteensmuurtje uit mopsteenen bestaande, tot op de verlangde hoogte ge- metseld, en met eene rollaag van IJselsteen voorzien; op de hoeken en onder de deurtsijlen worden hardsteenen teerlingen aangebracht van 16 x 46 x 8 centimeters in doorsnede, welke met dookgaten voorzien zijn. Om het nestelen van ratten en muizen te weren, wor-



		26

		3. Nacht- of Kippenhok, en Hoenderstal. Bezwaarlijk kan men algemeene regels vaststellen voor de wijze, waarop een kippenhok moet worden ingericht, zulks hangt geheel en al af van de daarvoor bestemde gelegenheid en van de kosten, die men daaraan wil of kan besteden. Het voornaamste echter van een hoederhok bestaat hierin, dat het ruimte genoeg (ongeveer */» D meter per vogel) aanbiede tot huisvesting van een bepaald aantal hoenders; dat het luchtig zij zonder tochtig te wezen, alsmede een drogen vloer en volkomen waterdicht dak bezitte. Als bouwmateriaal is het hout met patent-vilten dakbe- kleeding voorzeker het minst kostbare en in \'t algemeen wel het doelmatigste. Het spreekt vanzelf, dat metselwerk meer beschut tegen koude en warmte als ook tegen allerlei ongedierte dan houtwerk. In alle gevallen moeten de wanden, zoldering en vloer zoo glad mogelijk zijn en de voegen dichtgestopt wezen, ten einde geene schuil- plaatsen aan \'t ongedierte te verschaffen. Luchtverversching moet des zomers voortdurend, des winters overdag ruimschoots kunnen aangebracht worden, zonder evenwel tocht te veroorzaken aan de hoenders die zich op de zitstokken bevinden. Dit doel wordt bereikt door de luchtopeningen hoog boven de zitplaatsen aan eene zijde aan te brengen en zoodanig in te richten, dat zij naar behoefte door eene schuif kunnen geopend of gesloten worden. Zoo er glasvensters aanwezig zijn, moe- ten die door luiken tegen het indringen van te veel licht kunnen gesloten worden en aan de binnenzijde met vlecht-



		\'20

		Onder hoenderstal verstaat men eene ruime liefst ge- metselde inrichting, in welke men een groot aantal hoen- ders vereenigt, hoofdzakelijk met het doel de door deze te leggen eieren in grooten getale ter markt te kunnen bren- gen of de door hen gekweekte jonge hanen of kippen, door- gaans vetgemest, aan den poelier te kunnen afleveren. Ten einde dit doel het best te bereiken, laat men de hoenders in het vrije veld of bosch, in de nabijheid van den stal gele- gen, vrij rondloopen; zulk een hok of stal moet ongeveer 6 meters lang, 3 breed of diep en aan de voorzijde 2Vs, aan de achterzijde 2 meters hoog en minstens 25 centimeters boven den beganen grond verheven zijn; de grond onder het hok moet zoodanig met puin aangevuld wezen dat er geen ratten, muizen of ander ongedierte daaronder een verblijf vinden kunnen. In zulk een stal moet men niet meer dan 50 kippen met 3 a 4 hanen bij elkaar voegen. Wenscht men echter meer hoenders er op na te hou- den, dan moet men ook over een daartoe ruim genoeg terrein kunnen beschikken en de stallen op behoorlijken afstand van elkaar verwijderd plaatsen, zoodat elke be- volking van een stal zich met die van een anderen niet vermengen kan, om het vechten der hanen onderling te voorkomen. Wil men om eene of andere reden de stallen meer in eikaars nabijheid hebben, dan worde het terrein op ongeveer 15 a. 20 meters lengte bij 6 meters breedte voor eiken stal afzonderlijk bepaald, en behoorlijk van het naast daar- aan gelegen afgescheiden door eene omheining van machi- naai gegalvaniseerd vlechtwerk van 1.20 meter hoogte en waarvan de mazen 7% centimeter middellijn hebben, ter- wijl daarboven op afstanden van 12 72 centimeter 5 a 6



		32

		gedeeltelijk, naar behoefte, geopend of gesloten worden. I. Als deur dienend venster van 0.75 meter hoogte bij 0.50 breedte. K. Klepdeur van 0.50 bij 0.50 meter; deze klep dient, geopend en ondersteund zijnde, als ingang en tevens als kippentrap voor de hoenders. L. Tussclienwanden tusschen elk hok. M. Plint- of grondplank om bet droge zand, enz. onder de ruimte C tegen te houden.

		4. Zit-, Roest- of Springstokken. Gewoonlijk worden de zitstokken voor hoenders te dun genomen om ze met hunne pooten behoorlijk en vast te kunnen omklemmen; minstens moeten zij uit latten bestaan van 4 bij 5 centimeters in doorsnede; voor zware rassen als Cochin-China\'s en Brahma-Poetra\'s, uit zoogenaamde plakschrooten van 10 centim. breedte bij 21/2 centim. dikte. Deze zitstokken moeten een weinig, doch niet al te glad, afgeschaafd en de bovenkanten afgerond zijn. Gemid- deld kan men aannemen, dat vijf hoenders op een meter lengte van den zitstok behoorlijk rusten kunnen. De zitstok- ken mogen niet aan de wanden van het hok vastgespijkerd zijn, maar zoodanig ingericht wezen, dat zij gemakkelijk kunnen weggenomen worden, om van tijd tot tijd te wor- den afgekrabd en gereinigd. Zoo men een betrekkelijk groot aantal hoenders, bij voor- beeld 50 stuks, in ��n hoenderstal bij elkaar wenscht te houden, zijn meerdere zitstokken daartoe noodig; hiertoe



		33

		gebruikt men beweeglijke rekken van 1.50 meter breedte en 3 meters hoogte of lengte, voorzien van 4 zitlatten, 60 centimeters van elkaar verwijderd. Dit rek wordt in het hok schuins tegen den muur geplaatst, doch zoo, dat het boveneinde van het rek niet hooger reikt dan 2 meters boven den bodem van het hok. De daardoor aan het rek gegeven helling maakt, dat de boven elkaar zittende hoen- ders elkaar door hunne uitwerpselen niet kunnen bezoe- delen. Twee zulke rekken of zitplaatsen zijn voldoende oin aan 50 hoenders eene behoorlijke rustplaats te verschaffen Voor kuikens, die nog niet behoorlijk op de zitstokken springen kunnen, is het verkieselijker deze niet op latten te laten rusten, maar ze in een hoek van hun verblijf een bed te spreiden, uit droog stroo bestaande, waarop zij behoorlijk plaats kunnen vinden; hooi moet tot dit einde vermeden worden, daar zulks lichtleijk, zoodra het slechts eenigszins vochtig wordt, verlamming der pooten ver- oorzaakt. De zitstokken moeten van tijd tot tijd behoorlijk afge- krabd, gereinigd en met muurkalk gewit worden, terwijl het stroo, zoodra zulks door de hoenders is bevuild, door versch stroo moet worden vervangen.

		5. Leghokj es. ^x) De leghokjes moeten zoodanig geplaatst zijn, dat zij van af den zitstok voor de hoenders gemakkelijk toegankelijk

		\') Zie de plaat tegenover bl. 31 flg. 2, E.



		35

		heeft; doorgaans is zij op deze wijze spoedig gewend in het voor haar bestemde nest te leggen. Zoo eene vrij rondloopende kip haar ei op eene onbe- kende plaats verbergt, bezigt men het volgend middel om zulks te ontdekken. De kip wordt ten dien einde in het hok of den loop teruggehouden totdat zij lust tot leggen toont, waarna men haar een paar korrels zout in den endeldarm doet en ze daarop weder in vrijheid stelt. Door de prikkeling van het zout gedreven, spoedt zij zich ijlings � naar haar oude legplaats en verraadt daardoor de verborgen eieren.

		6. Zandbad. Het is iedereen bekend, hoe gaarne de hoenders, voorna- meiijk des zomers, zich in het droge en warme zand rondwentelen en uitschudden; dit doen zij hoofdzakelijk om zich van het ongedierte te ontdoen, dat zich tusschen hunne veeren ophoudt en door zijn beweging, vooral op de huid, de dieren voortdurend een lastig gekriebel veroorzaakt. Waar het terrein, waarop men hoenders wenscht te houden, door zijne eigenaardige zandachtige en droge bodem niet als vanzelf daartoe de gelegenheid aanbiedt, zooals veelal in onze lager gelegen streken het geval is, moet men daarin trachten te voorzien door daartoe een geschikte gelegenheid in te richten die men den naam van zandbad geven kan. Zulks geschiedt op de volgende wijze: vooraf wordt daartoe de grond, indien deze moeielijk



		3G

		water doorlaat, eenigszins gedraineerd, door op de daar- voor bestemde plaats een vierkant gat te graven en dit met puin op te vullen; boven deze plek wordt met vier op den kant geplaatste planken eene soort van bak gevormd; deze wordt met zand, doch liefst met fijn turfmolm, waarin eenig fijn gestampte bikkalk, van plafonds of muren afkom- stig, gemengd is, aangevuld zoodat de massa ongeveer 20 centim. boven den begunen grond verheven is. Van tijd tot tijd strooie men over een en ander een weing bloem van zwavel; het geheel wordt met een laag afdak van 1 a 0.75 meter hoogte gedekt, waartoe men bij voorkeur en zeer geschikt des zomers tijdelijk in onbruik zijnde broeiramen (des winters tot dekking van jonge groenten in gebruik) kan aanwenden, zoodat het zand, zelfs bij regenachtig weder, voortdurend en aan alle kanten droog blijft, het- geen een hoofdvereischte is, daar zonder dit het zandbad geheel onnut zoude wezen. Zie verder bladz. 31 G.

		7. Voerbakken en drinktoestellen. Alle voerbakken en troggen moeten vermeden worden, hoofdzakelijk omdat het gebruik er van aanleiding geeft tot onnoodig verbruik van voer, daar andere dieren, als ratten en musschen er voortdurend hun deel van nemen ten koste der beurs van den eigenaar der hoenders ; wel is waar heeft men getracht daarin te voorzien door het vervaardigen van voerbakken met een klep gesloten, die door een daar- v��r bevestigde trede, waarop het hoen zich plaatst om



		39

		weinig vet zijn ingesmeerd, terwijl in het drinkwater zelf een weinig ijzervitriool (zwavelzuurijzer), en wel een paar eierlepeltjes vol op eene halve kan water, en drie drop- pels vitriool (zwavelzuur) zijn opgelost, teneinde het be- vriezen zooveel mogelijk te voorkomen. Indien men aan vele kippen te gelijk slechts ��ne drinkfontein wil geven, moet deze van voldoende grootte zijn en van drie tuiten voorzien wezen.

		8. Voeding. Hoenders gedijen het best, wanneer zij des daags in het vrije veld of over een erf kunnen rondloopen, teneinde voor een groot deel hun eigen voedsel te zoeken, om daarna des avonds weer naar hun hok terug te keeren. Zoo mogelijk onder een afgedekte ruimte, geve men ze grof rivierzand of fijne grind, waaraan zij groote behoefte hebben ter bevordering hunner spijsvertering, verder bij voorkeur zoogenaamde bikkalk afkomstig van gepleisterde muren of plafonds; zulks dient tot het bevorderen van de vorming der eireschalen ; bij het gebruik maken der bik- kalk overtuige men zich dat de muren der woning, uit welke zij afkomstig is, nimmer gewit geweest zijn met witkalk, waarin, tegen het wandongedierte, rattenkruid ge- voegd geweest is, hetgeen tegenwoordig in sommige steden nog al in gebruik schijnt te wezen. Een paar gevallen zijn mij bekend, dat in weinige dagen tijds een geheele toom gezonde kippen op die wijze aan rattenkruid-vergiftiging gestorven is.



		42

		noodzakelijk, daar de hoenders alsdan het meeste voedsel noodig hebben; doch zoodra de kippen, des winters b.v. niet meer leggen of niet ruien en minder beweging heb- ben dan des zomers, is overvloedig voer nadeelig, daar zulks tot vetvorming aanleiding geeft, ten gevolge waar- van meer hoenders sterven, voornamelijk in \'t begin van het voorjaar, wanneer de eierstok zich begint te ontwik- kelen, dan aan alle andere ziekteoorzaken. Tijdens het broeden eten de kippen niet meer dan hoog- stens zooveel als voor hun bestaan noodzakelijk is.

		9. Voedsel en drank. De hoenders verlangen niet alleen veel, maar ook af- wisseling van voer. Een en hetzelfde voedsel, al is het ook het kostbaarste, wordt, wanneer het eiken dag wordt toegediend, spoedig door de hoenders versmaad, of er ontstaan ziekteverschijnselen uit, als verstopping, diarrhee, het leggen van windeieren of eieren zonder schaal enz. Daar de hoenders bepaald behoefte hebben aan groen voer, mag men niet verzuimen, zoo zij zijn opgesloten en niet vrij in het veld kunnen rondweiden, om onder hun gewoon voer des zomers, dagelijks, wat kortgesneden gras, klaver, kool of afval van allerlei groenten toe te dienen; gedurende den winter geve men ze van tijd tot tijd een paar halfgaar gekookte bieten, ^;pastinaken, wat pulpe uit de beetwortelsuikerfabrieken afkomstig, en



		47

		Uit deze lijst blijkt, dat, wil men b. v. veel eieren van zijn kippen bekomen, men die behalve eenig dierlijk voedsel hoofdzakelijk meelhoudende spijzen als: Boonen, Haver, Gerst enz. geven moet; zoo men de hoenders sterk in vleesch wil doen toenemen en vetmesten dan voere men met Boekweitgort, Ma�smeel, Roggemeel enz.; Zemelen zijn voor de ontwikkeling der beenderen zeer bevorderlijk, terwijl het Hennipzaad om deszelfs bijzonder vermogen, de dierlijke warmte te vermeerderen, uitsluitend bij guur en koud weder moet gegeven worden. Men heelt nauwkeurig nagegaan, hoeveel eiwit een ge- zonde eierleggende kip dagelijks noodig heeft en bevonden, dat eene kip bij het leven 1 ^l/_t kilo wegende en dagelijks ��n ei of vijf eieren per week leggende, daartoe eiken dag 12 gram en tot eigen voeding 8 gram eiwit behoeft, alzoo te zamen ongeveer 20 gram per dag. Gewoonlijk bekomt het deze hoeveelheid niet en verliest dientengevolge gedurende den legtijd eene zekere hoeveelheid eiwit ten koste van haar eigen lichaam, waardoor de vogel in dien tijd veel in gewicht verliest. Daarentegen neemt zij voor het begin van den legtijd veel in gewicht toe en verzamelt alzoo eene zekere hoeveelheid stoffen voor de later te leggen eieren, noodig; hieruit ontspruit de noodzakelijkheid het hoen v��r den legtijd behoorlijk te voeden. Om eene kip van ll/g kilo de dagelijks tot haar bestaan benoodigde hoeveelheid droog eiwit te verschaffen is b. v. ongeveer 100 gram (1 ons) gerst of ma�s noodig. Bij deze hoeveelheid neemt de kip in gewicht noch toe noch af, doch geeft alsdan ook geen voordeel. Legt zij echter ge- durende dezen tijd nog eenige kleine eieren, dan neemt



		48

		haar lichaam in evenredigheid even zooveel in gewicht af als de gelegde eieren te zamen droog eiwit bevatten. Wil men echter groote en vele eieren van zijne kippen bekomen en verlangt men tevens, dat zij sterk en gezond blijven, dan moet men ze tweemaal zooveel voedsel geven, dat is 2 ons gerst of ma�s. Daar echter de ingewanden van bet hoen slechts eene bepaalde hoeveelheid voedingsstof- fen kunnen verwerken en opnemen, zoo gaat bij het voeden van 2 ons gerst of ma�s, eene groote hoeveelheid zetmeel uit het graan afkomstig, onnut met de meststoffen ver- loren; daarom moet men de aan eiwit armere stoffenaan- vullen met die er rijker aan zijn, als: vleesch, insecten enz., waarin het eiwitgehalte tweemaal zoo groot is als bij de evengenoemde graansoorten. Voornamelijk is zulks noodig, wanneer men uitsluitend met aan eiwit arme stof- fen voedt, als: aardappelen, rijst, enz. Men zij echter voor- zichtig, zooals wij reeds gezegd hebben, niet te veel vleesch te voeden, daar zulks lichtelijk diarrhee verwekt; de voor- keur verdient het echter in plaats van vleesch het zoo- genaamde vleeschbrood te geven, dat dagelijks versch in karnemelk of water moet geweekt worden. Onder vleesch- brood *) verstaat men kunstvoer, bestaande hoofdzakelijk uit meel van granen afkomstig en uit gedroogd en ge- malen vleeschafval te zamen tot een deeg vermengd en daarna in een oven in den vorm van beschuit of brood gebakken. Meikevers w�rden door hoenders, zoowel oude als jonge

		\') a � 6 de 25 kilogram te bekomen bij Lensvelt�Nicola te s Gravenhage.



		49

		zeer gaarne gegeten en evenzeer in gedroogden als in verschen toestand. Om de meikevers te bewaren, worden zij met kokend water gedood en in een bakkersoven, na- dat het brood er uit verwijderd is, sterk gedroogd en op droge plaatsen bewaard. Tot poeder gemalen, kan men ze, vooral des winters, wanneer de hoenders geen insec- ten kunnen machtig worden, tusschen het ander voer mengen, na ze vooraf met water of karnemelk bevochtigd te hebben. Het is zeer doelmatig, vooral des winters, eenmaal daags, bij voorkeur des morgens, de hoenders te voeden met gekookte en fijngemaakte aardappelen of rijst, daarbij toe te voegen wat havergort, een weinig vleesch, en verder zemelen met heet water tot een deeg vervaardigd; dit alles wordt te zamen goed gemengd en tot een stijfdeeg, evenals \'brooddeeg, gekneed en in stukjes verdeeld de kippen voorgeworpen. Aardappelen en rijst moeten gekookt gegeven worden, de laatste niet al te nat, maar zoo dat de korrels afzon - derlijk uit elkaar vallen; zulks geschiedt het gemakkelijkst door de rijst te koken in daartoe vervaardigde bolvor- mige, vertinde ijzeren bussen met talrijke gaatjes doorboord. Bij het voeren van hoenders drage men bijzonder zorg, dat zij geen min of meer verzuurd voer en vooral geen beschimmelde granen of brood bekomen, daar zulks veelal koliek, diarrhee en ingewandsontsteking veroorzaakt. Zuiver drinkwater, steeds in rijkelijke hoeveelheid voor- handen, is een hoofdvereischte voor het welzijn der hoen- ders; het drinken van stilstaand bedorven water, voorna- meiijk uit poelen of vuile slooten, is hoogst nadeelig. Daarom



		50

		moet men steeds zorg dragen, dat de hoenders in daartoe geschikte drinktoestellen voortdurend schoon water ter hunner beschikking hebben; het best daartoe geschikt is zuiver rivier-, wel- of regenwater, doch gracht- en voor- namelijk vuil slootwater moet nimmer gegeven worden, daar zulks aanleiding tot verschillende en besmettelijke ziekten geven kan.

		10. Wormputten, Onder wormputten verstaat men inrichtingen, waarin men op betrekkelijk groote schaal vliegenlarven of zooge- naamde maden kweekt om de hoenders op min kostbare wijze eenig dierlijk voedsel te kunnen verschaffen. Te dien einde wordt op eene afgelegen plaats zoo noodig op een verhoogd terrein, zoodat de bodem steeds boven het ge- wone waterpeil verheven is, eene kuil gegraven van on- geveer vier meters lengte en 2 meters breedte en 1 meter diepte; deze kuil wordt achtereenvolgens en laagsgewijze gevuld met een mengsel, bestaande uit stroohaksel, half- vergane bladeren en paardenmest, ��n en ander gedrenkt met bloed uit eene slachterij en met zemelen of afval uit bierbrouwerijen of jeneverstokerijen afkomstig. Op deze onderlaag, ongeveer 15 a 20 centim. dik, worden klein gesneden ingewanden en ander dierlijk afval uitgespreid, hierop weder eene laag zooals de eerst beschrevene en zoo vervolgens totdat de kuil geheel ge- vuld is, ��n en ander wordt tegen regen en te feilen zon- neschijn door een houten afdak beschut. Op deze massa leggen weldra des zomers de vleeschvliegen hare eijeren



		51

		waaruit de bekende maden geboren worden. Eene derge- lijke wormput moet in den beginne minstens 5 h 6 weken onaangeroerd blijven, om de vliegen gelegenheid te ver- schaften zich in menigte daarin te kunnen ontwikkelen. Dagelijks wordt uit eene aldus ingerichte wormput met behulp eener mestvork de verlangde hoeveelheid der rot- tende stoffen met de zich daarin bevindende maden uit- genomen en aan de hoenders gegeven, door een en ander v��r deze ver en ruim uit te spreiden. Wij van onze zijde kunnen eene dergelijke inrichting, in den vreemde nog al in gebruik, niet bijzonder aanbevelen, tenzij men over een zeer uitgestrekt terrein te beschikken heeft; de ondragelijke stank, die de in rotting zijnde stoffen voort- durend ontwikkelen, is een bijzonder hoofdbezwaar, worm- putten in de nabijheid van bewoonde streken aan te leggen. Wij behoeven niet te zeggen, dat deze wijze van voeding niet van toepassing zijn kan op plaatsen waar hoenders in afzonderlijke perken gehouden worden; het walgelijke er van verbiedt zulks als vanzelve. Eene andere en minder walgelijke inrichting om de hoenders levend dierlijk voedsel te verschaffen, bestaat hierin, eene inrichting te maken, waar men naar ver-, langen en behoefte op gemakkelijke wijze spoedig een zeker hoeveelheid aardwormen bekomen kan. Om dit doel te bereiken, wordt in een vochtigen en wormrijken bodem eene vierkante kuil van ongeveer een halven me- ter diepte gegraven en weder aangevuld met gesneden haverstroo van ongeveer 30 centimeter lengte, dat niet te dicht op elkander overeind staande daarin geplaatst wordt; de tusschenruimte tusschen het stroo wordt met blad- of



		52

		tuinaarde aangevuld en met water daartusschen inge- spoeld, terwijl alles weder met eene laag aarde bedekt wordt; eenige oude planken over de kuil gelegd be- schutten deze tegen het uitdrogen; bij langdurig ge- brek aan regen is het van tijd tot tijd noodig de kuil met eenig water te begieten. Na alles omstreeks eene maand lang te hebben met rust gelaten word de kuil weder naar behoeven uitgegraven en den inhoud er van met de zich daarin bevindende regen- of aardwormen ten gebruike der hoenders uit elkander gestrooid. Gedurende den winter kan eene dergelijke put, door die met eene laag stalmest te bedekken, tegen het bevriezen gemakkelijk beschut worden. Zoo men de hoenders met maden of wormen voeden wil, moet men van deze niet meer dan uiterlijk een vierde gedeelte van het gewone voer te gelijk geven, wijl zij an- ders lichtelijk aan buikloop zullen omkomen. Volledigheidshavle hebben wij hierboven van de worm- putten melding gemaakt, hoewel wij van onze zijde er geenszins mee dwepen, daar bij behoorlijke voeding der- gelijke kunstmiddelen zeer goed kunnen gemist worden, voornamelijk wanneer men, vooral des winters en gedu- rende den ruitijd, een weinig goed gekookt en fijngesneden vleesch, (het minder kostbare paardenvleesch is daartoe uitmuntend geschikt,) dagelijks aan de hoenders tusschen hun ander voedsel toedeelt.



		53

		11. Verzending van hoenders. Bij het verzenden van levende hoenders geschiedt zulks doorgaans in daartoe uitsluitend vervaardigde manden, uit wilgen teenen samengesteld en van ronden of vierkan- ten vorm, zooals wij die op de Plaatjes III en VIII, de Bantams en Cr�vecoeurs voorstellende, zien afgebeeld. De ronde manden worden langs de buitenzijden en ook van boven met een kleed van grof linnen bespannen ten einde de hoenders voor tocht en voordurend schrikken op reis te behoeden ; de vierkante manden, die aan alle zijden behalve aan de voorzijde uit dicht mandewerk be- staan, worden bij verre reizen aan de binnenzijden voor- namelijk tegen de deksels aan, doch niet langs de tralies met linnen gevoerd; v��r de tralies wordt buitenwaarts een zeil gehangen dat als een hangend gordijn kan opge- licht worden. De transportmanden moeten in den regel niet hooger zijn dan dat de hoenders zich er behoorlijk recht opstaande in bewegen kunnen; hoogere manden zijn af te keuren, daar de hoenders bij het toevallig schrik - ken steeds trachten op te vliegen en zich daardoor veelal den kop zeer beleedigen en verwonden. De ruimte in de mand moet bepaald worden naar de grootte en het ge- tal hoenders dat men verzenden wil, doch er moet steeds ruimte genoeg wezen dat de dieren zich behoorlijk bewegen kunnen om hun voer te vinden. Bij het ver- zenden\' van groote toornen is het aan te bevelen zulks in langwerpig vierkante manden te doen plaats hebben en die met tusschenschotten van gespannen linnen in twee of drie afdeelingen te verdeelen; voornamelijk is 5



		54

		zulks aan te bevelen bij het verzenden van gekuifde rassen, bij welke men in den regel den haan afzonderlijk moet plaatsen, daar de kippen voornamelijk gedurende de reis de gewoonte hebben hem de veeren uit de kuif te pluk ken en dikwijls tot bloedens toe te verwonden. De bodem der transportmand moet op reis van goed droog stroo (geen hooi) voorzien zijn. Bij het opvangen van Rashoenders, ter verzending be- stemd, zij men voorzichtig die niet te kwetsen en zoo te vatten, dat zij een gedeelte der staartveeren verliezen, waardoor zij zeer ontsierd worden; ten einde zulks te voorkomen, moet men dergelijke hoenders nimmer met de handen, maar met behulp van een netje aan een ge- bogen spaansch-rieten hoepel, met korten steel, bevestigd, trachten machtig te worden. Op reis, zoo deze niet te lang duurt, voere men zoo min mogelijk granen of zaden, ten einde den dorst niet onnoo- dig op te wekken; daar het zeer bezwaarlijk is, de vogels bij verzending per spoorgelegenheid van water te voorzien, geve men hun in water goed geweekt brood, wat salade- bladen, peen en stukgesneden beetwortels. Is de reis van langeren duur, dan wordt in de mand een aarden pot be- vestigd en daarin eene spons geplaatst en verder met water aangevuld; op deze wijze heeft men het verlies van water minder te duchten, terwijl de hoenders, door het in hun bek uitpersen der natte spons, zich van tijd tot tijd laven kunnen. Zoo de hoenders door de lange reis eenig gebrek geleden hebben, moet men ze bij aankomst niet onmiddellijk te drinken geven, maar ze met water goed doorweekt wittebrood en wat