- -»" � # <*..

.** ■"*�»«#\'\'

■ ■* ■ \'■.;. 4

ilDDEL-NEDERLANDSCHE GEOGRAPHIE

NAAR DE BRONNEN BEWERKT

Mr. L. PH. C. VAN DEN BERGH

TWEEDE VERBETERDE DRUK

BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT UTRECHT

VOORREDE VOOR DEN EERSTEN DRUK.

Het werk dat hierbij aan het publiek aangeboden wordt,
tracht in eene lang gevoelde behoefte te voorzien. De meeningen
over den vroegeren toestand des lands zijn zeer uiteenloopend
en berusten veelal op gissingen die soms al vrij ongerijmd zijn.
Hier integendeel wordt die vroegere toestand als het ware door
de tijdgenooten zelven geschetst, want bijna elke opgave berust
op hetgeen in echte stukken der middeleeuwen vermeld wordt,
en daarom zijn die getuigenissen, althans waar die eenig belang
hadden, woordelijk medegedeeld, overigens aangewezen, opdat
elk ze zelf zou kunnen toetsen. Uit die bescheiden blijkt, dat
\'s lands oude staat veelszins verschilde van de algemeene voor-
stelling en minder van den tegenwoordigen toestand afweek
dan men waant. Met dat al zal een werk dat de bestaande
gevoelens op vele punten zoo zeer tegenspreekt, niet dadelijk
allen overtuigen; het is ook mogelijk dat hier of daar iets

verkeerd begrepen of verkeerd toegepast is, en er zal ook wel
ergens eenige verbetering of aanvulling kunnen geschieden,
vooral bij de aanduiding van nog onbeker.de plaatsen in oude
oorkonden genoemd, waar dikwijls bedorven teksten den zin
geheel verduisteren, gelijk ook enkele bijzonderheden van deze
of gene plaats opgespoord zullen kunnen worden, die hier
kortheidshalve ter zijde gelaten of verzuimd zijn te melden,
zooals het bestaan van kerken, kloosters, molens en dergelijke,
wier melding soms �enig nut kan hebben, en van de producten
van natuur en nijverheid, voor de geschiedenis der maatschappe-
lijke ontwikkeling niet geheel onverschillig.

Het voornaamste deel dezes werks betreft het Frankische tijd-
vak van de zevende tot de twaalfde eeuw, en hierbij is naar
volledigheid gestreefd. Het tweede gedeelte der middeleeuwen,
de tijden van het leenregt zijn korter en anders behandeld.
De opgave der plaatsen, die eerst in de twaalfde eeuw of later
voorkomen, is nog gebrekkig en voor vele aanvulling en ver-
betering vatbaar, vooral uit onuitgegevene stukken, maar die
mededeeling kwam mij nogtans zoo nuttig voor, dat ik ze ondanks
dat onvolledige meende niet te moeten terughouden. Aanvankelijk
had ik verzuimd telkens de bron daarbij aan te teekenen,
later op het nut daarvan opmerkzaam gemaakt, heb ik dit in
acht genomen en daarvoor nog eens de charterboeken door-
bladerd; enkele opgaven heb ik toen niet terug kunnen vinden,
en dus de opgave der bron moeten weglaten; elke melding is
echter uit charters geput en voor de naauwkeurigheid durf ik

instaan. Men zal zien dat in de eene provincie de berigten veel
ouder en rijker zijn dan in de andere, het armste van allen
in oude oorkonden is Friesland, dat voor het einde der veer-
tiende eeuw slechts betrekkelijk weinig oorkonden oplevert.

Ik geloof evenwel niet dat al dat andere vernield is, eerder
dat het nog in donkere hoeken schuilt. Het charterboek dier
provincie, schoon in reuzengedaante opgetreden is hoogst onvol-
ledig en mist meer dan de helft der bestaande oorkonden, om
van de slordige uitgaaf der teksten nog niet eens te spreken.
Ik kan bij deze gelegenheid den wensch niet onderdrukken, dat
het Friesch Genootschap zich die zaak aantrekke en eene nieuwe
uitgave van het eerste deel van dat werk onderneme, de middel-
eeuwsche brieven bevattend, op gelijken voet, als bij voorbeeld
in de Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van Gelderland
geschied is. In veel kleinere ruimte zou men dan den inhoud
gemakkelijk kunnen verdubbelen, en het Friesch Genootschap
zou zich eene duurzame eerzuil stichten en der wetenschap
eenen gewigtigen dienst bewijzen, door de kritische behandeling
der geschiedenis van Friesland mogelijk te maken. Men vergeve
mij dezen uitstap waartoe het belang der zaak mij noopte.

Bij dit werk is op veler verlangen eene kaart gevoegd, die
\'slands toestand in het Frankische tijdvak, volgens de gegevens
van het werk zelve, voorstelt. Er is daarop aangeteekend de
oude en tegenwoordige strekking der kusten en wateren, de
verdeeling des lands in gouwen of graafschappen met de hoofd-
plaats van elk dezer en de jaartallen, wanneer deze plaatsen

het eerst in oorkonden vermeld worden, benevens enkele
andere plaatsen, die hetzij wegens hooge oudheid of om andere
redenen bijzondere melding verdienden. De grenzen zijn niet
altijd juist op te geven, maar hetgeen alleen waarschijnlijk is,
wordt door een vraagteeken kenbaar gemaakt. Het zal nu weinig
moeite kosten op die wijze een geheelen atlas van ons land te
vervaardigen, op stellige gegevens gevestigd.

VOORREDE VOOR DEN TWEEDEN DRUK.

Sedert de eerste uitgave van dit werk in 185a, zijn er
zooveel onbekende oorkonden aan het licht gebragt en zoovele
duistere punten rakende \'s lands vroegeren toestand opgehel-
derd, dat eene verbeterde uitgave wenschelijk werd. Hierbij
kwam, dat ik door mijne betrekking tot het Rijksarchief ge-
legenheid vond nog vele onuitgegevene gedenkstukken der
middeleeuwen te raadplegen en onderling te vergelijken, die
meer dan eens tot belangrijke ophelderingen leidden. De beden-
kingen door sommige geleerden tegen eenige voorstellingen
ingebragt en andere mij mondeling en schriftelijk medegedeelde
aanmerkingen, zyn naauwkeurig getoetst en hebben meer dan
eens tot wijziging of verduidelijking van den tekst aanleiding
gegeven. Ook op andere punten is het gebrekkige zooveel
mogelijk verbeterd; zoo is thans aan de kerkelijke geographie
meer zorg gewijd en zijn de grenzen der bisdommen onder-
zocht. De oude loop der Maas en Striene is thans door

onderlinge vergelijking van verschillende oorkonden duidelijker
uiteengezet. Bovendien zijn de opgaven van plaatsen, die eerst
na de elfde eeuw optreden, aanzienlijk vermeerderd en ver-
beterd. Daarentegen zijn in dezen druk de in den vorigen
bijgevoegde gedenkstukken weggelaten, daar zij sedert meer
dan eens uitgegeven en algemeen toegankelijk gemaakt zijn.

De kaart is onveranderd gebleven, daar mij die over het
algemeen juist voorkwam. Bij groote afinetingen zou men er
nog verscheidene meeren en plassen op kunnen plaatsen en den
loop van kleine riviertjes duidelijker kunnen voorstellen,
maar altijd zou nog veel onzeker blijven, daar de berigten
uit het Frankische tijdvak vooral voor Holland en Zeeland
zoo schraal zijn en juist deze gewesten de meeste verandering
ondergaan hebben.

HISTORISCH OVERZIGT VAN HETGEEN OVER DIT
ONDERWERP GESCHREVEN IS.

Bij de herleving der historische kritiek in de 16" eeuw ge-
voelde men alras de noodzakelijkheid om tot opheldering van
\'slands vroegere geschiedenis zich ook op de oude geographie
toe te leggen en de berigten die vroegere schrijvers van \'slands
voormaligen toestand geboekt hadden en van de veranderingen
die de bodem ondergaan had, kritisch nategaan en te verkla-
ren. Het was echter het oudste of Romeinsche tijdvak, dat bij
voorkeur de aandacht der geleerden tot zich trok, deels wegens
de geestdrift waarmede men zich toen op de Romeinsche letter-
kunde toeleide, deels ook omdat de Romeinsche schrijvers de
eerste en vreemdste berigten omtrent Nederland gegeven hadden,
die noodzakelijk nieuw onderzoek en nadere toelichting vor-
derden. Maar daar dit onderzoek ten naauwste met de kennis
van den lateren toestand zamenhing, was men wel verpligt de
geographie der middeleeuwen eenigermate nategaan, in zoover
dit tot toelichting der oude schrijvers dienen kon. Eerst veel
later werd dat tijdvak der middeleeuwen afzonderlijk onder-
zocht en toen nog zoo gebrekkig, dat men het zelfs heden een
schier onbearbeid veld mag noemen, welks ontginning voor
onzen leeftijd bewaard bleef.

Het is echter niet onbelangrijk die pogingen van vroegere
geleerden historisch na te gaan en te zien wat hunne navor-
schingen hebben opgeleverd, maar dat hierbij alleen diegenen
ter spraak kunnen komen, die iets ter bevordering der weten-
schap hebben bijgedragen, spreekt van zelf.

Reeds in den aanvang der i6^e eeuw begon men zich met de

ter S�&sncZr 9 * Sffff3ifo, HetO?�f?s.._

oude geographie van ons land bezig te houden. Zekere Cor-
nelius Aurelius uit .Gouda schreef een werk ten betoog dat
het eiland der Batavieren niet anders dan een groot gedeelte
van het tegenwoordige Holland bevatte en bestreed daarin de
meening van Gerardus Geldenhaurius die dit ontkend had.
Hoofdzakelijk betreft dit betoog den oudsten toestand des lands,
maar ter opheldering daarvan is ook hier en daar van latere
berigten gebruik gemaakt *, en hier vindt men voor het eerst
van den loop des Rijns door Noordholland in de middeleeuwen
gesproken, voor de middeleeuwsche geographie levert het even-
wel weinig belangrijke resultaten.

Iets meer treft men in de bekende Batavia van Hadr. Junius
aan, die in 1588 voor het eerst het licht zag. Het Romeinsche
tijdvak blijft echter ook daar de hoofdzaak, de middeleeuwsche
geographie is er slechts hier en daar aangeroerd en zonder veel
oordeel behandeld. Zoo vindt men ook eenige opmerkingen
desaangaande in de schriften van Boxhorn, Dousa en Scri-
verius , maar deze allen worden ver overtroffen door Arnold
van Buchel, die in zijne aanteekeningen op de kronyken
van Beca en Heda, in de 16\' eeuw opgesteld, maar eerst
in 1643 uitgegeven, een aantal belangrijke ophelderingen
mededeelt en daarbij eene kaart van \'s lands toestand in de
middeleeuwen gevoegd heeft, die eene der beste is die wij tot
nog toe bezitten; ook zijne verklaringen van duistere plaats-
namen bij die kaart gevoegd, zijn dikwijls juist, vooral waar
het de omstreken van Utrecht betreft.

Van Cluverius, die meestal slechts de oude geographie tot
onderwerp zijner nasporingen verkoos, kunnen wij zwijgen;
meer aandacht verdient Gramaye, die reeds in den aanvang der
17" eeuw onder andere werken ook eene uitvoerige verhandeling
over Toxandrie of Noordbraband uitgaf ², waarin hij mede over
de oudheid der verschillende plaatsen handelde, zonder nogtans

1 A. Aurelii Batavia, sive de ant. veroque ejus insulae quant Rhtnus in
Hollandia facit, situ, descr. et laudibus adv. G. Noviomagum L. II. op. B.
Vulcan�. Antv. 1586.

2 Gramaye, Antiquitates Belgicae emend. Lov. 1780.

over de uitgestrektheid dier gouw en haren ouden toestand veel
opheldering te geven. � Van gelijken aard zijn de werken van
van der Eick en van Oudenhoven over Zuidholland *,
van Winsemius over Friesland en de meeste stedebeschrijvingen.
Zij helderen somtijds de vroegere gesteldheid van eenige plaatsen
op, maar zijn voor de middeleeuwsche geographie van onder-
geschikt belang.

In de tweede helft dezer eeuw verschenen echter twee be-
langrijker werken, namelijk de Batavia illustrata door S. van
Leeuwen, \'sGravenh. 1685. fol. en de Beschryvinge van de
Heerlijkheydt van Frieslandt tusschen V Flie end de Lauwers,
door Chr. Schotanus, hoogleeraar te Franeker, 1664. fol.
waarin ook de voormalige toestand van Holland en Friesland
behandeld wordt; hetgeen echter hier vooral in aanmerking
komt is de bij dit laatste werk gevoegde en sedert meer dan
eens herdrukte kaart van oud Friesland, die volgens bevoegde
beoordeelaars de beste wezen moet die men tot nog toe bezit ²;
evenwel heeft zij het gebrek van geen bepaald tijdpunt voor
te stellen, daar zij zoowel de namen bij oude als bij middel-
eeuwsche schrijvers voorkomende opneemt, terwijl weder anderen
uit de fabelachtige verhalen der kronijken ontleend zijn, waar-
door zij eigenlijk weinig bruikbaar is, ook is de voorstelling
der overige gewesten zeer onjuist. Deze kaart door \'shoog-
leeraars zoon, B. Schotanus a Sterringa ontworpen is
door den vader later nogmaals in zijnen Atlas van Friesland
(1682�1698) met eenige verandering uitgegeven, maar op
eene grootere schaal.

Wij komen thans tot het hoofdwerk over de vroegere geo-
graphie onzes lands, tot het werk van den Groningschen bur-
gemeester Menso Alting. Het eerste deel in 1697 bij H. Wet-
stein te Amsterdam in folio formaat uitgegeven, draagt den

1 J. van der Eick, Corte beschr. mitsg. handvesten enz. van den lande
van Zuyt-Holl., Dord. 1628. 4°. � J. van Oudenhoven, Out-Holland nu
Zuyt-Ilollandt, vervangende eene generale Beschr. mitsg. d. Privilegi�n enz.,
Dordr. 1654. 4⁰. Zijnde eene omwerking van het vorige.

2 Mr. J. T. Bodel Nyenhuis en W. Eekhoff, de Algemcene Kaarten van
de Prov. Friesland verzameld, beoordeeld en geschiedk. beschreven. Leiden en
Leeuwarden 1846. bl. 5.

titel: Descriptio secundum antiquos agri Batavi et Frisii una cum
conterminis. Sive notitia Germaniae infer. cis et ultra Rhenum eet.
repraesentata tabulis geogr. V et commentario. � Het tweede
deel, bij denzelfden drukker in 1701 verschenen, behandelt
het tijdvak der middeleeuwen, tot omstreeks de 14" eeuw, en
is getiteld: Descriptio Frisiae inter Scaldis portum veterem et
Amisiam seu inter Sine et Emese: secundum medii aevi scripto-
res eet. repraes. tabulis geogr. IX et commentario. Dit werk,
het eerste dat afzonderlijk en uitvoerig de vroegere geographie
onzes lands behandelde, maakte terstond eenen grooten opgang
en verkreeg een gezag dat het tot onzen tijd toe behouden heeft,
en het verdiende dit ook in vele opzigten. De schrijver was
de eerste die de fabelachtige of althans onbewezene verhalen
der kronijken over den voortijd versmadend, een zelfstandig
onderzoek instelde en daarbij den koninklijken weg inslaande,
zijne opgaven ontleende uit de charters en de berigten van tijd-
genooten, maar ongelukkig had men in zijnen tijd nog geene
charterboeken, slechts weinige oorkonden waren uitgegeven en
dezen nog zeer gebrekkig. Hierdoor reeds zijn een aantal misslagen
in zijn werk ingeslopen, doch bovendien ontbrak het den schrij-
ver aan de noodige taalkennis en vooral aan kritiek; zoodoende
heeft hij vele plaatsnamen verkeerd geduid en naar die verkla-
ring verkeerd op de kaart gesteld. De vorm van een woorden-
boek dien hij voor zijnen commentarius koos, was ook minder
geschikt om een overzigt van \'s lands grenzen en verdeeling te
geven, en wat eindelijk de kaarten aangaat, wij beamen het
ongunstige oordeel daarover in het werkje van Bodel. Nyen-
huis en Eekhoff uitgesproken, dat zij geheel verkeerde voor-
stellingen geven en niets te vertrouwen zijn. * Ondanks alle
deze groote gebreken is Altings werk nog door geen latei-
overtroffen noch zelfs ge�venaard geworden.

Het schijnt dat hierdoor de belangstelling in de middeleeuw-
sche geographie eenigermate aanwakkerde, althans de i8^eeeuw
levert over dit onderwerp iets meer op dan de 17", maar de
schrijvers bepaalden zich bij enkele punten, zonder hunne na-

1 De algem. Kaarten van Friesl. bl. 7.

sporingen over geheel Nederland uittestrekken, en hetgeen op-,
merkelijk is, onder de beste schriften van dien aard behooren
eenige buitenlandsche.

Wij zullen hier alleen de voornaamsten vermelden. Zoo gaf
o. a. D. Smits in zijne Schatkamer der Nederl. Oudheden
eenige bijdragen, voornamelijk ten aanzien van Holland. Eike-
lenberg schreef zijn werkje; Ondergang van Vronen en gesteld-
heid van West-Friesland v��r het jaar 1300, dat om des schrijvers
naauwkeurige kennis van die landstreek gezag bezit vooral ten
aanzien van den loop der rivieren. Mr. G. van Loon behan-
delde in zijne Aloude geschiedenis van Holland ook den ouden
toestand van dit gewest met veel vertoon van geleerdheid maar
weinig oordeel, bovendien is deze schrijver om zijne groote
onnaauwkeurigheid weinig te vertrouwen. Een ongenoemde
(M. Bolstra of Ph. van Limborch?) gaf eene verhande-
ling over den ouden toestand der kusten, die onderscheidene
merkwaardige bijzonderheden bevat *. � F. van Mieris
behandelde in zijne Beschrijving der stad Leyden (Leyden
1762�1784) uitvoerig de vraag naar de oude monden des Rijns,
en trachtte de meening te wederleggen, dat deze rivier oudtijds bij
Katwijk eene uitwatering gehad had. B. Huydecoper gaf in
zijne uitvoerige aanteekeningen op Melis Stoke verscheidene
zeer geleerde ophelderingen over enkele punten betreffende
\'s lands ouden toestand; maar zijne halstarrigheid om eenmaal
opgevatte meeningen zelfs ten koste der waarheid voltehouden
en zijne zucht naar paradoxen maken veelal zijne geleerdheid
onnut of schadelijk. Een belangrijker geschrift verscheen in
1749 over den vroegeren en lateren toestand der rivieren,
namelijk de Rivierkundige verhandeling van den landmeter C.
Velsen. Evenwel zijn het slechts enkele punten, tot wier
staving hij zich op waterbouwkundige bewijzen beroept, waar
het den ouden loop der stroomen aangaat, eerbiedigt hij meestal
het gevoelen der voornaamste oudheidkundigen, voornamelijk
van Cluverius en Alting. Meer blijken van zelfstandig oor-

1 Beschryving van het oude Batevische Zeestrant, met landkaerten,
\'sGravenh. 1753.

deel geeft het in 1758 voor de tweedemaal verschenen geschrift
van Mr. Z. l\'Epie , getiteld: Onderzoek over de oude en tegen-
woordige natuurlijke gesteldtheijd van Holland en West-Friesland
desselfs rivieren en landen, aanwas, ophooging, zakking, laagte
en dijkagie enz. Met veel scherpzinnigheid heeft deze schrijver
getracht, ook op geologische gronden de oude gesteldheid van
Noord-Holland, den loop der rivieren aldaar, hare uitwatering
en veranderingen op te helderen, en tevens ondersteund door
zijne locale kennis, een zeer merkwaardig stuk geleverd, dat
onzes inziens op den duur wetenschappelijke waarde zal be-
houden. Voor de eigenlijke geographie evenwel levert het niet
vele resultaten op, want de gesteldheid van den bodem is hier
de hoofdzaak, de bebouwing en verdeeling daarvan houdt hem
minder bezig. Even zoo is het met de Natuurlijke historie van
Holland, door J. le Francq van Berkhey, die naauwkeu-
riger dan iemand in dien tijd Hollands bodem onderzocht heeft,
maar ook tevens vindt men hier over den ouden loop der
rivieren belangrijke opmerkingen, die van \'s mans ijverig
onderzoek en scherpzinnigheid getuigen.

Drie geleerden in Duitschland hebben om dezen tijd insge-
lijks tot opheldering onzer geographie bijgedragen, namelijk
Godfried Bessel, die bij zijn Chronicon Gotwicense (Tegernsee
175a) eene uitvoerige verhandeling gevoegd heeft over de
gouwen van Germanie, waarin hij ook de Nederlandsche be-
handelt, met opgaaf der ligging en der daarin gelegene plaat-
sen. Ofschoon de plaatsnamen zeer gebrekkig opgegeven zijn,
moet men zich verwonderen dat een buitenlander zoo goede
berigten daarover geven kon, want velen zijner verklaringen
worden uit andere stukken bevestigd. Verder de hoogleeraar
Dithmar, die eene nuttige verhandeling schreef over de grenzen
en plaatsen van het oude Teisterband *, en eindelijk Falke, die
in zijne uitgaaf van den Codex traditionum Corbeiensium (Lips.
175a fol.) de ligging van eenige Nederlandsche gouwen en plaat-
sen, in die traditiones voorkomend, met oordeel uitvorschte.

i In J. C. Dithmari Dissert. acad. atque exercitatiomim, varii ex jure
publ, natu;-, et hist. desumti argumenti, sylloge, Lips. 1737. 4°. Ook opge-
nomen in zijne uitgave van Teschenmachers Ann. Cliviae.

In Nederland verscheen sedert 1740 het uitmuntende werk,
getiteld: Tegenwoordige staat der Nederlanden, dat dan tevens
den ouden staat naging, maar zonder daaraan veel licht toe-
tebrengen; dat ontstond eerst uit de nasporingen van den hoog-
leeraar Kluit, die achter zijne uitgave der Egmondsche kro-
nijk in eenige verhandelingen opzettelijk eenige der duisterste
punten van \'s lands oude gesteldheid onderzocht en treffelijk
ophelderde. Uitgebreide geleerdheid en scherpzinnigheid ken-
merken dat onderzoek, en hebben vooral ten aanzien van Hol-
land en Zeeland verscheidene oude dwalingen opgeruimd, eeni-
gen echter zijn ook door hem nog ge�erbiedigd, zooals over de
Chinnelosara gemarchi, de Ottengracht en anderen. De ver-
handelingen die tot de geographie betrekking hebben, zijn: de
occupatione Zuidhollandiae, de nexu feudali inter Flandriam et
Zeelandiam, en de pristina Oostergoae et JVestergoae conditione,
waarbij men nog voegen kan eenige uitweidingen over enkele
charters in den Codex dipl. achter dit werk. Men moet ech-
ter bij hem zelfs geene schets der middeleeuwsche geographie
zoeken, het zijn slechts nasporingen over bijzondere punten.
Zoo had Kluit reeds vroeger over den ouden loop des Rijns
geschreven in eene wederlegging van de Vaderlandsche oudheden
van Bent, maar daarin zich alleen tot het Romeinsche tijd-
vak bepalende, de middeleeuwen ongemoeid gelaten. *

Belangrijk echter is juist in dit opzigt een werkje van
Mr. R. Paludanus, tot het oude Westfriesland betrekkelijk ^a,
omdat het oorspronkelijke nasporingen bevat met naauwkeurig-
heid en oordeel gedaan, en zonder vooringenomenheid met
eene of andere stelling. Dit geschrift bevat 1° een onderzoek
of Texel vroeger aan Huisduinen gehecht was, 2° een berigt
omtrent zeker onlangs gevonden kerkhof tusschen den Wierin-
gerwaard en Wieringen, 3» onderzoek naar een ouden muur

1 J. Bent, Aldervroegste Vaderlandze Oudheden ontzwagteld 1751. 4°. �
A. Kluit, Wederlegging der Vaderlandze Oudheden van J. Bent, \'sGra-
venh. 1762. 8°.

2 Mr. R. Paludanus, Oudh. en natuurk. verhandelingen, meestal betr. tot
Westfriesl, of het Noorderkwartier, St. 1. Leyden 1776. 8°.

in en buiten den Wieringerwaard, en eenige nalezingen daar-
op, alles met veel z�rg nagevorscht en met bewijsstukken ge-
staafd, zoodat wij dan ook van dit werk als van eene echte
bron, meer dan eens gebruik zullen maken, al komt ons zijn
beweren omtrent Texel verwerpelijk voor.

Gewigtige ophelderingen zou men verwachten van een ander
werk dat in dien tijd het licht zag, namelijk de Aloude staat
en geschiedenissen der Vereenigde Nederlanden, door E. M.
Engelberts (Amst. 1784. 4 dln.); doch dit werk in den
vorm van gesprekken geschreven, en tot volksboek ingerigt,
behandelt slechts de gesteldheid van het land en zijne bewo-
ners in het Romeinsche tijdvak, en draagt tot opheldering van
ons onderwerp weinig of niets bij.

Voortreffelijke ophelderingen vindt men daarentegen in de
beroemde verhandeling van Mr. D. F. J. van Halsema , over
den staat en regeringsvorm der Ommelanden tusschen de Eems en
de Lauwers *. Hierin wordt de middeleeuwsche geographie
van dit gewest, naar aanleiding der charters en andere gelijk-
tijdige stukken kort maar beter dan ergens elders nagespoord.

Eindelijk moet ik nog melding maken van het geschrift van
eenen Belgischen geleerde des Roches, in 1771 uitgekomen,
over de indeeling des lands van de 7de tot de 10de eeuw.
Ondanks zijne nog schrale en gebrekkige berigten, heeft hij
beter dan iemand anders de gouwverdeeling begrepen en een
duidelijk overzigt van den staat des lands gegeven. Zijn be-
langrijk geschrift had niet verdiend in de werken eener akademie
begraven te worden ^a.

Dezen zijn de voornaamste geschriften, die de 18de eeuw
voortgebragt heeft. De oogst was veel ruimer, dan in de
vorige, maar met uitzondering van enkele stukken heeft de

1 Gedrukt in het tweede deel der Verhandelingen van liet Groningsche
genootschap Pro excolendo jure patrio, Groningen 1778. Een herdruk van dit
uitmuntende geschrift zou wenschelijk zijn.

2 Des Roches, Mem. sur la question: quels ont itt depuis Ie commencement
du ?me si�cle jusqu\'au yme exclus. les limites d�s contr�es etc. dans les dix-
sept prov. des Pays-Bas et de la princip. de Li�gc, in de Mim. de l\'acad. de
liruxelles.

wetenschap er weinig bij gewonnen, en zelfs ten aanzien der
oude geographie waren de resultaten niet bevredigend, en men
zal dan ook daaromtrent niet veel verder komen, alvorens de
middeleeuwsche landgesteldheid eerst behoorlijk opgehelderd is.
Zien wij nu wat deswegens de laatste zeventig jaren hebben
opgeleverd, en of men sedert den aanvang dezer eeuw merkc-
lijk in kennis is vooruitgegaan.

In 1809 gaf de hoogleeraar P. Bondam het vierde stuk uit
van zijn reeds in 1783 aangevangen Charterboek van Gelderland,
een werk dat tot de uitmuntendsten van dien aard behoort en
met breedvoerige aanteekeningen voorzien is, waarin deels
de kritiek van den tekst, deels de geographie en staatsgesteld-
heid der middeleeuwen ter sprake komt. Onder die geogra-
phische ophelderingen zijn inzonderheid belangrijk die over de
gouwen Isloi, Hameland, Teisterband en anderen, ofschoon
ook hierin het een en ander te verbeteren is, vooral ten aan-
zien van de uitgestrektheid der graafschappen. Over de
grenzen van deze gouw Isloi geraakte hij in geschil met den
Overijsselschen geleerde Racer, die in zijne Overijsselsche
gedenkstukken, zeker graafschap onder Deventer, gedeeltelijk
op de Vel uwe geplaatst had. Ook in dit laatste geschrift treft
men belangrijke verhandelingen over sommige gouwen aan,
met name over Isloi en S alland \'. Wij zullen beneden ge-
legenheid vinden te zien, in hoever het daar gestelde juist is;
dit alleen moeten wij hier aanstippen, dat voor de provincie
Overijssel in dit werk zeer nuttige aanteekeningen voorkomen,
die en om het gebruik van onuitgegeven charters en om de
locale kennis van den schrijver gezag verdienen.

Voor Gelderland leverde deze tijd nog meer op; het was de
baron W. A. van Spaen , die in zijne Inleiding tot de
historie van Gelderland de resultaten van een grondig en veel-
jarig onderzoek naar \'s lands ouden toestand aan het publiek
mededeelde. In dat werk werd zoowel de geographie als de
staatsinrigting nagevorscht en elk der bijzondere gouwen ach-

1 Racer Oyerijsselsche Gedenkst., D. II. St. 8. D. VI. bl. 375. D. VII. bl. 2.
bl. 153. De Overijss. alm. voor oudh. beeft in de laatste jaren van zijn bestaan
ook verscheidene belangrijke bijdragen geleverd.

tervolgens behandeld. Scherpe kritiek en vlijtig gebruik van
bronnen kenschetsen dit geschrift, dat vele oude dwalingen
afbreekt, maar om die voor iets beters te ruilen. Ten aanzien
der middeieeuwsche geographie heeft hij insgelijks veel nieuws
en veel goeds geleverd, al kan men ook aan sommige stellingen
zijne goedkeuring niet hechten. Zoo is zijne meening over
den ouden loop des Rijns, langs de Nijmeegsche bergketen
zeker verkeerd, ook hetgeen hij over de veranderingen in den
loop des IJssels, over de verschillende graafschappen op de
Veluwe en over de betrekking dier gouw tot Friesland en
Hameland mededeelt, en onzes inziens heeft hij ook ten
onregte Racer gelijk gegeven in zijn geschil met Bondam
over zeker graafschap in eenen brief van 1046 omschreven.
Met dat al heeft dit werk onmiskenbare verdiensten voor dien
tijd, en heeft de wetenschap doen vooruitgaan.

Later is de geographie van dit en eenige omliggende gewes-
ten wetenschappelijk opgehelderd door den Duitschen geleerde
von Ledebur *, die de berigten der oude schrijvers met de
lateren uit de middeleeuwen vergelijkend, meermalen tot trcf-
fcnde uitkomsten geraakt is. Zijne grondige geleerdheid heeft
hem echter niet voor eenige dwalingen gevrijwaard, die sedert
weder in latere geschriften zijn overgegaan, o. a. zijne stelling,
dat er zoowel eene Frankische als eene Saxische gouw Hame-
land bekend was, en zijne meening over den vroegeren loop
des Rijns en IJssels.

De vroegere gesteldheid der provincie Utrecht is her-
haaldelijk nagespoord door Mr. H. M. A. J. van Asch
van Wijck ^a. Hij onderzocht achtereenvolgens den ouden
loop der Eem, des Rijns en in verband daarmede dien
des Gelderschen en Hollandschen IJssels en de grenzen der
Zuiderzee, alsmede die der volksstammen oudtijds in die
provincie gezeten en de uitgestrektheid der gouwen in het

1 L. von Ledebur, das Land utid Volk der Bructcrer, als Versuch einer
vcrgleichenden Geographie der altern und mittlern Zeit, Berlin 1827.8.

2 Proeve over den ouden loop van de rivier de Eem, Utr. 1832. � Ge-
schiedk. beschouwing van het oude handelsverkeer der stad Utrecht, van de
vroegste tijden af tot aan de i\\e eeuw, Utr. 1838�1846. 4 dln. 8.

algemeen, ten einde hierdoor de staatsgesteldheid, den handel
en de nijverheid van vroegere eeuwen op te helderen. Deze
schriften vele blijken gevend van des schrijvers geleerdheid
en ijverig onderzoek, maakten aanvankelijk opgang door de
nieuwheid der daarin voorgestelde resultaten, doch latere
navorschingen, vooral van Dr. Acker Stratingh hebben
het meeste dier vreemde stellingen weder doen instorten, en
in de daad zijn zij veelal even zonderling als onjuist. De
schrijver beijvert zich alle oude berigten, over wier verkla-
ring verschil bestaat, tot zijn gewest te betrekken, als be-
schouwde hij die als heerlooze goederen den eersten winner
toestendig. Zoo is het met zijne meening omtrent de zooge-
noemde Chimelosara gemarchi, Emeloord, den Rijnloop door
de Geldersche vallei en anderen. Wij zullen later de bewijzen
voor dit ongunstig oordeel bijbrengen. Voor de vroegere
inwendige geschiedenis van deze provincie heeft echter zijne
beschouwing van Utrechts handelsverkeer veel belangrijks bij-
eengebragt, mits men het met eenig mistrouwen gebruike.
Behalve van Asch van Wijck heeft ook Mr. J. Scheltema
eene verhandeling geschreven, over de sporen der groote ver-
anderingen in den bodem van de provincie en de stad Utrecht ■,
waaruit de vorige schrijver rijkelijk schijnt geput te hebben.
\'Dit stuk heeft echter weinig waarde, de heer Scheltema
kende de ware bronnen niet, en in plaats van de charters en
de Acta Sanctorum te raadplegen, verzamelde hij allerlei op-
gaven uit latere kronijken en zeldzame verhandelingen. Er
zijn echter in dit stuk ook enkele goede opmerkingen.

Over de provincie Noordbraband is buiten hetgeen in eenige
stedebeschrijvingen gevonden wordt, slechts weinig geschreven,
maar dat weinige voortreffelijk, te weten de verhandeling van
Mr. W. C. Ackersdijck, over Taxandrie *. Hierin worden
de berigten der oude zoowel als der middeleeuwsche schrijvers
en gedenkstukken verzameld, vergeleken en kritisch opgehelderd,

i In zijn Geschied- en Letterk. Mengelwerk, D. VI. Deze verhandeling was
reeds in 1826 geschreven.

a Gedrukt in de Nieuwe Werken der Maatschappij van Nederl. Letter-
kunde, D. V. St. 1. Leiden 1838.

en hierdoor is nu de ligging van dat landschap op zulke onweder-
legbare gronden bepaald,dat het onkunde verraadt, zoo som-
mige latere schrijvers dat nog altijd in Zeeland willen zoeken.

Over dit laatste gewest heeft Kluit in zijne Historia critica
belangrijke ophelderingen gegeven, sedert is die taak voort-
gezet door ab Utrecht Dresselhuis, die vooral in zijne
verhandeling de provincie Zeeland, in hare aloude gesteldheid
en geregelde vorming beschouwd \', den vroegeren loop der
wateren, de bedijkingen en de opkomst der gemeenten kortelijk
heeft nagegaan; doch ongelukkig is dit gewest arm in oude
oorkonden, waardoor van den vroegeren toestand weinig bijzon-
derheden met voldoende zekerheid kunnen opgegeven worden.
Sommigen zijner stellingen zijn dus eer gissingen te noemen,
die ook niet voor ieder even overtuigend zijn, nogtans is dit
werkje o. i. het beste wat men tot nog toe over Zeelands
ouden toestand bezit.

Hollands geographie in de middeleeuwen heeft in deze eeuw
weinigen tot eene afzonderlijke behandeling uitgelokt, indien
men de stedebeschrijvers uitzondert, die gewoonlijk den ouden
toestand hunner stad en omstreken trachten op te helderen,
zooals van Reyn nopens Rotterdam, Maas nopens Schiedam,
Sprenger van Eyk nopens Vlaardingen, van Sandwijk
nopens Purmerend en vooral Smits en Schotel nopens
Dordrecht en den grooten Zuidhollandschen waard gedaan
hebben ^a. De tegenwoordige stedebeschrijvers zijn evenwel voor
het meerendeel oppervlakkiger dan die der voorgaande eeuw,
o. a. wordt de loop der rivieren in laatstgenoemd geschrift, wat
de vroegere eeuwen aangaat, niet zeer naauwkeurig voorgesteld,
het grondige werk van van de Wall verdient in dit opzigt
de voorkeur ³; beiden zijn ook van kaarten voorzien.

i Gedrukt in de Nieuwe werken van het Zeeuwsch Genootschap der weten-
schappen, I. i. Middelb. 1836. Men kan hier nog bijvoegen zijn werkje: Het
District van Sluis in Vlaanderen, beschouwd in deszelfs wording, natuurl.,
burgert, en zedel. gesteldheid, Middelb. 1819.

2 Smits en Schotel, Beschr. der stad Dordrecht, Dordr. 1841.

3 P. H. van de Wall, Handvesten, privilegi�n enz, van Dordrecht, Dord.
1790, 3 dln. fol.

Veel meer heeft men zich bezig gehouden met Friesland, dat
even als Holland vlak en waterrijk, sedert het vertrek der
Romeinen aanmerkelijke veranderingen ondergaan heeft. P.
Brouwer en W. Eekhoff onderzochten de voormalige uit-
gestrektheid en grenzen der Burdine of Middelzee *, in een
werkje dat van hunne naauwkeurige locale kennis, minder van
hunne bronnenstudie getuigt, en eene nuttige bijdrage voor de
middeleeuwsche geographie oplevert, ondanks sommige zonder-
linge stellingen aangaande den ouden loop der rivieren. Over
de vroegere en latere uitgestrektheid en verdeeling van Fries-
land werd door de Groningsche hoogeschool in 1834 eene
prijsvraag uitgeschreven, die door van Doorninck uitvoerig
werd beantwoord; van de oudste tijden tot aan het eind der
middeleeuwen worden hier de berigten der beste schrijvers en
die der gelijktijdige oorkonden bijeenverzameld en met oordeel
tot opheldering van dat punt gebezigd ^a. Kort daarna ontving
men nieuwe toelichtingen van den Berlijnschen geleerde L.
von Ledebur, die reeds vroeger over den stam der Bructeren
gehandeld had. Naar aanleiding van zeker kerkregister der 15°
eeuw, stelde hij een naauwkeurig onderzoek in naar Frieslands
oude verde*eling in zeven Zeelanden ³, trachtte de gelegenheid
en grenzen van elk derzelven uittevorschen en vooral uit de
oudste oorkonden der middeleeuwen de daarin gelegene plaatsen
op te sporen, waarbij hij tevens de uitkomsten van zijn
onderzoek op een kaartje aanteekende. ³

Ook de tusschen Friesland en Holland stroomende Zuider-
zee heeft in de laatste jaren een onderwerp van nasporing der
geleerden uitgemaakt. De eerste zoo ik meen, die daarover
historische berigten verzamelde was Jacobus Scheltema. Eene
(misschien nog niet voor den druk gereed gemaakte) Proeve

1 P. Brouwer Pz. en W. Eekhoff, Nasporingen betr. de geschiedenis der
voormalige Middelzee in Friesland. Leeuwarden 1834.

2 J. van Doorninck, Comment. ad quest, acad. Groning.: �Qiiinam fue-
runt Frisiae termini pro diversis aetatibus diversi; in qua e partes fttit diyisa
et quae regiones illis fucrunt comprehenSae". � Gron. 1835. 4°.

3 L. van Ledebur, die f�nf Munster�schen Gauen und die sieben Seelande
Frieslands, Berlin 1836.

eener geschiedenis der Zuiderzee werd uit zijne nagelatene papieren
in het licht gegeven, door verdere Bijdragen gevolgd \'; het
is eene bloote schets, die nader uitgewerkt en bewezen had
moeten worden, niet uit de Friesche kronijken en latere wer-
ken die de schrijver naar het schijnt bijna alleen geraadpleegd
heeft, maar uit de gedenkstukken der middeleeuwen, dan zou
hij zeker zijne meening op vele punten aanmerkelijk gewijzigd
hebben; intusschen treft men hier eenige merkwaardige berig-
ten aan over aloude, (naar het schijnt, Romeinsche) wegen
en gebouwen, thans onder den waterspiegel of den grond ver-
borgen, die tot aanvulling kunnen strekken van het vroeger
door Paludanus daarover medegedeelde.

De door Scheltema aangevangen taak is vervolgd door
Dr. Ottema in eene verhandeling over het ontstaan der Zui-
derzee en door Mr. D. Fockema in een stuk van gelijken
titel ^a. Beiden beschouwen die waterkom zoowel gedurende
het Romeinsche tijdvak als in de middeleeuwen; maar wat
deze laatsten aangaat hebben zij zich �m de gelijktijdige ge-
dcnkstukken niet bekommerd en alleen de berigten der latere
Friesche kronijken geraadpleegd en die met hunne gissingen
aangevuld; het is dus geen wonder dat zij tot verkeerde
resultaten komen, zooals reeds Dr. Acker Stratingh uit-
voerig heeft aangewezen.

De provincie Groningen was in deze eeuw minder een
onderwerp van geographische dan van historische nasporingen;
behalve wat Westendorp in zijne Jaarboeken van Groningen
over \'s lands ouden toestand mededeelt, werd daarover op ver-
schillende plaatsen gehandeld door Driessen in zijne aantee-
keningen op de Monumenta Groningana, hoewel dit alleen een
aantal bijzondere punten niet den algemeenen staat des lands
betreft. Ook in Drenthe werd de oude geographie in verband
met de geschiedenis behandeld in het werk van den archivaris
Magnin, geschiedenis der besturen van Drenthe, waarbij men

i In zijn Geschied, en letterk. Mengelwerk, T). VI. St. 2. Utr. 1836.
2 Beiden geplaatst in het tijdschrift de Vrije Fries, D. IV. St. 2. Leeuwar-
den 1845.

zijne geschiedenis der kloosters van dat gewest en de belang-
rijke Bijdragen tot de geschiedenis en oudh. van Drenthe door
Mr. J. de Wal voegen kan.

Evenzoo is het met Limburg; dit gewest vroeger veel ver-
brokkeld en welks oude geographie ook om die reden moeilijk
is, heeft in den kanunnik Ernst een grondig geschiedschrijver
gevonden, die ook de oude geographie niet verwaarloosd\',
en hetgeen hier vooral noodig was, er de nog onbekende be-
wijsstukken, de charters bijgevoegd heeft; hierdoor heeft dit
werk eene blijvende waarde.

Wij moeten nu nog van eenige schriften gewagen die eene
meer algemeene strekking hebben, die namelijk over den ouden
toestand onzer kusten of onzer wateren handelen.

Hier komt vooreerst weder Mr. J. Scheltema in aanmer-
king, die behalve over de Zuiderzee ook eene verhandeling
geschreven heeft Over de groote veranderingen in de kusten en
stranden aan de Noordzee tusschen Schelde en Eems ² naderhand
met verscheidene bijvoegselen vermeerderd; wij moeten van
dit stuk zeggen dat het hoogst oppervlakkig en onbeduidend
is en volkomen gebrek aan bronnenstudie verraadt, waardoor
er dan ook grove dwalingen in voorkomen, die men in deze
eeuw niet verwachten zou; voor de wetenschap heeft het
_;geene waarde.

Een veel uitvoeriger geschrift over dit onderwerp verscheen
in Duitschland, dat vervolgens in het Nederiandsch vertaald
en met aanmerkingen vermeerderd werd, namelijk Arends
geschiedenis der Noordzee-kusten ³; dat werk echter beschouwt
het onderwerp voornamelijk uit een natuurkundig oogpunt;
ten aanzien van het historische is slechts ten deele van de

i Ernst, Hittoirc du Limbourg, suivie de celle des comt�s de Daclhem et
de Fauquemont etc, publU avec notes etc. par M. E. Lavalleye, Li�ge
1138 �40. 6 vol 8°. *

2 Scheltema, Geschied- en Letterk. Mengehv., D. VI. St. 2.

3 De titel is F. Arends, Natuurk. geschied, van de kusten der Noordzee
en van de verander, welke zij sedert den Cimbrischcn vloed tot op Heden door
watervloeden ondergaan hebben; uit het Hoogd. met eene voorrede en aanteek.
veim. door Dr. R. Westerhoff. Groningen 1835�37. 3 dln. Het oorspron-
kelijke verscheen te Emden in 1833.

bestaande berigten partij getrokken en aan de twijfelachtige
opgaven der kronijken meer vertrouwen geschonken dan daar-
aan toekomt; de aanteekeningen van Dr. Westerhoff hebben
dit niet verholpen, zij zijn insgelijks meest van natuurkun-
digen aard.

Over den ouden loop der rivieren is een afzonderlijk onder-
zoek ingesteld door Dr. Swarts *, die o. a. over de Rijn-
monden uitvoerig handelt, maar met wiens resultaten wij ons\'
slechts ten deele kunnen vereenigen, en over den oorsprong,
de strekking en verandering der duinen is laatstelijk door
van den Hull ² uitvoerig gehandeld, die aldaar tevens den
vroegeren loop des Rijns door Kennemerland tracht te be-
toogen. "

Ook een Belgisch geleerde, A. G. B. Schayes heeft zich over
den ouden toestand onzes lands uitgelaten ⁸, en ofschoon hij
bijzonder het Romeinsche tijdvak behandelt, toch ook de
middeleeuwen niet geheel verwaarloosd. Dit werk getuigt zeker
van des schrijvers geleerdheid en bronnenstudie, maar het is
jammer dat de nieuwste werken hem voor een deel onbekend
gebleven en de plaatsnamen veelal zeer verminkt zijn; overi-
gens bevat dit geschrift veel merkwaardigs, al hecht men niet
aan alles zijne goedkeuring.

Het laatste werk dat ons over dit onderwerp voor oogen
kwam, is de Aloude staat en geschiedenis des Vaderlands door
Dr. G. Acker Stratingh, Groningen 1847�52, 0. dln. waarvan
het laatste stuk bijzonder de middeleeuwen behandelt. Wij
hebben reeds elders een uitvoerig verslag van dit werk gegeven ⁴,
waartoe wij verwijzen; hier merken wij slechts op dat het niet
enkel de middeleeuwen, maar voornamelijk het vroegere tijd-
vak behandelt.

1 D. Swarts, Geschied-, en Natuiirk. overw. bett. de rivieren enz. 1822.

2 W. van den Hull, over den oorspr. en de geschied, der Huil. duinen
Haarl. 1838.

3 A. G. B. Schayes , les Pays-Bas avant et durant la domination Romaine. Brux.
1837. 2 vol. Eene omgewerkte en vermeerderde uitgave verscheen in 1858.3 vol.

4 de Gids voor Qctober 1851.

Het eerste en derde deel bevatten bouwstoffen voor de mid-
deleeuwsche geographie, dat eerste deel handelt over den
bodem en de wateren, het laatste beschouwt de bewoners in
de eerste eeuwen na de invoering des Christendoms. Wij her-
halen hier gaarne ons gevoelen dat dit werk het beste is tot
nog toe in Nederland over ^,slands aiouden staat verschenen,_tdoch eene eigenlijke geographie moet men hier niet verwachten
en nog minder eene zoodanige die zich bijzonder met den
toestand des lands van de zevende tot de \'vijftiende eeuw bezig
houdt: de aardrijkskunde is slechts een onderdeel, den ge-
heelen zedelijken en maatschappelijken toestand, het openbare
en huiselijke leven der voorouders te beschrijven, dit was de
taak die de geleerde schrijver op zich nam.

Sedert zijn nog enkele bijdragen tot de geographie der mid-
deleeuwcn geleverd; de Geer gaf in 1860 Bijdragen tot de
geschiedenis en oudheden der provincie Utrecht, waarin ook de
oude toestand van dit gewest beschreven en door eene kaart,
naar zijne opvattingen ingerigt, opgehelderd wordt. Over den
vroegeren loop des IJssels gaf Tadama eene verhandeling in
den Overijsselschen Volksalmanak voor 185a en onlangs leverde
Dr. Westerhoff in zijne verklaring van een oud cijnsregister
der abdij Werden, rijke bijdragen voor de oude geographie
der provincie Groningen. Eindelijk heeft Mr. G. de Vries
in de werken der Kon. Akademie van wetenschappen ten jarc
1864 eene verhandeling in het licht gegeven over den ouden
waterstaat van het zoogenaamde noorderkwartier of Holland
benoorden het IJ sedert het laatst der 13" eeuw, en daarbij
eene kaart gevoegd vlin den toestand des lands omstreeks 1288,
die op de berigten van gelijktijdige oorkonden en plaatselijke
onderzoekingen gegrond, eene vrij naauwkeurige afbeelding geeft
van die streek en hare wateren in de latere middeleeuwen \'.

Wanneer wij nu op die reeks van schriften terug zien,
dan vinden wij er slechts ��n onder dat afzonderlijk aan
ons onderwerp gewijd was, dat van Alting, alle de overigen
behandelden of enkele punten of de beschouwing van het algc-

1 Dit verklaart de schrijver zelf in de voorrede van zyn laatste deel.

meene was aan andere bedoelingen ondergeschikt. En hoe
gebrekkig is voor onzen tijd niet dat werk van Alting, nu
wij honderden van oorkonden en andere gedenkstukken uit de
middeleeuwen bezitten die ten zijnen tijde nog onbekend
waren, en die ons niet alleen in staat stellen verscheidene
bijzondere punten op te helderen, maar eene tamelijk volledige
kaart van Nederland in de eerste helft der middeleeuwen te
ontwerpen, op zekere gegevens gegrond.

Dit herinnert ons de meening die nog altijd door sommige
geleerden omhelsd wordt, dat onder onze merkwaardigste oude
gedenkstukken, ook eenige kaarten uit de middeleeuwen zouden
overig wezen. Men bezit namelijk een kaartje, Utrecht voor-
stellende in de zevende eeuw, en vier kaarten van Zeeland,
waarvan eene uit den tijd van Willebrord, de anderen van
de jaren 1130, 1274 en 1288 zijn zouden. Doch alle deze
stukken dragen duidelijke blijken van onechtheid. Wij ont-
kennen wel niet dat men ook in de middeleeuwen kaarten
bezat, Fischer in zijne handelsgeschiedenis heeft daaromtrent
belangrijke berigten verzameld *, ook is het wel mogelijk
dat hier te lande insgelijks eenige kaarten gevonden worden,
maar degenen die men ons als zoodanig vertoont en waarvan
ook alleen afschriften uit later tijd bestaan, behooren daar
niet toe, zij zijn door dezen of genen bedrieger gesmeed, evenals
ook zekere beruchte kaart van Helgoland, waarvan men thans
den tijd der vervaardiging opgespoord heeft. Van oude kaarten |
over Nederland bezitten wij v��r de 15" eeuw, zoover ons
bekend is, niets dan de tafel van Peutinger.

Wij hebben in dit overzigt ons tot »tie wetenschappelijke
geschriften bepaald en die alleen beoordeeld voor zoover zij
de middeleeuwen betreffen, hunne waarde voor het overige

1 Eene afbeelding van het Utrechtsche kaartje is te vinden in het werk Batavia
Sacra van van Henssen en eenigzins gewijzigd in het Tijdschrift der Geschied,
van Utr. 1835. Zie ook hierover van Asch van Wijck, Handelsverk. van
Ut;:, St. 4. De Zeeuwsche kaartjes vindt men in de kronijk van Reigersberg,
bij Smallegange Chron. van Zeeland, bl. 120 en 209 en bjj Gargon Walch.
Arcadia, D. I. bl. 37.

1 Fischer, Gesch. des teiitschen Handels, I. 498.

onaangeroerd latende. Ook hebben wij niet van die werden
gewag gemaakt die over andere onderwerpen handelend, in
het voorbijgaan het een of andere punt uit de geographie op-
helderen, want dan zou onze opgaaf, vooral door het groote
aantal stedebeschrijvingen aanzienlijke vermeerdering moeten
ondergaan, maar ieder die eenig vraagstuk van plaatselijk be-
lang wenscht nategaan, zal natuurlijk die werken raadplegen.
Hier was het meer om de land- dan om de plaatsbeschrijving
te doen, en om den lezer een algemeen overzigt te geven van
hctgene bij ons tot nog toe over dat onderwerp geschreven en
van de wijze waarop dat geschreven is. Wat ons aangaat,
zonder die vroegere nasporingen gering te achten of te ver-
waarloozen, raadplegen wij in de eerste plaats de berigten van
tijdgenooten en bij voorkeur zoodanige stukken, die blijken
van naauwkeurige kennis hunner opstellers dragen, in de eerste
plaats de charters, voorts de landswetten, de oudste levens-
beschrijvingen der heiligen, de oudste kronijken; aan die der
latere tijden of de meeningen der geleerden schenken wij dan
alleen geloof, wanneer zij behoorlijk bewijs bijbrengen. Zoo-
doende zullen wij meermalen gebrek aan goede opgaven moeten
erkennen, maar wat wij geven zal ten minste bewezen zijn_<en daaraan hechten wij waarde.

bESCHOUWING DER NEDERLANDSCHE KUSTEN VAN DE ZEVENDE
TOT AAN DE DERTIENDE EEUW.

Weinige vraagstukken onzer vroegere geographie zijn zoo
duister als dat nopens de oude gesteldheid onzer kusten; wij
weten uit de ondervinding en de verhalen van vroegere tijden
dat door stormen en hooge zeevlocdcn onze stranden deerlijk
geteisterd, onze duinen afgenomen, geheelc eilanden wegge-
spoeld en de zeegaten merkelijk verruimd zijn, dat zich van
tijd tot tijd zandbanken en platen voor de stranden en in de
vaarwaters hebben vastgezet en sommigen boven water geko-
men en ingedijkt zijn; wij weten ook dat die platen dikwijls
weder afslijten of zich verplaatsen, waardoor de geulen voor
het vaarwater mede van tijd tot tijd veranderen; dit alles is
ons bekend, en wij weten ook dat dit reeds voor eeuwen plaats
had, maar zoeken wij naar historische berigten om de bij-
zonderheden dier veranderingen op te sporen, dan vinden wij
die naauwelijks voor de laatste honderd jaren van genoegzame
zekerheid en naauwkeurigheid. Zelfs voor dien tijd kost het
moeite te ontdekken, hoeveel onze kusten en duinen op ver-
schillende plaatsen in een bepaald tijdvak zijn afgenomen, en
hoeveel land weder aangeslijkt is; van vroegere tijden vindt
men zeldzaam berigten van deskundigen op wetenschappelijke
nasporingen gevestigd, meestal zijn het opgaven van strand-
bewoners gissenderwijs opgemaakt en niet zelden met elkander
in strijd, en komt men eindelijk tot de middeleeuwen, inzon-
derheid tot het eerste tijdperk van de 7* tot de n^e of 13"
eeuw, dan vindt men bijna niets dan de onkritische ver-
halen der latere kronijken uit de i�\' eeuw, op onzuivere

overleveringen gevestigd en eene enkele onbepaalde melding
van de Frankische annalisten, die ver van Nederland hunne
werken schreven en met \'s lands gesteldheid weinig bekend
waren. Van deskundige strandbewoners uit dien tijd zijn ons
geene berigten overgebleven.

Om die vragen met eenige zekerheid te beantwoorden moet
men dus naar andere bronnen omzien en de verhalen der
kronijken daaraan toetsen. Men kan dan of uit de zekere
berigten omtrent lateren tijd tot het gebeurde in vroegere
eeuwen besluiten, of uit de overblijfsels van den voortijd, die
onder de zee of de duinen bedolven en allengs ontdekt zijn,
een besluit opmaken omtrent den tijd en de uitgestrektheid
dier verwoestingen van vorige eeuwen. Zeker is op deze wijze
menige belangrijke inlichting te verkrijgen, doch ook veel blijft
nog duister en inzonderheid is de tijdsbepaling uiterst moeilijk.
Deze is echter van het hoogste belang, omdat \'s lands toe-
stand in het eene tijdvak geheel anders dan in het andere
was en de kamp met de zee in de eene eeuw geweldig was,
terwijl die in eene volgende bijna rustte; men wint er dus
weinig bij met den voortijd in het algemeen te beschrijven,
en zich met de uitdrukkingen voorheen, oudtijds, in vroeger
eeuwen, te vergenoegen. Hoe naauwkcuriger de tijd der voor-
gevallen veranderingen bepaald kan worden, des te beter, en
hiernaar zullen wij zooveel mogelijk streven; onze mededee-
lingen zullen echter zeer onvolledig zijn, maar de billijke lezer
zal dat niet aan ons wijten, die niet meer geven kunnen dan
wij vinden en het alleen betreuren dat er geen naauwkeurigcr
berigten omtrent die tijden voorhanden zijn.

Wij zullen ons dus hier bezig moeten houden met de be-
antwoording dezer drie vragen :

i° Waren in dit tijdvak onze kusten evenals thans dooreene
rij eilanden omzoomd ?

i° Waren zij omrand door eene keten van duinen en welke
was de toestand dier duinen ?

5° Waar en hoever is onze kust afgenomen en zijn onze
zeegaten veranderd ?

De vraag of in dit tijdvak de thans bestaande Noordzee-
eilanden reeds onze kusten omgaven, is door vroegere schrij-
vers geheel verschillend beantwoord; sommigen beaamden dit,
anderen evenwel meenden dat zij toen nog aan het vaste land
gehecht waren, of althans alleen door ondiepten of lage landen
daarvan gescheiden, die bij de ebbe droog liepen; anderen
eindelijk namen wel het bestaan als eilanden van enkelen aan, *
maar beschouwden de meesten alsnog ten minste bij de eb
met de vaste kust vereenigd. Wij meenen echter dat dit vraag-
stuk zich thans uit middelceuwsche berigten voldoende laat
beantwoorden.

Vooraf moeten wij opmerken, dat de oude schrijvers reeds
een aantal eilanden aan deze kusten kennen, dat Plinius er
o. a. drie en twintig optelt van het Promontorium Cimbricum af
westwaarts *, waaronder Burchana of Fabarie, bij Strabo
Bvqxavtg, bij Stephanus Byzantinus BovQz»vi,g genoemd ²,
dat men algemeen voor het tegenwoordige Borkum houdt,
benevens Austrania of Austravia, waarschijnlijk Oostergo, en
Actania. Zoo de kust toenmaals reeds met eilanden omzoomd
was is er naauwlijks eenige reden te bedenken om dit voor
de middeleeuwen te loochenen.

Maar ook in de middeleeuwen zelf treft men eenigen als
eilanden aan s, namelijk vooreerst Ameland, dat in een stuk

i Plinius Hist. Nat. L. IV. C. 13 ed Sillio. �Tres et viginti inde (a
promont. Cymbr.) insulae Roinanorum armis cognitae. Earum nobilissima Bur-
cliaua (var. Burcana), Fabaria nostris dicta a frugis sirailitudine sponte provc-
mentis; item Glessaria, a succino militiae appellata, a barbaris Austrania (var.
Austerania, Atisteravia) praeterque Actania.\'\'\'\' Latere Friesche schrijvers willen
dat er in hunnen rijd op Borkuin nog een toren het Boon/mis genoemd gestaan
hebbe.

2 Strabo Geogr. L. VII. T. II. p. 326 ed. Siebenkees, die hier op gezag
van Stephanus Byzani. Bovgxavig in den tekst heeft opgenomen.

3 Ekkehardus, Chron. univ. bij Pertz, Monum. Germ. hist. T. VIII. p.
170 op het jaar 810 � mperaior autem adhuc Aquisgrani agens � niincium
accepit elassem ducentarum navium de Normannia Fresiam appulisse totasque

uit het laatst der 8" eeuw uitdrukkelijk insula Ambla genoemd
en tot Oostergo gerekend wordt *. Het werd bespoeld regts
door den mond der Laubachi, thans de Lauwerzee, links door
dien der Burdine, de latere Middelzee, en dus moet ook
Schiermonnikoog, dat voor den mond der Lauwerzee ligt,
toen als afzonderlijk eiland bestaan hebben, ofschoon wij er
geene melding van vinden.

Van Vlieland en Terschelling is ons v��r de 14\'eeuw geen
berigt voorgekomen ², maar wel van Texel, dat van ouds
aanzienlijker geweest is. In de bekende lijst van de goederen
der Utrechtsche kerk, een stuk dat zooals wij elders hebben
aangetoond, tor het laatst der io^e eeuw behoort, wordt
het als insula Texle vermeld; wel is waar heeft men aange-
voerd, dat dit ook een weerd in de middeleeuwen kon be-
teekenen, en die geven wij gaarne toe, maar behalve dat dit
Texel evenals Wiron en in later tijd ook Urk en Schokland
bijzonder terra, praedium, land, landekijn geheeten wordt, zoo
meenen wij, dat de scheiding van den vasten wal reeds blijkt
uit de Traditiones Fuldenses uit het einde der 8" eeuw, want
de fluvius Mares^dop daar genoemd kan geen andere dan het
Marsdiep wezen, dat nog heden Texel van Huisduinen afscheidt.
Met dat al is het zeer wel mogelijk dat de wadden tusschcn
de eilanden en de kust bij de ebbe of althans bij zeer laag
water waadbaar of geheel droog waren, hetgeen nog heden
wel plaats heeft met de Oostfriesche eilanden, zonder dat
men ze daarom als deelen van den vasten wal beschouwen
kan. Evenmin is het een bezwaar dat het noorden van West-
friesland tot de gouw Texla behoorde, hetzelfde was met het

Frisiaco littorl adjacentes insulas vastasse, jamque cxercitum illum in conti-
nenti terra esse." Anon. Ravennas ed. Pinder et Parthey, p. 422. �Itenim in
ipso Oceano Septentrionali aliquantae insulae experiuntur, sed post Saxonum
patriam, ex quibus una dicitur Nordostracha et alia Eustracliia."

1 Oorkonden!/, van Uoll. I. n°. 9, § 21 � In pago Ostralie in bis quinque villis, i. e.
in Sibinwcrde, in Bintheim, in Fatruwerde, in insula quae dicitur Ambla et
in villa Tunuwerde."

2 Van Terschelling (Scellinghe) vind ik voor liet eerst melding in 1322
bij van Mieris, Cliarterb. II. 284.

eiland Schouwen het geval en ook de naam Holland is allengs
over streken uitgebreid die er oorspronkelijk niet toe behoor-
den, terwijl wederkeerig Ameland tot Oostergo gerekend werd
ondanks de afscheiding van het vaste land.

Hetzelfde had ook zoo wij meencn met Wieringen plaats,
dat in denzelfden Utrcchtschen blaffen als terra Wiron vermeld
staat en naar het schijnt een deel uitmaakte der gouwWironi,
in de Fuldasche schenkingen. Hierop volgt in het Utrecht-
sche register zekere bezitting Varoth, Varoch of Waroht ge-
noemd, waar de Utrechtsche kerk het regt van zeevond van
de gestrande schepen had, hetgeen bewijst dat hier een zeegat
was, maar waarschijnlijk een nieuw ingebroken, want er wordt
aangemerkt dat er geen tol was. Denkelijk wordt dus hierdoor
zeker eiland bedoeld, dat thans vergaan is; meestal verklaart
men het door Wieringerwaard, dat niet onwaarschijnlijk,
maar toch grammatisch aan eenige bedenking onderhevig is ■;
evenwel moet men in het oog houden dat de tekst in dit
geheele stuk zeer bedorven is.

Nog een ander eiland leeren wij uit de Tradit. Fuldenses kennen,
als in de 8" eeuw hier omstreeks gelegen, maar welks juiste
ligging ons onbekend blijft, daar het nergens elders genoemd
wordt en zeker zeer vroeg vergaan is, namelijk het eiland Ganc,
of zooals het daar misschien op eene andere plaats geheeten
wordt Gankchala, d. i. Gankchaland even als Ambla voor Amb-
land, Ameland. Het wordt daar aangeduid als gelegen in Fresia
en opgeteld nevens verscheidene bezittingen in of omstreeks de
gouw Texla, en elders wordt het met zekere thans onbekende
plaats Fardincheim verbonden ^a. In het Utrechtsche register
komt mede de naam Ganga voor, maar de varianten hebben
Panga en Hanga, ook schijnt het daar eene villa, geen eiland

i Het woord waard (insula) wordt in do oudste stukken doorgaans werde
wort, vurdh, wyrd geschreven. De Hoogl. M. Tydeman, aangehaald bij
Paludanus, Oudheidk. Verh. bl. 55 meent dat Varoth of Varoch hetzelfde zijn
zal als het Normandische yarech, jus in bona naufragorum , waarover zie Otto
Notit. rer. publ. p, 187, en hij gist dat men dan voor et in Varoch, moet
lezen etiam of item. Paludanus echter denkt liever aan de buurschap Vartrop
op Wieringen.

2 Oorkondenb. van Holt. I. n°. 9, § 10, 24, 06. III. 125.

te zijn, zoodat de identiteit zeer onzeker is. De juiste ligging
van dit eiland is dan niet meer uit te maken, maar eene
naamsovereenkomst doet ons denken aan de Gammels of
Gamles, eene bank of volgens anderen een vaarwater O. N. O.
van Medemblik, waar veel oud muurwerk en andere sporen
van bewoning gevonden zijn \'.

Waarschijnlijk hebben toenmaals in deze omstreken nog
meer kleine eilanden bestaan, gedeeltelijk bewoond, gedeel-
telijk alleen tot weide voor schapen dienend, maar er zijn
daarvan geene berigten overgebleven, behalve over eenige ver-
dronkene dorpen, waarvan wij later zullen spreken; alleen
komt hier nog in aanmerking het berigt der latere Friesche
kronijken omtrent zeker eiland Grind of Grijn, thans eene
zandplaat aan den uitloop van het Vlie gelegen. Voor onge-
veer eene eeuw stond er nog een huis en werd er nog hooi
gewonnen, vroeger was de kaas van dit eiland beroemd; in
1398 zou het nog omstreeks 200 morgen groot geweest zijn
en in 1215 een stadje bevat hebben destijds door den abt
van Lidlum omwald en van eene school voorzien, maar in
1287 door eenen stormvloed op weinigen huizen na, weggc-
spoeld *. Dit verhaal wordt ten minste door eene oude
getuigenis bevestigd, namelijk uit de levensbeschrijvingen dei-
abten van Mariengaard, waar het stadje Gryn aan den mond
van het Vlie vermeld wordt s. Nopens de overige thans
verdwenen eilandjes Korenzand en Hcifezand heeft Dr. Wes-
terhoff eenige berigten verzameld, tot wien wij verwijzen⁴.

Sommigen hebben ook gemeend, dat de banken v��r de
Hollandsche kust, bijzonder de zoogenoemde Haaks vroeger
bewoond zouden geweest zijn en Paludanus haalt eene be-
�edigde verklaring aan van eenige inwoners van Huisduinen

1 Paludanus, bl. 164, 199.

2 Winsemius, C/iroiu van Priesl. fol. 160. Ahends en Westerhokf ,
Nourdzeckustcn II. 419. Ackek. Stratingh, Aluude staat I 2.67.

3 In RIatthaei /faal. T. VIII. p. 251. cd. in 8°. �Ex Gryn oppidulo ad
ostiuin Flcvi fluininis."

4 AaENDS, Nuurdzcek. II. 424. De oudste melding daarvan geschiedt- in
cenen brief van 1344, bij Diuessen, Muniim. Groning. I. 159.

afgelegd in 1592, dat in zeker huis.van hun dorp een balk
was, die naar zij van hunne voorouders verstaan hadden, op
de Haaks gewassen was, doch behalve dat dit slechts op
onzekere overlevering berustte, kon die wel aldaar opgevischt
zijn, zooals men nog ten tijde van Paludanus daar somtijds
boomen uit den zeebodem ophaalde «, van het bestaan daar-
van als een eiland vindt men in de middeleeuwen niet de
minste sporen.

Wij komen nu tot de Zeeuwsche eilanden; ook van dezen
wordt door sommigen beweerd dat zij althans in de 8\' en 9⁰eeuw nog grootendeels aan elkander of zelfs aan den Vlaam-
schen wal gehecht waren, terwijl anderen ze voor bloote
schorren en banken houden. Het is echter niet moeilijk hun
bestaan als bewoonde eilanden in dien tijd te bewijzen, althans
ten aanzien der mecsten. De eilanden Rosenburg en Flakkee
alleen zijn later opgcslijkt, van Goeree vindt men slechts
latere berigten, maar het moet in den Romeinschen tijd be-
woond geweest zijn blijkens de grondslagen eener oude stad
in 1618 bij laagwater aan de kust ontdekt.

Schouwen daarentegen wordt in eenen brief van 976 als
eene afzonderlijke gouw Scaldis vermeld *, ofschoon daartoe
ook een gedeelte der vaste kust behoorde, maar dewijl in dien
brief land vermeld wordt gelegen aan de rivier Golda, d. i. de
Gouwe, kan men er niet anders dan het eiland door verstaan,
en vermits deze rivier tusschen Schouwen en Duiveland
stroomde, wordt daarmede tevens het bestaan van het laatste
bewezen, hoewel waarschijnlijk slechts een deel van genoemde
gouw uitmakend. Daarenboven werd het ten Z. bcspoeld door
de Oosterschelde, die, gelijk bekend is, toen de voornaamste
uitloop dezer rivier was en de scheiding tusschen Schouwen,
Beveland en Walcheren uitmaakte.

Van Beveland (pagus Bevelanda) vinden wij in hetzelfde

1 Paludanus, a. w. bl. 79, 97, 98.

2 Oorkondenb. I. n°. 52. � In eenen brief van 1156 aldaar n*. 134 en bij van
Mieris, Charterb. I. 101 wordt het genoemd insitla quae yoqatur iscolden.

charter melding gemaakt * en wel van dl Zuidvliet tot aan
Goes, ("Curtagosum) d. i. Noord-Beveland. Of Wolfaartsdijk
toen een gedeelte van dit eiland uitmaakte is ons nog niet
duidelijk, het wordt eerst in 1105 onder den naam Wolfgersdike
vermeld ^a en het blijkt niet of de terra Vulfras in eencn
brief van 961 genoemd s hetzelfde was en of voorts terra
daar eiland beteekent.

Van Brumsale d. i. Borsele wordt daar insgelijks melding
gemaakt, waarschijnlijk was het toen mede een eiland, ofschoon
het niet stellig blijkt.

Duidelijker berigten zijn ons van Walcheren overgebleven.
Dat eiland van ouds het gewigtigste van Zeeland, treedt ook
het eerst in de geschiedenis op. Reeds Alcuinus in het leven
van Willebrord noemt het een eiland, ofschoon een der HSS.
voor insula, villa leest, hetgeen opmerkelijk is, daar Balde-
ricus Noviomensis het insgelijks dien naam geeft. Het eerste
moet echter de ware lezing zijn, want ook in de Fuldasche
en Bertiniaansche jaarboeken op het jaar 837 wordt het be-
paaldelijk als een eiland aangeduid.

Dit zijn de Noordzee-eilanden waarvan wij voor de ia^eeeuw
berigten vonden, dat ook de overigen toen bestaan hebben
wordt hierdoor waarschijnlijk, vooral wanneer wij ze in de
twee volgende eeuwen als bewoonde streken aantreffen. Boven-
dien kan men aannemen dat er toenmaals nog meerdere kleine
eilanden geweest zijn, wier namen niet tot ons zijn gekomen,
omdat zij onbeduidend waren en vroeg verzwolgen zijn.
Hebben wij een voorbeeld daarvan aangetroffen in het eiland
Ganc, in Zeeland zullen er gewis mede van dien aard bestaan
hebben, hetgeen blijken zou, indien men meer oude brieven
van dat gewest overig had. Intusschen is uit het medegedeelde
ten volle de vraag beantwoord of Nederland toen door eene
rij van eilanden omzoomd werd; wij gaan dus tot het tweede
punt over.

1 �In pago Bevelanda omnem terrara a suthera (d. i. ten Z.) Suthflita
usque Curtagosum (Goes?) et Campan."

2 Oorkondenb. I. n°. 95.

3 Miraeus, Opera diplom. I. 44.

Over den oorsprong der zandheuvelen langs onze kusten
duinen genoemd, wordt zeer verschillend geoordeeld en inzon-
derheid zijn er vele schrijvers die er aan twijfelen of zij reeds
ten tijde der Romeinen bestonden, daar dezen er nergens
melding van maken. Hoezeer het eigenlijk niet tot ons onder-
werp behoort dit te onderzoeken, willen wij hier toch op-
merken dat de uitgang dunum in plaatsnamen, vooral in Gallie,
dikwijls bij de oude schrijvers voorkomt. Het schijnt een oud
Gallisch woord te zijn, dat berg of hoogte beteekende. Zoo
merkt b. v. Strabo bij de beschrijving van Lugdumim ("Lyon)
op, dat die stad aan ecne hoogte gelegen was \', en wij mee-
nen dan ook dat dit woord in plaatsnamen alleen dan voorkomt,
wanneer er een heuvel of berg in de nabijheid was. Vandaar
is het woord in Nederland en Engeland bekend geworden en
vroeger van cene hoogte in het algemeen ^a, later alleen van
de zandige strandheuvelen gebruikt. Dat nu in de 7° en 8" eeuw
onze zeekusten met duinen bezet waren, laat zich van zelf
reeds uit den staat des lands betoogen; dezelfde oorzaken toch
die nog heden op verscheidene plaatsen, zooals in Noordhol-
land en elders duinen doen ontstaan, waren toen ook reeds
aanwezig; wanneer het door de zee aangeworpen stuifzand
een vast punt aantreft, waaraan en waarom het zich kan
vastzetten, vormt zich dikwijls in weinige jaren een duin en
die gelegenheid bestond toen evenzeer bij de dorpen aan het

1 Strabo Geog;: L. IV. ed. Siebenkees II. 44. Alzo (isv 3tj tb Aoxy-
Sovvov,\'�xticru�vov vn� X�tfia xttiu r>}v ov[ifloXr_li> to�¹ ie "Agagognoia-
/ioi" xal rov \'Podavov, xaxkxovat, \'Pvtpa�ot. Hetzelfde zal dus ook wel
van bet Lugdumim Batavorum gelden.

2 Zoo in de brieven der 8ste en 9de eeuw Lisiduna, Husidv.na. In de Vila
Theoderici episc. (geschreven in de eerste helft der 11de eeuw) bij Leibnitz
Rcr. Brunsv. Scriptt. I. 307, leest men : Dunum Gallica lingua montem vocari,
studiosis non est incognitum." Verg. Ducange Gloss. i. v. Ook het A11-
gelsaxisch heeft een woord dun, mons. Zie Lye, Dict. i. v.

strand gelegen \'. Maar men heeft bovendien historische be-
wijzen, dat toen onze kust van duinen omgeven was; de
Frankische jaarboeken toch maken gewag van eenen stormvloed
ten jare 839, die zoo geweldig was, dat de zee bijna de
hoogte der duinen bereikte ^a. In onze oudste kronijken en
charters wordt daarvan gezwegen; de vroegste melding ons
voorgekomen is in eenen brief van 1173 ³ \'�> de duinen van
Schouwen worden vermeld in 1313 (van Mieris II. 133)
het dorp \'sGravezande (arena comitis\') vindt men in 1200
vermeld 4, Loosduinen komt in het Chronicon Egmond. ten
jare 1186, Huisduinen aan de N. punt van Holland in het
Utrechtsche register der io" eeuw voor; daarenboven worden
in Noordholland reeds in de n^e eeuw een aantal dorpen ver-
meld op de geest d. i. hoogen zandgrond gelegen, hetgeen aan
overgestoven duinen doet denken. Met dat al is het nog
twijfelachtig of de kust toen wel overal zoozeer met duinen
omzoomd was als nu, want indien deze overal goed gesloten
wis, terwijl de zeegaten nog naauwer waren, dan blijft het
duister hoe de Oceaan telkens zulke geweldige overstroomingen
kon aanrigten als die waarvan de kronijken gewagen, tenzij
dat er toen sterke beroeringen der zee plaats hadden uit na-
tuurkundige oorzaken te verklaren, zooals verheffing van den
zeebodem door onderaardsch vuur. De natuurlijkste verklaring
schijnt ons derhalve deze, dat de kust wel met duinen om-
geven was, maar dat dezen nog niet zooals thans met helm
beplant, onophoudelijk verstoven en weder aangroeiden, zoo-

1 Zie dit uitvoerig betoogd bij Arends en Westerhoff II. 431�437. Acker
Stratingh I. 24. Gevers, Verh. over de duinvallei; en,h\\. 16 en 150 en anderen.

1 Ann. liertin. ad a. 839 (een werk der 9de ecuwj bij Bouquet Script.Rer.Franc.
VI. 201. �Die septimo Kal. Januar. die videlicet passionis B. Stephani proto-
martyris, tanta inundatio contra morem inaritimorum aestuum per totam pene
Frisiain occupavit ut aggeribus arenarum illic copiosis quos dunos vocitant, fere
coaequaretur,"

3 Kluit 1. 1. n°. 33. � Terrain tam arabilem quam pascualcra quae apud
Westcnda de Testrep, ubicunque inter dunos et Isaram et mare jacet � dona-
vinius." Latere voorbeelden aldaar I. 2. 140 en bij Meerman Geschied, van
Willem II. D. II. n». 53.

4 Ourkondenb. I. n°. 182.

dat de kust dan eens beschut, dan weder hier of daar open
was, waardoor dan het zeewater binnendrong.

§ 3-
De afneming der kusten.

Wij komen nu aan een moeilijker punt. Dat onze kusten
sedert eeuwen door den oceaan afgcschuurd zijn, wordt alge-
meen erkend en de ondervinding leert dat die afschuring nog
plaats heeft, maar hoeveel die in het geheel of in een bepaald
tijdvak bedraagt, daarover is men het geheel oneens, en geen
wonder, want het kost moeite dit zelfs van de laatste hon-
derd jaren te bepalen, hoeveel bezwaarlijker moet het dan
niet zijn ten aanzien van vroeger eeuwen, waarvan men riet
dan onbepaalde berigten der kustbewoners, gcene wetenschap-
pelijke opgaven van deskundigen bezit. Men vergenoegt zich
dan ook meestal met te gissen of te beweren dat de kust zich
oudtijds zoo of zoo ver uitgestrekt heeft, zonder eene poging
tot nadere bepaling te doen.

Zoo beweren sommigen dat oudtijds Engeland aan Frankrijk
gehecht was, dat oudtijds ons strand zich tot buiten de banken
uitstrekte en wel zes uren gaans verloren heeft, dat sommige
eilanden vroeger wel vier uren meer noordwaarts lagen, dat
op en tusschen de banken groote wouden groeiden en sommi-
gen beweren dat zoodanige afslijting zelfs gedurende de laatste
duizend jaar geschied is.

Als gewoonlijk heeft de overlevering de zaak overdreven.
Om dit te bewijzen moeten wij zoowel de berigten omtrent
het Romeinsche als omtrent het latere tijdvak nagaan, ten
einde bij gebrek aan meetkundige opgaven door vergelijking tot
eenige zekerheid aangaande ons tijdvak te komen.

Vooreerst de Friesche eilanden. Ook deze beweert men dat
geweldig geleden hebben en zelfs sedert de laatste honderd
jaren zeer afgesleten zijn. Zoo zouden op Terschelling de dijken
meermalen landwaarts in verplaatst zijn en Ameland sedert eene

eeuw een vierde gedeelte aan omvang verloren hebben *. Dit
wordt echter door historische berigten gelogenstraft, althans
ten deele. Terschelling is thans zonder de buitengronden 3
uren lang en f uur breed, en met deze 4 uren lang en 1 uur
breed ^a; en nu blijkt uit eene oorkonde van 1469 dat het
eiland toen op omstreeks drie uren gerekend werd ³; er is
dus eer aangewonnen dan afgesleten, of zoo het land aan de
cene zijde afspoelde, groeide het aan de andere weder aan.
Ameland en Schiermonnikoog schijnen wel meer geleden te
hebben, maar zoolang men geene echte stukken van vroegeren
tijd voor den dag brengt waaruit van de voormalige uitge-
strektheid blijkt, meenen wij aan de berigten der kronijkschrij-
vers die zoovele fabelen verspreid hebben, slechts ten halve
geloof te mogen schenken. Van Texel weet men dat daar
reeds sedert de 14" eeuw herhaaldelijk land is ingedijkt ⁴;
in vroeger tijden nogtans moet dit eiland zwaar geteisterd zijn,
hetgeen zich ook gemakkelijk laat begrijpen , wanneer men in
aanmerking neemt, dat het als het ware de uiterste hoek van
Holland uitmaakt en door geweldige stroomen van alle kanten
bestookt wordt. Hier melden de kronijken dan ook van uitge-
strekt landverlies en noemen onderscheidene steden en dorpen
op, deels op dat eiland, deels aan de vaste kust van Friesland
of Noordholland gelegen, die door de golven des oceaans zouden
verzwolgen zijn, b. v. de kleine steden Gronseind of Gonsein
en Grebbe en de dorpen Lammoer, Grootkeins, Ter-Dorp,
Linnen, Schulhorn of Schelphorn, Leeuwenhorn en Lagerdoes.
Lamoor komt nog op een oude kaart voor ten W. van het
Schermermeer, Grondseind zou op de hoogte van het dorp
Winkel en Grebbe | uur ten N. van Wieringen aan het
Amsteldiep gelegen hebben ⁵. Dit alles berust op de berigten

1 Arends a. w. II. 160.

2 Van der Aa, Geogr. ■woordenb. der Nederl. op h. w.

3 Miraeus, Opera diplom. III. 208. �Une Isle nomme\'e Scheutige, conte-
nant trois lieues de terre ou environ." ><

4 Tegenw. Staat der Nederl. VIII. 598. Arends a w. II. 159.

5 Zie o. a. Acker Stratingii I. 266. Valcoogii, Krott. van de de Zijp
bl. 24 en vooral Paludanus bl. 222, die aantoont dat ter plaatse van de

der kronijken van de 16de eeuw, in oude oorkonden treft men
daarvan zoover ik weet, geene melding aan, maar daarentegen
een aantal plaatsen, die thans niet meer bekend zijn. Aan de
Friesche kust zou evenzoo de stad Westworkum, ten W.
van het tegenwoordige Workum en de dorpen Westcrbierum
en Dijkshorn in de nabijheid van Harlingen, weggespoeld zijn \'.
Dit moet echter in later tijd geschied wezen, want Westerberen
wordt nog in eenen brief van 1322 vermeld. ^a Zien wij nu
wat er zij van het landverlies op en bij Texel.

Wij hebben aangetoond dat Texel reeds in de 8ste eeuw
een eiland was, in de 14de eeuw wordt het bepaald als gelegen
tusschen de zee, het Marssdiep en het Vlie ³, maar deze
stroomen zullen wel zooals gewoonlijk allengs het land afge-
knaagd en de moerassige deelen daar rondom onder water gezet
hebben en tevens de daarop groeijende bosschen hebben ver-
zwolgen. In de Traditioms Fuldenses en zelfs in het Utrechtschc
register treft men nog in die omstreken een aantal plaatsen
aan, later niet meer bekend en verscheidene daarvan dragen
den naam van more of waJd, namelijk Texahnore, Langenmore
of Ostmore, Bretenmor, Nortwalde en anderen. Uit alle deze
gegevens laat zich nu een bepaald resultaat trekken. Indien
men nagaat dat Texel zich nog in 1314 uitstrekte van het
Marsdiep tot aan het Vlie, dat het stadje Grijn aan den mond
van het Vlie lag, dat Wieringen in de io^e eeuw een eiland
was, dat Westerbierum na 132a weggespoeld is en dat in de
8" en io^e eeuw nog vele moeren en bosschen om Texel lagen,
dan volgt daaruit dat Eijerland en Vlieland v��r de 14\' eeuw

Grebbe nog veel oud muurwerk in den grond zit. Ik moet echter opmerken
dat grebbe een water � geen plaatsnaam is, zoodat die stad of dat dorp een
anderen naam zal gevoerd en aan de Grebbe gelegen hebben en misschien in
het Romcinsehe tijdvak; over ter Dorp, zie denz. 1. 1.

2 van Mieris , Charterb. II. 284.

3 Briefen van 1314 bij van Mieris II. 144, 147. � Onse lam. dat gehecten
es Tessel � alse wy thebben liggende tusschen dat Zie ende Maersdipe ende
den Vlie" � �Le terre de Tessel en Frisc � gisant entre Damckzie etMaers-
dieptc et le Vlye."

met Texel vereenigd waren en dat bij die doorbraak alle landen
die in den weg lagen moeten overstroomd zijn. Voegt men
hier het alleszins geloofwaardige berigt bij, dat het oude
St. Odulfsklooster bij Stavoren thans omtrent 700 roeden
westwaarts van die stad in zee verdronken ligt bij de zand-
plaat Kreil, die vroeger een bosch was *, en dat ook omstreeks
Enkhuizen veel land afgespoeld is, terwijl eindelijk de tegen-
woordige Texelstroom wel dien naam zal verkregen hebben,
omdat die langs dat eiland stroomde, dan kan men nagaan dac
in de 8^e en 9" eeuw en nog later, Texel met zijne moerassige
buitenlanden ruim de helft grooter was dan thans en dat de
Friesche kust ten W. ongeveer 700 a 800 roeden of iets meer
zal verloren hebben. Op de kaart van Acker Stratingh is
dit dus over het algemeen juist afgebeeld. Ten N. O. van
Medemblik ligt thans het Kreupelzand\', hetgeen men voor een
overblijfsel van de vroegere kust van Noordholland houdt;
door echte berigten wordt dit niet gestaafd en waarschijnlijk
was het in de io^e eeuw reeds daarvan afgescheurd; in een
register der Egmondsehe abdij van v��r 1120 vindt men wel
bezittingen opgegeven bij Crepelfliet, maar de vraag is waar
dit gelegen was en dan nog duidt fliet op een water. ²

Het blijkt dus hieruit dat nergens aan onze kusten zoo
groot land verlies geleden is als aan dezen hoek, die dan ook
het meeste van de golven te lijden had, die hier aan beide
kanten het land bestookten; hierbij kwamen nu nog naar de
eenparige verhalen der Friesche kronyken, de graften en vaarten
door de Friesche kloosterlingen van Lidlum en Ludingakerk
van de kust naar Vlieland gegraven, die den stroom van het
Vlie nog meer deden toenemen en vooral nadeelig werkten
voor de lage landen tusschen de eilanden en de tegenwoordige

1 Van dit Kreilerbosch zijn my geene echte berigten ontmoet; het bekende
verhaal van den twist tusschen den graaf van Holland en den Frieschen edel-
man Galama is zeker verdicht.

2 Oorkondenb. I. o». 105. � In Geddigmore quatuor semilibras et quartum
manipulum ejusdem terrae, id est Berechenerord, Crepelfliet, Warachnes, omne
quod infra istud jacet, videlicet Sibodesmaer, Thiadenvenne, Notlevenes, Overe-
winkel, Brunwere."

vaste kust gelegen, en bovendien de doorbraak tusschen Texel
en Vlieland bevorderden *.

Van Texel gaan wij nu over tot de kust van Holland van
het Marsdiep tot aan de Maas. Ook hier zegt de overlevering
en herhalen de kronyken, is het strand sterk afgenomen. De
banken en platen voor de kust zouden de voormalige grenzen
van het strand aanduiden, ja sommigen strekken die nog
verder uit, van zes tot twaalf uren westwaarts van het tegen-
woordige strand ². Dat dit zeer overdreven is behoeven wij
naauwelijks aan te toonen, maar dat de afschuring sedert de
7^e of 8^e eeuw op verre na zooveel niet bedraagt zal nu uit
een nader onderzoek der vroegere en latere berigten desaan-
gaande blijken. De naauwkeurigste nasporingen omtrent Noord-
holland danken wij aan Paludanus, die een aantal be�digde
verklaringen van strandbewoners verzameld heeft nopens het-
geen zij van de afschuring der kusi zoowel bij ondervinding
als door berigten van ouderen met zekerheid wisten. Deze
verklaringen zijn van de jaren 1592, 1604, 1775 en betreffen
vooral Calantsoog, Huisduinen, de Haaks en daaromtrent. Zij
houden hoofdzakelijk in dat in 1570 Calantsoog wegspoelde
en de inwoners landwaarts in naar zekere hoogte verhuisden, ^sdat hunne eerste kerk reeds een eind ver in zee lag, de
tweede die zoover van het strand stond dat men met een
stalen boog in tweemaal niet aan het duin mogt schieten,
onder dat duin begraven was, en dat zij in 158a eene derde
getimmerd hadden; dat hun voorts door hunne voorouders
verhaald was, dat hun heugde dat van die eerste kerk west-

1 Zie het verhaal nopens die vaarten uit Occo van Scharl , Schotanus ,
Winsemius en Emmi�s getrokken, bij Arends II. 135 en Acker Stratingh
I. 270. Dat die kloosters sedert het midden der 13" eeuw bezittingen en regten
op Texel hadden blijkt uit eenen brief van Floris V van 1284 in het Oor-
kondenb. II. n°. 502.

2 Zie dit opgegeven bij Acker Stratingh, I. 25 volgg. Verg. ook Engel-
bek , Aloude staat en gesch. der Ver. Nederl., I. 61 en 130.

3 Volgens de Inform. opten staet etc. der steden en dorpen in Holl. van 1514,
had Calantsoog toen omtrent 150 haardsteden. In 1570 spoelden er 120 weg.
Zie vijfde Mem. Ernst fol. 220.

aan strekkende zooveel land was, dat men maar twee wagens
met hooi op eenen dag kon te huis brengen. Voorts blijkt
nog uit een ander berigt dat de grondslagen van deze eerste
kerk in 1704 bij eene lage zee ontbloot werden *, tenzij men
hierdoor hetgeen ons waarschijnlijker voorkomt, de vroeger
onder het duin begravene te verstaan hebbe.

Ten aanzien van Huisduinen wordt hetzelfde verklaard
aangaande die twee wagenvrachten daags, en dat het dorp
zich voormaals uitstrekte tot zekere plaats waar een baken
gestaan had, dat de dijken viermaal ingelegd waren en dat in
een der huizen van het dorp een balk gelegen had, die zooals
zij van hunne voorouders verstaan hadden, op de Haaks ge-
wassen was, die thans eene halve Duitsche mijl van Kijkduin
of den N. hoek van Huisduinen af ligt en 1^ mijl breed, i-J-
lang is ^a. Dit laatste bewijst echter niet veel, want daar ter
plaatse is de bodem der zee vol oude boomstronken en er
worden wel eens geheele boomen opgehaald, hetgeen hier ook
het geval zou kunnen zijn. Verder schijnt uit eene oude kaart van
1571 vergeleken met eene van 1750 te blijken dat de vroegere
kerk van Huisduinen van de latere ongeveer 450 Hondsbossche
roeden verwijderd was; op andere kaarten vindt men echter den
afstand slechts circa 200 Zypsche roeden gesteld. Eindelijk
verdient nog opmerking hetgeen verklaard wordt, �dat Huis-
duinen niet veel aff en liep doen de Sype noyt bedijekt en hadde
geweest." Van Petten weet men dat de kerk in 1422 weggespoeld
Is³, dat in 1432 een dijk tusschen de twee dorpen van Petten
achter de duinen gelegd werd, dien men liet bestuiven om
zoodoende de zeewering te versterken en dat eerst omtrent 1501
de duinregel bij het Hondsbosch weggespoeld en door een
paalwerk vervangen is. Dit zijn nu de naauwkeurigste berigten

1 Paludanus, bl. 70. Beschr. van het Ba tav. Zeestr., bl. 113.

2 Paludanus, bl. 78 volgg.

3 van Mieris, IV. 640.

4 Zie de bewijzen bij Mr. G. de Vries, de kaart van N. Holland in 1288
bl. 27 en N. Bij dr. tot de gesch. van den Hontsbossche en duinen van Petten,
bl. 4 volgg. Over Scheveningen zie de Riemer, Beschr. van \'sGravenk. I
bl. 27 volgg.

die men over de afschuring der Hollandsche kust heeft, en
hoe weinig zekerheid verkrijgt men daaruit? Het zijn meest
overleveringen of zulke opgaven, waaruit men den afstand
tusschen de tegenwoordige en voormalige kust met geene
mogelijkheid eenigzins naauwkeurig kan bepalen. Dat er som-
tijds 50, 100 en meer huizen weggespoeld of door het water
half vernield zijn moge waar wezen, maar dezen stonden
zeker niet allen in eene lijn achter elkander, en dus kan het
verdronken land even goed van het Noorden naar het Zuiden
als van het Westen naar het Oosten gerekend zijn. Nog on-
bepaalder en onvollediger zijn de berigten van Petten, Noord-
wijk en Scheveningen, vooral ten aanzien der middeleeuwen:
men kan er onmogelijk eenige vaste resultaten uit bekomen;
wij moeten dus wel een ander middel opzoeken om althans
eenigermate tot zekerheid te geraken, en daartoe de over-
blijfselen van een vroeger tijdvak nagaan.

Voornamelijk komt dan in aanmerking het zoogenoemde
huis te Britten, noordwestwaarts van Katwijk, een Romeinsch
gebouw waarvan de overblijfselen sedert 1520 meermalen bij
laag water zigtbaar zijn geworden. Volgens Guicctardini lag
het 1600 schreden van Katwijk, en volgens Orlers in zijne
Beschr. van Leiden, 300 roeden van den Katwijkschen kerk-
toren. Waarschijnlijk lag het niet vlak aan strand, want van
dit gebouw liepen muren westwaarts naar zee, zooals o. a.
Engelberts als ooggetuige verklaart ². Indien men nu aan-
neemt dat het een uur van strand stond en dan het landver-
lies berekent sedert den tijd dat Guicciardini schreef, dan
zal men toch het strand ten tijde der Romeinen met geene
mogelijkheid verder dan twee uren van het tegenwoordige
kunnen brengen.

Hiermede komt overeen de ligging van een ander gebouw,
iets noordelijker in zee, en door de visschers gemeenlijk den
ouden Caljaart, de toren van Callo of Calloostoren genoemd, een
naam dien men veelal van Caligula afleidt, maar die onzes

1 van Mieris, IV. 640.

2 Engelberts. a. w. IV. 299.

inziens veel overeenkomst met andere dorpsnamen Callo en
Calantsoog (oudtijds Callinghe) toont en dan wel van Duitschen
oorsprong zijn zal.

Deze Calloostoren dan, welks overblijfselen eenige vademen
onder water staan, lag volgens Pars �*, die het van visschers
had, een uur van land; de schrijver der verhandeling over het
Batavische zeestrand verhaalt echter dat hij in 1718 een oud
Katwijksch zeeman gesproken had, die meer dan eens in zee
zijnde, den afstand met zijn werktuig gemeten had en be-
vonden dat die wel omtrent anderhalf uur van de Katwijksche
kerk bedroeg. Hij zegt echter niet of dit regt westelijk of
noordwestelijk was.

De Romeinsche gedenkstukken bij Domburg lagen nog dig-
ter aan strand; men ontdekte in 1647 en in 1705 den tempel
met de Nehalenniasteenen even buiten het duin op het strand
bij eene lage zee en na eene afschuring dier zandheuvelen.
De geloftesteenen schijnen aanteduiden dat daar te dien tijde
eene haven was. Derhalve kan het landverlies daar naauwlijks
een uur gaans bedragen.



		BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT UTRECHT

		A06000030546364B
		*:\'�i*


		3054 636 4



		HOOFDSTUK II.

		DE NEDERLANDSCHE WATEREN VOOR DE TWAALFDE EEUW.

		Na de beschouwing onzer kusten komt in de tweede plaats die onzer wateren in aanmerking, over wier ouden loop de gevoelens mede aanmerkelijk verschillen, daar men te veel aan de onjuiste verhalen der latere kronijken gehecht heeft in plaats van de oude gedenkstukken, de charters der middel- eeuwen na te gaan, die met andere schriften van tijdgenooten de eenige zekere gidsen zijn en hierom door ons bij voorkeur gevolgd zullen worden. Wij zullen dan alleen berigten mededeelen van die stroomen en meren, die ons in de oude gedenkschriften ontmoet zijn, en dat naar orde hunner gelegenheid,\' beginnende met het noordoosten des lands en dan de kusten langs gaande tot aan de Schelde, om vervolgens de zuidelijke streken van Neder- land en eindelijk het oosten te beschouwen; met andere woorden: eerst de Friesche, dan de Frankische, eindelijk de Saxische gedeelten van Nederland. De eerste rivier, die ons alsdan in de middeleeeuwen ont- moet, is de Emese, Eems, de Amis\'ta der Romeinen, welke van ouds zelfs tot grensscheiding van twee Friesche pagi diende en als zoodanig in eene oorkonde van 1040 voorkomt ^x. Van daar

		1 Bij Hf.da, de Episc. Traj. ed. Bucii. p. 121; �quicquid de eorum praedio est inter Emese et Laveke." Evenzoo in eenen brief van 1399, bij Driessen, Mvnum. Gron., p. 510; �ghelegen tusschen der Emeze ende der Lauwerze," Vreemd is het dat Driessen twyfelt, of de eerste brief Wel tot de Eems



		240

		Holland. Bronnen: van Mieris (M.), Kluit (K), Oorkondenb. van Hol/, en Zeel. (O.) Dodt, Archief voor kerke!, en wereldl. gesch. (D.), de leenregisters in het Rijksarchief (R. A.) voorts de charters in de stedebeschrijvingen en eenige andere werken.

		Aalsmeer, Alsmar, 1199. (O.) Aarlanderveen, 1114. (O.) Abbenbroek, 1206. ((DO Abbekerk, 1311. (Reken.) Akendam, Adikendam, 134a. (R. A.) Alblas, 1200. (O.) Alblasserdam, 1320 (M.) Albrantswaard, 1248. (O.) Alkemade, 1235. (O.) Almerdorp, 1310. (M.) Almonde, 1319. (M.) Almsvoet, Almisuthe, 1105. CO.) Ameide, 1266. (O.) Ammers, 1233. (O.) Amstelveen, 1306. (Rek.) Amsterdam, 1275. (O.) Ankeveen, Tankenvene, 1290. CD. I.) Avenhorn, 1319. (M.) Axwijk, Havicswtjc, 1344. (Rek. Amstell.) Barendrecht, 1321. (Handv. Z. Holl.) Barsingerhorn, 1288. (O.) Beets, 1388. (M.) Bennebroek, 1327. Benthorn, 1360. (Rek. balj.) Benthuizen, 1280. (O.)
		Berkel, omstr. 1120. (O.) Berkoude, Bercwoude, 1326." (R. A.) Beukelsdijk, 1281. (O.) Beverwijk, Wijk^ 1298. (M.) Binkhorst, 1308. (M.) Blarikum, 1344. (R. A.) Bleiswijk, 1281. (O.) Bleskensgraaf, 1324. (R. A.) Bloemendaal, Albrechtsberg, 1274. (O.) Blokland, 1237. (O.) Boskoop, Buckescopi 1222. (O.) Bovenkarspel, 1311. (Rek.) Brandwijk, 1320. (M.) Briele, 1257. (O.) Broek op Langendijk, 1288. CO.) Broek in Waterland, 1342. (Rek.) Burg op Texel, 1358. (R. A.) Diemen, 1225. (O.) Dirksland, Dideriksland, 1229. CO.) Dorregeest, Tkorengest, omstr. 1120. (O.) Dr.enkwaard, 1229. (O.) Dubbeldam, Dibbeldamme, 1310. (M.)



		*53

		Winschoten, 1391. (Dr.) \'t Zand, Sonde, 127a. (Menc.) Wittewierum, Floridus hortus, Zeerijp, Rip, 112.7. (Emo.) 1276. (Dr.) Zuidbroek, Suthebroke, 1283. Witwierda, fVijtwert, 1353. (Cont. Menc.) (S.) Zuidhorn, 1398. (Dr.) Woltersum, Waltersum, 1262. Zuidwolde, Sudawalda, 1385. (Menc.) (Dr-) Drenthe. Bronnen, Driessen (Dr.), Magnin, geschied, der besturen in Drenthe (B.); dezelfde, de kloosters in Drenthe (KI.), en anderen.

		Eexelo, 1376. (Dr.) Gasselte, 1360. (KI. 231.) Gees, Gies, 1207. (Dr.) Gieten, Geten, 1223. (Dr.) Halen, 1334. (KI. 45.) Havelte of Westerhesselt, Hesle, 1206. (Dr.) Holte, 1207. (Dr.) Koekange, Kukange, 1290. (B. 2. 116.) Coevorden, 1188. Kovordia. (Racer 7. 68. In een charter van 1159 bij van Mieris, is misschien voor Enforde, Cuforde, te lezen.) Leggelo, 1207. (Dr.) Lhee, Lede, 1360. (B. 2.143.) Loon, 1166. (Kempiusp. 157.) Meppel, 1141. (Dr.) Midlaren, 1332. (Dr.) Norch, Nurch, 1206. (Dr.) Nyeveen, 1309. (B. 1. 125.) Odoorn, Oderen, 1376. (Dr.)
		Anderen, 1217. (Dr.) Anen, 1230. (Li. 88.) Annen, 1309. (Dr.) Anlo, 1166. (Kempiusp. 157.) Ansen, 1261. (Dr.) Appelsche, Appels, 1246. (KI. Assen, Ascen, 1286. (B. 2. 59.) Beilen, 1206. (Dr.) Blijdenstein, Blidenstat, 1152. (Dr.) Buinen, Buum (Bunin?) 1141. (Dr.) Dalen, 1166. (Kempius p. 157.) Dickeningen, 1247. (Dr.) Dieveren, Devere, 1181. (Dr.) Donderen, Dunren, 1276. (B. 2. 38.) Duurse, Durse, 1259. (KI. 190.) Dwingelo, 1181. (Dr.) Echten, 1181, (Dr.) Eekst, Esethe, 1309. (Dr.) Eelde, Elethe, 1250. (Dr.) Eemster, 1217. (Dr.)



		REGISTER.

		De namen der gouwen zijn met kapitaal, die der wateren met cursief, die der plaatsen met gewoon schrift gedrukt.

		Abecenwalde, 168. Adelricheim, 197, 206. Adgeringelant, 152. Adingama mora, 145. Agastaldaburg, 179, 183. Agilmari, 87, 193. Agridiocensis comitatus, 173. Alatinghe, 187. Alblas, 75. Alburcli, 203. Aldensele, 176, 177. Aldenthorp, 152. Aldulsashem, 131. Alfheim, 214. Alfna, 156. Alisti, 203. Alingi, 129. Alcmere, 150. Alladna, 186. Alm, 79. Almeri, 51. Alodun, 173. Amaloli, 177. Am ba, 198. Am bh, 138. Ambraveld, 198. Amersforde, 194. Amstelland, 168. Amuda, 167. Amuthario walde, 131. Am ut bon, 131. Analo, 202.
		Andassale, 197. Andledi, 132. Angarlo, 186. Angeslengi, 131. Angledura, 211. Angra, 198. Angrina, 186, 199. Angrisa, 215. Anlidun, 173. Anrepc, 173. Apinis, Epene, 212. Apoldro, 190. Arachem, 179. Archi, 191. Arclo, 203. Arnarion, 129. Arnhem, 192. Arnvurdh, 131. Arlo, 172. Ascamannasdelf, 152. Aschendorpe, 180. Ascete, 184. Asderingon, 173. Aslecarwald, 157. Aspanmora, 142. Asporon, 203. Asuin, 186, 187. Aszi, 191. Astnun, 173. Athethilt, 153. Attingohem, 167. Audaco, 223.




		"j		7336
		<9D



		■

		VOORREDE VOOR DEN EERSTEN DRUK.

		Het werk dat hierbij aan het publiek aangeboden wordt, tracht in eene lang gevoelde behoefte te voorzien. De meeningen over den vroegeren toestand des lands zijn zeer uiteenloopend en berusten veelal op gissingen die soms al vrij ongerijmd zijn. Hier integendeel wordt die vroegere toestand als het ware door de tijdgenooten zelven geschetst, want bijna elke opgave berust op hetgeen in echte stukken der middeleeuwen vermeld wordt, en daarom zijn die getuigenissen, althans waar die eenig belang hadden, woordelijk medegedeeld, overigens aangewezen, opdat elk ze zelf zou kunnen toetsen. Uit die bescheiden blijkt, dat \'s lands oude staat veelszins verschilde van de algemeene voor- stelling en minder van den tegenwoordigen toestand afweek dan men waant. Met dat al zal een werk dat de bestaande gevoelens op vele punten zoo zeer tegenspreekt, niet dadelijk allen overtuigen; het is ook mogelijk dat hier of daar iets



		:


		IV verkeerd begrepen of verkeerd toegepast is, en er zal ook wel ergens eenige verbetering of aanvulling kunnen geschieden, vooral bij de aanduiding van nog onbeker.de plaatsen in oude oorkonden genoemd, waar dikwijls bedorven teksten den zin geheel verduisteren, gelijk ook enkele bijzonderheden van deze of gene plaats opgespoord zullen kunnen worden, die hier kortheidshalve ter zijde gelaten of verzuimd zijn te melden, zooals het bestaan van kerken, kloosters, molens en dergelijke, wier melding soms �enig nut kan hebben, en van de producten van natuur en nijverheid, voor de geschiedenis der maatschappe- lijke ontwikkeling niet geheel onverschillig. Het voornaamste deel dezes werks betreft het Frankische tijd- vak van de zevende tot de twaalfde eeuw, en hierbij is naar volledigheid gestreefd. Het tweede gedeelte der middeleeuwen, de tijden van het leenregt zijn korter en anders behandeld. De opgave der plaatsen, die eerst in de twaalfde eeuw of later voorkomen, is nog gebrekkig en voor vele aanvulling en ver- betering vatbaar, vooral uit onuitgegevene stukken, maar die mededeeling kwam mij nogtans zoo nuttig voor, dat ik ze ondanks dat onvolledige meende niet te moeten terughouden. Aanvankelijk had ik verzuimd telkens de bron daarbij aan te teekenen, later op het nut daarvan opmerkzaam gemaakt, heb ik dit in acht genomen en daarvoor nog eens de charterboeken door- bladerd; enkele opgaven heb ik toen niet terug kunnen vinden, en dus de opgave der bron moeten weglaten; elke melding is echter uit charters geput en voor de naauwkeurigheid durf ik



		.% �

		VOORREDE VOOR DEN TWEEDEN DRUK.

		Sedert de eerste uitgave van dit werk in 185a, zijn er zooveel onbekende oorkonden aan het licht gebragt en zoovele duistere punten rakende \'s lands vroegeren toestand opgehel- derd, dat eene verbeterde uitgave wenschelijk werd. Hierbij kwam, dat ik door mijne betrekking tot het Rijksarchief ge- legenheid vond nog vele onuitgegevene gedenkstukken der middeleeuwen te raadplegen en onderling te vergelijken, die meer dan eens tot belangrijke ophelderingen leidden. De beden- kingen door sommige geleerden tegen eenige voorstellingen ingebragt en andere mij mondeling en schriftelijk medegedeelde aanmerkingen, zyn naauwkeurig getoetst en hebben meer dan eens tot wijziging of verduidelijking van den tekst aanleiding gegeven. Ook op andere punten is het gebrekkige zooveel mogelijk verbeterd; zoo is thans aan de kerkelijke geographie meer zorg gewijd en zijn de grenzen der bisdommen onder- zocht. De oude loop der Maas en Striene is thans door



		VIII

		onderlinge vergelijking van verschillende oorkonden duidelijker uiteengezet. Bovendien zijn de opgaven van plaatsen, die eerst na de elfde eeuw optreden, aanzienlijk vermeerderd en ver- beterd. Daarentegen zijn in dezen druk de in den vorigen bijgevoegde gedenkstukken weggelaten, daar zij sedert meer dan eens uitgegeven en algemeen toegankelijk gemaakt zijn. De kaart is onveranderd gebleven, daar mij die over het algemeen juist voorkwam. Bij groote afinetingen zou men er nog verscheidene meeren en plassen op kunnen plaatsen en den loop van kleine riviertjes duidelijker kunnen voorstellen, maar altijd zou nog veel onzeker blijven, daar de berigten uit het Frankische tijdvak vooral voor Holland en Zeeland zoo schraal zijn en juist deze gewesten de meeste verandering ondergaan hebben.



		INLEIDING, HISTORISCH OVERZIGT VAN HETGEEN OVER DIT ONDERWERP GESCHREVEN IS.

		Bij de herleving der historische kritiek in de 16" eeuw ge- voelde men alras de noodzakelijkheid om tot opheldering van \'slands vroegere geschiedenis zich ook op de oude geographie toe te leggen en de berigten die vroegere schrijvers van \'slands voormaligen toestand geboekt hadden en van de veranderingen die de bodem ondergaan had, kritisch nategaan en te verkla- ren. Het was echter het oudste of Romeinsche tijdvak, dat bij voorkeur de aandacht der geleerden tot zich trok, deels wegens de geestdrift waarmede men zich toen op de Romeinsche letter- kunde toeleide, deels ook omdat de Romeinsche schrijvers de eerste en vreemdste berigten omtrent Nederland gegeven hadden, die noodzakelijk nieuw onderzoek en nadere toelichting vor- derden. Maar daar dit onderzoek ten naauwste met de kennis van den lateren toestand zamenhing, was men wel verpligt de geographie der middeleeuwen eenigermate nategaan, in zoover dit tot toelichting der oude schrijvers dienen kon. Eerst veel later werd dat tijdvak der middeleeuwen afzonderlijk onder- zocht en toen nog zoo gebrekkig, dat men het zelfs heden een schier onbearbeid veld mag noemen, welks ontginning voor onzen leeftijd bewaard bleef. Het is echter niet onbelangrijk die pogingen van vroegere geleerden historisch na te gaan en te zien wat hunne navor- schingen hebben opgeleverd, maar dat hierbij alleen diegenen ter spraak kunnen komen, die iets ter bevordering der weten- schap hebben bijgedragen, spreekt van zelf. Reeds in den aanvang der i6^e eeuw begon men zich met de i



		5
		�*


		sporingen over geheel Nederland uittestrekken, en hetgeen op-, merkelijk is, onder de beste schriften van dien aard behooren eenige buitenlandsche. Wij zullen hier alleen de voornaamsten vermelden. Zoo gaf o. a. D. Smits in zijne Schatkamer der Nederl. Oudheden eenige bijdragen, voornamelijk ten aanzien van Holland. Eike- lenberg schreef zijn werkje; Ondergang van Vronen en gesteld- heid van West-Friesland v��r het jaar 1300, dat om des schrijvers naauwkeurige kennis van die landstreek gezag bezit vooral ten aanzien van den loop der rivieren. Mr. G. van Loon behan- delde in zijne Aloude geschiedenis van Holland ook den ouden toestand van dit gewest met veel vertoon van geleerdheid maar weinig oordeel, bovendien is deze schrijver om zijne groote onnaauwkeurigheid weinig te vertrouwen. Een ongenoemde (M. Bolstra of Ph. van Limborch?) gaf eene verhande- ling over den ouden toestand der kusten, die onderscheidene merkwaardige bijzonderheden bevat . � F. van Mieris behandelde in zijne Beschrijving der stad Leyden* (Leyden 1762�1784) uitvoerig de vraag naar de oude monden des Rijns, en trachtte de meening te wederleggen, dat deze rivier oudtijds bij Katwijk eene uitwatering gehad had. B. Huydecoper gaf in zijne uitvoerige aanteekeningen op Melis Stoke verscheidene zeer geleerde ophelderingen over enkele punten betreffende \'s lands ouden toestand; maar zijne halstarrigheid om eenmaal opgevatte meeningen zelfs ten koste der waarheid voltehouden en zijne zucht naar paradoxen maken veelal zijne geleerdheid onnut of schadelijk. Een belangrijker geschrift verscheen in 1749 over den vroegeren en lateren toestand der rivieren, namelijk de Rivierkundige verhandeling van den landmeter C. Velsen. Evenwel zijn het slechts enkele punten, tot wier staving hij zich op waterbouwkundige bewijzen beroept, waar het den ouden loop der stroomen aangaat, eerbiedigt hij meestal het gevoelen der voornaamste oudheidkundigen, voornamelijk van Cluverius en Alting. Meer blijken van zelfstandig oor-

		1 Beschryving van het oude Batevische Zeestrant, met landkaerten, \'sGravenh. 1753.



		8 in en buiten den Wieringerwaard, en eenige nalezingen daar- op, alles met veel z�rg nagevorscht en met bewijsstukken ge- staafd, zoodat wij dan ook van dit werk als van eene echte bron, meer dan eens gebruik zullen maken, al komt ons zijn beweren omtrent Texel verwerpelijk voor. Gewigtige ophelderingen zou men verwachten van een ander werk dat in dien tijd het licht zag, namelijk de Aloude staat en geschiedenissen der Vereenigde Nederlanden, door E. M. Engelberts (Amst. 1784. 4 dln.); doch dit werk in den vorm van gesprekken geschreven, en tot volksboek ingerigt, behandelt slechts de gesteldheid van het land en zijne bewo- ners in het Romeinsche tijdvak, en draagt tot opheldering van ons onderwerp weinig of niets bij. Voortreffelijke ophelderingen vindt men daarentegen in de beroemde verhandeling van Mr. D. F. J. van Halsema , over den staat en regeringsvorm der Ommelanden tusschen de Eems en de Lauwers *. Hierin wordt de middeleeuwsche geographie van dit gewest, naar aanleiding der charters en andere gelijk- tijdige stukken kort maar beter dan ergens elders nagespoord. Eindelijk moet ik nog melding maken van het geschrift van eenen Belgischen geleerde des Roches, in 1771 uitgekomen, over de indeeling des lands van de 7de tot de 10de eeuw. Ondanks zijne nog schrale en gebrekkige berigten, heeft hij beter dan iemand anders de gouwverdeeling begrepen en een duidelijk overzigt van den staat des lands gegeven. Zijn be- langrijk geschrift had niet verdiend in de werken eener akademie begraven te worden ^a. Dezen zijn de voornaamste geschriften, die de 18de eeuw voortgebragt heeft. De oogst was veel ruimer, dan in de vorige, maar met uitzondering van enkele stukken heeft de

		1 Gedrukt in het tweede deel der Verhandelingen van liet Groningsche genootschap Pro excolendo jure patrio, Groningen 1778. Een herdruk van dit uitmuntende geschrift zou wenschelijk zijn. 2 Des Roches, Mem. sur la question: quels ont itt depuis Ie commencement du ?me si�cle jusqu\'au yme exclus. les limites d�s contr�es etc. dans les dix- sept prov. des Pays-Bas et de la princip. de Li�gc, in de Mim. de l\'acad. de liruxelles.



		\'17 Het eerste en derde deel bevatten bouwstoffen voor de mid- deleeuwsche geographie, dat eerste deel handelt over den bodem en de wateren, het laatste beschouwt de bewoners in de eerste eeuwen na de invoering des Christendoms. Wij her- halen hier gaarne ons gevoelen dat dit werk het beste is tot nog toe in Nederland over ^,slands aiouden staat verschenen,_tdoch eene eigenlijke geographie moet men hier niet verwachten en nog minder eene zoodanige die zich bijzonder met den toestand des lands van de zevende tot de \'vijftiende eeuw bezig houdt: de aardrijkskunde is slechts een onderdeel, den ge- heelen zedelijken en maatschappelijken toestand, het openbare en huiselijke leven der voorouders te beschrijven, dit was de taak die de geleerde schrijver op zich nam. Sedert zijn nog enkele bijdragen tot de geographie der mid- deleeuwcn geleverd; de Geer gaf in 1860 Bijdragen tot de geschiedenis en oudheden der provincie Utrecht, waarin ook de oude toestand van dit gewest beschreven en door eene kaart, naar zijne opvattingen ingerigt, opgehelderd wordt. Over den vroegeren loop des IJssels gaf Tadama eene verhandeling in den Overijsselschen Volksalmanak voor 185a en onlangs leverde Dr. Westerhoff in zijne verklaring van een oud cijnsregister der abdij Werden, rijke bijdragen voor de oude geographie der provincie Groningen. Eindelijk heeft Mr. G. de Vries in de werken der Kon. Akademie van wetenschappen ten jarc 1864 eene verhandeling in het licht gegeven over den ouden waterstaat van het zoogenaamde noorderkwartier of Holland benoorden het IJ sedert het laatst der 13" eeuw, en daarbij eene kaart gevoegd vlin den toestand des lands omstreeks 1288, die op de berigten van gelijktijdige oorkonden en plaatselijke onderzoekingen gegrond, eene vrij naauwkeurige afbeelding geeft van die streek en hare wateren in de latere middeleeuwen \'. Wanneer wij nu op die reeks van schriften terug zien, dan vinden wij er slechts ��n onder dat afzonderlijk aan ons onderwerp gewijd was, dat van Alting, alle de overigen behandelden of enkele punten of de beschouwing van het algc-

		1 Dit verklaart de schrijver zelf in de voorrede van zyn laatste deel. 1



		HOOFDSTUK I. bESCHOUWING DER NEDERLANDSCHE KUSTEN VAN DE ZEVENDE TOT AAN DE DERTIENDE EEUW.

		Weinige vraagstukken onzer vroegere geographie zijn zoo duister als dat nopens de oude gesteldheid onzer kusten; wij weten uit de ondervinding en de verhalen van vroegere tijden dat door stormen en hooge zeevlocdcn onze stranden deerlijk geteisterd, onze duinen afgenomen, geheelc eilanden wegge- spoeld en de zeegaten merkelijk verruimd zijn, dat zich van tijd tot tijd zandbanken en platen voor de stranden en in de vaarwaters hebben vastgezet en sommigen boven water geko- men en ingedijkt zijn; wij weten ook dat die platen dikwijls weder afslijten of zich verplaatsen, waardoor de geulen voor het vaarwater mede van tijd tot tijd veranderen; dit alles is ons bekend, en wij weten ook dat dit reeds voor eeuwen plaats had, maar zoeken wij naar historische berigten om de bij- zonderheden dier veranderingen op te sporen, dan vinden wij die naauwelijks voor de laatste honderd jaren van genoegzame zekerheid en naauwkeurigheid. Zelfs voor dien tijd kost het moeite te ontdekken, hoeveel onze kusten en duinen op ver- schillende plaatsen in een bepaald tijdvak zijn afgenomen, en hoeveel land weder aangeslijkt is; van vroegere tijden vindt men zeldzaam berigten van deskundigen op wetenschappelijke nasporingen gevestigd, meestal zijn het opgaven van strand- bewoners gissenderwijs opgemaakt en niet zelden met elkander in strijd, en komt men eindelijk tot de middeleeuwen, inzon- derheid tot het eerste tijdperk van de 7* tot de n^e of 13" eeuw, dan vindt men bijna niets dan de onkritische ver- halen der latere kronijken uit de i�\' eeuw, op onzuivere



		22

		Si. De Eilanden. De vraag of in dit tijdvak de thans bestaande Noordzee- eilanden reeds onze kusten omgaven, is door vroegere schrij- vers geheel verschillend beantwoord; sommigen beaamden dit, anderen evenwel meenden dat zij toen nog aan het vaste land gehecht waren, of althans alleen door ondiepten of lage landen daarvan gescheiden, die bij de ebbe droog liepen; anderen eindelijk namen wel het bestaan als eilanden van enkelen aan, * maar beschouwden de meesten alsnog ten minste bij de eb met de vaste kust vereenigd. Wij meenen echter dat dit vraag- stuk zich thans uit middelceuwsche berigten voldoende laat beantwoorden. Vooraf moeten wij opmerken, dat de oude schrijvers reeds een aantal eilanden aan deze kusten kennen, dat Plinius er o. a. drie en twintig optelt van het Promontorium Cimbricum af westwaarts , waaronder Burchana of Fabarie, bij Strabo Bvqxavtg,* bij Stephanus Byzantinus BovQz»vi,g genoemd ², dat men algemeen voor het tegenwoordige Borkum houdt, benevens Austrania of Austravia, waarschijnlijk Oostergo, en Actania. Zoo de kust toenmaals reeds met eilanden omzoomd was is er naauwlijks eenige reden te bedenken om dit voor de middeleeuwen te loochenen. Maar ook in de middeleeuwen zelf treft men eenigen als eilanden aan s, namelijk vooreerst Ameland, dat in een stuk i Plinius Hist. Nat. L. IV. C. 13 ed Sillio. �Tres et viginti inde (a promont. Cymbr.) insulae Roinanorum armis cognitae. Earum nobilissima Bur- cliaua (var. Burcana), Fabaria nostris dicta a frugis sirailitudine sponte provc- mentis; item Glessaria, a succino militiae appellata, a barbaris Austrania (var. Austerania, Atisteravia) praeterque Actania.\'\'\'\' Latere Friesche schrijvers willen dat er in hunnen rijd op Borkuin nog een toren het Boon/mis genoemd gestaan hebbe. 2 Strabo Geogr. L. VII. T. II. p. 326 ed. Siebenkees, die hier op gezag van Stephanus Byzani. Bovgxavig in den tekst heeft opgenomen. 3 Ekkehardus, Chron. univ. bij Pertz, Monum. Germ. hist. T. VIII. p. 170 op het jaar 810 � mperaior autem adhuc Aquisgrani agens � niincium accepit elassem ducentarum navium de Normannia Fresiam appulisse totasque



		*■.ptf \'lp$*



		25

		te zijn, zoodat de identiteit zeer onzeker is. De juiste ligging van dit eiland is dan niet meer uit te maken, maar eene naamsovereenkomst doet ons denken aan de Gammels of Gamles, eene bank of volgens anderen een vaarwater O. N. O. van Medemblik, waar veel oud muurwerk en andere sporen van bewoning gevonden zijn \'. Waarschijnlijk hebben toenmaals in deze omstreken nog meer kleine eilanden bestaan, gedeeltelijk bewoond, gedeel- telijk alleen tot weide voor schapen dienend, maar er zijn daarvan geene berigten overgebleven, behalve over eenige ver- dronkene dorpen, waarvan wij later zullen spreken; alleen komt hier nog in aanmerking het berigt der latere Friesche kronijken omtrent zeker eiland Grind of Grijn, thans eene zandplaat aan den uitloop van het Vlie gelegen. Voor onge- veer eene eeuw stond er nog een huis en werd er nog hooi gewonnen, vroeger was de kaas van dit eiland beroemd; in 1398 zou het nog omstreeks 200 morgen groot geweest zijn en in 1215 een stadje bevat hebben destijds door den abt van Lidlum omwald en van eene school voorzien, maar in 1287 door eenen stormvloed op weinigen huizen na, weggc- spoeld *. Dit verhaal wordt ten minste door eene oude getuigenis bevestigd, namelijk uit de levensbeschrijvingen dei- abten van Mariengaard, waar het stadje Gryn aan den mond van het Vlie vermeld wordt s. Nopens de overige thans verdwenen eilandjes Korenzand en Hcifezand heeft Dr. Wes- terhoff eenige berigten verzameld, tot wien wij verwijzen⁴. Sommigen hebben ook gemeend, dat de banken v��r de Hollandsche kust, bijzonder de zoogenoemde Haaks vroeger bewoond zouden geweest zijn en Paludanus haalt eene be- �edigde verklaring aan van eenige inwoners van Huisduinen

		1 Paludanus, bl. 164, 199. 2 Winsemius, C/iroiu van Priesl. fol. 160. Ahends en Westerhokf , Nourdzeckustcn II. 419. Ackek. Stratingh, Aluude staat I 2.67. 3 In RIatthaei /faal. T. VIII. p. 251. cd. in 8°. �Ex Gryn oppidulo ad ostiuin Flcvi fluininis." 4 AaENDS, Nuurdzcek. II. 424. De oudste melding daarvan geschiedt- in cenen brief van 1344, bij Diuessen, Muniim. Groning. I. 159.



		26

		afgelegd in 1592, dat in zeker huis.van hun dorp een balk was, die naar zij van hunne voorouders verstaan hadden, op de Haaks gewassen was, doch behalve dat dit slechts op onzekere overlevering berustte, kon die wel aldaar opgevischt zijn, zooals men nog ten tijde van Paludanus daar somtijds boomen uit den zeebodem ophaalde «, van het bestaan daar- van als een eiland vindt men in de middeleeuwen niet de minste sporen. Wij komen nu tot de Zeeuwsche eilanden; ook van dezen wordt door sommigen beweerd dat zij althans in de 8\' en 9⁰eeuw nog grootendeels aan elkander of zelfs aan den Vlaam- schen wal gehecht waren, terwijl anderen ze voor bloote schorren en banken houden. Het is echter niet moeilijk hun bestaan als bewoonde eilanden in dien tijd te bewijzen, althans ten aanzien der mecsten. De eilanden Rosenburg en Flakkee alleen zijn later opgcslijkt, van Goeree vindt men slechts latere berigten, maar het moet in den Romeinschen tijd be- woond geweest zijn blijkens de grondslagen eener oude stad in 1618 bij laagwater aan de kust ontdekt. Schouwen daarentegen wordt in eenen brief van 976 als eene afzonderlijke gouw Scaldis vermeld , ofschoon daartoe ook een gedeelte der vaste kust behoorde, maar dewijl in dien brief land vermeld wordt gelegen aan de rivier Golda, d. i. de Gouwe, kan men er niet anders dan het eiland door verstaan, en vermits deze rivier tusschen Schouwen en Duiveland stroomde, wordt daarmede tevens het bestaan van het laatste bewezen, hoewel waarschijnlijk slechts een deel van genoemde gouw uitmakend. Daarenboven werd het ten Z. bcspoeld door de Oosterschelde, die, gelijk bekend is, toen de voornaamste uitloop dezer rivier was en de scheiding tusschen Schouwen, Beveland en Walcheren uitmaakte. Van Beveland (pagus Bevelanda)* vinden wij in hetzelfde

		1 Paludanus, a. w. bl. 79, 97, 98. 2 Oorkondenb. I. n°. 52. � In eenen brief van 1156 aldaar n. 134 en bij van Mieris, Charterb.* I. 101 wordt het genoemd insitla quae yoqatur iscolden.



		28

		Z>� duinen. Over den oorsprong der zandheuvelen langs onze kusten duinen genoemd, wordt zeer verschillend geoordeeld en inzon- derheid zijn er vele schrijvers die er aan twijfelen of zij reeds ten tijde der Romeinen bestonden, daar dezen er nergens melding van maken. Hoezeer het eigenlijk niet tot ons onder- werp behoort dit te onderzoeken, willen wij hier toch op- merken dat de uitgang dunum in plaatsnamen, vooral in Gallie, dikwijls bij de oude schrijvers voorkomt. Het schijnt een oud Gallisch woord te zijn, dat berg of hoogte beteekende. Zoo merkt b. v. Strabo bij de beschrijving van Lugdumim ("Lyon) op, dat die stad aan ecne hoogte gelegen was \', en wij mee- nen dan ook dat dit woord in plaatsnamen alleen dan voorkomt, wanneer er een heuvel of berg in de nabijheid was. Vandaar is het woord in Nederland en Engeland bekend geworden en vroeger van cene hoogte in het algemeen ^a, later alleen van de zandige strandheuvelen gebruikt. Dat nu in de 7° en 8" eeuw onze zeekusten met duinen bezet waren, laat zich van zelf reeds uit den staat des lands betoogen; dezelfde oorzaken toch die nog heden op verscheidene plaatsen, zooals in Noordhol- land en elders duinen doen ontstaan, waren toen ook reeds aanwezig; wanneer het door de zee aangeworpen stuifzand een vast punt aantreft, waaraan en waarom het zich kan vastzetten, vormt zich dikwijls in weinige jaren een duin en die gelegenheid bestond toen evenzeer bij de dorpen aan het

		1 Strabo Geog;: L. IV. ed. Siebenkees II. 44. Alzo (isv 3tj tb Aoxy- Sovvov,\'�xticru�vov vn� X�tfia xttiu r>}v ov[ifloXr_li> to�¹ ie "Agagognoia- /ioi" xal rov \'Podavov, xaxkxovat, \'Pvtpa�ot. Hetzelfde zal dus ook wel van bet Lugdumim Batavorum gelden. 2 Zoo in de brieven der 8ste en 9de eeuw Lisiduna, Husidv.na. In de Vila Theoderici episc. (geschreven in de eerste helft der 11de eeuw) bij Leibnitz Rcr. Brunsv. Scriptt. I. 307, leest men : Dunum Gallica lingua montem vocari, studiosis non est incognitum." Verg. Ducange Gloss. i. v. Ook het A11- gelsaxisch heeft een woord dun, mons. Zie Lye, Dict. i. v.



		ft₉

		strand gelegen \'. Maar men heeft bovendien historische be- wijzen, dat toen onze kust van duinen omgeven was; de Frankische jaarboeken toch maken gewag van eenen stormvloed ten jare 839, die zoo geweldig was, dat de zee bijna de hoogte der duinen bereikte ^a. In onze oudste kronijken en charters wordt daarvan gezwegen; de vroegste melding ons voorgekomen is in eenen brief van 1173 ³ \'�> de duinen van Schouwen worden vermeld in 1313 (van Mieris II. 133) het dorp \'sGravezande (arena comitis\') vindt men in 1200 vermeld 4, Loosduinen komt in het Chronicon Egmond. ten jare 1186, Huisduinen aan de N. punt van Holland in het Utrechtsche register der io" eeuw voor; daarenboven worden in Noordholland reeds in de n^e eeuw een aantal dorpen ver- meld op de geest d. i. hoogen zandgrond gelegen, hetgeen aan overgestoven duinen doet denken. Met dat al is het nog twijfelachtig of de kust toen wel overal zoozeer met duinen omzoomd was als nu, want indien deze overal goed gesloten wis, terwijl de zeegaten nog naauwer waren, dan blijft het duister hoe de Oceaan telkens zulke geweldige overstroomingen kon aanrigten als die waarvan de kronijken gewagen, tenzij dat er toen sterke beroeringen der zee plaats hadden uit na- tuurkundige oorzaken te verklaren, zooals verheffing van den zeebodem door onderaardsch vuur. De natuurlijkste verklaring schijnt ons derhalve deze, dat de kust wel met duinen om- geven was, maar dat dezen nog niet zooals thans met helm beplant, onophoudelijk verstoven en weder aangroeiden, zoo-

		1 Zie dit uitvoerig betoogd bij Arends en Westerhoff II. 431�437. Acker Stratingh I. 24. Gevers, Verh. over de duinvallei; en,h\\. 16 en 150 en anderen. 1 Ann. liertin. ad a. 839 (een werk der 9de ecuwj bij Bouquet Script.Rer.Franc. VI. 201. �Die septimo Kal. Januar. die videlicet passionis B. Stephani proto- martyris, tanta inundatio contra morem inaritimorum aestuum per totam pene Frisiain occupavit ut aggeribus arenarum illic copiosis quos dunos vocitant, fere coaequaretur," 3 Kluit 1. 1. n°. 33. � Terrain tam arabilem quam pascualcra quae apud Westcnda de Testrep, ubicunque inter dunos et Isaram et mare jacet � dona- vinius." Latere voorbeelden aldaar I. 2. 140 en bij Meerman Geschied, van Willem II. D. II. n». 53. 4 Ourkondenb. I. n°. 182.



		3*

		eeuw een vierde gedeelte aan omvang verloren hebben *. Dit wordt echter door historische berigten gelogenstraft, althans ten deele. Terschelling is thans zonder de buitengronden 3 uren lang en f uur breed, en met deze 4 uren lang en 1 uur breed ^a; en nu blijkt uit eene oorkonde van 1469 dat het eiland toen op omstreeks drie uren gerekend werd ³; er is dus eer aangewonnen dan afgesleten, of zoo het land aan de cene zijde afspoelde, groeide het aan de andere weder aan. Ameland en Schiermonnikoog schijnen wel meer geleden te hebben, maar zoolang men geene echte stukken van vroegeren tijd voor den dag brengt waaruit van de voormalige uitge- strektheid blijkt, meenen wij aan de berigten der kronijkschrij- vers die zoovele fabelen verspreid hebben, slechts ten halve geloof te mogen schenken. Van Texel weet men dat daar reeds sedert de 14" eeuw herhaaldelijk land is ingedijkt ⁴; in vroeger tijden nogtans moet dit eiland zwaar geteisterd zijn, hetgeen zich ook gemakkelijk laat begrijpen , wanneer men in aanmerking neemt, dat het als het ware de uiterste hoek van Holland uitmaakt en door geweldige stroomen van alle kanten bestookt wordt. Hier melden de kronijken dan ook van uitge- strekt landverlies en noemen onderscheidene steden en dorpen op, deels op dat eiland, deels aan de vaste kust van Friesland of Noordholland gelegen, die door de golven des oceaans zouden verzwolgen zijn, b. v. de kleine steden Gronseind of Gonsein en Grebbe en de dorpen Lammoer, Grootkeins, Ter-Dorp, Linnen, Schulhorn of Schelphorn, Leeuwenhorn en Lagerdoes. Lamoor komt nog op een oude kaart voor ten W. van het Schermermeer, Grondseind zou op de hoogte van het dorp Winkel en Grebbe \| uur ten N. van Wieringen aan het Amsteldiep gelegen hebben ⁵. Dit alles berust op de berigten

		1 Arends a. w. II. 160. 2 Van der Aa, Geogr. ■woordenb. der Nederl. op h. w. 3 Miraeus, Opera diplom. III. 208. �Une Isle nomme\'e Scheutige, conte- nant trois lieues de terre ou environ." >< 4 Tegenw. Staat der Nederl. VIII. 598. Arends a w. II. 159. 5 Zie o. a. Acker Stratingii I. 266. Valcoogii, Krott. van de de Zijp bl. 24 en vooral Paludanus bl. 222, die aantoont dat ter plaatse van de



		36

		die men over de afschuring der Hollandsche kust heeft, en hoe weinig zekerheid verkrijgt men daaruit? Het zijn meest overleveringen of zulke opgaven, waaruit men den afstand tusschen de tegenwoordige en voormalige kust met geene mogelijkheid eenigzins naauwkeurig kan bepalen. Dat er som- tijds 50, 100 en meer huizen weggespoeld of door het water half vernield zijn moge waar wezen, maar dezen stonden zeker niet allen in eene lijn achter elkander, en dus kan het verdronken land even goed van het Noorden naar het Zuiden als van het Westen naar het Oosten gerekend zijn. Nog on- bepaalder en onvollediger zijn de berigten van Petten, Noord- wijk en Scheveningen, vooral ten aanzien der middeleeuwen: men kan er onmogelijk eenige vaste resultaten uit bekomen; wij moeten dus wel een ander middel opzoeken om althans eenigermate tot zekerheid te geraken, en daartoe de over- blijfselen van een vroeger tijdvak nagaan. Voornamelijk komt dan in aanmerking het zoogenoemde huis te Britten, noordwestwaarts van Katwijk, een Romeinsch gebouw waarvan de overblijfselen sedert 1520 meermalen bij laag water zigtbaar zijn geworden. Volgens Guicctardini lag het 1600 schreden van Katwijk, en volgens Orlers in zijne Beschr. van Leiden, 300 roeden van den Katwijkschen kerk- toren. Waarschijnlijk lag het niet vlak aan strand, want van dit gebouw liepen muren westwaarts naar zee, zooals o. a. Engelberts als ooggetuige verklaart ². Indien men nu aan- neemt dat het een uur van strand stond en dan het landver- lies berekent sedert den tijd dat Guicciardini schreef, dan zal men toch het strand ten tijde der Romeinen met geene mogelijkheid verder dan twee uren van het tegenwoordige kunnen brengen. Hiermede komt overeen de ligging van een ander gebouw, iets noordelijker in zee, en door de visschers gemeenlijk den ouden Caljaart, de toren van Callo of Calloostoren genoemd, een naam dien men veelal van Caligula afleidt, maar die onzes

		1 van Mieris, IV. 640. 2 Engelberts. a. w. IV. 299.



		37

		inziens veel overeenkomst met andere dorpsnamen Callo en Calantsoog (oudtijds Callinghe) toont en dan wel van Duitschen oorsprong zijn zal. Deze Calloostoren dan, welks overblijfselen eenige vademen onder water staan, lag volgens Pars �*, die het van visschers had, een uur van land; de schrijver der verhandeling over het Batavische zeestrand verhaalt echter dat hij in 1718 een oud Katwijksch zeeman gesproken had, die meer dan eens in zee zijnde, den afstand met zijn werktuig gemeten had en be- vonden dat die wel omtrent anderhalf uur van de Katwijksche kerk bedroeg. Hij zegt echter niet of dit regt westelijk of noordwestelijk was. De Romeinsche gedenkstukken bij Domburg lagen nog dig- ter aan strand; men ontdekte in 1647 en in 1705 den tempel met de Nehalenniasteenen even buiten het duin op het strand bij eene lage zee en na eene afschuring dier zandheuvelen. De geloftesteenen schijnen aanteduiden dat daar te dien tijde eene haven was. Derhalve kan het landverlies daar naauwlijks een uur gaans bedragen. Deze laatste berigten zijn daarom vooral van belang, dewijl zij aantoonen hoe overdreven de verhalen omtrent de latere afneming van het strand zijn en dit blijkt zelfs, indien men sommigen dier verhalen nader overweegt. Zoo beweert men dat te Katwijk aan Zee van 1617 tot 163a, 79 huizen weg- gespoeld waren en dat van 1710 tot 1779 twee geheele straten door den golfslag waren ondermijnd en ingestort, dat er zelfs sedert 1570 tot 1753 ruim 225 huizen waren weggespoeld, en daar er nu in 1694 maar 160 huizen stonden, maakt men daaruit op, dat sedert dien tijd wel twee geheele dorpen met hunnen grond in zee begraven liggen ^a. Maar men verzuimt op te merken, dat de zee na eenen hoogen vloed weder terugloopt en het ingenomene land weder verlaat, zoodat de vernielde woningen ten minste grootendeels op denzelfden grond worden opgetrokken en alleen zij die voor nieuwe on-

		i Pars, Katwijksche Oudh. bl. 102. 2 Beschr. van het Bat. Zeestr. bl. 52. Arends, II. 115.



		38

		heilen vreezen, hunne huizen verder landwaarts in plaatsen, en het bewijs hiervoor is, dat de kerk, schoon oud, nog altijd in het dorp staat, hoewel digt bij strand, daar die anders reeds een geheel eind zeewaarts in had moeten liggen. Men kan op die verhalen de beschrijvirg toepassen, door Virgilius van de faam gegeven: Mobilitate viget vircsque acquirit eundo, Tam ficti pravique tenax quam nuncia veri. Zien wij nu of uit de verzamelde bijzonderheden van vroegeren en lateren tijd een besluit kan opgemaakt worden aangaande den toestand onzer kusten in de 9" of io^e eeuw, om althans ten naaste bij het verlies sedert dien tijd geleden, te begrooten. Wij hebben gezien dat de overblijfsels van verzwolgen Ro- meinsche monumenten ons aanleiding geven om te besluiten dat in dien tijd het strand zich op het ruimst genomen, niet meer dan twee uren verder westwaarts uitstrekte dan thans; de verst verwijderde bouwvallen liggen 11 uur of misschien minder van het tegenwoordige strand af, en verder in zee ontmoet men geene de minste sporen meer van vroegere be- woning, sommigen evenwel dier Romeinsche overblijfselen liggen digter bij den wal, met name op het eiland Walcheren en ook de zoogenoemde oude wereld bij Goeree. Overblijfsels uit den Christelijken tijd, van kerken en kloosters namelijk, zijn nog niet eens zoo ver gevonden en wat de kronijken daarvan ook verhalen, de bouwvallen van kerken en kerk- hoven die bij lage zee zigtbaar werden, lagen allen digt bij strand. Het is twijfelachtig of de Zeeuwsche heiligdommen bij Dom- burg in de 8^e of o^e eeuw bij de bekeering des volks tot het Christendom, reeds verzwolgen waren of niet; het laatste zou men mogen opmaken uit het verschijnsel dat de godenbeelden veelal verminkt en inzonderheid de hoofden afgeslagen zijn, zooals dit de gewoonte was der eerste zendelingen; het eerste vermoedt men omdat de Romeinsche munten bij de Nehalen-



		39

		niasteenen gevonden, van Vitellius tot op Tetricus gaan, d. i. van den jare 69 tot 273, en dat ook de bij eene andere gelegenheid bij Domburg gevondene munten insgelijks bij Te- tricjs ophouden. Daar men echter tevens in dien omtrek Angelsaxische en Karolingsche munten tot op het jaar 877 gevonden heeft, komt ons het eerste gevoelen nog het waar- schijnlijkste voor, en is dit het geval, dan zal men hier de afschuring van het strand sedert de 8^e eeuw op niet veel meer dan een uur gaans kunnen rekenen. Stelt men nu daartegen- over het sedert dien tijd aangeworpene en ingedijkte land, dan heeft het gevoelen van Dresselhuis groote waarschijn- lijkheid, dat Zeeland nimmer meer waarlijk bewoonbaar land heeft bezeten dan thans . Tusschen Schouwen en de vaste kust van Zuid-Holland zijn thans eenige aanzienlijke eilanden, die grootcndeels later aangeslijkt en ingepolderd zijn, zooals het eiland Rosenburg en een goed gedeelte van Overflakkee en van het daarmede thans vereenigde Gocdereede of Goeree. Ten tijde der Ro- meinen werd de Hollandsche kust daar door de Maas met een gapenden muil afgeschuurd, die allengs verzandde en opslijkte en zoo gelegenheid gaf tot nieuwe bedijkingen. Er heeft daar echter van ouds eene streek vast land of een eiland bestaan, waarvan misschien het eiland Wcstvoorn of Goeree een over- blijfsel is, want aan den N. hoek der Oostduinen beneden den ingang van de haven der stad Goeree heeft men in 1618 bij de afspoeling van het zeewater* de overblijfselen eener oude stad ontdekt met een aantal straten en pleinen en vele Ro- meinsche oudheden, maar zooveel men weet geene middel- eeuwschen. Allerlei gissingen zijn daaromtrent gemaakt, doch de zaak is duister gebleven ^a. Bovendien moet hier in de middeleeuwen de koopstad Wit- lam of Witland gelegen hebben, die ten jare 837 door de Noormannen geheel verwoest is, zoodat men zelfs hare juiste

		1 Dresselhuis, de Prov. Zeeland, bl. 5. 2 Zie dit alles uitvoerig bij Boers, Beschr. van het eiland Goedereede en Overflakkee. Sommelsdijk 1843. bl. 63.



		₄o

		ligging niet kent en alleen gissen kan dat zij aan de Widele, een water dat in de Maas liep, gelegen zal hebben \'. In allen gevalle blijkt hieruit dat ook in de 9" eeuw hier nog vast land was en de heeren van Voorn komen dan ook reeds in het begin der 12" eeuw voor. Gebrek aan oude bescheiden verhindert echter van \'s lands ouden toestand bijzonderheden op te geven, alleen dit weten wij, dat in de n\' eeuw de mond der Maas bij Vlaardingen nog als een zeearm (fretum) beschreven wordt, en dat de zoogenaamde hoek van Holland toen nog niet bestond ². ..^ Wij komen nu aan de Hollandsche kust. Hier hebben wij gezien dat het huis te Britten bij Katwijk 300 roeden van den Katwijkschen toren, Calloostoren een uur van daar ver- wijderd was, zoodat men het strand in den Romeinschen tijd ruim genomen niet meer dan twee uren westwaarts stellen kan; neemt men nu in aanmerking het latere land verlies, dan zal men het strand in de 8^e of 9" eeuw hoogstens 1 uur westwaarts kunnen plaatsen en misschien is dit nog te ruim gerekend. Hetzelfde zal men ook van Noordwijk, Zandvoort en andere zeedorpen kunnen beweren, doch het schijnt dat naar mate men noordelijker komt ook de afslijting sterker geweest is, zoodat die ter hoogte van Huisduinen misschien wel twee uren mag bedragen en dus de Haaks mede insluit. Daarente- gen is het de vraag of achter het strand niet een wad of al- thans laag land was dat dikwijls overstroomde, niet enkel door den oceaan, maar ook door de binnenlandsche meren en kustrivieren, wier vrije uit watering toen dikwijls gestremd was. Wij vinden dan ook reeds in de 1 i^e en 11\' eeuw in dien omtrek groote wadden vermeld, zoo als de Richara en Occenvorth. Zulke lage plaatsen kunnen door het zeewater in vervolg van

		1 Kluit, Hist. Crit. I. 2. 106. 2 Zie dit naauwkeurig aangeteekend op de kaart van den landmcter Rolstra in den Tegetiw. staat der Nederl. VII. 348. Ook blijkt daaruit dat liet strand tusschen Terheidc en den Nieuwlandschen polder van 1606 tot 1748 ongeveer 200 Rijnl. roeden afgeschuurd is.



		4T tijd nog verder uitgehold zijn en daardoor de Haaks van den vasten wal gescheiden en eindelijk zelve verzwolgen. Zoo zijn wij dan door dit onderzoek tot een resultaat ge- komen, dat ten minste op eenige bepaalde gegevens rust en merkelijk van de algemeene meening afwijkt. Intusschen is de uitkomst nog zeer onvoldoende wegens de hoogst gebrekkige berigten uit vroegere tijden, daar het meeste wat men daar- over aangeteekend vindt blijken draagt van onjuistheid en somtijds zelfs van geheel verkeerde voorstelling. Bovendien kan men uit het gebeurde in de laatste vijftig of honderd jaren nier. besluiten tot hetgeen in vroegere eeuwen gebeurd is. Het dijkwezen, de veranderde loop der rivieren, de ophoo- ping van duinen en andere oorzaken hebben daarop eenen invloed uitgeoefend, die niet bestond in de eerste Frankische tijden en daarentegen waren er toen aanleidingen tot afspoe- ling en overstrooming aanwezig, die in lateren tijd niet meer voorkomen. Zoolang wij dus geene nieuwe bronnen kunnen opdelven of uit geologische en andere nasporingen betere ge- gevens erlangen, zal men zich met eene zekere mate van waarschijnlijkheid moeten vergenoegen. Men mag echter op betere inlichtingen hopen, wanneer de Regering zich deze zaak eenmaal aantrekke en door deskundigen peilingen aan de kusten, een geologisch onderzoek van den zeeboezem en een onder- zoek naar de verzwolgene overblijfselen uit vroegere eeuwen laat bewerkstelligen, dan zal misschien de gesteldheid der kusten in verschillende tijdvakken zich geheel ophelderen of ten minste zal men daaromtrent beter ingelicht worden, dan thans het geval is.



		43

		heette ook de landstreek, door haar bespo�ld, Emisgoa, Emisgo _fwaarvoor men in latere Latijnsche schriften Emesgonia schreef. . Van den loop der rivier in die tijden, kenbaar uit de mei- ding van plaatsen aan hare oevers gelegen, vind ik in gelijk- tijdige sehriften geen nader bescheid; alleen weet men, dat zij v��r de vorming van den Dollart, door de stormvloeden van 1277 ontstaan, onmiddellijk langs Emden liep en met een\' matigen mond in zee stroomde ². Fivil, fual, wier naam alleen blijkt uit de melding van het landschap, in een en brief van 1057, pagus Fivilga,* in andere van 970 Fomelgo of Fivilgo, van 966 Fualgo, van 1129 Fivelgo 3 geheeten. Deze rivier schijnt reeds zeer vroeg digtgeslijkt te zijn, want de kronijkschrijver Menco in de 13" eeuw maakt daarvan reeds gewag⁴. Zij schijnt ten westen van Wittewierum naar Westeremden geloopen en zich in de Eems gestort te hebben ^s. Hunesa (?), de Hunse, alleen bekend uit de melding van

		betrekking heeft. Verg. verder de uitmuntende Verh. van Halsema, over den staat en regeringsvorm der Ommelanden, in de werken van het Genootschap Pro excol. jure patrio, II. 14. 1 Oork. van 1062: �Comitatum in pagis Emisgoa (var. Emisga"), Westfala et Angeri situm." � Registr. Sarrachonis (.11e eeuw) bij Falcke, Cod trad. Corb. No. 607; �in Emisgo.\'" Adamus Bremensis Hist. EccL, L. IV, c. 6: � Tertius erat comitatus in Fresia, nostrae (Bremensi) parochiae vicinus, qui dicitur Emisgoe" Oork. van 788: �Eddenriad paludem Emisgoe et Ostergoe distenninantem." Zie alle deze en nog andere plaatsen bijgebragt in het werkje van Ledebur, die f�nf m�nst. Gauen und die sieben Seelande Frieslands Berlin 1836, bl. 27 en 79. 2 Adamus Bremensis, 1. I. c. 2: �Quartum ex magnis Saxoniae fluminibus est Emisa, qui Westvalos a reliquis illius provinciae dirimit populis. Isque oritur in saltu Padarburnensi, currit autem per mcdios Fresonum terminos in Oceanum Britannicum." 3 Zie deze oorkonden, wier tekst zeer bedorven is, o. a. bij Bondam , I. No. 54, 59. II. 30; Lacomblet, Urkundenb. des Niederrheins, I. No. 112, 127, 306. Over de latere geschiedenis van dien stroom verg. men het werk van Acker Stratingh, Aloude staat en geschiedenis des Vaderl., deel I. bl. 315 volgg. 4 Menconis Chron. in Matthaei Anal. II. 133. 5 Zie Acksr Stratingh, I. 315 volgg.



		44

		de gouw Hunesco, Hunergo, in de zoo even aangehaalde brie- ven, en in een anderen van 1057 Hunesga¹, elders Hunergewe of Hunesgewe ³, ook Hunusga genoemd. Deze rivier die in Drenthe ontspringt, stroomde van daar naar het Zuidlaarder meer en verder door het Goregt en langs Oevelgunne voorbij het kasteel Groenenberg oostelijk om Gro- ningen heen, maakte de grensscheiding tusschen die stad en de gouwen Hunusga en het Goregt, en liep vervolgens langs Wierum naar zee ^s. Laubachi, de Lauwers. Deze rivier, die almede als zoo- danig oudtijds tot grensscheiding diende, treft men het eerst in de bekende Lex Frisionum aan, die mijns inziens tot het laatst der 8" eeuw behoort ⁴, alsmede in het leven van den H. Gregorius, door Altfridus (een werk der 9\' eeuw), waar vermeld wordt, dat de rivier Lagbeki ^ ten tijde van Pippijn de grensscheiding uitmaakte tusschen de Christelijke en heidensche Friezen ⁵. De naam beteekent woudbeek en toont dus aan, dat de stroom oorspronkelijk slechts klein was, en dat de hooge veenen, waaruit die ontspringt, ofwel de streek, door welke hij heenvloeit, oudtijds boschrijk moeten geweest zijn. In schriften der 9" eeuw is de naam Labeki flumen of Loveke fluvius ⁶, zoodat het toen tot eene rivier

		1 Acta S. Ludg., bij Lkibnitz, Scriptt. rer. Brunsv., I. 90. 2 Schannat, Corp. trad. Fuld.. p. 315. Verg. verder Lede uur, t. a. pi. bl. 17. en Acker Stratingh, bl. 290. Of deze naam van de Huni afstamt, die Beda hier ergens schijnt te plaatsen, blijft onzeker. 3 Volgens de nasporing van Acker Stratingh, I. 293, wiens locale kennis wij volkomen vertrouwen. Uit oude bescheiden brengt hij geene berigten daar- over by. 4. Lex Fris. t. 1, 8, 10, 21. Over de beteekenis laos, loe of lo, zie het door my aangeteekende hierachter. 5 Ludgeri Vita S. Gregorii Episc. Traject. C. 2 in de Acta SS. Boll. 25 Aug. �Gregorius, Trajectum antiquam civitatem et vicum famosum Dorstad cum illa inradiavit parte Fresoniae, quae tune temporis Christianitatis noinine censebatur; id est usque in ripam occidentalem fluminis quod dicitur Lagbeki, ubi confinium erat Christianorum Fresonum ac Paganorum cunctis diebus Pip- pini regis." 6 Altfridi Vita S. Ludg., b\\j Pertz, Monum. Germ. hist., t. II. 410, en Anskarii Vita S. Willehadi, ib., t. II. 380.

		�



		45

		schijnt te zijn aangewassen, waardoor allengs de oorspronke- lijke beteekenis van den naam zal vergeten geraakt en in Lavica of Lavece, bij de kronijkschrijvers der 13" eeuw veranderd zijn , waaruit dan eindelijk de tegenwoordige naam Lauw er s,* en ook Lauwerzee voor haren boezem, voortgekomen is. Daar deze rivier van ouds een grensstroom was, laat zich haar loop uit de scheiding der landschappen Oostergo en Hug- merchi of Humsterland bepalen, waarvan ook de Vita S. Wll- lehadi een bewijs oplevert, verhalende dat deze geloofsprediker, van Dokkum komende, de rivier Loveke overtrok naar de plaats Humarcha genaamd ^a. Burdine, het Boerdiep, de Middelzee. Deze stroom, reeds vroeg vermeld, komt almede als grens tusschen twee gouwen voor. De eerste melding daarvan treft men aan in de 6\' eeuw bij den dichter Venantius Fortunatus, die het eene kron- kelende rivier noemt: Quae tibi sit virtus cum prosperitate superna Saxonis et Dani gens cito victa, probat. Bordaa qua fluvius sinuoso gurgite currit Hic ad versa acies, te duce, caesa ruit ³. want men zal toch door Bordaa wel niet de eerst later bekende Bornisse willen verstaan. Meer onzeker is het, of dit water ook aangeduid wordt in de aardrijksbeschrijving van den zoogenoemden Anonymus (of Guido) Ra vennas, een werk dat door sommigen aan de 9% door anderen en, naar het mij toeschijnt, met veel waarschijn- lijkheid aan de 7\' eeuw toegeschreven wordt. ⁴ Deze schrijver dan verhaalt, dat Friesland slechts twee steden bezit, Bor- donchar en Nocdac, en dat er een stroom, wiens naam echter

		1 Zie Acker Stratingh, I. bl. 286. 2 Pertz, II. 380: �Inde procedens transivit fluvium Loveke, venitque ad locuin, qui dicitur Humarcha." 3 Carm. ad Lupum Campaniae ducetn. 4 Zie de inleiding van Porcheron v��r zijne uitgave.



		₄6

		ongelukkig in den tekst ontbreekt, midden door het land vloeit \'. Indien men dien overigens onbekenden naam in Bordonchorn mogt veranderen, dan liet zich gissen, dat hier eene stad bedoeld werd, oudtijds aan den ingang, hoek of hom der Bordine gelegen ^a. Duidelijker opgaven leveren ons echter de Frankische Anna- listen en de levensbeschrijving van Bonifacius op. De kronijk van Fredegarius op het jaar 734 en de Annaks Metenses op het jaar 736, verhalen namelijk, dat Karel Martel met eene vloot aan de eilanden Wistriamchi en Wastrachia f^Wester- en Oostergo) aangekomen, zijn leger aan de rivier Bordo of Bordine nedersloeg en eene overwinning over den Frieschen veldheer of hertog Poppo bevocht⁸, en Willibald, in het leven van Bonifacius, meldt uitdrukkelijk, dat die stroom de grensscheiding tusschen Oostergo en Westergo uitmaakte ", hetgeen volkomen overeenstemt met eene verklaring der abten van Oostergo, in 1297 afgegeven, dat het landschap Westergo door de zee Bordena en door eene bijzondere jurisdictie van hen gescheiden was ^s. Het schijnt dus uit deze uitdrukking 1 L. IV. p. 181 edit. land. �Juxta Oceanum ponitur patria, quae dicitur Frigonum, quae juxta litus Occeani conjungitur cum suprascripta, quam nomi- navimus Saxoniam, � audaces homines eandem Frigonum patriam proferre asserunt, et in nullo inodo civitates in eandem Frigonum patriam fuisse legimus, exceptis duobus, quae antiquitus leguntur Rordonchar et Nocdac. Sed et trans- sire per eandem patriam legimus fluvium qui dicitur . . ." 2 In eenen brief van 1338, bij Driessen No. 44, p. 135, komt een deken- schap van Bord ego voor, in andere aldaar aangehaalde stukken Bornego, Boren- dego en Bordengo genoemd, welks ligging dien geleerde onbekend bleef, maar dat hij, met Alting, 1. 1. i. v, Bornego, van Bordine afleidt. Zie zijne aant. (n~) aldaar. Deze laatste zoekt het omstreeks Oldeboorne. 3 Fredegarii Chron. c. 109; Ann. Met. ad. a. 736, bij Pertz, 1. 1. I. 326: �Altumque mare ingressus, (Karolus) navium copia adunata, ad Wistriamchi et Wastrachia insulas pervenit. Super Bordinem (Fredeg. super Burdine\') vero castra ponens, Poponem gentilem ducem eorum interfecit exercitumque prostravit." 4 Willibaldi Vita S. Boni f. ad. a. 755, bij Pertz, 1. 1. II. 350: �Secus ripam fluminis quod dicitur Bordne, quod est in confinibus eorum qui rustica dicuntur lingua Oster- et Westera�che." 5 Schwarzenberg, Charterb., I. 130: �BH de Westergo, quorum terra per mare quod Bordena vocatur et per specialem jurisdictionem a terra nostra dis- tincta est."



		I

		47 te blijken, dat in de 13* eeuw het bed van dien stroom mer- kelijk wijder geworden was, of de mond de uitgestrektheid van eenen zeeboezem verkregen had, en dat derhalve sedert dien tijd allengs de latere benaming Middelzee in zwang zal gekomen zijn , althans dit is de eerste maal, zooveel ik weet, dat op dien stroom de naam zee toegepast wordt. Het schijnt voorts nog van elders te blijken, dat oudtijds de mond tus- schen de eilanden Terschelling en Ameland in lag, even als het op de kaart in het werk van Acker Stratingh wordt voorgesteld, want in de Traditiones Fuldenses,* die, voor zooveel Friesland aangaat, mijns oordeels, tot het einde der 8" eeuw behooren, wordt het eiland Ameland (dat dus toen reeds van den vasten wal gescheiden was) uitdrukkelijk tot Oostergo gerekend ». Sommigen meenen ook, dat Friesland in dien tijd hetzij door de Burdine hetzij door eene andere rivier geheel in twee deelen gescheiden werd, zoodat die rivier met de Zuiderzee gemeenschap had. Brouwer en Eekhoff hebben daarvoor echter in de plaatselijke gesteldheid geen bewijs ontdekt. Uit de aangehaalde oorkonden blijkt dit evenmin genoegzaam. Wel noemt Fredegarius Oostergo en Westergo eilanden, wel zegt de anonymus Ravennas, dat er eene rivier het land doorloopt (transit), en de Zevenwolden die in dien tijd on- vermeld blijven, schijnen deels tot Oostergo, deels tot Wes- tergo behoord te hebben, welke beiden door de Burdine gescheiden werden, doch wij zien Karel Martel buiten om zeilen om op de Burdine te komen, hetgeen onnoodig was, indien hij over de Zuiderzee in die rivier geraken kon. Het komt ons dus waarschijnlijker voor, dat de Burdine geene gemeenschap met de Zuiderzee had.

		1 Verg. hiermede het werkje van Brouwer en Eekhoff, Nasp. betr. de gesch. der voorm. Middelzee, bl. 50 volgg. en Acker Stratingh, t. a. pi. bl. 276. 2 Oorkondenb. v. Holt. I. No. 9, § 21. �In pago Ostrahe in his quinque villis, id est in Sibinwerde, in Binthem (Beintum), in Fatruwerde (Ferwerd), in insula quae dicitur Ambla, et in villa Tunuwerde" (Tennaard). Verg. ook hiervoor bl. 23.



		48

		Fli, de Vliestroom. De oudst bekende en vermaardste van Frieslands stroomen, reeds ten tijde der Romeinen Flevus ge- noemd, en die in de oudste landswetten eene voorname grens- scheiding uitmaakte. De Lex Frisionum toch onderscheidt het volk in Oost- en Westfriezen, naar gelang zij aan den eenen of anderen kant van het Fli of Flehi wonen \' , en deze onder- scheiding was toen algemeen bekend; zoo gewagen ook de Annales Fuldemes van de Frisiones, qui vocantur Occidentales =, en Medemblik wordt in eene oorkonde van 1118 gezegd te liggen in Occidentali Fresia *. Het is ook merkwaardig, dat het Hunsingo�r landregt van 1252 als een van Karel den Groote bedongen voorregt opgeeft, dat de Friezen geene heirvaart verder behoefden te volgen, dan oostwaarts tot de Wezer en westwaarts tot het Vlie, ofschoon die vorst eerst bepaald had dat zij tot het Cincval zouden trekken 4, waar- uit blijkt, dat er reeds vroeg eene aanmerkelijke afscheiding tusschen beide landschappen geweest is, waarschijnlijk aan het bestaan van eenen breeden stroom tusschen beiden toe te schrijven, niet aan den invloed der Hollandsche graven, die zich eerst in den loop der 13° eeuw in geheel Westfriesland vestigde. In dien zin schijnt men almede de rijks verdeeling van het jaar 870 te moeten verstaan, waarbij Lodewijk de Duitscher twee deelen van Friesland, Karel de Kale het derde deel verkreeg s, zoodat de Vliestroom de scheiding tusschen beider gebied zal uitgemaakt hebben. Ondanks deze belangrijkheid vindt men, buiten de aange- haakte plaatsen, in de schriften van voor de 12" eeuw van

		1 Lex Fris., addit. sap. t. 3. § 53: �Apud occidentales Fresones inter Flehi et Sincfalam." T. I. § 4: �Inter Laubachi et Wisaram et cis Fli." 2 Ann. Fuld. ad. a. 876, bij Pertz, I. 389. 3 Oorkondenh. van Holl. I. No. 104. 4 Hunsingo�r landr. Petitio 10: Thet is thiu tiande kest, thet Fresan ni thuren nene hereferd firra fara, sa aster tore Wisere and wester t� tha Fli � tha bed thi kenenk Kerl thet hia firra tha hereferd fore aster til Hiddeseckere ande wester til Cincfallum, tha bihelden hit tha liude wither thene keneng thet hia nene hereferd firra fara ne thorste sa aster til there Wisere and wester to tha Fli.\' 5 Hincmari Rem. Annales, bjj Pertz, 1. 1. I. 489�490.



		49

		onzen stroom schier in het geheel geene melding, althans geene zoodanige, waaruit men zijnen toenmaligen loop eeniger- mate bepalen kan, wel gewaagt nog Altfridus, een schrijver der o" eeuw, in het leven van den H. Ludger, van fluvius Fleo, maar zonder eenige nadere bijzonderheden daarvan mede te deelen. * Dat echter de stroom tusschen Stavoren en Enkhuizen zijn bed gehad heeft is buiten twijfel. Al spraken daarvoor noch de getuigenissen der kronijken ^a, noch de tegenwoordige ge- steldheid der zee�ngte, een krachtig bewijs vindt men in het verschil der oude landswetten, die, ofschoon in beide land- streken oorspronkelijk Friesch, gelijk de beregting van ouds met azigen aanduidt, toch onderling merkelijk verschilden, zoo dat de Friesche landregten, in al de gouwen tusschen het Vlie en de Wezer meer of min op gelijke leest geschoeid, nimmer zuidwaarts van het Vlie gegolden hebben; met uit- zondering der Lex Frisionum in den vroegeren tijd. Den verderen loop des Vliestrooms tot in zee hebben wij boven (bl. 33) reeds met tamelijke zekerheid aangewezen. Deze verdeelde zich namelijk ter hoogte van de Gammels in twee armen die te zamen het tegenwoordige Breezand (mis- schien vroeger het eiland Ganc) omsloten; de oostelijke arm den naam behoudende liep langs de Friesche, de westelijke, Texelstroom genoemd, langs de oostelijke kust van dat eiland, totdat beiden noordwaarts van het Breezand weder vereenigd tusschen Texel of het tegenwoordige Vlieland en Terschelling zich met eenen tamelijk wijden mond in zee wierpen. Dat echter die stroom ook nog later zoowel tusschen Stavoren en Enkhuizen als meer zeewaarts wijder geworden is, blijkt ge- noegzaam uit oude stukken, zooals wij reeds vroeger opgemerkt hebben. Vooral schijnt bij Enkhuizen veel land weggespoeld te zijn.

		1 B\\j Pertz, 1. i. II. 404 sqq. 2 Annales Hildesh. ad a. 991, bij Pertz, V. 68j �Piratae etiam Staverun depredando vastaverunt, aliaque in litore loca perdiderunt." Stavoren behoorde dus mede tot de kustplaatsen.

		4



		5°

		Het Marsdiep. Dit water, dat thans Texel van West- friesland scheidt, wordt almede door sommigen voor eene later ontstane doorvaart gehouden. Zoo beweerde vroeger Acker Stratingh, dat men het niet als eene natuurlijke uitwatering, maar als eene later doorgebrokene opening moest beschouwen . De oude berigten schijnen evenwel het tegendeel aan te toonen. In eene oorkonde van 1303 van de schepenen van Stavoren afkomstig, wordt het reeds eene haven* geheeten ^a, en ik vind dienzelfden naam reeds in de Traditiones Fuldenses op het einde der 8^e eeuw. Daarin toch schenkt zekere Gerwic uit Friesland eenig land gelegen aan den stroom Maresdeop ³. Het blijkt daaruit, dat die stroom reeds toen Texel van den vasten wal scheidde, en dat dus in de bekende lijst der Utrechtsche kerk- goederen uit de io^e eeuw dat tegenwoordige eiland teregt insula genoemd wordt, zoodat de uitlegging van Paludanus, die daardoor slechts een uiterweerd verstaan wil, blijkt ongegrond te zijn 4. Het laat zich overigens uit diezelfde Fuldasche schen- kingen bewijzen, dat Texel toen nog veel uitgestrekter was dan later, maar grootendeels uit moergronden bestond, en dat de grenzen zich ook over den vasten wal van Westfriesland uitstrekten, iets dat evenmin verwonderen moet als dat Ameland tot Oostergo of Urk tot Salon behoorde. Doch wij kunnen ons thans niet hiermede ophouden en sparen dit onderzoek tot dat wij over de oude grenzen der gouwen handelen. Wij moeten daarentegen nog een\' anderen stroomnaam beschouwen, in diezelfde Traditiones Fuldenses voorkomende als in onze streken gelegen. Daarbij wordt namelijk land geschonken, gelegen ten zuiden van den vloed Mardunga^ tot aan de grens van de villa Hindahlop (Hinlopen) s. Geen der Friesche aardrijksbeschrijvers

		1 Acker Stratingh, t. a. pi. bl. 268 en 272. 2 Schwarzenberg, Charterboek, I. 134: �Juxta portum dictum Marsdijp." 3 Oorkondenb. I. No. 9, § 106. «Ego Gerwic de Fresia trado S. Bonifacio terratn juris mei juxta fluvium Maresdeop." 4 Paludanus, Oudli. en Natuurk. Verhand., st. I. bl. 47. 5 Oorkondenb. I. n°. 9, § 59. �Albrih de Fresia tradidit S. Bonifacio quic- quid hahuit in australi parte flurninis quod dicitur Mardunga, usque ad terminum villae Hindahlop."



		51

		maakt, zoover mij bekend is, van die rivier eenig gewag, en in geen der door mij geraadpleegde charters vond ik die ver- meld. Het is mij onbewust, of soms van het dorp Nye Mardum in Zevenwolden oudtijds een water van dien naam naar Hinlopen kan gestroomd hebben. Voor eensluidend met het Marsdiep durf ik het niet houden. Almeri. Thans komen wij aan de belangrijke waterplas, nu algemeen de Zuiderzee genoemd, een naam zeker van Fries- land uitgegaan, ten welks aanzien die plas zuidwaarts ligt. De oude naam, algemeen in de middeleeuwen bekend, was lacus Almari, Almeri. Over het ontstaan en de vroegere uitgestrekt- heid van dit water loopen de gevoelens zeer uit een, en wanneer men al de overleveringen en meeningen, deels op aannemelijke gronden gevestigd, wilde volgen, zou bijna de geheele plas voor eenige eeuwen land geweest en met dorpen, kasteelen, bosschen en wegen bezet geweest zijn. Zoo spreekt Racer van eene overlevering, dat Urk vroeger geen eiland geweest was, en dat er vandaar eene straat naar Vollenhove zou geloopen hebben, door de schippers met hunne boomen nog duidelijk gevoeld \'. Brumanus, die in 17\' eeuw schreef, verhaalt, dat er ten tijde zijner ouders Qparentum nostrorum memoria) tusschen Urk en Friesland in zee nog eiken- en sparrenbosschen gezien werden³. Scheltema wil, dat oudtijds ten oosten en ten zuiden van Enkhuizen alles land was tot aan Urk toe, even als ten noorden van die plaats, ja dat misschien Gooiland aan Gaasterland gehecht was 3. Van Asch van Wijck rekent de eilanden Urk en Schokland tot Eemland⁴, en Dr. Ottema confisqueert mede het grootste gedeelte der Zuiderzee � om van anderen te zwijgen. � Zien wij nu echter, wat de oorkonden ons mededeelen. Men is het daaromtrent algemeen eens, dat in die streken van ouds een meer bestaan heeft, reeds bij de Romeinen bekend

		1 Racer , Overrijss. Gedenkst., II. 79. 2 Dumbar, Analecta, II. 206. 3 Scheltema, Proeve eener geschiedenis van de Zuiderzee, in ziin Men- gelw., VI. 2. 4 Proeve over den ouden loop van de Eem, bl. 37.