»»"*.«. ^_.-:

i�\' BIBLIOTHECA )^r1

EEN VRIEND BUITEN PARIJS,

(LETTRES PEOVINCIALES.) -/^f 0

UIT HET FRA.NSCH

Dr. A. W. BRONSVELD.

MET EENE HISTORISCHE INLEIDING.

UTRECHT,
C. VAN BENT�M.

GEDRfKT, BIJ G. A. VAN" HOFTEN, TE UTRECHT.

IETS OVER PASCAL\'S BRIEVEN

EEN VRIEND BUITEN PARIJS.

Veel opspraak en opschudding verwekte de beschuldiging in 1655
ingebracht tegen den Heer Arnauld bij de theologische faculteit te
Parijs. Den vijanden van Port-Royal, den leden van de orde der
Jezu�eten en hun aanhang was geen middel te gering om een ongunstig
vonnis te verkrijgen. Velen waren verkeerd ingelicht, en niet weinigen
tastten in volslagen donker omtrent een zaak, die door iedereen be-
sproken werd. Niet ieder had de noodige kennis van de godgeleerd-
beid om de bedoeling van de aanklacht, de redeneeringen van den
beklaagde te volgen en te vatten � en daarom was een klare, popu-
laire uiteenzetting van \'t geschil iets, waarnaar velen verlangden.
Sten gevoelde, dat de Jezu�eten een onzedelyk spel speelden, dat
bun beschuldiging ongegrond, dat de leer der kerk door Arnauld
niet aangerand was � maar wie was de man, die dat eens duidelijk
en nadrukkelijk in \'t licht zou stellen ? In een samenkomst van vrien-

IETS OVER PASCAL\'S BRIEVEN.

den werd Arnauld zelf daartoe aangezocht. Hy voldeed aan hun
verlangen; stelde een degelijk stuk op � maar toen hij \'t aan zijn
vrienden had voorgelezen, bemerkte hij zelf wel, dat het hun goed-
keuring niet wegdroeg. Op eenmaal wendt hij zich tot Pascal, die
ook tegenwoordig was, en zegt: �Gij zijt nog jong � gij moest iets
doen!" Pascal, die toen nog weinig geschreven had, beloofde, dat
hy zou trachten een schets te maken � maar hij stelde een brief,
dien hij aan den kring van de vrienden voorlas, en allen stemden
met het oordeel van Arnauld in: DU is uitstekend, dit zal gelezen
worden; dit moeten wij drukken. Deze brief is gedateerd 23 Januari
1656, en de eerste der Provinciales.

Met gretigheid werd hij ontvangen, ieder las hem, en ieder door-
zag nu ook de logen van Arnauld\'s vijanden. Toen hij toch veroor-
deeld werd, vervaardigde Pascal den tweeden, derden en vierden
brief, die met nog grooter toejuiching ontvangen werden, want ieder
was opgetogen over den weergaloozen stijl, over de na�eviteit, de
ironie, de bondigheid van redeneering.

Aan \'t slot van den vierden brief beloofde hij, dat hij nog iets
zou zeggen over de zedeleer der Jezuieten, ofschoon hij zijn plan,
om over de leer der genade nog verder te handelen, niet opgaf.
Maar inmiddels maakte hy\' kennis met Escobar en andere casu�sten,
en weldra kende zijn verontwaardiging geen grenzen. Het werd zijn
begeerte deze onzedelijke stellingen voor goed te brandmerken. Niet
meer zoo snel als de vier eerste volgden nu de brieven elkander
op � de stof, die hy te verwerken had, was zoo uitgebreid en
vereischte groote kunstvaardigheid bij het schiften en ordenen. ��n
brief vorderde vaak een arbeid van twintig volle dagen. Het karakter

IETS OVER PASCAL\'S BKIEVEN.

van den goeden pater jezu�et moest worden volgehouden even als
zijn eigen karakter, waarin hij optrad. Tot den dertienden brief
houdt hij zich met de zedeleer der Jezu�ten bezig.

De naam, waaronder de brieven eerst bekend waren, was die van
Petites Lettres � en \'t duurde eenigen tijd eer men wist, wie ze
schreef. Pascal stelde ze samen in een herberg te Parijs tegenover
het Jezu�eten-collegie. Ook zijn zwager P�rier kwam daar zijn intrek
nemen. De provinciaal aan wien deze brieven geadresseerd waren,
zal, naar sommigen beweren, P�rier zijn geweest.

Vruchteloos zochten de Jezu�eten naar een geschikten pleitbezorger;
hun onbekende vijand, dit gevoelden zij, had hen diep gewond en
hy ging nog altijd voor met hen rechtstreeks of in hun pater Annat,
aan wien de twee laatste brieven gericht zijn, te bestrijden.

De twaalf eerste brieven werden aangeboden aan de koningin van
Zweden, die toen te Parijs was, en ze met vreugde aannam.

Pascal, die den naam van de Montalte had aangenomen, zag de
gretigheid, waarmee zijn brieven ontvangen werden, steeds toenemen.
Van den zeventienden werden er aanstonds meer dan tien duizend
gevraagd. Men weet niet zeker, wie ze drukte. Sommigen noemen
Pierre Ie Petit. Ook verhaalt men dat de meeste brieven zyn ge-
drukt op een molen te Parijs tusschen Ie Pont Neuf en Ie Pont au
Change, en wel met een inkt, die aanstonds droog was, en waarvan
Ie Petit het geheim met zich in \'t graf heeft genomen. De laatste
brief is gedagteekend 24 Maart 1657.

Tot voor weinige weken heb ik gemeend, dat ik hier de eerste
nederlandsche vertaling gaf van Pascal\'s Provinciales; maar\'tismjj,
bij een toevallige ontmoeting met een vriend van Pascal, gebleken

vm iets over pascal\'s brieven.

dat de Petites Lettres onder den titel: �Brief van een Edelman aen
sekeren vriend over de zedenleer der Paters Jesuiten" te Keulen bij
Nicolaes Schouten in onze taal zonder jaartal zijn uitgegeven. De
vertaling begint met den vijfden brief, waarin de zedeleer der Jezu�eten
opzettelijk ter sprake komt.

Men zal mij, b\\j \'t beoordeelen van dezen arbeid, hoop ik, met
verschooning behandelen. Sommige volzinnen hebben my veel tyds
gekost, en meer dan een is nog niet zooals hij behoort te zijn. Ik
gevoel het � maar greep het betere niet.

Bij vernieuwing de aandacht te vestigen op een onvolprezen letter-
kundig meesterstuk, op de gevaarlijke strekking van de zedeleer
der Jezu�eten, en op de laagheid van hun karakter, was h�t doel\'
dat ik mij met deze vertaling heb voorgesteld. Ik hoop er velen
vrienden van waarheid en vrijheid een dienst me� te hebben gedaan.

A. W. Bronsveld.
November 1875.

PASCALS LETTRES PROVINCIALES.

Niet weinigen, die wij gewoon zijn, als groote mannen te beschou-
wen, en ook groot te noemen, hebben die grootheid alleen te dan-
ken aan de stevige schouders van voorgangers waarop zij staan, en
aan onze onbekendheid met dit voetstuk; of wel aan een samenloop
van omstandigheden, die zich vaak zonderling en onbegrijpelijk
genoeg om middelmatige, of nog minder dan middelmatige, mannen
groepeeren en samendringen, en zoo den man des middens met
geweld van den bodem in de hoogte stuwen, Plaise Pascal heeft
zijn grootheid noch aan anderer steun noch aan omstandigheden
te danken; zijn grootheid, zijn adel is een particulier eigendom,
zijn door eigen krachten verworven goed. Blaise Pascal was een
genie, en heeft zijn grootheid dus, maar ook alleen, aan God te
danken. In 1623 geboren en reeds in 1662 na een langdurig
lijden, dat vooral sedert 1658 duurzaam was, overleden, heeft hij
zich in de meest uiteenloopende zaken een grooten naam verworven.
Wat mochten de wiskundige vakken niet verwachten van den man,
die als knaap van 12 jaren de beginselen der wiskunde weer had
uitgevonden, en met het bewijs, dat de som der hoeken eens
driehoeks gelijk aan twee rechte hoeken is, bezig was, toen hij door
zijn vader op heeterdaad betrapt werd, dat hij in plaats van te
spelen, zich bezig hield met een studievak, zijn vaders lievelings-
vak (waarmede de verstandige man zijns zoons geest nog niet wilde

lastig vallen) en waartoe hem zorgvuldig alle bronnen waren afge-
sloten ? De wiskundigen hadden recht iets groots te verwachten, en
hij heeft die verwachting niet te leur gesteld. Zijn verhandeling over
de kegelsnedeu, op zijn 16^Je jaar vervaardigd: zijn verhandeling over
het evenwicht der vloeistoffen: zijn beschouwingen over het Torri-
cellische ledige, en de door zijn toedoen gedane proeven; zijn oplos-
sing van \'t probleem der Cyclo�den, enz. en de zoo vruchtbare
beschouwingen, die den grond der Waarschijnlijkheidsrekening heb-
ben gelegd, bewijzen genoeg, dat hij een mathematicus van den
l*"ⁿ rang was, die de wetenschap verder heeft gebracht, en haar
zeker nog vrij wat verder zou gedreven hebben, wanneer hij minder
streng denker geweest was en de algebra bij de meetkunde had
willen gebruiken, en zich later niet, omdat andere, hooger zaken
zijne ziel geheel innamen, aan de studie der wetenschap had ont-
trokken. De wetenschap was voor hem dan ook, zooals hij zelf in
een zijner brieven zegt, dat zij het moet zijn, de beproeving, niet
het gebruik zijner krachten. Waartoe zou hij zijne krachten gebrui-
ken ? Ter eere Gods, tot welzijn van den naaste, tot bestrijding
van het kwade. Het plan, het groote plan zijn levens, eene apo-
logie van \'t christendom te leveren, werd door zijn lichamelijk lijden
en zijn vroegen dood verijdeld. Maar de losse stukjes, de enkele
gedachten, die hij over \'t een en ander dat in dit werk zijne plaats
moest vinden, neergeschreven had, en die ons onder den titel van
�Pensees de Pascal" bewaard en bekend zijn, toonen genoeg, welk
een meesterstuk in gespierden stijl, vol van de fijnste en grootste
opmerkingen, van de zuiverste logica het geweest zou zijn. Pascal\'s
Pensees, die los daar op \'t papier, wellicht vaak onder hevige
lichaamspijnen, neergeworpen gedachten, zouden voldoende zijn, om
hem te doen tellen niet onder de geleerden , dat zegt weinig, maar
onder de wijzen van den nieuweren tijd.

Moeten wij ons dus wat de Pensees, hoe schoon zij ook zijn,
betreft, met iets onnfgewerkts, beter met iets, dat te nauwernood
geschetst is, behelpen; wij bezitten toch ook nog een meesterstuk
van Pascal, in zijne �Brieven aan een vriend buiten Parijs." Een
meesterstuk, door allerlei soort van menschen, om verschillende
redenen, als zoodanig erkend; zoowel, om geen anderen te noemen
door een Voltaire die de Jezuiten verdedigde tegen Pascal\'s voor-
stelling, als door een Sainte-Beuve, en een Alexandre Vinet. Voltaire

OP FASCALS LETTRES PROVINX\'IALES.

prees het als het eerste geniale werk in proza, dat men in \'t Fransen,
had, als een werk, waarin men geen enkel woord van welsprekend-
heid mist, en dat aan de woorden der Fransche taal een vaste, in
geen 100 jaar veranderde beteekenis gaf. Sainte-Beuve (Port-Koyal
II¹, p. 541) getuigt er van, onder veel anderedingen, dat Pascal\'s
schertsende wijs van behandelen de Jezuiten, de Molinisten en de
Thomisten heeft doodgeslagen , en nog menige andere zaak dood of
althans erg ziek heeft gemaakt; � en Vinet (Etudes sur Blaise
Paseal, pag. 272), zegt �Alleen om letterkundige redenen, zou ik
jonge geesten, die te gelijker tijd de moeielijke kunst van discus-
sieeren, en de niet minder moeielijke kunst van schrijven wilden
leeren, naar Pascal verwijzen."

Doch Pascal was niet slechts een groot man: hij was ook een
vroom man. Men leze slechts zijne werken en de indruk , dien zij
geven, is dat wij hier te doen hebben met iemand, die bij, die in
zijnen God leefde: die niet slechts over de genade wist te schrijven,
maar haar ook had leeren kennen; en die wat hij deed, deed ge-
dreven door de liefde tot God en zijnen naaste. Toch was en
bleef hij zoon zijner kerk; en zoo verklaarde hij (in zijn 17^dablz. 261 der Holl. vertaling): �omdat ik, Gode zij dank, mij
binden laat door de katholieke apostolische en roomsche kerk, i
ik wil leven en sterven, en in de gemeenschap met den paus
soeverein hoofd: buiten haar toch bestaat, en hier ben ik zeker van,
geen zaligheid." Men vergel. ook pag. 293 onderaan en 294.
Daarom vatte hij ook de vermaning: �Zoo werkt dan u-zelfs zalig-
heid met vreeze en beving" op in een zin, dien wij Protestanten
niet goed keuren, en die hem tot allerjei geweldige doodingen des
vleesches, zelfs tot lichamelijke kwellingen leidde, maar ook tot
daden van de grootste liefde voor den naaste en de grootste zelf-
verloochening bracht. Jansenius werk: �Hervorming van den inwen-
digen inensch" schijnt een verbazenden invloed op hem gehad te
hebben. Voor Jansenius was de zucht naar wetenschap slechts een
bijzondere vorm van de begeerlijkheid des vleesches, en hij had de
uitspraak gedaan: �Die altijd onrustige nieuwsgierigheid heeft men
trachten te verbergen onder den naam van wetenschap. En daar-
door is dat onderzoek ontstaan naar de geheimen der natuur, die ons
niet aangaan, wier kennis nutteloos is , en die de menschen willen
weten alleen maar om ze te weten." En Pascal, die in de weten-

schap en voor de wetenschap zoo geheel had geleefd, dat hy\' door
zyn arbeid zijn reeds niet sterke gezondheid volkomen geru�neerd
had, mag de waarheid voor zich zelven van deze uitspraak heb-
ben ingezien. Hij deed sedert �afstand van het verzamelen van
alle andere kundigheden, om zich uitsluitend te wyden aan die
eenige zaak, die Jezus Christus noodig noemt," en getuigde later:
�Toen ik de studie van den mensch begon, zag ik dat die afgetrok-
ken wetenschappen hem niet passen, en dat ik, door er in door te
dringen, mij verder van mijn bestemming verwijderde, dan de ande-
ren door ze niet te weten."

De laatste jaren zijns levens waren dan ook, wanneer zy\'n onge-
steldheid het hem toeliet, voornamelijk, men mag zeggen, bijkans
geheel, gewijd aan het lezen der H. S., aan \'t gebed en aan wei-
doen der armen.

Deze weinige regelen mogen voldoende zijn tot staving der uit-
spraak, dat Pascal een groot en een vroom man was.

Pascal\'s brieven aan een vriend buiten Parijs verplaatsen den lezer
reeds dadelijk te midden van een strijd, van welken men den aan-
vang en het doel moet kennen, om dit meesterstuk der fransche
letterkunde, door mannen van de meest uiteenloopende richtingen
als een Voltaire en een Vinet, een Sainte-Beuve en een DreydorfF,
om het zeerst geprezen, in alle deelen te begrijpen en daardoor eerst
recht te genieten. � Wellicht zijn niet alle lezers der Brieven zoo
thuis in de kerkgeschiedenis en meer bepaaldelijk in die der lloomsch-
katholieke kerk, dat zij zonder \'t een of ander eens weer na te slaan,
de zaken levendig voor den geest hebben. � Om dit naslaan, altijd
min of meer lastig, onnoodig te maken, werd deze inleiding ge-
schreven.

De Hervorming, in \'t begin der 16^d* eeuw in Duitschland en
Zwitserland begonnen, had zich in korten tijd over \'t geheele be-
schaafde Europa uitgebreid. Op de meeste plaatsen had zy een door
\'t bederf der geestelijkheid zelve behoorlijk toebereiden grond ge-
vonden : Gods geest werkte mede en duizenden omhelsden de nieuwe
leer. Kiet overal gelijk steeds in Spanje en soms in Itali� had
de pauselijke macht den sterksten steun bij de wereldlyke regeering,
en kon zij door de Inquisitie met haar gevloekte martelkamers en
heiligschennende Geloofsdaden (auto da fe"»J het nieuw ontwakende
leven en de zucht des gewetens naar vrijheid in stroomen bloeds

OP PASCALS LETTRES PROVTNCIALES.

rookende houtraijten of moordende kerkerholen verstikken. � En
de paus en zijne kardinalen mogen vaak de zucht hebben geslaakt:
�waar moet het heen?" Zij hadden toch in Rome zelf van den En-
gelenburg Duitsche soldaten met den paus hooren spotten en zien
drinken op de gezondheid van Paus Luther." � Van waar zou hun
een hulpe komen?

Van een spaansch edelman, Ignatius, van Loyala, die door een
wond in zijne carri�re als krijgsman en vrouwenvereerder gestuit, op
zijn krankbed meende door God zelven tot iets groots geroepen te
worden. Na een pelgrimstocht naar Jeruzalem gedaan te hebben,
waarop hij op minder aangename wijze met der Franciskanen be-
zorgdheid kennis maakte, en na met noesten onbezweken vlijt, de
als page en krijgsman verwaarloosde studi�n opgevat en voltooid
te hebben, eerst in Spanje, daarna, nadat hij door de Dominikanen
met. de gevangenis der Inquisitie had kennis gemaakt, in Frank-
ryk, en enkelo aanhangers gevonden te hebben, biedt hij zijne
diensten en die zijner vrienden den paus aan, zoo deze hun ver-
eeniging wil erkennen. Niet zonder zich bedacht te hebben, en
alleen door den nood der tijden gedrongen kan Paul III besluiten
een macht naast zich in de kerk in het leven te roepen, die wel
belooft hem en de kerk te zullen dienen, maar die reeds in hare
eerste statuten den paus iedere macht over hare leden ontnam en den
Generaal der Orde de uitgestrektste volmacht verleende. Eerst ruim
twee jaren na het eerste aanzoek verkrijgt Loyola 27 Sept. 1540
zijn wensch ; na echter reeds intusschen enkele bewijzen van\'s pausen
gunst te hebben genoten, onder anderen in 1539 de kerk van Jezus
(van waar de naam Jezuiten) te Eome voor zich en zijne vrienden te
hebben ontvangen. Wat was nu het doel der orde? De kerk
van Eome te sterken ook door bekeering van Heidenen. De uit-
breiding der Hervorming tegen te gaan, de Hervorming zelve te
bestrijden en haar zoo mogelijk uit te roeien, maar niet door
de Inquisitie, waarvan Loyola, en niet zonder reden, een af-
keer had.

Heeft zij haar doel bereikt ? Tot op zekere hoogte, ja. Sints Loyola\'s
Orde verrees, hield de uitbreiding der Hervorming op, werd zij zelfs
op enkele plaatsen teruggedreven; en de Hervormden hebben wel
toe te zien, dat het niet nog meer gebeure.

Hoe bereikte zij haar doel ? De bekeering der Heidenen door den

niet genoeg te prijzen moed barer Zendelingen, door de bijkans onge-
looflijke en allerschandelijkste wijze waarop zij het Christendom
verknoeide naar de eischen van der Heidenen geloof eu verbeelding.
De bestrijding van het Protestantisme door den nimmer verflauwenden
ijver en het (men verschoone dit woordj kattengeduld van de leden
of bestierders harer orde; door den monsterachtigen (want het is
eene onmensehelijke, de rede en vrijheid niet slechts bindende maar
sloopende) eenheidsband, dien zij om al hare leden sloeg; en door de
verstandige keus harer middelen: de opvoeding der jeugd en jonge-
lingschap en het bezetten der biechtstoelen. � Opdat deze beide
laatste dingen voor hen gemakkelijk zouden worden gemaakt, kregen
zij in 1545 van paus Julius Hf voor al hare leden 1°. het recht de
functi�n van den heiligen dienst in alle kerken en op alle plaatsen
te verrichten; 2°. het recht om alle Academische graden te ver-
leenen, met de bepaling dat die aldus verleende graden evenveel
rechten gaven .als de graden aan eene universiteit verkregen; 3°. het
recht om den heiligen dienst te verrichten zelfs gedurende een In-
terdict (tijdens hetwelk anders iedere godsdienstige handeling geschorst
was) en om absolutie te geven ook in die gevallen, die zich de paus
zelf voorbehouden had. Menige vereeniging zou zich met die voor-
rechten tevreden gesteld en ze alleen, zonder zich zelf verder veel
moeite te geven, gebruikt hebben. Niet alzoo Loyola\'s leerlingen.
Met den grootsten vlijt legden zy zich toe op de studie der weten-
schappen, en velen hunner telden en worden nog geteld onder de
bekwaamste mannen; wat Loyola wil doen, wil hfj , natuurlijk volgens
zijne opvatting, goed doen, en dit is niet slechts prijzenswaardig
maar in alle opzichten navolgenswaardig. Hun scholen moeten
trekken door de deugdelijkheid van het onderwijs, door de bekwaam-
heid der leeraars of hoogleeraars. En nu de biecht ? Om de menschen
naar hun biechtstoelen te trekken, moet de biechtvader niet al te
streng, niet al te hard zijn. Hy moet zachtkens straffen, veel door
de vingers zien, veel vergoelijken. Maar hoe zal hij dit kunnen?
Door eene andere beschouwing dan die welke de heerschende is, of
in \'t leven te roepen of algemeen te maken, waardoor veel dat ge-
woonlijk als kwaad, als zonde wordt beschouwd, als zoodanig weg-
geredeneerd of bloot als verkeerd voorgesteld wordt. De Casitistiek
bood daartoe een zeer geschikt middel. Daze wetenschap, zoo zulk
e in in de meeste gevallen onlogisch en onzedelijk werk van \'s men-

OP PASCALS LETTRES PKOVINCIALES.

schen geest dien naam kan dragen, reeds geruimen tijd v��r de
Jezuiten door sommige roomsche godgeleerden in \'t leven geroepen,
onderzoekt bij gewetensvragen of zaken van moraliteit in den uit-
gebreidsten zin des woords, wat in ieder geval, en onder bepaalde
omstandigheden goed, althans niet slecht, ten minste te verdedigen
is. De casuistiek, om den wille der absolutie bij de biecht in \'t leven
geroepen, werd door de Jezuiten gretig gebruikt en ge�xploiteerd
om hun, als biechtvaders, eene gemakkelijke taak te bezorgen, de
biechtelingen naar hun. stoelen te trekken en zoo hun invloed te
vermeerderen. In de brieven van Pascal wordt de casuistiek ge-
woonlijk de leer der waarschijnlijkheid (probabilit�j genoemd; en
men verstaat onder probabilhmus gewoonlijk die moraal, byzonder
den Jezuiten eigen, volgens welke eene handeling gerechtvaardigd
wordt, zoodra voor haar deugdelijkheid de een of andere grond van
waarschijnlijkheid kan worden opgegeven.

Met ongelooflijke snelheid en verbazende kracht breidde zich de
orde in zeer korten tijd zoo uit, dat men het den kardinaal de
Bausset wel mag nazeggen, �dat zij geen kindsheid heeft gekend";
en wanneer men op haar tegenwoordige krachtsontwikkeling ziet, is
men wel geneigd zyne verklaring dat zij �geen ouderdom had" over
te nemen. Dat zij dit doen kon was het gevolg van haar inrichting,
van haar wetboek, dat door Kichelieu, wien men toch wel in zulk
eene zaak recht van spreken zal toekennen, een staatkundig en gods-
dienstig meesterstuk werd genoemd. Plaatsruimte verhindert ons
hier, die inrichting door Loyola en zijn vriend en opvolger Lainez
opgesteld, na te gaan. Genoeg zij hier de korte aanwijzing dat
hij, die Loyola\'s orde intreedt, eigen inzichten en wil moet buiten
laten, en stipt en zonder aarzelen gelooven en doen wat zijne sup�-
rieuren van hem eischen. Nimmer was een leger onder den be-
kwaamsten veldheer zoo gedisciplineerd als het leger der Jezuiten
is; en van den aanvang werd er door Loyola zelf voor gezorgd in
zijne �Geesteiyke Oefening" dat die tucht nimmer kan ophouden.
Zegt hy daar niet, dat dertig dagen met zijne methode voldoende zijn
om den wil en \'t verstand, om de geheele ziel te temmen ? � Daar
het ons hier niet te doen is eene geschiedenis der orde te geven,
laten wij haar gang in Duitschland, Portugal, Spanje, Itali� enz.
rusten, en slaan slechts een blik op haar streven in Fraukryk, dat
ons van zelf tot Pascal en zijn brieven zal brengen. Slechts eene

XVI INLEIDING

opmerking; dat \'s pausen macht op het Concilie van Trente (1545�
1563) niet aanmerkelijk besnoeid werd maar ongedeerd bleef, had
zij te danken aan de onbezweken volharding van drie zeer bekwame
Jezuiten, Lainez, Salmeron en Ie Jay.

In geen land in Europa scheen de Hervorming meer opgang te
moeten maken, dan in de Nederlanden en Frankrijk. In de Neder-
landen, vooral in de zuidelijke, had zich de volksgeest tot zulk een
hoogte van vrijheid ontwikkeld, dat de eisch om vrijheid van gewe-
ten eigenlijk niet eens behoefde gedaan te worden, maar van zelf
moest voortvloeien uit het bestaande.

In Frankrijk had de geestelijkheid immer zulk eene zelfstandige
houding tegenover den Roomschen stoel aangenomen, dat het van
de Gallicaansche kerk te venvachten was, dat zij het oog zou ope-
nen voor wat er verkeerds in de kerk was, en zij dit, al ware het
op andere wysc dan de duitsche Hervormers, zou verbeteren. Daar
had eene Hervorming in Erasmus geest kunnen plaats grijpen. �
Dat het daartoe niet kwam had zijn oorzaak in twee redenen, 1°.
de godsdienst werd ondergeschikt gemaakt aan de politiek. 2°. De
Jezuiten werkten hier met al hun macht.

Reeds in 1540 begaven zich 16 leden van Loyola\'s orde naar Pa-
rijs , om daar de lessen aan de Universiteit te volgen; maar daar zij
meestal Spanjaarden waren, moesten zij bij \'t weer uitbarsten van
den oorlog tusschen Frans I en Karel V die stad verlaten. Nauwe-
lijks is echter de vrede geteekend of zij keeren in 1544 in grooter
getale terug, en vinden een beschermer in den bisschop van Cler-
mont, die hun huisvesting verleende en bij zijn testament een geldsom
vermaakte. In 1550 kregen zij, op aanbeveling van den paus en door
bemiddeling van den kardinaal van Lotharingen, van Hendrik III ver-
lof om van de reeds ontvangen geschenken een huis en een college te
bouwen; maar \'t parlement weigerde dit verlof te enregistreeren, en
het gaf dus niet veel. Toen in 1552 de koning nieuwe verlofbrie-
ven gaf, werden deze met de pauselijke bul door \'t parlement aan
den bisschop van Parijs en den deken der theologische faculteit ter
beoordeeling gezonden; en met zeer ongunstig advies terug ontvan-
gen. �De bul," bevatte volgens de verklaring van den bisschop,
�dingen in strijd met de rede, en die in de christelijke godsdienst
noch geduld noch opgenomen kunnen worden;" terwijl de Sorbonne ver-
klaarde, dat �de Orde haar gevaarlijk voor \'t geloof, verstorend voor

jor de Guises , die iutusschen als hun beschermers wa-
!n, eindelijk de verificatie van de koninklijke brieven
^isatie hunner bul, doch met vrij belangryke beperkin-
₆ou. iw»� _g zich daaraan weinig stoorden begon een strijd tus-
schen de Universiteit en de Orde, die met afwisselend geluk ge-
voerd werd. Zoo werd de Orde wel in 1594 uit Parijs en Frank-
ry\'k gebannen, maar keerde reeds na 1598 steelsgewijze en na 1603
openlijk terug. In 1604 werd zelfs het edict van terugroeping door
\'t parlement geregistreerd, en Hendrik IV, die zijne voorliefde voor
Rome met feiten meende te moeten bewijzen, overlaadde hen met
weldaden. Zijn dood, waarvan men beweerde dat de Jezuiten niet
onschuldig waren, veroorzaakte wel een hevig verzet van het
parlement, en bewerkte de verbranding van verschillende boeken,
onder anderen die van Mariana, waarin hij over den konings-
moord handelde, maar de regentes was hun gunstig, en hield hen
staande.

Richelieu dwong hen de leer van Santarelli over de oppermacht
des pausen in wereldUjke zaken aftekeuren; en in 1631 kregen zij
eindelijk het recht van vryheid om te onderwijzen, waarvan zij spoe-
dig een onbeperkt, vaak zelfs met de voorwaarden, waarop die vrij-
heid gegeven was, strijdig gebruik maakten. Maar hun invloed aan
aan \'t hof was reeds groot en zy konden dus wat meer dan een an-
der. Ook in de zuidelijke Nederlanden zochten zy die vrijheid van
onderwijs te krijgen. Maar daar waren zij, voor als nog, minder voor-
spoedig. Cornelius Jansenius, tweemaal 1624 en 1625 als afge-
vaardigde van de Leuvensche hoogeschool naar den koning van Spanje
gezonden, had van \'t hof te Madrid weten te verkrijgen , dat den
Jezuiten verboden werd te Leuven een openbare school van philosophie
of theologie te houden. Welke vijanden hij zich daarmede gemaakt
had, ondervond hij eerst in Spanje, toen hij bijkans door hun toe-
doen, als offer der inquisitie gevallen ware, later toen twee bis-
schopszetels, waarvoor hy de aangewezen persoon was, die van
Antwerpen en Gent hem ontgingen. En al werd hy nu ook al
onverwachts tot bisschop van Yperen benoemd, zijn leven, zoo het
langer geduurd had, ware hevig door hen verbitterd geworden. Hij
stierf echter reeds in 1636 na l\\ jaar bisschop geweest te zijn.

De groote vriend, van Jansonius was Duvergier de Hauranne, i
bekend onder den naam van den abt van St. Cyran. Menig
hadden deze beiden samengeleefd, en een groot deel van den
gewijd aan de studie des Bijbels, der concilicn, der kerkvader.\'
vooral van Augustinus. Beiden waren geroepen om de Jezuitei
keer te gaan, ieder op zijne wijze. St. Cyran was een man die
God maar geen mensehen ontzag, een man van karakter, die z
voor geen kardinaal Kichelieu week , en diens gunstbetooningen e\'
zeer als zijn toorn en kerker versmaadde. � In 1620 werd hij
van St. Cyran, en herstelde onmiddellijk in zijn klooster de stre
regelen van Benedictus; maar toen hij ook de geestelijkheid van 1
tevin wilde dwingen haar zeden en gedrag wat meer in overeenst
ming met haar stand te brengen, verwekte hij zulk een storm,
hy besloot de het goede niet willenden aan hun lot over te laten,
zich naar Parijs begaf, om daar nuttig werkzaam te zyn voor z
velen als zich aan zijne geestelijke leiding wilden toevertrouwen,
kende Parijs van vroegere jaren en wist wat daar omging; beter
zegd wat er omgegaan was, want in de laatste jaren was er de ♦
stand niet verbeterd; maar die vererging voerde hem ook al wat i
eenig gevoel van zonde had, en behoefte aan iets hoogers gevoe
toe; en weldra telde hij onder zijne biechtelingen velen van Fra
ryks edelste en aanzienlijkste mannen en vrouwen. De strenge, e
stige levensbeschouwing, door St. Cyran aan zijne volgers medegedet
en de voor \'t geestelijk leven weinig geschikte atmosfeer in \'t Ie\'
te Parijs, noopten velen dier heeren zich aan het maatschappelijk lei
tn onttrekken en zich te vestigen in de nabijheid van het nieu
ooster Port-Eoyal, in een der wyken van Parijs gelegen. In 1
tde, reeds vijfdehalve eeuw heugende, klooster Port-Royal,
mige uren afstands van Parijs gelegen, was sedert eenigen tjj
oor toedoen van de abdis, moeder Angelica, dochter van den
jezuiten-bestrijder wel bekenden advokaat Antoine Arnauld, een nie
leven ontwaakt; \'t welk zulk een goed geruchte van zich deed uitga:
dat meer zusters en leerlingen toestroomden, dan het klooster 1
bergen. De zusters waren toen naar Parijs gegaan en hadden d
het ruimere gebouw in de faubourg Saint-Jacques betrokken en i
ren zoo onder de geestelijke leiding van St. Cyran gekomen. ]
die faubourg St. Jacques den Jezuiten, � want zij waren het voor
meiijk, die, geleid door de Casu�sten, de onzedelijkheid dier tjjden v

OP PASCALS LETTRES PROVIXCIALES.

schoonden en haar dus in de hand werkten, � een doorn in het oog
was, is licht te begrijpen; maar ook aan ltichelieu beviel het niet, dat
de degelijkste en bekwaamste mannen zich aan \'t staatsleren en aan
de balie onttrokken; en waartoe ? Nu om stil te leven, weldra mis-
schien om openlijk een strijd te beginnen zoo als een eeuw vroeger
de hervormers hadden gedaan. Frankrijk zou voelen, dat het een
meester had. St. Cyran werd gevangen genomen (Maart 1638) en
op al zijn papieren beslag gelegd, en hoewel uit het onderzoek dier
papieren niets aan den dag kwam, dat de gevangenneming wettigde,
de kardinaal hield den abt te Vincennes in zijn kerker. �Hij is ge-
vaarlijker dan zes legers," verklaarde Richelieu. aan St. Cyrans in-
vloedrijke vrienden, die om zijne invrijheidstelling verzochten en die
niets verder konden verkrijgen, dan dat de abt niet van alle aanra-
king met de buitenwereld werd afgesloten.

St. Cyran kon dus voortgaan met het geestelijk bestuur van Port-
Royal, van de dames in \'t klooster, zoowel als de heeren daar
buiten, aan wier vereeniging men ook den naam van Port-lloyal gaf,
en die vooral op letterkundig en paedagogisch gebied niet weinig tot
Frankrijks luister hebben medegewerkt. Wij zeiden de heeren daar
buiten; maar moeten daarbij denken aan een andere beteekenis van
buiten. Want toen St. Cyran ingekerkerd werd, kregen de heeren
bevel de Faubourg St. Jacques te verlaten. Zij gehoorzaamden na-
tuurlyk en vestigden zich in de nabijheid van het oude klooster
buiten de stad. Doch dit was Kichelieu\'s bedoeling niet. Nog in
\'t zelfde jaar 1638 werden zij ook van daar verdreven; maar kwamen
reeds in \'t volgende jaar weer terug. Een menigte anderen , vooral
mannen uit de eerste standen, sloten zich by hen aan, en deden,
als door een tooverroede, een tal van huizen en kasteelen in de
nabijheid van \'t oude klooster uit den grond verrijzen. St. Cyran
die de waarde van den tijd kende, en wist dat de ledigheid des
duivels oorkussen is, gaf ieder dier heeren een werk op, evenredig
met zijn krachten en aanleg. Zoo St. Cyran langer geleefd had, er
ware gewis nog iets anders uit Port-Royal gegroeid, dan het gewor-
den is onder de leiding van den zeer geleerden en strijdhaftigen en
vromen, maar minder krachtigen en minder menschkundigen Arnauld.
St. Cyran bleef zoolang Bichelieu leefde, die wel wist van wat soort
van mannen hrj iets te vreezen had, in den kerker. Eerst eeuige maan-
den na den dood van den kardinaal werd hij op \'t aanhoudend ver-

zoek zijner vrienden losgelaten. Doch zijne dagen waren geteld en
acht maanden later stierf hij. 1643.

Nu kwam de leiding van Port-Koyal, om zoo te zeggen in de
handen van Antoine Arnauld, gewoonlijk de groote Arnauld genoemd
en de jongste broeder van moeder Angelica. In 1612 geboren en
bestemd voor de balie, liet hij op verzoek zijner moeder en door
St. Cyrans toedoen de studie der rechten varen en wijdde zich aan
den geestelijken stand. Hij werd leerling der Sorbonne (een theolo-
gische school van den grootsten invloed te Parijs), studeerde vlijtig en
las op St. Cyrans aansporen de werken van Augustinus. Welken in-
druk die lectuur op hem gemaakt had bleek reeds uit zijn eersten
schriftelyken arbeid, die hem de gunst van zijn meester aan de Sor-
bonne, Eichelieu\'s biechtvader, deed verliezen, en de hem toege-
dachte plaats als lid der Sorbonne vooreerst niet deed krijgen. �
In 1641 werd Arnauld dokter en priester en deed hy afstand van
zijne bezittingen ten behoeve van Port-Royal, en in 1643 gaf hij zijn
werk �over de herhaalde Communie" uit. Dit werk, zoo ingrijpende
in de kwesties van dien tijd, maakte verbazend veel opgang, ver-
schafte hem een plaats in de Sorbonne, en ontlokte een tal van
pamfletten en een heirleger van afkeuringen van de zijde der Je-
zuiten. Daartegen schreef Arnauld zijn �zedelijke theologie der Je-
zuiten" en hiermede was de strijd voor hem begonnen. Gelijk weleer
de paus Luther naar Rome ontboden had (Luther ging echter niet),
wilden nu de Jezuiten hebben, dat de strijd tusschen hen en Arnauld
te Rome zou beslist worden ; maar ook Arnauld, gesteund door \'t
Parlement, de Sorbonne, de Universiteit weigerde aan dien eisch te
voldoen, die strijdig was met de rechten der fransche Kerk en van
den franschen Staat. In 1644 verscheen een nieuw werk van Arnauld
�Traditie der Kerk over de boetedoening" en in 1647 hadden de
Jezuiten de voldoening, na vrij wat moeite dit boek onder censuur
gebracht te zien. Dit was hun eerste overwinning op Arnauld. Maar
reeds in 1643 had Arnauld eenige werkjes in \'t licht gezonden die
aan den strijd tusschen hem en de Jezuiten een grooter uitgebreid-
heid, en den laatsten meer vat op hem gaven.

Letten wij even op den oorsprong van dien strijd.

De stryd over de genade, die reeds in de 5^d* eeuw tusschen
Augustinus en Pelagius 1) was gevoerd, en als strijd tegen de Semipe-

1) Augustinus leerde, dat de genade absoluut noodzakelijk is, maar alleen

OP PASCALS LETTRES PROVINCIALES.

lagianen circa een eeuw duurde, was, welke ook de uitspraken der ver -
schillende concilies geweest waren, eigenlijk nimmer beslecht gewor-
den; en \'t was dus natuurlijk dat zy ter eener of anderer tijd weer
op kwam. Keeds in de middeleeuwen (13^de eeuw) _rhernieuwden
Thomas van Aquino (de doctor Angelicus, in de brieven pag. 22,
daarom engel der school genoemd) en Duns Scotus, (de doctor
subtilis) den strijd; waarbij Thomas en zijne aanhangers, de Domi-
nikanen (in de brieven ook Thomisten geheeten) de gevoelens van
Augustinus omhelsden, en Scotus met zijn partij, de Franciskanen
(of Scotisten), Semi-pelagianen waren. Het concilie van Trente had
de zaak eigenlijk niet goed aangedurfd, en de Dominikanen, die op
last des concilies den Eoomschen katechismus gemaakt hadden,
hadden getracht tusschen de twee nog altijd bestaande partijen door
te zeilen, door een middelweg te kiezen, maar met het gezicht
gewend naar de Thomisten. Het onderscheid tusschen de voldoende
(suffisante) en de krachtgevende (effieace) genade werd gemaakt; en
wel zoo, dat de eerste eigenlijk niets beteekende en den mensch
volkomen vrijliet; de laatste alles was, en bepaald verhinderde het
kwade te doen. Nu traden ook de Jezuiten in \'t strijdperk. Molina
(zyn aanhangers heetten Molinisten) noemde de predestinatie eene
wreede zaak, en leerde, dat de mensch uit zich zelven, zonder de
genade, goede daden, zelfs daden des geloofs, kan doen; en wilde
van geen eigenlijke krachtgevende genade weten. Hiertegen ver-
zetten zich weder de Dominikanen, en daar de kerk geen verklaring
had gegeven van den aard der krachtgevende genade, werd door
paus Clemens VIII eene congregatie de auxilik divinae gratiae
bijeengeroepen, die 200 zittingen hield van welke Clemens er 65
bijwoonde, maar eigenlyk niets uitrichtte. Want Clemens VIII,
die voor de leer der Dominikanen was, durfde de machtige partij
der Jezuiten, van wie hy reeds zoovele diensten had ontvangen,
niet aan, en stierf nog voordat er eene beslissing was gevallen;
en zyn tweede opvolger Paul V vond het na eenigen tijd het
veiligste de congregatie naar huis te zenden, en \'t verbod uit te

voor de uitverkorenen bestemd. Pelagius zcide, d»t de genade slechts relatief
noodzakelijk is; dat zij het den mensch slechts gemakkelijker maakt zijue be-
stemming te bereiken, en dat zij zich uitstrekt over en openstaat voor alle
menschen.

vaardigen om verder over die zaak te spreken (1606). Maar paus
Paul dacht zeker niet aan zijne vrienden de Jezuiten, toen hij dit
bevel gaf.

Jansenius had na den geheelen Augustinus tienmaal en diens ver-
handelingen tegen de Pelagianen dertigmaal gelezen te hebben, zich
eindelijk neer gezet om een boek te schrijven Aiigmtinus geheeten.
Twintig jaren werkte hij er aan, en kort voor zijnen dood had hij
er de laatste hand aangelegd. De Jezuiten, wieu en de naam van
Jansenius en de naam van Augustinus niet veel goeds voorspelden,
hadden wel hun best gedaan, de verschijning van het boek tegen te
houden, maar dit was hun niet gelukt. Zij beijverden zich nu het
onder censuur te krijgen, en werkelijk wordt het den 1 Aug. 1641
op de lijst der verboden boeken geplaatst. Maar die plaatsing be-
teekende weinig voor Frankrijk, waar te dier tijd de uitspraak der
Sorbonne alleen geldig was; en de Jezuiten wisten nu te bewerken
dat Urbanus zijne bul (In eminenti) tegen Jansenius werk uitvaar-
digde, ten einde zoo de Sorbonne te beletten het aan te nemen. Een
en ander bewoog Arnauld (Aug. 1643) de pen op te vatten tot het
schrijven van zijne: �Eerste en Tweede Opmerkingen"; zijne �Be-
schouwingen over een zoogenoemde censuur" zijne �Bezwaren tegen
de bul In eminenti" en zijne �Eerste en tweede Apologie van
Jansenius".

En hiermede had Arnauld de zaak van de partij van St. Cyran
min of meer vereenzelvigd met de zaak van Jansenius. Zijne vijan-
den hadden dit reeds vroeger gedaan, en beweerden dat Jansenius,
St Cyran, Arnauld en nog een vierde eene bijeenkomst hadden ge-
houden te Bourgfontaine, en daar hun krijgsplan om het Christen-
dom uit te roeien hadden vastgesteld. Dit zou geschieden door
vier middelen: 1. door \'t gebruik der sacramenten tot eene zoo
ernstige en vreeselijke zaak te maken , dat de geloovigen verplicht
waren er zich van te onthouden 2. door de kracht der genade ein-
deloos te verheffen, en te leeren dat zij alles alleen doet, wyl zij
onweerstaanbaar is, en dat Christus door Zijn dood niet voor alleu
die genade verworven heeft, die noodig is om de wet te betrachten ,
3. Door de biechtvaders, die zich tegen deze leer verzetten in kwaad
gerucht te brengen en 4. door het zichtbaar opperhoofd der kerk
aan te vallen, wiens onfeilbaarheid men zou beperken tot de gemeen-
schappebjke samenwerking met de algemeene concilies, ten einde in

OP PASCALS LETTRES PROVINCIALES. XXHI

geval van Anathema zich op deze te kunnen beroepen." Deze geruch-
ten werden langzamerhand meer en meer uitgebreid, en de Jezuiten
waren gereed om de eerste gelegenheid die zich zou voordoen, om
hun vijanden te verpletteren, te gebruiken.

Nicolaas Cornet, de leermeester van Bossuet, een Jezuit, werd �
men zegt, na eerst in schijn uit de orde getreden te zijn, ten einde
dezen post te kunnen bekleeden � syndicus van de faculteit der
Theologie en bracht in de Sorbonne een zevental stellingen, van
welke vijf de dwalingen in den Augustinus te vinden moesten bevatten ,
ten einde deze stellingen te doen veroordeelen.

Die vijf stellingen, waarvan in de Provinciales geduriglijk sprake
is, maar die er nimmer geheel vermeld zijn, wijl ze toen algemeen
bekend waren, luidden :

1°. Sommige geboden Gods zijn voor de rechtvaardigen, hoezeer
zij alle krachten inspannen om ze te volbrengen, onuitvoerbaar,
tenzij zij de genade hebben, om ze hun mogelijk te maken.

2°. In de zondige natuur weerstaat men nimmer de inwendige
genade.

3°. Het is niet noodig, dat de wil vrij zij van de noodzakelijkheid
tot handelen, om in den gevallen natuurstaat eene zondige of een
verdienstelijke daad te doen; het is genoeg dat de wil vrij zij van
dwang.

4°. De Semi-pelagianen stemden toe, dat eene vroegere en v��r-
komende genade noodig was voor iedere bijzondere daad; maar zij
dwaalden, als zij beweerden dat de menschelijke wil die genade kon
weerstaan of haar helpen.

5°. Het is eene dwaling der Semi-pelagianen te zeggen, dat Jezus
Christus voor alle menschen is gestorven, of zijn bloed heeft vergoten.

Zou de Sorbomi� over dere zaak uitspraak doen? Vijf en tachtig
bisschoppen meenden dat dit \'s pausen werk was, en drongen daarom
op een verwijzen naar Eome aan. Innocentius X, die verklaarde
nooit de theologie te hebben bestudeerd, aarzelde lang met zijn uit-
spraak; maar veroordeelde eindelijk de eerste stelling als onbeschaamd,
goddeloos en kettersch; de 2^d0 en 3^de als alleen ketterscb, de 4^de als
valsch en kettersch en de 5^de als valsch, onbeschaamd, schandalig,
goddeloos, beleedigend , kettersch.

De vijf voorstellen waren dus behoorlijk gecondemneerd: en de
Port-Royalisten hadden met de veroordeeling daarvan vrede! Ook zy

veroordeelden ze! Maar, zeiden zij, zij zijn niet van Jansenius; �
Jansenius heeft zoo iets niet geleerd. En daarmede was de strjjd
weer teruggebracht tot het begin : want de Jezuiten wilden den strijd.
De Jansenisten, of liever de Heeren van Port-Boyal, eischten dat
men hun de plaatsen in Jansenius zou aanwijzen, waar men ze lezen
kon: maar aan dien eisch voldeden de paters Jezuiten om eene alles
afdoende reden niet; want zij waren er niet in te vinden. Toch ver-
klaarde paus Alexander VII ze er zelf in gelezen te hebben, en de
Port-Koyalisten om den paus geen d�menti te geven, namen aan dat
de Jezuiten opzettelijk een exemplaar hadden laten drukken, waarin
zij ze hadden ingevoegd; en lieten overigens de verklaring van den
paus, die in een quaestie de fait niet onfeilbaar was, rusten, wijl
ook hij geen aanwijzing deed. Lodewijk XIV belastte den graaf de
Gramont met de verificatie dezer zaak, en de hoveling redde zich
uit deze voor hem netelige zaak met de verklaring: �als zij er in
zijn, moet ik bekennen dat zij er in \'t strikste incognito zijn." Maar
acht en dertig bisschoppen deden te Parijs de uitspraak, dat de paus
de vijf stellingen had veroordeeld als zijnde van Jansenius, en de
paus bekrachtigde die verklaring (1656).

Arnauld had intusschen ook niet stil gezeten. In 1649 had hij zijne
�Beschouwingen over de onderneming des Heeren Cornet" in de we-
reld gezonden. In 1650 zagen zijne �Beschouwingen over den brief
des Heeren Vabres" (den eersten onderteekenaar der aanklacht tegen
de stellingen) het licht � maar de Jezuiten, uitermate in hun schik
over de bul van Innocentius, hadden �De nederlaag en verwarring
der Jansenisten" met eene weinig voor hun smaak getuigende alle-
gorische gravure laten drukken; waartegen Sacy: �De miniaturen van
den almanak der Jezuiten", waarin zeer scherpe quatrainen, schreef. �
En toen Jean de Labadie, hier te lande wel bekend, na eerst 15
jaren Jezuit geweest te zyn, en een kortdurige aansluiting aan de
Port-Eoyal vrienden tot de Hervormden overging, juichten de Loya-
listen en verklaarden het Jansenisme tot den grooten weg die naar
\'t Calvinisme leidt. Hiertegen trad Arnauld weer op met zijn brief
over den afval van Jean de Labadie en met zijn Bemonstratie tegen der
paters Jezuiten: �Manifest over de ware leer der Jansenisten." Daarop
volgde eene korte stilte, die echter gelijk wel meer pleegt te geschie-
den slechts de voorlooper, in eenig opzicht de aankondiging, was van
het onweer dat los zou barsten. � De Jezuiten gebruikten dien tjjd van

OP PASCALS LETTRES PROVINCIALES.

rust, om zich door hun inschikkelijkheid naar ieders zwak en naar ieders
zonden, krachtige steunen te bezorgen, en toen zy nu sterk genoeg
waren, en de invloed van hun pater Annat als biechtvader van
Lodewyk XIV , den grootsten vergulden nul als 100 geteld , dien
de wereld immer zag, machtig genoeg scheen om hun de zege te
verzekeren, begonnen zy\' den strijd. Den hertog de Liancourt, al-
gemeen bekend door zijne liefdadigheid en zijn godsdienstzin werd
in 1655 door Picote, priester van Saint-Sulpice, de absolutie ge-
weigerd, tenzij hij zijne kleindochter, die pensionnaire was te Port-
Koyal, van daar terughaalde, iederen omgang met de Heeren van
Port-Royal afbrak en den bekwamen abt de Bourzeis, lid der
Fransche akademie, uit zijn huis verwijderde. � Deze zaak ver-
wekte niet weinig opzien en Arnauld schreef op verzoek zyner
vrienden, den 25 Februari 1655 een �Brief van een dokter der
Sorbonne aan een heer van stand" ten einde den priester op zijn plaats
te zetten. Tal van beleedigende schrifturen waren \'t gevolg van dien
brief, en Arnauld zond onder den titel �Brief van een dokter der
Sorbonne aan een hertog en pair van Frankrijk enz." (den hertog de
Luynes) een tweede geschrift de wereld in, waarin hij de valschheid
en lastertaal dier vijandige geschriften aantoonde. Deze brief, die
naar men zegt paus Alexander VII zoo met bewondering vervulde
voor de vroomheid en geleerdheid des schrijvers, dat hy den auteur
aanmaande voortaan de libellen zijner tegenstanders te verachten,
gaf Arnaulds vijanden een middel aan de hand om hem, naar zij
meenden, voor goed te knakken. Zy haalden er twee voorstellen
uit, die zij aan de theologische faculteit ter censuur aanboden. Een
en zeventig doctoren en wel van de geleerdsten en vroomsten wilden
als verdedigers optreden, maar de Jezuiten waren dezen braven
lieden te slim. � Zij maakten allerlei bepalingen die hun de zege
moesten verwerven, en geholpen door den kanselier S�guier en de
40 leden der Bedelorden, wie zij in plaats van 8 tegen alle recht
in de faculteits-vergaderingen plaats verschaften, droegen zy de zege
weg; Arnauld werd verketterd en in hem, Port-Royal; en hy werd
uit de Sorbonne en uit de Theologische faculteit verstooten. � Ter-
wjjl dit proces hangende was, trachtte men der goede gemeente
diets te maken, dat Arnauld\'s meeningen de grondslagen van het ge-
loof der kerk ondermynden; en de vrienden van Port-Royal meenden
nu dat het zaak was, de eenvoudige zielen over den waren toestand

van zaken te onderrichten. Arnauld wordt dientengevolge door zgne
vrienden aangespoord om een toelichting der zaak te schrijven. Hij
doet dit, en leest wat hij gesteld heeft aan zijn vrienden voor, maar
merkt aan hun trekken, dat het hun goedkeuring niet wegdraagt. �
�Gij hebt gelijk" zegt hij en daarop zich tot Pascal wendende:
�maar gij die jong zijt, gij moet eens iets doen." Deze wil zich
niet onttrekken en belooft een schets te leveren, die dan door anderen
kan worden uitgewerkt; en den volgenden dag levert hij niet een
schets, maar een volledig stuk, dat aller goedkeuring verwierf en
Arnauld deed zeggen: �Dat is voortreffelijk, dat zal bevallen, dat
moet gedrukt worden." � Het werd gedrukt, en verscheen met den
datum 23 Januari 1656 als eerste der Provincialen. De brief
maakte furore. Zijn onderwerp was: De geschillen in de Sorbonne,
en de uitdrukking het naaste vermogen," van welke de Molinisten
zich bedienden om Arnaulds veroordeeling te bewerken. 29 Januari
verscheen een tweede brief van dezelfde hand (Pascal teekende de
brieven niet; maar bleef incognito, zoodat de Jezuiten wel gissen
maar niets met eenige zekerheid zelfs vermoeden konden) �over de
toereikende genade." � De 8** brief, met datum 9 Febr., handelde
over de onrechtvaardigheid, ongerijmheid en onwaarde der censuur
van Arnauld. De 4^d\', gedateerd 25 Februari, spreekt over de
werkelijke, altijd tegenwoordige, genade en over de zonden in on-
wetendheid bedreven.

De vijfde brief, dd. 20 Maart, krijgt een ietwat ander karakter,
dat de overigen behouden. Met dezen begint de eigenlijke be-
strijding der Jezuiten. Het doel hunner nieuwbakken (en \'t was
een baksel) moraal wordt aangewezen. De casu�sten worden ver-
deeld, en de leer der probabiliteit verklaard. In den zesden brief,
10 April, worden eenigen hunner listige kunstgrepen om \'t gezag
van Evangelie, kerkvergaderingen en pausen te ontduiken, medege-
deeld; eenige gevolgen van de leer der waarschijnlijkheid nagegaan,
en de zedenbedervende inschikkelijkheid jegens priesters, monniken
en dienstbaren aangetoond. In den zevenden brief wordt meegedeeld,
hoe en onder welke omstandigheden zij moorden goedkeuren; in
den achtsten, hoe \'t recht verkoopende rechters, woekeraars en
bankroetiers volgens de Jezuiten hun geweten gerust kunnen stellen.
In den negenden, wordt de gemakkelijke weg naar den hemel ge-
schetst, dien zij den der wellust en in zonden levenden bereiden

OP PASCALS LETTRES PROVLNCIALES.

enz. � De gansche leer der Jezuiten wordt in haar maatschappij" en
zedebedervenden invloed nagegaan, en telkenmale met uitspraken
vnn Jezuitische schrijvers gestaafd. Eerst stelt de schrijver het
voor, alsof hij in die dingen onderricht kreeg van een goeden pater
Jezuit, die er genot in smaakt, eenen nieuweling te winnen, door
hem te toonen hoe gemakkelijk de Casu�sten alles maken en hoe
zij in alle bezwaren hebben voorzien. Fijn is hier de humor. Niets
satyrisch, of sarcastisch, maar zooals Vinet het zegt, het komische
heeft de overhand; doch dat verheven komische, dat den ernst der
zaak niet schaadt, hem integendeel sterker doet uitkomen. � Met
den elfden brief wordt de vorm anders. De brieven zijn nu niet
meer aan \'t adres van den vriend buiten Parijs, om dien op de
hoogte der zaken te brengen, maar aan de paters Jezuiten zelven
of aan een hunner, Annat den biechtvader des Konings. De dialoog
is nu weg. Men mist den zich in zijne Casu�sten verkneuterenden
ouden pater met zijne bijkans onbegrijpelijke goedaardigheid: �
maar de vorm der brieven , de aangename indruk, dien zij maken,
lijdt er niet onder. De kunst, die hier niet gemaakt maar aange-
boren is, bereikt zelfs een hoogeren trap. De redeneering, niet
slechts de stijl, vloeit. Met de grootste bevalligheid, de meest
innemende voorkomenheid treedt zij in den aanvang des briefs op,
om de boodschap te doen, die haar gelast is; maar deze aankondi-
giug is niet geschied, of zij breidt, altijd met de uiterste beleefdheid,
hare vleugelen uit, niet om weg te vliegen of van uit de hoogte
te strijden, maar om den vijand te omsingelen; van alle kanten
komen haar hulptroepen opdagen, en de vijand wordt in de engte
gedreven, waaruit hij zich niet redden kan. Het is haar niet te
doen om te moorden, maar slechts om den vijand zijn machteloos»
heid te bewijzen en der wereld aan te toonen, hoe laag hij is en
hoe diep gevallen. En als zij de insluiting heeft volbracht, staakt
zij met eene beleefde, buiging haar werk, om het slechts, maar
altijd even beleefd te hervatten en voort te zetten, wanneer de
krachtelooze weer tot lastering en andere laagheid de toevlucht
heeft genomen. Men ziet den grooten mathematicus aan \'t werk
die van alle kanten zijn deugdelijke bewijzen haalt; nimmer
een zwakken grond aanvoert, en nooit zelfs de geringste gaping
in zyn bewijs laat. In de lettres Provinciales verheft zich Pascal
tot de hoogste welsprekendheid, en Vinet � wel een bevoegd be-

oordeelaar � vergelijkt hem met, ja stelt hem, in eenig opzicht,
boven Demosthenes, omdat bij Pascal de zaken welsprekender zyn.
De liefde tot het Vaderland is eene edele eigenschap, maar de
liefde tot de Menschheid, voor de Waarheid wint het toch nog van
haar in adel. Men is verbaasd over de uitgebreide kennis die de
schrijver der Brieven van de schriften der Jezuiten bezat, en men
gevoelt het dat geen letter geschreven werd v��r dat de schrijver
\'t onderwerp dat hij behandelt in alle deelen machtig is. Dat hem
bij de voorafgaande studie Arnauld met zyne uitgebreide kennis
der kerkvaders en zijne belezenheid in de Casu�sten ten dienste
stond is duidelijk, maar daarom maakte zich Pascal de zaak niet
gemakkelijk. � Den 18^de° brief werkte hij 13 maal om, alvorens
hem ter perse te zenden, �en menig andere werd 7 of 8 maal
begonnen." De stof was zoo groot, dat de brieven tyj de behan-
deling te uitgebreid werden, en dan condenseerde Pascal eerst zoo
lang, tot dat de uitgebreidheid de grootte had welke hij van haar
verlangde." �

Bij duizenden, neen bij tienduizenden werden de brieven verkocht,
en het drukken was, omdat de naam des schrijvers verborgen moest
blijven, en de drukker ook liefst onbekend bleef, met eigenaardige
bezwaren verbonden. � Men giste naar den schrijver: � men
noemde zelfs zijn naam � maar had geen grond voor het ver-
moeden. �

De Jezuiten waren woedend en die woede nam nog toe, toen de
Provinciales door Nicole, onder den pseudonym Wendrock, in \'t latjjn
vertaald en met zeer scherpe, niets sparende aanteekeningen voorzien,
in Duitschland verschenen. Hadden zjj zich maar op goede gronden
kunnen verdedigen, zij zouden het wel gedaan hebben. Zij verze-
kerden eerst dat de aanhalingen van Pascal onjuist waren; maar eene
commissie van 6 pastoors te Rouen wydde zich een gansche maand
aan \'t coufronteeren van Pascal\'s citaten en de door hem opgegeven
bronnen, en vond dat zij volkomen sloten (lis cherch�rent les textes
all�gu�s. Ils les trouv�rent dans leurs originaux et dans leurs sour-
ces mot pour mot comme ils �taient c�t�s). Dit onderzoek werd om
meerdere zekerheid te hebben nog gedurende 5 of 6 dagen door een
10 a 12 tal andere pastoors gecontroleerd, die zich, nadat de commissie
verslag had gedaan aan de vergadering van pastoors van Bouen,
van de zuiverheid des werks wilden vergewissen en die alles in

OP PASCALS LETTRES PROVINCIALES.

orde bevonden (en demeur�rent satisfaits). In een verzoekschrift
door de priesters van Rouen aan hun Aartsbisschop gezonden, werd
dit resultaat medegedeeld. Dit verzoekschrift werd gedrukt en de
priesters van Parijs namen in hun zevende geschrift (d.d. 6 Febr.
1659 en door 8 pastoors van welke 3 leden der Sorbonne waren,
onderteekend als de gemachtigden der vergadering, dit resultaat over.
(Het bleef voor lateren tijd, ook weer voor den onzen, zie �de Tijd,"
Bijvoegsel van 25 Maart 11., over Pascal\'s eerlijkheid en trouw weer
in verdenking te brengen). � Wat nu? De sterkste vermag veel. Lode-
wijk XIV was heel sterk, en de Jezuiten nemen zijne macht in den
arm: en de ongelukkige Provinciales worden op last van den koning
door beulshanden verscheurd, en elders op last van \'t parlement
van Provence verbrand. Maar dit kan men slechts met enkele exem-
plaren doen, en de rest dan? � Een tegenschrift schrijven was het
best. Pater Perrot zendt daarom zijn �Verdediging der Casu�sten tegen
de lasteringen der Jansenisten" in de wereld; maar ongelukkig slaat
hg de plank zoo glad mis, dat van alle kanten zich stemmen tegen
zijn werk verheffen en de paus zelf het veroordeelde. En geen won-
der, want de goede pater had het ondernomen zelfs de buitenspo-
rigste opinies der Casu�sten te verontschuldigen. � Kort daarop ver-
oordeelde Alexander VII 45 en Innocentius XI 65 andere los-zedelijke,
of onzedelijke stellingen dier oplossers van gewetensvragen, en verre-
weg de meesten dier stellingen waren door Pascal in zijn brieven ten
toon gesteld. Port-Royal meende het nu gewonnen te hebben, maar
\'t rekende buiten het taaie geduld der Jezuiten, buiten den grooten
koning van Frankrijk en zijne hoer, madame de Maintenon.

Maar de Jezuiten gaven den strijd niet op, zij waren (zoo als
Quinet zegt) wel met de door de waarheid bestuurde zweep bloedig
gekastijd, maar dit bracht hen niet tot inkeer. Zij werden alleen
wat voorzichtiger, en de leden hunner orde , die biechtvaders van
Lodewijk XIV waren �absolveerden \'s konings echtbreuken en los-
bandigheden, onder de voorwaarde, dat hij er penetentie voor doen
zou, op den rug der Jansenisten" (de hertog de Saint-Simon), en
de slagen door boeleersters en haar Jezuiten-vrienden bestuurd,
vielen hard en talrijk neder.

Den franschen geestelijken werd ter teekening voorgelegd de for-
mule: �Ik erken mij gewetenshalve verplicht aan de constitutie van
Innocentius X d.d. 30 Mei 1653 te loorzamen , en ik veroor-

deel met hart en mond de leer der vijf stellingen van C. Jansenius,
vervat in zijn Augustinus, als zijnde deze leer veroordeeld door de
pausen en bisschoppen, en niet die van St. Augustinus welken Jan-
senius verkeerd en tegen den waren zin van dezen geleerde heeft
verklaard"; en er werd bepaald dat de benefices van degenen , die
weigeren zouden dit te onderteekenen als vacant zouden beschouwd
worden, en dat niemand, tenzij hij de formule onderteekend had, met
eenig benefice mocht begiftigd worden. Port-Koyal weigerde natuur-
lyk, en Lodewijk XIV gelastte de novices en de pensionnaires naar
huis te zenden, er geen meer aan te nemen en de scholen te slui-
ten. � En daarbij bleef het niet.

Er begon nu eene vervolging in alle vormen. Den 26"^en Aug.
1664 verscheen de Aartsbisschop van Parijs, na tweemaal vergeefs
getracht te hebben de nonnen tot onderteekening te bewegen, in
\'t klooster Port-Boyal in de stad, vergezeld van de noodige politie-
beambten en daarenboven 200 gewapenden. Een deel van dat legertje
bezette het huis, en de overigen plaatsten zich in slagorde op het
plein met het geweer op schouder. Nadat de aartsbisschop deze
voor een generaal zeer noodige strategische middelen in \'t werk had
gezet, ging hij zelf naar de kapittel kamer, waar de dames vergaderd
waren; haalde eene lijst voor den dag en las de namen van 12 non-
nen op, waaronder die der abdis, en gelastte dat twaaftal heen te
gaan en in de voor haar gereed gemaakte rijtuigen te stappen, die
haar onder behoorlijk geleide naar verschillende kloosters zouden
brengen. De anderen mochten blijven, maar werden gesteld onder
toezicht van zes zusters der � Visitatie."

Drie maanden later ging de moedige man naar \'t klooster Port-
Boyal buiten de stad, en ontzegde aan de hardnekkige zusters het
gebruik der sacramenten. Maar ook de heeren van Port-Boyal kregen
hun deel. Wie niet vluchtten of zich schuil hielden werden inge-
kerkerd, en zoo bracht onder anderen de Sacy (bekend door zjjne
bijbelvertaling) twee jaren in de Bastille door, hoewel Lodewijk
XIV, na \'t proces-verbaal gelezen te hebben van hem getuigde: dat
is een verstandig en deugdzaam man.

In 1669 kwam er eene verzoening tot stand, ter gedachtenis van
welke Lodewijk XIV cen medaille liet slaan. Maar in 1705 begon
de strijd, die eigenlijk nimmer had opgehouden, weer te herleven,
en Lodewijk die op het eind van zyn leven uit vroomheid de Jan-

OP PASCALS LETTRES PROVINCIALES.

senisten niet kon zien (men vergete niet, dat zijne biechtvaders
Annat, La Chaise, Le Tellier Jezuiten waren), gaf in 1709 order
dat het klooster zou worden opgeheven. De markies d\'Argenson
begaf zich toen aan het hoofd zijner ruiterij naar Port-Boyal des
Champs, en maakte, door zijne gewapenden genoegzaam tegen eiken
aanval der vrouwen gedekt, aan de nonnen het koninklijk bevel
bekend, en � de nonnen werden gelast in de voor haar gereed staande
rijtuigen te stappen. En met hoeveel kieschheid die wegvoering
geschiedde blijkt uit de woorden van den hertog de Saint-Simon
�men behandelde ze, zoo als men publieke vrouwen uit een bordeel
wegvoert." De nonnen, waaronder oudjes van SO jaren, zwakken
en zieken waren, werden naar de gevangenis gevoerd, waarin sommigen
nog twee jaren lang haar leven rekten, \'t Gebruik van boeken en
godsdienstige verrichtingen was haar ontzegd: de meesten stierven
zonder absolutie en werden in ongewijde aarde begraven.

Toen het een jaar later bleek, dat het verlaten klooster een
bedevaartsplaats was geworden voor zoovelen die van de vrome
zusters of heeren , die vroeger binnen of buiten de muren woonden,
onderstand hadden genoten; werd het op last der regeering door
dronken soldaten (of Lodewijk orde had gegeven hen dronken te
maken, of dat de wijn dien dapperen tot deze taak moed moest
geven, wordt niet gemeld) verwoest; de cellen werden afgebroken,
de graven verstoord en de beenderen verstrooid. �

Wel een les voor de vijanden der Jezuiten.

De Jansenisten kampten nog een tytl lang, maar weken eindelijk
meerendeels naar Holland.

En de Jezuiten ? Wat deden z\\j nog meer dan degenen vervolgen,
die het waagden van hen in opinies te verschillen? Zuiverden zy
zich van den blaam door Pascal op hun Casu�sten geworpen? 40 jaar
nadat de Lettres Provinciales verschenen waren zond hun pater
Gabriel Dani�l een geschrift in de wereld �Gesprekken van Cleander
en Eudoxus over de Lettres Provinciales," waarin hij zich ten doel
stelde aan te toonen: 1°. dat de Jezuiten aangevallen waren op zaken,
die men ook by de Port-Royalisten vond; 2°. dat men der geheele
orde de opinies van enkelen harer leden had aangegeven (alsof n. b.
in Loyola\'s orde verschil van opinies wordt geduld); 3". dat de
leeringen van het Probabilisme noch door de Jezuiten uitgevonden
noch door hun orde alleen geleerd werden." Dat dit werk, het

XXXH INLEIDING OP TASCALS LETTRES PROVINCIALES.

beste dat door de Jezuiten ter hunner verdediging geschreven is, de
waarde der Lettres Provinciales niet vermindert, is duidelijk. Wat
"Voltaire over die brieven in zyn Si�cle de Louis XIV, hoofdst. 38,
schrijft bewyst niets tegen hen, hoeveel geschreeuw men soms over
die plaats maakt. Z\\j bewjjst alleen dat Voltaire de verdediging
van Gabriel Dani�l kende, niet dat hij Pascal\'s citaten met het
oorspronkelijke heeft vergeleken. Voor zoo iets was Voltaire de
man niet.

De Tijd noemde in haar reeds genoemd nummer Pascal een Jan-
senist, een vinnigen katholieken hater.

Tegenover die verklaring zetten wij de bepaling van \'t Jansenisme
door den hertog Saint-Simon gegeven, die de Jezuiten en Port-
Royal beide kende: �Het was de pot met zwartsel, waarmede men
insmeerde al degenen, die men wilde schaden." � De Jezuiten
kenden in de kerk van Home slechts Jezuiten en Jansenisten, d.
w. z. de hunnen en ketters.

EEN V KIE ND BUITEN PAK IJS.

° EERSTE BRIEF.

Over de geschillen in de Sorbonne, en over de uitvinding van �het naaste
vermogen," waarvan de molinisten zich bedienden, oin de vcroordeeling
van den Heer Arnauld te bewerken.

Parijs 23 Januari 1656.
Mijnheer t

Wij hadden ons deerlijk vergist! Eerst gister ben ik uit de
dwaling geholpen; want tot dat tijdstip dacht ik, dat de zaak,
waarover iu de Sorbonne zoo druk werd geredetwist, buitenge-
meen belangrijk was en van het grootste gewicht voor den gods-
dienst. Z�� vele samenkomsten van een lichaam, z�� beroemd
als de godgeleerde fakulteit van Parijs, en waarbij zoo vele
buitengewone en voorbeeldeloozo dingen zijn voorgevallen, doen
van deze zaak zulk een hoog denkbeeld opvatten, dat men hier
wel aan een zeer buitengewone omstandigheid moet gelooven.
Maar gij zult niet weinig verbaasd zijn, als gij, uit dit verhaal,
zult vernemen, waarop al deze beweging uitloopt; en dat wil
ik u met weinig woorden zeggen, nadat ik mij volkomen op de

hoogte heb doen b rengen.

Men onderzoekt twee kwesties; de eene geldt een feit, de an-
dere een recht.

Do kwestie betreffende het feit bestaat hierin: is de heer Ar-
nauld vermetel geweest door in zijn tweeden . brief te zeggen:

»Dat hij het boek van Jansenius nauwkeurig heeft gelezen, en
dat hij er de stellingen niet in heeft aangetroffen, welke door
den vorigen paus zijn veroordeeld; en voorts, dat, gelijk hij die
stellingen veroordeelt, waar zij ook worden aangetroffen, hij zo
ook veroordeelt in Jansenius, als zij daar voorkomen."

Nu is het hier de vraag, of hij, zonder vermetelheid, met deze
woorden heeft kunnen getuigen, dat hij het betwijfelt of deze
stellingen van Jansenius zijn � nadat de heeren Bisschoppen
verklaard hebben: ze zijn van hem.

Men brengt de zaak voor de Sorbonne. Een-en-zeventig doc-
toren ondernemen zijn verdediging, en houden staande, dat hij
aan hen, die, in z�� veel geschriften hem hadden gevraagd, of
hij meende, dat deze stellingen in dit boek voorkwamen, niet an-
ders \'heeft kunnen antwoorden, dan dat hij ze er niet in heeft aan-
getroffen, en dat hij ze inmiddels veroordeelt, indien zij er in staan.

Sommigen hunner gingen zelfs verder, en verklaarden, dat zij,
ondanks het nauwkeurigst onderzoek, er de bedoelde stellingen
niet hadden aangetroffen, ja, dat zij er zelfs lijnrecht tegenover-
staande uitspraken in gevonden hadden. Zij hebben vervolgens
met nadruk gevraagd, dat, indien er eenig doctor was, die de
betwiste stellingen mocht hebben gezien, hij ze zou toonen; dat
dit z�� gemakkelijk was, dat het niet kon worden geweigerd,
daar het een zeker middel was, om allen, ja zelfs den heer Ar-
nauld te overreden; maar men heeft het hun altijd geweigerd.
Ziedaar, wat van die zijde is verricht.

Ter anderer zijde hebben zich tachtig doctoren en ongeveer
veertig bedelmonniken opgedaan, die de woorden van den heer
Arnauld hebben veroordeeld, zonder te willen onderzoeken, of
hetgeen hij heeft gezegd, waar is of valsch; zij verklaarden
zelfs, dat het hier niet de waarheid, maar alleen de vermetel-
heid van zijn uitspraak gold.

Bovendien werden er vijftien aangetroffen, die van een censuur
niet wilden hooren en die men indifferenten noemt.

Dit nu is gebeurd met de kwestie betreffende het feit, waar-
aan ik voor mij geen groote waarde hecht. Want het is voor de

OVER HET NAASTE VERMOGEN. 3

rust van mijn geweten onverschillig of de heer Arnauld vermetel
is of niet. En indien nieuwsgierigheid mij prikkelde om te weten,
of de bewuste stellingen al of niet voorkomen in Jansenius �
zijn boek is noch zoo zeldzaam, noch zoo lijvig, dat ik het niet
geheel zou kunnen doorlezen, om in dezen tot helderheid te komen,
zonder dat ik daarbij de Sorbonne behoefde te raadplegen.

Maar, indien ik niet duchtte ook vermetel te zijn, zou ik,
naar ik meen, het eens wezen met de meeste menschen, die ik
ontmoet, en die, tot heden naar het algemeen gevoelen geloofd
hebbende, dat de genoemde stellingen inderdaad te vinden zijn
in Jansenius, nu wantrouwig worden door de ongerijmde weiger-
achtigheid, om ze aan te wijzen; een weigerachtigheid, die zoo
ver gaat, dat ik nog niemand heb aangetroffen, die mij verklaard
heeft de gewraakte woorden gezien te hebben. Ik vrees daarom,
dat deze censuur meer kwaad dan goed zal uitwerken, en aan
hen, die hare geschiedenis kennen een indruk zal geven, welke
geheel het tegenovergestelde zal zijn van wat men wenscht; want
waarlijk de wereld wordt wantrouwend, en gelooft de dingen
niet, voordat zij ze ziet; maar, zooals ik reeds gezegd heb, dit
punt is van weinig gewicht, omdat het niet in verband staat
met het geloof.

Wat nu de reckts-kwestie aangaat � zjj schijnt belangrijker te
zijn, omdat zij het geloof betreft. Ik heb mij dan ook groote moeite
gegeven, om haar grondig te leeren kennen. Doch gij zult tot uw
voldoening zien, dat zij van even weinig gewicht is als de eerste.
Hier komt het er op aan te onderzoeken, wat de heer Arnauld
heeft gezegd in denzelfden brief: »Dat de genade, zonder welke
men niets vermag, Petrus heeft ontbroken bij zijn val." Nu
waren gij on ik in do meening, dat hier de belangrijkste vraag-
stukken ter sprake zouden komen betreffende de genade, bijv. of
zij niet gegeven wordt aan alle menschen, dan wel of zij kracht-
gevend is; maar wij hadden ons ten zeerste vergist. Ik ben in
weinig tijds een groot godgeleerde geworden, en gij zult er de
bewijzen van aanschouwen.

Om de zaak in het ware licht te zien gesteld, begaf ik mij tot

den heer N. doctor van Navarre 1), die in mijn buurt woont,
en, zoo als gij weet, bijzonder heftig tegen de Jansenisten is;
en daar mijn nieuwsgierigheid mij bijna even vurig maakte als
hij was, vroeg ik hem, waarom zij niet duidelijk als hun ge-
voelen uitspraken, dat »de genade aan allen wordt gegeven,"
opdat er een einde zou zijn aan twijfel in dezen. Maar hij gaf
mij barsch bescheid, en zeide mij, dat dit niet het punt in
geschil was; dat er onder zijn partij waren, die niet geloofden,
dat de genade aan allen wordt gegeven; dat de examinatoren
zelve in de voltallige vergadering der Sorbonne hadden gezegd , dat
deze stelling «problematisch" is, en dat hij zelf dit gevoelen was toe-
gedaan ; en hij staafde deze zijn meening met de volgende woor-
den van Augustinus, die volgens hem beroemd waren: »Wij we-
ten dat de genade niet gegeven wordt aan alle menschen."

Ik verontschuldigde mij er over, dat ik zijn gevoelen zoo
slecht begrepen had, en smeekte hem mij te zeggen, of zij dan
toch die andere meening der Jansenisten niet veroordeelden,
welke zoo veel opschudding had veroorzaakt: »dat de genade
genoegzaam is, en dat zij onzen wil bepaalt om het goede te doen."
Maar ik was in dit tweede geval niet gelukkiger. »Gij begrijpt
er niets van, zeide hij, want ook dat is geen ketterij: het is een
rechtzinnig gevoelen: alle Thomisten staan het voor en ik zelf heb
het verdedigd in mijn dispuut voor de Sorbonne" 2).

Ik durfde hem geen van mijn twijfelingen meer mededeelen;
en zelfs wist ik niet meer, waar de moeielijkheid toch schuilde,
toen ik om tot klaarheid te komen hem bad mij te zeggen,
waarin toch de ketterij van de uitspraak des heeren Arnauld be-
stond. >Zij bestaat," zeide hij, »hierin, dat hij niet erkent, dat
de rechtvaardigen het vermogen bezitten, om de geboden Gods
te vervullen op die wijze, zoo als wij dat verstaan."

1) Een afdetling der thcol. fncult. van Parijs, heette: Collegie van Navarre.

2) Dispuut, dat men om baccalaureus in de theologie te worden, voor de
Sorbonne moest voeren, en waarbij men gedurende 12 uren zijn opponenten te
woord moest staan.

OVER HET NAASTE VERMOGEN. 5

Na deze onderrichting verliet ik hem; en overgelukkig van
nu achter het geheim te zijn, spoedde ik mij tot den heer N.,
die steeds in beterschap toeneemt, en w�l genoeg was, om
mij te brengen tot zijn schoonbroeder, die jansenist is als ie-
mand het is, en desniettemin een zeer goed man. Om des
te beter ontvangen te worden, deed ik mij voor als zeer ijverig
voor zijn partij, en zeide: »Zou het wel mogelijk zijn, dat de
Sorbonne in de kerk deze dwaling invoerde, dat >al de recht-
vaardigen ten allen tijde het vermogen hebben om de geboden
te vervullen?" Wat zegt gij? zeide mijn doctor. Noemt gij
dwaling een zoo katholiek gevoelen, en dat alleen de lutherschen
en de kalvinisten bestrijden?" »Maar hoe, zeide ik, is dat dan uw
gevoelen niet?" »Neen, zeide hij, wij vervloeken het als kettersch
en goddeloos." Verbaasd over dit antwoord, zag ik wel in, dat
ik mijn rol als Jansenist had overdreven, even als ik het die
van Molinist ook had gedaan; maar aangezien ik niet kon raden
welk antwoord hij geven zou, bad ik hem mij in vertrouwen te
zeggen, of hij geloofde, dat »de rechtvaardigen altijd een wezen-
lijk vermogen hebben, om de geboden te vervullen?" Hierop
ontstak hij in vuur, maar het was van heiligen ijver, en zeide,
dat hij nooit zijn gevoelens zou bemantelen voor wie het ook
wezen mocht: dat het zijn geloof was; en dat hij en al de zijnen
het zouden verdedigen tot den dood, als de zuivere leer van den
heiligen Thomas en den heiligen Augustinus, hun meester.

Hij sprak tot mij met z�� veel ernst, dat ik er niet aan twij-
felen mocht; en op die verzekering, keerde ik terug tot mijn
eersten doctor, en zeide hem (zeer verheugd over de zekerheid, dat
de vrede in de Sorbonne weldra zou zijn hersteld), dat de jan-
senisten hetzelfde dachten als zij over de kracht die de rechtvaar-
digen hebben, om de geboden te vervullen; dat ik er voor in-
stond, en dat ik het hen met hun bloed zou doen onderteekenen.
»Voortreffelijk, zeide hij, men moet een godgeleerde zijn om er
het fijne 1) van te vatten. Het verschil, dat tusschen ons be-

1) In sommige uitgaven staat Ie fin (�het fijue") in andere la fin (de bedoeling).

staat, is z�� subtiel, dat wij het zelve iiiet dan met moeite uit-
drukken; het zou u te zwaar vallen het te verstaan. Stel u dus
hiermee te vreden, dat de jansenisten u wel zullen zeggen, dat alle
rechtvaardigen altijd het vermogen hebben om de geboden te ver-
vullen , en hierover redetwisten wij niet, maar zij zullen u niet zeg-
gen, dat dit vermogen »het naaste" is: dat is het punt in geschil."

Dit woord was voor mij nieuw en vreemd. Tot hiertoe had
ik de dingen begrepen; maar dit woord hulde mij in duisternis,
en ik hield het er voor, dat het ook alleen was uitgedacht ge-
worden, om verwarring te stichten. Ik vroeg hem daarom het mij
to willen uitleggen; maar hij maakte er voor mij een verborgen~
heid van, en verwees mij, zonder zich nader te verklaren naar de
jansenisten, om hun te vragen, of zij geloofden aan dit naaste
vermogen. Ik belaadde mijn geheugen met dit woord; want mijn.
verstand kon het volstrekt niet vatten, � en uit vrees van
het te vergeten, zocht ik ijlings mijn jansenist op, tot wien ik
onmiddelijk , na de eerste beleefdheden gowisseld te hebben, zeide:
>Zeg mij, bid ik u, of gij gelooft aan het naaste vermogen?" Hij
begon te lachen en zeide zeer ko^l: »Zeg mij eerst in welken zin
gij het verstaat, en dan zal ik u zeggen, wat ik er van geloof."
Daar mijn kennis niet z�� ver reikte, was ik niet in staat hem
te antwoorden, maar om mijn bezoek niet zonder vrucht te doen.
blijven, zeide ik op goed geluk: »Ik versta het in den zin der
molinisten." Hierop hernam mijn vriend met de grootste kalmte :
y Aan welke molinisten denkt gij ?" Ik bood ze hem allen te zamen
aan, als slechts ��n lichaam uitmakende en handelende in ��n geest.

»Maar, antwoordde hij, gij zijt al zeer slecht onderricht. Zij
zijn z�� weinig van dezelfde gevoelens, dat zij er geheel tegen-
strijdige voorstaan. Daar zij allen ��n zijn in het voornemen _Pom den heer Arnauld te doen vallen, hebben zij goed gevonden
om zich te vereenigen rondom het woord naaste, dat aller lens
zou wezen, ofschoon zij het verschillend opvatten, opdat zij ��n
taal zouden spreken en door deze schijnbare samenstemming een»
geduchte partij konden vormen, en een grooter aantal uitmaken
om den heer Arnauld des te zekerder te verpletteren."

OVEK HET NAASTE VERMOGEN. 7

Dit antwoord verbaasde mij; maar, zonder te willen geloo-
ven aan de snoode plannen der molinisten welke ik op zijn
woord alleen niet wilde aannemen, en waarbij ik geen belang
heb, verlangde ik alleen de verschillende beteekenissen te weten,
die zij geven aan dit geheimzinnige woord: naaste. Hij zeide:
»Ik zou u gaarne inlichten willen; maar gij zoudt er zulke grove
en stuitende tegenstrijdigheden in vinden, dat gij moeite zoudt
hebben mij te gelooven. Ik zou u verdacht toeschijnen. Gij
zult er zekerder van zijn, indien gij het hoort van hen zelven,
en ik zal u daartoe eenige adressen geven. Gij hebt slechts
afzonderlijk te spreken met zekeren Heer Le Moine en pater
Nicola�." »Ik ken geen van beiden," zeide ik. «Zie dan eens,
hernam hij, of gij niet dezen of genen kent van hen, die ik
thans zal noemen; want zij zijn de gevoelens toegedaan van den
Heer Le Moine." Ik kende inderdaad sommigen hunner. En daarop
zeide hij: »Zie eens of gij geen der dominikanen kent, die men
nieuwe thomisten noemt; want zij zijn allen als pater Nicola�."
Ik kende er ook van degenen, die hij daarop noemde; en besloten
om gebruik te maken van zijn raad, en tot klaarheid in dezen
te komen, verliet ik hem, en begaf mij allereerst naar een der
leerlingen van den Heer Le Moine.

Ik bad hem mij te zeggen, wat het beteekent: het naaste ver-
mogen te hebben, om iets te doen. »Dat is gemakkelijk, zeide hij.
Het is alles te hebben wat noodig is om het te doen zoodat er
niets aan ontbreekt, om te kunnen handelen." »Eu dus, hernam
ik, wil het naaste vermogen te hebben om een rivier over te
trekken zeggen: een boot te hebben, roeiers, riemen en het
overige, zoodat er niets ontbreekt." � Zeer wel, zeide hij. �
»En het naaste vermogen te hebben om te zien, zeide ik hem,
is een goed gezicht te hebben, en in het volle licht te staan;
want wie een goed gezicht heeft, maar staat in \'t donker zou
niet hot naaste vermogen hebben om te zien, volgens u, omdat
hem dan het licht zou ontbreken, zonder hetwelk men niet
ziet." � Zeer juist, zeide hij. �»En bjj gevolg, ging ik voort,
wanneer gij zegt, dat alle rechtvaardigen altijd het naaste ver-

mogen bezitten om de geboden in acht te nemen, verstaat gij
daaronder dat zij altijd de genade hebben, die vereischt wordt
om ze te vervullen; zoodat hun niets ontbreekt van Gods zijde." �
Wacht een oogenblik, zeide hij; zij hebben altijd wat noodig is,
om ze te vervullen of ten minste om het aan God te vragen. �
>Ik begrijp het, zeide ik; zij hebben alles wat noodig is om
God te bidden, dat Hij hen helpe, zonder dat zij eenige
nieuwe genade van God behoeven om te bidden." � Gij begrijpt
het volkomen, zeide hij. � »Maar het is dus niet noodig dat zij
een krachtgevende genade hebben, om te bidden tot God?" �
Neen, zeide hij, volgens den Heer Le Moine niet.

Om geen tijd te verliezen, ging ik naar de Jakobijnen 1) en
liet diegenen onder hen roepen, die ik kende als nieuwe thomis-
ten. Ik bad hen mij te zeggen wat toch naaste vermogen is.
»Is het niet datgene, zeide ik hun, waaraan niets ontbreekt om
te handelen?" Neen, zeiden zij mij. »Maar hoc! mijn vader! indien
er iets aan dit vermogen ontbreekt, noemt gij het dan naaste?
En zult gij, bij voorbeeld, zeggen, dat een mensch, \'s nachts,
en zonder eenig licht, het naaste vermogen heeft om te zien?" Onge-
twijfeld zou hij het, volgens ons, hebben, indien hij niet blind
is. � »Ik begrijp u, zeide ik hun; maar de Heer Le Moine ver-
staat er het tegenovergestelde onder." � Het is waar, zeiden
zij; maar wij verstaan het aldus. � »Het zij zoo! zeide ik, want
ik twist nooit over den naam, mits men mij te voren zegge, welke
beteekenis men er aan verbindt. Maar het blijkt me nu, dat
gij, als gij zegt dat de rechtvaardigen altijd het naaste vermogen
hebben om God te bidden, gij er onder verstaat, dat zij behoefte
hebben aan een andere hulp om te bidden, zonder welke hulp
zij nooit bidden zullen." �Zeer juist, antwoordden mijn paters
terwijl zij mij omhelsden, zeer juist; want zij hebben bovendien
een krachtgevende genade noodig, die niet het deel is van allen,
en die hun wil noopt tot bidden; en hot is een ketterij de

I) Men noemde aldus de Dominikauen naar hun in de straat van St. Jakob
gelegen klooster.

OVER HET NAASTE VERMOGEN. 9

noodzakelijkheid te loochenen van deze genade die kracht geeft
tot het gebed. �

»Zeer juist, zeide ik op mijn beurt tot hen; maar, volgens u,
zijn de jansenisten katholiek, en de Heer Le Moine kettersch;
want de jansenisten zeggen, dat de rechtvaardigon het vermogen
hebben om te bidden, maar dat zij bovendien een daartoe kracht-
gevende genade behoeven; en gij stemt hun hierin bij. En de Heer
L\'e Moine zegt, dat de rechtvaardigen bidden zonder krachtgevende
genade, en dit wordt juist door u veroordeeld." � Ja, zeiden zij,
maar de Heer Le Moine noemt dit vermogen het naaste vermogen.

»Hoe, mijn vaders, zeide ik hun, dit is een spelen met woor-
den, te zeggen, dat gij het eens zijt op grond van dezelfde woor-
den die gij gebruikt, terwijl gij, wat hun zin betreft, tegenover
elkander staat." � Mijn vaders antwoordden niets; en daarop
kwam mijn discipel van den Heer Le Moine binnen door een toeval
dat ik buitengemeen gelukkig achtte; maar ik heb sinds verno-
men, dat hun ontmoetingen niet zeldzaam zijn, en dat zij onop-
houdelijk in verkeer staan met elkander.

Ik zeide dus tot mijn discipel van den heer Le Moine: »Ik ken
iemand, die zegt, dat alle rechtvaardigen altijd het vermogen
hebben om te bidden tot God; maar dat zij desniettemin nooit
zullen bidden zonder een krachtgevende genade, die hen tot bidden
noopt, en welke God niet altijd geeft aan alle rechtvaardigen. Is
hij een ketter?"

Wacht eens, zeide mijn doctor; gij moocht mij niet overrom-
pelen. Laat ons langzaam voortvaren. Bistinguo; indien hij dit ver-
mogen noemt een naaste vermogen , is hij een thomist en derhalve
katholiek; zoo neen, dan is hij een jansenist en derhalve een
ketter. � »Hij*noemt het, zeide ik, evenmin het naaste, als niet
het naaste".... Dan is hij een ketter, zeide hij: vraag het aan
deze goede paters. � Ik begeerde hen niet tot richters, want
zij gaven reeds met een neiging van hun hoofd hun instemming
to kennen; maar ik zeide tot hen: »Hij weigert dit woord
naaste te gebruiken, omdat men niet wil zeggen , wat men er
onder verstaat." � Hierop wilde een van deze paters zijn ver-

klaring er van ten beste geven; maar hij werd in de rede goval-
len door den leerling van den Heer Le Moine , die tot hem zeide :
«Wilt gij dan onze geschillen weer doen aanvangen? Zijn wij
niet overeengekomen, om het woord naaste niet te verklaren, en
het van weerszijden te gebruiken, zonder te zeggen, wat het
beteekent?" Dit stemde de jacobijn toe.

Hierdoor doorzag ik hun plan, en zeide terwijl ik opstond om
hen te verlaten: »Inderdaad mijn vaders, ik vreeze grootelijksdat
dit alles niets is dan een ijdele klucht; en wat er ook moge komen
van uw samenkomsten , ik durf u voorspellen, dat wanneer de cen-
suur zal zijn voltrokken de vrede niet gesloten zal zijn. Want, wan-
neer men zal hebben uitgemaakt, dat men de syllaben naaste moet
uitspreken, wie ziet niet in dat, zoo lang hun zin niet ver-
klaard is, een iegelijk van u zich de overwinning zal toe-
kennen? De jacobrjnen zullen zeggen, dat men dit woord moet
verstaan in hun zin. De Heer Le Moine zal zeggen , dat men
het in zijn zin opvatten moet; en alzoo zullen er nog meer ge-
schillen zijn om het uit te leggen dan om het in te voeren; want,
w�l bezien , zou er geen groot bezwaar tegen bestaan om het te aan-
vaarden zonder bepaalden zin, daar het alleen schaden kan door
den zin, dien men er aan hecht. Doch het zou beneden de waardig-
heid zijn van de Sorbonne en van de theologie, om dubbelzinnige en
willekeurige woorden te gebruiken zonder ze te verklaren. Ten
slotte, mijn vaders, zegt mij, bid ik u, voor de laatste reize, wat
ik gelooven moet om katholiek te zijn ?" � Men moet, zeiden zij
allen te gelijk , »zeggen , dat al de rechtvaardigen het naaste vermo-
gen bezitten, zonder er eenige bepaalde beteekenis aan te hech-
ten: abstrahendo a sensu thomistarum , el asensu aliorum theologorum."
»Dat beteekent" zeide ik hen verlatende, »dat men dit woord
met de lippen moet uitspreken, om niet een ketter in naam te
zijn. Want is het een woord ontleend aan de H. Schrift?" Neen,
antwoordden ze mij. � »Is het dan ontleend aan de Kerkvaders,
of aan de Concilies, of aan de pausen?" Neen. »Is het dan van
den heiligen Thomas?" Neen. »Welke noodzakelijkheid bestaat er
dan voor, om het te gebruiken, daar het in zich zelf noch gezag,

OVER HET NAASTE VERMOGEN. 11

noch eenigen zin heeft?" � Gij zijt eigenzinnig, zeiden ze. Gij zult
het gebruiken, of gij zijt een ketter, en de Heer Arnauld ook,
want wij zijn hot talrijkst: en, als het noodig is, zullen wij zoo
veel Barvoeters te hulp roepen, dat wij het zullen winnen. �

Toen ik dezen laatsten bewijsgrond gehoord had , ging ik heen ,
om voor u dit verhaal op schrift te stellen, waaruit u blijkt,
dat er geen sprake is van een der volgende punten, en dat zij
ook noch ter eener noch ter anderer zijde veroordeeld zijn :
»1°. Dat de genade niet wordt gegeven aan alle menschen; 2°., dat
al de rechtvaardigen altijd het vermogen hebben om de geboden
Gods te volbrengen; 3°. dat zij evenwel om ze te vervullen, en
zelfs om te bidden behoefte hebben aan een krachtgevende ge-
nade , die hun wil onwederstaanbaar bepaalt; 4°. dat deze kracht-
gevende genade niet altijd wordt gegeven aan alle rechtvaardigen
en dat zij een gave is alleen van de barmhartigheid Gods."
Waaruit volgt, dat alleenlijk het woord naaste, zonder eenigen
zin, en geheel onverklaard, in dezen strijd gevaar loopt.

Gelukkig de volken die dit woord niet kennen! Gelukkig zij,
die leefden, eer het ontstond! Want ik zie geen uitkomst,
tenzij dan dat de Heeren van de Acad�mie 1) gebruik makende
van hun recht, uit de Sorbonne dit barbaarsche woord verban-
nen, dat zoo veel verdeeldheid veroorzaakt. Gebeurt dit niet, dan
zal de censuur zeker volgen; maar ik ducht, dat zij geen ander
gevolg zal hebben, dan dat zij de Sorbonne minder geacht ²) zal
maken door deze wijze van handelen, welke haar het gezag zal
ontnemen, dat zij in andere gevallen zoo noodig heeft.

Ik laat u inmiddels de vrijheid, om u voor het woord naaste

te verklaren of er tegen; want ik heb u te lief om u onder dit

voorwondsel te vervolgen. Indien u dit verhaal niet mishaagt, ga

ik voort met u op de hoogte te houden van alles wat er voorvalt.

1) Opgericht tot zuivering der fransche taal.

2) Moina comid�rable , eene andere lezing luidt: m�pritaile, verachtelijk.

Over de toereikende genade.

Parijs 29 Januari 1656.
Mijnheer !

Juist had ik den brief, dien ik u schreef, gesloten, toen ik een
bezoek ontving van den Heer N. onzen ouden vriend. Dit bezoek
trof voor mijn weetgierigheid zeer gelukkig; want hij is zeer goed
ingelicht aangaande de kwesties van den dag, en hij kent vol-
komen het geheim der jezu�eten, bij wie hij ter ieder uur te
vinden is, en wel bij de voornaamsten van hen. Nadat wij over
do zaak hadden gesproken, die hem tot mij had gevoerd, ver-
zocht ik hem mij te zeggen, met een enkel woord, welke toch
de zaken waren waarover tusschen de twee partijen gestreden
wordt. Hij voldeed dadelijk aan mijn verlangen, en zeide, dat
er twee hoofdpunten waren: het eene betrof het naaste vermogen,
het tweede betrof de toereikende genade. In mijn vorigen brief
lichtte ik u het eerstgenoemde toe; in dit schrijven wil ik over
het tweede punt tot u spreken.

Ik kwam dan, om kort te gaan, te weten, dat hun verschil
betreffende de toereikende genade hierin bestaat, dat de jezu�eten
beweren, dat er een genade is welke algemeen aan alle menschen
gegeven wordt, en in die mate afhankelijk is van \'s menschen
vrijen wil, dat hij haar werkzaam of krachteloos maakt naar zijn
welgevallen zonder eenigen nieuwen bijstand van God, en zonder
dat er van Gods zijde iets aan ontbreekt om ons handelend
te doen optreden; om deze reden noemen zij haar toereikende ge-
nade, daar zij alleen reeds toereikend is om te kunnen handelen.
Daarentegen beweren de jansenisten, dat er geen werkelijk toe-
reikende genade is die tevens ook niet krachtgevend is; d. w. z. dat
alle genade, die niet den wil bepaalt om te handelen, inderdaad

OVER DE TOEREIKENDE GENADE. 13

ontoereikend is om te handelen, daar zij zeggen, dat men nooit
handelt 1) zonder krachtgevende genade. Hierover loopt hun strijd.

Toen ik daarop nader onderricht vroeg aangaande de leer der
nieuwe thomisten, zeide hij: Zij is ongerijmd; zij nemen met
de jezu�eten een toereikende genade aan, die aan alle menschen ge-
geven wordt; maar zij beweren desniettemin, dat de menschen
nooit handelen met deze genade alleen, en dat God, om hen te
doen handelen, hun een «krachtgevende genade" moet schenken,
die werkelijk hun wil tot handelen determineert en welke genade
God niet aan alle menschen geeft. � »Alzoo, zeide ik, is volgens
deze leer de genade toereikend zonder het te zijn." � Juist, zeide
hij, want indien zij toereikend is, heeft men niets meer van
noode om te handelen; en indien zij niet toereikt, dan is zij
niet toereikend. �

»Maar," vroeg ik, »welk verschil is er dan tusschen hen en
de jansenisten?" � Zij verschillen, zeide hij, hierin, dat althans
de dominikanen dit goede hebben ²), dat zij niet ophouden te
zeggen: »allo menschen hebben de toereikende genade." � »Ik hoor
het wel, antwoordde ik, maar zij zeggen het zonder het te meenen,
daar zij er bijvoegen, dat men noodzakelijk, om te handelen,
een krachtgevende genade moet heiben, die niet aan allen gegeven
wordt. Indien zij derhalve overeenstemmen met de jezu�eten in
het gebruik van een term, die geen zin heeft, zoo zijn ze met
h�n in strijd en eensdenkend met de jansenisten, wat het
wezen der zaak, aangaat." � Dat is waar, zeide hij. � >Hoe
dan, hernam ik, kunnen de jezu�eten met hen ��n zijn? En
waarom bestrijden zij hen niet evenzeer als de jansenisten, daar
zij in hen toch altijd machtige tegenstanders zullen hebben, die
de noodzakelijkheid verdedigend van de krachtgevende genade
welke den wil bepaalt, hen altijd verhinderen zullen aan die genade
te doen gelooven, welke naar hun bewering alleen toereikend is ?"

»De dominikanen zijn te machtig, zeide hij, en de orde der

1) Te weten: volkomen goed handelt.

2) In enkele uitgaven zijn de woorden ont eela de bon qu\'ils weggelaten.

14 TWEEDE BRIEF.

jezu�eten is te verstandig, om hen openlijk voor \'t hoofd te
stooten. Zij stelt er zich tevreden me�, op hen dit gewonnen
te hebben, dat zij ten minste het woord toereikende genade ge-
bruiken , ofschoon zij het in een andere beteekenis opvatten.
Hierdoor heeft de Orde dit voordeel, dat zij de meening der
dominikanen voor onhoudbaar kan doen verklaren , zoodra zij
de tijd daartoe gekomen acht, en dat zal niet zoo bijzonder
moeielijk gaan; want eenmaal aangenomen, dat alle menschen
toereikende genade hebben, is niets natuurlijkers dan hieruit
het gevolg te trekken, dat de krachtgevende genade niet ver-
eischt wordt om te handelen, daar het toereikende der alge-
meene genade-gaven de noodzakelijkheid van alle overige zou
uitsluiten. Wie zegt: toereikend geeft daarmee alles te kennen,
wat noodig is om te handelen; en het zou den dominikanen al
zeer weinig baten, luide te betuigen, dat zij een andere betee-
kenis hechten aan het woord toereikend; het volk, gewoon aan
de gangbare beteekenis der woorden, zou naar hun verklaring
zelfs niet luisteren. De jezu�eten winnen dus genoeg bij deze
uitdrukking, die de dominikanen voor hun rekening nemen, en
deze behoeven vooreerst niet verder voortgedreven te worden; en
indien u bekend ware , wat is gebeurd onder Clemens VIII en
Paulus V, en hoe de Orde bij het vaststellen van de leer der
voldoende genade werd tegengewerkt door de dominikanen,
dan zoudt gij er niet verwonderd over wezen te ontdekken, dat
zij met hen geen twist zoekt, en er in berust, dat zij hun ge-
voelen vasthouden, mits ook het hare vrij blijve, en dit te
meerder, omdat de dominikanen aan het laatste goede diensten
bewijzen door de benaming toereikende genade, waarvan zij voor-
taan in \'t openbaar zich bedienen zullen.

»De Orde is over hun inschikkelijkheid dan ook zeer voldaan.
Zij vordert niet, dat ze de noodzakelijkheid der krachtgevende
genade zullen loochenen, � dat zou een te sterke dwang zijn;
men moet zijn vrienden niet tyraunizeeren; de jezu�eten hebben
voorshands genoeg gewonnen. Want de wereld laat zich tevreden
stellen met woorden; weinigen ondorzoeken de dingen grondig; en

OVER DE TOEREIKENDE GENADE.

nu de naam toereikende genade maar eenmaal van weerszijden is
aangenomen, al is het ook met verschillende beteekenis, is er
niemand, uitgenomen de scherpzinnigste godgeleerden, die het
er niet voor houdt, dat de zaak, welke dit woord aanduidt,
zoo wel wordt vastgehouden door de jakobijnen als door de je-
zu�eten, en het vervolg zal doen blijken dat laatstgenoemden hier
niet de lijdende partij zijn."

Ik gaf hem toe, dat ze zeer gevat zijn; en om partij te trek-
ken van zijn onderrichting, ging ik rechtstreeks naar de jako-
bijnen. Aan de poort trof ik een mijner goede vrienden aan,
een voornaam jansenist, (want ik heb vrienden onder alle par-
tijen) die een ander pater verlangde te spreken dan ik. Maar
met vele gebeden bewoog ik hem mij te vergezellen, en vroeg
een der nieuwe thomisten te mogen spreken. Hij was bijzonder
blij mij weer te zien. � »Welnu, mijn vader, zeide ik, het is
niet genoeg, dat alle menseben een naaste vermogen hebben, waar-
door zij echter inderdaad nooit handelen: zij moeten bovendien
een voldoende genade bezitten, waarmee zij even weinig iets ver-
richten. Is dat niet het gevoelen van uw school?" � Ja, zei de
goede pater; ik heb het dezen morgen in de Sorbonne nog ge-
zegd. Ik heb er mijn geheele half-uur over gesproken ; en zonder
den zandlooper had ik ongetwijfeld het heillooze spreekwoord te
schande gemaakt, dat ook reeds te Parijs in omloop is. »Hij stemt
met zijn kapje evenals een monnik in de Sorbonne."

»Maar wat bedoelt gij met uw half uur en met uw zandlooper,
vroeg ik hem ; knipt men uw adviezen naar een zekere maat?" �
Ja, zeide hij, sinds eenige dagen. � »En dwingt men u om een
half uur te spreken ?" � Neen, men spreekt zoo kort men ver-
langt. � »Maar niet zoo lang als men wil, hernam ik. O ! welk
een uitnemende bepaling voor de onkundigen! Welk een heerlijk
voorwendsel voor hen, die niets goeds te zeggen hebben! Maar
zeg mij nu, mijn vader, is die genade, welke aan alle menseben
gegeven wordt, toereikende?" � Ja, zeide hij.� >En niettemin
vermag zij niets zonder krachtgevende genade?" � Zoo is het,
zeide hij. � »En alle menschen hebben de toereikende genade, ging ik

voort, maar niet de krachtgevende." � Juist, zeide hij � »Dat
wil zeggen, hervatte ik, dat allen voldoende genade hebben, en
dat allen er toch niet genoeg van hebben; het wil zeggen , dat
deze genade toereikende is , ofschoon zij niet toereikende is; het
wil zeggen , dat zij toereikend is in naam , en ontoereikend in de
werkelijkheid. Op mijn woord, mijn vader, deze leer is wel
moeielijk te vatten. Hebt gij, toen gij de wereld verliet, ver-
geten wat daar het woord toereikend beteekent ? Heucht het u
niet, dat het wil zeggen: alles wat vereischt wordt om te han-
delen ? Maar gij hebt het niet vergeten ; want � vergun mij
een vergelijking te bezigen die beter onder uw bereik zal val-
len � gesteld dat men u dagelijks twee oneen brood en een
glas water voorzette, zoudt gij tevreden wezen over uw prior
als hij u zeide, dat dit rantsoen toereikend is om u te voe-
den, onder voorgeven, dat gij met ander voedsel, dat hij u
echter niet gaf, alles hadt wat gij behoeft om uw leven te
onderhouden ? Hoe laat gij u er dan toe brengen, om te zeggen,
dat alle menschen genoegzame genade hebben om te handelen, ter-
wijl gij erkent dat om te handelen een andere genade volstrekt
noodig is welke niet allen bezitten ? Is dit geloofs-artikel van zoo
weinig gewicht, en laat gij \'t aan het goedvinden der menschen
over te gelooven, dat de krachtgevende genade al of niet on-
misbaar is? Is het om het eveu of men erkent of loochent, dat
men met de toereikende genade inderdaad handelt?" � Hoe, zeide
de goede man, om het even ? Het is een ketterij, het is een for-
meele ketterij. De noodzakelijkheid der krachtgevende genade om te
handelen is inderdaad een ^oo/�-artikel; het is ketterij haar te
loochenen. �

»Doch nu weetik waarlijk niet meer, riep ik uit, waaraan ik
mij honden moet. Indien ik de toereikende genade loochen, ben
ik een jansenist. Tndien ik aan haar geloof, zoo als de je-
zu�eten, te weten in dien zin, dat de krachtgevende genade niet
noodig is, dan ben ik een ketter, zegt gij! En indien ik aan
haar geloof, even als gij, met dien verstande, dat de kracht-
gevende genade noodig is, zondig ik tegen het gezond verstand,

OVER DE TOEREIKENDE GENADE. 17

en word ik zoo als do jezu�eten zeggen, uitzinnig. Wat moet
ik dan doen in deze onvermijdelijke noodzakelijkheid, om �f uit-
zinnig te worden �f een ketter �f een jansenist? En tot welk
uiterste zijn wij gebracht, indien de jansenisten de eenigen zijn,
die noch tegen het geloof noch tegen de rede zondigen, en die
zich volkomen tegen dwaasheid en dwaling vrijwaren ?"

Mijn vriend de jansenist hield dit gesprek voor een goed voor-
teeken, en meende, dat ik reeds gewonnen was. Hij zeide echter
niets tot mij; maar wendde zich tot den pater: »Zeg mij, bid
ik u, mijn vader, waarin gij overeenstemt met de jezu�eten." �
Hierin, antwoordde hij, dat de jezu�eten en wij gelooveu aan
de toereikende genade, welke allen menschen gegeven wordt. �
»Maar, hernam hij, er zijn in dit woord: toereikende genade twee
dingen: te weten de klank, die niets is dan wind; en de zaak
welke het woord aanduidt, en welke waarachtig en werkelijk is.
En daarom, als gij met de jezu�eten overeenstemt wat het woord
toereikende betreft, en tegenover hen staat in de zaak, die dit
woord beteekent, is het openbaar, dat gij tegen elkander over
staat wat den inhoud aangaat van deze uitdrukking en dat gij
slechts overeenkomt in den klank. Is dit oprecht en eerlijk gehan-
deld?" � Maar hoe, zeide de goede geestelijke, waarover beklaagt
gij u toch, daar wij door deze wijze van spreken niemand
misleiden; want in onze scholen zeggen wij onomwonden, dat
wij dit woord juist in tegenovergestelden zin verstaan als de
jezu�eten.�«Hierover beklaag ik mij, zeide daarop mijn vriend,
dat gij het niet overal verkondigt, dat gij door toei^-eikende ge-
nade verstaat de genade, die niet toereikend is. Gij zijt als eerlijke
menschen verplicht om, terwijl gij den zin der bij de godsdienst-
leer gebruikelijke woorden omkeei-t, te zeggen, dat als gij allen
menschen het bezit toekent der toereikende genade, gij hiermee be-
doelt, dat zij metterdaad geen toereikende genade bezitten. Alle
menschen ter wereld vatten het woord toereikend op in denzelfden
zin; alleen de nieuwe thomisten vatten het op in een anderen.
Alle vrouwen, die de halve wereld uitmaken; alle lieden van \'t
hof; alle krijgslieden; alle overheden; alle beampten; de koop-

18 i TWEEDE BRIEF.

lieden, de kunstenaars, heel het volk; in ��n woord: aller
soorten van menschen, de dominikanen alleen uitgenomen,
verstaan onder het woord toereikend datgene wat al het noodige
in zich sluit. Bijna niemand is van deze zonderlinge afwijking
onderricht. Men vertelt alleen alom op aarde , dat de jakobijnen
allen menschen toereikende qenade toekennen. Wat anders kan
men hieruit afleiden, dan dat zij allen menschen al de genade
toekennen, die noodig is om te handelen, en dit vooral als men
hen door gemeenschappelijk belang en door dezelfde intrigues
verbonden ziet met de jezu�eten, die het aldus verstaan? De
gelijkheid van uw uitdrukkingen, gepaard met die aansluiting
aan de partij , is dat niet een openbare toelichting en bevestiging
van de overeenstemming uwer gevoelens?

«Alle geloovigen vragen aan de godgeleerden welke de ware
toestand der natnur is sedert haar verdorvenheid. Augustinus
en zijn volgelingen antwoorden, dat zij slechts in zoo verre
toereikende genade heeft als het Gode behaagt haar die te
geven. Daarna zijn de jezu�eten gekomen en zeggen, dat alle
menschen in het bezit zijn van de werkelijk toereikende genade.
Men raadpleegt de dominikanen over deze tegenstrijdigheid.
Wat doen zij nu ? Zij sluiten zich aan bij de jezu�eten; zij
maken door deze aaneensluiting het grootste getal uit; zij schei-
den zich af van degenen, die deze toereikende genade loochenen;
zij verklaren, dat alle menschen haar hebben. Wat anders
kan men hieruit afleiden dan dat zij den jezu�eten gelijk geven ?
En dan laten zij ten laatste op dit alles volgen, dat niettemin
die toereikende genado niets baat zonder de krachtgevende welke
niet gegeven wordt aan allen.

«Wilt gij een beeld van de kerk, die op deze wijze wordt
verscheurd ? Ik beschouw haar als een man, die zijn land ver-
latende om een reis te doen, overvallen wordt door roovers,
die hem onderscheiden wonden toebrengen, en half dood laten
liggen. Hij laat uit naburige steden drie geneesheeren ont-
bieden. De eerst-aangekomene peilt zijn wonden, verklaart ze
voor dcodelijk, en verzekert hem, dat God alleen hem zijn

OVER DE TOEREIKENDE GENADE.

verloren krachten nog terug kan schenken. De tweede arts,
die iets later kwam, wilde den gewonde behagen, en zeide
hem dat hij nog voldoende krachten had, om zijn woning te
bereiken, en hij beschimpte den eersten, die zich tegen zijn
advies verklaarde, en vatte het voornemen op hem in \'t verderf
te storten. De zieke zag in dat oogenblik van onzekerheid den
derden geneesheer naderen en strekte de handen naar hem uit,
als naar dengene, die hem uit de onzekerheid zou redden. Na
dan ook zijn wonden onderzocht en het advies der twee eersten
vernomen te hebben, omhelst hij den tweeden, vereenigt zich
met hem en beiden spannen samen tegen den eersten en jagen
hem smadelijk weg, want zij waren sterker in getal. De zieke
maakt uit deze zijn handelwijze op, dat hij met den tweeden
in meening overeenkomt, en op zijn vraag dienaangaande, ver-
klaart de arts hem nadrukkelijk, dat zijn krachten toereikende
zijn om zijn reis te volbrengen. De zieke, die evenwel zijn zwak-
heid bleef gevoelen, vroeg hem op welken grond hij z�� over
zijn krachten dacht. Wel, antwoordde hij, omdat gij nog uw
beenen hebt, en de beenen zijn immers de organen die natuur-
lijker wijze voldoende zijn om te gaan. � Maar, zeide de zieke,
heb ik al de kracht die vereischt wordt om mij van hen te
bedienen, want het komt mij voor, dat zij bij mijn zwakte mjj
onnut zijn? � Neen, gewisselijk niet, zeide de geneesheer; en gij
zult inderdaad ook nooit we�r gaan, indien God u niet een bui-
tengewono hulp zendt om u te ondersteunen en u te geleiden. �
Hoe, zeide de kranke, ik heb in mij dus de toereikende krachten
niet uan welke niets ontbreekt om werkelijk te kunnen loopen ? �
Het is er verre van daan, antwoordde hjj. � Gij zijt dus, zeide
de gewonde, aangaande mijn werkelijken toestand van een tegen-
overgesteld gevoelen, als uw kollega ? � Dat stem ik toe, ant-
woordde hij.

»Wat meent gij, dat de zieke zeide? Hij beklaagde zich over
de meer dan zonderlinge handelwijze en de dubbelzinnige woorden
Tan dezen derden arts. Hij bestrafte er hem over, dat hij zich
brj den tweeden had aangesloten, wiens gevoelen toch tegenover

het zijne stond, en met wien hij slechts in schijn overeenkwam,
terwijl hij den eersten geneesheer had verdreven, met wien hij
inderdaad het eens was. En nadat hij zijn krachten had beproefd ,
en bij ervaring zijn zwakheid leeren kennen , zond hij hen beiden
heen, en den eersten terugroepende vertrouwde hij zich toe aan
hem en vroeg, overeenkomstig zijn raad , van God de krachten,
die hij beleed niet te hebben; hij ontving daarop barmhartigheid,
en kwam, door hare ondersteuning gelukkiglijk thuis." � De
goede vader, die getroffen was door deze gelijkenis, antwoordde
niets. En ik zeide, om hem wat op te beuren, tot hem op
zachten toon: »Maar vertel mij toch eens , mijn vader, hoe zijt
gij er toch toe gekomen, om den naam van toereikend te geven
aan een genade, waarvan gij zelf zegt: het is een geloofs-
artikel, dat zij inderdaad ontoereikend is?" � Gij hebt, zeide
hij, goed spreken. Gij zijt vrij en ampteloos: ik ben een mon-
nik en lid van een vereeniging. Kimt gij niet nagaan, welk
verschil dat maakt V Wij hangen af van onze superieuren, zij
hangen w��r van anderen af. Zij hebben onze stemmen toe-
gezegd. Wat wilt gij, dat met mij gebeuren zal ? �

Wij verstonden hem uit dit half woord, en het bracht ons weer
zijn confrater voor den geest, die om een soortgelijke reden ver-
bannen werd naar Abbeville. »Maar, zeide ik hem, waarom heeft
zich uw Orde er toe verbonden, om het \'bestaan van die genade
aan te nemen?" Dat is, zeide hij tot mij, een andere vraag. Alles
wat ik u zeggen kan, in een enkel woord, is dat onze Orde,
zoo lang zij kon, de leer van den heiligen Thomas aangaande de
krachtgevende genade, heeft verdedigd. Hoe nadrukkelijk heeft
zij zich niet verzet tegen de opkomende leer van Molina! Hoe
heeft zij zich beijverd om de noodzakelijkheid der krachtgevende
genade van Jezus Christus te doen vaststellen! Weet gij niet wat
er is voorgevallen onder Clemens VIII en Paulus V, en dat
een onverwachte dood den een, en eenige woelingen in Itali�"
den ander verhinderd hebben zijn bul uit te vaardigen, zoodat
dien ten gevolge onze wapenen zijn gebleven binnen het Vatikaan ?
Maar de jezu�eten, die na het opkomen van Luther\'s en Calvijn\'s

OVEK DE TOEREIKENDE GENADE. 21

ketterij, partij trokken van het feit, dat het volk te weinig
ontwikkeld is, om het verkeerde in deze ketterijen te onder-
scheiden van de waarheid, welke in de leer van den heiligen \'Ihomas
is vervat, hadden in weinig tijds hun leer overal met zulk een
goed gevolg verbreid, dat men hen weldra meester zag van het
geloof der volken; en wij stonden op het punt van uitgemaakt
te worden voor kalvinisten en behandeld te worden zoo als thans
de jansenisten � hadden wij niet de waarheid van de kracht-
gevende genade getemperd door de althans schijnbare belijdenis
van een toereikende. Wat konden wij in dezen uitersten nood
beter doen, om de waarheid te redden zonder ons vertrouwen
te verliezen, dan den naam: «toereikende genade\'over te nemen,
terwijl wij tegelijk loochenden, dat zij inderdaad zulks is? Ziedaar
de ware toedracht der zaak."


		*»»".«. ^_.-:**


	mm \\ZOS	3


		vol» MER? i�\' BIBLIOTHECA )^r1

		c\\^v
		NTK^



		36
		VIERDE BKIEF.


		vader, die uitdrukking »werkelijke genade" brengt mij in ver- warring; ik ben er niet aan gewoon; indien gij de goedheid wildet hebben mij dezelfde zaak te zeggen, zonder dien term te gebruiken dan zoudtgij mij onuitsprekelijk aann verplichten." » Welaan!" zeide de pater, »gij bedoelt, dat ik de bepaling zal stellen in de plaats van het bepaalde: dit verandert nooit den zin der rede; ik doe het volgaarne. Wij stellen dus als een ontwijfelbaar beginsel vast, dat een daad niet als zonde kan worden toegerekend, indien God ons niet, voordat wij haar bedrijven, de kennis schenkt van het kwaad, dat er in is, en een ingeving, die ons aanspoort om het te vermijden. Begrijpt gij me nu?" Verbaasd over zulk oen redeneering, volgens welke alle zonden in overijling, en bij een geheel vergeten van God bedreven, niet zouden toegerekend kunnen worden, wondde ik mij tot mijn jan- senist, en ik bemerkte wel aan zijn houding, dat hij er niets van geloofde. Maar hij zeide niets, en daarom zeide ik tot den. pater: »Ik wenschte wel, mijn vader, dat het waar is wat gij zegt, en dat gij er goede gronden voor kondt aanvoeren." «Ver- langt gij dat", viel hij aanstonds in, «welaan, ik ga ze u leveren, en wel de beste die gij verlangen kunt: wacht maar." Hierop ging hij zijn boeken halen. Ik zeide inmiddels tot mijn vriend : »Zijn er nog meer die spreken zoo als hij?" »Is dit zoo nieuw voor u?" hernam hij: »Wees er zeker van, dat nooit de kerkvaders, de pausen, de concilies, of de Schrift, of eenig stichtelijk boek, zelfs in den laatsten tijd, op die wijze hebben gesproken; maar wat de casu�sten betreft, en de nieuwerwetsche scholastieken � van hen zal hij er u een groot getal aanvoeren." »Maar hoe nu!" zeide ik, »ik lach om die schrijvers, indien zij in strijd zijn met de overlevering." »Gij hebt gelijk," zeide hij. Hierop kwam de goede pater weer binnen, beladen met boeken, en mij het eerste, dat hij in de hand hield aanbiedende, zeide hij: »Lees »Het kort begrip der zonden" van pater Bauny 1).

		1) Bauny, sedert 1592 jezu�et, leeraar in de rhetorica en zedekuude te Parijs en schrijver o. a. van een Manuale confessorum en La somme des p�ch�s , welk



		�17
		OVER DE WERKELIJKE GENADE.


		»Hier is het, en nog wel de vijfde druk � wel een bewijs, dat het een goed boek is." »\'t Is jammer," zeide mijn jansenist zacht- kens tot mij, »dat dit boek veroordeeld is te Rome, en door de fransche bisschoppen 1)." »Zie eens," zei de pater, »bl. 906." Ik las derhalve en vond deze woorden: »Men zondigt en maakt zich schuldig tegenover God, indien men weet, dat de zaak, welke men doen wil, niet deugt, of indien men er althans aan twijfelt, er voor vreest, of wel oordeelt, dat God geen welgeval- len heeft in de daad, waarop men zint; dat Hij haar verbiedt en indien men haar desniettegenstaande doet, er zich over heen zet en voortgaat." »Dit is een goed begin," zeide ik. »Zie echter nu eens," zeide hij, «waartoe de nijd in staat is. Het was naar aanleiding van deze woorden, dat de Heer Hallier 2) voordat hij tot onze vrienden behoorde, zich vroolijk maakte over pater Bauny, en op hem deze woorden toepaste : »Ecce qui t�llit peccata mundi, d. i. Zie hem, die de zonden der wereld wegneemt." � » Het is wel waar," zeide ik, »dat de verlossing volgens pater Bauny iets nieuws is." »Wilt gij, zoo ging hij voort, een nog krachtiger autoriteit ? Zie hier het boek van pater Annat. 3) \'t Is het laatste, dat hij heeft geschreven tegen den Heer Arnauld; lees bl. 34, waar een vouw bij ligt, en let op de regels, die ik met potlood heb aangestreept: het zijn gulden woorden. Ik las hem daarop deze zinsueden voor: »Hjj, die geen begrip van God heeft, noch van zijn zonden, noch eenig vermoeden (dat wil zeggen, zoo als

		werk in 1641 door de Sorbonne was veroordeeld, en in 1657 door de Hooge- school van Leuven. 1) In 1642. 2) Hallier vooral beroemd door zijn werk de Sacris Eleclionibut et Ordina- tionibus , en zijn ijver tegen de vijf stellingen van Jansenius. Hij stierf als bisschop van Caraillon in 1659. 3) Annat in 1607 jezu�et geworden, bewees als ceusor van de schriften der Orde en in meerdere betrekkingen groote diensteu aan de S. J. Zestien jaar was hij biechtvader van Lodewijk XIV. In 1670 stierf hij , met den roem van niet baatzuchtig , maar eeu ijverig vervolger der ketters en jansenisten te zijn geweest.



		38
		VIERDE BRIEF.


		hij mij meedeelde, geen kennis) van zijn verplichting, om daden der liefde jegens God te verrichten, heeft geen werkelijke ge- nade, om die daden te volbrengen; maar het is ook waar, dat hij geen zonde doet door ze na te laten, en dat als hij ver- doemd wordt, zulks nooit zal geschieden om dit verzuim." En eenige regelen later: »En men kan hetzelfde zeggen van een zonde, die werkelijk bedreven is." »Ziet ge," zeide de pater tot mij, »hoe hij spreekt, zoowel van de zonden door laten als door doen bedreven? Hij vergeet niets. Wat zegt gij er van?" � »0!" zeide ik,» het behaagt mij ongemeen. En wat al fraaie dingen vloeien er uit voort! Ik staar reeds op de gevolgen: wat al verborgeuheden doen zich aan mij voor! Ik zie ongelijkelijk veel meer menschen gerechtvaardigd door die onwetendheid en dat vergeten van God, dan door de genade en de sacramenten. Maar, mijn vader, bereidt gij ons niet een bedriegelijke blijdschap? Hebben wij hier niet iets dergelijks als die toereikende genade, welke niet toereikend is? Ik ben ont- zachlijk bevreesd voor het distinguo: ik ben er reeds meer dan eens door misleid geworden. Spreekt gij in ernst?" »Hoe?" zeide de pater, toornig wordend, »men moet er niet me� spot- ten. Er is niets dubbelzinnigs in." »Ik spot niet," hernam ik, »maar ik maak mij ongerust, juist omdat ik het zoo vurig wensch." »Zie hier dan, zeide hij, om er u nog vaster van te overtui- gen, de geschriften van den Heer Le Moine 1) die het ten aan- hoore van de geheele Sorbonne geleerd heeft. Hij heeft het, om de waarheid te zeggen, van ons overgenomen; maar hij heeft het goed ontwikkeld. O hoe krachtig heeft hij het betoogd! Hij toont aan, dat, zal men een daad verrichten, die werkelijk zonde is, alle deze dingen moeten omgaan in de ziel. Lees en weeg elk woord." Ik las dus in \'tlatijn, wat ik hier voor u vertaal: »Er

		1) lii 1619 jezu�et geworden, uitmuntend nis prediker, en als dichter en na een langdurige met voorbeeldig geduld gedragen ziekte in 1671 te Parijs ge- storven. Hij schreef iu proza o. a. La d�votion ais�e.



		48
		VIERDE BBIEF.


		die een werktuig wil toestellen, en door drukking een pijl uit- werpt, die iemand wondt; en van Merope die haar zoon doodde, nieenende haar vijand te dooden" 1) en dergelijken. » Hieruit ziet gij dus, welke de onwetendheid is, die onze han- delingen onvrijwillig maakt; en dat wij alleen aan de onbekend- heid met bijzondere omstandigheden te denken hebben, die door de godgeleerden, zoo als gij zeer goed weet, mijn vader, de onbekendheid met het feit genoemd wordt. Maar wat nu het recht betreft, dat is de onbekendheid met het goed en kwaad, dat in de handeling is, en waarover wij \'t hier alleen hebben, laat ons zien, of pok hierin Aristoteles het gevoelen is toegedaan van pater Bauuy. »Zie hier de woorden van den wijsgeer: »Allo goddeloozen weten niet wat zij moeten doen en laten, en juist dat maakt hen god- deloos en slecht. Daarom kan men niet zeggen, dat een daad onvrijwillig is, als een mensch niet weet wat hij moet doen, om zich van zijn plicht te kwijten. Want deze onwetendheid bij de keus tusschen goed en kwaad maakt een daad niet tot een onvrijwillige, maar alleenlijk tot een slechte. Men moet hetzelfde zeggen van iemand, die in \'t algemeen de regels van zijn plicht niet kent, omdat deze onwetendheid de menschen strafwaardig maakt en niet te verontschuldigen. De onwetendheid, die de handelingen onvrijwillig maakt en verschoonbaar is slechts zij, die betrekking heeft op het feit in \'t bijzonder en op de omstan- digheden in \'t bijzonder; want dan vergeeft men iemand en men verontschuldigt hem, en men merkt hem aan als iemand, die tegen zijn wil heeft gehandeld." »Zegt ge nu nog, mijn vader, dat Aristoteles van uw gevoe- len is? En wien zal het niet verbazen, dat een hoidensch wijs- geer verlichter is dan uw leeraars op een punt, dat van\' zoo veel gewicht is voor de geheele zedeleer, en voor de leiding

		1) Merope tegen haar zin gehuwd met Polyphontes, den moordenaar van haar man in den vervolger van haar zoon, zou haar kind, in wien zij zijn moor- denaar meende te treffen, bijna zelf om \'t leven hebben gebracht.



		BRIEVEN o EEN VRIEND BUITEN PARIJS, (LETTRES PEOVINCIALES.) -/^f 0

		VAN

		BLAISE FA.SCAL.

		UIT HET FRA.NSCH

		Dr. A. W. BRONSVELD.

		MET EENE HISTORISCHE INLEIDING.

		UTRECHT, C. VAN BENT�M.



		IETS OVER PASCAL\'S BRIEVEN AAM EEN VRIEND BUITEN PARIJS.

		Veel opspraak en opschudding verwekte de beschuldiging in 1655 ingebracht tegen den Heer Arnauld bij de theologische faculteit te Parijs. Den vijanden van Port-Royal, den leden van de orde der Jezu�eten en hun aanhang was geen middel te gering om een ongunstig vonnis te verkrijgen. Velen waren verkeerd ingelicht, en niet weinigen tastten in volslagen donker omtrent een zaak, die door iedereen be- sproken werd. Niet ieder had de noodige kennis van de godgeleerd- beid om de bedoeling van de aanklacht, de redeneeringen van den beklaagde te volgen en te vatten � en daarom was een klare, popu- laire uiteenzetting van \'t geschil iets, waarnaar velen verlangden. Sten gevoelde, dat de Jezu�eten een onzedelyk spel speelden, dat bun beschuldiging ongegrond, dat de leer der kerk door Arnauld niet aangerand was � maar wie was de man, die dat eens duidelijk en nadrukkelijk in \'t licht zou stellen ? In een samenkomst van vrien-



		IETS OVER PASCAL\'S BKIEVEN.
		VII


		van den goeden pater jezu�et moest worden volgehouden even als zijn eigen karakter, waarin hij optrad. Tot den dertienden brief houdt hij zich met de zedeleer der Jezu�ten bezig. De naam, waaronder de brieven eerst bekend waren, was die van Petites Lettres � en \'t duurde eenigen tijd eer men wist, wie ze schreef. Pascal stelde ze samen in een herberg te Parijs tegenover het Jezu�eten-collegie. Ook zijn zwager P�rier kwam daar zijn intrek nemen. De provinciaal aan wien deze brieven geadresseerd waren, zal, naar sommigen beweren, P�rier zijn geweest. Vruchteloos zochten de Jezu�eten naar een geschikten pleitbezorger; hun onbekende vijand, dit gevoelden zij, had hen diep gewond en hy ging nog altijd voor met hen rechtstreeks of in hun pater Annat, aan wien de twee laatste brieven gericht zijn, te bestrijden. De twaalf eerste brieven werden aangeboden aan de koningin van Zweden, die toen te Parijs was, en ze met vreugde aannam. Pascal, die den naam van de Montalte had aangenomen, zag de gretigheid, waarmee zijn brieven ontvangen werden, steeds toenemen. Van den zeventienden werden er aanstonds meer dan tien duizend gevraagd. Men weet niet zeker, wie ze drukte. Sommigen noemen Pierre Ie Petit. Ook verhaalt men dat de meeste brieven zyn ge- drukt op een molen te Parijs tusschen Ie Pont Neuf en Ie Pont au Change, en wel met een inkt, die aanstonds droog was, en waarvan Ie Petit het geheim met zich in \'t graf heeft genomen. De laatste brief is gedagteekend 24 Maart 1657. Tot voor weinige weken heb ik gemeend, dat ik hier de eerste nederlandsche vertaling gaf van Pascal\'s Provinciales; maar\'tismjj, bij een toevallige ontmoeting met een vriend van Pascal, gebleken



		INLEIDING OH PASCALS LETTRES PROVINCIALES.

		Niet weinigen, die wij gewoon zijn, als groote mannen te beschou- wen, en ook groot te noemen, hebben die grootheid alleen te dan- ken aan de stevige schouders van voorgangers waarop zij staan, en aan onze onbekendheid met dit voetstuk; of wel aan een samenloop van omstandigheden, die zich vaak zonderling en onbegrijpelijk genoeg om middelmatige, of nog minder dan middelmatige, mannen groepeeren en samendringen, en zoo den man des middens met geweld van den bodem in de hoogte stuwen, Plaise Pascal heeft zijn grootheid noch aan anderer steun noch aan omstandigheden te danken; zijn grootheid, zijn adel is een particulier eigendom, zijn door eigen krachten verworven goed. Blaise Pascal was een genie, en heeft zijn grootheid dus, maar ook alleen, aan God te danken. In 1623 geboren en reeds in 1662 na een langdurig lijden, dat vooral sedert 1658 duurzaam was, overleden, heeft hij zich in de meest uiteenloopende zaken een grooten naam verworven. Wat mochten de wiskundige vakken niet verwachten van den man, die als knaap van 12 jaren de beginselen der wiskunde weer had uitgevonden, en met het bewijs, dat de som der hoeken eens driehoeks gelijk aan twee rechte hoeken is, bezig was, toen hij door zijn vader op heeterdaad betrapt werd, dat hij in plaats van te spelen, zich bezig hield met een studievak, zijn vaders lievelings- vak (waarmede de verstandige man zijns zoons geest nog niet wilde



		INLEIDING
		X


		lastig vallen) en waartoe hem zorgvuldig alle bronnen waren afge- sloten ? De wiskundigen hadden recht iets groots te verwachten, en hij heeft die verwachting niet te leur gesteld. Zijn verhandeling over de kegelsnedeu, op zijn 16^Je jaar vervaardigd: zijn verhandeling over het evenwicht der vloeistoffen: zijn beschouwingen over het Torri- cellische ledige, en de door zijn toedoen gedane proeven; zijn oplos- sing van \'t probleem der Cyclo�den, enz. en de zoo vruchtbare beschouwingen, die den grond der Waarschijnlijkheidsrekening heb- ben gelegd, bewijzen genoeg, dat hij een mathematicus van den l*"ⁿ rang was, die de wetenschap verder heeft gebracht, en haar zeker nog vrij wat verder zou gedreven hebben, wanneer hij minder streng denker geweest was en de algebra bij de meetkunde had willen gebruiken, en zich later niet, omdat andere, hooger zaken zijne ziel geheel innamen, aan de studie der wetenschap had ont- trokken. De wetenschap was voor hem dan ook, zooals hij zelf in een zijner brieven zegt, dat zij het moet zijn, de beproeving, niet het gebruik zijner krachten. Waartoe zou hij zijne krachten gebrui- ken ? Ter eere Gods, tot welzijn van den naaste, tot bestrijding van het kwade. Het plan, het groote plan zijn levens, eene apo- logie van \'t christendom te leveren, werd door zijn lichamelijk lijden en zijn vroegen dood verijdeld. Maar de losse stukjes, de enkele gedachten, die hij over \'t een en ander dat in dit werk zijne plaats moest vinden, neergeschreven had, en die ons onder den titel van �Pensees de Pascal" bewaard en bekend zijn, toonen genoeg, welk een meesterstuk in gespierden stijl, vol van de fijnste en grootste opmerkingen, van de zuiverste logica het geweest zou zijn. Pascal\'s Pensees, die los daar op \'t papier, wellicht vaak onder hevige lichaamspijnen, neergeworpen gedachten, zouden voldoende zijn, om hem te doen tellen niet onder de geleerden , dat zegt weinig, maar onder de wijzen van den nieuweren tijd. Moeten wij ons dus wat de Pensees, hoe schoon zij ook zijn, betreft, met iets onnfgewerkts, beter met iets, dat te nauwernood geschetst is, behelpen; wij bezitten toch ook nog een meesterstuk van Pascal, in zijne �Brieven aan een vriend buiten Parijs." Een meesterstuk, door allerlei soort van menschen, om verschillende redenen, als zoodanig erkend; zoowel, om geen anderen te noemen door een Voltaire die de Jezuiten verdedigde tegen Pascal\'s voor- stelling, als door een Sainte-Beuve, en een Alexandre Vinet. Voltaire



		INLEIDING
		XII


		schap en voor de wetenschap zoo geheel had geleefd, dat hy\' door zyn arbeid zijn reeds niet sterke gezondheid volkomen geru�neerd had, mag de waarheid voor zich zelven van deze uitspraak heb- ben ingezien. Hij deed sedert �afstand van het verzamelen van alle andere kundigheden, om zich uitsluitend te wyden aan die eenige zaak, die Jezus Christus noodig noemt," en getuigde later: �Toen ik de studie van den mensch begon, zag ik dat die afgetrok- ken wetenschappen hem niet passen, en dat ik, door er in door te dringen, mij verder van mijn bestemming verwijderde, dan de ande- ren door ze niet te weten." De laatste jaren zijns levens waren dan ook, wanneer zy\'n onge- steldheid het hem toeliet, voornamelijk, men mag zeggen, bijkans geheel, gewijd aan het lezen der H. S., aan \'t gebed en aan wei- doen der armen. Deze weinige regelen mogen voldoende zijn tot staving der uit- spraak, dat Pascal een groot en een vroom man was. Pascal\'s brieven aan een vriend buiten Parijs verplaatsen den lezer reeds dadelijk te midden van een strijd, van welken men den aan- vang en het doel moet kennen, om dit meesterstuk der fransche letterkunde, door mannen van de meest uiteenloopende richtingen als een Voltaire en een Vinet, een Sainte-Beuve en een DreydorfF, om het zeerst geprezen, in alle deelen te begrijpen en daardoor eerst recht te genieten. � Wellicht zijn niet alle lezers der Brieven zoo thuis in de kerkgeschiedenis en meer bepaaldelijk in die der lloomsch- katholieke kerk, dat zij zonder \'t een of ander eens weer na te slaan, de zaken levendig voor den geest hebben. � Om dit naslaan, altijd min of meer lastig, onnoodig te maken, werd deze inleiding ge- schreven. De Hervorming, in \'t begin der 16^d* eeuw in Duitschland en Zwitserland begonnen, had zich in korten tijd over \'t geheele be- schaafde Europa uitgebreid. Op de meeste plaatsen had zy een door \'t bederf der geestelijkheid zelve behoorlijk toebereiden grond ge- vonden : Gods geest werkte mede en duizenden omhelsden de nieuwe leer. Kiet overal gelijk steeds in Spanje en soms in Itali� had de pauselijke macht den sterksten steun bij de wereldlyke regeering, en kon zij door de Inquisitie met haar gevloekte martelkamers en heiligschennende Geloofsdaden (auto da fe"»J het nieuw ontwakende leven en de zucht des gewetens naar vrijheid in stroomen bloeds



		OP PASCALS LETTRES PROVTNCIALES.
		XIII

		rookende houtraijten of moordende kerkerholen verstikken. � En de paus en zijne kardinalen mogen vaak de zucht hebben geslaakt: �waar moet het heen?" Zij hadden toch in Rome zelf van den En- gelenburg Duitsche soldaten met den paus hooren spotten en zien drinken op de gezondheid van Paus Luther." � Van waar zou hun een hulpe komen? Van een spaansch edelman, Ignatius, van Loyala, die door een wond in zijne carri�re als krijgsman en vrouwenvereerder gestuit, op zijn krankbed meende door God zelven tot iets groots geroepen te worden. Na een pelgrimstocht naar Jeruzalem gedaan te hebben, waarop hij op minder aangename wijze met der Franciskanen be- zorgdheid kennis maakte, en na met noesten onbezweken vlijt, de als page en krijgsman verwaarloosde studi�n opgevat en voltooid te hebben, eerst in Spanje, daarna, nadat hij door de Dominikanen met. de gevangenis der Inquisitie had kennis gemaakt, in Frank- ryk, en enkelo aanhangers gevonden te hebben, biedt hij zijne diensten en die zijner vrienden den paus aan, zoo deze hun ver- eeniging wil erkennen. Niet zonder zich bedacht te hebben, en alleen door den nood der tijden gedrongen kan Paul III besluiten een macht naast zich in de kerk in het leven te roepen, die wel belooft hem en de kerk te zullen dienen, maar die reeds in hare eerste statuten den paus iedere macht over hare leden ontnam en den Generaal der Orde de uitgestrektste volmacht verleende. Eerst ruim twee jaren na het eerste aanzoek verkrijgt Loyola 27 Sept. 1540 zijn wensch ; na echter reeds intusschen enkele bewijzen van\'s pausen gunst te hebben genoten, onder anderen in 1539 de kerk van Jezus (van waar de naam Jezuiten) te Eome voor zich en zijne vrienden te hebben ontvangen. Wat was nu het doel der orde? De kerk van Eome te sterken ook door bekeering van Heidenen. De uit- breiding der Hervorming tegen te gaan, de Hervorming zelve te bestrijden en haar zoo mogelijk uit te roeien, maar niet door de Inquisitie, waarvan Loyola, en niet zonder reden, een af- keer had. Heeft zij haar doel bereikt ? Tot op zekere hoogte, ja. Sints Loyola\'s Orde verrees, hield de uitbreiding der Hervorming op, werd zij zelfs op enkele plaatsen teruggedreven; en de Hervormden hebben wel toe te zien, dat het niet nog meer gebeure. Hoe bereikte zij haar doel ? De bekeering der Heidenen door den



		XIV
		INLEIDING


		niet genoeg te prijzen moed barer Zendelingen, door de bijkans onge- looflijke en allerschandelijkste wijze waarop zij het Christendom verknoeide naar de eischen van der Heidenen geloof eu verbeelding. De bestrijding van het Protestantisme door den nimmer verflauwenden ijver en het (men verschoone dit woordj kattengeduld van de leden of bestierders harer orde; door den monsterachtigen (want het is eene onmensehelijke, de rede en vrijheid niet slechts bindende maar sloopende) eenheidsband, dien zij om al hare leden sloeg; en door de verstandige keus harer middelen: de opvoeding der jeugd en jonge- lingschap en het bezetten der biechtstoelen. � Opdat deze beide laatste dingen voor hen gemakkelijk zouden worden gemaakt, kregen zij in 1545 van paus Julius Hf voor al hare leden 1°. het recht de functi�n van den heiligen dienst in alle kerken en op alle plaatsen te verrichten; 2°. het recht om alle Academische graden te ver- leenen, met de bepaling dat die aldus verleende graden evenveel rechten gaven .als de graden aan eene universiteit verkregen; 3°. het recht om den heiligen dienst te verrichten zelfs gedurende een In- terdict (tijdens hetwelk anders iedere godsdienstige handeling geschorst was) en om absolutie te geven ook in die gevallen, die zich de paus zelf voorbehouden had. Menige vereeniging zou zich met die voor- rechten tevreden gesteld en ze alleen, zonder zich zelf verder veel moeite te geven, gebruikt hebben. Niet alzoo Loyola\'s leerlingen. Met den grootsten vlijt legden zy zich toe op de studie der weten- schappen, en velen hunner telden en worden nog geteld onder de bekwaamste mannen; wat Loyola wil doen, wil hfj , natuurlijk volgens zijne opvatting, goed doen, en dit is niet slechts prijzenswaardig maar in alle opzichten navolgenswaardig. Hun scholen moeten trekken door de deugdelijkheid van het onderwijs, door de bekwaam- heid der leeraars of hoogleeraars. En nu de biecht ? Om de menschen naar hun biechtstoelen te trekken, moet de biechtvader niet al te streng, niet al te hard zijn. Hy moet zachtkens straffen, veel door de vingers zien, veel vergoelijken. Maar hoe zal hij dit kunnen? Door eene andere beschouwing dan die welke de heerschende is, of in \'t leven te roepen of algemeen te maken, waardoor veel dat ge- woonlijk als kwaad, als zonde wordt beschouwd, als zoodanig weg- geredeneerd of bloot als verkeerd voorgesteld wordt. De Casitistiek bood daartoe een zeer geschikt middel. Daze wetenschap, zoo zulk e in in de meeste gevallen onlogisch en onzedelijk werk van \'s men-



		XIX
		OP PASCALS LETTRES PROVIXCIALES.


		schoonden en haar dus in de hand werkten, � een doorn in het oog was, is licht te begrijpen; maar ook aan ltichelieu beviel het niet, dat de degelijkste en bekwaamste mannen zich aan \'t staatsleren en aan de balie onttrokken; en waartoe ? Nu om stil te leven, weldra mis- schien om openlijk een strijd te beginnen zoo als een eeuw vroeger de hervormers hadden gedaan. Frankrijk zou voelen, dat het een meester had. St. Cyran werd gevangen genomen (Maart 1638) en op al zijn papieren beslag gelegd, en hoewel uit het onderzoek dier papieren niets aan den dag kwam, dat de gevangenneming wettigde, de kardinaal hield den abt te Vincennes in zijn kerker. �Hij is ge- vaarlijker dan zes legers," verklaarde Richelieu. aan St. Cyrans in- vloedrijke vrienden, die om zijne invrijheidstelling verzochten en die niets verder konden verkrijgen, dan dat de abt niet van alle aanra- king met de buitenwereld werd afgesloten. St. Cyran kon dus voortgaan met het geestelijk bestuur van Port- Royal, van de dames in \'t klooster, zoowel als de heeren daar buiten, aan wier vereeniging men ook den naam van Port-lloyal gaf, en die vooral op letterkundig en paedagogisch gebied niet weinig tot Frankrijks luister hebben medegewerkt. Wij zeiden de heeren daar buiten; maar moeten daarbij denken aan een andere beteekenis van buiten. Want toen St. Cyran ingekerkerd werd, kregen de heeren bevel de Faubourg St. Jacques te verlaten. Zij gehoorzaamden na- tuurlyk en vestigden zich in de nabijheid van het oude klooster buiten de stad. Doch dit was Kichelieu\'s bedoeling niet. Nog in \'t zelfde jaar 1638 werden zij ook van daar verdreven; maar kwamen reeds in \'t volgende jaar weer terug. Een menigte anderen , vooral mannen uit de eerste standen, sloten zich by hen aan, en deden, als door een tooverroede, een tal van huizen en kasteelen in de nabijheid van \'t oude klooster uit den grond verrijzen. St. Cyran die de waarde van den tijd kende, en wist dat de ledigheid des duivels oorkussen is, gaf ieder dier heeren een werk op, evenredig met zijn krachten en aanleg. Zoo St. Cyran langer geleefd had, er ware gewis nog iets anders uit Port-Royal gegroeid, dan het gewor- den is onder de leiding van den zeer geleerden en strijdhaftigen en vromen, maar minder krachtigen en minder menschkundigen Arnauld. St. Cyran bleef zoolang Bichelieu leefde, die wel wist van wat soort van mannen hrj iets te vreezen had, in den kerker. Eerst eeuige maan- den na den dood van den kardinaal werd hij op \'t aanhoudend ver- B*



		XX INLEIDING

		zoek zijner vrienden losgelaten. Doch zijne dagen waren geteld en acht maanden later stierf hij. 1643. Nu kwam de leiding van Port-Koyal, om zoo te zeggen in de handen van Antoine Arnauld, gewoonlijk de groote Arnauld genoemd en de jongste broeder van moeder Angelica. In 1612 geboren en bestemd voor de balie, liet hij op verzoek zijner moeder en door St. Cyrans toedoen de studie der rechten varen en wijdde zich aan den geestelijken stand. Hij werd leerling der Sorbonne (een theolo- gische school van den grootsten invloed te Parijs), studeerde vlijtig en las op St. Cyrans aansporen de werken van Augustinus. Welken in- druk die lectuur op hem gemaakt had bleek reeds uit zijn eersten schriftelyken arbeid, die hem de gunst van zijn meester aan de Sor- bonne, Eichelieu\'s biechtvader, deed verliezen, en de hem toege- dachte plaats als lid der Sorbonne vooreerst niet deed krijgen. � In 1641 werd Arnauld dokter en priester en deed hy afstand van zijne bezittingen ten behoeve van Port-Royal, en in 1643 gaf hij zijn werk �over de herhaalde Communie" uit. Dit werk, zoo ingrijpende in de kwesties van dien tijd, maakte verbazend veel opgang, ver- schafte hem een plaats in de Sorbonne, en ontlokte een tal van pamfletten en een heirleger van afkeuringen van de zijde der Je- zuiten. Daartegen schreef Arnauld zijn �zedelijke theologie der Je- zuiten" en hiermede was de strijd voor hem begonnen. Gelijk weleer de paus Luther naar Rome ontboden had (Luther ging echter niet), wilden nu de Jezuiten hebben, dat de strijd tusschen hen en Arnauld te Rome zou beslist worden ; maar ook Arnauld, gesteund door \'t Parlement, de Sorbonne, de Universiteit weigerde aan dien eisch te voldoen, die strijdig was met de rechten der fransche Kerk en van den franschen Staat. In 1644 verscheen een nieuw werk van Arnauld �Traditie der Kerk over de boetedoening" en in 1647 hadden de Jezuiten de voldoening, na vrij wat moeite dit boek onder censuur gebracht te zien. Dit was hun eerste overwinning op Arnauld. Maar reeds in 1643 had Arnauld eenige werkjes in \'t licht gezonden die aan den strijd tusschen hem en de Jezuiten een grooter uitgebreid- heid, en den laatsten meer vat op hem gaven. Letten wij even op den oorsprong van dien strijd. De stryd over de genade, die reeds in de 5^d* eeuw tusschen Augustinus en Pelagius 1) was gevoerd, en als strijd tegen de Semipe- 1) Augustinus leerde, dat de genade absoluut noodzakelijk is, maar alleen



		OP PASCALS LETTRES PROVINCIALES.
		XXI


		lagianen circa een eeuw duurde, was, welke ook de uitspraken der ver - schillende concilies geweest waren, eigenlijk nimmer beslecht gewor- den; en \'t was dus natuurlijk dat zy ter eener of anderer tijd weer op kwam. Keeds in de middeleeuwen (13^de eeuw) _rhernieuwden Thomas van Aquino (de doctor Angelicus, in de brieven pag. 22, daarom engel der school genoemd) en Duns Scotus, (de doctor subtilis) den strijd; waarbij Thomas en zijne aanhangers, de Domi- nikanen (in de brieven ook Thomisten geheeten) de gevoelens van Augustinus omhelsden, en Scotus met zijn partij, de Franciskanen (of Scotisten), Semi-pelagianen waren. Het concilie van Trente had de zaak eigenlijk niet goed aangedurfd, en de Dominikanen, die op last des concilies den Eoomschen katechismus gemaakt hadden, hadden getracht tusschen de twee nog altijd bestaande partijen door te zeilen, door een middelweg te kiezen, maar met het gezicht gewend naar de Thomisten. Het onderscheid tusschen de voldoende (suffisante) en de krachtgevende (effieace) genade werd gemaakt; en wel zoo, dat de eerste eigenlijk niets beteekende en den mensch volkomen vrijliet; de laatste alles was, en bepaald verhinderde het kwade te doen. Nu traden ook de Jezuiten in \'t strijdperk. Molina (zyn aanhangers heetten Molinisten) noemde de predestinatie eene wreede zaak, en leerde, dat de mensch uit zich zelven, zonder de genade, goede daden, zelfs daden des geloofs, kan doen; en wilde van geen eigenlijke krachtgevende genade weten. Hiertegen ver- zetten zich weder de Dominikanen, en daar de kerk geen verklaring had gegeven van den aard der krachtgevende genade, werd door paus Clemens VIII eene congregatie de auxilik divinae gratiae bijeengeroepen, die 200 zittingen hield van welke Clemens er 65 bijwoonde, maar eigenlyk niets uitrichtte. Want Clemens VIII, die voor de leer der Dominikanen was, durfde de machtige partij der Jezuiten, van wie hy reeds zoovele diensten had ontvangen, niet aan, en stierf nog voordat er eene beslissing was gevallen; en zyn tweede opvolger Paul V vond het na eenigen tijd het veiligste de congregatie naar huis te zenden, en \'t verbod uit te

		voor de uitverkorenen bestemd. Pelagius zcide, d»t de genade slechts relatief noodzakelijk is; dat zij het den mensch slechts gemakkelijker maakt zijue be- stemming te bereiken, en dat zij zich uitstrekt over en openstaat voor alle menschen.



		OP PASCALS LETTRES PROVINCIALES. XXHI geval van Anathema zich op deze te kunnen beroepen." Deze geruch- ten werden langzamerhand meer en meer uitgebreid, en de Jezuiten waren gereed om de eerste gelegenheid die zich zou voordoen, om hun vijanden te verpletteren, te gebruiken. Nicolaas Cornet, de leermeester van Bossuet, een Jezuit, werd � men zegt, na eerst in schijn uit de orde getreden te zijn, ten einde dezen post te kunnen bekleeden � syndicus van de faculteit der Theologie en bracht in de Sorbonne een zevental stellingen, van welke vijf de dwalingen in den Augustinus te vinden moesten bevatten , ten einde deze stellingen te doen veroordeelen. Die vijf stellingen, waarvan in de Provinciales geduriglijk sprake is, maar die er nimmer geheel vermeld zijn, wijl ze toen algemeen bekend waren, luidden : 1°. Sommige geboden Gods zijn voor de rechtvaardigen, hoezeer zij alle krachten inspannen om ze te volbrengen, onuitvoerbaar, tenzij zij de genade hebben, om ze hun mogelijk te maken. 2°. In de zondige natuur weerstaat men nimmer de inwendige genade. 3°. Het is niet noodig, dat de wil vrij zij van de noodzakelijkheid tot handelen, om in den gevallen natuurstaat eene zondige of een verdienstelijke daad te doen; het is genoeg dat de wil vrij zij van dwang. 4°. De Semi-pelagianen stemden toe, dat eene vroegere en v��r- komende genade noodig was voor iedere bijzondere daad; maar zij dwaalden, als zij beweerden dat de menschelijke wil die genade kon weerstaan of haar helpen. 5°. Het is eene dwaling der Semi-pelagianen te zeggen, dat Jezus Christus voor alle menschen is gestorven, of zijn bloed heeft vergoten. Zou de Sorbomi� over dere zaak uitspraak doen? Vijf en tachtig bisschoppen meenden dat dit \'s pausen werk was, en drongen daarom op een verwijzen naar Eome aan. Innocentius X, die verklaarde nooit de theologie te hebben bestudeerd, aarzelde lang met zijn uit- spraak; maar veroordeelde eindelijk de eerste stelling als onbeschaamd, goddeloos en kettersch; de 2^d0 en 3^de als alleen ketterscb, de 4^de als valsch en kettersch en de 5^de als valsch, onbeschaamd, schandalig, goddeloos, beleedigend , kettersch. De vijf voorstellen waren dus behoorlijk gecondemneerd: en de Port-Royalisten hadden met de veroordeeling daarvan vrede! Ook zy



		XXIV		INLEIDING

		veroordeelden ze! Maar, zeiden zij, zij zijn niet van Jansenius; � Jansenius heeft zoo iets niet geleerd. En daarmede was de strjjd weer teruggebracht tot het begin : want de Jezuiten wilden den strijd. De Jansenisten, of liever de Heeren van Port-Boyal, eischten dat men hun de plaatsen in Jansenius zou aanwijzen, waar men ze lezen kon: maar aan dien eisch voldeden de paters Jezuiten om eene alles afdoende reden niet; want zij waren er niet in te vinden. Toch ver- klaarde paus Alexander VII ze er zelf in gelezen te hebben, en de Port-Koyalisten om den paus geen d�menti te geven, namen aan dat de Jezuiten opzettelijk een exemplaar hadden laten drukken, waarin zij ze hadden ingevoegd; en lieten overigens de verklaring van den paus, die in een quaestie de fait niet onfeilbaar was, rusten, wijl ook hij geen aanwijzing deed. Lodewijk XIV belastte den graaf de Gramont met de verificatie dezer zaak, en de hoveling redde zich uit deze voor hem netelige zaak met de verklaring: �als zij er in zijn, moet ik bekennen dat zij er in \'t strikste incognito zijn." Maar acht en dertig bisschoppen deden te Parijs de uitspraak, dat de paus de vijf stellingen had veroordeeld als zijnde van Jansenius, en de paus bekrachtigde die verklaring (1656). Arnauld had intusschen ook niet stil gezeten. In 1649 had hij zijne �Beschouwingen over de onderneming des Heeren Cornet" in de we- reld gezonden. In 1650 zagen zijne �Beschouwingen over den brief des Heeren Vabres" (den eersten onderteekenaar der aanklacht tegen de stellingen) het licht � maar de Jezuiten, uitermate in hun schik over de bul van Innocentius, hadden �De nederlaag en verwarring der Jansenisten" met eene weinig voor hun smaak getuigende alle- gorische gravure laten drukken; waartegen Sacy: �De miniaturen van den almanak der Jezuiten", waarin zeer scherpe quatrainen, schreef. � En toen Jean de Labadie, hier te lande wel bekend, na eerst 15 jaren Jezuit geweest te zyn, en een kortdurige aansluiting aan de Port-Eoyal vrienden tot de Hervormden overging, juichten de Loya- listen en verklaarden het Jansenisme tot den grooten weg die naar \'t Calvinisme leidt. Hiertegen trad Arnauld weer op met zijn brief over den afval van Jean de Labadie en met zijn Bemonstratie tegen der paters Jezuiten: �Manifest over de ware leer der Jansenisten." Daarop volgde eene korte stilte, die echter gelijk wel meer pleegt te geschie- den slechts de voorlooper, in eenig opzicht de aankondiging, was van het onweer dat los zou barsten. � De Jezuiten gebruikten dien tjjd van



		OP PASCALS LETTRES PROVINCIALES.		XXV


		rust, om zich door hun inschikkelijkheid naar ieders zwak en naar ieders zonden, krachtige steunen te bezorgen, en toen zy nu sterk genoeg waren, en de invloed van hun pater Annat als biechtvader van Lodewyk XIV , den grootsten vergulden nul als 100 geteld , dien de wereld immer zag, machtig genoeg scheen om hun de zege te verzekeren, begonnen zy\' den strijd. Den hertog de Liancourt, al- gemeen bekend door zijne liefdadigheid en zijn godsdienstzin werd in 1655 door Picote, priester van Saint-Sulpice, de absolutie ge- weigerd, tenzij hij zijne kleindochter, die pensionnaire was te Port- Koyal, van daar terughaalde, iederen omgang met de Heeren van Port-Royal afbrak en den bekwamen abt de Bourzeis, lid der Fransche akademie, uit zijn huis verwijderde. � Deze zaak ver- wekte niet weinig opzien en Arnauld schreef op verzoek zyner vrienden, den 25 Februari 1655 een �Brief van een dokter der Sorbonne aan een heer van stand" ten einde den priester op zijn plaats te zetten. Tal van beleedigende schrifturen waren \'t gevolg van dien brief, en Arnauld zond onder den titel �Brief van een dokter der Sorbonne aan een hertog en pair van Frankrijk enz." (den hertog de Luynes) een tweede geschrift de wereld in, waarin hij de valschheid en lastertaal dier vijandige geschriften aantoonde. Deze brief, die naar men zegt paus Alexander VII zoo met bewondering vervulde voor de vroomheid en geleerdheid des schrijvers, dat hy den auteur aanmaande voortaan de libellen zijner tegenstanders te verachten, gaf Arnaulds vijanden een middel aan de hand om hem, naar zij meenden, voor goed te knakken. Zy haalden er twee voorstellen uit, die zij aan de theologische faculteit ter censuur aanboden. Een en zeventig doctoren en wel van de geleerdsten en vroomsten wilden als verdedigers optreden, maar de Jezuiten waren dezen braven lieden te slim. � Zij maakten allerlei bepalingen die hun de zege moesten verwerven, en geholpen door den kanselier S�guier en de 40 leden der Bedelorden, wie zij in plaats van 8 tegen alle recht in de faculteits-vergaderingen plaats verschaften, droegen zy de zege weg; Arnauld werd verketterd en in hem, Port-Royal; en hy werd uit de Sorbonne en uit de Theologische faculteit verstooten. � Ter- wjjl dit proces hangende was, trachtte men der goede gemeente diets te maken, dat Arnauld\'s meeningen de grondslagen van het ge- loof der kerk ondermynden; en de vrienden van Port-Royal meenden nu dat het zaak was, de eenvoudige zielen over den waren toestand



		INLEIDING
		XXVI


		van zaken te onderrichten. Arnauld wordt dientengevolge door zgne vrienden aangespoord om een toelichting der zaak te schrijven. Hij doet dit, en leest wat hij gesteld heeft aan zijn vrienden voor, maar merkt aan hun trekken, dat het hun goedkeuring niet wegdraagt. � �Gij hebt gelijk" zegt hij en daarop zich tot Pascal wendende: �maar gij die jong zijt, gij moet eens iets doen." Deze wil zich niet onttrekken en belooft een schets te leveren, die dan door anderen kan worden uitgewerkt; en den volgenden dag levert hij niet een schets, maar een volledig stuk, dat aller goedkeuring verwierf en Arnauld deed zeggen: �Dat is voortreffelijk, dat zal bevallen, dat moet gedrukt worden." � Het werd gedrukt, en verscheen met den datum 23 Januari 1656 als eerste der Provincialen. De brief maakte furore. Zijn onderwerp was: De geschillen in de Sorbonne, en de uitdrukking het naaste vermogen," van welke de Molinisten zich bedienden om Arnaulds veroordeeling te bewerken. 29 Januari verscheen een tweede brief van dezelfde hand (Pascal teekende de brieven niet; maar bleef incognito, zoodat de Jezuiten wel gissen maar niets met eenige zekerheid zelfs vermoeden konden) �over de toereikende genade." � De 8** brief, met datum 9 Febr., handelde over de onrechtvaardigheid, ongerijmheid en onwaarde der censuur van Arnauld. De 4^d\', gedateerd 25 Februari, spreekt over de werkelijke, altijd tegenwoordige, genade en over de zonden in on- wetendheid bedreven. De vijfde brief, dd. 20 Maart, krijgt een ietwat ander karakter, dat de overigen behouden. Met dezen begint de eigenlijke be- strijding der Jezuiten. Het doel hunner nieuwbakken (en \'t was een baksel) moraal wordt aangewezen. De casu�sten worden ver- deeld, en de leer der probabiliteit verklaard. In den zesden brief, 10 April, worden eenigen hunner listige kunstgrepen om \'t gezag van Evangelie, kerkvergaderingen en pausen te ontduiken, medege- deeld; eenige gevolgen van de leer der waarschijnlijkheid nagegaan, en de zedenbedervende inschikkelijkheid jegens priesters, monniken en dienstbaren aangetoond. In den zevenden brief wordt meegedeeld, hoe en onder welke omstandigheden zij moorden goedkeuren; in den achtsten, hoe \'t recht verkoopende rechters, woekeraars en bankroetiers volgens de Jezuiten hun geweten gerust kunnen stellen. In den negenden, wordt de gemakkelijke weg naar den hemel ge- schetst, dien zij den der wellust en in zonden levenden bereiden



		XXVII
		OP PASCALS LETTRES PROVLNCIALES.


		enz. � De gansche leer der Jezuiten wordt in haar maatschappij" en zedebedervenden invloed nagegaan, en telkenmale met uitspraken vnn Jezuitische schrijvers gestaafd. Eerst stelt de schrijver het voor, alsof hij in die dingen onderricht kreeg van een goeden pater Jezuit, die er genot in smaakt, eenen nieuweling te winnen, door hem te toonen hoe gemakkelijk de Casu�sten alles maken en hoe zij in alle bezwaren hebben voorzien. Fijn is hier de humor. Niets satyrisch, of sarcastisch, maar zooals Vinet het zegt, het komische heeft de overhand; doch dat verheven komische, dat den ernst der zaak niet schaadt, hem integendeel sterker doet uitkomen. � Met den elfden brief wordt de vorm anders. De brieven zijn nu niet meer aan \'t adres van den vriend buiten Parijs, om dien op de hoogte der zaken te brengen, maar aan de paters Jezuiten zelven of aan een hunner, Annat den biechtvader des Konings. De dialoog is nu weg. Men mist den zich in zijne Casu�sten verkneuterenden ouden pater met zijne bijkans onbegrijpelijke goedaardigheid: � maar de vorm der brieven , de aangename indruk, dien zij maken, lijdt er niet onder. De kunst, die hier niet gemaakt maar aange- boren is, bereikt zelfs een hoogeren trap. De redeneering, niet slechts de stijl, vloeit. Met de grootste bevalligheid, de meest innemende voorkomenheid treedt zij in den aanvang des briefs op, om de boodschap te doen, die haar gelast is; maar deze aankondi- giug is niet geschied, of zij breidt, altijd met de uiterste beleefdheid, hare vleugelen uit, niet om weg te vliegen of van uit de hoogte te strijden, maar om den vijand te omsingelen; van alle kanten komen haar hulptroepen opdagen, en de vijand wordt in de engte gedreven, waaruit hij zich niet redden kan. Het is haar niet te doen om te moorden, maar slechts om den vijand zijn machteloos» heid te bewijzen en der wereld aan te toonen, hoe laag hij is en hoe diep gevallen. En als zij de insluiting heeft volbracht, staakt zij met eene beleefde, buiging haar werk, om het slechts, maar altijd even beleefd te hervatten en voort te zetten, wanneer de krachtelooze weer tot lastering en andere laagheid de toevlucht heeft genomen. Men ziet den grooten mathematicus aan \'t werk die van alle kanten zijn deugdelijke bewijzen haalt; nimmer een zwakken grond aanvoert, en nooit zelfs de geringste gaping in zyn bewijs laat. In de lettres Provinciales verheft zich Pascal tot de hoogste welsprekendheid, en Vinet � wel een bevoegd be-



		INLEIDING
		XXVIII


		oordeelaar � vergelijkt hem met, ja stelt hem, in eenig opzicht, boven Demosthenes, omdat bij Pascal de zaken welsprekender zyn. De liefde tot het Vaderland is eene edele eigenschap, maar de liefde tot de Menschheid, voor de Waarheid wint het toch nog van haar in adel. Men is verbaasd over de uitgebreide kennis die de schrijver der Brieven van de schriften der Jezuiten bezat, en men gevoelt het dat geen letter geschreven werd v��r dat de schrijver \'t onderwerp dat hij behandelt in alle deelen machtig is. Dat hem bij de voorafgaande studie Arnauld met zyne uitgebreide kennis der kerkvaders en zijne belezenheid in de Casu�sten ten dienste stond is duidelijk, maar daarom maakte zich Pascal de zaak niet gemakkelijk. � Den 18^de° brief werkte hij 13 maal om, alvorens hem ter perse te zenden, �en menig andere werd 7 of 8 maal begonnen." De stof was zoo groot, dat de brieven tyj de behan- deling te uitgebreid werden, en dan condenseerde Pascal eerst zoo lang, tot dat de uitgebreidheid de grootte had welke hij van haar verlangde." � Bij duizenden, neen bij tienduizenden werden de brieven verkocht, en het drukken was, omdat de naam des schrijvers verborgen moest blijven, en de drukker ook liefst onbekend bleef, met eigenaardige bezwaren verbonden. � Men giste naar den schrijver: � men noemde zelfs zijn naam � maar had geen grond voor het ver- moeden. � De Jezuiten waren woedend en die woede nam nog toe, toen de Provinciales door Nicole, onder den pseudonym Wendrock, in \'t latjjn vertaald en met zeer scherpe, niets sparende aanteekeningen voorzien, in Duitschland verschenen. Hadden zjj zich maar op goede gronden kunnen verdedigen, zij zouden het wel gedaan hebben. Zij verze- kerden eerst dat de aanhalingen van Pascal onjuist waren; maar eene commissie van 6 pastoors te Rouen wydde zich een gansche maand aan \'t coufronteeren van Pascal\'s citaten en de door hem opgegeven bronnen, en vond dat zij volkomen sloten (lis cherch�rent les textes all�gu�s. Ils les trouv�rent dans leurs originaux et dans leurs sour- ces mot pour mot comme ils �taient c�t�s). Dit onderzoek werd om meerdere zekerheid te hebben nog gedurende 5 of 6 dagen door een 10 a 12 tal andere pastoors gecontroleerd, die zich, nadat de commissie verslag had gedaan aan de vergadering van pastoors van Bouen, van de zuiverheid des werks wilden vergewissen en die alles in



		OP PASCALS LETTRES PROVINCIALES.		XXIX


		orde bevonden (en demeur�rent satisfaits). In een verzoekschrift door de priesters van Rouen aan hun Aartsbisschop gezonden, werd dit resultaat medegedeeld. Dit verzoekschrift werd gedrukt en de priesters van Parijs namen in hun zevende geschrift (d.d. 6 Febr. 1659 en door 8 pastoors van welke 3 leden der Sorbonne waren, onderteekend als de gemachtigden der vergadering, dit resultaat over. (Het bleef voor lateren tijd, ook weer voor den onzen, zie �de Tijd," Bijvoegsel van 25 Maart 11., over Pascal\'s eerlijkheid en trouw weer in verdenking te brengen). � Wat nu? De sterkste vermag veel. Lode- wijk XIV was heel sterk, en de Jezuiten nemen zijne macht in den arm: en de ongelukkige Provinciales worden op last van den koning door beulshanden verscheurd, en elders op last van \'t parlement van Provence verbrand. Maar dit kan men slechts met enkele exem- plaren doen, en de rest dan? � Een tegenschrift schrijven was het best. Pater Perrot zendt daarom zijn �Verdediging der Casu�sten tegen de lasteringen der Jansenisten" in de wereld; maar ongelukkig slaat hg de plank zoo glad mis, dat van alle kanten zich stemmen tegen zijn werk verheffen en de paus zelf het veroordeelde. En geen won- der, want de goede pater had het ondernomen zelfs de buitenspo- rigste opinies der Casu�sten te verontschuldigen. � Kort daarop ver- oordeelde Alexander VII 45 en Innocentius XI 65 andere los-zedelijke, of onzedelijke stellingen dier oplossers van gewetensvragen, en verre- weg de meesten dier stellingen waren door Pascal in zijn brieven ten toon gesteld. Port-Royal meende het nu gewonnen te hebben, maar \'t rekende buiten het taaie geduld der Jezuiten, buiten den grooten koning van Frankrijk en zijne hoer, madame de Maintenon. Maar de Jezuiten gaven den strijd niet op, zij waren (zoo als Quinet zegt) wel met de door de waarheid bestuurde zweep bloedig gekastijd, maar dit bracht hen niet tot inkeer. Zij werden alleen wat voorzichtiger, en de leden hunner orde , die biechtvaders van Lodewijk XIV waren �absolveerden \'s konings echtbreuken en los- bandigheden, onder de voorwaarde, dat hij er penetentie voor doen zou, op den rug der Jansenisten" (de hertog de Saint-Simon), en de slagen door boeleersters en haar Jezuiten-vrienden bestuurd, vielen hard en talrijk neder. Den franschen geestelijken werd ter teekening voorgelegd de for- mule: �Ik erken mij gewetenshalve verplicht aan de constitutie van Innocentius X d.d. 30 Mei 1653 te loorzamen , en ik veroor-

		"V



		OP PASCALS LETTRES PROVINCIALES.		xxxi


		senisten niet kon zien (men vergete niet, dat zijne biechtvaders Annat, La Chaise, Le Tellier Jezuiten waren), gaf in 1709 order dat het klooster zou worden opgeheven. De markies d\'Argenson begaf zich toen aan het hoofd zijner ruiterij naar Port-Boyal des Champs, en maakte, door zijne gewapenden genoegzaam tegen eiken aanval der vrouwen gedekt, aan de nonnen het koninklijk bevel bekend, en � de nonnen werden gelast in de voor haar gereed staande rijtuigen te stappen. En met hoeveel kieschheid die wegvoering geschiedde blijkt uit de woorden van den hertog de Saint-Simon �men behandelde ze, zoo als men publieke vrouwen uit een bordeel wegvoert." De nonnen, waaronder oudjes van SO jaren, zwakken en zieken waren, werden naar de gevangenis gevoerd, waarin sommigen nog twee jaren lang haar leven rekten, \'t Gebruik van boeken en godsdienstige verrichtingen was haar ontzegd: de meesten stierven zonder absolutie en werden in ongewijde aarde begraven. Toen het een jaar later bleek, dat het verlaten klooster een bedevaartsplaats was geworden voor zoovelen die van de vrome zusters of heeren , die vroeger binnen of buiten de muren woonden, onderstand hadden genoten; werd het op last der regeering door dronken soldaten (of Lodewijk orde had gegeven hen dronken te maken, of dat de wijn dien dapperen tot deze taak moed moest geven, wordt niet gemeld) verwoest; de cellen werden afgebroken, de graven verstoord en de beenderen verstrooid. � Wel een les voor de vijanden der Jezuiten. De Jansenisten kampten nog een tytl lang, maar weken eindelijk meerendeels naar Holland. En de Jezuiten ? Wat deden z\\j nog meer dan degenen vervolgen, die het waagden van hen in opinies te verschillen? Zuiverden zy zich van den blaam door Pascal op hun Casu�sten geworpen? 40 jaar nadat de Lettres Provinciales verschenen waren zond hun pater Gabriel Dani�l een geschrift in de wereld �Gesprekken van Cleander en Eudoxus over de Lettres Provinciales," waarin hij zich ten doel stelde aan te toonen: 1°. dat de Jezuiten aangevallen waren op zaken, die men ook by de Port-Royalisten vond; 2°. dat men der geheele orde de opinies van enkelen harer leden had aangegeven (alsof n. b. in Loyola\'s orde verschil van opinies wordt geduld); 3". dat de leeringen van het Probabilisme noch door de Jezuiten uitgevonden noch door hun orde alleen geleerd werden." Dat dit werk, het



		BEIEVEN AAN EEN V KIE ND BUITEN PAK IJS. f

		° EERSTE BRIEF. Over de geschillen in de Sorbonne, en over de uitvinding van �het naaste vermogen," waarvan de molinisten zich bedienden, oin de vcroordeeling van den Heer Arnauld te bewerken. Parijs 23 Januari 1656. Mijnheer t Wij hadden ons deerlijk vergist! Eerst gister ben ik uit de dwaling geholpen; want tot dat tijdstip dacht ik, dat de zaak, waarover iu de Sorbonne zoo druk werd geredetwist, buitenge- meen belangrijk was en van het grootste gewicht voor den gods- dienst. Z�� vele samenkomsten van een lichaam, z�� beroemd als de godgeleerde fakulteit van Parijs, en waarbij zoo vele buitengewone en voorbeeldeloozo dingen zijn voorgevallen, doen van deze zaak zulk een hoog denkbeeld opvatten, dat men hier wel aan een zeer buitengewone omstandigheid moet gelooven. Maar gij zult niet weinig verbaasd zijn, als gij, uit dit verhaal, zult vernemen, waarop al deze beweging uitloopt; en dat wil ik u met weinig woorden zeggen, nadat ik mij volkomen op de hoogte heb doen b rengen. Men onderzoekt twee kwesties; de eene geldt een feit, de an- dere een recht. Do kwestie betreffende het feit bestaat hierin: is de heer Ar- nauld vermetel geweest door in zijn tweeden . brief te zeggen: \'l



		2
		EERSTE BRIEF.


		»Dat hij het boek van Jansenius nauwkeurig heeft gelezen, en dat hij er de stellingen niet in heeft aangetroffen, welke door den vorigen paus zijn veroordeeld; en voorts, dat, gelijk hij die stellingen veroordeelt, waar zij ook worden aangetroffen, hij zo ook veroordeelt in Jansenius, als zij daar voorkomen." Nu is het hier de vraag, of hij, zonder vermetelheid, met deze woorden heeft kunnen getuigen, dat hij het betwijfelt of deze stellingen van Jansenius zijn � nadat de heeren Bisschoppen verklaard hebben: ze zijn van hem. Men brengt de zaak voor de Sorbonne. Een-en-zeventig doc- toren ondernemen zijn verdediging, en houden staande, dat hij aan hen, die, in z�� veel geschriften hem hadden gevraagd, of hij meende, dat deze stellingen in dit boek voorkwamen, niet an- ders \'heeft kunnen antwoorden, dan dat hij ze er niet in heeft aan- getroffen, en dat hij ze inmiddels veroordeelt, indien zij er in staan. Sommigen hunner gingen zelfs verder, en verklaarden, dat zij, ondanks het nauwkeurigst onderzoek, er de bedoelde stellingen niet hadden aangetroffen, ja, dat zij er zelfs lijnrecht tegenover- staande uitspraken in gevonden hadden. Zij hebben vervolgens met nadruk gevraagd, dat, indien er eenig doctor was, die de betwiste stellingen mocht hebben gezien, hij ze zou toonen; dat dit z�� gemakkelijk was, dat het niet kon worden geweigerd, daar het een zeker middel was, om allen, ja zelfs den heer Ar- nauld te overreden; maar men heeft het hun altijd geweigerd. Ziedaar, wat van die zijde is verricht. Ter anderer zijde hebben zich tachtig doctoren en ongeveer veertig bedelmonniken opgedaan, die de woorden van den heer Arnauld hebben veroordeeld, zonder te willen onderzoeken, of hetgeen hij heeft gezegd, waar is of valsch; zij verklaarden zelfs, dat het hier niet de waarheid, maar alleen de vermetel- heid van zijn uitspraak gold. Bovendien werden er vijftien aangetroffen, die van een censuur niet wilden hooren en die men indifferenten noemt. Dit nu is gebeurd met de kwestie betreffende het feit, waar- aan ik voor mij geen groote waarde hecht. Want het is voor de



		OVER HET NAASTE VERMOGEN. 3 rust van mijn geweten onverschillig of de heer Arnauld vermetel is of niet. En indien nieuwsgierigheid mij prikkelde om te weten, of de bewuste stellingen al of niet voorkomen in Jansenius � zijn boek is noch zoo zeldzaam, noch zoo lijvig, dat ik het niet geheel zou kunnen doorlezen, om in dezen tot helderheid te komen, zonder dat ik daarbij de Sorbonne behoefde te raadplegen. Maar, indien ik niet duchtte ook vermetel te zijn, zou ik, naar ik meen, het eens wezen met de meeste menschen, die ik ontmoet, en die, tot heden naar het algemeen gevoelen geloofd hebbende, dat de genoemde stellingen inderdaad te vinden zijn in Jansenius, nu wantrouwig worden door de ongerijmde weiger- achtigheid, om ze aan te wijzen; een weigerachtigheid, die zoo ver gaat, dat ik nog niemand heb aangetroffen, die mij verklaard heeft de gewraakte woorden gezien te hebben. Ik vrees daarom, dat deze censuur meer kwaad dan goed zal uitwerken, en aan hen, die hare geschiedenis kennen een indruk zal geven, welke geheel het tegenovergestelde zal zijn van wat men wenscht; want waarlijk de wereld wordt wantrouwend, en gelooft de dingen niet, voordat zij ze ziet; maar, zooals ik reeds gezegd heb, dit punt is van weinig gewicht, omdat het niet in verband staat met het geloof. Wat nu de reckts-kwestie aangaat � zjj schijnt belangrijker te zijn, omdat zij het geloof betreft. Ik heb mij dan ook groote moeite gegeven, om haar grondig te leeren kennen. Doch gij zult tot uw voldoening zien, dat zij van even weinig gewicht is als de eerste. Hier komt het er op aan te onderzoeken, wat de heer Arnauld heeft gezegd in denzelfden brief: »Dat de genade, zonder welke men niets vermag, Petrus heeft ontbroken bij zijn val." Nu waren gij on ik in do meening, dat hier de belangrijkste vraag- stukken ter sprake zouden komen betreffende de genade, bijv. of zij niet gegeven wordt aan alle menschen, dan wel of zij kracht- gevend is; maar wij hadden ons ten zeerste vergist. Ik ben in weinig tijds een groot godgeleerde geworden, en gij zult er de bewijzen van aanschouwen. Om de zaak in het ware licht te zien gesteld, begaf ik mij tot 1*



		4
		EEKSTE BRIEF.


		den heer N. doctor van Navarre 1), die in mijn buurt woont, en, zoo als gij weet, bijzonder heftig tegen de Jansenisten is; en daar mijn nieuwsgierigheid mij bijna even vurig maakte als hij was, vroeg ik hem, waarom zij niet duidelijk als hun ge- voelen uitspraken, dat »de genade aan allen wordt gegeven," opdat er een einde zou zijn aan twijfel in dezen. Maar hij gaf mij barsch bescheid, en zeide mij, dat dit niet het punt in geschil was; dat er onder zijn partij waren, die niet geloofden, dat de genade aan allen wordt gegeven; dat de examinatoren zelve in de voltallige vergadering der Sorbonne hadden gezegd , dat deze stelling «problematisch" is, en dat hij zelf dit gevoelen was toe- gedaan ; en hij staafde deze zijn meening met de volgende woor- den van Augustinus, die volgens hem beroemd waren: »Wij we- ten dat de genade niet gegeven wordt aan alle menschen." Ik verontschuldigde mij er over, dat ik zijn gevoelen zoo slecht begrepen had, en smeekte hem mij te zeggen, of zij dan toch die andere meening der Jansenisten niet veroordeelden, welke zoo veel opschudding had veroorzaakt: »dat de genade genoegzaam is, en dat zij onzen wil bepaalt om het goede te doen." Maar ik was in dit tweede geval niet gelukkiger. »Gij begrijpt er niets van, zeide hij, want ook dat is geen ketterij: het is een rechtzinnig gevoelen: alle Thomisten staan het voor en ik zelf heb het verdedigd in mijn dispuut voor de Sorbonne" 2). Ik durfde hem geen van mijn twijfelingen meer mededeelen; en zelfs wist ik niet meer, waar de moeielijkheid toch schuilde, toen ik om tot klaarheid te komen hem bad mij te zeggen, waarin toch de ketterij van de uitspraak des heeren Arnauld be- stond. >Zij bestaat," zeide hij, »hierin, dat hij niet erkent, dat de rechtvaardigen het vermogen bezitten, om de geboden Gods te vervullen op die wijze, zoo als wij dat verstaan."

		1) Een afdetling der thcol. fncult. van Parijs, heette: Collegie van Navarre. 2) Dispuut, dat men om baccalaureus in de theologie te worden, voor de Sorbonne moest voeren, en waarbij men gedurende 12 uren zijn opponenten te woord moest staan.



		OVEK HET NAASTE VERMOGEN. 7 Dit antwoord verbaasde mij; maar, zonder te willen geloo- ven aan de snoode plannen der molinisten welke ik op zijn woord alleen niet wilde aannemen, en waarbij ik geen belang heb, verlangde ik alleen de verschillende beteekenissen te weten, die zij geven aan dit geheimzinnige woord: naaste. Hij zeide: »Ik zou u gaarne inlichten willen; maar gij zoudt er zulke grove en stuitende tegenstrijdigheden in vinden, dat gij moeite zoudt hebben mij te gelooven. Ik zou u verdacht toeschijnen. Gij zult er zekerder van zijn, indien gij het hoort van hen zelven, en ik zal u daartoe eenige adressen geven. Gij hebt slechts afzonderlijk te spreken met zekeren Heer Le Moine en pater Nicola�." »Ik ken geen van beiden," zeide ik. «Zie dan eens, hernam hij, of gij niet dezen of genen kent van hen, die ik thans zal noemen; want zij zijn de gevoelens toegedaan van den Heer Le Moine." Ik kende inderdaad sommigen hunner. En daarop zeide hij: »Zie eens of gij geen der dominikanen kent, die men nieuwe thomisten noemt; want zij zijn allen als pater Nicola�." Ik kende er ook van degenen, die hij daarop noemde; en besloten om gebruik te maken van zijn raad, en tot klaarheid in dezen te komen, verliet ik hem, en begaf mij allereerst naar een der leerlingen van den Heer Le Moine. Ik bad hem mij te zeggen, wat het beteekent: het naaste ver- mogen te hebben, om iets te doen. »Dat is gemakkelijk, zeide hij. Het is alles te hebben wat noodig is om het te doen zoodat er niets aan ontbreekt, om te kunnen handelen." »Eu dus, hernam ik, wil het naaste vermogen te hebben om een rivier over te trekken zeggen: een boot te hebben, roeiers, riemen en het overige, zoodat er niets ontbreekt." � Zeer wel, zeide hij. � »En het naaste vermogen te hebben om te zien, zeide ik hem, is een goed gezicht te hebben, en in het volle licht te staan; want wie een goed gezicht heeft, maar staat in \'t donker zou niet hot naaste vermogen hebben om te zien, volgens u, omdat hem dan het licht zou ontbreken, zonder hetwelk men niet ziet." � Zeer juist, zeide hij. �»En bjj gevolg, ging ik voort, wanneer gij zegt, dat alle rechtvaardigen altijd het naaste ver-



		8 EERSTE BRIEF.

		mogen bezitten om de geboden in acht te nemen, verstaat gij daaronder dat zij altijd de genade hebben, die vereischt wordt om ze te vervullen; zoodat hun niets ontbreekt van Gods zijde." � Wacht een oogenblik, zeide hij; zij hebben altijd wat noodig is, om ze te vervullen of ten minste om het aan God te vragen. � >Ik begrijp het, zeide ik; zij hebben alles wat noodig is om God te bidden, dat Hij hen helpe, zonder dat zij eenige nieuwe genade van God behoeven om te bidden." � Gij begrijpt het volkomen, zeide hij. � »Maar het is dus niet noodig dat zij een krachtgevende genade hebben, om te bidden tot God?" � Neen, zeide hij, volgens den Heer Le Moine niet. Om geen tijd te verliezen, ging ik naar de Jakobijnen 1) en liet diegenen onder hen roepen, die ik kende als nieuwe thomis- ten. Ik bad hen mij te zeggen wat toch naaste vermogen is. »Is het niet datgene, zeide ik hun, waaraan niets ontbreekt om te handelen?" Neen, zeiden zij mij. »Maar hoc! mijn vader! indien er iets aan dit vermogen ontbreekt, noemt gij het dan naaste? En zult gij, bij voorbeeld, zeggen, dat een mensch, \'s nachts, en zonder eenig licht, het naaste vermogen heeft om te zien?" Onge- twijfeld zou hij het, volgens ons, hebben, indien hij niet blind is. � »Ik begrijp u, zeide ik hun; maar de Heer Le Moine ver- staat er het tegenovergestelde onder." � Het is waar, zeiden zij; maar wij verstaan het aldus. � »Het zij zoo! zeide ik, want ik twist nooit over den naam, mits men mij te voren zegge, welke beteekenis men er aan verbindt. Maar het blijkt me nu, dat gij, als gij zegt dat de rechtvaardigen altijd het naaste vermogen hebben om God te bidden, gij er onder verstaat, dat zij behoefte hebben aan een andere hulp om te bidden, zonder welke hulp zij nooit bidden zullen." �Zeer juist, antwoordden mijn paters terwijl zij mij omhelsden, zeer juist; want zij hebben bovendien een krachtgevende genade noodig, die niet het deel is van allen, en die hun wil noopt tot bidden; en hot is een ketterij de I) Men noemde aldus de Dominikauen naar hun in de straat van St. Jakob gelegen klooster.



		12
		TWEEDE BRIEF.


		TWEEDE BRIEF. Over de toereikende genade. Parijs 29 Januari 1656. Mijnheer ! Juist had ik den brief, dien ik u schreef, gesloten, toen ik een bezoek ontving van den Heer N. onzen ouden vriend. Dit bezoek trof voor mijn weetgierigheid zeer gelukkig; want hij is zeer goed ingelicht aangaande de kwesties van den dag, en hij kent vol- komen het geheim der jezu�eten, bij wie hij ter ieder uur te vinden is, en wel bij de voornaamsten van hen. Nadat wij over do zaak hadden gesproken, die hem tot mij had gevoerd, ver- zocht ik hem mij te zeggen, met een enkel woord, welke toch de zaken waren waarover tusschen de twee partijen gestreden wordt. Hij voldeed dadelijk aan mijn verlangen, en zeide, dat er twee hoofdpunten waren: het eene betrof het naaste vermogen, het tweede betrof de toereikende genade. In mijn vorigen brief lichtte ik u het eerstgenoemde toe; in dit schrijven wil ik over het tweede punt tot u spreken. Ik kwam dan, om kort te gaan, te weten, dat hun verschil betreffende de toereikende genade hierin bestaat, dat de jezu�eten beweren, dat er een genade is welke algemeen aan alle menschen gegeven wordt, en in die mate afhankelijk is van \'s menschen vrijen wil, dat hij haar werkzaam of krachteloos maakt naar zijn welgevallen zonder eenigen nieuwen bijstand van God, en zonder dat er van Gods zijde iets aan ontbreekt om ons handelend te doen optreden; om deze reden noemen zij haar toereikende ge- nade, daar zij alleen reeds toereikend is om te kunnen handelen. Daarentegen beweren de jansenisten, dat er geen werkelijk toe- reikende genade is die tevens ook niet krachtgevend is; d. w. z. dat alle genade, die niet den wil bepaalt om te handelen, inderdaad



		OVER DE TOEREIKENDE GENADE. 17 en word ik zoo als do jezu�eten zeggen, uitzinnig. Wat moet ik dan doen in deze onvermijdelijke noodzakelijkheid, om �f uit- zinnig te worden �f een ketter �f een jansenist? En tot welk uiterste zijn wij gebracht, indien de jansenisten de eenigen zijn, die noch tegen het geloof noch tegen de rede zondigen, en die zich volkomen tegen dwaasheid en dwaling vrijwaren ?" Mijn vriend de jansenist hield dit gesprek voor een goed voor- teeken, en meende, dat ik reeds gewonnen was. Hij zeide echter niets tot mij; maar wendde zich tot den pater: »Zeg mij, bid ik u, mijn vader, waarin gij overeenstemt met de jezu�eten." � Hierin, antwoordde hij, dat de jezu�eten en wij gelooveu aan de toereikende genade, welke allen menschen gegeven wordt. � »Maar, hernam hij, er zijn in dit woord: toereikende genade twee dingen: te weten de klank, die niets is dan wind; en de zaak welke het woord aanduidt, en welke waarachtig en werkelijk is. En daarom, als gij met de jezu�eten overeenstemt wat het woord toereikende betreft, en tegenover hen staat in de zaak, die dit woord beteekent, is het openbaar, dat gij tegen elkander over staat wat den inhoud aangaat van deze uitdrukking en dat gij slechts overeenkomt in den klank. Is dit oprecht en eerlijk gehan- deld?" � Maar hoe, zeide de goede geestelijke, waarover beklaagt gij u toch, daar wij door deze wijze van spreken niemand misleiden; want in onze scholen zeggen wij onomwonden, dat wij dit woord juist in tegenovergestelden zin verstaan als de jezu�eten.�«Hierover beklaag ik mij, zeide daarop mijn vriend, dat gij het niet overal verkondigt, dat gij door toei^-eikende ge- nade verstaat de genade, die niet toereikend is. Gij zijt als eerlijke menschen verplicht om, terwijl gij den zin der bij de godsdienst- leer gebruikelijke woorden omkeei-t, te zeggen, dat als gij allen menschen het bezit toekent der toereikende genade, gij hiermee be- doelt, dat zij metterdaad geen toereikende genade bezitten. Alle menschen ter wereld vatten het woord toereikend op in denzelfden zin; alleen de nieuwe thomisten vatten het op in een anderen. Alle vrouwen, die de halve wereld uitmaken; alle lieden van \'t hof; alle krijgslieden; alle overheden; alle beampten; de koop- 2



		OVEK DE TOEREIKENDE GENADE. 21 ketterij, partij trokken van het feit, dat het volk te weinig ontwikkeld is, om het verkeerde in deze ketterijen te onder- scheiden van de waarheid, welke in de leer van den heiligen \'Ihomas is vervat, hadden in weinig tijds hun leer overal met zulk een goed gevolg verbreid, dat men hen weldra meester zag van het geloof der volken; en wij stonden op het punt van uitgemaakt te worden voor kalvinisten en behandeld te worden zoo als thans de jansenisten � hadden wij niet de waarheid van de kracht- gevende genade getemperd door de althans schijnbare belijdenis van een toereikende. Wat konden wij in dezen uitersten nood beter doen, om de waarheid te redden zonder ons vertrouwen te verliezen, dan den naam: «toereikende genade\'over te nemen, terwijl wij tegelijk loochenden, dat zij inderdaad zulks is? Ziedaar de ware toedracht der zaak." Hij zeide ons dit op zulk een droefgeestigen toon, dat ik me- delijden met hem kreeg, maar niet alzoo mijn medgezel, die hem zeide: »Vlei er u niet me�, dat gij de waarheid gered hebt; had zij geen andere beschermers gehad, dan ware zij in z�� zwakke handen omgekomen. Gij hebt in de kerk den naam van haar vijand toegelaten; en hiermee hebt gij den vijand zelf toegang verleend. De namen zijn onafscheidelijk van de zaken. Nu een- maal het woord toereikende genade is toegegeven, baat het u niet- met-al te verklaren, dat gij daaronder een genade verstaat, die niet toereikend is; gij wordt niet meer ontvankelijk verklaard. Uw verklaring zou in de wereld een slechten indruk maken; daar spreekt men oprechter over minder belangrijke zaken; de jezu�e- ten zullen triomfeeren; inderdaad hun toereikende genade, en niet de uwe, die slechts toereikend is in naam, zal aangemerkt wor- den als vastgesteld door de kerk, en men zal een geloofs-artikej maken van hetgeen strijdt met uw gevoelen." »Wij willen liever allen als martelaren sterven, zeide de pater, dan onze toestemming verleenen tot de vaststelling van de leer der toereikende genade in den geest der jezu�eten, daar de heilige Thomas, dien wij zweren te volgen tot in den dood, het tegeti- overgestelde heeft geleerd." Hierop antwoordde mijn vriend, die



		22
		TWEEDE BRIEF.


		ernstiger was gestemd dan ik: «Helaas, mijn vader, aan uw Orde is een eer geschonken, die zij slecht handhaaft. Zij geeft die genade prijs, welke haar was toevertrouwd, en nooit is prijs gegeven geworden sedert de schepping der wereld. Deze zege- vierende genade, die is verwacht door de aartsvaders, voor- speld door de profeeten, verworven door Jezus Christus, ge- predikt door de apostelen, verklaard door den heiligen Augusti- nus, den grootsten der kerkvaders, aangenomen door allen, die hem volgden, gestaafd door den heiligen Bernard, den laatsten der kerkvaders, verdedigd door den heiligen Thomas, den engel der school, overgeleverd aan uw Orde, gehandhaafd door zoo velen van uw vaders, en zoo roemrijk volgehouden door le- den uwer Orde onder de pausen Clemens en Paulus: deze kracht- gevende genade, die aan uw handen als ter bewaring was toe- vertrouwd, om, in een altijd voortbestaande Orde, predikers te hebb�n, die haar aan de wereld verkondigen zouden tot het einde dor tijden, � zij wordt thans losgelaten om zulke onwaardige redenen. Het wordt tijd, dat andere handen naar de wapenen grijpen, om haar te redden; het wordt tijd, dat God den leeraar der genade 1) onverschrokken discipelen verwekke, die, de aan- lokselen der eeuw verloochenend, God dienen om Godswil. De genade kan de dominikanen wel is waar niet meer tot verdedigers hebben, maar het zal haar toch nooit aan verdedigers ontbreken, want zij vormt ze zich zelf door haar al-vermogende kracht. Zij vraagt reine en belangelooze harten; en zij zuivert hen zelve en maakt hen los van de begeerlijkheden der wereld, die niet zijn te vereenigen met de waarheden des Evangelies. Neem dit wel in over- weging, mijn vader, en zorg dat God deze fakkel niet wegneme van haar plaats en u achterlate in de duisternis en zonder kroon, om de onverschilligheid te straffen, welke gij betoont tegenover een voor zijn kerk zoo belangrijke zaak." Hij zou er nog meer van gezegd hebben, want hij geraakte hoe langs hoe meer in vuur, maar ik viel hem in de rede en zeide,

		1) Hiermee is Augustiuus bedoeld.



		OVER DE TOEREIKENDE GENADE. 23

		terwijl ik opstond: »Inderdaad mijn vader, indien ik een man van gezag was in Frankrijk, dan liet ik alom met trompet-ge- schal afkondigen: »Hen doet te weten, dat wanneer de jakobijnen zeggen, dat de toereikende genade gegeven wordt aan allen, zij hiermee bedoelen, dat niet allen de genade hebben, welke inder- <laad toereikende is." Daarna zoudt gijlieden het zoo dikwerf kunnen zeggen, als gij goed vondt, maar v��r dien tijd no oit." Alzoo eindigde ons bezoek. Gij bemerkt hier dus uit, dat wij hier te doen hebben met een politieke toereikendheid, van hetzelfde gehalte als het naaste vermo- gen. Niettemin betuig ik u, dat men, naar mijn meening, zonder eenig gevaar kan twijfelen aan het naaste vermogen, en aan deze toereikende genade, mits men geen jakobijn zij! Onder het sluiten dezes verneem ik, dat de censuur is uitge- sproken; maar daar ik nog niet weet op welke gronden, en zij eerst den 15^dett Februari zal worden openbaar gemaakt, zal ik er u slechts in mijn eerstvolgende van kunnen spreken. Inmiddels ben ik enz.