~~,.,.�-\' H*V~~

UGH11H GESCHIEDENIS

Dr. J. A. W IJ N N E,

Rector van het Stedelijk Oi/tmiasivm te Groningen

ZKVENDK HKKZIKNK DRUK.

-\' -" \\ », " " .. *

TE GRONINGEN BIJ J. B. WOLTERS. 1871.

ALGEMEENE GESCHIEDENIS

D\'. J. A. WIJ N N E,

Rector van het Stedelijk Gymnasium te Groningen.

ZEYE.NDE, IIEHZIF.SK DRUK.

TE GRONINGEN , BIJ J. B. WOLTERS. 1871.

SNILI\'KRSDRUK VAN M. DE WAAL.

In den zevenden druk van \'t Overzicht, die thans in \'t licht komt,
is zooveel verbeterd, als noodig scheen. Tevens heeft de oude spelling
hier, gelijk in mijn overige werken , voor de nieuwe plaats gemaakt.

Groningen, Mei 1871.

Magtto usui esl memona rerum geslarnm.
Salwstius.

De Algemeene Geschiedenis, voorzooverre hiervan berichten zijn
bewaard gebleven, is een samenhangend verhaal van de merkwaar-
digste gebeurtenissen, waaronder het menseheiijk geslacht tot op
onzen tijd is gevormd en ontwikkeld.

De Algemeene Geschiedenis, voor zoo verre zij ons bekend is,
is zeer beperkt, en dit te meer, naarmate wij hooger in de oud-
heid opklimmen. Zoo bepaalt zich de bekende Oude Geschiedenis
bijna uitsluitend tot het Westen van Middel-Azi� en de kustlan-
den langs de Middellandsche Zee., tot de volkeren en gebeurtenis-
sen, waarvan zij de woonplaats en het tooneel waren. Ook dus
omschreven, is zij nog zeer onvolledig: van de eerste duizenden
jaren valt weinig of niets met zekerheid te vermelden; van 2000�
500 v. C. bestaan alleen fragmenten.

Velerlei zijn de bronnen der geschiedenis. In de oudste tijden
waren het alleen mondelinge overleveringen, veelal mythen, d. i.
in verdichtselen gehulde geschiedenissen. In lateren tijd, dus ook
thans, zijn het o. a. opschriften op gedenkteekenen en munten,
oorkonden, kronieken en jaarboeken, gedenkschriften, historische
weiken.

Tot bepaling der voorvallen dient de opgave van de plaats,
waar en van den tijd, wanneer zij gebeuren. In zoo verre dus
aardrijkskunde en tijdrekenkunde bijdragen tot het vaststellen
der gebeurtenissen naar plaats en tijd, zijn zij de voornaamste
hulpwetenschappen der geschiedenis. De merkwaardigste tijdre-
keningen (aeren) zijn :

De tijdrekening naar de scltepning der wereld, volgens \'t aan-
genomen gevoelen ongeveer 4000 jaren v��r de geboorte van C.,
bij de Isra�lieten.

De tijdrekening naar Olympiaden, beginnend met 776 v. C.,
bij de Grieken, hoewel ver van algemeen, sedert 300 v. C. in
gebruik. � Iedere Olympiadcbevat vier jaren.

De tijdrekening naar de stichting van Rome, sedert 753 v. C.
volgens Varro, bij de Romeinen.

De tijdrekening naar de Hedschrah of vlucht van Mohammed,
die met G22 n. C. aanvangt bij de Mohammedanen.

De jaartelling naar de jaren voor en na de geboorte van Chris- .
tus, bij de Christenen.

Wiit ilc berekening van het jaar aangaat, komt bovenal in aan-
roerking het onderscheid tusschen het maanjaar en liet zonnejaar.
Het eerste, dat hij de meeste volkeren der oudheid in gebruik
\\v:is. telde ongeveer o\\^r>r> dagen. Ten opzichte van het tweede
valt er te lellen op het verschil tusschen liet Julinansch en het
Grrgoriaanscli jaar. De Juliaansche tijdrekening, naar .lulins
Caesar genoemd, stelde hel zonnejaar, sedert 45 v. C., op 365
dngen en (i men en is Int ITiK\'2 n. C\'. algemeen in gebruik geble-
ven (dititf slijt). De Gregoriaansche, volgens nauwkeuriger waar-
nemingen door Gregorius XIII in 1582 ingevoerd {nieuwe stijl),
bejiaalde den duur van \'t jaar op 365 dagen, 5 uren, 48 mi-
nnteti en 48 seconden en is thans bij alle Christenvolkeren, be-
lialve hij de l�nssen en de overige tiriekselie Christenen, aange-
nomen.

In den zoogenoemden voorhistorischen tijd, v��r de schepping
en vermenigvuldiging van liet geslacht der menschen, heeft de
oppervlakte der aarde door vuur en water menige verandering
ondergaan, ter gevolge waarvan zij haar tegenwoordige gedaante
heeft verkregen. De wetenschap, die de voortgaande vor-

niing der aardkorst naspoort en verklaart, is de geologie (aard-
keniiis).

Of alle menschen, zoo als het Oude Testament leert, van ��n
paai\' afstammen , is een vraag, die voor alsnog niet is uit te ma-
ken. Daarentegen is tot dusver niets gevonden, hetwelk in strijd
is met de leer, dat de geheele niensehheid slechts ��n soort uit-
maakt. Nogtans is het niet te ontkennen, dat zich bij de men-
seben eigenaardige verscheidenheden naar lichaam en ziel voordoen,
uit verschil van klimaat, voedsel, ontwikkeling van den geest en
andere ooizaken voortspruitend, ilie zich van geslacht tot geslacht
voortplanten. Vandaar een verdeeling van het menschdoni in ias-
sen of hoofdstammen, b. v. in deze drie: bet Kaukasiscb, waar-
toe o. a. de liido-Cerniaanscbe of Arische en de Semietische stam
belmoren, bet Mongoolsch en het Aethiopisch ras.

De voorstelling, die men zich gewoonlijk maakt van den gang
der ontwikkeling van de niensehheid, is deze, De eerste bewo-
ners dezer aarde ontvingen voedsel, klecding, kortom alles, on-
�niddellijk uit de band der natuur. Weldra begon de strijd van
den nienscb tegen de dieren, en hiermede jacht en vischvangst.
Behalve met deze bedrijven, hielden zich gansebe volkeren met
de veeteelt bezig. Van het zwervend berdersleven gingen zij later
tot den akkerbouw over. Hij werd de aanleiding tot vaste \\voon-
plaatscn en de oorzaak van bet ontstaan van staten.

De onderscheiden regeeringsoormen der staten zijn:

1. De monarchale, waar ��n persoon heerscht, en deze vorm is:

u. onbeperkt, wanneer de beerocher alleen wetten geeft on
ze uitvoert, zonder de onderdanen te raadplegen (�f absolute,
d. i. volstrekte monarchie, als de vorst naai\' vaste wetten re-
Keert, �f despotisch, willekeurig, wanneer de heerschei\' alleen
de wet geeft en ze laat uitvoeren, zonder dat de staatsinstellin-
gen de medewerking eener andere macht voorschrijven, of
wel, wanneer de beerscher die. welke zijn voorgeschreven, niet
erkent);

b. beperkt, wanneer de vorst liet wetgevend gezag met andere
staatsmachten deelt.

2. De republikeinse/ie (vrije staten), waar meer dan ��n de
hoogste macht in handen heeft, en deze is:

a. aristocratisch (regeering der aanzienlijken), wanneer de
aanzienlijken de wetlen geven en doen uitvoeren, of wel een
bepaalde stand of klasse van hen, altijd zonder bef andere ge
deelte van \'t volk ;

h. democratisch (volksregeering), wanneer het geheele volk
aandeel aan het staatsbestuur heeft: volstrekt, wanneer de be-
sluiten en wetten bij stemming van alle burgers worden opgo-
inaakt, aangenomen of verworpen; middellijk of vertegenwoor-
digend, zoo de macht der staatsburgers zich bepaalt tot het
verkiezen van hun vertegenwoordigers , als deelgenooten der wet-
gevende macht.

In bijna alle beschaafde staten van den tegenwoordigen tijd
isde regeeringsvorm een samenstel uit deze twee grondvormen;
hier heeft meer de allooiiheersrhing, daar de macht der aanzien-
lijken , elders die des volks het overwicht.

De behandeling der geschiedenis is tweeledig: ethnographisch,
volksgewijze, p. i. die van het eene volk na die van het andere;
synchronistisch, gelijktijdig, d. i. wanneer alle gebeurtenissen van
\'t zelfde tijdvak en van de onderscheiden volken gelijktijdig \\vor-
den behandeld.

Men verdeelt de geschiedenis op de volgende wijze:

|. OUDE GESCHIEDENIS.
Volgens de ethnographische manier in vier afdeelingen:

1. De geschiedenis der Aziatische rijken Sina, Indi�, Assy-
ri�, Babyloni�, de Isra�lieten, Pboenici�, Medi� en Perzi�, als-
mede die van Aegypte.

2. De geschiedenis der Grieken tot de vernietiging hunner on-
afhankelijkheid.

3. De geschiedenis van Macedoni�, van \'t rijk van Alexander
den groote en van de hieruit ontsproten staten.

4. De geschiedenis der Romeinen.

Naar de synchronistische wijze in vier tijdvakken:

1. Van het begin der oude geschiedenis tot de stichting van
het Perzisch rijk door Cyrus in 558 v. C.

2. Vandaar tot Alexander den groote in 336 v. C.

3. Van Alexander den groote in 336 v. C. tot het begin van
Augustus\' alleenheerschappij te Rome in 31 v. C.

4. Vandaar tot den val van het West-Romeinsch rijk in 476
n . C.

II. MIDDELEEUWEN.

Volgens de synchronistische wijze in vier tijdvakken:

i. Van den val van \'t West-Romeinsch rijk in 476 n. C. tot
den dood van khalif llaroen al Raschid in 809 n. C. en van kei-
zer Karel den groote in 814 n. C.

2. Vandaar tot Gregorius Vil (1073�1085) en tot het be-
gin der kruistochten in 1096.

3. Vandaar tot het einde der kruistochten in 1291 en tot de
verkiezing van Rudolf van ilabsburg tot Roomsen of Duitsch koning
in 1273.

4. Het laatste tot het begin der nieuwe geschiedenis in 1500.

III. NIEUWE GESCHIEDENIS.
Naar de sync/ironistische leerwijze in drie tijdvakken:

1. Van het begin der nieuwe geschiedenis tot den West-
phaalschen vrede in 1648 en die van Koppenhagen en van Oliva
in 1660.

2. Vandaar tot den oorlog voor de onafhankelijkheid der Ver-
eenigde Staten van Xoord-Amerika, die in 1783 werd beslist,
en het begin der eerste Fransche omwenteling in 1789.

3. Van het begin der eerste Fransche omwenteling tot 1815.

IV. NIEUWSTE GESCHIEDENIS.
Van 1815 tot op onzen tijd.

De geschiedenis der Aziatische rijken Sina, Indi�, Assyrie,

Babyloni�, de Isra�lieten, Phoenici�, Medi� en Perzi�,

benevens die van Aegypte.

Hoewel de geschriften der ouden niet van Sina en Indi� spre-
ken, wordt er hier met een woord gewag van gemaakt, omdat
zij mede tot de oudste van de bekende staten behooren. Wat
men van deze landen en volken weet is hoofdzakelijk de vrucht
van \'t onderzoek der nieuwere tijden. Sina werd door een Mon-
goolschen stam bevolkt, die zeer vroeg tot een maatschappelijk
leven overging, doch weldra op den eenmaal bestegen trap van
ontwikkeling bleef staan. � Volgens de overleveringen van dit
volk, de eenigsto bronnen zijner geschiedenis, klimt zij tot om-
streeks 2000 v. C. op; de zekere berichten evenwel beginnen niet
v��r de achtste eeuw v. C. � Tot beveiliging tegen de invallen
der zwervende herdersvolkeren weid in de derde eeuw v. C. de
oprichting van den grooten Sineeschen muur aangevangen, die,
300 geogr. mijlen (400 uren) lang zijnde, Sina ten n. en n.w.
van het land dier volkeren scheidt. � De regeeringsvorm was
despotisch (zie blz. 3). � De grondlegger van Sina\'s godsdienst,
staat- en letterkunde was Confucius (Kong-futse), ongeveer
500 v. C., die de oude leerstellingen en overleveringen verzamelde
en in orde bracht Hem wordt ook de vervaardiging der heilige
boeken , kings genoemd , toegeschreven.

Oorspronkelijk door negerstammen bevolkt, werd Indi� reeds
vroeg door den Indo-Gerniaanschen of Arischen stam der Hindoes
onderworpen. Toen de Grieken door den tocht van Alexander den
groote met dit land bekend werden, was het in vele staten ver-
brokkeld, waarvan de een den ander �f schatplichtig �f vijandig
was. Het volk was in vier kasten verdeeld: 1) de brahmanen,
priesters, wijzen, artsen en raden des konings; 2) de kshatrya\'s,
vorsten en krijgslieden; 3) de vaipja\'s, herders, kooplieden en
landbouwers; 4) de socdra\'s, dienstbaren en werklieden. In te-
genstelling met de drie eerste kasten, die uit de nakomelingen
der Hindoes bestonden, bevatte de vierde kaste de afstammelingen
van hen, die onderworpen waren. De oudste godsdienst der Hin-
does is een waar veelgodendom, dat allengs in een zeker stelsel,

het brahma�sme, overging, welke leer in de geschriften van la-
teren tijd drie hoofdgodheden aanneemt: Brahma, den schepper,
Qhoa, den verdelger, Vis/moe, den onderhouder. De heilige taal
dezer leer is het Sanskriet. Het oudste geschrift in \'t Sanskriet
zijn de veda\'s (weten), zoo genoemd, omdat zij de wetenschap
der brahmanen bevatten. Zij behelzen de heiligste oorkonden,
gebeden , lofzangen , leerstukken, voorschriften en mythen. Tus-
schen 600 en 480 v. C. trad in Indi� een hervormer op, Sar-
v&rthasidda geheeten , die een tweeden godsdienst grondvestte ,
dien men boeddhisme noemt. Dien naam ontleent hij aan den
stichter, die den bijnaam boeddha, d. i. de verlichte, de op
gewekte, kreeg. Hoewel de lioeddha het onderscheid der kasten
niet ontkende, sloot bij niemand van het hooren zijner leer, van
de mogelijkheid om zalig te worden uit. Z�� wischt het boed-
dhisme metterdaad de grenslijn uit, die de kasten vaneen scheidt.
Mettertijd ontstonden tusscben de aanhangers van het brahma�sme
en de boeddhisten hevige oorlogen, die, waarschijnlijk in de
zevende eeuw n. C., hierop uitliepen, dat de laatsten Indi�, met
uitzondering van een klein gedeelte, moesten verlaten. Doch in-
middels had hun leer in Sina, Japan en andere landen tallooze
aanhangers gevonden en breidde zich steeds verder uit, zoodat
het getal harer belijders heden ten dage tot vijf honderd millioe-
nen is geklommen.

Merkwaardige historische gebeurtenissen uit Indi�\'s vroegsten
tijd kennen wij niet. Doch uit die lang vervlogen eeuwen bestaan
nog overblijfsels der letterkunde en bouwkunst, waaruit wij eenige
gevolgtrekkingen omtrent het leven der menschen kunnen maken.
Zoo vindt men op twee kleine eilanden in de nabijheid van Iiom-
bay, Salsetlc en Elephante, groote tempels, onder den grond in
de rotsen uitgehouwen, die uit veel vertrekken bestaan en met
trappen, zuilen en beeldhouwwerk zijn versierd. Andere rotstem-
pels zijn boven den grond, zooals die van Mavalipneram (op de
oostkust van Voor-Indi�, ten z. van Madras). Hoewel vele dezer
gedenkteekenen reeds zijn verwoest, geven de daarvan overge-
bleven bouwvallen ons getuigenis van de vlijt en kunstvaardigheid
der oude Indi�rs.

Assyri� en Babyloni�.

Aan de rivieren Euphraat en Tigris bevond zich het middelpunt
van twee staten, die in de Oude Geschiedenis onder den naam
van Babylonisch en van Assyrisch rijk een groote rol spelen.
Het oudste van deze rijken, welker bevolking tot den Semietischen
stam behoorde, is Babyloni�, hoofdstad Babyion, uit welk rijk

Assyri�, volgens het Oude Testament, zijn eerste bewoners
kreeg. De oudste geschiedenis der beide rijken is duister en
fabelachtig.

Reeds in zeer vroegen tijd bezweek Babyloni� voor de macht
van Assyri� en bleef eeuwen lang een Assyrisch wingewest. De
hoofdstad van Assyri� heette Niniv�. Omdat dit de naam der
hoofdstad was, had de eerste koning van dit rijk, zooals Griek-
sche overleveringen melden, den naam Ninus gedragen. Van een
werkelijk bestaan van dien Xinus blijkt echter evenmin, als het
zeker is, dat hij een gemalin zal hebben gehad, die Semiramis
heette en die na hem de kroon droeg. Stelt men, gelijk aan-
nemelijk is, het begin van het Assyrisch rijk omtrent 1250 v.
C., dan komt hetgeen men van de eerste eeuwen met zekerheid
kan berichten slechts hierop neer, dat dit rijk in dien tijd zijn
heerschappij uitbreidde over nagenoeg geheel West- en Midden-
Azi�, alsmede over �actriana, in vroeger dagen een aanzienlijken
handelsstaat, waarvan de hoofdstad Bactra heette. Met het begin
der achtste eeuw v. C. kwam Assyri� in vijandelijke aanraking
met de Isra�lieten. Van 770 v. C. af kennen wij een rij konin-
gen, onder welke salmanassar, die 729�omstreeks 721 v. C.
Isra�l of het rijk der tien stammen veroverde, en SANH�RIB,
omtrent 713 v. C.. die uit hoofde eener plotselinge ramp, welke
zijn leger trof, den oorlog tegen Juda en Aegypte moest opge-
ven, de voornaamste zijn. Tot stedehouder in Babyloni� stelde
Assyri�\'s laatste koning, SARDAN AP�� L US of sarak geheeten ,
Nabopolassar aan, die zich echter weldra in zijn gewest onafhan-
kelijk maakte.

Babyloni� bereikte onder den zoon van dien nabopolassar,
den eersten koning van dit rijk, zijn grootsten bloei. Dit was
nkeuk adn �z A R, die, aanvankelijk mederegent zijns vaders,
verbonden met Cyaxares, koning van Medi�, een einde maakteaan
het Assyrisch rijk dooi\' de inneming van Niniv�. Nadat de ver-
overaars dit rijk ongeveer 600 v. C. onder elkander hadden ver-
deeld, sloeg Nebukadn�zar omtrent 605 v. C. den koning\' van
Aegypte, Necho, bij Circ�sium (aan den Euphraat). Kort
daarna werd hij, bij den dood zijns vaders, koning. Hierop on-
derwierp hij Syri�, de dikwijls opgestane stammen Juda en Ben-
jamin (586 v. C.) en Phoenici�. Dezen veroveraar wordt, met
meer recht dan aan SemirSmis, de bewonderenswaardige verfraai-
ing van Babyion toegeschreven. In 538 v. C. werd het rijk, dat
na zijn\' dood allengs was vervallen, door Cyrus, koning\' van
Perzi�, veroverd, daar een zijner opvolgers, NABON�TUS, zich
tegen hem had verbonden met Croesus, koning van Lydi�. Ba.-
byloni� werd toen bij Perzi� ingelijfd.

§ 3.
Aegypte.

Onder Aegypte, een voor de geschiedenis zeer merkwaardig
land, verstaat men gewoonlijk slechts het dal, hetwelk de Nijl
van \'t zuiden naar \'t noorden in een bijna rechte lijn doorstroomt
en dat ten w. door zandwoestijnen, ten o. door bergen van gra-
niet is ingesloten. De geschiedenis vermeldt geen land, dat zich
vroeger tot een beschaafden staat heeft ontwikkeld. De Xijl
doorliep liet oudtijds in ��n lichting tot op de hoogte van Cer-
cas�rus, waar hij zich in drie hoofdarmen splitste. Het land
tussc\'ien de beide uiterste armen heeft naar zijn driehoekige ge-
daante den naam Delta, naar den vorm der Grieksche J (D),
gekregen. Ue vruchtbaarheid van liet land hangt, bij schier vol-
slagen gebrek aan regen, van de overstroomingen des Nijls af,
die ieder jaar in meerder of minder mate plaats hebben en van
\'t einde van Juli tot het laatst van October duren. Ten z. van
Aegypte ligt Aethiopi�, en daarin Mero�. Ten tijde der Ro-
meinen verdeelde men Aegypte in: Opper-Aegypte of Thebais,
van liet eiland Philae (ten z. van Syene) tot PhylKce IIernio-
politi�na (ten z. van Hermop�lis Magna), waarvan Thebe de
voornaamste stad was; Midden-Aegypte of HeptanStnis, van Phy-
ls�ce Hermopolitana tot Brtbylon (ten n.o. van Memphis), met
Memphis: Beneden-Aegypte, gedeeltelijk uit het Delta bestaande,
met Heliopnlis.

De bewoners van Aegypte, deels tot den Semietischen stam,
deels tot het Acthiopisch ras behoorend, waren verdeeld in een
zeker aantal kasten, van welke de twee eersten den grooten
hoop der lagere kasten beheerschten: 1) de. priesters, die tevens
de geleerden, rechters, geneeskundigen, sterrewichelaars, waar-
zeggers en bouwmeesters van liet gansche volk waren en den
grootsten invloed op het staatsbestuur hadden; 2) de krijgslie-
den, die zich uitsluitend met den wapenhandel bezig hielden en,
evenals de priesterkaste, een stuk grond bezaten, dat vrij was
van belasting. De overige kasten bevatteden kooplieden, land-
bouwers. schippers, herders, enz. in \'t kort dat gedeelte des volks,
hetwelk belastingen betaalde en aan de eerstgenoemden onder-
worpen was. Aan het hoofd van den staat stond een koning
(pliaran in het O. T. genoemd), wiens kroon erfelijk was.

De eenigste goden, die door \'t geheele land heen werden ver-
eerd, waren Osiris en Tsis. In Typhon was al het boozc, dat
de natuur oplevert, in Osiris en Isis al het goede, dat zij schenkt,
verpersoonlijkt. Tot de godheden van minderen rang behoorden:
de apis, een met bijzondere teekenen geboren stier, die inzonder-

beid te Memphis werd vereerd; verder de ichneumon, de kroko-
dil, de katten en andere. � In Aegypte bestond het geloof, dat
de ziel na den dood voortleefde en ��ns weer in bet lichaam
terugkeerde. Veel zorg werd vermoedelijk daarom gewijd aan
het balsemen der lijken (mummi�n, d. i. gebalsemde lijken).

Het schrift der Aegyptenaren, een beeld- en letterschrift, was
drievoudig: liet hi�rogtyplien-sclirift, uit afbeeldingen of zinne-
beelden van voorwerpen bestaande; het Iti�ratisch, een overgang
van het teekenen tot het schrijven, waarvan zich de priesters
bedienden; het �emloisch of volksschrift, een verkorting van het
hi�ratisch. Elk dezer soorten had weer haar onderdeelen. De
wetenschappen, die de Aegyptenaren tot een zekere hoogte be-
oefenden, waren de sterrekunde, de genees- en meetkunst. Van
den ijver, waarmede zij zich bovenal op de bouwkunst toelei-
den, getuigen de nog aanwezige overblijfselen: pyramiden, tem-
pels, obelisken en catacomben of grafspelonken. Het grootst ge-
bouw der wereld was de labyrinthus in Midden-Aegypte, een
paleis, dat uit 3000 kamers, 1500 boven en evenveel onder den
grond, bestond.

Onder het overgroot getal der vroegste koningen zijn het meest
beroemd: cheops, ciiepiinen en m�cer�xus, zooals zij bij
de Grieken heeten, de stichters der grootste pyramiden, of, ge-
lijk hun eigenlijke naam luidt, CHVJFU, sciiafra en MEN-
kera; verder RAM8E3 il of, zooals de Grieken hem noemden,
sesostris, die, volgens de overlevering, Aethiopi�, Klein-
Azi� en Europa tot de Don bemachtigde. Later voerde binnen*
landsche tweespalt tot een gemeenschappelijke regeering van twaalf
vorsten, dodecarchie, totdat ��n hunner, i>s amm�t�cii us (070
�616 v. C.), zich met behulp van Carische en Ionische zeeroo-
vers de oppermacht verschafte. Sedert werd de toegang tot het
vroeger bijna afgesloten Aegypte voor vreemdelingen geopend en
de handel met de Grieken begunstigd. Necho, zijn zoon, liet
door middel van Phoenicische zeelieden Afrika omvaren. De
laatste koning was psamii�n�tus, die nauwelijks den troon
had bestegen, of hij werd bij Pelusium (aan den oostelijken
Nijlarm) door Cambyses, den tweeden\' koning der Perzen, ge-
slagen en gevangen genomen. Zoo werd Aegypte in 525 v. C.
een Perzisch wingewest.

§4.
De Isra�lieten.

De geschiedenis der Hebre�rs of Isra�lieten, later ook in \'t al-
gemeen Joden genoemd, met welken naam oorspronkelijk alleen
de bewoners van \'t later koninkrijk Juda werden aangeduid, een
volk van den Semietischen stam, begint met Abraham, die

v��r 2000 v. C. leefde en aan \'t hoofd van zijn zwervenden her-
dersstam uit Mesopotami� (het land tusschen de rivieren) naar
Kanaiin trok. Van Abraham was Izaak een zoon, van dezen
Jakob of Isra�l. Jakob had twaalf zonen, die de stamvaders
werden der twaalf stammen, waarin het volk werd verdeeld. Een
dezer zonen, Jozef, als slaaf naar Acgypte gevoerd, steeg er
tot hooge waardigheden en riep zijn stamgenooten tot zich, aan
welke het landschap Gosen in Beneden-Aegypte werd ingeruimd.
Wegens do harde verdrukking, welke zij later moesten verdu-
ren, voerde Mozes hen in grooten getale omstreeks 1300 naar
Arabi�, waarbij veertig jaren met hen rondtrok en hun bij den
berg Sina� wetten gaf.

Onder aanvoering van J o s u a namen de Isra�lieten , na veel-
vuldigen kamp met de Philistijnen, de Moabieten en andere
heidensche volkeren, bezit van Kanaiin en verdeelden het onder
de twaalf stammen, welk getal met ��n was vermeerderd, door-
dien voor den stam van Jozef die zijner beide zonen, Manasso
en Ephra�m, optrad. Doch de stam Levi, als die der priesters
en wijzen {levieten), had geen afzonderlijk erfdeel, maar woonde
onder de overige stammen verbreid. In hachelijke tijden traden
van tijd tot tijd koene mannen op, richteren of rechters ge-
noemd, die den vaak verwaarloosden Jehovadienst herstelden en
hun landgenooten van de heerschappij der heidenen bevrijdden,
zooals G i d e o n en Simson. De laatste der richteren was
Samuel, dieom het nationaal gevoel te doen herleven, profeten-
scholen oprichtte, waaruit later die met een hoogeren geest be-
zielde mannen te voorschijn kwamen, welke onder den naam van
profeten niet alleen de Moza�sche wet met kracht verdedigden
tegen de macht der koningen, maar ook in hun toespraken het
volk waarschuwden, vermaanden en vertroostten.

Toen het volk, op \'t voorbeeld der naburen, eindelijk een\' ko-
ning verlangde, zalfde Samuel saul (omstr. 1080�omstr. 1050),
een\' man uit den stam Benjamin, tot koning. Na Saul besteeg
david (omstr. 1050�1025), uit den stam Juda, den troon.
Eerst omstreeks 1040 door alle stammen erkend, breidde hij
het rijk tot den Euphraat uit en verhief Jeruzalem tot hoofstad.
Maar niet alleen als veroveraar schitterde hij: hij opende ook
handelswegen, regelde de geldmiddelen en \'t gansche staatswezen.
Nog meer is hij als dichter beroemd, en zijn naam door de psal-
men, voor een gedeelte zijn werk, door de gelieele beschaafde
wereld verbreid. Zijn zoon sal�mo (omstr. 1025�omstr. 980),
vermaard door zijn schranderheid en groote geleerdheid , liet den
prachtigen tempel van Jeruzalem bouwen. Maai\' door zijn groote
weelde, die het volk zeer drukte, ontstond alom misnoegen,
zoodat de staat na zijn\' dood in 980 in twee rijken werd ver-
deeld: Isra�l, het rijk der tien stammen, met de hoofdstad
Sichem, daarna Samar�a, onder Jerob�am, en Juda, het

rijk der twee stammen, met de hoofdstad Jeruzalem, onder
RehabSam.

Met deze scheuring van het Isra�lietisch volk begint de on-
dergang van den staat, als een noodwendig gevolg van hot verval
van godsdienstzin en volksgevoel. Meestal lieten profeten als
El�a, Jez�iia en Jeremla, hun waarschuwende stem te ver-
geefs hooren. De laatste koning van Isra�l, H o s � a, werd om-
streeks 721 met het meerendeel van \'t volk door Salmanassar
(zie blz. 7) naar Assyri�\' gevoerd. En toen in 58G Jeruzalem,
de hoofdstad van het allengs verzwakt Juda, voor Nebukadn�zar
was bezweken, werd koning Zedek�a met de meesto bewoners
des lands naar Babyloni� verplaatst (zie blz. 7).

De Phoenici�rs, tot den Semietischen stam behoorend, wier
geschiedenis voornamelijk Sidon en Tyrus tot middelpunt heeft,
legden zich reeds vroeg op handel, scheepvaart en nijverheid toe.
Den hoogsten bloei bereikte Tyrus van 1000 tot 500 v. C. Van
haar koningen vernielden wij Hiram, volgens \'t O. T. den bond-
genoot van David en Salomo, en Pygmal�on, wiens zuster
Dido, naar de overlevering, Karth��go stichtte. Grooten roem
verwierf Nieuw-Tyrus, want hoewel de overige steden van Phoe-
nici�, zonder eenigo poging tot tegenweer aan te wenden, eerst
Salmanassar en later Nebukadn�zar huldigden, verdedigde het
zich vijf jaar lang tegen den eersten, dertien jaar tegen den
laatsten dier veroveraars. Eindelijk werd het, na vruchteloos
verzet, in 332 v. C. door Alcxander den groote, koning van Ma-
cedoni�, verwoest, nadat Phoenici� sedert omtrent 550 aan Perzi�
was onderworpen geweest.

Al in de vroegste tijden hadden de Phoenici�rs volkplantin-
gen oj) Cyprus, Sicili� en meer andere eilanden der Middel-
landsche Zee, alsmede in Spanje en op de noordkust van Afrika,
b. v. Gades (Cadix) en Karth��go, welke laatste stad van alle
Phoenicische koloni�n de belangrijkste is. In 814 v. C. gesticht
door Dido, werd het in \'t vervolg een zelfstandige, machtige
handelsstaat, die op zijn beurt een reeks van koloni�n grondvestte.
In Mago, die in de zesde eeuw leefde, had Karthago een\' erva-
ren regent, en het bestuur van den staat werd door de ouden
om zijn wijsheid geroemd. � De handel der Phoenici�rs bestond
in zee- en landhandel. Den zeehandel dreven zij voornamelijk
met hun volkplantingen; maar ook bevoeren zij de Perzische en

de Arabische golf. Van de zoogenoemde Kassiter�des, tin-eilan-
den, n.1. de Scilly-eilanden (ten z. w. van Engeland), haalden
zij tin; de kusten der Oostzee leverden hun \'t barnsteen. De
landliandel richtte zich zuidwaarts naar Arabi�\' en Aegypte, oost-
waarts naar Palaestina, Syri�, Perzi� en Babylonie, en noord-
waarts naar Armeni�. � De merkwaardigste uitvinding, welke
men doorgaans aan de Plioenici�rs toeschrijft, is die van de pur-
perverf. Twijfelachtig is het, of het verhaal, hetwelk de uitvin-
ding van \'t glas aan de Plioenici�rs toeschrijft, waarheid bevat.
Eveneens moet nog in \'t onzekere worden gelaten, of ook het
letterschrift hun zijn\' oorsprong is verschuldigd, maar dat de
Grieken het aan hen ontleenden, staat vast.

§6.
Medi� en Perzi�.

In de uitgestrekte landstreek tusschen den Perzischen Zee-
boezem, de Kaspische Zee, den Tigris en den Indus woonden,
sedert overoude tijden, volkeren, die, in nauwe verwantschap
tot elkander staande, den M�do-Perzischen tak van den Indo-
Germaanschen of Arischen volksstam vormen. Tot dezen tak
behoorden onder anderen de Medi�rs en de Perzen. Toen Assyri�
en Babylonie zich uitbreidden, werden de Medo-Perzische volken
door deze staten onderworpen , totdat zij bij het zinken van deze
zich wederom verhieven, ze hielpen vernietigen en in hun plaats
de heerschappij over West-Azi� erlangden. Op een\' tijd, die niet
meer zeker is te bepalen, doch waarschijnlijk in de dertiende
eeuw v. C., trad onder hen een hervormer op, Zor�aster
(Zarathustra), die de oude, maar in verval geraakte geloofsleer
herstelde en wien men deswege later die leer zelve toeschreef.
Zij is vervat in een boek, Zend-Acesta genoemd, van welke
beide woorden Avesta «oude tekst" en Zend «verklaring" betee-
kent. Volgens die leer is er een hoogste wezen, Ahoeramazda
of Ornmzd, de god van het licht en het goede, wien later
Angramainyus of Ahrlman, de god der duisternis en van het
kwade, ter zijde werd gesteld. Onder hen staan een groot aan-
tal goede en booze geesten. �

De ons bekende geschiedenis der Medo-Perzen begint eerst in
de zevende eeuw v. C. Nadat de Medi�rs zich van de Assyri�rs
hadden vrijgemaakt, kozen zij dejSces tot koning en bouwden
hem de hoofdstad Ecb�t�na. Weldra onderwierpen zij de Perzen.
De vermaardste hunner vorsten is CYAxB�tES (63.\')�593), die met
Nebukadn�zar Niniv� belegerde en eerst omstreeks C06 den Assy-
rischen oorlog, reeds door zijn\' vader begonnen, eindigde (zie blz.
7), omdat een groote horde Scythen, die tusschen de Don en de Wolga

te huis behoorden, gedurende acht-en-twintig jaren Medi� plun-
derend doortrokken. Tegen zijn\' zoon astyuges (593�558)
stonden de onderworpen Perzen op, wien het niet alleen gelukte
hunonafhankelijkheid te verwerven, maar ook de Medi�rs te on-
der werpen.

Bij dezen opstand werden zij geleid door Cyrus, een\' man,
die van de zijde zijns vaders, Cambyscs, tot het geslacht der
Achaem�niden, het edelste der Perzische huizen, behoorde. Zijn
moeder was MandSnc, een dochter van Astytiges. Zoodra Cy-
rus was geboren, beval Astyages, door booze droomen ver-
ontrust, zijn getrouwsten staatsdienaar Harpagus, het kind te
dooden. Op een verwonderlijke wijze in \'t leven gespaard,
speelde Cyrus, een knaap geworden, eens met andere kinde-
ren. Hij was in \'t spel tot koning gekozen, en toen hij een
anderen jongen, den zoon van een\' aanzienlijk Medi�r, die hem
niet wilde gehoorzamen, had gestraft, en diens vader zich bij
den koning beklaagde, liet deze den jongen Cyrus voor zich
komen. Het vrijmoedig spreken van Cyrus beviel den koning,
die zeer spoedig ontdekte, dat Cyrus zijn kleinzoon was. Nu
nam Astyitges hem tot zich, maar op Harpagus wreekte hij
zich onmenschelijk door diens eigen zoon te dooden en hem
den vader als spijs voor te doen zetten. Diep gegriefd en ver-
bitterd, zette Harpagus den thans volwassen jongeling tegen zijn\'
grootvader op. Cyrus won de genegenheid der Perzen, stelde
zich aan hun hoofd, en daar Harpagus met het Medisch leger
tot hem overliep, nam hij zijn\' grootvader gevangen en besteeg
zelfden troon. Zoo luidt een door Herod�tus, een\' Grieksch ge-
schiedschrijver uit de vijfde eeuw v. C., medegedeelde overlevering,
om te verklaren, hoe de oppermacht in West-Azi� aan de Perzen
kwam.

Weldra vond cyrus (558�529) gelegenheid tot vergrooting
van zijn gebied. Over Lydi� heerschte de rijke koning Croesus.
Groote schatten had hij in zijn hoofdstad opgehoopt, waardoor
hij toteen spreekwoord is geworden. Doch omdat hij steeds meer
wilde hebben, liet hij het orakel te Delphi vragen, of hij liet
rijk van Cyrus wel zou kunnen veroveren. Het orakel antwoordde:
«wanneer Croesus de Perzen aangrijpt, zal hij een groot rijk
verwoesten." Terstond trok hij tegen Cyrus op, maar na den
eersten onbeslisten veldslag nam deze Sardes, de hoofdstad van
Lydi� , in en telde den koning zelven onder zijn gevangenen
(omstreeks 549), met wien hij desniettemin van dat oogenblik
af als vriend verkeerde. Met Lydi� kwamen ook de volkeren
en de Grieksche koloni�n in Klein-Azi� onder Perzi�.

In het lot van Lydi� werd ook Babyloni� betrokken. Babyion

nam Cyrus, na een langdurig beleg, in 538 door de bedding van

den Euphraat, die de stad doorstroomde, zoo af te leiden, dat

zijn soldaten ze doorwaden en dus de stad binnendringen konden.

Wijnne, Overzicht, 7de druk. 2

Kort daarna gaf liij aan do in ballingschap lovende Joden verlof,
naar hun land terug te koeren. Omtrent den laatsten krijgstocht
van C\'yius en zijn\' dood in 529 zijn de berichten tegenstrijdig.
Hetwaarschijnlijkst is, dat bij in een gevecht tegen de Derbi-
ci�rs, een volk, dat ten o. van de Kaspische Zee woonde, werd
gewond en kort daarna stierf.

Cyrus\' veroveringen werden door een\' zijnor naaste opvolgers,
DAR�US l, een\' zoon van Hystaspes (521�485), voortgezet.
Niet alleen maakte hij het Westen van Indi�\' cijnsbaar, maar hij
trok ook, als de eerste Aziaat, die ons werelddeel beoorloogde,
over den Bosporus (de straat van Constantinopel) naar Europa,
waar de tocht over den Ister of Donau tegen de Scythen wel
mislukte, doch waardoor de Perzen vasten voet in Tbraci� en
Macedoni� kregen. Tegen hem ontstond een oproer van de Klein-
Aziatiscbe Grieken , dat, hoewel weder gedempt, de oorzaak
werd van een\' der belangrijkste oorlogen in de wereldgeschie-
denis. Want Dar�us besloot toen het Europecsch Griekenland
aan zich te onderwerpen. Dit plan veroorzaakte dien langdurigen
oorlog, die onder zijn\' zoon Xerxes I en latere koningen inet
korter of langer tusschenpoozen voortduurde. Deze oorlog, doch
inzonderheid de verdorvenheid van het hof en volk, bracht bet
rijk ten val, dat in .\'530 v. C. door Alexander den groote werd
veroverd.

De geschiedenis dor Grieken tot de vernietiging hunner
onafhankelijkheid.

Griekenland bevatte de volgende doelen:

a. De Peloponn�sux, met acht landschappen: Arcadi�, Co-
rjnthi�, Arg�lis, Laconi�, Mcss�ni�, Elis, Achaje en Si-
cyoni� met I\'hliasi�.

b. Midden-Griekenland of Hellas, ook met acht landschap-
pen: Att�ca, MegaVis, Boeoti�, Phocis, Loeris, Doris,
Aetoli� en Acarnani�.

c. Noord-Griekenland of T/irssalT� en EpJnts.
De voornaamste der Grieksche eilanden zijn :
In de Ionische Zee: C\'orcyra en Ithaca.

In de Aege�sche Zee: Euboea, Thasus, Lemnos, Tene\'dos,
Samos. Verder de beide groepen der Cycladen en Sporaden.
In den Saronischen Zeeboezem: Aegina en Salitmis.
In de Middellandsche Zee: Rhodus, Cyprus, Creta.

Van den vroegsten tijd tot de vestiging der HeracUden en

Dori�rs in de Peloponn�sus. � Van ongeveer 1800

tot omstreeks 1000.

In baar begin is de geschiedenis der Grieken duister en, gelijk
die van bijna alle volken, vol fabelachtige overlevering. Grieken-
land werd het eerst bevolkt door de Pelasgen. die uit Azi� moeten
zijn gekomen en zich voornamelijk in Thessali�\' en in de Pelopo-
n�sus vestigden. Ook spreken oude overleveringen van volkplan-
tingen, in zeer vroegen tijd in Griekenland aangelegd. De Phoe-
nici�r Cadmus kwam in lioeoti� en bouwde den burg Cadm�a,
aan welks voet later Thebe ontstond. Danaus uit Aegyptc landde
in Argos en maakte zich meester van de heerschappij over dit Iand-
schap. De naain Peloponn�sus wordt afgeleid van Pelops, een\'
Phrygi�r, die in Klis verscheen en het spoedig aan zich onder-
wierp. Als vierde volkplanter wordt Cecrops genoemd, die uit
Aegypte naar Attica zal zijn getrokken en er door het bouwen
van den burg CecropTa den grond gelegd hebben tot de stad
Athene. Maar dat hij een vreemdeling was en uit Aegypte kwam,
is een vinding van lateren tijd. Veelal neemt men heden ten dage
aan, dat die overleveringen niet letterlijk zijn op te vatten, alsof
er inderdaad zulke groepen volkplanters in Griekenland zijn geko-
men. Hiermede is echter niet geloochend, dat het Oosten eenjgen
invloed op Griekenlands aloude beschaving heeft geoefend.

Op den Pelasgischen tijd volgt die, waarin de Hellenen het
heerschend volk van dit land w^raren. Hun naam, afgeleid van
Hellen, den zoon van Deucal�on, werd allengs de algemeene naam
voor het Grieksche volk , terwijl de naam Grieken hun eerst later
door de Romeinen werd gegeven. Naar de afstammelingen van
Hellen kregen, althans na 1000 v. C., de drie hoofdstammen van
het Grieksche volk, die zich door hun tongvallen, welke ook
schrijftaal waren, onderscheidden, de namen loni�rs. Dori�rs en
Aeolii-rs, onder welke laatsten ook de Achae�rs, een hoofdstam,
werden gerekend.

Vele gebeurtenissen onderscheiden den heldentijd, waarvan de
voornaamste zijn: de tocht der Argonauten naar Colchis (ten o.
van de Zwarte Zee), die der zeven vorsten tegen Thebe en de
Trojaansche oorlog, omstreeks 1104�1184. Onder alle helden
van den Achae�schen tijd zijn II e rit cl es (Herculessen Th�seus

de be roemdste, gene door zijn twaalf daden, op last van den
koning van Myc�nae (in Arg�lis), Eurystheus, verricht, deze
dooi\' zijnen tocht naar Creta en vele andere blijken zijner dapper-
beid. Beiden echter behooren eigenlijk in de fabelleer te huis.

De vestiging der Hcracl�den en Dori�rs in de Peloponn�sus. �
De volkplantingen der Grieken.

Onmiddellijk na den Trojaanschen oorlog vinden wij bijna over-
al in Griekenland verwarring en onlusten, rcgeeringsveranderin-
gen en volksverhuizingen. De grootste omwenteling brachten de
Heract�den, nakomelingen van Heriteles, teweeg, die door Eu-
rystheus uit de Peloponn�sus waren verdreven en bij de Dori�rs
een verblijfplaats hadden gevonden. Met behulp van dezen stam
en van den Aetoli�r Oxylus gelukte het ongeveer 1000 aan de
Ileracl�den Tcm�nus, Cresphontes en Aristod umus, de
Achae�rs te verslaan en zich in \'t bezit van een groot dee delr
Peloponn�sus te stellen. Daar elk zijn aandeel van \'t veroverd
land verkreeg, kwam Laconi� aan Procles en Eurysthenes,
tweclingzonen van Aristod�mus, die in de Peloponn�sus was
gestorven. Van nu af was dit schiereiland de hoofdzetel der
Dori�rs, zooals Attica die van de Ioni�rs. De andere stam, die
thans de minstbeteekenende werd, kreeg eerst tegen het einde
der Grieksche geschiedenis weder eenig gewicht.

Als een belangrijk gevolg dezer verovering van het schiereiland
kan men de vele volkplantingen der Grieken aanmerken. De al-
gemeene oorzaken, waaraan die bijna ontelbare Grieksche volk-
plantingen haar ontstaan hadden te danken, waren oorlogen
tusschen de onderscheiden stammen, overbevolking, staatspartij-
schappen , handelsbelangen.

Op de westkust van Klein-Azi�, die naar deze volkplantingen
de namen AeSlis, Ioni�, Doris kreeg, stichtten de Achae�rs in
Mysi� en Lydi� twaalf steden; daarenboven legden zij op Tene"-
dos en Lesbos koloni�n aan. � Den Ioni�rs zijn twaalf steden
in Lydi� en Cari� haren oorsprong verschuldigd; ook bevolkte
deze stam de eilanden Samos en Chios. De Dori�rs vestigden
in Cari� twee steden, waarvan Halicarnassus de voornaamste
was , en drie op Rhodus , die later tot ��n stad werden
vereenigd. Onderscheiden andere lagen aan de Zwarte Zee,
den Iiospilrus, de Propontis of Zee van MarmSra, den Ilelle-
spont; op de zuidkust van Thraci� en Macedoni�; in Beneden-
Italie, voor een deel Groot-Griekenland geheeten; op Sicili�, op
de zuidkust van Galli�, de ooskust van Spanje en de noordkust
van Afrika.

Verreweg een der belangrijkste aller koloni�n was Syrac�ise op
Sicili�. Deze stad, in 735 door Corinthe gesticht, stond eerst
onder het bestuur van de aanzienlijken. Door \'t volk verdreven,
voerde Gelo hen in 484 terug, maar werd tevens zelf heer der
stad. Na hem werd zijn broeder Ili�ro tiran (zie beneden op
deze blz. ); maar de jongere broeder en opvolger van Ili�ro,
Thrasyb�lus, werd in 46C wegens zijn geweldenarijen ver-
dreven. Hierop volgde een volksregeering en was Syrac�se aan
vele woelingen ten prooi; doch de aanvallen der Atheners (445�
413) ging het gelukkig tekeer. Een vierde rcgeeringsverandering
greep plaats in 405. In dit jaar wierp zich de opperbevelhebber
Dionys�us tot tiran op en verijdelde door vier oorlogen de
veroveringsplannen der Karthagers op Sicili�. Zijn zoon Diony-
sius II, die zijn\' vader opvolgde, werd eerst verdreven, daarna
hersteld, maar moest weldra zijn plaats aan den Corinthi�r Ti-
mol �on inruimen. Na een gelukkigen oorlog niet Karthago her-
stelde Timol�on voor korten tijd de volksregeei ing en keerde toen
tot het ambteloos leven terug. Hij stierf in 337. Op Agath�-
cles, die zich in 3-17 meester maakte van \'t gezag, volgdenver-
schillende overweldigers, totdat in 269 de veldheer iiicro tot
koning werd verkozen. Zijn kleinzoon Hieronymus, die de
koninklijke waardigheid in 216 erfde, verloor ze een jaar later
met het leven. Niet lang daarna, in 212, nam Marcellus
de stad Syrac�se in, die dus aan Rome werd onderworpen.

De Grieken in \'t algemeen.

Ten gevolge van de volksverhuizingen werden de koninkrijken
uit den heldentijd meestal vernietigd, en overal verrezen nieuwe
staten. Voorzoover ons bekend is, werden zij bijna alle mctter-
tijd gemeenebesten met een opperhoofd, hetwelk de uitvoerende
macht bezat, een beraadslagenden senaat en een wetgevende
volksgadering. In de zevende en de zesde eeuw werden er ook
eenigo langer of korter door tirannen beheerscht, d. i. door man-
nen, die \'t volstrekt gezag aan zich trokken in een\' staat, welke
vroeger een gemcencbest was. Sedert dien tijd ontwikkelde zich
bij de Grieken meer en meer een veelzijdige geestbeschaving,
zoodat zij weldra in kunsten en wetenschappen elk volk der ou-
dheid verre voorbijstreefden. De voornaamste oorzaken dezer pnt-
wikkeling, waarvan eenigo, zooals de orakels en de spelen , den
band der nationale eenheid tusschen de verschil lende stammen
en staten tevens onderhielden, zijn de volgende:

1. Do gelukkige aanleg des volks, zijn fijn kunstgevoel en zucht
voor geestbesehaving, door een milde luchtstreek begunstigd; het

scheen bestemd te zijn om der geheele wereld in kunstmin en
verlichting ten voorbeeld te strekken.

2. De vele en toegankelijke zeekusten, rijk in golven, baaien,
zee�n en havens, voor veelvuldig verkeer, handel en scheepvaart
gunstig.

3. De gemeenschappelijke taal, hoezeer in tongvallen onder-
scheiden.

4. De nationale spelen, die onder de afzonderlijke stammen
een edelen wedijver voor de ontwikkeling der krachten van
\'t lichaam en later ook van den geest opwekten. Do voornaam-
ste dezer spelen waren de Olympische, die alle vier jaar te
Olymp�a (in Elis) ter eere van Zeus (Jupiter) weiden gevierd.
Met zonsopgang namen de spelen een begin. Ilardloopen, we-
drennen met wagens, worstelen, vuistvecliten en \'t werpen met
de schijf waren de voorgeschreven oefeningen, waarin men met
elkander wedijverde en die dagen achtereen duurden. Op den
laatsten dag bekranste men de overwinnaars. Onder gejuich
en gezang kregen zij een\' olijftak, en elk hunner tevens het
recht, zichzelven ter eere een standbeeld te Olymp�a te doen
zetten. Dichters hieven hier hun zegezangen aan, den over
winnaars ter eere ; geschiedschrijvers lazen er hun werken
voor.

5. De orakels, waaronder de Grieken de vermeende uitspraken
hunner goden verstonden, door den mond van priesters of pries-
teressen hun medegedeeld. De beroemdste waren dat te Dod�na
(in Ep�rus) en te Delphi. Het laatstgenoemde heette het Pythi-
sche en was Apollo, den god der fraaie kunsten, geheiligd.
Dier, te Delphi, begaf zich een priesteres, Pythia genoemd,
binnen in \'t heiligdom en ging op een\' met lauriertakken
omvlochten drievoet zitten, die boven een opening in den grond
stond, waaruit bedwelmende dampen opstegen. Dan kreeg zij
kramptrekkingen en liet onsamenhangende woorden hooren, welke
de priesters zich haastten te verklaren. Gewichtige staatsaan-
gelegenheden werden niet beslist, eer men het orakel om raad
had gevraagd; ook lieten velen er zich de toekomst voorspellen.
Een geruimen tijd werkten deze orakels zeer weldadig, daar zij
in hachelijke omstandigheden goeden raad gaven en aan de wet-
ten een hooger aanzien verleenden, zoolang nl. mannen van
doorzicht, in \'t belang des vaderlands, antwoorden lieten geven,
die \'s lands heil bedoelden. Intusschen verloren zij ten laatste
hun\' invloed, toen zij door hebzuchtige priesters werden misbruikt,
die voor geld de voorspellingen naar den zin der vragers inricht-
ten. Ook schroomden deze tusschenbeide niet kunstgrepen te
bezigen en dubbelzinnige antwoorden te geven, wanneer zij zich
anders niet wisten te redden.

Boven alle Grieksche staten muntten weldra het Dorisch Sparta
en het Ionisch Athene uit, niet door omvang van grondgebied
of vruchtbaarheid van bodem, maar door de degelijkheid hunner
burgers, een heilzame werking hunner staatsregeling.

Sparta had na de Dorische volksverhuizing altijd twee konin-
gen tegelijk, ��n uit de Eurypontiden (zoo geheeten naar Pro-
cles\' kleinzoon) en ��n uit de Agiden of Agiaden (naar Agis,
den zoon van Eurysthenes). De inwoners zelven waren verschil-
lend in oorsprong en toestand: 1. de eigenlijke Spartanen, voor
verreweg \'t grootste gedeelte nakomelingen der Dori�\'rs en uit-
sluitend burgers der hoofdstad, als de heerschende klasse; 2. de
Pcrioikcn (rondomwoncriden) � ook wel Lacedaemoni�rs ge-
noemd, welken naam zij met de Spartanen gemeen hebben, �
hoofdzakelijk af stammelingen van de vroegere bewoners der
landstreek, de Achaeers; zij waren landbouwers, kooplieden of
handwerkslieden, die persoonlijke vrijheid genoten, maar schat-
ting betaalden; de Heloten of lijfeigenen van den staat, welke
het land bebouwden en den Spartanen dienstbaar waren.

Eerst Lycurgus\' wetgeving gaf aan Sparta dat eigenaardig
kenmerk, waardoor het zich in de geschiedenis van alle andere
staten en volken onderscheidt. Evenals over LYCURGUS\' leven
loopen de berichten over zijn\' tijd zeer uiteen. Dit moet intus-
schen worden vastgehouden, dat zijn leeftijd in de laatste helft
der negende eeuw v. C. valt. In de dagen van Lycurgus bestond
te Sparta de grootste verwarring. Ten einde aan den verwar-
den toestand van Sparta een einde te maken, nam hij , hiertoe
opgewekt door hot Delphiseh orakel, de taak op zich, zijnen
medeburgers wetten te geven.

Het doel van Lycurgus\' geheele wetgeving, die oorspronkelijk
alleen op Sparta en zijn naasten omtrek betrekking had, was
��n: de onafhankelijkheid van den staat. Om dit te verwezen-
lijken, moesten de burgers, ieder in \'t bijzonder, het belang van
den staat boven hun eigen belang stellen; zij mochten door geen
weelde bedorven, door geen vreemde zeden besmet worden. Van-
hier een strenge levenswijze en afgeslotenheid naar buiten. On-
der Lycurgus\' wetten neemt bij sommige schrijvers der oudheid
de wet over de verdeeling van \'t land een eerste plaats in. Mo-
gen ook de getallen niet geheel vaststaan, er is geen grond ge-
noeg om te betwijfelen, dat Lycurgus al het land in een zeker
aantal gelijke stukken heeft verdeeld, die niet vervreemd, noch
gesplitst mochten worden. � De mannen aten in openbare ge-
bouwen aan gemeenschappelijke tafels, syssitia of phiditia, waar-
toe ieder zijn bijdrage moestloveren. De spijs was voedzaam,

maar eenvoudig, een zwarte soep de hoofdschotel. Van hun ze-
vendo jaar af\' werden de knapen in openbare gebouwen opge-
voed. Het doel der opvoeding bepaalde zich tot deze hoofdpun-
tcn : verst eik ing der lichaamskrachten; het gewennen aan pijn,
aan stipte gehoorzaamheid, aan ontzag voor den ouderdom; het
streven naar kortheid van uitdrukking (l.acniiinc/i </c~egde)} op-
scherping van \'t gezond verstand; het in \'t geheugen prenten der
krijgsliederen. De wetten zelven waren niet beschreven: in korte
rijmen gingen -zij van mond tot mond, om zoo des te vaster in
\'t geheugen der burgers te worden geprent.

J)e onderscheiden staatsmachten waren: de raad der ouden
(ycrocsia), de beide koningen, de volksvergadering en de e\\>1io-
ren , vijl\' mannen, welke hun gezag langzamerhand zoo uitbreid-
den, dat het in den historischen tijd dat der koningen overtrof.

Door zijn instellingen vormde Lycurgus een eenvoudig, matig
en krijgshaftig volk, welks diep ontzag voor eigen wetten Sparta
gedurende vier eeuwen machtig maakte en welks heldenmoed en
vaderlandsliefde den Spartanen niet zeer lang na \'s wetgevers
leeftijd de bewondering der overige Grieken, inzonderheid van die
der Peloponn�sus, zoozeer verwierven, dat deze bij gemeenschap-
pelijke aangelegenheden hun gaarne de hoogste leiding, de he-
g�m�nie, overlieten. � Niettegenstaande dezen voorrang valt het
in \'t oog, dat de ontwikkeling van menige kracht des mensche-
lijken geestes bij de Spartanen geheel werd verwaarloosd. De
mensch, zijn geheele aanleg en ontwikkeling, ging onder in den
dapperen en geharden staatsburger.

Athene, volgens de overlevering door C e c r o p s gesticht,
werd in \'t eerst door koningen geregeerd. Nadat de laatste,
Co dras, zich omstreeks 1000 voor zijn vaderland had opge-
offerd, werd de koningstitel afgeschaft. Nu kwam er ��n arehon
(regeerder) voor zijn leven, later voor tien jaren, maar van 083
af werden er negen tegelijk en slechts voor ��n jaar door het
volk gekozen.

Het volk bestond uit eupatriden, de aanzienlijken, geomoren,
landbouwers, en demioergen, handwerkslieden. De macht en
spoedig ook allen rijkdom bezaten de eersten, uit welke men de
archonten koos. De onderdrukking, welke deze bevoorrechte
standzich dientengevolge zoo licht veroorloofde, deed dikwijls ge-
vaarhjke onlusten ontstaan.

Opdat nu de gebreken van den staat mochten worden wegge-
nomen, wendden eenige der verstandigste mannen zich tot so-

LON, die dit vertrouwen om zijn wijsheid, deugd en ondervin-
ding alleszins verdiende. In 594 werd hij tot archon gekozen.
Om de drukkende ongelijkheid van vermogen te matigen, ver-
nietigde hij de meeste schuldbrieven der armste schuldenaars
(d. i. hij liet de schuldzuilen of steenen pilaren wegnemen, waarop
de naam van hem , die \'t geld had voorgeschoten, en de grootte
der som waren gegrift.) Verder verbood hij, van nu aan op
persoonlijke borgstelling* schulden te maken of een\' Athener als
slaaf te verkoopen. Deze maatregel werd sisachthTa, d. i. ver-
lichting der lasten, geheeten.

Kort hierna werd hij met het ontwerpen eener nieuwe wetge-
ving belast. Hij ging van de billijke grondstelling uit, dat in
den staat alle burgers over \'t geheel aan elkander gelijk moeten
zijn, doch dat ieders staatsburgerlijke rechten en plichten in
verhouding behoorcn te staan niet tot de geboorte, maar tot den
grondeigendom. Solon verdeelde de burgers volgens hun vermogen
in vier klassen. Alleen die der drie eerste klassen waren tot
geregelden krijgsdienst als ruiters of zwaargewapenden verplicht.
Daarentegen werden ook de overheden slechts uit dezelfde klas-
sen, door alle burgers, gekozen. Behalve door de archonten werd
de staat door de volksvergadering, bij welke het oppergezag be-
rustte, en door een\' raad bestuurd.

Nog bij het leven van Solon barstten er te Athene, gelijk
vroeger meermalen was gebeurd, hevige twisten los, die daar-
mede eindigden, dat PISISTR&TUS, het hoofd van een der
kampende partijen, de oppermacht verkreeg, die bij zijn\' dood
in 527 op zijn zonen, Ilipp�as en Hipparchus, overging.
Maar in 510 werd aan hun heerschappij een einde gemaakt.
Hipp�as vluchtte naar Dar�us I, koning van Perzi�, en versterkte
hem in zijn voornemen om den Atheners den oorlog aan te doen.

De Perzische oorlogen. � Van 493 tot 387.

De botsing, die tusschen de Aziatische alleenheersching der
Perzen en den vrijen staatsvorm der Grieken op de kust van Klein-
Azi� ontstond (zie blz. 14), verwekte in het begin der vijfde
eeuw tusschen de Perzen en de Grieken een reeks van oorlogen,
die aan den eenen kant den ondergang van Perzi� bewerkten,
aan den anderen het Grieksche volk tot het hoogste toppunt van
macht en ontwikkeling des geestes verhieven.

Na de onderwerping der Aziatische Grieken besloot Dar�us I
Griekenland onder het juk te brengen, \'t Kerst afgezonden leger
onder Mardon�us in 493 bereikte Griekenland niet: het land-
leger werd door de dappere aanvallen der Thraci�rs tot terug-

keer gedwongen en de vloot bij het voorgebergte Athos (in
\'t z. o. van Macedoni�) door stormen vernield. Desniettemin zond
Dar�us reeds in \'t volgend" jaar herauten naar de onderschei-
den staten, ten einde aarde en water te vragen , als teekcns
van onderwerping. Thebe en de meeste eilanden huldigden de
oppermacht des konings: te Sparta en te Athene daarentegen
werden de gezanten gedood. In 490 ondernamen twee Perzi-
sche veldhecren, Datis en Artaphernes, over zee een twee-
den tocht. Eerst veroverden zij Fretr�a (op Euboea) en landden
toen in Atttca. Moedig togen de burgers van Athene, ten ge-
tale van 9000 of 10.000, slechts door 1000 Platae�rs ondersteund,
onder aanvoering van miltiudes, den veel sterker vijand te-
gemoet en versloegen hem bij Marathon. Zoowel aan de dapper-
heid en geestdrift der kleine schare, als aan de krijgskunde van
Miltiudes kwam de eere toe der overwinning in dezen strijd.
Volmondig prezen de Spartanen, die eerst des daags na den
kamp op het slagveld aankwamen, de heldendaad der Atheners.
"Wel waren zij genegen geweest om mede te kampen, maar
een oude wet verbood hun voor \'t invallen der volle maan, die
. destijds juist op handen was, ten strijde uit te trekken. Te
Athene werd de overwinnaar evenzeer met gejubel en eerbewij-
zen begroet; maar later stierf hij in de gevangenis, dewijl zijn
aanval op het eiland Paros, dat zich aan de Perzen had onder-
worpen, was mislukt.

Xerxes i, Dar�us\' opvolger, rustte zich vier jaren lang tot
den oorlog toe. Met een ontzaglijk leger, uit de meest ver-
schillende volkeren van Azi� samengesteld, trok hij in 480 over
den Hellespont naar Europa, terwijl zijn talrijke vloot langs de
kusten zeilde. Na Thessali�\' te hebben onderworpen, naderde
Xerxes de Thermopy lae, den bergpas, die uit Thessali� naar
Hellas leidde. Hierheen waren 8000 Grieken onder bevel van
Sparta\'s koning leon�das getrokken, terwijl de Grieksche vloot
naar de zee�ngte tusschen Euboea en Thessali� was gestevend.
Moedig verijdelde de kleine bende een tijdlang alle pogingen der
honderdduizende Perzen om de bergengte te veroveren, en toen
iemand tot een\' der Spartanen zeide, dat de pijlen der Perzen
zoo talrijk waren, dat zij de zon verduisterden, antwoordde hij:
»Des te beter, dan zullen wij in de schaduw vechten.\' Terwijl
nu de Perzen, in weerwil van al hun inspanning, niet de min-
ste vorderingen maakten, toonde hun een verrader, Eph�altes,
bij nacht een aan velen onbekend voetpad. Hierlangs getrokken,
vielen zij den Grieken, in den rug. Nu liet Leon�das, de onmo-
gelijkheid eener verdere verdediging inziende, de meeste Grieken
aftrekken; hijzelf, getrouw aan Sparta\'s wet «sterven of over-
winnen," bleef met zijn 300 Spartanen en ecnige honderden
andere Grieken stand houden. Allen vielen, op twee na, in den
roemrijksten strijd (480),

Thans verscheen Xerxes in Att�ca, verwoestte het en nam zelfs
Athene in, dat vrouwen, grijsaards en kinderen hadden verlaten,
om zich op naburige plaatsen in veiligheid te stellen. THEMI8-
T�cles, zoo schrander als eerzuchtig, had de weerbare man-
nen overreed om zich op de vloot te begeven, door de Delphischo
orakelspreuk, dat de Atheners zich achter houten muren moesten
verdedigen, zoo te verklaren, dat met die muren schepen wer-
den bedoeld. Dewijl er evenwel bij de Grieken veel verdeeldheid
bestond, bedacht Tliemist�cles een list, ten einde tot een algemee-
nen zeeslag te komen. Hij liet nl. den koning van Perzi� zeggen,
dat hij de Grieken onmiddellijk moest aangrijpen, zoo hij de ge-
legenheid om hen met een slag te vernietigen niet wilde verlie-
zen, dewijl zij op \'t punt stonden om uiteen te gaan. Bij Salit-
mis nu tastte Xerxes hen in 480 aan, op een plaats, te eng
voor de uitbreiding zijner vloot. In dezen slag behaalden de
Grieken, uitmuntend in het snel wenden hunner schepen, een
volledige overwinning. Xerxes vlood naar Azi�, den veldheer Mar-
don�us met 300,000 man uitgelezen troepen in \'t n. van Grie-
kenland achterlatend.

In 479 trok de Spartaansche krijgsmacht onder pausan�as,
den voogd van den jongen koning Plistarchus, den Perzen tege-
moet. Met haar vereenigden zich de Atheners, aangevoerd door
Arist�des. Tlij Plataeae (in Boeoti�) geraakten de legers
handgemeen: de Perzen , die grootendeels sneuvelden, gelijk ook
Mardon�us, werden verslagen. Op denzelfden dag werd ook een an-
der leger der Perzenbij het Ionisch voorgebergte M y c �i 1 � door de
Grieken overwonnen en het overschot der Perzische vloot vernield.

Pericles. � De Peloponnesische oorlog, van 431 tot 404. �
Alcibiades.

Nu was het gevaar voor Griekenlands onafhankelijkheid geweken
en werd Perzi� op zijn beurt bedreigd. Themistttcles, die te
Athene nog aan \'t hoofd stond, overreedde zijn medeburgers, om
de muren der stad te herstellen en de haven Piraeus te voltooien.
In weerwil zijner verdiensten moest hij voor den nijd zijner vijan-
den en de vrees der burgers, dat hij naar de opperheerschappij
stond, wijken. Men zeide, dat hij in \'t geheim met de Perzen
onderhandelde, en verwijderde hem door het ostracisme, d. i. een
volksbeslissing, waarbij men de namen van hen, die men verban-
nen wilde, op scherven grifte. Daarom vluchtte hij naar Perzi�,
waar hij is gestorven.

Inmiddels wies Athene\'s macht steeds aan, bovenal doordien het,
vele kuststeden en eilanden van zich afhankelijk maakte en zoo,

in Sparta\'s plaats, de hegemonie kreeg. Het bereikte ecliter het
toppunt zijner grootheid eerst onder \'t beheer van per�cles
(sinds ongeveer 450), die, alleen door zijn welsprekendheid en
belangeloosheid, tot zijn\' dood, zonder den naam, den staat
volkomen als alleenheerscher regeerde. Hij inzonderheid maakte
Athene tot het middelpunt van allo kunst en wetenschap, ver-
sierde de stad met de meesterstukken der uitstekende kunstenaars
en met heerlijke gewrochten der bouwkunst. Maar deze bloei was
van korten duur. Het bezit van den eersten rang onder de sta-
ten van Griekenland voerde tot misbruik van macht en \'t onder-
drukken der kleinere. Hierbij kwam de nijd der grootere, vooral
van Sparta, waardoor de ontevredenheid werd gevoed. Na vele
andere verdeeldheden sloeg, nog bij \'t leven van Per�cles, met
den Peloponnedschen oorlo;/, 431�404, de wederzijdsche verbit-
tcring tot dadelijkheden over.

Griekenland verdeelde zich in twee partijen: die van Athene be-
stond hoofdzakelijk in de bewoners der eilanden en kusten; Sparta
daarentegen werd door nagenoeg alle Peloponnesi�rs bijgestaan.
Reeds in \'t begin (429) sleepte een vreeselijke pest, die te Athene
ontstond, duizenden, onder welke ook Per�cles, ten grave. Inmid-
dels werd de oorlog met steeds grootcr verbittering en teugelloozer
wreedheid voortgezet. Wel werd er eens , in 421, vrede gesloten;
maar de gezindheid der beide partijen was dezelfde gebleven. Kort
daarop namen alzoo de vijandelijkheden weder een begin, vooral
door toedoen van alcibi�des, een\'leerling van den beroemden-
Socrates, die uit een oud geslacht gesproten, rijk, schrander en
schoon was, en als jongeling en als man, maar ook in de
hoogste mate lichtzinnig. Toen er te Athene gezanten uit Sicili�
kwamen, om hulp tegen Syracuse te vragen, bewoog Alcibi�tdes
de Atheners dit verzoek in te willigen, daar hij zich met de
hoop vleide, geheel Sicili� te zullen onderwerpen. Een trotsche
vloot werd uitgerust: Alcibiades was ��n der drie opperbevelhebbers.
De vloot lag zeilree en was op \'t punt in zee te steken, toen
op een\' nacht bijna alle Ilermesbeelden te Athene werden ver-
minkt. Dat was godsdienstschennis, en velen beweerden, dat
Alcibiades met zijn moedwillige vrienden deze euveldaad had be-
dreven. Toch liet men hem in 415 eerst met de beide andere
bevelhebbers, Nicias en Lamachus, uit/.eilen. Maar weldra
daagden de Atheners hem ter verantwoording en veroordeelden
hem, toen hij niet verscheen, bij verstek ter dood. Hij nam de
wijk tot de Spartanen en hitste hen zoozeer tegen de Atheners
op, dat zij hen niet alleen in Griekenland beoorloogden, maar
ook een vloot tot bijstand van Syracuse zonden. Zoowel hier-
door, als door het vroegtijdig sneuvelen van Lamachus en het
dralen van Niciae mislukte de geheele onderneming der Atheners
in 413. Nicias werd gevangen genomen en gedood, vloot en le-
ger vernield. Athene\'s beste krachten waren verspild.

Terwijl dit voorviel, beproefden de Perzen de Grieksche volk-
plantingen in Klein-Azi�\' weder onder hun gezag te brengen,
waartoe zij zich niet Sparta verbonden. AlcibiSdes , die zich te
Sparta veler haat op den hals had gehaald, zag zich gedwon-
gen naar Tissaphernes, den Perzischen landvoogd van Ioni�\'
en Cari� , te vluchten. Vanhier begaf hij zich naar een Atheensch
leger, dat op het eiland Samos lag en hem tot veldheer had ge-
kozen. Weldra versterkte hij het vertrouwen der krijgslieden door
twee overwinningen ter zee, op de Spartanen behaald. In 408
keerde hij, van zijn ballingschap ontheven, naar Athene terug.
Hij stond op zijn met buit beladen schip, en \'t volk ontving hem
met uitbundig gejuich. Dan, kortstondig was\' de overdreven inge-
nomenheid der Atheners met de daden van hun lieveling. Om
een gering verlies, dat hij door de schuld van zijn\' onderbevel-
hebber Antibchus tegen den Spartaanschen vlootvoogd LYSANDER
leed, werd hij op nieuw afgezet en keerde nooit naar Athene
terug. Met hem week Athene\'s geluk. Na schier alle zeesteden
en eilanden te hebben onderworpen, nam Lysander Athene in
404 in. De muren der stad werden onder muziek geslecht en
een aristocratische regering, die der dertig tirannen, ingevoerd.
Wel werd een jaar daarna de macht dier dwingelanden ver-
nietigd, maar Athene steeg niet weder tot den bloei van vroe-
ger dagen, �ok Alcibiades\' einde was treurig. Door de Sparta-
nen vervolgd, had hij een toevlucht gezocht bij een\' Perzisch
landvoogd in Klein-Azi�\', die hem, op verlangen der Spartanen,
door gehuurde sluipmoordenaars liet om hals brengen.

Met het verval van den roem en do kracht van den staat ging
toenemend zedebederf te Athene hand aan hand. Te midden van
dat zedebederf leefde er echter een man, die door zijn deugdza-
men wandel en zijn onophoudelijk streven naar waarheid het
verheven beeld van een waren wijze oplevert. Het is de wijsgeer
cocrsites. Onder een\' wijsgeer verstaat men iemand, die er
zich bovenal op toelegt, het wezen aller dingen grondig te leeren
kennen. Socrates was de zoon van een\' beeldhouwer en oefende
een tijdlang de kunst zijns vaders uit. Ook diende hij, gelijk
alle andere Atheensche burgers, als krijgsman en streed gedu-
rende den Peloponnesischen oorlog voor zijn vaderland. Zijn le-
ven lang verkeerde hij vrijwillig in bekrompen omstandigheden
en onthouding, zich geheel wijdend aan de zending, waartoe hij
zich geroepen achtte. In tegenstel- ling met de overige wijs-
geeren, wier doel op de kennis der natuur en van \'t heelal

was gericht, bepaalde hij de wijsbegeerte bij denmensch zelven,
weshalve hij de vader der ethica of natuurlijke zedekunde heet.
In \'t opschrift van het Delphisch orakel »ken uzelven" lag,
meende hij, de sleutel aller wijsheid.

Destijds waren er te Athene mannen, sophisten geheeten, die de
studie der wijsbegeerte met die der welsprekendheid en staatkunde
vereenigden en op het werkelijk leven overbrachten, ook voor geld
deze vakken onderwijzend. Onder de handen dier nieuwe leermees-
ters ontaardde langzamerhand de zucht naar wetenschap; vernuft
en redekunde weiden kleederen, waarmede men, naar welgeval-
len, de logen als waarheid kon vermommen. Hierdoor kwamen
de sophisten in botsing met Socrates, die de menschen poogde
te oveneden, over hun doen en laten, over het goede en buoze
na te denken, zicli van hun eigen levenstaak rekenschap te geven.
Niet met lange redevoeringen trad hij tegen de sophisten op; doch
met hen gesprekken aanknoopend, legde hij hun vragen voor
en bracht hen, door hun het verkeerde hunner antwoorden aan
te toonen, in verlegenheid. Op dezelfde wijze handelde Socrates,
zoowel wanneer hij zich met zijn eigenlijke leerlingen, b. v.
Plato en Alcibitdes, als met de burgers, waar hij ze ook aantrof,
onderhield.

Socrates was nu 70 jaren oud. Nooit had het hem aan vijan-
den ontbroken, hem, die elk onbewimpeld de waarheid zeide,
maar steeds had hij gezegevierd. Eindelijk klaagde men hem
openlijk aan, dat hij de goden, die Athene vereerde, verwierp,
er nieuwe invoerde en de jeugd bedierf. Het gebruik wilde, dat
de beschuldigden zich door een pleitrede verdedigden of lieten
verdedigen. SocrStes hield zelf zijn verdedigingsrede. De oud-
heid heeft ons deze verdediging medegedeeld; zij is in vele
opzichten merkwaardig. Zoo zeide hij b. v.: «Niemand weet,
wat de dood is en of hij niet voor den mensch het grootste
aller goederen moet worden geacht. Mocht gij, Atheners, mij
niet ter dood veroordeelen, dan zou ik zeggen: wel bon ik uw
vriend, doch den god zal ik meer gehoorzamen dan u ; zoolang
ik adem, zal ik niet ophouden naar wijsheid te zoeken, en
als ik een\' uwer aantref, zal ik hem toevoegen: hoe, schaamt
gij u niet, wel geld, roem en eer na te jagen en niet naar
kennis en waarheid te streven?" Nadat Socrittes aldus had
gesproken, veroordeelden hem de rechters tot het drinken van
den giftbeker. Toen hij in den kerker was teruggebracht, riep
een zijner leerlingen in de diepste smart uit: »Zoo onschul-
dig te moeten sterven", waarop hij glimlachend zeide: «Zoudt
gij misschien liever hebben, dat ik schuldig stierf?" Een an-
der spoorde hem aan te vluchten. Socrates wees dit van
de hand, omdat hij niet ongehoorzaam wilde zijn aan de wet-
ten. Op zijn laatsten levensdag sprak hij met zijn vrienden
over de onsterfelijkheid der ziel. en toen de avond viel, ledigde

liij kalm den giftbeker, die in \'t jaar 400 een einde aan zijn
leven maakte.

Van \'t einde der Perzische oorlogen tot de onderwerping van
Griekenland aan Macedoni�. � Van 387 tot 338.

Gelijk Athene, werd ook Sparta. na den Peloponnesischen oor-
log, machteloozer door de toenemende verzwakking van den volks
geest, een gevolg van het verwaarloozen der wetgeving van Ly
curgus. Toen het nu, ter hulpe van de Grieksche steden in
Klein-Azi�, legers hierheen zond, om de Perzen te beoorlogen,
verwekten de Perzische gezanten in Griekenland zelf een\' oorlog
van onderscheiden staten tegen Sparta. De Spartanen, ten volle
inziende, dat zij de opperheerschappij over Griekenland niet kon-
den handhaven zonder de medewerking van Perzi�, zonden hierop
den geslepen Antalc�das naar dit rijk, ten einde Artaxer-
xes II, die er toen regeerde en wegens zijn sterk geheugen
Mn�mon heette, voor zich te winnen. Dit gelukte, zoodat de
vrede van Antalc�das in 387 zoowel aan den langdurigen oorlog
tegen Per/ie\' als aan dien der Grieksche staten onderling een einde
maakte. Weldra misbruikte Sparta, op Perzi� steunend, zijn
macht. Een Spartaansch veldheer, die met zijn leger langs Thebe
trok, bemachtigde wederrechtelijk Cadm�a, den burg van Thebe,
door een aristocratische partij uit deze stad aangezet, welke alsnu
een menigte van haar staatkundige tegenstandei\'s dwong Thebe te
verlaten.

Maar in 379, vier jaren na het gewelddadig bezetten der stad,
keerde Peloptdas, een der ballingen, met andere Thebaansche
vluchtelingen in het geheim terug, bracht de hoofden dor tegen-
partij op een gastmaal om het leven en dwong de bezetting,
den burg te ontruimen. Met moed ondernam Thebe den strijd
tegen Sparta in den Thebaanschen oorlog, 378�302, en werd
eenige jaren lang Griekenlands eerste staat. De hoogte, waartoe
het zich in dezen tijd verhief, was geheel en al het werk van twee
uitstekende mannen onder haar burgers, EPAMINONDAS en
Pelop�das. Eerst bracht Eparainondas, niet behulp van Pelo-
p�das, den Spartanen bij Leuctra (ten z.w. van Thebe) een
nederlaag toe. In den tweeden slag, bij Mantin�a (in Arcadi�\'),
werd hijzelf doodclijk gewond, doch stierf niet, eer hij zich, der
zege bewust, den pijl uit de wonde liet trekken. Met hem nam
niet alloen de grootheid van Thebe, maar die van geheel Grie-
kenland een einde. Van nu af werd het door een aantal andere
burgeroorlogen meer en meer verzwakt. Van dezen toestand
maakte een ten n. van Griekenland wonend koning, PHILIPS n

van Macedoni�, die vroeger eenigen tijd alsgijzelaar ten huize van
Epuminondas had doorgebracht, gebruik, ten einde de Grieken
aan zijn heerschappij te onderwerpen. Hij wondde zoowel onikoo-
ping en andere geheime middelen als openbaar geweld aan om zijn
doel te bereiken. Te vergeefs ging te Athene de beroemde De-
mosth�nes door zijn redevoeringen de pogingen van Philips tekeer.
De koning nam stad op stad, en nadat hij in 338 in den slag bij
Chaeron�a (in Boeoti�) op Athene en Thebe de zege had be-
haald , werd de hegemonie van Macedoni� over Griekenland door
alle Grieksche staten erkend en hem in hunnen naam het opper-
bevel opgedragen in den oorlog, dien men Perzi� wilde aandoen.

De geschiedenis van Macedoni�, van \'t rijk van Alexander den
groote en van de hieruit ontsproten staten.

Alexander de groote, van 336 tot 323. � De uit het Perzisch
Macedonisch rijk voortgekomen staten.

De oudste geschiedenis van Macedoni� spreekt van het geslacht
der Temeniden of nakomelingen van Tem�nus (zie blz. 16), dat
het eerste in dit rijk was en reeds vele koningen v��r Philips II
had opgeleverd. Doch eerst met zijn regeering begint de groot-
heid van Macedoni�. Hem volgde zijn zoon alexander de
g n O o T E, in 356 geboren en door den beroemdsten wijsgeer
der oudheid, Aristot�les, onderwezen, in 336 op. Na te
Corinthe van de Grieksche gezanten het opperbevelhebberschap,
zijn\' vader vroeger opgedragen, te hebben verkregen, bedwong
hij gemakkelijk de TIn acische en Illyrische volkstammen, die
zich tegen zijn heerschappij verzetteclen, en strafte den opstand
der Thebanen met de verwoesting hunner stad.

Toen nam hij de taak op zich, die zijn vader zich had voorge-
schreven, en trok in 334 met 35,000 man uitgelezen troepen over
den Hellespont. De Perzen leverden hem slag bij de Gran�cus,
waar zij een nederlaag ondergingen. Het loon dei^- overwinning

was het westelijk deel van Klein-Azi� tot het Taurusgebergte. De
koning trok nu door Ioni�, Cari�, Lyci�, Pamphyli�, Pisidi� en
Phrygi� naar Cilici�. �e Tarsus (in Cilici�) door zijnen arts Philip-
pus van een gevaarlijke ziekte hersteld, sloeg hij bij Issus in 333
het leger der Perzen, dat op G00,000 man wordt geschat, en nam
de gemalin, de moeder en de dochters van koning dar�us i i i
c o d o M A N N u S gevangen.

Alexander liet daarop den koning van Perzi� vooreerst aan zijn
lot over, ten einde de kustlanden Syri�, Palaestina, Phoenici�,
waar Nieuw-Tyrus hem zeven maanden lang weerstond, alsmede
Aegypte te onderwerpen. Hier grondvestte hij Alexandri�, dat
door zijn gelukkige ligging weldra het middelpunt van den we-
reldhandcl en de hoofdzetel der wetenschap werd, do stad, waar
voor \'t eerst Oostersche geleerdheid en Grieksche letteren in on-
dcrlinge aanraking kwamen. Uit Aegypte toog Alexander naar
Azi� en sloeg bij A r b � 1 a of G a u g a m � 1 a (in Assyri�) in 331
de Perzische hoofdmacht, op 1,000,000 manschappen begroot.
Kort daarna werd de koning van Perzi� op de vlucht door den
satraap van Bactrii�na, Bessus, vermoord en bezettoden de Mace-
doni�rs de hoofdsteden van Perzi�, Babyion, Susa, Persepolis en
Ecbat�tna. Zoo viel het uitgestrekt rijk in handen van Alexander,
die ook de in \'t n.o. van Perzi� gelegen provinci�n, Bactrii�na en
Sogdiana, doortrok en Bessus met den dood strafte.

Ofschoon thans overal als opperheer van Perzi� erkend, streefde
Alexander nog naar grooter gebied. Deze zucht deed hem oenen
tocht naar noordelijk Indi� en Pendsjab ondernemen, waar hij
eenige veroveringen maakte. Blaar bij de Hyphusis dwongen hem
de Macedoni�rs, die zich met weerzin verder van eigen land en
volk verwijderden , in 326 tot den terugtocht. Terwijl zijn \\Ioot-
voogd Nearchus met een nieuw gebouwde vloot uit den Indus
langs de kusten naar den mond van den Tigris stevende, voerde
do koning zelf zijn leger langs den rechteroever van den Indus,
door Gedros�� en Carmante, naar Babyion. Hier trachtte hij zijn
plan, de ineensmelting van Macedoni� en Perzi� en de verbreU
ding der Grieksche beschaving over Azi�, te volvoeren. Het
weerstreven dier bedoelingen hadden reeds eenige zijner vrienden,
als Phil�tas en diens vader Parmen�o, met den dood geboet.
Om een andere reden, het in drift en dronkenschap verkleinen
zijner daden en \'t uiten van beschimpingen, had de insgelijks niet
nuchteren koning zijn\' veldheer CT�tus, den redder zijns levens
bij de Gran�cus, eigenhandig gedood. Te midden van zijn over-
leggingen verraste de dood den koning zelven in 323.

Met het sterven van Alexander verviel zijn schepping, vooral
bij gemis van een geschikten opvolger. De eerstvolgende tijd
bevat dan ook niets dan een reeks van onderlinge twisten en
oorlogen tusschen zijn veldheeren, stedehouders {diadochen, d. i.
opvolgers), in de verschillende landen, welke in 301 met de
Wijnne, Ooerzicht, 7�e druk. 3

nederlaag en den dood van Antig�nus bij Ipsus (in Phrygi�)
eindigden, die door Seleucus werd verslagen. Gedurende en na
deze oorlogen kwamen er uit de veroveringen van Alexander
onderscheiden rijken voort. Seleucus stichtte in 312 het Se-
leucidisch-Sgrisc/i vijl;, waarvan zich onder zijn opvolgers Pergit-
nms en het Parthisch rijk losscheurden. Ptolemaeus Lagi,
d. i. zoon van Lagus , die ook den bijnaam S�ter, d. i. redder,
had , stichtte in 323 in Aegypte het rijk der Ptolemae�n. Ma-
cedoni� bleef een rijk op zichzelf, dat, na eenigo wisseling van
heerschers, door de nakomelingen van een\'der diadochen, Deme-
tr�us Poliore�tes, d. i. stedenveroveraar, werd bestuurd.
De Grieken, die zich aan Macedoni� onttrokken, vereenigden
zich grootendeels in het Achae�sch en het Aetolisch verbond. Onop-
houdelijk oorlogen tegen elkander voerde de boven genoemde sta-
ten langzamerhand tot hun\' ondergang: in de tweede en de eerste
eeuw v. C. werden zij, de een na den ander, Romeinsche \\vinge-
westen.

VIERDE AFDEELING.
De geschiedenis der Romeinen.

Onder de Romeinen bestond Itali� uit de volgende deelen:

a. Opjier-Ilalw, hoofdzakelijk Gallia Cisalp�na (aan deze zijde
der Alpen) en Liguri�.

b. Eigenlijk of Midden-Itali�, mot de volgende landschappen:
Etruri� of Tusci�, Latium , Campani�, Umbri�, Pic�num en
Samnium.

c. Beneden-Itali�, � ook, voor zoover de kusten met vele
Grieksche volkplantingen waren bezet, Groot-Griekenland ge-
noemd, � bevatte de volgende deelen: Lucan��, Bruttium, Apu-
l��, Calabri�\'.

Eilanden, tot Itali� behoorende: Sicili�, Sardini� en Corsica.

§ 19-
Stichting en oudste bewoners van Rome.

De oudste bewoners van Itali� bestonden uit velerlei volks-
stammen, waarschijnlijk alle van den Arischon stam, van welke

de Etrusccn, de Sabijnen, de Latijnen en de Samnieten de voor-
naamsto zijn. Uit de Latijnen en de Sabijnen zijn do Romeinen
voortgekomen. De volksoverlevering der Romeinen bracht de voor-
naamste der Grieksche overleveringen, die van den Trojaanschen
oorlog, in verband met het ontstaan van Rome. Zooals zij n.1.
luidt, landde na vele omzwervingen de Trojaan Aen�as in La-
tium, waar zijn zoon Ascan�us later de stad Atba Longa
grondvestte, die eenige eeuwen lang door zijn nakomelingen werd
geregeerd. Onder hen was Num�tor de laatste, die echter door
zijn jongeren broeder Ainul�us van den troon werd gestooten.
Tegen de verwachting van Amul�us baarde de dochter van Num�-
tor, Rhea Silvia, tevens priesteres van Vesta, de godin van den
huiselijken haard, twee zonen, Romtilus en Remus, welke
door hun\' oud-oom tot den dood in de wateren des Tibers werden
veroordeeld. Doch Faustttlus, \'s konings herder, nam hen oj) van
de plaats, waar ze waren nedergelegd, en voedde ze op. Ineen\'
twist met de herdersknapen van Num�tor werd Remus door hen
gegrepen en voor zijn\' grootvader geleid. Faustttlus, ijlings toe-
gesneld, openbaarde thans het geheim der geboorte van de beide
broeders, die nu hun gezellen verzamelden, hun\' oud-oom over-
vielen, hem doodden en hun\' grootvader Num�tor in zijn waar-
digheid herstelden. Toen bouwden zij , met vergunning van Nu-
m�tor, op den Palattjnschen heuvel de stad Rome, bij welker
stichting oneenigheden tusschen de broeders ontstonden, ten ge-
volge waarvan Remus door de aanhangers van Romtilus werd
gedood. Volgens de gewone berekening, die van Yarro, valt
de stichting van Rome in \'t jaar 753 op den 21sten April.

Het geheele Romeinsche volk bestond in de vroegste tijden uit
drie standen: de patrici�rs, de cli�nten en de plebejers. De po-
trici�rs, de aanzienlijken, waren zij, welke de stad gesticht en
de toenmalige bewoners der landstreek onderworpen hadden, als-
mede hun nakomelingen, /ij alleen werden geroepen tot het be-
kleeden der hoogste ambten en van de priesterlijke waardighe-
den en vormden do oorspronkelijke volksvergadering (comitXa cu-
riata), waarin over alle gewichtige aangelegenheden van den staat
werd beraadslaagd en beslist.

De cli�nten waren een soort van onderhoorigen der patrici�rs
en meerendeels ontsproten uit de nakomelingen van hen, die zich
tot gehoorzaamheid aan de stichters der stad hadden verbonden.
In betrekking tot de cli�nten, die later onder den derden stand
verdwenen, heetten de patrici�rs patronen.

De plebejers maakten een vrijen stand uit, die opkwam door het
groot aantal menschen, van elders te Rome gekomen. Zij waren
in de eerste eeuwen van alle overheidsambten, behalve van de krijgs-
ambtcn, en van het stemrecht in de volksvergadering uitgesloten.

Aan het hoofd van den staat stond een koning, wien een te-
naai en een volkmergadering ter zijde stonden.

§ 20.
Rome onder de koningen. � Van 753 tot 509.

Gelijk de geschiedenis van den aanvang der meeste staten, zoo
is ook die van Rome en van hare eerste instellingen gedurende
dit tijdperk en nog tot diep in den tijd der republiek hoogst on-
zeker en mythisch. Evenmin als het jaar van Rome\'s stichting
vast staat, is het zeker, dat er zeven koningen hebben geregeerd.
Hoe lang elk dier koningen den schepter heeft gezwaaid, wat hij
heeft volvoerd of wat onder zijn bewind is gebeurd, dit alles is
niet meer uit te maken.

Naar men wil, moeten de zeven in deze orde elkander zijn op-
gevolgd: Romtilus, Numa Pompilius, Tullus Hostilius, Ancus
Mart�us, Luc�us Tarquin�us Priscus, Serv�us Tullius, Luc�us
Tarquin�us Superbus of de overmoedige. Op naam van Servius
Tullius worden twee gewichtige veranderingen in de staatsre-
geling gesteld, de verdeeling van \'t Romeinsch gebied en die der
burgers naar hun vermogen. Het gebied der stad � en dus
middellijk de bevolking tevens � werd verdeeld in een zeker
aantal geographische declen, vier stedelijke, tribus geheeten, en
vele landelijke, die men somtijds eveneens tribus, doch doorgaans
regiones noemde. Hoe groot het geheele getal was, is onbekend,
maar zeker, dat er in \'t jaar 495 v. C. een-en-twintig in \'t geheel
waren. In deze tribus, welker getal later tot vijf-en-dertig aan-
groeide, werden natuurlijk zoowel de patrici�rs als de plebejers
opgenomen. Verder bezorgde Serv�us den plebejers eenig aandeel
aan de regeering, doordien hij het geheele volk, volgens ieders
vermogen, op de wijze van een leger, in vijf klassen splitste,
welker onderafdeelingen centuriiin heetten, en de armste lieden,
in ��n centurie vereenigd, hieraan toevoegde. Naar deze indee-
ling in klassen werd de mate van de staatsburgerlijke rechten en
verplichtingen der Romeinsche burgers vastgesteld. De jongere
burgers uit de beide eerste klassen verrichtten te velde den zwaar-
sten , die der overige lichter dienst, en de laatste centurie schier
in \'t geheel geen. Naar deze indecling werd het geheele volk
later tot ��n vergadering vereenigd, comitia centuriata, waarde
stemming naar centuri�n geschiedde, en die van nu af de zetel
van \'t hoogst gezag werd te Rome.

De laatste koning, Luc�us Tarquin�us Superbus, was wreed en
willekeurig: hij ontnam den plebejers hun pas verkregen rechten
en dwong hen tot drukkende heerendionsten; den senaat riep hij
maar zelden bijeen en liet dien tot een gering getal uitsterven;
vele patrici�rs werden van hun\' eigendom beroofd, verbannen of

ter dood veroordeeld. Hierom riepen Luc�us Junius Br�tus en
anderen het volk tot wraak en vrijheid op en werd Tarquin�us
met zijn geslacht in 509 verdreven.

De oorlogen van Rome tegen de verdreven Tarquirilussen. �

De plebejers erlangen allengs volkomen gelijkstelling

in staatsburgerlijke rechten met de patrici�rs. �

Van 509 tot 287.

In de plaats der koningen kwamen twee consuls, die jaarlijks
in de comitia centuriata uit de patrici�rs werden gekozen. Ilun
macht was ongeveer gelijk aan die, welke de koningen tot hiertoe
hadden, maar nu was zij onder twee personen gedeeld. De eerste
consuls waren LuciusJun�usBriitusenTarquin�usColla-
tlnus; doch de laatste werd weldra vervangen door Valer�us
Public�la.

Intusschen trachtte de verjaagde koning �f zich in zijn heer-
schappij te herstellen, �f althans zijn goederen terug te erlangen.
Als middelen gebruikte hij �n een heimelijke samenzwering �n
openbare oorlogen der naburen tegen Rome. Zijn plan werd nog-
tans verijdeld, en hij stierf later in ballingschap. De door hem
verwekte oorlog met Porsenna, koning van Clus�um (in Etruri�),
bracht Rome zeer in \'t nauw. De stad ware verloren geweest,
zoo niet Horat�us Cocles, d. i. de eenoogige, met ongehoorde
stoutmoedigheid, den toegang tot een brug over don Tiber zoo-
lang met zijn lichaam had afgesloten en verdedigd, totdat zij was
afgebroken. In dezen tijd voerden de Romeinen, omtrent 500 v.
C., het dictatorschap in, een waardigheid, waardoor in hache-
lijke tijden aan ��nen man een onbeperkt gezag, maar voor niet
langer dan een halfjaar, werd verleend.

Tottlusverre was steeds een derde deel van het veroverd land
als staatseigendom, tegen betaling van 1/10 der jaarlijksche op-
brengst, onder de patrici�rs verdeeld. Zoodanige gronden noemde
men staatslanderijen. Terwijl de onophoudelijke oorlogen de patri-
ci�rs dus verrijkten, maakten zij de plebejers steeds armer: de
aanhoudende legertochten verhinderden hen, hun akkers te be-
bouwen, en toch moesten de grondlasten even goed als in vredes-
tijd worden betaald. Zoo werden zij gedwongen onder harde voor-
waarden schuldenaars der rijke patrici�rs te worden, die hen,
vooral nadat de vrees voor de herstelling van het koningschap was

geweken, al meer en meer onderdrukten en als tot lijfeigenen
maakten. Dus ontstond te Rome tusschen de beide standen een
strijd, die omtrent twee eeuwen duurde en langzamerhand Rome\'s
staatsregeling voltooide.

Eerst verwierven de plebejers in 494 het recht om verdedigers,
volkstribunen, aan te stollen, die hen moesten beschermen en dit
vermochten, daar zij niet alleen door hun veto -� d. i. ik verbied
het � elk besluit van den senaat krachteloos maken, maar ook
het oproepen der plebejers tot den krijgsdienst beletten konden.
Van 451 tot 449 kregen de Romeinen geschreven wetten, die door
tien mannen, decemv�ri, werden ingevoerd en op twaalf koperen
tafelen gegraveerd. Xog was de scheidsmuur tusschen do beide
standen niet vervallen: het bestuur van den staat bleef geheel in
handen der patrici�rs. In 445 werd overeenkomstig Canul�jus\'
voorstel van wet beslist, dat huwelijken tusschen de beide standen
rechtsgeldig zouden zijn. Eindelijk bewerkten de Licinische wetten
in 307 bijna volkomen gelijkstelling der plebejers met de patrici�rs.
Zij bepaalden, dat ��n der consuls altijd een plebejer moest zijn,
dat elk Romoinscli burger aandeel aan de staatslanderijen zou heb-
ben en de bestaande schulden verminderd zouden worden. Spoedig
daarna verwierven ook de plebejers den toegang tot de overige
staatsambten , zoodat in 287 de gelijkstelling der standen voor de
wet was voltooid.

Oorlogen van Iiomc met de Galli�rs, de Samnicten, de Latijnen



		42

		kant schonk Caesar ruime giften aan het volk en de soldaten, gaf zeer vele heilzame wetten en verbeterde de tijdrekening. Den senaat vernederde hij echter meer dan eens, de republikeinsche vormen versmaadde hij : kortom , niet tevreden met de onbeperkte macht, streefde hij ook, zooals men meende, naar de uiterlijke teekenen van \'t gezag. Verbittering werd hieruit geboren, en meer dan zestig mannen verbonden zich om \'t gezag van den se- naat, den ouden staatsvorm, te herstellen. Marcus Junius Brutus en Gajus Cass�us Long�nus stonden aan \'thoofd. Op den loden Maart 44 werd Jul�us Caesar door de samenge- zworenen in den senaat gedood.

		§ 28.

		liet tweede driemanschap. � Van 43 tot 31 v. C.

		Nauwelijks was Caesar bezweken, of twee mannen trachtten, elk voor zich, zijn plaats in te nemen: marcus anton�us, een gewezen veldheer van Caesar, en gajus jul�us caesar octavius, een kleinzoon van Caesars zuster. Zoo ontstond in 43 het tweede dricmanscliap tusschen OctavYus, Anton�us en Le- p�dus. Rome werd nu op nieuw het tooneel van tallooze vogel- vrijverklaringen; ook Cicero werd er door getroffen. Toen togen Octav�us, van nu af ook wel Octavianus geheeten, en Anto- ntus naar Macedoni�, en versloegen bij Philippi (in \'t o. van dit land) in 42 IhTttus en Cass�us, de laatste verdedigers van den ouden staatsvorm. Ten gevolde hiervan verdeelden de overwin- naars de wingewesten onder elkander. Octav�us nam het Westen , Antonuis het Oosten, terwijl zij aan Lep�dus een ondergeschikte rol toedeelden. Welliaast begaf Anton�us zich naar Alexandri� tot Cleopatra, koningin van Aegypte, maar onder Ronieinsch oppergezag, en doodde er zijn\' tijd met zwelgerijen en wellustige vermaken. Tusschen hein en Octav�us brak spoedig de tweedracht los, die, reeds eenmaal onderdrukt, weer uitbarstte, toen Anto- n�us landen van den Romeinschen staat aan zijn kinderen, bij Cleopittra verwekt, schonk. De senaat, nog altijd met den schijn der oude oppermacht bekleed, verklaarde hem en Cleopittra den oorlog. De zeeslag bij \'t voorgebergte Act�um (in \'tn.w. van Acarnani�) in 31 besliste den strijd ton gunste van Octav�us. Het eerst vluchtte Cleopatra naar Aegypte; haar volgde Anton�us, en beiden doodden zich hier. Aegypte werd een Romeinsch win- gewest en Octav�us alleenheerscher over het groot rijk, dat alle volkeren in zich bevatte, die de oude geschiedenis kent.



		57

		Jaren v. C. Macedoni� wordt aan Home onderworpen onder Persens, een\' zoon van Philips V,........- 168. Het wordt een Romeinsch wingewest........148. AntiSchus III, koning van Syri�, moet, ten gevolge van den Sijrischen oorlog, nagenoeg geheel Klein-Azi� afstaan . . . 189. Griekenland wordt, onder den naam Achaje, in het Romeinsch rijk ingelijfd.............146. Zoo ook Aetoli�, lllyri� en Ep�rus. Val van NumantTa en onderwerping van Spanje.....133. Oorlog van de Karthagers met Masinissa. � Cato de oude. � Eischen van Rome aan Karthago. P. (\'urn. Sci ulo A cm! lia uu s Africaiius de jonge ver- overt Karthago............146. De stadt geslecht. � Haar gebied, onder den naam Afrika , een Romeinsch wingewest. 5 26. Van de Gracchussen tot den dood van Sulla . . 133�78. Optimaten of noi�let. Tiber�us en Gajus Gracchus. � Huu streven. Gajus komt om.............121. De Jngurthijnsche oorlog..........112�106. Jugurtha vermoordt de kleinzonen van Masinissa. � Middel, door Jugurtha aangewend. Gajus Mar�us verslaat hem bij Cirta.......107. Jugurtha sterft in den kerker. Mar�us overwint de Cimbren en de Teutonen.....102�101. De oorlog der bondgenooten of de Marsische. � Uitslag . . 90�88. Sulla voert den eersten Mithradatischen oorlog tegen Mitli ra- dates VI Eupator. Eerste burgeroorlog te Rome tusschen Mar�us en Sulla. . . 87�81. Mar�us sterft. � Sulla dictator........81�78.

		f 17. Gnaeus Fompejus. � Het eerste driemanschap. � De tweede burgeroorlog en G. Julius Caesar . 78__44.

		Ma reus Licin�us Grassus overwint de zwaard vechters bij de Silarus..............71. Gnaeus Poiup�jus, later met den bijnaam de groote, ver- nietigt het overschot der zwaardvechters en roeit de zeeroovers uit 67, Lucullus voert eerst den derden Mithradatischen oorlog. Pomp�jus overwint Mithradates bij den Euphraat.....66. Pomp�jus voegt Syri� aan Rome\'s gebied toe en maakt de Jo- den, die weder ongeveer een eeuw lang hun zelfstandigheid hadden weten te handhaven, afhankelijk van de Romeinen. Oorzaak en gevolg van de te Rome toenemende zedeloosheid. M. \'I\' ii 11 i ii s Cicero stuit de samenzwering van Catiiina en diens eedgeuooten............62,



		71

		ringen, stichtte vele kerken en bisdommen, o. a. te Fulda (in Keur-Hessen), en werd zelf de eerste aartsbisschop van Maints (aan den Rijn). Later legde hij deze waardigheid neer, om onder de Friezen het Evangelie te prediken. Nabij Dokkum (in \'t n.o. van Friesland) vond hij den 5den Juni 755 den dood des martelaars. Daar Bonifac�us, door paus Gregorius II gemachtigd, getrouw aan zijn\' eed, alle bekeerde volkeren aan het geestelijk oppergezag van den paus onderwierp, werden deze tevens steunpilaren der pauselijke oppermacht. De titel paus, van pappas of papa, d. i. vader, was oorspronkelijk allen bisschoppen gemeen geweest, maar sinds Gregor�us I den groote (590�604) werd het meeren meer gebruikelijk, dien alleen aan den bisschop van Rome toe te kennen. Tot dusverre was deze doorgaans wel als de eerste onder zijns gelijken erkend, doch van nu af verbond men met dien titel het begrip van een oppermacht en oppertoezicht over de kerk. Hierdoor groeide de sedert de dagen van Constant�nus den groote (zie blz. 45) zichtbare ijverzucht van den patriarch te Constanti- nopel aan. Daarenboven had zich gedurig verschil in de gebruiken geopenbaard, zoodat, na langdurige spanning, in 1054 de katho- licke of algemeene kerk in de Latijnsche en de Grieksehe werd verdeeld, waarvan de eerste haren zetel te Rome, de tweede te Constantinopel had.

		§ 39.

		Het Frankisch rijk onder de Karolingische koningen Pepijn en Karet den groote. �- De bekeering en onderwerping der Saksen. � Van 752 tot 814.

		Kort na het afzetten van ChildfeYik III benauwden de Longo- barden Rome en paus S t e p h a" n u s III, die de hulp van p e p i j n den koute (752�768) inriep. Door een verschrikkelijke ver- woesting van het land der Longobarden en de belegering hunner hoofdstad Pav�a (ten n.w. van Piacenza) dwong Pepijn in 755 den vijand tot het opbrengen eener schatting en het afstaan der op de Grieken veroverde landen, die bij Rologna en Anc�na (in \'t n.o. van Itali�), aan de kerk, d. i. aan den paus. Hierdoor bekrach- tigde hij het bestaan van den Kerkdijken staat, als wereldlijke heerschappij, waarvan reeds vroeger de grond was gelegd. Op hem volgde zijn zoon, ka rel de groote (768�814), een dier buitengewone menschen, die onze bewondering tot zich trekken en wier gebreken men bij het herdenken hunner veel



		96

		1311�1447, bloeide, zoo steeg het aanzien van Florence (in Tos- kane) ten top, sedert joiian de medici in \'t begin der vijftiende eeuw do aangelegenheden van den staat leidde en zijn nakomelin- gen dien invloed ten erfdeel naliet. Door hun groote rijkdommen hielden de Medici zicht in \'t bewind staande en muntten meestal niet alleen uit als beheerschers van den staat, maar ook als milde beschermers en ijverige beoefenaars van kunsten en weten- schappen. Na den val der Hohenstaufen (zie blz. 88) kwam Sicili� aan Arrttgon ten gevolge van de Siciliaansc/ie vesper, een\' opstand, die de Franschen in 1282 uit dit eiland verdreef. Napels daar- entegen bleef aan het geslacht van Karel van Anjou (zie blz. 88). De laatste beheerscheres uit dit huis was johanxa i i , die in 1435 overleed, na eerst Alphonsus V van Arragon, later Lode- wijk III van Anjou tot opvolger te hebben aangenomen. In den oorlog, die hierover ontstond, zegepraalde alphonsus v, die tot zijn\' dood in 1458 het bewind over Napels voerde.

		§ 53.

		Geschiedenis der Nederlanden gedurende de Middeleeuwen. Er is een tijd geweest, waarin de volken \'t bearbeiden van me- talen niet kenden. Dien tijd, ouder dan de geschreven geschie- denis, noemt men \'t steenen tijdperk. De weinige hunebedden, in ons land overig, zijn uit dat tijdperk, en de getuigenissen van de oudste bewoning ons door geen\' schrijver geboekt. Naar his- torische berichten waren de Friezen, de Bataven en andere Ger- maansche stammen de eerste bewoners. Sinds het einde der eerste eeuw v. C. moesten deze stammen zich aan de Romeinen onder- werpen , en D r O s u s (zie blz. 43) bouwde hier verscheiden sloten, om het volk in bedwang te houden. Tevergeefs deed Claudius Civ�lis, een der voornaamste Bataven, een poging om zijn\' stam en de met hem verbonden volkeren hun oude onafhankelijkheid te doen herwinnen. Op nieuw werden zij onderworpen in 70 n. C. In de vijfde eeuw werd het gebied der Romeinen door Ger- maansche stammen voor goed overheerd. Dit was nu ook het lot der Nederlanden, en zelfs de naam der Bataven verloor zich in dien der Franken en der Friezen. De eersten, n.1. de Sali�\'rs (zie blz. G7), breidden zich hoofdzakelijk in het Zuiden tot den Rijn uit en hadden Dom-nik (in Henegouwen) tot hoofdplaats, aan de andere zijde woonden de Friezen. In de zevende en de achtste eeuw kwamen hier vele Christen- zendelingen, om deze gewesten aan het heidendom te onttrekken.



		107

		Jaren n. C. i 37. Het Frankisch rijk onder de Merovingi�rs en de Karolingische huismeiers tot het koningschap der Karolingi�rs..........481�752. De Sali�rs en de Ripuari�rs hoofdstammen der Franken sedert de 4de eeuw. Ileidensche koningen. � Merovingi�rs.

		Clovis I.............481 Hij vereenigt alle stammen onder zijn gebied en onderwerpt vele der aangrenzende volkeren. � Hij verslaat de Aleinaunen bij Z�lpich.............. Hij neemt met vele Franken het katholiek geloof aan, zooals het door de kerkvergadering te Nicaea was vastgesteld. � Clotilde. � Allengs gaat het geheel volk tot het Christendom over. Hij beperkt het gebied der West-Gothen tot den kustenzoom tus- schen de Pyrenae�n en de Rh�ne. � Hij sterft als beheerscher van bijna geheel Frankrijk, een groot deel van Duitschland en de Nederlanden . . ,......... Hoofddeelen van het rijk : Anslrasi� en Neuslri�. Ellendige toestand van het rijk onder Clovis\' zonen en kleinzonen en ondeugden der Merovingi�rs. � De hof meiers. � Pepijn van Ueristal. Kar el .11 ar te II behaalt tusschen Tours en Poitiera een schit- terende zege op de Arabieren......... Hij sterft. � Pepijn de korte ......... Zijn aanvraag aan paus Zachar�as. � Child�rlk lil wordt in een klooster gezet, eu Pepijn de korte te Soissons tot ko- ning gekozen .............		�511. 496. 511. 732. 741. 752.

		§ 38. Het leenstelsel en het Christendom onder de Duit- sche volkeren. � Het pausdom en de scheuring der katholieke kerk. Handelwijze der Duit3chers met het overheerd land. � Al/o- dium. � Handelwijze der Franken. � Domein. � Beneficium. � De cotnmendalio. �� Vazal. � Dominvs. � Soorten van bene- nci�n. � Oorsprong van het leenstelsel. � Leen f Beneficium). � Leenheer. � Leenman of vazal. � Vavazal. � Erfelijkheid der leenen. � Vrije grondeigenaars doen het allocl�uin somtijds in leen verkceren. � Wcderkeerige verplichting van leenman en leenheer. � Het volk verdeeld in drie klassen. � Toestan d der groote menigte. � Het koningschap. � De rijksslenden. De Duitschers groutendeels bekeerd door Eugelschen en teren sedert het begin der 7de eeuw. Winl\'ried of lloiill\'ac�us, de apostel der Duitschers, bekeert de Hessen en Thuringen, sticht het bisdom Fulda en wordt de eerste aartsbisschop van Maints. � Hij wordt door de Friezen bij Dokkum gedood.......5 Juni 755,



		In den zevenden druk van \'t Overzicht, die thans in \'t licht komt, is zooveel verbeterd, als noodig scheen. Tevens heeft de oude spelling hier, gelijk in mijn overige werken , voor de nieuwe plaats gemaakt. Groningen, Mei 1871.

		D\'. J. A. WIJN NE.



		INLEIDING.

		De Algemeene Geschiedenis, voorzooverre hiervan berichten zijn bewaard gebleven, is een samenhangend verhaal van de merkwaar- digste gebeurtenissen, waaronder het menseheiijk geslacht tot op onzen tijd is gevormd en ontwikkeld. De Algemeene Geschiedenis, voor zoo verre zij ons bekend is, is zeer beperkt, en dit te meer, naarmate wij hooger in de oud- heid opklimmen. Zoo bepaalt zich de bekende Oude Geschiedenis bijna uitsluitend tot het Westen van Middel-Azi� en de kustlan- den langs de Middellandsche Zee., tot de volkeren en gebeurtenis- sen, waarvan zij de woonplaats en het tooneel waren. Ook dus omschreven, is zij nog zeer onvolledig: van de eerste duizenden jaren valt weinig of niets met zekerheid te vermelden; van 2000� 500 v. C. bestaan alleen fragmenten. Velerlei zijn de bronnen der geschiedenis. In de oudste tijden waren het alleen mondelinge overleveringen, veelal mythen, d. i. in verdichtselen gehulde geschiedenissen. In lateren tijd, dus ook thans, zijn het o. a. opschriften op gedenkteekenen en munten, oorkonden, kronieken en jaarboeken, gedenkschriften, historische weiken. Tot bepaling der voorvallen dient de opgave van de plaats, waar en van den tijd, wanneer zij gebeuren. In zoo verre dus aardrijkskunde en tijdrekenkunde bijdragen tot het vaststellen der gebeurtenissen naar plaats en tijd, zijn zij de voornaamste hulpwetenschappen der geschiedenis. De merkwaardigste tijdre- keningen (aeren) zijn : De tijdrekening naar de scltepning der wereld, volgens \'t aan- genomen gevoelen ongeveer 4000 jaren v��r de geboorte van C., bij de Isra�lieten. De tijdrekening naar Olympiaden, beginnend met 776 v. C., bij de Grieken, hoewel ver van algemeen, sedert 300 v. C. in gebruik. � Iedere Olympiadcbevat vier jaren. De tijdrekening naar de stichting van Rome, sedert 753 v. C. volgens Varro, bij de Romeinen. De tijdrekening naar de Hedschrah of vlucht van Mohammed, die met G22 n. C. aanvangt bij de Mohammedanen. De jaartelling naar de jaren voor en na de geboorte van Chris- . tus, bij de Christenen.



		�2

		Wiit ilc berekening van het jaar aangaat, komt bovenal in aan- roerking het onderscheid tusschen het maanjaar en liet zonnejaar. Het eerste, dat hij de meeste volkeren der oudheid in gebruik \\v:is. telde ongeveer o\\^r>r> dagen. Ten opzichte van het tweede valt er te lellen op het verschil tusschen liet Julinansch en het Grrgoriaanscli jaar. De Juliaansche tijdrekening, naar .lulins Caesar genoemd, stelde hel zonnejaar, sedert 45 v. C., op 365 dngen en (i men en is Int ITiK\'2 n. C\'. algemeen in gebruik geble- ven (dititf slijt). De Gregoriaansche, volgens nauwkeuriger waar- nemingen door Gregorius XIII in 1582 ingevoerd {nieuwe stijl), bejiaalde den duur van \'t jaar op 365 dagen, 5 uren, 48 mi- nnteti en 48 seconden en is thans bij alle Christenvolkeren, be- lialve hij de l�nssen en de overige tiriekselie Christenen, aange- nomen. In den zoogenoemden voorhistorischen tijd, v��r de schepping en vermenigvuldiging van liet geslacht der menschen, heeft de oppervlakte der aarde door vuur en water menige verandering ondergaan, ter gevolge waarvan zij haar tegenwoordige gedaante heeft verkregen. De wetenschap, die de voortgaande vor- niing der aardkorst naspoort en verklaart, is de geologie (aard- keniiis). Of alle menschen, zoo als het Oude Testament leert, van ��n paai\' afstammen , is een vraag, die voor alsnog niet is uit te ma- ken. Daarentegen is tot dusver niets gevonden, hetwelk in strijd is met de leer, dat de geheele niensehheid slechts ��n soort uit- maakt. Nogtans is het niet te ontkennen, dat zich bij de men- seben eigenaardige verscheidenheden naar lichaam en ziel voordoen, uit verschil van klimaat, voedsel, ontwikkeling van den geest en andere ooizaken voortspruitend, ilie zich van geslacht tot geslacht voortplanten. Vandaar een verdeeling van het menschdoni in ias- sen of hoofdstammen, b. v. in deze drie: bet Kaukasiscb, waar- toe o. a. de liido-Cerniaanscbe of Arische en de Semietische stam belmoren, bet Mongoolsch en het Aethiopisch ras. De voorstelling, die men zich gewoonlijk maakt van den gang der ontwikkeling van de niensehheid, is deze, De eerste bewo- ners dezer aarde ontvingen voedsel, klecding, kortom alles, on- �niddellijk uit de band der natuur. Weldra begon de strijd van den nienscb tegen de dieren, en hiermede jacht en vischvangst. Behalve met deze bedrijven, hielden zich gansebe volkeren met de veeteelt bezig. Van het zwervend berdersleven gingen zij later tot den akkerbouw over. Hij werd de aanleiding tot vaste \\voon- plaatscn en de oorzaak van bet ontstaan van staten. De onderscheiden regeeringsoormen der staten zijn: 1. De monarchale, waar ��n persoon heerscht, en deze vorm is:



		4

		4. De geschiedenis der Romeinen. Naar de synchronistische wijze in vier tijdvakken: 1. Van het begin der oude geschiedenis tot de stichting van het Perzisch rijk door Cyrus in 558 v. C. 2. Vandaar tot Alexander den groote in 336 v. C. 3. Van Alexander den groote in 336 v. C. tot het begin van Augustus\' alleenheerschappij te Rome in 31 v. C. 4. Vandaar tot den val van het West-Romeinsch rijk in 476 n . C. II. MIDDELEEUWEN. Volgens de synchronistische wijze in vier tijdvakken: i. Van den val van \'t West-Romeinsch rijk in 476 n. C. tot den dood van khalif llaroen al Raschid in 809 n. C. en van kei- zer Karel den groote in 814 n. C. 2. Vandaar tot Gregorius Vil (1073�1085) en tot het be- gin der kruistochten in 1096. 3. Vandaar tot het einde der kruistochten in 1291 en tot de verkiezing van Rudolf van ilabsburg tot Roomsen of Duitsch koning in 1273. 4. Het laatste tot het begin der nieuwe geschiedenis in 1500. III. NIEUWE GESCHIEDENIS. Naar de sync/ironistische leerwijze in drie tijdvakken: 1. Van het begin der nieuwe geschiedenis tot den West- phaalschen vrede in 1648 en die van Koppenhagen en van Oliva in 1660. 2. Vandaar tot den oorlog voor de onafhankelijkheid der Ver- eenigde Staten van Xoord-Amerika, die in 1783 werd beslist, en het begin der eerste Fransche omwenteling in 1789. 3. Van het begin der eerste Fransche omwenteling tot 1815. IV. NIEUWSTE GESCHIEDENIS. Van 1815 tot op onzen tijd.



		OUDE GESCHIEDENIS.

		EERSTE TIJDVAK. De geschiedenis der Aziatische rijken Sina, Indi�, Assyrie, Babyloni�, de Isra�lieten, Phoenici�, Medi� en Perzi�, benevens die van Aegypte. §<� Sina en Indi�. Hoewel de geschriften der ouden niet van Sina en Indi� spre- ken, wordt er hier met een woord gewag van gemaakt, omdat zij mede tot de oudste van de bekende staten behooren. Wat men van deze landen en volken weet is hoofdzakelijk de vrucht van \'t onderzoek der nieuwere tijden. Sina werd door een Mon- goolschen stam bevolkt, die zeer vroeg tot een maatschappelijk leven overging, doch weldra op den eenmaal bestegen trap van ontwikkeling bleef staan. � Volgens de overleveringen van dit volk, de eenigsto bronnen zijner geschiedenis, klimt zij tot om- streeks 2000 v. C. op; de zekere berichten evenwel beginnen niet v��r de achtste eeuw v. C. � Tot beveiliging tegen de invallen der zwervende herdersvolkeren weid in de derde eeuw v. C. de oprichting van den grooten Sineeschen muur aangevangen, die, 300 geogr. mijlen (400 uren) lang zijnde, Sina ten n. en n.w. van het land dier volkeren scheidt. � De regeeringsvorm was despotisch (zie blz. 3). � De grondlegger van Sina\'s godsdienst, staat- en letterkunde was Confucius (Kong-futse), ongeveer 500 v. C., die de oude leerstellingen en overleveringen verzamelde en in orde bracht Hem wordt ook de vervaardiging der heilige boeken , kings genoemd , toegeschreven. Oorspronkelijk door negerstammen bevolkt, werd Indi� reeds vroeg door den Indo-Gerniaanschen of Arischen stam der Hindoes onderworpen. Toen de Grieken door den tocht van Alexander den groote met dit land bekend werden, was het in vele staten ver- brokkeld, waarvan de een den ander �f schatplichtig �f vijandig was. Het volk was in vier kasten verdeeld: 1) de brahmanen, priesters, wijzen, artsen en raden des konings; 2) de kshatrya\'s, vorsten en krijgslieden; 3) de vaipja\'s, herders, kooplieden en landbouwers; 4) de socdra\'s, dienstbaren en werklieden. In te- genstelling met de drie eerste kasten, die uit de nakomelingen der Hindoes bestonden, bevatte de vierde kaste de afstammelingen van hen, die onderworpen waren. De oudste godsdienst der Hin- does is een waar veelgodendom, dat allengs in een zeker stelsel,



		8

		§ 3. Aegypte. Onder Aegypte, een voor de geschiedenis zeer merkwaardig land, verstaat men gewoonlijk slechts het dal, hetwelk de Nijl van \'t zuiden naar \'t noorden in een bijna rechte lijn doorstroomt en dat ten w. door zandwoestijnen, ten o. door bergen van gra- niet is ingesloten. De geschiedenis vermeldt geen land, dat zich vroeger tot een beschaafden staat heeft ontwikkeld. De Xijl doorliep liet oudtijds in ��n lichting tot op de hoogte van Cer- cas�rus, waar hij zich in drie hoofdarmen splitste. Het land tussc\'ien de beide uiterste armen heeft naar zijn driehoekige ge- daante den naam Delta, naar den vorm der Grieksche J (D), gekregen. Ue vruchtbaarheid van liet land hangt, bij schier vol- slagen gebrek aan regen, van de overstroomingen des Nijls af, die ieder jaar in meerder of minder mate plaats hebben en van \'t einde van Juli tot het laatst van October duren. Ten z. van Aegypte ligt Aethiopi�, en daarin Mero�. Ten tijde der Ro- meinen verdeelde men Aegypte in: Opper-Aegypte of Thebais, van liet eiland Philae (ten z. van Syene) tot PhylKce IIernio- politi�na (ten z. van Hermop�lis Magna), waarvan Thebe de voornaamste stad was; Midden-Aegypte of HeptanStnis, van Phy- ls�ce Hermopolitana tot Brtbylon (ten n.o. van Memphis), met Memphis: Beneden-Aegypte, gedeeltelijk uit het Delta bestaande, met Heliopnlis. De bewoners van Aegypte, deels tot den Semietischen stam, deels tot het Acthiopisch ras behoorend, waren verdeeld in een zeker aantal kasten, van welke de twee eersten den grooten hoop der lagere kasten beheerschten: 1) de. priesters, die tevens de geleerden, rechters, geneeskundigen, sterrewichelaars, waar- zeggers en bouwmeesters van liet gansche volk waren en den grootsten invloed op het staatsbestuur hadden; 2) de krijgslie- den, die zich uitsluitend met den wapenhandel bezig hielden en, evenals de priesterkaste, een stuk grond bezaten, dat vrij was van belasting. De overige kasten bevatteden kooplieden, land- bouwers. schippers, herders, enz. in \'t kort dat gedeelte des volks, hetwelk belastingen betaalde en aan de eerstgenoemden onder- worpen was. Aan het hoofd van den staat stond een koning (pliaran in het O. T. genoemd), wiens kroon erfelijk was. De eenigste goden, die door \'t geheele land heen werden ver- eerd, waren Osiris en Tsis. In Typhon was al het boozc, dat de natuur oplevert, in Osiris en Isis al het goede, dat zij schenkt, verpersoonlijkt. Tot de godheden van minderen rang behoorden: de apis, een met bijzondere teekenen geboren stier, die inzonder-



		11

		rijk der twee stammen, met de hoofdstad Jeruzalem, onder RehabSam. Met deze scheuring van het Isra�lietisch volk begint de on- dergang van den staat, als een noodwendig gevolg van hot verval van godsdienstzin en volksgevoel. Meestal lieten profeten als El�a, Jez�iia en Jeremla, hun waarschuwende stem te ver- geefs hooren. De laatste koning van Isra�l, H o s � a, werd om- streeks 721 met het meerendeel van \'t volk door Salmanassar (zie blz. 7) naar Assyri�\' gevoerd. En toen in 58G Jeruzalem, de hoofdstad van het allengs verzwakt Juda, voor Nebukadn�zar was bezweken, werd koning Zedek�a met de meesto bewoners des lands naar Babyloni� verplaatst (zie blz. 7).

		§5. Phoenici�.

		De Phoenici�rs, tot den Semietischen stam behoorend, wier geschiedenis voornamelijk Sidon en Tyrus tot middelpunt heeft, legden zich reeds vroeg op handel, scheepvaart en nijverheid toe. Den hoogsten bloei bereikte Tyrus van 1000 tot 500 v. C. Van haar koningen vernielden wij Hiram, volgens \'t O. T. den bond- genoot van David en Salomo, en Pygmal�on, wiens zuster Dido, naar de overlevering, Karth��go stichtte. Grooten roem verwierf Nieuw-Tyrus, want hoewel de overige steden van Phoe- nici�, zonder eenigo poging tot tegenweer aan te wenden, eerst Salmanassar en later Nebukadn�zar huldigden, verdedigde het zich vijf jaar lang tegen den eersten, dertien jaar tegen den laatsten dier veroveraars. Eindelijk werd het, na vruchteloos verzet, in 332 v. C. door Alcxander den groote, koning van Ma- cedoni�, verwoest, nadat Phoenici� sedert omtrent 550 aan Perzi� was onderworpen geweest. Al in de vroegste tijden hadden de Phoenici�rs volkplantin- gen oj) Cyprus, Sicili� en meer andere eilanden der Middel- landsche Zee, alsmede in Spanje en op de noordkust van Afrika, b. v. Gades (Cadix) en Karth��go, welke laatste stad van alle Phoenicische koloni�n de belangrijkste is. In 814 v. C. gesticht door Dido, werd het in \'t vervolg een zelfstandige, machtige handelsstaat, die op zijn beurt een reeks van koloni�n grondvestte. In Mago, die in de zesde eeuw leefde, had Karthago een\' erva- ren regent, en het bestuur van den staat werd door de ouden om zijn wijsheid geroemd. � De handel der Phoenici�rs bestond in zee- en landhandel. Den zeehandel dreven zij voornamelijk met hun volkplantingen; maar ook bevoeren zij de Perzische en



		14

		Kort daarna gaf liij aan do in ballingschap lovende Joden verlof, naar hun land terug te koeren. Omtrent den laatsten krijgstocht van C\'yius en zijn\' dood in 529 zijn de berichten tegenstrijdig. Hetwaarschijnlijkst is, dat bij in een gevecht tegen de Derbi- ci�rs, een volk, dat ten o. van de Kaspische Zee woonde, werd gewond en kort daarna stierf. Cyrus\' veroveringen werden door een\' zijnor naaste opvolgers, DAR�US l, een\' zoon van Hystaspes (521�485), voortgezet. Niet alleen maakte hij het Westen van Indi�\' cijnsbaar, maar hij trok ook, als de eerste Aziaat, die ons werelddeel beoorloogde, over den Bosporus (de straat van Constantinopel) naar Europa, waar de tocht over den Ister of Donau tegen de Scythen wel mislukte, doch waardoor de Perzen vasten voet in Tbraci� en Macedoni� kregen. Tegen hem ontstond een oproer van de Klein- Aziatiscbe Grieken , dat, hoewel weder gedempt, de oorzaak werd van een\' der belangrijkste oorlogen in de wereldgeschie- denis. Want Dar�us besloot toen het Europecsch Griekenland aan zich te onderwerpen. Dit plan veroorzaakte dien langdurigen oorlog, die onder zijn\' zoon Xerxes I en latere koningen inet korter of langer tusschenpoozen voortduurde. Deze oorlog, doch inzonderheid de verdorvenheid van het hof en volk, bracht bet rijk ten val, dat in .\'530 v. C. door Alexander den groote werd veroverd.

		TWIOKDE TIJDVAK. De geschiedenis dor Grieken tot de vernietiging hunner onafhankelijkheid. § 7. Griekenland. Griekenland bevatte de volgende doelen: a. De Peloponn�sux, met acht landschappen: Arcadi�, Co- rjnthi�, Arg�lis, Laconi�, Mcss�ni�, Elis, Achaje en Si- cyoni� met I\'hliasi�. b. Midden-Griekenland of Hellas, ook met acht landschap- pen: Att�ca, MegaVis, Boeoti�, Phocis, Loeris, Doris, Aetoli� en Acarnani�. c. Noord-Griekenland of T/irssalT� en EpJnts. De voornaamste der Grieksche eilanden zijn : In de Ionische Zee: C\'orcyra en Ithaca.



		I

		17 Verreweg een der belangrijkste aller koloni�n was Syrac�ise op Sicili�. Deze stad, in 735 door Corinthe gesticht, stond eerst onder het bestuur van de aanzienlijken. Door \'t volk verdreven, voerde Gelo hen in 484 terug, maar werd tevens zelf heer der stad. Na hem werd zijn broeder Ili�ro tiran (zie beneden op deze blz. ); maar de jongere broeder en opvolger van Ili�ro, Thrasyb�lus, werd in 46C wegens zijn geweldenarijen ver- dreven. Hierop volgde een volksregeering en was Syrac�se aan vele woelingen ten prooi; doch de aanvallen der Atheners (445� 413) ging het gelukkig tekeer. Een vierde rcgeeringsverandering greep plaats in 405. In dit jaar wierp zich de opperbevelhebber Dionys�us tot tiran op en verijdelde door vier oorlogen de veroveringsplannen der Karthagers op Sicili�. Zijn zoon Diony- sius II, die zijn\' vader opvolgde, werd eerst verdreven, daarna hersteld, maar moest weldra zijn plaats aan den Corinthi�r Ti- mol �on inruimen. Na een gelukkigen oorlog niet Karthago her- stelde Timol�on voor korten tijd de volksregeei ing en keerde toen tot het ambteloos leven terug. Hij stierf in 337. Op Agath�- cles, die zich in 3-17 meester maakte van \'t gezag, volgdenver- schillende overweldigers, totdat in 269 de veldheer iiicro tot koning werd verkozen. Zijn kleinzoon Hieronymus, die de koninklijke waardigheid in 216 erfde, verloor ze een jaar later met het leven. Niet lang daarna, in 212, nam Marcellus de stad Syrac�se in, die dus aan Rome werd onderworpen. § 10. De Grieken in \'t algemeen. Ten gevolge van de volksverhuizingen werden de koninkrijken uit den heldentijd meestal vernietigd, en overal verrezen nieuwe staten. Voorzoover ons bekend is, werden zij bijna alle mctter- tijd gemeenebesten met een opperhoofd, hetwelk de uitvoerende macht bezat, een beraadslagenden senaat en een wetgevende volksgadering. In de zevende en de zesde eeuw werden er ook eenigo langer of korter door tirannen beheerscht, d. i. door man- nen, die \'t volstrekt gezag aan zich trokken in een\' staat, welke vroeger een gemcencbest was. Sedert dien tijd ontwikkelde zich bij de Grieken meer en meer een veelzijdige geestbeschaving, zoodat zij weldra in kunsten en wetenschappen elk volk der ou- dheid verre voorbijstreefden. De voornaamste oorzaken dezer pnt- wikkeling, waarvan eenigo, zooals de orakels en de spelen , den band der nationale eenheid tusschen de verschil lende stammen en staten tevens onderhielden, zijn de volgende: 1. Do gelukkige aanleg des volks, zijn fijn kunstgevoel en zucht voor geestbesehaving, door een milde luchtstreek begunstigd; het



		^^ \\-bcS&



		2\\

		LON, die dit vertrouwen om zijn wijsheid, deugd en ondervin- ding alleszins verdiende. In 594 werd hij tot archon gekozen. Om de drukkende ongelijkheid van vermogen te matigen, ver- nietigde hij de meeste schuldbrieven der armste schuldenaars (d. i. hij liet de schuldzuilen of steenen pilaren wegnemen, waarop de naam van hem , die \'t geld had voorgeschoten, en de grootte der som waren gegrift.) Verder verbood hij, van nu aan op persoonlijke borgstelling* schulden te maken of een\' Athener als slaaf te verkoopen. Deze maatregel werd sisachthTa, d. i. ver- lichting der lasten, geheeten. Kort hierna werd hij met het ontwerpen eener nieuwe wetge- ving belast. Hij ging van de billijke grondstelling uit, dat in den staat alle burgers over \'t geheel aan elkander gelijk moeten zijn, doch dat ieders staatsburgerlijke rechten en plichten in verhouding behoorcn te staan niet tot de geboorte, maar tot den grondeigendom. Solon verdeelde de burgers volgens hun vermogen in vier klassen. Alleen die der drie eerste klassen waren tot geregelden krijgsdienst als ruiters of zwaargewapenden verplicht. Daarentegen werden ook de overheden slechts uit dezelfde klas- sen, door alle burgers, gekozen. Behalve door de archonten werd de staat door de volksvergadering, bij welke het oppergezag be- rustte, en door een\' raad bestuurd. Nog bij het leven van Solon barstten er te Athene, gelijk vroeger meermalen was gebeurd, hevige twisten los, die daar- mede eindigden, dat PISISTR&TUS, het hoofd van een der kampende partijen, de oppermacht verkreeg, die bij zijn\' dood in 527 op zijn zonen, Ilipp�as en Hipparchus, overging. Maar in 510 werd aan hun heerschappij een einde gemaakt. Hipp�as vluchtte naar Dar�us I, koning van Perzi�, en versterkte hem in zijn voornemen om den Atheners den oorlog aan te doen. § 13. De Perzische oorlogen. � Van 493 tot 387. De botsing, die tusschen de Aziatische alleenheersching der Perzen en den vrijen staatsvorm der Grieken op de kust van Klein- Azi� ontstond (zie blz. 14), verwekte in het begin der vijfde eeuw tusschen de Perzen en de Grieken een reeks van oorlogen, die aan den eenen kant den ondergang van Perzi� bewerkten, aan den anderen het Grieksche volk tot het hoogste toppunt van macht en ontwikkeling des geestes verhieven. Na de onderwerping der Aziatische Grieken besloot Dar�us I Griekenland onder het juk te brengen, \'t Kerst afgezonden leger onder Mardon�us in 493 bereikte Griekenland niet: het land- leger werd door de dappere aanvallen der Thraci�rs tot terug-



		2K

		van Macedoni�, die vroeger eenigen tijd alsgijzelaar ten huize van Epuminondas had doorgebracht, gebruik, ten einde de Grieken aan zijn heerschappij te onderwerpen. Hij wondde zoowel onikoo- ping en andere geheime middelen als openbaar geweld aan om zijn doel te bereiken. Te vergeefs ging te Athene de beroemde De- mosth�nes door zijn redevoeringen de pogingen van Philips tekeer. De koning nam stad op stad, en nadat hij in 338 in den slag bij Chaeron�a (in Boeoti�) op Athene en Thebe de zege had be- haald , werd de hegemonie van Macedoni� over Griekenland door alle Grieksche staten erkend en hem in hunnen naam het opper- bevel opgedragen in den oorlog, dien men Perzi� wilde aandoen.

		DERDE TIJDVAK.

		De geschiedenis van Macedoni�, van \'t rijk van Alexander den groote en van de hieruit ontsproten staten.

		§ «�

		Alexander de groote, van 336 tot 323. � De uit het Perzisch Macedonisch rijk voortgekomen staten. De oudste geschiedenis van Macedoni� spreekt van het geslacht der Temeniden of nakomelingen van Tem�nus (zie blz. 16), dat het eerste in dit rijk was en reeds vele koningen v��r Philips II had opgeleverd. Doch eerst met zijn regeering begint de groot- heid van Macedoni�. Hem volgde zijn zoon alexander de g n O o T E, in 356 geboren en door den beroemdsten wijsgeer der oudheid, Aristot�les, onderwezen, in 336 op. Na te Corinthe van de Grieksche gezanten het opperbevelhebberschap, zijn\' vader vroeger opgedragen, te hebben verkregen, bedwong hij gemakkelijk de TIn acische en Illyrische volkstammen, die zich tegen zijn heerschappij verzetteclen, en strafte den opstand der Thebanen met de verwoesting hunner stad. Toen nam hij de taak op zich, die zijn vader zich had voorge- schreven, en trok in 334 met 35,000 man uitgelezen troepen over den Hellespont. De Perzen leverden hem slag bij de Gran�cus, waar zij een nederlaag ondergingen. Het loon dei^- overwinning



		33

		ter dood veroordeeld. Hierom riepen Luc�us Junius Br�tus en anderen het volk tot wraak en vrijheid op en werd Tarquin�us met zijn geslacht in 509 verdreven.

		§ 21. De oorlogen van Rome tegen de verdreven Tarquirilussen. � De plebejers erlangen allengs volkomen gelijkstelling in staatsburgerlijke rechten met de patrici�rs. � Van 509 tot 287.

		In de plaats der koningen kwamen twee consuls, die jaarlijks in de comitia centuriata uit de patrici�rs werden gekozen. Ilun macht was ongeveer gelijk aan die, welke de koningen tot hiertoe hadden, maar nu was zij onder twee personen gedeeld. De eerste consuls waren LuciusJun�usBriitusenTarquin�usColla- tlnus; doch de laatste werd weldra vervangen door Valer�us Public�la. Intusschen trachtte de verjaagde koning �f zich in zijn heer- schappij te herstellen, �f althans zijn goederen terug te erlangen. Als middelen gebruikte hij �n een heimelijke samenzwering �n openbare oorlogen der naburen tegen Rome. Zijn plan werd nog- tans verijdeld, en hij stierf later in ballingschap. De door hem verwekte oorlog met Porsenna, koning van Clus�um (in Etruri�), bracht Rome zeer in \'t nauw. De stad ware verloren geweest, zoo niet Horat�us Cocles, d. i. de eenoogige, met ongehoorde stoutmoedigheid, den toegang tot een brug over don Tiber zoo- lang met zijn lichaam had afgesloten en verdedigd, totdat zij was afgebroken. In dezen tijd voerden de Romeinen, omtrent 500 v. C., het dictatorschap in, een waardigheid, waardoor in hache- lijke tijden aan ��nen man een onbeperkt gezag, maar voor niet langer dan een halfjaar, werd verleend. Tottlusverre was steeds een derde deel van het veroverd land als staatseigendom, tegen betaling van 1/10 der jaarlijksche op- brengst, onder de patrici�rs verdeeld. Zoodanige gronden noemde men staatslanderijen. Terwijl de onophoudelijke oorlogen de patri- ci�rs dus verrijkten, maakten zij de plebejers steeds armer: de aanhoudende legertochten verhinderden hen, hun akkers te be- bouwen, en toch moesten de grondlasten even goed als in vredes- tijd worden betaald. Zoo werden zij gedwongen onder harde voor- waarden schuldenaars der rijke patrici�rs te worden, die hen, vooral nadat de vrees voor de herstelling van het koningschap was



		35

		juist toen de Galli�rs, welke door verderfelijke ziekten werden geteisterd, zich gereed maakten een groote som gelds als losprijs in ontvangst te nemen. Van 343 tot 290 voerden de Romeinen hevige ooi-logen met de Samnieten, die, evenals zijzelven, naar de opperheerschappij over Itali� stonden; niet do Latijnen, die, tot dusver als bondgenooten met de Romeinen vercenigd, thans toegang tot den senaat en het consulschap vorderden, en met de Etruscen, als bondgenooten der Samnieten. Bij de Romeinen onderscheidden zich Publius De- c ius Mus, vader en zoon, Quin tus Fabius Maximus Ru 1- lianus en andere veldheeren. Rij de Samnieten maakte zich Gavius Pont�us beroemd, die in 321 de Romeinen in de berg- engte bij Caud�um (in \'t z.w. van Samnium) insloot, hen sma- delijk onder het juk liet doorgaan, doch den gewenschten vrede niet verkreeg, vermits de Romeinsche senaat het gesloten vredes- verdrag nietig verklaarde. Al die oorlogen eindigden hiermede, dat de Samnieten, gelijk de overige volkeren, Rome\'s oppermacht erkenden. De grondslag tot Rome\'s heerschappij over Rali� was aanvan- kelijk gelegd. Nog ��n gevaarlijke oorlog toefde echter den nu reeds krachtigen staat, n.1. die met Tarente, do rijkste en mach- tigste der Grieksche koloni�n in Zuid-Itali�, die Pyrrhus, koning van Ep�rus, te hulp riep. Tweemalen sloeg Pyrrhus, in 280 in Rali� geland, met zijn wel geoefend leger en zijn olifanten, hoe- wel met zware inspanning, de Romeinen, maar in 275 dwong Man�us Cur�us Dentatus, een man, die in edel zelfgevoel liever heerschte over hen, die rijkdommen bezaten, dan dat hij er zelf bezat, door een derden veldslag den koning naar zijn land terug te gaan. Drie jaren later werd Tarente ten onder gebracht en daarmede welhaast geheel Beneden-Itali�. § 23. Be eerste Punische oorlog. � Van 264 tot 241 v. C. Rome\'s vrees voor de uitbreiding van \'t Karthaagsch gebied op Sicili� en wederzijdsche ijverzucht der beide staten gaven aanlei- ding tot den eersten der Punische oorlogen, zoo genoemd naar de Poeni�rs, d. i. Karthagers. Terwijl de Romeinen het grootst gedeelte van \'t gebied der Karthagers op Sicili� veroverden, stroopten deze de kusten van Rali�. Ten einde op den duur tegen de Karthagers te zijn opgewassen, rustten de Romeinen, wier kleine vaartuigen zich niet met de groote schepen hunner vijanden konden nieten, in zestig dagen een vloot van honderd twintig schepen uit. Met behulp van enterbruggen, die den zeeslag als \'t ware in een gevecht te land veranderden, behaalde Gajus



		36

		DuillYus in 260 bij Mylae (op de n.o. kust van Sicili�) de eerste overwinning ter zee. Nu vatteden de Romeinen het plan op, den oorlog naar Afrika te verplaatsen. Atili\'us Regtilus baande zich den weg hierheen en drong zegevierend tot in de nabijheid van Karthago door. In dien nood stelden de Kartha- gers Xanthippus, een\' vreemdeling, aan \'t hoofd van \'t leger, die de Romeinen in 255 bij Tunes (ten w. van Karthago) beslis- send sloeg en Regtilus gevangen nam. Van de verdere lotgevallen van dezen man is niets met zekerheid bekend, dan dat hij latei- te Karthago stierf. Nadat de oorlog nog een tijdlang van weers- kanten met de uiterste inspanning was gevoerd, eindigde hij in 241. De voorwaarden, den Karthagers opgelegd, waren hoofd- zakelijk : Sicili� te ontruimen en 3200 talenten (8,000,000 gl.) oor- logskosten te betalen. Met deze voordeelen nog niet tevreden, ontrukten hun de Ro- meinen te midden van den vrede het eiland Sardini�. De oorlog was nu ge�indigd, en de beide staten zochten, elk in een bij- zondere landstreek, zich nieuwe bezittingen te verwerven. II a- milear B ure as en na hem zijn schoonzoon IJasdrubal verover- den voor Karthago het grootst deel van Spanje tot den Ib�rus. Met den laatsten sloten echter de Romeinen, om een\' dam op te werpen tegen de steeds aangroeiende macht der Karthagers in Spanje, een verdrag, waarbij Karthago beloofde geen leger over den Ib�rus te laten trekken. Intusschen vernieesterden de Romei- nen Corsica, benevens een deel van Illyri�, en onderwierpen Cisalpijnsch Galli�. § 24. De tweede Punische oorlog. � Van 218 tot 201 v. C. In Spanje was HANN�BAL, een zoon van Hamilcar, in de plaats van zijn\' zwager Hasdr�ibal gekomen. Snel zette hij het werk voort, waartoe zijn vader hier den grond had gelegd. Ten einde gelegenheid te vinden om Rome den oorlog aan te doen, belegerde en veroverde hij in 212 Saguntum (een stad, in \'t o. van Spanje aan zee gelegen en sinds lang met Rome verbonden). Dit maakte den tweeden Punischen oorlog onvermijdelijk, hetgeen ook Hanni- bals doel was. Het plan der Romeinen om een leger naar Spanje en een ander naar Afrika te zenden voorkwam Hannlbal, althans gedeeltelijk, door zijn roemrijken tocht over de Alpen. Onder be- stendige gevechten met woeste volkeren en in weerwil van de tal- looze bezwaren eener onherbergzame natuur, werd deze onderne- ming, die Hann�bal op meer dan de helft zijns legers kwam te staan , volbracht. Bij de eerste ontmoeting sloeg hij de Romeinen in 218



		37

		tweemaal in Opper-Italie, bij de Tic�nus en de Treb�a. In 217 drong liij tot liet Trasim�nisch meer (in Etruri�) door, waar hij een derde leger vernietigde. Toen benoemden de Romeinen Quintus F a b � u s M a x � m u s tot dictator, die, daar hij door een\' slag te ontwijken krijgskundig den vijand afmatte, den bijnaam cu n et i� tor, d. i. draier, kreeg. Hij trachtte den vijand in onge- legenheid te brengen door hem het onderhoud zijner troepen moeie- lijk te maken. Toen echter de onbezonnen consul Varro, die na hem aan \'t hoofd van een deel der legioenen stond, in 210 den slag bij Gannae (in Apuli�) waagde, leden de Romeinen een verschrikkelijke nederlaag, die door den afval hunner meeste bond- genooten in Reneden-Itali�\' werd gevolgd. In dien wanhopigen toestand gaf Rome echter den moed niet op. Marcellus stak naar Sicili� over, om Syrac�se te beoorlogen, dat onder het bewind van Hieronymus (zie blz. 17) van Rome was afgevallen. Door krijgslist veroverde hij in 212 de stad, die onder anderen met behulp van de werktuigen van den grooten wiskundige A r c h i m � d e s, den vijand veel nadeel toegebracht en het beleg lang en moedig doorgestaan had. Gedurende den ooi-log in Itali� was ook in Spanje met afwisselend geluk gestreden. Een voor de Romeinen zeer gunstigen koer namen er de gebeurtenissen, sedert de jonge PUBL�US cornelius scip�o, later Africanus major, d. i. de oude, het opperbevel bekwam. Hij veroverde in 209 Nieuw-Karthago, zegevierde over Hasdriibal, Hann�bals broeder, en voltooide de verovering van Karthaagsch Spanje. Het laatste ging des te gemakkelijker, daar Hann�bal, door zijn vader- land slechts karig ondersteund, zijn\' broeder uit Spanje tot zich had ontboden. Langs denzelfden weg, dien Hann�bal zich vroeger had gebaand, Itali� binnengerukt, werd Ilasdriibal in 207 bij de Metaurus (niet ver van S�na, in Umbri�) gedood en zijn leger vernietigd. Dit was het einde van Karthago\'s zegepralen in Itali�. Van nu af bepaalde zich Hann�bal, in het land der Brutti�rs gelegerd, tot zelfverdediging, totdat hij in 203 werd geroepen om Karthfigo zelf te beveiligen. Want Scip�o, uit Spanje terugge- keerd, was naar Afrika overgestoken om den oorlog te eindigen. Bijgestaan door den vorst van Oost-Numidi�, Masinissa, sloeg hij in 202 de Karthagers onder Hann�bal bij Zama (ten z. w. van Karthago). De vrede, in 201 gesloten, schreef voor, dat de Kar- thagers zich tot Afrika moesten beperken, hun oorlogschepen op tien na uitleveren, 10,000 talenten (25,000,000 gl.) betalen en zonder Rome\'s toestemming geen\' oorlog mochten beginnen. P. Corn. Scip�o verwierf nu den boven genoemden bijnaam. Hann�bal zelf moest later, om Rome\'s haat te ontgaan, zijn vaderstad ver- laten. Hij begaf zich eerst naar Anti�chus III of den groote van Syri�, vervolgens naar Bithyni�. Toon hij hier op het punt was in handen der Romeinen te geraken, nam hij in 183 vergif in en stierf.



		38

		§25. Uitbreiding van Rome\'s heerschappij in het Oosten en in Spanje. � De derde Punische oorlog, van 149 tot 146 v. C. Karthi�go was diep vernederd, en snel ging Rome voort op de baan, die tot de wereldheerschappij voerde. Het eerst werd de oorlog verklaard aan Philips V, koning van Macedoni�, dewijl hij, toen Hann�bal nog in Italiii stond, met hem een verbond had aangegaan en \'t stout plan ontworpen, om Rome met vereende krachten aan te vallen. Reeds onder zijn\' zoon en opvolger Per- se us werd Macedoni� in 168 onderworpen, twintig jaren later een Romeinsch wingewest. De Syrische oorlog, dien Rome tegen Antiochus III, een\' van Seleucus\' (zie blz. 30) opvolgers, voerde, dwong hem in 189, zijn land tot den Taurus, d. i. nage- noeg geheel Klein-Azie, af te staan. In 146 bezweek ook het Achac�sch verbond (zie blz. 30) en werd Griekenland, onder den naam Achaje, in het Romeinsch rijk ingelijfd. Ook de kleinere staten Aetoli�, Illyri� en Ep�rus worden doelen van hot wereldrijk. In Spanje oorloogde Rome schier do gansene tweede eeuw door, totdat met den val van NumantYa (in \'t n. van Spanje aan de Du�ro) in 133 zijn verovering was voltooid. Intusschen beroofde Masinissa, door de Romeinen aangezet, Karthi�go van de cene landstreek na de andere. De naijver van Rome rustte niet. «Karthi�go moet verwoest worden" waren do woorden, waarmede Cato de oude, wat hij in den senaat ook voordroeg, altijd zijn rede sloot en die tot een spreekwoord zijn geworden. Lang getergd, vatteden de Karthagers eindelijk de wapens tegen Masinissa op. Deze vredebreuk had Rome lang gewenscht. Eerst vorderde do senaat van het verschrikt volk drie honderd kinderen uit de aanzienlijkste famili�n als gijze- laars. Toen eischten de consuls, in Afrika geland, uitlevering van de wapens der Karthagers en van hun\' krijgsvoorraad, en, nadat dit alles bereidwillig was gegeven, dat zij hun stad een eind weegs dieper landwaarts in zouden verleggen. Het bericht van dezen laatstcn eiscli verwekte een algemeene woede. Twee jaren lang bood do stad een wanhopigen tegenstand. Eerst in 146 veroverde haar de jonge PUBLIUS corn. scipio aemili5- nus, een zoon van Aemilius Paullus en aangenomen zoon van Scip�o, een\' zoon van Africanus den oude. De stad zelve werd tot op den grond geslecht en haar gebied oen Romeinsch winge* west, onder den naam Afrika. Scip�o werd de eernaam Africanus minor of de jonge toegevoegd. Op geen vroeger of later over- winning was Rome\'s volksgevoel trotscher dan op die van Karthi�go.



		39

		§ 26. Van de Gracchussen tot den dood van Sulla. �� Van 133 tot 78 v. C.

		Mettertijd had zich, na de gelijkstelling der oude standen voor de wet, te Rome zoowel uit de patrici�rs als uit de plebejers een nieuwe klasse van aanzienlijken gevormd, de optimaten of nob�- Irs, d. i. edelen, in wier geslachten de hoogo ambten als erfe- Jijk werden en die in \'t uitsluitend bezit waren der staatslande- rijen. Ue tegenstelling vormden die burgers, welke geen vermo- gen bezaten en daarom hun stem in de volksvergadering vaak veil hadden. Tot de mannen, die het naderend verderf van den staat trachtten tegen te werken, behoorden vooral de volkstribunen Tiber�us en Gajus Gracchus. Zoowel door den voorslag om elkeen grondbezit te geven als door andere wetsontwerpen.zochten zij het volk weer op te beuren en het algemeen welzijn tot staats- beginsel te maken. Maar beiden violen als slachtoffers van den haat hunner vijanden, de optimaten, en wel Gajus in 121. De verdorvenheid der optimaten openbaarde zich vooral in den Jugurthijnschen oorlog, 112�IOC. Jugurtha, een der koningen van Numidi�\', vermoordde zijn medekoningen, kleinzonen van Masinissa en Home\'s bondgenooten. Bij het bedrijven dezer wan- daden rokende do sluwe man op de kracht van \'t geld en op de veilheid der optimaten. Hierin bedroog hij zich niet: omkooping verzekerde hem van de werkeloosheid van eenigo der Romoinsehe veldheeren, die hem moesten beoorlogen. Doch het rijk dor onge- rechtigheid is niet bestendig. In 107 sloeg ga jus mar�us, een man van geringe afkomst, ruw, maar dapper, hem bij Cirta (in \'t n. van Numidi�). Jugurtha werd kort daarna gevangen genomen en stierf den hongerdood in den kerker. Niet lang na dezen ooi log werd Mar�us, 102�101, de redder zijns vaderlands. De Cimbren en de Teutoncn, Germaansche stam- men van een forsche, reusachtige gestalte en woeste dapperheid, bedreigden Itali� en gaven als \'t ware \'t voorspel der latere volks- verhuizingen van die talrijke en woeste stammen, die in de vierde eeuw \'t Romeinsch rijk overstroomden en eindelijk den rijkszetel omverwierpen. Nog was hun tijd niet gekomen, en Marius be- haalde op die horden een volledige overwinning, toen een nog grooter onheil Rome bedreigde: de oorlog der bondgenooten, ook wel de Marsische geheeten. De oorzaak was, dat de bewoners van eigenlijk Itali� het Romeinsch burgerrecht verlangden. Rome, dat eerst had geweigerd, moest na een tweejarigen strijd in 88 toegeven. In dezen oorlog onderscheidde zich, naast Mar�us, inzonderheid



		40

		sulla, een man uit een aanzienlijk geslacht gesproten, van zeld- zame geestbeschaving, maar zedeloo» en wreed. Hij ontwierp het plan, de meer en meer veld winnende democratie te vernietigen en de voormalige aristocratie te hei stellen: dus stond hij tegenover Mar�us, het hoofd der volkspartij. In 87 begon Mar�us den eer- sten burgeroorlog tegen Sulla\'s aanhangers, terwijl deze tegen Mithradates VI Eu pit tor (d. i. van edele afkomst zijnde), koning van Pontus, een rijk, dat zich niet bepaalde tot het land- schap van dien naam (in \'t o. van Klein-Azi�, ten z. van de Zwarte Zee), maar bovendien vele der aangrenzende gewesten bevatte, den eersten Mithradatischen oorlog voerde. Mar�us stierf weldra, en toen Mithradates was bedwongen, keerde Sulla terug naar Rome. Hier roeide hij de gansche volkspartij uit, eindigde daar- door in 81 den burgeroorlog, liet zich tot dictator benoemen, maar legde in 78 het bewind neer, waarna hij weldra stierf.

		§ 27. Gnaeus Pompejus.. � Het eerste driemanschap. � De tweede burgeroorlog en G. Julius Caesar. � Van 78 tot 44 v. C. Als erfgenaam van Sulla\'s aanzien trad gnaeus pomp�jus op, later de groote genoemd. Zijn beroemdste daden zijn: het uitroeien van \'t overschot der zwaardvechters, die Rome zeer hadden bedreigd, maar in 71 door MARCU8 LICIN�ds CRASSUS bij de Silarus (de grensscheiding tusschen Lucan�� en Campan��) waren verslagen; het vernietigen der zeeroovers, die den toevoer van koren onderschepten, in 67, en het roemrijk eindigen van den derden Mithradatischen oorlog. Nadat toch L u c u 11 u s den koning reeds zeer had verzwakt, overwon Pompejus hem in 66 bij den Euphraat, waarop Mithradates zich door een\' zijner dienaren liet dooden. Bij deze gelegenheid voegde Pompejus Syri� mede aan Rome\'s gebied toe en maakte de Joden, die, na een tijdlang aan buitenlandsche heerschers te hebben gehoorzaamd, thans we- der ongeveer een eeuw lang onder de Makkabao�n hun zelfstan- digheid hadden weten te handhaven, afhankelijk van de Ro- meinen. Hoe gelukkiger Rome in deze oorlogen was, hoe meer schatten zijn zegevierende legers uit alle bekende landen der hoofdstad toevoerden, des te grooter werden de weelde en de verslapping van de oude veerkracht. Burgermoord, omkoopbaarheid, misdaad en ondeugd heerschten meer en meer. Een samenzwering van Catil�na en zijn eedgenooten was door den consul marcjus



		41

		tull�us cic�\'ro, een\' man, uitmuntend als redenaar en wijs- geer, het sieraad der Latijnsche letterkunde, in 62 verijdeld, maar de vroegere volksgeest en de eerbied voor orde en wet niet tegelijk herboren. Deze gesteldheid van zaken deed ga jus jul�us caesar, een\' eerzuchtig man, die zich later als veldheer, partijhoofd en als geschiedschrijver uitstekend onderscheidde, het denkbeeld op- vatten, zich met Pomp�jus, die op den senaat was gebeten, en met den overmatig rijken Crassus nauw te verbinden. Deze verbintenis, welke eerst geheim werd gehouden, maar waarvan de strekking spoedig voor ieder duidelijk werd, noemt men het eerste driemanschap of triumviraat (60). De invloed der drieman- nen op het volk hielp hen aan de gewichtigste ambten en winge- westen. Zoo werd Caesar consul en proconsul of landvoogd over Galli� , Pomp�jus kreeg Spanje , Crassus Syri�. In Transalpijnsch Galli� onderwierp Caesar door onophoudelijke gevechten de tal- rijke Gallische stammen, streed ook met Germaansche volkeren en ging zelfs, hoewel zonder verdere gevolgen, over den Rijn en naar Britanni�. Deze oorlogen maakte Caesar dienstbaar aan zijn plan: zij vormden hem tot een\' volkomen veldheer, terwijl hij grooten krijgsroem verwierf en zich een eigen leger schiep, dat bereid was hem op al zijn wegen te volgen. Gedurende deze jaren bleef Pomp�jus , zijn gewest door een ander latende bestu- ren, te Rome. Crassus, naar Azi� vertrokken, viel in 53 bij Carrae (in \'tw. van Mesopotami�) in den strijd tegen de Par- then (zie blz. 30), die in het ten o. van liet Romeinsch gebied gelegen Azi� woonden. Thans werd het driemanschap metterdaad ontbonden en sloot zich Pomp�jus, uit ijverzucht tegen zijn\' mededinger, bij den senaat aan , die Caesar gelastte het beheer over zijn gewest neer te leggen en het leger af te danken. Toen de eisch van Caesar, die hetzelfde van Pomp�jus verlangde, door dezen was afgeslagen, trok hij over de Rubtco, de zuidoostelijke grens van zijn\' staat. Hierdoor was hij feitelijk in opstand gekomen tegen den senaat, en de tweede burgeroorlog (49�45) begon. Pomp�jus, nog on- voorbereid, vlood over do Adriatische zee. De hoofdslag had in 48 plaats nabij Phars�lus (in Thessali�), waar Caesar een volkomen overwinning behaalde. De overwonnene, geheel rade- loos , begaf zich overhaast naar Acgypte en werd er op last van het hof vermoord. Hierna zegepraalde Caesar achtereenvolgens over al zijn tegenstanders in Azi�, Afrika en Spanje. Toen Cato de jonge of van Ut�ca (ten n. van Karthiigo) de neder- laag der zijnen had vernomen, doodde hij zichzelf in die stad, ten einde de vrijheid van zijn vaderland, d. i. den ouden staats- vorm, niet te overleven. Naar Rome teruggekeerd , vierde Caesar talrijke zegepralen. De senaat benoemde hein tot levenslang dic- tator en overlaadde hem met titels en eerbewijzen. Van zijn\'



		43

		§29. Augustus. � Van 31 v. C. tot 14 n. C. � Het Christendom. Caesar octaviSnus, van nu af augustus (de geheiligde) genoemd (31 v. C.�14 n. C), werd thans inderdaad alleenheer- scher, maar met hehoud der oude vormen. Onder de oorlogen, gedurende zijn regeering gevoerd, zijn inzonderheid die tegen de Germanen belangrijk. Dr�isus, de jongste stiefzoon dos keizers, drong 12�9 v. C. tot de Elbo door, en na zijn\' dood gingen andere veldheeron voort, de noordelijke Germaansche stammen te onderwerpen. Doch de overmoed van den landvoogd Q u i n c t i- lius Varus knakte do macht der Romeinen in deze streken. Her- man of Armin�us, een vorst der Cheruscen, vereenigde vele zijner landslieden en bracht den zorgeloozen Varus een neder- laag toe in het Teutoburger woud (ten o. van Paderborn , ten w. van de Wezer) (9 n. C.). Sedert dezen tijd vergenoegden zich de Romeinen met het behoud der landen , tusschen den Donau, den Rijn en de Main gelegen. De in vele opzichten zoo gelukkige Augustus bleef toch niet verschoond van rampspoeden: al zijn naaste betrekkingen over- leden v��r hem. Tiber�us, de lievelingszoon zijner dorde, heersch- zuchtige gemalin Liv�a, werd zijn opvolger. Terwijl Augustus keizer van het Romeinsch rijk en Herodes de grooto koning der Joden was, werd jezus Christus inliet Joodsch land geboren , naar men doorgaans opgeeft, in het jaar 753 na de stichting van Rome. Gedurende de regeering van Ti- ber�us trad hij op en verkondigde drie jaren lang zijn godsdienst der liefde, die den menschen God als hun\' vader recht deed kennen en hen opwekte, om naar gelijkvormigheid met God te streven. Christus zelf leed don kruisdood. Deze dood word de bevestiging en verzegeling zijner leer, en zijn afgezondenen, apostelen genoemd , overtuigd van de waarheid zijner opstanding uit den dood, verbreidden zo vol ijver en geestdrift door alle dee- len van het Romeinsch rijk. En naarmate de tijdon der keizer- lijke heerschappij troosteloozer waren, naar die mate wies het getal belijders des te sneller. §30. De keizers uit het geslacht van Augustus, de Flaviussen en de overige vorsten tot Constant�nus den groote. � Van 14 tot 323. Tiber�us, reeds een man vanjaren, toen hij de kroon op zijn hoofd zette, was achterdochtig, wreed en een slaaf zijner zinno- lijko begeerten. En zijn naaste opvolgers waren niet beter; zelfs



		44

		was de laatste keizer uit het geslacht van Caesar, nero (54� 08), geheelenal de slaaf zijner onzinnige driften. Als een waan- zinnigo bedreef hij de onnatuurlijkste en verschrikkelijkste euvel- daden. Hem, den moordenaar zijner naaste verwanten, houdt men met veel waarschijnlijkheid voor den stichter van den vree- selijken brand te Rome in 04, welke van de veertien wijken der stad tien geheel of ten deele verteerde. Met behulp van de ont- zettendste afpersingen in de wingewesten herbouwde hij Rome op ruimer schaal en met groote pracht. Na hem bleef de geslachtsnaam van Caesar (keizer) de gewone titel van den beheerscher des Romeinschen rijks, nu de naam der waardigheid geworden, en kregen de legers metterdaad, de senaat daarentegen slechts in naam, het recht om over den troon te beschikken. Uit het huis der Flaviusscn beklommen drie keizers den troon: titus FLAVIDS vespasi��nus en zijn zonen titus en D O Hl TI aNUS. De beide eerstgenoemden munt- ten als vorsten uit, de vader door een spaarzaam bestuur, de zoon door zijn uitnemende goedheid. Onder Vespasianus werd Jeruzalem in 70 ingenomen en verwoest; de Joden verstrooiden zich over den geheelen aardbodem. Ook hernieuwde hij liet bond- genootschap met de Bataven, die onder aanvoering van Claud�us Civ�lis waren opgestaan. De menschlievendheid van Titus blonk vooral uit bij de zware rampen, die destijds Itali� troffen. Zoo had in 79 de eerste bekende uitbarsting van den VesuvTus plaats, waardoor de steden HerculanSum (ten z.o. van Xeapolis aan de kust) en Po»ip�ji (ten z.o. van Herculaneum) onder asch en lava werden bedolven. Sinds 1713 zijn de beide steden gedeeltelijk weder opgedolven. Doinitii�nus was geheelenal ongelijk aan zijn beide voorgangers, en werd, evenals de vroegere dwingelanden, door eenige samengezworenen gedood. Welhaast werd de herinnering aan Domitii�nus\' wreedheid ver- zacht door de volgende reeks van voortreffelijke vorsten: Nerva, Trajanus, Hadri��nus, Anton�nus Pius en Marcus Aurel�us of Anton�nus den wijsgeer. Maar met den laatsten eindigde de gou- den eeuw van Rome\'s keizerschap. Het rijk neigde moer en meer ten val. De legers bestonden grootendeels uit barbaren, die altijd gereed waren tot oproer, terwijl de grenzen onophoudelijk door vijandige volken werden overschreden. De keizers waren groo- tendeels weinig beteekenende en grillige menschen of ongebonden en bloeddorstig; bovenal is Heliogabft lus berucht. Slechts zel- den droeg een beschaafd, braaf en verstandig man de kroon. D iocleti i�xi:s (284�305) was de eerste, die inzag, dat de toestand van het rijk meer dan ��nen bestuurder vereischte, zou men met kracht optreden zoowel tegen de barbaren, die het onop- houdelijk bedreigden, als tegen de heerschzuchtigen, die telkens naar de kroon grepen. Hij benoemde drie mederegenten; aan een\' hunner, gelijk aan hemzelven, werd de titel augustus, den bei-



		45

		den anderen die van caesar gegeven. Weldra klom dit getal tot zes, die elkander zoo lang bestreden, totdat er ten laatste slechts ��n keizer overbleef.

		§ 31. Constantinus de groote, van 323 tot 337, en het Christendom in zijnen tijd. Die alleenheerseher was constantinus de groote (323� 337), welke den zetel der regeering van Rome naar Byzanf�um verplaatste, dat bij de inwijding Nieuw-Rome, maar weldra Con- stantinopel werd geheeten. De oude verdeeling, de vroegere na- men der waardigheden in don staat waren tot hiertoe in gebruik gebleven. Eerst Constantinus veranderde dit. Hij verdeelde het rijk in vier praefecturen: het Oosten, Illyricum, Itali� en Galli� , aan welker hoofd pracfecti praetorio als burgerlijke landvoogden stonden, en deze praefecturen weer in onderdeden. Dat Con- stant�nus den Christelijken godsdienst aannam en hem tot dien van den staat maakte, is een der merkwaardigste gebeurtenissen, niet alleen in de geschiedenis der Christelijke kerk, maar even- zeer in die der beschaving en voor de latere historie der volken en staten. Reeds eer hij alleen regeerde, had hij een besluit uitgevaardigd, waarbij den Christenen vrije godsdienstoefening in het rijk werd vergund. Nogtans liet hij zich eerst kort v��r zijn\' dood doopen. Doordien het Christendom nu als godsdienst van den Romein- schen staat was erkend, onderging het vele veranderingen. Con- stant�nus versierde de nieuwe hoofdstad met prachtige kerken. Maar het ontstaan eener hooge geestelijkheid en het invoeren van schitterende praal in den uiterlijken eercdienst deden den inwen- digen godsdienst en zijn naleving te veel op den achtergrond komen, overschaduwd door zooveel vertoon en pracht. Daarbij bracht de omstandigheid, dat de bisschoppen in de metropolen (woordelijk: moedersteden) Antioch�e (in \'t w. van Syri� niet ver van zee), Jeruzalem, Alexandr��, Constantinopel en Rome onder Constantinus hooge staatsbeambten weiden, den godsdienst en \'t staatsbestuur in een te nauw verband en onder wederkeerigen invloed, waarvan beide, nu eens deze dan gene, de nadeelen ondervonden. Niet vreemd was het, dat de twisten der gceste- lijken over de leerstukken der kerk toen staatsaangolegenheden werden, die de rust van het rijk dikwijls hevig schokten. Nog Wijnne , Overzicht, 7de druk. 4



		46

		bij het leven van Constant�nus ontstond er een zoodanig ge- schil tuschen Alexander, bisschop, en Ar�us, ouderling te Alexandr�� , over de vraag, of Jezus Christus , al of niet, volko- men en geheel, gelijk was aan God. Hun talrijke aanhangers stonden, als Arianen en katholieken , steil tegenover elkander. § 32. Be Germanen. � De volksverhuizing sedert 375. � De ver- deeling van het Romeinsch rijk in 395. De Germanen bewoonden in de eerste eeuwen na Christus al het land , dat ten w. door den Rijn , ten z. door den Donau , ten o. door de Zwarte Zee , ten n. door de Noord- en de Oostzee wordt begrensd. Zij bestonden uit vele stammen, die dikwijls van woon- plaats veranderen en bijzondere namen droegen, als Vandalen, Gothen, Longobarden, Saksen , Friezen, Bataven en anderen. Het voortdringen van vele, meest Germaansche volkeren gedurende de vierde , de vijfde en de zesde eeuw van het n. en o. naar het z. en w. der oude wereld noemt men de volksverhuizing. Deze groote beweging welke men gewoon is meer bepaald van den inval der Hunnen in Europa, 375, te dagteekenen, bewerkte een groote omwenteling in de woonplaatsen der Europeesche volkeren. In dat jaar trokken de Hunnen , een zwervend volk van het Mongoolsch ras, uit het o. van Azi� komend, over de Wolga Europa binnen. Bij die rivier stieten zij op de Alanen, die zij verdrongen. Toen kwamen zij bij de Oost-Gothen , die eensdeels ook werden verdrongen en anderdeels zich met de Hunnen veree- nigden. De Yv\'est-Gothen, nu ook in den rug bedreigd, verkregen van keizer valens, die de oostelijke gewesten bestuurde, de ge- vraagde woonplaatsen binnen de grenzen van het Romeinsch rijk, en wel aan den rechter Donau-ocver. Door de verdrukking der Romeinsche stadhouders tot opstand gedreven, sloegen zij Valens in 378 bij Hadrianopel (aan de Hebrus in Thraci�) , die kort daarna omkwam. Met moeite slaagde theodos�us de groote, die van 394 tot 395 voor het laatst het geheel rijk onder zijnen schepter vereonigde, er in, de West-Gothen tot rust te brengen. Bij zijn sterven in 395 benoemde hij zijn oudsten zoon \\rca- d�us tot erfgenaam van het Oosten, den jongsten, HONOR�US, tot keizer van het Westen. Deze verdeeling, tijdelijk in haren oorsprong, was duurzaam in gevolg, en van nu af heette het een het Gricksch of Oost-Romeinsch, het ander het Latijnsch of West- Romeinsch rijk. Arcad�us vestigde zijn\' zetel te Constantinopel; Honortus hield eerst zijn verblijf te Rome, later te Ravenna (in \'t o. van Cisalpijnsch Galli� aan zee). Het Oost-Romeinsch rijk



		47

		werd zoowel van binnen, vooral door godgeleerde twisten, als van buiten door aanvallen der barbaren zeer verzwakt. Veel had liet te leiden van de Hunnen, te meer doordien er tot het einde der oude geschiedenis geen enkel uitstekend vorst den waggelenden troon beklom.

		§ 33. Het West-Rotncinseh rijk in oorlog met de Gothen en de Hunnen tot zijn\' ondergang. � Van 395 tot 476. Nauwelijks was Theodos�us gestorven, of Al Sr ik, dien de West-Gothen tot koning hadden verheven, drong alles plunderend en verwoestend tot de Peloponn�sus door. Vandaar toog hij , hiertoe aangezet door het Oost-Romeinsch hof, ijverzuchtig op het Westen, naar Itali�, waar hij bij herhaling schatting vor- derde, en daar deze wel werd beloofd, maar niet betaald, Rome insloot. Tweemaal zelfs veroverde hij de stad, het laatst in 410, toen hij ze tevens liet plunderen. In 411 stierf Alarik in Zuid- Itali� , en een zijner opvolgers, Wallia, verwierf van het West- Romeinsch rijk een gebied in zuidelijk Galli�, waar hij het West- Gothisch rijk, met de hoofdstad Tol�sa (thans Toulouse, in \'t z.w. van Frankrijk), grondvestte. Het West-Romeinsch rijk verkeerde bij den dood van Honor�us in 423 in een hoogst bedenkelijken toestand. Onder Honor�us\' zuster placidu en haren zoon vai.entiniax�s III ging het weinig beter. In 4\'29 landden de Vandalen, die vroeger door Galli� naar Spanje waren getogen, onder Gens�rik in Afrika en stichtten er een rijk in \'t gebied van het oude Karthago, vanwaar zij in 455 naar Itali� overstaken en er veertien dagen lang liet weerloos Rome uitplunderden. Eenige jaren vroeger had een nog grooter gevaar het Latijnsch rijk bedreigd. Want toen de ver- schillende horden der Hunnen zich omstreeks 440 onder liet bestuur van Att�la vereenigden, geraakten zij niet Valentinianus in oor- log. Met een ontzaglijke menschenmassa begon Att�la zijn\' togt, die veel had van een volksverhuizing. Op de Catalauni- sche volden (ten o. van Parijs bij do Marne) had in 451 de bloedige slag plaats, welke voor liet lot van het Westen beslissend was , en waarin de Romeinen de Hunnen tot terugkeer dwongen. In het volgend jaar deed Att�la, wel verzwakt, maar niet ovcr- wonnen, een\' inval in Itali�. Doch spoedig openbaarden zich ziekten en gebrek bij de Hunnen, die daardoor werden genoopt naar Pannoni� terug te trekken. Weldra nam met den dood van Att�la in 453 de zoo gevaarlijke macht der Runnen een einde. Reeds was het West-Romeinsch rijk in een\' toestand van 4*



		48

		volledige ontbinding, doordien een groot aantal krijgshaftige stam- men bijna \'t geheel gebied in bezit hadden genomen. In Afrika heerschten de Vandalen; zuidwestelijk Galli� en Spanje bezaten de West-Gothen; zuid-oostelijk Galli� was de zetel der Bourgondi�rs; de Alemannen huisvestten in Zwitserland en aan den rechter Rijn- oever; in \'t n. van Galli� hielden zich de Franken op; noordwes- telijk Duitschland werd door de Saksen bezet; aan den Uonau woonden de Longobarden en de Oost-G othen. In Dritanni� ein- delijk hadden de bewoners, van Romeinschen bijstand verstoken en door de woeste Pieten en Scoten uit Caledoni� (Schotland) over- vallen, in 449 de Angelen en andere Duitsche stammen te hulp geroepen. Deze stammen, door Hen gist en II o rsa aangevoerd , verleenden wel den verlangden bijstand, maar grondvestten hier vervolgens ook eigen rijken en verdrongen de Britten naar \'t Westen, Wales, of noodzaakten hen naar Armor�ca, d. i. Bre- tagne, uit te wijken. Hoe diep het aanzien van Rome\'s naam was gezonken, laat zich hieruit zien, dat de opperbevelhebbers der Duitsche, in Rome\'s dienst staande legers naar willekeur over do kroon beschikten. Zoo deed Ric�mer; zoo ook anderen. Eindelijk kwam O d o a c e r, aan- voerder der Herulen en Rugi�rs, in Itali� en zette den laatsten, nog zeer jongen keizer, iiOJiiims A�GUSTKlus, in 470 af. Dit was het einde van het West-Romeinsche rijk. Odoacar ver- bande den afgezetten keizer naar een landgoed in Campani�. Den keizerstitel nam hijzelf niet aan, maar liet zich slechts koning noemen.



		CHKONOLOGISCH OVEKZICHT.

		OUDE GESCHIEDENIS. EERSTE TIJDVAK. De geschiedenis der Aziatische rijken Sina, India, Assijri\'�, Babyloni�, de Isra�lieten, Phoenici�, Medi� en Perzi�, benevens die van Aegypte. Jaren v. C. j 1. Sina en Indi�. Sina sedert............ ongev. 2600. De groote Sineeschc muur. � Regecringsvorm. Confucfus (Kong-fu-tse). � Kings......ongev. 500. Indi�. � 4 hoofdkasten. � Brahma\'isme. � Het Sanskriet. � De veda\'s. Sarvilrth asidda stichter van het boeddhisme .... 600�480. Oorlogen tusschen de aanhangers van het Brahuia�sme en de boeddhisten..........tot 600� 700 (n. O.). Overblijfsels der bouwkunst op Salsette en Elephante. � De rots- tempels van llavalipoeram. § 2. Assyri� en Babyloni�. Assyri� krijgt zijn eerste bewoners uit Babyloni�. � Babyloni� blijft eeuwen lang een Assyrisch wingewest. Niniv�.............ongev. 1250. Ninus. � Semir�imis. � Veroveringen, o.a. van Bactri�. Meer zekerheid..........sinds ongev. 770. Saliiianassar. � Verovering van het rijk Isra�l . . . 729�721. Sanh�rib. � Een plotselinge ramp treft zijn leger . . ongev. 713. Sardanapillus of Sarak. � Assyri� veroverd door Nebukad- n�zar en Cyaxiires..........ongev. 606. Nabopnlassar eerste koning van Babyloni�. Nukiikadiiczar wordt mederegent. � Slag bij Circcsium, waar Necho wordt verslagen,........ongev. 605. Nebukadnczar wordt koning. Verovering van het rijk Juda..........586. Nebukadnczar onderwerpt Phoenici�. >� Hij verfraait Babyion. N il bomt u s verbindt zich met Croesus. � Babyloni� veroverd door Cyrus, kouing van Perzi�,........538. $ 3. Aegypte. Toestand van het land. � De Nijl. �� Delta. � Verdceling van Aegypte. � De oude Aegyptenaren in kasten verdeeld. � Godsdienst. � Beeld- en letterschrift. � Wetenschappen en kunsten. � Cheops (Cliul\'u). � Cliephreii (Schai\'ra). � Mycerlnus (Meuk era). � Ramses II of Sesostris en zijn veroveringen. � Dodecarchie. Psauniict�chus...........670�616.



		50 Jaren v. C. De toegang tot Aegypte voor vreemdelingen gemakkelijk gemaakt en de handel met de Grieken begunstigd. Necho laat Afrika omvaren. .� Psainiiicn�til s. � Hij verliest den slag bij Pelusium, en Aegypte wordt een Perzisch wingewest. 525. § 4. De Isra�lieten. Verschillende namen van dit volk. Abraham v��r.............2000. Izaak. � Jakob of Isra�l. � Jozef. � Mozes vjert hen naar Arabi�...........ongev. 1300. Josua. � Het getal der 12 stammen met ��n vermeerderd. � Kiekteren of rechters. � Samu�l. Sa il 1 koning........ongev. 1080�omstr. 1050. David...........ongev. 1050�1025. Hij wordt algemeen erkend........omstr. 1040. Zijn verdiensten. Salomo............omstr. 1025�98G- Spliteing van het rijk in twee deelen: Isra\'�l, het rijk der 10 stammen, met de hoofdstad Sichem, daarna Samar�a, ouder Jcroboam; en Jut/a, het rijk der 2 stammen, met de hoofd- stad Jeruzalem, onder Itehaboam........986. Trofeten. He laatste koning van Isra�l, Hos�a, door Salmanassar naar Assyri� gevoerd..............721. Juda veroverd door Nebukadn�zar, en konig Zedekla naar Babyloni� verplaatst..............586. \\ 5. Phoenici�. Bloei van Tyrus...........1000�500. Hiram. � Pygmal�on. Nieuw-Tyrus verdedigt zich eerst 5 jaren lang tegen Salmanassar, daarna gedurende 13 jaren tegen Nebukadn�zar. Onderwerping van Phoenici� aan Perzi�.....ongev. 550. Nieuw-Tyrus verwoest door Alexander den groote, koning van Macedoni�,.............332. Volkplantingen. � Karth�go gesticht door Dido.....814. Mago..............600�500. Zee- en landhandel der Phoeniciers. � De Kcusitertdes. � Uit- vindingen. $ 6. Medi� en Ferzi�. Zoroaster (Zarathustra).........1300�1200. Xend-Avesta. � De leer van Zoroaster. De Sledi�rs maken zich vrij van de Assyri�rs. bej�ces. � Ecb�ltina gesticht. � De Perzen door de Medi�rs onderworpen.



		51

		Jaren v. C. CyaxSres.............633�593. Hij verdrijft de Scythen en verwoest Niniv� .... ongev. 606. Astyagcs .............593�558. Cyrus, volgens Herod�tus, een zoon van Cambyses en Mandane, neemt zijn\' grootvader gevangen en bestijgt zelf den troon. Cyrus..............558�529. Lyd�� veroverd en Croesus gevangen genomen .... ongev. 549. Babyion genomen en Babyloni� in een Perzische provincie ver- anderd..............538. Terugtocht der Joden naar hun land. Cyrus komt om kort na eenen tocht tegen de Derbicicrs . . . 529. II il rins I, een zoon van Hystaspes........521-�185. Het Westen van ludi� cijnsbaar. � De tocht tegen de Scythen mis- lukt. � Be Perzen krijgen vasten voet in Thraci� en Macedoni�. Het oproer der Klein-Aziatischc Grieken wordt gedempt. � Lang- durige oorlogen met Griekenland. � Perzie wordt door Alexan- der den groote veroverd..........330. TWEEDE TIJDVAK. De geschiedenis der Grieken lot de vernietiging hunner onafhankelijkheid. \\ 7. Griekenland. Verdeeling en eilanden. § 8. Van den vroegsten tijd tot de vestiging der Herael�- den en Dori�rs in de Feloponn�sus ongev. 1800__ongev. 1000. De Pelasgen. � Cadmus, Dau��us en Pelops. � Cecrops geen vreemdeling. De Hellenen of Grieken in drie hoofdstammen verdeeld. De tocht der Argonauten. De onderneming der zeven vorsten tegen Thebe. De Trojaansche oorlog..........1194�1184. Heracles (Hercules) en Th�seus. § 9. De vestiging der Heracl�den en Dori�rs in de J?elo- ponn�sus. � De volkplantingen der Grieken. De Heracliden Tem�nus, Cresphontes en Aristod�mus verslaan, met behulp van de Dori�rs en den Aetoli�r Oxylus, de Achae�rs en stellen zich in \'t bezit van een groot deel der Peloponn�sus.............1000. Grieksche volkplantingen en haar oorzaken. � Die der Achae�rs op de westkust van Klein-Azi� in Mysi� en Lydi�, ten getale van 12. Die der Ioni�rs in Lydi� en Cari�, 12 iu getal. Die der Dori�rs, 2 steden in Cari�. Verder onderscheiden koloni�n aan de Zwarte en de Middelland- sche Zee.



		52

		Jaren v. C. Syracusc op Sicili� gesticht..........735. Gelo...............484. Hi�ro. � Th rasy b�lus.........tot 466. Oorlog inct Athene...........415__413. DionysiU9 I tiran............405. Dionys�us II. Timoleon. � Hij sterft..........337. Agath�cles.............317. Hl�ro koning............269�216. Ilieronymus sterft............215. Mar cel lus neemt de stad in en onderwerpt ze aan de Romeinen 212. $ 10. De Grieken in \'t algemeen. Rcgceringsvorm. � Tirannen. � Oorzaken der ontwikkeling: de aanleg van \'t volk; de ligging van Griekenland; de gemeeu- schappelijke taal; de nationale spelen; de orakels. § 11. Sparta. Twee koningsgeslachten. � De inwoners in drie soorten gescheiden. Wetgeving van Lyciirgus.......ongev. 850-800. De machten in den staat. � De hegeni�nie. � Nadcclig gevolg der wetgeving. {12. Athene. Dood van Codrus. � Archonten . sedert ongev. 1000. Jaarlijks negen archonten.........sedert 683. Drie soorten van bewoners. Solon archon.............594. De sisachth�a. Solons wetgeving. � Indeeling der burgers in vier klassen. � Machten in den staat. Pisistratiis sterft............527. Einde van \'t bestuur zijner zonen Hippias en Hipparchns. � Hipp�as vlucht naar Darius I.........510. 5 13. De Perzische oorlogen........493�387. Hoofdoorzaak en gevolgen van de lange reeks der Perzische oorlogen. Eerste kruistocht der Perzen onder Mardon�us. � Athos . . . 493. Darius I zendt herauten naar Griekenland. Tweede tocht onder Datis en Artaphernes. � Zegepraal van Jlliltlades bij Marathon...........490. Miltiades sterft in de gevangenis. Xcrxes 1 strijdt tegen de Grieken bij de Thermopylae. � Le- on�das..............480. ThciuistScles. � Zijn raad. � Overwinning der Grieken bij Salamis...........� . . 480. Pau sa n�as, voogd van Plistarchus, en Arist�des slaan Mar-

Sparta.

Boven alle Grieksche staten muntten weldra het Dorisch Sparta
en het Ionisch Athene uit, niet door omvang van grondgebied
of vruchtbaarheid van bodem, maar door de degelijkheid hunner
burgers, een heilzame werking hunner staatsregeling.

Sparta had na de Dorische volksverhuizing altijd twee konin-
gen tegelijk, ��n uit de Eurypontiden (zoo geheeten naar Pro-
cles\' kleinzoon) en ��n uit de Agiden of Agiaden (naar Agis,
den zoon van Eurysthenes). De inwoners zelven waren verschil-
lend in oorsprong en toestand: 1. de eigenlijke Spartanen, voor
verreweg \'t grootste gedeelte nakomelingen der Dori�\'rs en uit-
sluitend burgers der hoofdstad, als de heerschende klasse; 2. de
Pcrioikcn (rondomwoncriden) � ook wel Lacedaemoni�rs ge-
noemd, welken naam zij met de Spartanen gemeen hebben, �
hoofdzakelijk af stammelingen van de vroegere bewoners der
landstreek, de Achaeers; zij waren landbouwers, kooplieden of
handwerkslieden, die persoonlijke vrijheid genoten, maar schat-
ting betaalden; de Heloten of lijfeigenen van den staat, welke
het land bebouwden en den Spartanen dienstbaar waren.

Eerst Lycurgus\' wetgeving gaf aan Sparta dat eigenaardig
kenmerk, waardoor het zich in de geschiedenis van alle andere
staten en volken onderscheidt. Evenals over LYCURGUS\' leven
loopen de berichten over zijn\' tijd zeer uiteen. Dit moet intus-
schen worden vastgehouden, dat zijn leeftijd in de laatste helft
der negende eeuw v. C. valt. In de dagen van Lycurgus bestond
te Sparta de grootste verwarring. Ten einde aan den verwar-
den toestand van Sparta een einde te maken, nam hij , hiertoe
opgewekt door hot Delphiseh orakel, de taak op zich, zijnen
medeburgers wetten te geven.

Het doel van Lycurgus\' geheele wetgeving, die oorspronkelijk
alleen op Sparta en zijn naasten omtrek betrekking had, was
��n: de onafhankelijkheid van den staat. Om dit te verwezen-
lijken, moesten de burgers, ieder in \'t bijzonder, het belang van
den staat boven hun eigen belang stellen; zij mochten door geen
weelde bedorven, door geen vreemde zeden besmet worden. Van-
hier een strenge levenswijze en afgeslotenheid naar buiten. On-
der Lycurgus\' wetten neemt bij sommige schrijvers der oudheid
de wet over de verdeeling van \'t land een eerste plaats in. Mo-
gen ook de getallen niet geheel vaststaan, er is geen grond ge-
noeg om te betwijfelen, dat Lycurgus al het land in een zeker
aantal gelijke stukken heeft verdeeld, die niet vervreemd, noch
gesplitst mochten worden. � De mannen aten in openbare ge-
bouwen aan gemeenschappelijke tafels, syssitia of phiditia, waar-
toe ieder zijn bijdrage moestloveren. De spijs was voedzaam,