BEKNOPTE GESCHIEDENIS

D\'. J. A. WIJNNE,

Rector van het Stedelijk Gymnasium te Groningeit.

TWEEDE, IIEHZIENE DB�K.

TE GRONINGEN, BIJ 1. B. WOLTERS, 1871.

BEKNOPTE GESCHIEDENIS

BEKNOPTE GESCHIEDENIS

D\'. J. A. WIJN NE,

Rector can hel Stedelijk Gymnasium te Groningen.

TWEEDE, HERZIENE DKUK.

TE GRONINGEN, BIJ J. B. WOLTERS. 1871.

Mar/no vsui est memoria rerum gestarum.

SALLUSTIUS.
L\'histoire des Provinces-Unies est nn sujet attrayant.

SNELPEBSDRUK VAN M. DE WAAL.

In zoover in het grooter werk over de Geschiedenis van
\'t Vaderland, sinds het voor \'t eerst in \'t licht kwam, ver-
anderingen van eenig gewicht zijn gemaakt, heeft dit be-
knopt werk er den invloed van ondervonden. Tevens heeft
ook hier de oude voor de nieuwe spelling plaats gemaakt.

geoningen, Octobcr 1870.

§ 1. Nederland in de laatste eeuwen v��r Christus\' geboorte en onder
de heerschappij der Romeinen.

$ 2. De Franken en de Saksen in Nederland en Belgi�. � Deze lan-
den worden een bestanddeel van het Frankische rijk. � De
invoering van het leenstelsel en van den Christelijken godsdienst.
� De Noormannen.

§ 3. Onderscheid tusschen den toestand van Friesland en dien van
andere streken van ons land. � De wisselingen in de opperhecr-
schappij dezer landen na het verdrag van Verdun. � Staten,
die in het Zuiden en in het Noorden verrijzen. � Aard en uit-
breidiug der grafelijke macht.

§ 4. Holland onder de graven uit het Hollandsche huis.

{ 5. Holland en Zeeland onder de graven uit het Henegonwsche en
het Beiersche huis.

$ 6. Holland en Zeeland onder de graven uit het Bourgondische huis.

§ 7. Holland en Zeeland onder de eerste graven uit het Oostenrijk-
sche huis.

% 8. Overzicht der geschiedenis van Gelderland gedurende de Middel-
eeuwen.

§ 9. Overzicht der geschiedenis van Utrecht, Overijsel, Drente, Fries-
land en Groningen gedurende de Middeleeuwen.

§ 10. De Nederlanden onder het bewind van Karel V.

§ 11. De Nederlanden onder Philips II tot de komst van Alva.

% 12. De Nederlanden onder \'t bestuur van Philips\' landvoogd Alva.

$ 13. De Nederlanden gedurende het bewind van Requ�sens en van
Don Jan van Oostenrijk. � De unie van Utrecht.

§ 14. Van de unie van Utrecht tot de vestiging der Republiek van de
Zeven Vereenigde Nederlanden.

} 15. De regecringsvorm der Republiek van de Zeven Vereenigde Ge-
westen.

} 17. De onoverwinnelijke vloot. � Maurits\' krijgsbedrijven. � De
afstand der Nederlanden door Philips II. � De eerste zeeslagen
van den tachtigjarigen oorlog.

$ 18. Het twaalfjarig bestand. � De oprichting der Oost-Indische com

pagnic.
§ 19. De oneeuigheden, die de Republiek ten tijde van het bestand

schokken.
§ 20. De hernieuwing van den oorlog na het bestand. � De oprich-

ting der West-Indische compagnie. � De aanslag op het leven

van Maurits en diens dood.
§ 21. Het stadhouderschap van 1\'rederik Hendrik.
$ 22. De vrede van Munster. � Blik op den toestand des lands.
§ 23. Het stadhouderschap van Willem II.
§ 24. De groote vergadering. � De eerste Engelsche zeeoorlog.
§ 25. De staat ouder de leiding van de Witt. � De bemoeiingen der

Republiek met den oorlog in \'t Noorden van Europa. � De tweede

Eugelsche zeeoorlog.
§ 26. De triple alliantie eu de vrede van Aken. � Het begin van den

oorlog van 1G72.
§ 27. Het vervolg van den oorlog vau 1672. � De dood der gcbroe-

ders de Witt. � De verheffing van Willem III.
§ 28. Willem III. � De negenjarige oorlog. � De Spaanschc erf-
opvolgingsoorlog.
§ 29. Blik op den toestand des lands in de laatste helft der 17de

en in \'t begin der 18de eeuw.
§ 30. Het stadhouderschap van Willem IV.
§ 31. Het regentschap van de gouvernante Anna, de voogdij van den

hertog vau Brunswijk en het stadhouderschap van Willem V tot

het begin van den oorlog tusschen Engeland en Nederland.
§ 32. De oorlog van Engeland en Nederland. � De geschillen der Re-
publiek met Jozef II. � De binncnlandsche oneenigheden en de

komst der Pruisen.
§ 33. De val der Republiek. � Blik op den toestand des lands.
§ 34. De Bataafsche Republiek en het koninkrijk Holland.
§ 35. Nederland bij het keizerrijk ingelijfd.� Het herkrijgt zijne onaf-

hankelijkheid.
§ 36. Het koninkrijk der Nederlanden tot den opstand vau Belgi�.
§ 37. De opstand van Belgi� en het koninkrijk der Nederlanden sedert

1830.
} 38. Eindblik op den toestand des lands.

Nederland in de laatste eeuwen v��r Christus\' geboorte en
onder de heerschappij der Romeinen.

Het land, welks geschiedenis de volgende bladzijden zullen
behelzen, heet Nederland. Het ligt aan den mond van den
Rijn, den IJsel, de Maas en de Schelde. Behalve dat het de
wateren dier stroomen op zijn\' bodem ontvangt, krijgt hot
nog die van tal van kleinere rivieren, welke op dien grond
ontstaan. In \'t Noorden en Westen beukt, sedert eeuwen, de
Oceaan de kusten van dit land en knabbelt er niet alleen stuk-
ken af, maar baande zich ook vaak een\' weg over grasveld on
beemde. Eveneens hadden de rivieren eertijds nog geene dijken
en stortten dikwijls met onbeteugeld geweld hare wateren over
hot land heen. Dit land zelf bestond grootendeels uit bos-
schen, heiden on moerassen.

Terecht mag zulk een land Nederland heeten. Voor een
groot deel is de bodem er zoor laag, en aanzienlijke water-
massa\'s stroomen over zijn\' grond heen in zee. Maar werden
hier of daar aanmerkelijke stukken lands weggespoeld, elders
voerden de rivieren of de zee vruchtbaar slib aan, waardoor
het mogelijk werd polders in te dijken of droog te maken.
Geen wonder, dat de gedaante van dit land thans eene geheel
andere is dan v��r eeuwen. Onder de groote waterplassen,
die voorheen in ons vaderland niet bestonden, zijn de Zui-
derzee, de Dollard en de Biesbosch de voornaamste. De oor-
sprong der Zuiderzee � waarschijnlijk zoo genoemd, omdat
zij ten zuiden van Friesland ligt, � dagteekent van het jaar
839, toen een geweldige watervloed over de twee duizend
huizen wegspoelde. Latere overstroomingen maakten de plas
steeds wijder. De Dollard (d. i. dol of onstuimig water) ont-
stond in \'1277. De derde golf, de Biesbosch, had haar ont-
staan te danken aan den St. Elizabethsvloed van den 18den

Dr. Wijnne , Bekn. Geschied, v. h. Vaderland, 2de druk. 1

November 1421. In dit water groeiden steeds eene menigte
biezen, die er het voorkomen aan gaven van een »bosch vol
biezen": vanhier de naam.

In weerwil van dit alles is het niet vrij van overdrijving,
Nederland een land te noemen, aan de golven ontwoekerd,
tenzij men niet zoozeer het oog hebbe op het droog gemaakte,
als tevens op het droog gehouden land. Door verzuim en
tweedracht ging veel grond verloren. Aan die oorzaken van
landverlies begon eerst een einde te komen, toen, na het
uitroeien der wouden, de akkerbouw vrij algemeen aanving
en men, om ook wintergraan te kunnen verbouwen, meer op
de dringende behoefte aan dijken en zeeweringen begon te
letten, hetgeen volgens sommigen niet v��r de 13de, maar,
zooals anderen willen, lang v��r de 10de eeuw plaats greep.

Er is een tijd geweest, waarin de volken \'t bearbeiden van
metalen niet kenden. Dien tijd, ouder dan de geschreven
geschiedenis, noemt men \'t steenen tijdperk. De weinige hune-
bedden, d. i. graven of bedden van reuzen, in ons land overig,
zijn uit dat tijdperk, en de getuigenissen van de oudste be-
woning door geen\' schrijver geboekt. Men meent, dat de
stammen, welke later, lang na het steenen tijdperk, maar toch
in vroege eeuwen het tegenwoordig Nederland en Belgi� be-
woonden, deze landen zullen hebben verlaten, toen een groote
overstrooming, de Cimbrische vloed, eenigen tijd v��r den in-
val der Cimbren en Teutonen in Itali�, vele verwoestingen in
het Noordwestelijk gedeelte van Europa, alzoo mede in deze
streken, teweeg bracht. Het kan zijn. Wil men echter alleen
op historische getuigenissen afgaan, dan waren de Friezen,
de Bataven, de Kaninefaten, de Tubanten, de Brukteren de
voornaamste van de vele volksstammen, die Nederland en
Belgi� het eerst hebben bewoond. Ik zeg «Nederland en Bel-
gi�", omdat de geschiedenis dier beide landen in de eerste
vijftien eeuwen onzer jaartelling zoovele punten van aanraking
heeft, dat men, sprekende over de historie van slechts ��n
dezer landen, het andere er dikwijls niet van kan afschei-
den. Daarom zij hier aangemerkt, wat vooreerst mede voor
\'t vervolg geldt, dat met do uitdrukking «Nederland" of «deze
landen" vaak zoowel Nederland als Belgi� wordt bedoeld.

Al die stammen, zoo even genoemd, behooren tot de vol-

kerengroep der Germanen. Wanneer en waarom zij naar ons
vaderland afzakten, dit zijn vragen, die niet nauwkeurig kun-
nen worden beantwoord. Waarschijnlijk waren de Friezen,
ongetwijfeld het hoofdvolk, ook de oudste bewoners. De gren-
zen, binnen welke zij zich ophielden, waren in \'t o. de Eems,
in \'t z. die arm van den Rijn, welke zich bij Katwijk in zee
uitstortte. De woonplaats der Bataven was het eiland der
Bataven, tusschen den Rijn en de Waal gelegen, d. i. een
deel van het tegenwoordig Zuid-Holland, Utrecht en Gelder-
land. Tevens werd dit eiland, vermoedelijk het westelijk ge-
deelte, door de Kaninefaten bewoond. De Tubantcn zullen
zich, naar men wil, in Twente, dat aan hen zijn\' naam
ontleent; de Brukteren, voor zoover ons vaderland betreft,
ten o. van hen en ten z. van de Friezen hebben opgehouden.
Over de zeden en gewoonten dezer volkeren in \'t bijzonder
valt natuurlijk niets anders mede te deelcn, dan wat allen
Germanen gemeen is.

Al de genoemde en andere volkeren, die met hen deze lan-
den bewoonden, geraakten in de eerste eeuw v. C. onder de
heerschappij der Romeinen. Die van Belgi� werden grooten-
dcels met geweld onderworpen, die van Nederland sloten veelal
verdragen en namen alzoo, door de omstandigheden gedwon-
gen, vrijwillig het juk op hunne schouders. Van de onder-
werping dei\' Friezen heeft de stiefzoon van keizer Augustus,
Drusus (zie Overzicht der Algcmeene Geschiedenis, Gde druk,
blz. 43), de verdienste. Maar dat de oude bewoners van Ne-
derland, als bondgenooten, aan de Romeinen ondergeschikt
waren, blijkt hieruit, dat zij manschappen aan de legers van
dit volk en zelfs aan de lijfwacht hunner keizers leverden.
Dit was dan ook de eenigste voorwaarde, waardoor de onaf-
hankelijkheid der Bataven werd beperkt, terwijl de Friezen
ossenhuiden moesten opbrengen.

Twee opstanden tegen de Romeinen zijn de eenigste merk-
waardige gebeurtenissen uit de vroegste eeuwen van Xeder-
lands geschiedenis, die bij de Romeinsche schrijvers staan op-
geteekend. De eerste is die der Friezen, in 47 n. C. door
den Romeinschen veldheer Corb�lo beteugeld. Eenigen tijd
daarna, in 69 n. C., stonden de Bataven op. De titel »broe-
ders en vrienden van het Romeinsche volk", hun door do

machtige bondgonooten geschonken, beschutte hen niet tegen
onderdrukking. Niet alleen jongelingen, maar ook ouden van
dagen werden voor den krijgsdienst opgeschreven, om hen te
noodzaken, zich los te koopen en op die wijze de hebzucht
der Romeinschc bevelhebbers of landvoogden te voldoen. Aan
\'t hoofd der Bataven, die het juk afwierpen, stelde zich
iemand, wiens eigenlijke naam is verloren gegaan en die in
de taal der Romeinen Claudius Civ�lis heet. Met hen
verbonden zich de Friezen, de Kaninefaten en andere stammen.

Zoolang de strijd tusschen Vitellius en Vespasianus, die
beide naar de Romeinsche keizerskroon dongen, niet was be-
slist, behaalde Claudius Civ�lis meer dan ��ne zege. Maar
toen in 70 n. C. Vespasianus\' veldheer Cerealis kwam op-
dagen, moest hij het verbond met Rome hernieuwen. Naar
\'t schijnt, was de toestand der opgestane volkeren, na den
strijd, even dragelijk, als hij voorheen jaren lang was ge-
weest.

Men kan niet ontkennen, dat het verblijf der Romeinsche
legers hier te lande sporen achtergelaten, of, met andere
woorden, dat de onderwerping\' aan Rome gunstige gevolgen
voor de bevolking dezer streken heeft gehad. Gedurende dien
tijd werden hier en daar wegen aangelegd, ook een enkele
dijk; elders vaarten gegraven. Zoo liet Drusus, om een\' wa-
terweg naar de Noordzee te openen en de Bataven tegen
overstroomingen van den Rijn te vrijwaren, de naar hem ge-
noemde gracht graven , waardoor do Rijn nabij Doesburg met
den IJsel werd vereenigd. Grootendcels uit legerplaatsen,
door de Romeinen opgericht, verrezen allengs steden, als Nij-
megen, Utrecht, Leiden en andere. Welken invloed echter
de Romeinen op de beschaving der landzaten zelven hebben
uitgeoefend, is moeielijk te zeggen. Het best laat hij zich
voorzeker nog afleiden uit de taal, d. i. uit de Nederlandsche
woorden, aan het Latijn ontleend, b. v. schrijven, letter, enz.

De Franken en de Saksen in Nederland en Belgi�. � Deze

landen worden een bestanddeel van het Frankische rijk.

� De invoering van het leenstelsel en van den Chris-

telijken godsdienst. �� De Noormannen.

Het spreekt vanzelf, dat ons vaderland, als bestanddeel van
het Romeinsche rijk of als woonplaats van stammen, die bond-
genooten van de Romeinen heetten, sedert de 3de eeuw n. C.
mede ten doel stond aan de menigvuldige aanvallen, door de
Germanen op dit rijk gedaan. Van de groote vereenigingen,
door de stammen der Germanen onder gemeenschappelijke
namen aangegaan, zijn er twee, die tot deze landen in nauwe
betrekking komen te staan. Het zijn die der Franken en der
Saksen. Sinds het einde der 3de eeuw deden de Franken, n. 1.
de Sali�rs, bij herhaling invallen in de Nederlanden, bleven
er sedert de regeering van Julianus den afvallige, d. i. sinds
361 n. C., gevestigd en breidden zich vervolgens meer en
meer naar het Zuiden, eerst tot in Noordelijk Belgi�, latei-
tot de rivier de Somme uit. Na den dood van Clovis in 511
behoorden Nederland en Belgi� ten deele tot die streek, welke
men Austrasi� noemde.

Doch de Franken waren het niet alleen, die ons land be-
woonden. Sedert de 5de of 6de eeuw is de landstreek bij
den IJsel het gebied niet langer van do Sali�rs, maar van de
Saksen, een volk, dat zich over een groot deel van Noord-
westelijk Uuitschland uitstrekte en aan wier verbond de Tu-
banten en welke andere stammen Overijsel en Drente mogen
hebben bewoond zich aansloten. Het noordelijk gedeelte van
ons land werd in deze eeuwen, die men het Frankische tijd-
vak kan heeten, steeds bewoond door de Friezen. Hunne
grenzen waren niet altijd dezelfde, maar het is zeker, dat er
tijden zijn geweest, waarin die van de Noordzee en de Wezer
tot de Schelde of de Sincfal, d. i. het Zwin (bij Sluis, in
Vlaanderen), reikten. Tusschen de Friezen en de Saksen aan
de c�ne zijde en de Franken aan de andere ontstond van de
6de eeuw af een strijd, die eerst in de dagen van Karel den
groote een einde nam.

Gedurende dat veelvuldig kampen verdwijnt de naam dei-
Bataven en die der Kaninefaten voor goed. Sedert de 5de
eeuw komen zij niet meer voor. Zoowel deze volkeren, als
andere, die tot dusver afzonderlijke namen hadden gedragen,
sloten zich bij de Franken aan of smolten niet hen tezamen:
hun naam ging in den algemeenen naam «Franken" op.

De onderwerping der Friezen aan Karel den groote dag-
teekont van \'t jaar 785, die der Saksen van 804. Van dien
tijd af maken dus die beide volkeren, bij gevolg ook Neder-
land en Belgi�, een bestanddeel uit van het Frankische rijk,
dat tot 843 bleef bestaan. Gelijk elders, voerden de Franken
in deze streken het leenstelsel en liet Christendom in. Het
doopen of de bekeering der Friezen was, behalve van den
Frankischen geloofsprediker W u 1 fr a n, grootendeels het werk
van de Christenzendelingen, uit Engeland overgekomen, van
Willebrord en Winfriod, sinds zijn\' overgang tot het
kloosterleven, alzoo reeds in zijne jongelingsjaren, doorgaans
Bonifacius (d. i. die zijne taak goed volbrengt) geheeten.
Willebrord werd de eerste bisschop onder de Friezen. Wul-
fran is de man, die door zijn\' onberaden ijver den koning der
Friezen, Radboud, in 719 noopte, ofte Medemblik, ofte
Iloogwoude (ten n. o. van Alkmaar) zijn\' voet weder uit het
water terug te trekken, waarin hij dien reeds had gezet, ten
einde door den doop in de gemeente der Christenen te worden
opgenomen. Bonifacius vond den 5den Juni 755 met drie-
en-vijftig zijner leerlingen bij Dokkuni den dood des marte-
laars.

De verdeeling dezer landen of volken in den tijd van de
heerschappij der Franken is drieledig: 1° de kerkrechtelijke,
uitgaande van den paus en allengs ingevoerd sedert het begin
der 8ste eeuw; 2° de staatsrechtelijke, uitgaande van den keizer
en in de 8ste eeuw tot stand gekomen; 3° do burgerlijke en
geographische, van vroegere tijden dagtcekenende en uit den
boezem des volks voortgesproten. Ten aanzien van de eerste
verdeeling stond het Noorden tot de Schelde en de Waal onder
het bisdom Utrecht, het Oosten en het Zuiden onder Saksi-
sche en Frankische bisdommen. Staatsrechtelijk werd het land
verdeeld in hertogdommen, deze weder in graafschappen, de
graafschappen o. a. in sohoutambten. De burgerlijke verdee-

ling was in volken of landen, elk land in gouwen, elke gouw
in marken. Veelal stemde deze verdeeling geheel overeen met
de staatsrechtelijke, zoodat eene gouw gelijk stond met een
graafschap, eene mark met een schoutambt. Z�� gingen de
aloude marken, d. i. stukken grond, die voorheen \'t gemeen-
schappelijk eigendom waren der markgenooten, welke waar-
schijnlijk van de eerste verovering of inbezitneming dagtee-
kenden, in deze nieuwe indeeling op.

Hier volgen een paar dier gouwen , zoowel uit het land der
Friezen en Saksen, als uit dat der Franken. In het tegen-
woordige Groningen: Hunsingo: in het tegenwoordige Fries-
land : Oostergo , met de hoofdplaats Dokkum; in het tegenwoor-
dige Holland: West-Friesland, met de hoofdplaats Medemblik ;
in het tegenwoordige Overijsel: Twente, met de hoofdplaats
Goor; in het tegenwoordige Gelderland: de Veluwe, de Be-
tuwe, enz.

Vraagt men naar de vruchten van de heerschappij der
Franken in deze landen, hierop kan in zooverre een antwoord
worden gegeven, dat men zich over \'t geheel een tamelijk
goed denkbeeld van den algemeenen toestand vermag te vor-
men. Het land werd, onder \'t oppergezag der koningen,
bestuurd door hertogen en graven. Oorspronkelijk beduidt het
woord hertog aanvoerder van een leger. Maar dikwijls werd
ook hij zoo genoemd, die over de krijgsbenden eener zekere
landstreek het bevel voerde, weshalve die titel dan aan de
landstreek werd gehecht. Zoo waren er hier to lande drie
hertogen: een van Friesland, een van Saksen en een van
Frankenland. Onder de hertogen stonden de graven, d.i.
rechters. In den beginne werd die titel zoowel aan ambte-
naren van lagen als van hoogen rang gegeven, zoodat b.v.
een opzichter over wouden, dijken, wegen, enz. vaak graaf
werd genoemd. Latei^- werden die koninklijke of keizerlijke
ambtenaren gewoonlijk zoo gehceten, die als rechters, maar
ook als burgerlijke bestuurders en aanvoerders van \'t leger
den vorst vervingen. De bank van schepenen, waarvan de
graaf voorzitter was, had rechtspraak over het geheele graaf-
sehap. Onder de graven vond men schouten, die aan \'t hoofd
stonden van de schoutambten. De bevolking was niet langer
in den toestand van wilde horden, maar in dien eener gere-

gelde maatschappij met vaste wetten. Zij was gesplitst in de
volgende standen: vrijen, liten (lieden of hoorigen) en slaven
of lijfeigenen. Dewijl de liten op de hoeven der vrijen woon-
den, noemde men ze hofhoorigen. Noch hun toestand, noch
die der lijfeigenen was zoo onaangenaam, als die der slaven
in de oudheid of die der negers in de volkplantingen der Euro-
peanen van den nieuweren tijd. Ten bewijze dat handel en
nijverheid geene geheel vreemde dingen waren, strekt, dat
Dorestad, (Wijk bij) Duurstede, b.v. eene aanzienlijke koopstad
was. De groote wegen werden naar belmoren onderhouden en
met wering van knevelarij , tegen voldoening van bepaalde tol-
len, voor elk opengesteld.

Reeds gedurende de regeering van Karel den grooto en
vroeger werden deze landen door de Noormannen besprongen;
maar vooral geschiedde dit onder \'t bewind van Lodewijk den
vrome en na hem. Deze woeste horden, de stroomen opva-
rende, legden de steden, die zij op haren weg ontmoetten,
zware schattingen van honderden of duizenden ponden goud
of zilver op, of kenmerkten in het binnenland, zoover zij
doordrongen, haren weg door roof en doodslag. Lodewijk de
vrome verschafte de Noormannen eene zeer gewenschte aan-
leiding om hunne rooftochten voort te zetten. Tot hem kwa-
men n.1. drie dier Noordsche vorsten, Heriold, Ito ruk en
Hcmming, die uit Denemarken waren verjaagd en met behulp
van Lodewijk hun gebied zochten te herwinnen. Lodewijk,
die steeds voor \'t Christendom ijverde, hoopte door \'t vcrlee-
nen van den gevraagden bijstand deze vorsten en misschien
een aantal hunner onderdanen tot het aannemen van dien
godsdienst te bewegen. Hierin slaagde hij naar wonsch. De
Deensche vorsten lieten zich in 820 doopen; maar het mocht
den koning der Franken niet gelukken, hen in \'t bewind te
herstellen. Vol blijdschap over hunne bekeering, gaf Lodewijk
hun daarom leenen in de Nederlanden: aan Heriold Dorestad
of Duurstede en omstreken; aan Roruk Kennemerland (een
deel van Noord-Holland nabij Alkmaar) en aan Hemming Zcc-
land. Dit bracht vele rampen over de Nederlandsche gewesten,
want behalve dat de van buiten komende Noormannen hier
van nu af hunne heerschzucht ruimen teugel vierden, onder-
drukten de in deze landen gevestigde Noormannen de landzaten

van tijd tot tijd zeer. En niet v��r 885 eindigde hunne heer-
schappij in deze streken.

Inmiddels had het Frankische rijk in 843, bij het verdrag
van Verdun, opgehouden te bestaan. Hierbij verkreeg Lotha-
rius I o. a. het oostelijk gedeelte van Frankrijk en aangren-
zende landen, gelegen, in \'t z., tusschen de Rh�ne en de
Alpen; in \'t n., zoowel ten n. van den Rijn als tusschen deze
rivier en de Maas, gelijk mede tusschen de Maas en de Schelde
tot de monden dezer rivieren. Lodewijk de Duitscher bekwam
o. a. het land ten n. van de Alpen en ten o. van den Rijn.
Karel den kale eindelijk werd o. a. het gebied ten westen van
de Schelde, de Maas, de Sa�ne en de Rh�ne toegewezen.
Hieruit volgt, dat Lotharius I bijna geheel Belgi� en Neder-
land, Karel de kale Vlaanderen , Artois en een deel van Zeeland
verwierf. Later, in 870 en 879, kwam het aandeel van Lotha-
rius I aan Duitschland.

Onderscheid tusschen den toestand van Friesland en dien

van andere streken van ons land. � De wisselingen

in de opperheerschappij dezer landen na het

verdray van Verdun. � Staten, die in het

Zuiden en in het Noordeti verrijzen.

� Aard en uitbreiding der

Toen de Friezen zich in 785 aan Karel den groote onder-
wierpen , werd hun land, zooals vanzelf spreekt, geacht een
bestanddeel van het rijk der Franken te zijn. Doch het leen-
stelsel werd bij hen niet ingevoerd; zij behielden hunne per-
soonlijke vrijheid, eigendom en rechten, hoewel zij door
koninklijke ambtenaren werden bestuurd. Alzoo verschilde hun
toestand van dien der bewoners van de andere gedeelten dezer
landen , als van Brabant, Zoeland , Gelderland , Utrecht, Zuid-
Holland en van eene streek van Noord-Holland, n. 1. Kenne-
merland. Hier werd de Frankische stam, vroeger of later,
de overheerschende, de Friesche de onderliggende, \'t Gevolg
was, dat de Friesche inwoners der laatstgenoemde landen,

althans grootendeels, ophielden vrijen te zijn, en, als hoorigen
of lijfeigenen, tot allerlei dienstbetooning aan de overheerschers
werden verplicht. Niet alleen als volk werden zij dus ver-
nietigd; maar zij verloren ook een groot deel hunner menschen-
rechten. Bij de veelvuldige verdrukking van allerlei heeren,
waaraan zij ten doel hadden gestaan, had daarenboven menig
vrije het als een geluk beschouwd, zich als lijfeigene te mo-
gen verkoopen, op die wijze, met opoffering van de vrijheid,
althans rust en veiligheid verwervende. Nergens intusschen
was het getal lijfeigenen zoo groot als in de landen van den
bisschop van Utrecht.

Na het jaar 843 kwamen de Nederlanden en Belgi� (steeds
met uitzondering van Vlaanderen en van een gedeelte van
Zeeland), om niet van het tijdperk van overgang te spreken,
gelijk op blz. 9 werd opgemerkt, weldra tot Duitschland in
die betrekking te staan, waarin zij tot dusver hadden gestaan
tot het rijk der Franken. Van dien tijd af maakten zij, n.1.
voor zoover zij bij liet verdrag van Verdun tot het aandeel
van Lotharius I hadden behoord, een bestanddeel uit van het
hertogdom Lotharingen, en sedert 954, toen dit hertogdom in
Opper- en Neder-Lothai ingen werd verdeeld, van het laatste.

In de 9dc en 10de eeuw werden de meeste Nederlanden
erfelijke leenen, dewijl dat, wat oorspronkelijk eene gunst des
keizers was, allengs, in weerwil van dezen, als een recht
werd beschouwd. Het volk en de kleinere leenmannen, die
zich natuurlijk meer aan de plaatselijke overheid dan aan den
veeltijds afwezigen keizer hielden, namen met deze verande-
ring licht genoegen. Meer dan eens ontstonden er evenwel
groote moeielijkneden uit de vraag, of het eene of andere
gewest alleen een mannelijk of zivaardlecn, of wel tegelijk
een vrouivclijk of njnlleleoi was. Sedert de 11de eeuw kwa-
men allengs meerdere gouwen aan ��n graaf. Dit ontsproot
hieruit, dat sommige gravengeslachten uitstierven of werden
verdreven en de overige zich dan met hunne nalatenschap
verrijkten. Hierdoor kwam het, dat in de 12de eeuw bijna
het geheele land tusschen den graaf van Gelder, dien van
Holland en den bisschop van Utrecht was verdeeld.

De verandering, die langzamerhand in het Zuiden in den
staat van zaken plaats greep, was hoofdzakelijk deze, dat iu

plaats van het hertogdom Neder-Lotharingen, voor en na.
verschillende zelfstandige staten ontstonden. De grootste dier
staten was Brabant, dat ook den titel «hertogdom" behield.
Verder vond men er het markgraafschaj», veelal graafschap
genoemd, Namen, en het graafschap Henegouwen. Ten o.
van deze drie staten lag het bisdom Luik. Tusschen de Maas
en den Rijn lag het graafschap, sedert de 11de eeuw hertog-
dom, Limburg. Maastricht was voor een gedeelte eene be-
zitting van den bisschop van Luik, voor een ander deel eene
op zichzelve staande rijksstad, die later door Karel V van
het Duitsche rijk afgescheiden en aan Brabant toegevoegd
werd. Ten z. van Limburg stiet men op het graafschap,
sedert 1354 hertogdom, Luxemburg.

Antwerpen met zijne omstreken was reeds in de 10de eeuw
een markgraafschap van het heilige Roomsche of Duitsche rijk
en werd door den hertog van Brabant bestuurd. Mechclcn
was eene heerlijkheid, die in 1357 aan Vlaanderen kwam.
Gelijk Artois in zijn geheel, zoo was Vlaanderen grootendeels
een deel van Frankrijk, Kroon-Vlaandcren geheeten. Het
andere gedeelte, het Noordelijke, was een leen van Duitschland
en werd Rijks- Vlaanderen genoemd. O. a. bevatte het Zeeland
bewester Schelde, d. i. het land ten n. van de Hont. In 1007
gaf keizer Hendrik II Rijks-Vlaanderen aan Boudewijn IV,
graaf van Vlaanderen, in leen, die op zijne beurt het Zeeuwsche
land wederom in achterleen gaf aan graaf Dirk in van Holland.

De staten, die in \'t Noorden verrezen en waarvan straks ter
loops werd gewaagd, waren Holland, Utrecht, Gelderland.
Zooals men gewoonlijk aanneemt, ontstond het graafschap
Holland, waarbij dat gedeelte van Zeeland behoort, dat ten n.
van de Oosterschelde ligt, in 922, doordien Karel de eenvou-
dige (Overzicht, blz. 70, 78) aan hem, dien men veelal Dirk I
noemt, Egniond en omliggend land, ongeveer van Hillegom
tot Alkmaar, schonk. Maar wil men op een begin van \'t graaf-
schap Holland wijzen, dat op een vasten grondslag steunt, dan
moet men gaan tot het jaar 1018, tot dien Dirk, die door-
gaans Miirtc MWI heet. Tusschen de Merwede en de oude
Maas lag te dier tijde een moerassig bosch, dat de bisschop
van Utrecht en die van Luik gemeenschappelijk bezaten. Deze
wildernis werd in het begin der 11de eeuw door graaf Dirk

eigenmachtig in bezit genomen. Hij stichtte er eene sterkte
ter bewaking van de talrijke rivieren, welke die streek be-
sproeien, en hief er op eigen gezag tol van de voorbijvarende
schepen. Te vergeefs trachtte keizer Hendrik II dit te beletten.
De sterkte, door Dirk gesticht, gaf het aanzijn aan de stad
Dordrecht. Naar \'t schijnt, had de genoemde streek, wegens
haren rijkdom aan bosschen, den naam Holland gekregen,
die, na de verovering, allengs op de meer naar \'t noorden ge-
legen streken overging. Vanhier, dat de graven, die voorheen
«graven in Friesland" heetten, zich sinds dezen tijd «graven
van Holland" begonnen te noemen. Sedert 1323 werd de graaf
van Holland, gelijk beneden zal worden aangetoond, tevens
graaf van Zeeland, een land, dat zijn\' naam wellicht hieraan
ontleent, dat het deels uit zee, deels uit land bestaat (zee
en land).

Gelderland bestond oudtijds uit de graafschappen Gelre of
Gelder en Zutfen. De eerste, welke den titel «graaf van
Gelder en Zutfen" voert, is HenttriMs in 1138. «Graaf van
Gelder" heette hij naar zijne hoofdstad Gelre (ten n. o. van
Venlo). In 1339 verhief keizer Lodewijk Mteinoua\' MM of
«ten zwarte, zoo genoemd naar de kleur van zijn hoofd-
haar, tot hertog van Gelderland.

Zooals boven is vermeld, pleegt er sedert C95, toen Wille-
brord zijn\' zetel te Utrecht vestigde, van een bisdom Utrecht
te worden gewaagd. Dikw^rerf komt het ook onder den naam
het Slicht of Stift, gelijkbeteekend met «gesticht", voor. Hoe
ver het gebied des bisschops in geestelijke of kerkelijke zaken
reikte, is reeds (zie blz. 0) gezegd. Oorspronkelijk was de
kerkelijke macht de eenigste, die de bisschoppen hadden. Doch
sedert de keizers en andere machtige mannen, van tijd tot
tijd, allerlei bezittingen aan den bisschoppelijken stoel schonken,
kwam hierbij allengs ook wereldlijk gezag. Als wereldlijke
vorsten waren zij, gelijk de overige Nederlandsche vorsten in
de Middeleeuwen, leenmannen van het Duitsche rijk. Sedert
1122 werd de bisschop door de kanoniken van de vijf kapittel-
kerken gekuzen. De vergadering van al die kanoniken tezamen
droeg den naam kapittel van Utrecht. Behalve over Utrecht
strekte zich de wereldlijke macht van de bisschoppen ook uit
over Ovcrijscl, daarom Ovcrsticht geheeten, alsmede van Gro-

ningen en Drenthe. Wat Overijsel betreft, dit hebben zij
trapsgewijze gekregen. Weleer waren hier, zoo als elders,
onderscheidene graafschappen, alle aan het Duitsche rijk leen-
roerig. Naarmate deze, bij het uitsterven der mannelijke lijn
en anderszins, aan het rijk vervielen, gaven de keizers ze aan
den bisschoppelijken stoel in leen.

Nog is niet gesproken van Friesland en van eenige in de
Middeleeuwen op zichzelven staande kleine gedeelten van ons
vaderland. Het eerstgenoemde land, tevens West-Friesland,
een groot deel van de latere provincie Groningen en Oost-Fries-
land bevattende, werd sedert Karel den groote door graven,
beheerscht. Wat die andere deelen des lands aangaat, hiertoe
behoorde o. a. de heerlijkheid Westerwolde, sinds het einde
der vorige eeuw bij de provincie Groningen ingelijfd.

Na op de bestanddeelen der Nederlanden in de Middel-
eeuwen te hebben gelet, vestig ik de aandacht op den aard
der grafelijke macht in Holland, er aan herinnerende, dat wat
hier wordt aangevoerd, tevens in \'t algemeen voor Gelderland,
Utrecht, enz. geldt. Oorspronkelijk waren de graven (zie blz.
7) ambtenaren, d. i. dienaren, die in naam van den koning
der Franken of den keizer van Duitschland de vierschaar
spanden, de boeten invorderden en den heirban aanvoerden.
Zij bezaten op dezen grond doorgaans vele landen, bosschen,
enz. in vollen eigendom. De bediening, hun opgedragen, kon
worden herroepen, weshalve niet de graven naar de streek,
waarover zij waren gesteld, werden genoemd, maar de graaf-
schappen den naam droegen van hen, die ze bestuurden. Se-
dert de leenwet van keizer Koenraad II (Overzicht, blz. 79)
in 1037 werden de graafschappen alom, dus ook hier te lande,
erfelijk. Nu bleven do graven niet lang meer dienaren. Aan-
gesteld door een\' heer, die verre was, poogden zij weldra zich
van hem zoo goed als onafhankelijk te maken, diens plaats
geheel in te nemen, in \'t kort landsheeren te worden en als
zoodanig te handelen. Het hun geleend gezag zochten zij tot
een eigen te maken. Hiertoe behoefden zij den steun hun-
ner onderdanen en moeten zich dien hebben weten te ver-
schaffen. Eens landsheer geworden, gaf ook de graaf van de
aanzienlijke goederen, die hij bezat of aan zich had getrokken,
er vele in leen aan de vrijen of eigenerfden, hier woonachtig,

natuurlijk onder voorwaarde, dat zij hem, den leenheer, ge-
trouw zouden wezen en bijstaan tegen wien ook.

In naam van den graaf of landsheer spande in Holland do
baljuw of schout, zijn ambtenaar, de vierschaar (d. i. de vier
gerechtsbanken), of, met andere woorden, riep de schepenen,
als bijzitters, bijeen. De schepenen wezen het vonnis, en de
baljuw of schout sprak het uit. De baljuw, de plaatsvervan-
ger van den graaf in elke gouw, stond hier aan \'t hoofd van
\'t burgerlijk bestuur, was voorzitter in de gerechten, voerde
de ingezetenen in oorlog aan en oefende het toezicht over wa-
teren, wegen en dijken.

Vooral was het Floris V, die inbreuk maakte op de oude
instellingen en de grafelijke macht uitbreidde. Om niet af-
hankelijk te zijn van den bijstand der edelen in geval van
oorlog, stichtte hij steden en begunstigde ze met keuren en
allerlei voorrechten. Voor den grafelijken domeingrond, waarop
zij werden gebouwd, betaalden die steden eene jaarlijksche
som, als tot afkoop van de diensten, waartoe de bewoners
van dien grond zouden gehouden geweest zijn. De gemeenten,
aldus ontstaan, werden als vazallen of leenmannen aangemerkt.
Alzoo de burgerijen, als krijgsmacht, aan de troepen der leen-
rnannen kunnende tegenstellen en hunne inkomsten met behulp
van de jaarlijksche schattingen, hun door de steden op te
brengen, vermeerderende, verzwakten de graven do heeren,
zichzelven tevens versterkende. Deze gevolgen werden in nog
ruimer mate zichtbaar, toen de graven, met de edelen, even-
eens de steden opriepen, om ook haar over \'s lands belangen te
raadplegen of haar om beden te vragen. Op die wijze veran-
derden de graven allengs de geheele inrichting van den staat.

De burgers dier steden wierpen hoe langer hoe meer een
aanmerkelijk gewicht in de schaal. Op grond van den ouden
rechtsregel, dat geen vrij man kan worden gedwongen, zonder
eigen toestemming, iets van zijn eigendom aftestaan, konden
ook zij hunne bewilliging onthouden aan de vorstelijke beden,
d. i. aanzoeken om geldelijke hulp, en wel in dier voege, dat
elke stad voor zich kon weigeren. En vermits in deze landen,
gelijk elders, do geestelijkheid en de edelen van rechtswege
bevrijd waren van alle lasten, uitgezonderd van den krijgs-
dienst, en zich zoo lang mogelijk in \'t bezit van dit recht

handhaafden, waren de graven meer en meer verplicht, zich,
ten einde de noodige gelden te erlangen, tot de stedelingen
te wenden. Deze gesteldheid van zaken verklaart ook het
aanwezig zijn van die tallooze privilegi�n hier te lande, als
zoovele bolwerken, om te groote overmacht van den graaf te
stuiten.

De inhoud dier stukken liep natuurlijk uiteen. Maar geen
stad of gewest was er bijna, of zij kon zich beroemen op
eene keur, waardoor de ingezeten verzekerd was, niet buiten
de grenzen van stad of gewest gedagvaard of voor een vreem-
den rechter gedaagd te worden (jus de non evocando). Der-
gelijke privilegi�n bezwoer de graaf, aleer hij het bewind aan-
vaardde. Eerst dan logden de onderdanen den eed van trouw
en gehoorzaamheid af.

Wat het binnenlandsch bewind betreft, bleef Friesland tot
den tijd van Karel V op een geheel bijzonderen voet bestaan.
De keizer beleende met dit land hetzij den bisschop van Utrecht,
hetzij den graaf van Holland of een anderen vorst. Alzoo
meende zoowel de graaf van Holland als de bisschop van Utrecht
een verkregen recht te hebbon op de heerschappij over i de
Friezen, die zelven evenmin gezind waren den eenen als den
anderen te gehoorzamen. De herhaalde uitgifte van Friesland
in leen toont aan, dat er, gedurende de Middeleeuwen, in dit
land geen gezag bestond, gelijk aan dat van den bisschop van
Utrecht, den graaf van Holland of den hertog van Gelderland.
De graven of regenten, die er waren, moeten geacht worden
ambtenaren van lageren rang te zijn geweest en met minder
macht bekleed, dan die was, welke de zoo even genoemde
landsheeren, elk binnen zijne perken, uitoefenden.

Holland onder de graven uit het Hollandsch huis.

Hetgeen op de laatstvoorgaande bladzijden omtrent het karak-
ter en de hoedanigheid van de macht der landsheeren staat
opgeteekend, ziet, uit den aard der zaak, niet op ��n tijdstip
in \'t bijzonder. Het is veeleer eene doorloopende beschouwing

van de ontwikkeling dier macht in den loop der tijden, welke
steeds behoort te worden getoetst aan de geschiedenis der
staten zelven, waartoe ik thans overga, \'t Eerste graaflijk
stamhuis, dat in Holland regeerde en oorspronkelijk in de
streken van de oude abdij van Egmond was gevestigd, was
dat van Holland, naar de gewone meening, 922�1299 (zie
echter blz. 11 en 12). Hier volgt de reeks der graven, uit dat
huis gesproten. Zoo men met 922 begint, zijn er zestien:
Dirk I, Dirk II, Arnoud, Dirk III, Dirk IV, FlorisI, Dirk V,
Kloris II, Dirk VI, Floris III, Dirk VII, Willem I, FlorisIV,
Willem II, Floris V, Jan I. De plaats, waar de huldiging
der graven plaats had, was Dordrecht. De eerste graven waren
vaak in oorlog met de West-Friezen, met wier land zij , hoewel
tegen den zin der inwoners, beweerden door den keizer te
zijn beleend. In 1256 viel Willem MI op een\' veldtocht
tegen hen bij II oog woud e (ten n.o. van Alkmaar), waar
hij , met zijn paard door het ijs gezakt en te vergeefs een groot
losgeld biedende, door de vijanden werd afgemaakt. Eerst
Floris V, zijn zoon, onderwierp hen in 1282 en 1287,
en tevens de Waterlanders en Drechterlandcrs, zoo als hij
vroeger de Kennemerlanders had bedwongen.

Eveneens hadden de graven dikwijls geschillen met de bis-
schoppen van Utrecht, eensdeels wegens Friesland, anderdeels
over de grensscheiding. Zoo werd Utrecht ongeveer in 1145
door tiirk WM, uit wrok over het verlies van Friesland
(zie bl. 15), belegerd. Toen echter bisschop Herbert, aan
het hoofd zijDer geestelijkheid, in plechtgewaad, met een boek
in de hand uit de gewijde vest kwam, om den banvloek over
den graaf uit te spreken, ontgleed het krijgszwaard aan diens
bevende handen en brak hij in aller ijl het beleg op. Dat
sommige graven zich zelfs aan openlijken oorlog met den keizer
durfden wagen, blijkt o. a. uit het voorbeeld van Dirk III
(zie blz. 12). En dan was Holland nog, ter zake van Zeeland
(zie blz. 11), in langdurigen kamp met de Vlamingen gewik-
keld. Van Hollands graven namen M^lori» MEI en Willem I
persoonlijk deel aan de kruistochten, de eerste aan den derden,
waarin hij wakker streed, maar in 1190 te Antiochi� aan eene
ziekte overleed. Zijn tweede zoon Willem vocht, na den dood
zgns vaders, mede voor Acre. Nadat hij vervolgens zijn\' broe-

der Dirk VII als graaf was opgevolgd, ondernam hij aan
\'t hoofd van een leger Hollanders en Friezen gezamenlijk met
de andere vorsten een\' tocht tegen Damiate (in \'t n. van
Egypte nabij een\' der monden van den Nijl), om vandaar
Syri� en Palaestina aan te tasten. Na een langdurig beleg
werd Damiate in 1219 ingenomen, maar in 1221 ook reeds
weder ontruimd. Ter herdenking der gebeurtenis hangen er,
sedert het midden der 16de eeuw, in den toren van de groote
of St. Bavo\'s kerk te Haarlem koperen klokjes, die zoowel
eiken avond geregeld als hij brand en andere gelegenheden
worden geluid. Zij heeten Damiaatjes, niet omdat zij van
Damiate afkomstig zijn, maar omdat zij bestemd zijn, de hcr-
innering aan den tocht levendig te houden.

Slechts eenmaal werd, gedurende de regeering van het eerste
stamhuis, als punt van geschil, de vraag opgeworpen, of Hol-
land een zwaard- dan wel een spilleleen was. Het geschiedde
in 1203, bij den dood van Dirk VII. Hij liet ��ne dochter
na, Ada geheeten. Graaf Dirk had gewenscht, dat zijn broe-
der, weldra graaf Willem I, als regent het bewind voor haar
voerde. Maai^- Dirks gemalin, Adelheide, haatte Willem en,
hoewel zij zich niet kon ontveinzen, dat Holland, destijds al-
thans, als een mannelijk leen werd aangemerkt, poogde zij
het graafschap voor hare dochter te behouden. Mede met het
oog daarop huwde zij Ada uit aan L o de wijk, graaf van
Loon (ten n. van Luik). Dit huwelijk werd voltrokken, terwijl
hot lichaam van Ada\'s vader nog boven aarde stond, zoodat
het gebruikelijk rouwmisbaar voor do blijde bruiloft moest
wijken. Deze handelwijze van Adelheid maakte de verontwaar-
diging van vele edelen gaande, die nu party kozen voor \\Vil-
lem. Z�� ontbrandde er een oorlog, waarin de fortuin Lodewijk
eerst eene korte poos toelachte, om hem weldra ontrouw te
worden. Reeds in 1204 werd hij uit Holland verdreven en
kwam er nimmer terug.

Allengs was het aanzien van het Hollandsche gravenhuis zeer
gerezen. Nog hooger steeg dit, toen Willem II, de stichter
van s\' Gravenhagc, in 1247 tot Roomsch koning werd benoemd,
cene waardigheid, die hem intusschen veel strijd kostte en
geene werkelijke macht schonk. Juist toen zijne gelukszon
i» Duitschland begon te rijzen en zijne uitzichten te verhelde-
Dr. YVijnne, Sein. Geschied, v. h. Vaderland, 2de druk. 2

ren, viel hij, omtrent dertig jaren oud, in den kamp tegen
de West-Friezen (zie blz. 10). Hij, benevens Willem I en Floris
V zijn het inzonderheid, aan wie de steden en vlekken hunne
opkomst hadden te danken. Gelijk elders, oefenden de kruis-
tochten ook in ons land hun\' invloed uit en brachten eene
geheele omkeering in de maatschappij te weeg. Ook in Ne-
derland begon men van lieverlede de gevolgen te gevoelen van
het onderling verkeer der nati�n, dat toen opkwam. Dat men
onder de banier des kruises voor een heiliger beginsel streed,
dan men tot dusver had gekend, leidde tot veredeling van den
woesten krijgsmansgeest en temperde de ruwheid van zeden.
Ook hier werd de kring van menscholijke kennis en ervaring
uitgebreid en verwekte do handel, die reeds tot eenigen bloei
kwam, een hooger gevoel van zelfstandigheid. Nu de kennis-
making met het Oosten en met het 133\'zantijnsche hof de be-
hoefte aan meer gemak en weelde, aan pracht en vertooning
had opgewekt, vermenigvuldigden zich, met de vermeerdering
van allerlei behoeften, eveneens de takken van nijverheid en
nam de handel eene hoogere vlucht. Al wie, getroffen door
het gezicht van Itali�\'s steden, fier op eigen bestuur, naar
huis terugkeerde, haakte naai\' \'t zelfde geluk en deed ook bij
anderen de begeerte daarnaar ontbranden. De edelen, die,
om de kosten der uitrusting te bestrijden, vele hunner eigen-
dommen moesten vervreemden of hunne lijfeigenen de vrijheid
schenken, verloren van hunnen invloed en luister. Het volk
werd uit de diepe vernedering\' der lijfeigenschap opgeheven en
de grond gelegd tot het ontstaan van den derden stand, d. i.
dien der poorters of burgers, en tot dien der boeren. De
kruistochten bevorderden krachtig het gebruik der moedertaal
on riepen rechten en vrijheden in \'t leven. Zij verbonden de
drie standen nauwer en ontwikkelden ze meer en meer door
\'t wijzigen hunner zeden en gewoonten.

Op den grondslag nu, door de kruistochten gelegd, begon
voet voor voet het gebouw der burgerlijke vrijheid te verrijzen.
Zooals boven werd opgemerkt, zijn de meeste steden haren
oorsprong of bloei aan het straks genoemde drietal graven
verschuldigd. In de keuren, aan de steden uitgereikt, wercl
haar vrijdom van tol geschonken; voor toezicht op wegen en
vaarten gezorgd; eene zekere boete op misdrijven bepaald; het

recht gegeven om hare overheidspersonen of schepenen te ver-
kiezen ; vastgesteld, welk getal van manschappen, b. v. 25 tot
30, de stad in geval van oorlog moest leveren en hoe groot
de som, jaarlijks te voldoen, zou zijn, b. v. van 20 tot 60 gl.
(zie blz. 14). Doch Floris ging nog verder. Hij raadpleegde
niet alleen de edelen, maar ook van tijd tot tijd sommige
steden over \'s lands belangen.

Z�� verrees, in tegenstelling met andere landen, op Hol-
lands bodem op vreedzame wijze tal van steden. Als regel
gold het, dat elk lijfeigene of hoorige, die binnen eene stad
zijne toevlucht nam, vrij werd, zoo hij na jaar en dag door
zijn\' heer niet was opge�ischt. Groot was de verandering, die
reeds hierdoor de toestand van den lijfeigene of hoorige on-
derging. Van dit oogenblik af betaalde hij geen scliot (van
schieten, in den zin van bijdragen, geven) en lot (eigenlijk:
stuk grond, vandaar : de schatting er voor) d.i. hoofdgeld, meer,
want dit geschiedde alleen door de nietvrijen. Hij mocht, naar
welgevallen, een huwelijk aangaan, over zijne goederen beschik-
ken, in ��n woord, hij kreeg persoonlijke rechten. Als burger
deelde hij verder in de voorrechten, waarmede de steden lang-
zamerhand werden begiftigd. Geene andere verplichtingen ston-
den hiertegen over, dan dat hij (zje boven) eens in \'t jaar
met zijne medeburgers eene vaste som moest opbrengen , binnen
de stad blijven wonen en zich, wanneer deze eenig gevaar
dreigde, gewapend naar de woonplaats begeven. De band, op
die wijze bij de opkomst der steden gelegd, werd later nog
nauwer toegehaald, sinds de burgers allerlei bijzondere verbin-
tenissen onder elkander aangingen. Hiertoe behooren hoofd-
zakelijk de gilden, d. i. vereenigingen van lieden, die hetzelfde
bedrijf of handwerk uitoefenen, met verbod aan anderen om
dit te doen.

Is het vreemd, dat Floris door zijne tegenstanders der kcer-
len God, d. i. de afgod der stedelingen en boeren, werd ge-
noemd? Niet alleen door rechtstreeksche begunstiging, ook
door het fnuiken van den adel bevorderde hij hunne belangen.
Op verzoek van een paar steden en edelen uit het Sticht deed
bij den heeren Gijsbrecht van Amstel en Herman van
Woerden, zijnen leenmannen, den oorlog aan. Die oorlog
liep ten nadcele der beide heeren af. Gijsbrecht deed in 1285

afstand van een deel der goederen, die hij van den bisschop
in leen had, o. a. van Muiden, welke op Floris overgingen,
die hierdoor vazal van Utrecht werd. Dezelfde bepaling werd
op de heerlijkheid Woerden toegepast. Verder deden beiden
afstand van hunne allodi�\'n, waar ook gelegen, ten behoeve
van Kloris, die ze hun als leencn teruggaf.

Meer dan genoeg had Floris gedaan, om den wrok der edelen
op zich te laden. Als om de maat vol te maken, voegde hij
er nog bij, dat hij veertig hoorigen, die zich op de eene of
andere wijze jegens hem verdienstelijk moeten hebben gemaakt,
van alle slaafsche diensten ontsloeg en hen vrij verklaarde.
Welk een vergrijp in \'t oog der edelen! Terwijl zij vol verbit-
tering aan de bevrediging hunner wraakzucht dachten, kregen
zij onverwachts een\' bondgenoot in Eduard I, koning van
Engeland. Hij verplaatste bij een verdrag, in 1295 met Guy
van Dampierre, graaf van Vlaanderen , gesloten, den stapel
der Engelscho wol van Dordrecht, waar hij sedert eenige jaren
was, naar Brugge en Mechelen. Hierom sloot Floris zich in
den oorlog, die in 129;) tusschen Engeland en Frankrijk los-
barstte (Overzicht, blz. 90), sedert 129G bij Philips IV of
den schoon e, koning van Frankrijk, aan. Deze verbintenis
deed Floris den dood. Eduard vond bereidvaardige dienaren
in een groot aantal edelen, die hij overreedde Floris gevangen
te nemen en naar Engeland te voeren. Zij, die hun\' arm in-
zonderheid leenden tot de uitvoering van Eduards plannen,
waren Jan van Kuik (de omstreken van Grave, ten z. van
Gelderland), Gijsbrecht van Amstel, Herman van Woerden,
Gcrard van Velzen. Wat aller verbittering had verwekt,
was, dat Floris, daar partij kiezende, waar eigen voordeel en
overeenstemming van gevoelens hem riepen, lieden, op welke
zij laag neerzagen, uit het stof had verheven. Velen hadden
bovendien hunne bijzondere grieven.

Weldra ondervond Floris, wat de vijandschap der edelen ver-
mocht. Op den dag, waarop hij als middcllaar eene verzoening
had teweeg gebracht van de heeren van Amstel en Woerden
met de verwanten van den heer van Zuilen, een\' leenman van
het Sticht, vielen de samengezworenen, in de nabijheid van
Utrecht, op Floris aan, namen hem gevangen en voerdon hem
naar Muiden, om hem vandaar naar Engeland in te schepen.

Intusschen kwamen do Kcnnomers, de Waterlanders, de West-
Friezen en de Gooilanders op de been, legerden zich voor
Muiden en eischten, dat men hun den graaf overleverde. In
plaats van aan deze vordering gehoor te geven, zetteden de
edelen Floris te paard en trachtten hem, langs een\' omweg
vliedende, naar Brabant of Vlaanderen te vervoeren. Maar ter
nauwernood hadden zij een eind weegs afgelegd, of zij stieten
op eene schaar Gooilanders, die denzelfden eiscli als kort tevo-
ren deden. Vreezende voor de overmacht te moeten bukken,
pleegden thans de edelen, Floris om hals brengende, de mis-
daad, die zij niet van plan waren geweest te bedrijven. Der
keerlen God viel als het offer hunner wraak in 1290. Let
men op de gevolgen, dan voorzeker zijn \'s graven handelingen
zeer te prijzen; maar van het standpunt van \'t recht beschouwd ,
zijn zij van willekeur niet vrij te pleiten. Eenige van de
moordenaars vielen in handen van de West-Friezen en Kenne-
mers en werden door hen gedood; anderen werden door den
scherprechter ter dood gebracht; nog anderen, met name de
beeren van Amstel, Woerden en Velzen, ontvluchtten het
zwaard der gerechtigheid.

In 1297 volgde Floris\' zoon Jfan hem op. Wolfert van
Borselen, heer van Veere, werd aan het hoofd der regeering
geplaatst, maar in 1299, bij een\' oploop van \'t volk, te Delft
van \'t leven beroofd. Door dit onheil van een\' leidsman ver-
stoken, wierp Jan zich in de armen van zijn\' neef, Jan van
A ven nes (ten z. van Bergen, destijds in Henegouwen, thans
in Frankrijk), graaf van Henegouwen, wien hij het bewind
voor vier jaren opdroeg. Doch reeds in \'t eerste jaar van dit
regentschap, nog in 1299, stierf Jan I.

Holland en Zeeland onder de graven uil het llenegouwsch
en het Beicrsch huis.

Jan van Avennes, nu �Man MM, alzoo in \'t bezit van drie
graafschappen zijnde, liet zich, even als zijne opvolgers, in
��n of meer dier graafschappen vervangen door plaatsbeklee-

ders, stad- of stedehouders genoemd. Gedurende Jans bewind
barstte de zware oorlog uit tusschen Frankrijk en Vlaanderen,
waarin de graaf van Holland en Henegouwen als bondgenoot
van Philips den schoone optrad. Dit, gevoegd bij de inge-
wikkelde betrekking, die steeds tusschen Vlaanderen en Hol-
land bestond, noopte de Vlamingen, gehoor gevende aan den
aandrang der Zeeuwsche edelen, ��n jaar na den slag bij
Kortrijk (Overzicht, blz. 90), in Zeeland en Holland te val-
len. Zelfs drongen zij tot Haarlem door; maar hier werden
zij in 1304 gestuit bij het Manpad, dat zijn\' naam ontleent
aan het vluchten van zoovele mannen, n. 1. Vlamingen. De
eer dezer zege komt toe aan de dapperheid en tegenwoordig-
heid van geest zoowel van Witte van Haamstede (op
Schouwen), een onechten zoon van Floris V, als van Willem
van Oostervant (een voormalig graafschap in Henegouwen),
Jans zoon. En binnen c�ne week werd geheel Holland, gc-
�jk weldra ook Zeeland, van de overweldigers bevrijd. De
graaf zelf was inmiddels in Henegouwen gebleven, waar hij
nog in \'t zelfde jaar overleed.

Zijn opvolger was Willem MM��, dei/nette (1304�1337).
Naar het schijnt, is hij het, die de beden in Holland en
Zeeland invoerde, d. i. de bijdragen, die de graaf van tijd
tot tijd vroeg, wanneer de gewone inkomsten niet toereikende
waren. Verder riep hij voor \'t eerst de schepenen der steden
van Holland en Zeeland op, om met de edelen over een punt,
rakende de opbrengsten, te beraadslagen. Bij eene dusdanige
gelegenheid kwam eens de genegenheid, welke die onderdanen
voor hem koesterden, op treffende wijze aan het licht. Toen
Willem van Holland en Zeeland 1000 gl. vroeg, drong men
hem, 10,000 gl. aan te nemen. Dit weigerde hij, zeggende,
dat hij ook de 1000 gl. niet wilde, overtuigd, dat hij, bij
dergelijke lieden, indien het mocht worden vcreischt, steeds
genoeg geld zou vinden. Die gezindheid verklaart op vol-
doende wijze, hoe Willem zijn\' bijnaam verwierf. Deze bij-
naam , die op de degelijkheid en voortreffelijkheid van zijn
bewind over \'t geheel ziet, werd hem, die het recht steeds
onkreukbaar handhaafde, voorzeker naar verdienste toegekend.
Van de gebeurtenissen, onder zijne regeering voorgevallen, is
zondei¹ twijfel de gewichtigste het verdrag, dat hij in 1323

met den graaf van Vlaanderen, Lodewijk I van Nevers (ten
z. o. van Orl�ans), sloot. Hierbij zag Lodewijk van de leen-
hulde wegens Zeeland bewester Schelde (zie blz. 14) af. Keizer
Lodewijk van Beieren bekrachtigde als leenheer dit verdrag.
Van nu aan was de graaf van Holland tevens graaf van
Zeeland. Vergrootte Willeni door het eindigen van een\' strijd,
die eeuwen lang vijandelijkheden had teweeg gebracht, het
aanzien en de macht van Holland, ook de luister van zijn
huis steeg, toen zijne dochter Margareta met keizer Lodewijk
in \'t huwelijk trad.

Aan Willems zoon, Willem IV (1337�1345), gelukte
het, zoo als aan sommige zijner voorgangers, vasten voet in
Friesland te krijgen en er eenig gezag uit te oefenen. Toch
brak er een opstand tegen hem uit. Met eene sterke vloot
daarheen getogen, landde de graaf in de nabijheid van Stavo-
ren, waar hij door de Friezen werd verslagen en zelf om-
kwam.

De gesneuvelde vorst liet geene kinderen na. Dus zocht
elk, die tot hem in eenige betrekking stond, naar aanspra-
ken op de graafschappen, gegrond of ongegrond. De keizer,
Lodewijk van Beieren, legde de hand op alles, want Hene-
gouwcn moest, als spilleleen, aan Willems oudste zustor,
Margareta, komen, terwijl Holland en Zeeland, als zwaard-
leen, aan het rijk vervielen. In Holland en Zeeland liepen de
gevoelens zeer uiteen. De meerderheid van den adel had er
niet tegen, dat de keizerin haren broeder opvolgde. Daaren-
tegen verlangden de steden een\' man, een wakkeren vorst.
Zooals elders in Europa, lag ook hier te veel brandstof op-
gestapeld voor een\' strijd tusschen de beide vijandige elemen-
ten, reeds onder Floris V ontkiemd (zie blz. 20), dan dat
hij niet zou uitbarsten bij de eerste gelegenheid, welke de
verdeeldheid weder in \'t leven riep. Intusschen haastte keizer
Lodewijk zich, in 1346 zijne gemalin plechtig met Holland,
Zeeland en Friesland te beleenen. Onverwijld vertrok zij naar
hare graafschappen. Weldra had zij onder do edelen een aan-
tal raadslieden, die haar vertrouwen bezaten. Dit verbitterde
anderen, die niet tot de uitverkorenen behoorden. Gesteund
door vele steden, lieten zij de machtspreuk hooren, dat Hol-
land zich nimmer door eene vrouw, als wettige vorstin, zou

laten regeeren. Do keizerin besloot voor den storm te wijken.
Naar Beieren teruggekeerd, noodigde zij de staten uit, een\'
van Lodewijks zonen als stedehouder te kiezen. De keus viel
o]) Lodewijks tweeden zoon Willem. Hij voerde den titel
verbeider. Maar ook hij vond geen genoegzamen steun en was
weldra met schulden overladen. Daarom leende hij het oor
aan zijne tegenstanders, die zicli lieten verluiden, dat, zoodra
hij in den waren zin des woords graaf was, de zaken anders
zouden gaan.

Dit alles hoorde de keizerin, en het wekte in hoogc mate
hare bezorgdheid op. Terzelfder tijd stierf haar gemaal, en
de keizerskroon viel aan Karel IV, den vijand van het I?eier-
sche huis (Overzicht, blz. 89), ten deel. Nu was goede raad
duur. In hare verlegenheid gaf Margareta gehoor aan den
wenk van eenige welmeenende lieden, die haar uit Holland
schreven, dat haar niets anders overbleef, dan het graafschap
voor goed aan Willem af te staan. In 1349 teekende zij dus
eeue verklaring, waarbij zij Willem als graaf van Holland en
Zeeland en als heer van Friesland erkende, onder voorwaarde
dat hij haar jaarlijks ongeveer 34,000 gl. en eene zekere som
op eens betaalde. Maar Willem keerde de beloofde sommen
niet uit. Zoo nam in 1350 de strijd tusschen de Iloekschen
en de Kabeljauwschen een\' aanvang. Margareta herriep hare
gift en begaf zich naar Henegouwen.

llochsclicn en Kabeljauwschen waren de namen der partijen.
Het is licht te begrijpen, dat een volk, in welks bedrijf do
visch eene groote rol spoelt, die kooplieden Kabeljauwschen
noemde, welke, als de van roof levende visschen, vaak rijk
werden ten koste der geringere volksklasse. En waren zij
gelijk aan kabeljauwen, dan konden de edelen, die de hand
aan het zwaard sloegen, als wilden zij de tegenstanders, gelijk
den visch met den haak of hoek, er mede doorboren, zeer
goed Iloekschen worden goheeten. Een roodc hoed was het
kenteeken der Iloekschen, een grauwe die der Kabeljauwschen.
Verreweg het mecrendeel van Hollands steden was Willems
zaak, die der Kabeljauwschen, toegedaan, slechts die niet,
welke den adel behoorden. In Zeeland daarentegen telde Mar-
gareta, naast vele edelen, ook een aantal steden onder hare
aanhangers. Do boeren stonden grootendeels de Iloekschen

bij. Intusschen behoort men niet voorbij te zien, dat er, hoe
scherp men ook de grenslijn tusschen do beide partijen trachte
te trekken, geen stad of streek was, waar slechts �f Hoek-
sclien �f Kabeljauwschen de bevolking uitmaakten.

De oorlog der Hoekschen en der Kabeljauwschen kenmerkte
zich hierdoor, dat toen, voor \'t eerst hier te lande, buskruit
door de troepen werd gebruikt. Na vele mislukte pogingen
werd eindelijk, in 1354, het geschil op afdoende wijze uit den
weg geruimd. Margareta stond Willem de graafschappen Hol-
land, Zeeland en Friesland af en behield alleen Henegouwen.
Wederom beloofde Willem, dus Willem V geworden, haar
een jaargeld te zullen betalen. Twee jaren daarna overleed
de keizerin te Quesnoi (in Henegouwen). Kort hierop bracht
men ook haren zoon derwaarts, want sedert \'1357 vertoonden
zich bij hem sporen van krankzinnigheid.

Ue partijen waren in \'t leven geroepen, en al was de twist
die ze, meer dan eenig ander voorval, had doen ontstaan, nog
bij het leven der hoofdpersonen bijgelegd, tusschen deze par-
tijen zelven werd de strijd, met langer of korter tusschenpoo-
zen, ongeveer anderhalve eeuw voortgezet. Inmiddels werd Wil-
lems jongere broeder A.Vbrecht door toedoen der Hoekschen
regent of ruwaard. Eerst in 1389, na den dood van Willem V,
werd hij graaf (1389-1404). Met zijn\' zoon, Willem van Oos-
tervant (zie blz. 22), stelde hij zich aan het hoofd van een talrijk
leger, dat een\' krijgstocht naar Friesland ondernam. Keer op
keer werden de Friezen geslagen, maar gevolgen leverden de
behaalde overwinningen niet op. Tallooze sommen verslond do
oorlog, en niet anders won de graaf, dan dat hij vasten voet
in Stavoren had. In vele opzichten herinnerde het bewind van
Albrecht aan dat van Willem den goede. Ook hij was een
vorst, die aan Europa\'s hoven in hoog aanzien stond. Zijne
dochter Margareta huwde hij uit aan Jan zonder vrees,
een\' zoon van Philips den stoute, hertog van Bourgondi�, zijn\'
zoon Willem aan Philips\' dochter Margareta. Deze huwelijken
hadden dit gevolg, dat het Beiersch huis in nauwe betrekking
kwam te staan tot het Bourgondische. Albrechts jongste zoon
Jan werd bisschop van Luik. Een der merkwaardigste feiten
zijner regeering, wat de binnenlandsche aangelegenheden betreft,
is, dat te dier tijde in de meeste steden van Holland, naast

schout en schepenen, als overheid, burgemeesters optraden
met een\' raad, waarvan de leden uit de burgers werden ge-
kozen. Albrecht overleed in 1404.

Willem VW, tot dusver Willem van Oostervant genoemd
(1404�1417), had een\' afkeer van de Kabeljauwschen. Hij
hield zich aan de gewoonte, door zijn\' vader ingevoerd, huur-
troepen ter bezetting zijner sterkten op de been te houden
en dankte ze nimmer weer af. De graven uit het Beiersche
huis zagen zeer goed in, dat deze bezoldigde krijgslieden bruik-
baarder werktuigen tot het volbrengen van hun\' wil waren,
dan de leentroepen, weshalve zij deze hoe langer hoe meer te
huis lieten. In 1417 stierf Willem VI, slechts ��ne dochter
nalatende, Jakoba van Beieren, geboren in 1401. Het zelfde
jaar, waarin Jakoba haar vader ontviel, had haar reeds haren
eersten gemaal, Jan van Tourainc (het graafschap, waarvan
Tours de hoofdstad is), den tweeden zoon van Karel VI, koning
van Frankrijk, en na den dood zijns broeders dauphin, ontrukt.

Voor zoover de opvolging betreft, had Willem dezen maat-
regel genomen. ��n jaar v��r zijn\' dood had hij de edelen
en de steden van Holland en Zeeland bijeengeroepen en uitge-
noodigd hem bij eede te beloven, zijne dochter Jakoba als
wettige opvolgster te zullen erkennen. Velen, maar slechts
Hoekschgezinden, waren verschenen en hadden aan het verzoek
voldaan. Toen nu Willem was overleden, scheen het eerst,
dat zich niemand tegenover Jakoba zoude stellen. Sedert lang
toch werd op de bepalingen ten aanzien van de opvolging in
de Iconen van het Duitsche rijk niet meer gelet en handelde
men, zooals de omstandigheden het medebrachten. Jakoba
legde de belofte af, steeds in gemeenschappelijk overleg te zullen
regeeren met hare moeder, Margarcta van Bourgondi�, en
met haren oom, Jan van Beieren, die sinds het dempen
van een hevig oproer te Luik ook wel »Jan zonder genade\',
werd genoemd. Maar nog was het jaar 1417 niet ten einde,
of er ontstonden geschillen tusschen Jan en Jakoba.

Z�� herleefde de burgeroorlog: de partijen stonden immers
toch tegenover elkander, en de Kabeljauwschen hadden slechts
op een hoofd uit het grafelijk huis gewacht. In 1418 voltrok
Jakoba haar tweede huwelijk met Jan IV, hertog van Bra-
bant en Limburg, markg-aaf van Antwerpen, den stichter

van de hoogcschool te Leuven. De oorlog zelf leverde voor
Jakoba niets dan teleurstelling en verlies op. Door de om-
standigheden gedwongen, stemde zij in een verdrag toe, dat
Philips de goede, hertog van Bourgondi�, een zoon van Jan
zonder vrees en neef van de strijdende vorstin, in 1419 als
middelaar tot stand bracht. Van dit oogenblik af gold alleen
het gezag van Jakoba\'s oom in Holland en Zeeland. Zijzelve
vertoefde met haren gemaal in Brabant, en hoe ook de Kabel-
jauwsche partij, door Jan van Beieren begunstigd, hier en
daar de Hoekschcn onderdrukte, zij was, bij de onverschillig-
heid en onbekwaamheid van Jan van Brabant, niet in staat,
zich er tegen te verzetten. Welhaast leverde Jakoba\'s echtge-
noot een nieuw bewijs van die onverschilligheid omtrent hare
belangen. In 1420 verpandde hij, tegen eene groote som geld,
Holland en Zeeland aan Jan van Beieren. Niet alleen Jakoba,
ook de onderdanen zelven van den hertog, d. i. de staten van
Brabant, koesterden de grootste minachting voor Jan, dien zij
hierom van het bewind ontzetteden, het regentschap aan zijn\'
broeder opdragende. Nu kon Jakoba den smaad niet langer
dulden, een zoodanigen man tot gemaal te hebben. Zij stak
naar Engeland over, met den koning van welk land, Hendrik
V, zij reeds vroeger onderhandelingen over een nieuw huwelijk
had aangeknoopt, en trouwde in 1422 ten derden male met
Humphrey, hertog van Glocester, Hendriks broeder.
Drie jaren daarna, in 1425, overleed Jan van Beieren.

Jan van Beieren liet zijne rechten op de drie graafschappen
bij testament na aan zijn\' neef Philips den goede van Bour-
g�ndi�. Maar Holland en Zeeland verklaarden Jan van Brabant
getrouw te blijven; Henegouwen huldigde den hertog van
Glocester en Jakoba. Op nieuw begon alzoo de oorlog tusschen
Jan van Brabant en Philips aan de ��ne en Jakoba aan de
andere zijde. Jakoba\'s troepen gelukte het in 1425, Schoon-
hoven te vermeesteren. Aan alle manschappen der bezetting
werd het leven gelaten, slechts niet aan ��n man, A11 ai rt
of A1 b e r t B e i 1 i n k , vroeger schout te Gouda, die mede had
gestreden ter verdediging van het slot der stad. Op bijzonderen
last der gravin werd hij � dit is althans het waarschijnlijkste
der uiteenloopcnde gevoelens over het lot van dezen man �
levend begraven. Inmiddels verliet Humphrey, uit hoofde van

geschillen in Engeland, waarin hij was betrokken, deze landen.
Terzelfder tijd benoemde Jan van Brabant zijn\' neef tot ruwaard
van Holland en Zeeland. Slechts in Schoonhoven, Gouda en
Oudewater werd Jakoba als gravin erkend. Gedurende het
vervolg van den strijd, die steeds slepend bleef, overleed Jan
van Brabant in 1427, terwijl een geestelijk gerechtshof te
Rome in 1428 de echtverbintenis met Glocester voor onwettig
verklaarde. Z�� ook van dozen man verlaten, dien de in
Engeland heerschende verdeeldheid tot dusver had verhinderd
hier krachtdadig op te treden en die nu zonder tegenzin in
de uitspraak der kerk berustte, werd Jakoba meer en meer
in \'t nauw gebracht. Daar haar gezag tot de drie genoemde
steden beperkt was, zag zij geen anderen uitweg dan het
sluiten van een verdrag, dat in 1428 te Bel ft tot stand kwam.
De hoofdpunten waren: Jakoba wordt erkend als gravin van
Holland, Zeeland, Friesland en Henegouwen, Philips van Bour-
gondi� als ruwaard en erfgenaam dezer gewesten; in die hoe-
danigheid zal Philips het bewind voeren, totdat Jakoba een
nieuw huwelijk aangaat; Jakoba zal niet hertrouwen dan met
toestemming van hare moeder, van Philips en van de drie
stenden der landen, tenzij zij wil geacht worden, hare onder-
danen van den eed van gehoorzaamheid te hebben ontslagen;
Jakoba zal een gedeelte trekken van de inkomsten der graaf-
schappen.

Philips benoemde tot stadhouder van Holland, Zeeland en
Friesland Frank van B o r s e 1 e n, die door de diensten,
met groote kieschheid aan Jakoba bewezen, weldra zoozeer
hare genegenheid verwierf, dat zij met hem in den echt trad.
Frank van Borselen verloor nu het stadhouderschap, doch
werd door Philips tot graaf van Oostervant verheven. Deze
daad van Jakoba, als strijdende met het verdrag van Delft,
had in 1433 het verlies der grafelijke waardigheid ten gevolge.
Daarentegen verkreeg zij van Philips vele heerlijkheden, waar-
van zij de inkomsten bleef trekken tot haren dood in 1436.

§0.
Holland en Zeeland onder de graven uit het Bourgondisch huis.

Jan zonder vrees werd in 1419 op de Yonnebrug gedood
(Overzicht, blz. 91). Zijn zoon Philips de goede, (1433�
14G7) volgde hem onmiddellijk in Bourgondi�, Vlaanderen,
Mechelen, Franche-comt�, Artois en Salins op. In 1421
kocht hij het graafschap Namen van graaf Jan III, die zich
het vruchtgebruik gedurende zijn leven voorbehield en na
wiens dood, in 1429, Philips het land in bezit nam. In
1430 erfde hij van een\' neef Brabant, Limburg en Antwer-
pen. In 1433 stond Jakoba hem Henegouwen, Holland,
Zeeland en Friesland af. Eindelijk kocht hij nog het hertog-
dom Luxemburg en nam het in 1451 in bezit.

Philips de goede is de eerste hertog uit het huis van Bour-
gondi�, die onder de Nederlandsche vorsten eene plaats be-
kleeclt. Langzamerhand was de omvang van het grafelijk gezag
in de staten, die het tegenwoordige Nederland en Belgi� uit-
maken, grooter geworden. Allengs waren vele beletselen tegen
de uitbreiding van dat gezag uit den weg geruimd. Niet
langer was de grond van Holland en Zeeland, om van deze
maar alleen te spreken, met tal van kasteelen overdekt,
waarin evenveel edelen met hunne in \'t staal gedoste man-
schappen lagen, steeds ten aanval tegen den graaf gerust.
De macht des adels was voor die van den landsheer geen strui-
kelblok meer. Een ander was er voor in de plaats gekomen.
Als een loopend vuur was het streven der ingezetenen om zich
tot gemeenten te vereenigen van den eenen tot den anderen
staat overgegaan. Door de behoefte aan geld gedrongen, had-
den de vorsten geene perken gesteld aan de begeerte der ste-
den naar privilegi�n, maar ze met ruime hand gegeven aan
wie ze verlangde. Doch van lieverlede begonnen die vorsten ,
de gevolgen hunner milddadigheid inziende, te trachten ze op
allerlei wijze te voorkomen. Zij schrikten voor den vorm van
gemeenebest, die aan de gemeenten eigen was. Zij vingen
aan de overeenstemming te duchten, die meer en meer ont-
stond tusschen de burgers en de door hen gekozen overheids-
personen. Hiertegen richtte zich dus hun streven. Niet langer
riep nu de graaf, zooals weleer, het gansche lichaam der

gemeene poorters bij klokkeslag op, maar alleen een zeker
aantal der meest gegoeden van hen, (naar het woord vroed =
wijs) doorgaans de vroedschap en rijkheid gehceten, om, na
hen te hebben gehoord, zijn besluit te nemen. Alzoo werden
zij, die werden geroepen, telken male als de vertegenwoor-
digers der poorters in \'t algemeen aangemerkt.

Bij de graven uit het Henegouwsche en het Beiersche huis
was evenwel het beperkt gezag nog eene oorzaak van beperkte
heorschzucht. Anders werd dit sedert het optreden van het
Bourgondische huis, dat, zoovele staten onder zijne macht
vereenigende, ze zooveel mogelijk tot ��n lichaam wenschte
te doen samensmelten. Dit huis toonde in al zijn daden,
welk zijn doelwit was : eenheid, overwicht der grafelijke macht
over den adel en over de steden beide. En toen later het
Oostenrijksche huis v oor het Bourgondische in de plaats kwam ,
hield ook dit vast aan een stelsel, dat den vorst het regeeren
zoo gemakkelijk maakte, en, hoewel het ook ten nutte der
ingezetenen verstrekte, toch geheel in \'t belang van den lands-
heer was uitgedacht. De Hoeksche en Kabeljauwsche verdeeld-
hedon werkten het doel des graven in de hand.

Ter bevordering nu van het groote doel, zoo even aange-
duid, deed Philips de goede verschillende stappen. Hij is de
oprichter van dien vasten raad, die het hof van Holland
wordt genoemd en in 1428 tot stand kwam. Hij had zitting
te \'s Gravcnhage en zat in hooger beroep terecht over alle
vonnissen, in burgerlijke zaken door andere rechtbanken gewe-
zen. Het spreekt vanzelf, dat hierdoor aan do oude vier-
scharen veel van hare kracht werd ontnomen. De leden van
\'t hof werden door den graaf aangesteld en waren dus alleen
van hem afhankelijk. Een andere stap was deze. Aan vele
steden van Holland vergunde Philips, op de wijze, boven
omschreven, vaste vroedschappen of stedelijke raden op te
richten , die zichzelven mochten aanvullen. Intusschen hoede
men zich, deze vroedschappen voor de »regeering" der steden
te houden. Zij waren niets anders dan de vertegenwoordi-
gers van \'t lichaam der burgerij. De regeering berustte bij
schout, schepenen en burgemeesters, \'s graven ambtenaren.

Er is nog meer. In 1455 stelde Philips een hoog gerechts-
hof in, dat hij den naam geheime of groote raad gaf, waarop

alle inwoners zijner gewesten zich, bij rechtsgeschillen, in
app�l konden beroepen. De geheime raad hield zijn zittin-
gen in de plaats, waar de vorst vertoefde, en kreeg later
een vasten zetel.

Philips de goede is ook de eerste graaf, die een paar malen
een vergadering der Ahjemeene Staten bijeenriep. Reeds is
in dit werk gewag gemaakt van het raadplegen der edelen,
of der steden, of der edelen en steden tezamengenomcn door
de graven. Dergelijke bijeenkomsten, die voor ieder gewest
in \'t bijzonder werden gehouden, noemde men sedert Albrechts
tijd dagvaarten, later staten, vermits de edelen en de steden,
waaruit zij bestonden, de staten, d. i. standen des lands,
vertegenwoordigden. Voor \'t eerst komt die naam, wat Hol-
land betreft, in 1428 voor. Het getal der steden, die door-
gaans opkwamen, was zes, n. 1. Dordrecht, Haarlem, Delft,
Leiden, Amsterdam en Gouda. Voorzitter dier staten was
aldaar hij, die het ambt van \'s lands advocaat bekleedde. In
Zeeland bestond het lichaam der staten uit drie leden, n.1.
uit den abt van Middelburg, de edelen en vijf steden. In
plaats nu van, gelijk tot dusver, de staten van elke pro-
vincie in \'t bijzonder, riep Philips ecnige keeren die van alle
gewesten gezamenlijk ter vergadering op, hierdoor den grond
leggende tot het latere lichaam dei^- Staten-Generaal. Zeer
bekend is b. v. de vergadering der Algemeene Staten, die
den 25 April 1465 te Brussel plaats had.

De jaren van Philips\' regeering zijn een van de merkwaar-
digste tijdperken der geschiedenis, zoowel wat zijne eigene
daden betreft, als ten opzichte van de wereldgeschiedenis in
\'t algemeen. Tot die daden des vorsten behoort nog de in-
stelling in 1429 van de orde van het gulden vlies. Het doel
dier instelling was, de edelen, wier ridderlijke dapperheid hij
hoog waardeerde, ter bescherming van de kerk, nader onder
elkander en aan zijn\' persoon te verbinden. Hijzelf was er
het hoofd van. Geen der leden kon voor eene andere recht-
bank, dan voor die der orde, worden gedaagd. Het zinnebeeld
der orde was het »lam Gods," dat de ridders aan eene keten
om den hals droegen.

Merkwaardig is de tijd van Philips\' regeering. Immers in
die jaren valt de verovering van Constantinopcl door de Tur-

ken, de invoering der vuurwapens bij de legers, waardoor
aan liet overwicht dei^- edelen weder een gevoelige schok werd
toegebracht, en de uitvinding der boekdrukkunst. De eer
dezer uitvinding, welke omstreeks 1423 plaats greep, komt
aan Lourens Janszoon Coster van Haarlem, die van menige
verbetering, in deze kunst aangebracht, aan Johan Guttcn-
berg toe. De Nederlandsche gewesten dreven veel handel;
hunne zeevaart was belangrijk. Vlaanderen en Drabant waren
beroemd door hunne lakcnfabrieken. De zetel van den handel
in hout, vee, paarden en koren met de Oostzee en het Noor-
den van Europa was in Holland. Vele steden waren leden
van het hanzcverbond. Een andere en rijke tak van bestaan
was de haringvisscherij, die evenwel haar toppunt nog niet
had bereikt. Willem Beukelszoon van Biervliet (in Staats*
Vlaanderen), overleden in 1397, had het kaken en zouten
van dien visch, die eertijds alleen versch werd gegeten, uit-
gevonden. De schepen, waarmede men ter haringvangst voer,
heetten en heeten nog buizen. Aan \'s volks tevredenheid over
dien bloei is Philips\' bijnaam toe te schrijven. Het volk
noemde den vorst »den goede," die hun, in plaats van de
lange regeeringloosheid en den burgeroorlog, wederom de wei-
daden van den vrede, de veiligheid en het recht deed kennen.
Op die wijze betoonde het zijne dankbaarheid aan Philips,
die zijn eigen belang met dat zijner staten vereenzelvigende,
de goede dagen van Willem III deed terugkeeren. Intusschen
valt het niet te ontkennen, dat die bijnaam hem geenszins
wegens overgrootc goedheid van aard toekomt, daar menige
harde daad tegen hem getuigt.

Philips liet, bij zijn\' dood in 14G7, eene welvoorzieno
schatkist aan zijn\' zoon Mtarel den stoute (14G7�1477)
na. Deze graaf nam, met het oog op het stelsel van zijn
huis, twee gewichtige maatregelen. Vooreerst vestigde hij in
1474 den grooten raad te Mechelcn (zooals hij van nu af door-
gaans heet). Verder richtte hij in 1471, op het voorbeeld van
Karel VII, koning van Frankrijk (Overzicht, blz. 91), een
staand leger ruiterij op. Tot de vermeerdering der erflanden
van zijn huis legde hij den grond door in 1471 een verdrag
te sluiten met Arnoud van Egmond, hertog van Gelder-
land. Pij dit verdrag verpandde Arnoud hem zijn hertogdom

voor een som van 300,000 gl., hem tevens tot erfgenaam
benoemende. Maar de Gelderschen wilden Karel niet tot her-
tog hebben. Z�� brak er een ooi-log uit, die meer dan
eene halve eeuw duurde. Gedurende zijne gansene regeering
was er ��n hoofddenkbeeld, dat Karel beheerschte: de hoed,
dien hij als hertog droeg, moest met eene koningskroon wor-
den verwisseld; de landen, die tusschen de Middellandsche
Zee en de Noordzee, tusschen Frankrijk en Duitsehland la-
gen , moesten onder zijn\' schepter worden vereenigd. Toen
zijn plan om in overleg met keizer Frederik III dit doel te
bereiken was mislukt, doordien de keizer in 1473 de stad
Trier, waar men ter beraadslaging was bijeengekomen, snel
weder verliet, besloot hij met geweld op te treden. Maar hij
sneuvelde in 1477 bij Nancy (aan de Moezel, ten z. van
Metz) in een\' slag tegen,.. I��n�, hertog van Lotharingen.

Zonder ��n zijner ontwerpen verwezenlijkt te zien , scheidde
Karel uit het leven, al zijne landen in een ongelukkigen
toestand aan zijne dochter Maria (1477�1482) nalatende.
Lodewijk XI verklaarde al wat leen was der Fransche kroon
voor vervallen: Bourgondi� werd vermeesterd, Artois en Pi-
cardi�, zelfs Franche-Comt�, besprongen, Vlaanderen bedreigd.
In de Nederlanden zelven wilde men v��r alles waarborgen voor
\'t behoud der nationaliteit tegen Fransche overheersching,
v��r alles herstel der geschonden privilegi�n. Het gevolg was
het groot-privilegie, dat Holland en Zeeland bedongen, aleer
zij zich tot eenige opolfering ten behoeve van Maria verplicht-
ten. In dit stuk stond de gravin een deel harer macht aan de
staten af. Soortgelijke handvesten, als het groot-privilegie,
werden ook aan andere gewesten, inzonderheid aan Ylaande-
ren, toegestaan. Terstond trad Maximiliaan, een zoon van
Frederik III, die nog in 1477 Maria\'s echtgenoot werd, tegen
Lodewijk XI in het strijdperk. Doch eerst in 1493 gaf
Frankryk Franche-Comt� en Artois, op eenige steden na,
terug. Zich gedurende den strijd tegen Frankrijk van den
bijstand zijner onderdanen willende verzekeren, sloot Maxi*
miliaan zich nauwer bij de Kabeljauwschen aan. In 1482
overleed Maria, en Maximiliaan aanvaardde de voogdij voor
zijn minderjarigen zoon Philips II of den schoone.

Holland en Zeeland onder de eerste graven uit het
Oostcnryksch huis.

De tijd van \'t regentschap was zeer onstuimig en baarde
Maximiliaan vele zorgen. In 1488 stonden de bewoners van
Gent en Brugge op, rekenschap eischende van de opgebrachte
gelden. Maximiliaan zelf, op dat tijdstip te Brugge vertoe-
vende, werd met vele heeren van zijn gevolg gevangen ge-
nomen en in de woning van een\' bijzonder persoon in hech-
tenis gehouden. Sommige dier heeren werden gepijnigd,
andere gedood, en Maximiliaan eerst na maanden ontslagen.
Andere moeielijklieden had hij in Holland te bestrijden. De
gunsten, door hem aan de Kabeljauwschen bewezen, riepen
de partijschappen weder in \'t leven. Onder de veelvuldige
voorvallen van den vernieuwden strijd blijft bovenal de bele-
gering van den toren te Barneveld (op de Veluwe) in 1482 in
aller herinnering leven, niet zoozeer uit hoofde van het ge-
wicht der zaak zelve, als wel om de wreedheid der Hoekschen
en de zelfopoffering van den held van \'t verhaal, Jan van
Schaffelaar, die er bij omkwam. In 1492 eindigde zoowel
het oproer van het kaas- en broodvolk, d. i. van hen, die,
wegens den druk der belastingen, in Noord-Holland waren
opgestaan, als de strijd der Iloekschcn en Kabeljauwschen.
De zege viel de laatstgenoemde partij ten deel.

In 4493 werd Maximiliaan keizer van Duitschland. In
\'t volgend jaar aanvaardde Philips M��, de schaone
(1494�1506) � aldus om zijne lichamelijke schoonheid ge-
heeten � het hertogelijk, grafelijk en heerlijk bewind over
de verschillende Zuid- en Noord-Nederlandsche staten. Zijne
eerste daad, als vorst dier landen, was gericht tegen het
groot-privilegie. Bij zijne inhuldiging verklaarde hij, de pri-
vilegi�\'n, geschonken na den dood van Karel don stoute, met
goedvinden der staten zelven, plotseling vernietigd. In 149G
trouwde Philips met J o h a n n a, tweede dochter van Ferdi-
nand II den katholieke, koning van Arragon, en Isabclla,
koningin van Castili�. Dit huwelijk opende hem het uitzicht,
cens den Spaanschen troon te zullen beklimmen. In 1504 ging

hij naar Spanje, omdat Isabella was overleden en de krankzin-
nigheid zijner gemalin haar belette, de kroon van Castili�\' te
dragen. Weldra aanvaardde hij het bewind over dit rijk; maar
nog in \'t zelfde jaar, 1500, stierf hij plotseling. Alzoo moest
Maxiniiliaan voor de tweede maal het regentschap over de
Nederlandsche staten op zich nemen. Hij, voor wien Maximi-
liaan de teugels van \'t bewind in handen nam, was de zoon
van Philips en Johanna, Karel, in 1500 te Gent geboren.

In 1515 aanvaardde Karel, die in Duitschland de vijfde,
in Spanje de eerste, in Holland en elders de tweede, enz.
vorst van dien naam is en JKarel V wordt genoemd, het
bewind over de Nederlandsche staten. Weldra zag hij het
aantal der landen, waarover hij den schepter voerde, toe-
nemen. In 1516 volgde hij zijn\' grootvader Ferdinand in
Arragon op en werd aldus koning van geheel Spanje. In
1519 werd hij keizer van Duitschland. Wat de .Nederlanden
betreft, in 1515 verkocht George van Saksen, een zoon van
Albrecht (zie blz. 41), hem zijne rechten op Friesland voor
350,000 gl., terwijl de Friezen zelven hein in 1524 als heer
erkenden. In 1528 stond de bisschop van Utrecht, Hen-
drik van Beieren, hem de wereldlijke macht af over
Utrecht en Overijsel. In 1530 erkende Groningen Karel als
heer des lands en stond Karel van Gelder hem de heerschappij
over Drente af. De laatste der Nederlandsche staten, waar-
mede dit voorbeeld werd gevolgd, was Gelderland, dat Wil-
lem van Gulik en Kleef, een neef en opvolger van Karel
van Gelder, door wapengeweld gedwongen, in 1543 aan
Karel V moest afstaan. Zoo werd eerst Karel heer van de
zeventien gewesten. Het waren , vier hertogdommen: Bra-
bant, Limburg, Luxemburg en Gelder; zeven graafschappen :
Vlaanderen, Artois, Henegouwen, Holland , Zeeland, Namen
en Zutfen; het markgraafschap Antwerpen; vijf hcerlijkhe-
den: Friesland, Mechelen, Utrecht, Overijsel, Groningen
met de Ommelanden.

Overzicht der geschiedenis van Gelderland gedurende
de Middeleeuwen.

Thans moet, ten opzichte van Gelderland, Utrecht en de
overige gewesten, eenigszins in bijzonderheden worden aange-
toond, wat boven (blz. 13 vlg.) in algemeene trekken is ter-
nedergesteld. Met de samensmelting van verschillende kleine
heerschappijen tot ��n samenhangend geheel ging het ook hier
langzaam. Buiten de streken, die hij reeds bezat, trok de
graaf van Gelderland allengs verschillende allodi�n van edelen
aan zich, om ze als leenen weder te geven. Gelijk de macht
van den graaf van Holland, groeide die van den graaf van
Gelderland niet de jaren aan: de afhankelijkheid van den
keizer werd steeds minder. Had de graaf zich reeds in de
43de eeuw eenige rechten der kroon toege�igend, het volle
gezag als landsheer verwierf hij in al zijne uitgestrektheid in
1339. Toen immers benoemde Lodewijk van Beieren Mtei-
nald MM of den zwarte (zie blz. 12) tot hertog, destijds
eene zeldzame verheffing. Insgelijks nam de macht des graven
tegenover de edelen voortdurend toe. Van onafhankelijke en
met hem gelijkstaande edelen werden zij langzamerhand zijn
leenmannen, traden in zijn\' dienst en stonden hem bij het
beheer des lands ter zijde. Later moesten zij eene gelijke
mate rechten, als zij genoten, zien toekennen aan de steden,
sinds deze als gemeenten optraden. Invloed op den gang
der zaken, in den eigenlijken zin, oefenden de steden,
vereenigd met de edelen, eerst sedert 1418, toen zij met deze
een verbond sloten, ten einde bij \'s lands hachelijken toe-
stand maatregelen van voorziening te nemen. Van nu af
waren ridderschap en steden tot ��n lichaam van landssten-
den � de naam staten kwam eerst in 1477 in zwang �
samengegroeid. Op eigen gezag bijeenkomsten houdende, ver-
wierven en behielden alzoo de staten van Gelderland een voor-
recht, dat elders de landsheer zich placht voor te behouden.
Inzonderheid woog de stem der hoofdsteden zwaar.

Dit waren Nijmegen, Roermond, Zutfen en Arnhem, hoofd-
Stedcn der vier eveneens genoemde kwartieren, waarin Gel-

(Ierland was verdeeld. Ieder kwartier had zijn bijzonderen
landdag en werd in vele opzichten als een afzonderlijke staat
aangemerkt. Maar eeno enkele maal werd er^- cene vergade-
ring van de staten der vier kwartieren gehouden. Die staten
worden vertegenwoordigd door de bannerheeren, do ridderschap
of edelen en de steden. De bannerheeren, die alle in het
graafschap Zutfen woonden, droegen dien naam, dewijl zij
of hunne voorvaderen van den keizer het recht hadden ver-
worven, onder hun eigen banier te dienen.

De stamhuizen, die over Gelderland het bewind hebben
gevoerd, zijn Gelder, Gulik en Egmond. Een der graven
van het eerste huis is Reinald II de zwarte, die in 1339 de
hertogelijke waardigheid verwierf. Na zijn\' dood in 1343
volgde zijn oudste zoon Mteinattl XMM hem op. Welhaast
geraakte hij in geschil met zijn jongeren broeder Eduard, die
een deel eischto van de goederen, door hun\' vader nagelaten.
Te dier tijde bestond er tevens vijandschap tusschen twee
machtige geslachten, dat van Bronkhorst (tusschen Zutfen
en Doesburg) en dat van de Eese of van Hekeren. De hee-
ren van het laatstgenoemde geslacht droegen hun\' naam naar
de ridderhofstede de Eese (bij de Berkel, ten w. van Lochem)
of naar eene andere aarwienlijke bezitting, wellicht naar Hekcr
(nabij Doesburg gelegen).

De geschillen tusschen deze beide huizen ontaardden allengs
in partijschappen, die der Hekerens en Bronkhorsten, waarin
ook do steden deelden, vooral sedert Reinald de zijde der
eersten koos, waarop do Bronkhorsten zich bij Eduard aan-
sloten. De strijd werd met wisselende kans gevoerd tot 136d ,
toen Eduard den slag bij T i e 1 won en zijn\' broeder gevangen
nam. Nu eischte Eduard de waardigheid van hertog voor
zich. Reinald, aan die vordering voldoende, deed afstand
van zijn\' titel en rechten ten behoeve van Eduard. Tien jaren
lang regeerde Mlduartt als hertog. Toen werd Reinald III
weder op den hertogelijken zetel geplaatst. Rij zijne langdu-
�\'ige gevangenschap, in de laatste jaren op het huis Nijenbeek
(tusschen Deventer en Zutfen, ten o. van Apeldoorn), werd
hij, naar de overlevering luidt, zoo dik, dat hij zonder slot
of grendel kon worden bewaard en men, bij zijne bevrijding,
den muur van zijn vertrek moest doorbreken, om hem ei\' uit

te krijgen. Niet bestand tegen de veranderde levenswijze,
welke de plotselinge omkeering in \'s hertogen lot medebracht,
stierf hij nog in \'t zelfde jaar kinderloos.

In 1372 kwam het huis Gulih in \'t bezit der heerschappij.
De eerste hertog hieruit was Willem M, later tevens
hertog van Gulik, de laatste zijn broeder Mteinald IV.
Even als zijn broeder liet hij, bij zijn\' dood in 4423, geen
wettig kroost na. Het vooruitzicht op dit kinderloos overlij-
den, gevoegd bij de uitputting des lands, gaf aanleiding tot
de bijeenkomst der landsstenden in 1418, waarvan boven is
gewaagd. AVeldra erkenden zij in 4423 At\'nnUl. een\' zus-
ters kleinzoon van Reinald IV, uit het huis Egmond (nabij
Alkmaar), als hertog van Gelderland. Nog niet lang had hij
de teugels van \'t bewind in handen, of zijne onderdanen
brachten allerlei grieven togen hem in. Zij betroffen de nut-
teloozo oorlogen, door hem gevoerd, en de zware kosten zijner
hofhouding. Groot was de last der schulden, waaronder de
hertog steeds dieper gebukt ging. Ten laatste stelde \'s her-
togs zoon, slttolf, gesteund door diens gemalin, Katharina
van Kleef, zich aan \'t hoofd der misnoegden. Den Oden
Januari 1405 liet hij, te midden van den nacht, gedurende
den feilen winter van dat jaar, zijn\' vader van het slot te
Grave oplichten, naar Duren (ten n.w. van Tiel) overbrengen
en daar nauw bewaken. Terstond hierop matigde hij zich
den titel en de rechten van hertog aan.

Niet lang duurde het, of Karel de stoute wierp zich als
middelaar tusschen vader en zoon op. Hij liet Adolf in 1471
gevangen zetten en nam Gelderland voor 300,000 gl. van
Arnold in pand, die kort hierop, in 1473, stierf. De Gel-
derschen beschouwden deze verpanding van den beginne aan
als onrechtmatig en krachteloos. Daarom gaf die verpanding-
het sein tot een\' oorlog van de Gelderschen tegen het huis van
Dourgondi� en dat van Oostenrijk, die, met korte tusschen-
poozen, gedurende meer dan eene halve eeuw werd gevoerd.
Het begin van den oorlog was gunstig voor Karel. Reeds op
\'t einde van 1473 was hij meester van het hertogdom. Zwaar
drukte do last der Bourgondische heerschappij op de Gelder-
schen. De stenden verloren het recht, zichzelven ter dagvaart
te beschrijven. In 1477 gaf ook aan Gelderland de val van

Karcl den stoute eenige verademing. Maar ook Adolf stierf
in \'t zelfde jaar.

In 1492 plaatste Adolfs zoon Karet zich aan \'t hoofd der
Gelderschen, ten einde den kamp tegen het Oostenrijksche
huis te hervatten. De fortuin was hem, hoewel niet in den
aanvang, gunstig. In 1513 had hij schier zijn gansche her-
togdom heroverd. Doch nieuwe moeielijkheden baarde hem
de komst aan \'t bewind van Karel V. Overal, waar deze
zijne heerschappij trachtte te vestigen, niet alleen in Gelder-
land, maar ook in Utrecht, Friesland, Groningen, Drente
en Overijsel stiet hij op den hertog van Gelder (zie beneden
blz. 41, 42). Karel van Gelder vond een krachtigen steun in
Maarten van Rossem (ten o. van Zalt-Bommel, nabij de
Waal), een\' veldheer, die tot zinspreuk had: «branden en
blaken is het sieraad van den oorlog." Hem was het niet te
wijten, dat zijn heer meer en meer in \'t nauw werd ge-
bracht door Karel V. Trapsgewijze moest de hertog van Gel-
derland voor den keizer wijken. Toen hij in 1538 stierf, kon
hij vooruitzien, dat zijn opvolger, Willem van Gulik en
Kleef, binnen kort zou worden gedrongen, Gelderland aan
Karel V af te staan. Dit geschiedde in 1543.

Overzicht der geschiedenis van Utrecht, Overijsel, Drente,
Friesland en Groningen gedurende de Middeleeuwen.

De vroomheid der vorsten en hoeren, die zich in de Mid-
dcleeuwen niet zelden openbaarde in \'t schenken van goederen
of gronden aan kerken , kloosters, abdijen, enz., kwam vooral,
gelijk boven (zie blz. 13) is opgemerkt, te goede aan het
bisdom Utrecht. Langzamerhand groeide de omvang van het
Sticht en daarmede de wereldlijke macht van den bisschop aan.
Die wereldlijke macht des bisschops werd zeer beperkt door de
kanoniken der vijf kapittels, van welke boven (zie blz. 13)
is gesproken. Zonder de toestemming dier kanoniken mocht
de bisschop geen gebied van \'t Sticht vervreemden, noch

oorlog voeren of vrede sluiten, gelijk hij ook in het kerkelijke
aan hun gevoelen gebonden was. Sedert hij in zijne oorlogen
hoe langer hoe meer den bijstand der edelen en steden be-
hoefde, begonnen ook deze invloed op \'s lands regeering te
krijgen. Zoo werd de grond gelegd tot de vergadering der
staten van Utrecht, die sinds het laatst der 45de eeuw wer-
den beschreven. liet eerste lid dier staten waren de ge�li-
geerden, d. i. zij, die uit de vijf kapittels werden gekozen;
het tweede de edelen, die ridderhofstcden bezaten; het derde
de stad Utrecht, en wellicht mode de kleinere steden.

De naam Overijsel kwam eerst in de laatste helft der 16de
eeuw op. V��r dien tijd werd het niet als ��n staat aange-
merkt, maar als een aantal van elkander onafhankelijke heer-
lijkheden. Reeds vroeg, immers sedert de "14de eeuw, werd
de macht van den bisschop beperkt door den landdag, d. i.
dooi\' de ridders en de groote steden Deventer, Kampen en
Zwol. In Drente oefende do kastelein (kasteelman) of burr/-
graaf van Kournrdcn, in naam van den bisschop, het opper-
gezag uit. Hetgeen elders dagvaart of vergadering dei\' staten
werd genoemd, heette hier de landdag. Op dien landdag ver-
schenen de ridders, die elk eene der achttien havezaten (kas-
teelen) moesten bezitten, on de eigenerfden.

Groot was de macht, die do bisschop hier te lande in do
Middeleeuwen bezat. Hij had do geestelijke rechtspraak en kon
boetedoeningen van vernederenden aard opleggen. De streek
lands, waarover hij wereldlijk gezag had, was veel grooter
dan het graafschap Holland of Gelderland. Maar dewijl het
bisdom gelegen was tusschen Holland en Gelderland (zie ook
boven blz. \'17), was de bisschop onophoudelijk in geschillen
gewikkeld met oen\' dezer staten. Dit verzwakte zijne macht
zoozeer, dat MMendrile van Beieren zich verplicht zag,
zijne wereldlijke macht over Utrecht in 1528 aan Karel V
af te staan. Tn \'t zelfde jaar erkenden do staten van Over-
ijsol Karel V als hoer. De bisschop hechtte zijn zegel aan
deze overdracht van het Oversticht. Eveneens kwam Drente
in 1530 aan Karel V.

Roven (zie blz. 15, 1G) is den lezer medegedeeld, dat de
keizers van Duitschland Friesland nu eens aan den graaf van
Holland, clan weder aan den bisschop van Utrecht of den

hertog van Gelderland schonken. Maar de Friezen bekommer-
den zich, gelijk wij nu en dan gelegenheid hadden te bespeu-
ren, weinig om dit weggeven van hun land. Moesten de
West-Friezen zich aan Floris V onderwerpen, de overigen
schikten zich slechts tijdelijk in dit lot en wierpen het juk
van den graaf van Holland af, zoodra hij met het meerendeel
zijner troepen uit hun land was geweken. Twee eeuwen lang
sproten voor de Friezen vele onheilen voort uit de geschillen
der Schieringers en Vetkoopers. Zij namen tegen het einde
der 13de eeuw een begin. De Vetkoopers (d. i. handelaars in
vette waren) ontleenden, naar men wil, hun\' naam hieraan,
dat zij, de beste weilanden bezittende, den grootsten handel
dreven in vette koeien, terwijl de Schieringers, wederom met
zinspeling op de vischvangst (zie blz. 25), naar \'t vangen van
de schieraal, hun dagelijksch bedrijf, z�� werden genoemd.
Eindeloos waren hunne verdeeldheden, en slechts dan, wan-
neer er gevaar van buiten dreigde, stonden zij als ��n man
pal tegenover den vijand. Met de verwoestingen van den
burgeroorlog paarden zich die van de overstroomingen. Het
is schier ongelooflijk, hoevele watervloeden in de Friesche gc-
denkschriften zijn geboekt.

Door zoo velerlei onheilen overmand, moesten ook de Friezen
ten laatste voor vreemd geweld bukken. Maximiliaans krijgs-
overste, Albrecht, regeerend hertog van Saksen-Meis-
zen, was in 1498 zijn schuldoischer voor groote geldsommen
wegens achterstallige soldij der soldaten. Hij verpandde hem
alzoo Friesland voor 300,000 gl. en bevestigde hem in het
crfpotustaalxchnp over dat land, hem door de Schieringers aan-
geboden. Hij mocht dan zien, hoe hij het vermeesterde. A1-
brecht slaagde in die taak. Hij stierf in 1500. Spoedig
werden de Friezen zijn zonen en opvolgers, Hendrik en
George, die elkander opvolgden, moede en riepen in 1509
Kar el, hertog van Gelderland, in het land. Daarom
sloot George in 1515 eene overeenkomst met Karel V, van
wiens voorzaat zijn vader Friesland in pand had gekregen,
waarbij hij hem dit land voor 350,000 gl. overgaf. Zoo stond
ook hier Karel V tegenover Karel van Egmond. Groote dien-
sten bewees den hertog van Gelderland de onversaagde Frie-
sche zeeroover Groote Pier, die, sedert de Saksische krijgs-

lieden zijn buis te Kimswerd (ten z. van Harlingen) in de
ascli hadden gelegd, zonder mededoogen eiken buitenlandschen
bespringer van zijn land in zee wierp, om »hem de voeten
te spoelen." Eerst in 1524 kon Karel V zich »heer van
Friesland" schrijven.

Groningen was bestemd om in het lot van Friesland te
deelen. Hoe langer hoe minder gold in dit gewest, als \'t
verst verwijderd zijnde van diens zetel, het gezag van den
bisschop van Utrecht. Eensdeels door den strijd hierover,
anderdeels door dien met de Ommelanden en vermits de ver-
deeldheden der Schicringers en Vetkoopers ook hier hare wer-
king deden gevoelen, verzwakte Groningens kracht. Dus kon
A1 b r e c h t v a n S a k s e n-M e i s z e n, in 1 499 door Maximiliaan
tot heer van dit gewest benoemd, een poging wagen om het
te vermeesteren. Doch de heerschappij der Saksen was hier
van even korten duur als die van Karel van Egmond, die
er eveneens zijn gezag trachtte te vestigen. Eindelijk ziende,
dat ook Karel van Egmond hen niet op voldoende wijze tegen
Karel V konde beschermen, boden de Groningers dezen in
153G de opperheerschappij aan. Karel V nam het aanbod aan.

Tusschen de landdagen in Friesland en die van andere ge-
westen bestond een groot verschil. De landsvergadering van
Friesland berustte niet, gelijk elders, op een vertegenwoor-
diging der standen, maar van landschappen. Zij was samen-
gesteld uit de afgevaardigden van Oostergo, Westergo en
Zevenwoudcn. Deze algemeene landdag besliste over \'s lands
hoogste belangen, over vrede en oorlog, enz. Bij zware on-
lusten echter, hoedanigc Friesland zoovele beleefde, verlie-
pen er dikwijls jaren, dat geen algemeene landdag werd
gehouden en dat er slechts afzonderlijke vergaderingen bijeen-
kwamen der vertegenwoordigers van het eene of andere ge-
deelte van Friesland. Aan het hoofd der gemeenten in Fries-
land stonden grietmannen, welke naam wordt afgeleid van
een oud-Friesch werkwoord, dat «aanklagen, in rechten ver-
volgen" beteekent.

De Ommelanden van Groningen bestonden uit drie kwar-
tieren, Hunsingo, Fivelingo en het Westerkwartier. Wester-
wolde (zie boven blz. 13) is tot 1795 een afzonderlijke
heerlijkheid geweest. Sedert 1594 merkten de Staten-Generaal

zich als leenheeren van Westerwolde aan. De stad Groningen
kocht die heerlijkheid in 1619 voor ruim 140,000 gl. en hezat
ze als zoodanig tot de omwenteling van 1795. De eigenerfden
en andere afgevaardigden uit die drie kwartieren stelden de
vergadering der staten samen. Later kwam er de stad bij.
De eigenerfden waren diegenen, die, krachtens hunne eigen-
doinmen, zonder volmacht of verkiezing ten landdage ver-
schenen.

Be Nederlanden onder het bewind van Kavel V.

Z�� waren dan de zeventien onder ��no heerschappij, die
van Wiarel V (1543�1555), vereenigd. Het waren bloei-
ende staten met een krachtige bevolking. Vischvangst, han-
del en zeevaart waren de rijke bronnen, die het bestaan
der Nederlanders verzekerden; daarbij landbouw en veeteelt.
Vooral was de groote visscherij, de haringvangst, vermaard,
een ware goudmijn, daar zij aan meer dan 20,000 huisge-
zinnen het onderhoud verschafte. De haring werd jaarlijks
van den 24sten Juni tot den 25sten November op de kusten
van Engeland en Schotland gevangen. Er waren jaren, dat
er tot 1500 haringbuizen uit de Nederlandsche havens in zee
liepen, alleen uit Enkhuizen 140. Geen volk wist den haring
zoo goed te bereiden als de Nederlanders, weshalve do Hol-
landsche haring, als zijnde de beste van smaak en de duur-
zaamstc, op de vreemde markten het meest gewild was. De
haring Averd (zie blz. 32) �f als pekelharing, �f, gerookt
zijnde, als bokking gegeten. Van groot gewicht was mede de
walvischvangst, waarmede men in de 17de eeuw een begin
maakte en waarvoor de Staten-Generaal in 1614 uitsluitend
octrooi of vergunning gaven aan de Noordsche compagnie.
Ten behoeve dezer visscherij werden in die eeuw jaarlijks
omstreeks 250 schepen uitgerust, die, met het oog op het
doel, de koude van Groenland, Spitsbergen, enz. trotseerden.
Vele zijn de oorzaken, die Nederland tot een land van han-

del on zeevaart bij uitnemendheid hebben gemaakt: de ligging
aan de Noordzee; de menigte van bevaarbare rivieren en ka-
nalen; de persoonlijke vrijheid, die, hoe ook beperkt, hier
meer dan elders werd ge�erbiedigd en velen noopte zich er
metterwoon te vestigen. Sedert het einde der 15do eeuw was
Antwerpen de hoofdzetel van den handel. Er waren meer
dan 1000 vreemde handelshuizen gevestigd. De beurs, eiken
dag tweemaal gehouden, telde telkens meer dan 5000 bczoe-
kers. Den handel op de Oostzee, in hout en graan, had
hoofdzakelijk Amsterdam, toen reeds bij Veneti� vergeleken
en de korenmarkt van Europa genoemd. Nog is niet gewezen
op de vrachtvaart, die zeer aanmerkelijke voordeden ople-
verde, en geen gewag gemaakt van de velerlei fabrieken,
waarmede de nijvere en dichte bevolking zich bezig hield.

Van wetenschappelijke beschaving kan nog maar weinig spra-
kc zijn. Toch ontbrak het niet aan de beginselen. Reeds had
Jakob van Mae riant zijn\' spiegel Historia�l in \'t licht ge-
geven. Wat de fraaie letteren in engeren zin aangaat, van lie-
verlede was eene Nederlandsche letterkunde ontstaan, waarvan
het begin in het laatste vierendeel der 12de en het eerste der
13de eeuw is te zoeken. V��r dien tijd waren onze voorou-
ders in taal, zeden en gewoonten nog Duitschers. In de 12de
eeuw kwam de Nederlandsche taal uit het Nederduitsch voort.
Zij heette gedurende de Middeleeuwen liet Vlaamsen. Onder de
werken, die tezamen uitmaken hetgeen men onze Middeleeuw-
sche letterkunde noemt, vindt men weinige oorspronkelijke
gedichten. Aan Frankrijk ontleend is het vermaard gedicht
Rcinaert de vos, dat in zijn Vlaamschen vorm zoozeer de aan-
dacht trok, dat het uit die taal in vele andere werd overgc-
bracht en als voortreffelijker wordt aangemerkt, dan het oor-
spronkclijkc Fransche stuk. Tegen het einde der Middeleeu-
wen namen, naarmate de opkomst der poorters den invloed der
edelen deed afnemen, de tooneeldichten op het gebied der let-
terkunde de voornaamste jdaats in. Hot waren do vele Rede-
rijkerskamers, met het Bourgondisch huis (zie blz. 30) opge-
komen, welke aan deze iiet aanzijn gaven.

Om die bloeiende zeventien landen was nu do band dor eenheid
geslingerd. Maar het was slechts een persoonlijke band. Ook
van Karel V was het het streven, de staatseenheid der zeventien

te bevorderen. Te dien einde bedong hij in 1548, bij het
verdrag van Augsburg, ten behoeve van het Oostenrijksche huis,
dat alle Nederlandsche gewesten geheel onafhankelijk van
Duitschland zijn, maar onder de hoede van dit rijk staan
zouden, mits zij een zeker aandeel in de rijkslasten droegen.
In de wijze, waarop Karcl de regeering inrichtte, valt hetzelfde
beginsel der eenheid op te merken: ��ne landvoogdes met
drie raden, haar toegevoegd. Landvoogdes of gouvernante,
zooals men destijds zeide, was sedert 1530 \'s keizers zuster
Maria, koningin-weduwe van Hongarije. De drie raden,
die hij in 1531 in \'t leven riep, waren de raad van state, de
geheime raad en de raad van financi�n, van welke de eerste
slechts werd geraadpleegd, maar de beide anderen uitvoerende
macht hadden. Ook stond met Karels hoofdoogmerk in verband
het bij herhaling bijeenroepen der Algemeene Staten, dat ge-
durende zijn regeering meer dan vijftig maal plaats had.

Karel V is een der grootste figuren op het tooneel der
wereldgeschiedenis. De kennis van de rol, die hij vervulde,
moet daar worden gezocht. Zijne geschiedenis is, voor een
deel, die der Nederlanden gedurende de jaren zijner regeering.
Onder de bijzondere gebeurtenissen, alhier in dien tijd voor-
gevallen, is eene der merkwaardigste het dempen van het
oproer te Gent, een der machtigste steden van Europa.
Karel vorderde van Vlaanderen eene bede van 400,000 gl., als
derde deel eener som, hem door de Algemeene Staten toe-
gestaan. De overige leden der staten van dit gewest stemden
toe; alleen Gent weigerde. Vreeselijk was de wraak, die
op het hoofd der Gentenaars neerkwam. Karel trok in 1540
in persoon naar de stad en velde het vonnis.

Doch ��ne grootsche gebeurtenis uit Europa\'s geschiedenis
is er bovenal, die mede op Nederland in \'t bijzonder betrek-
king heeft. Toen in Duitschland Luther den stoot aan de
hervorming der kerk had gegeven, werd ook in dit land het
zaad gestrooid. De kiem kwam op en werd een krachtige
boom. De ergernis, die de handel in allaten alom in Europa
verwekte, deelden insgelijks de Nederlanders. Zij waren er
niet blind voor, dat het leven, hetwelk de meerderheid der
geestelijken leidde, in vele opzichten in lijnrechte tegenspraak
was met hun roeping en dat de kennis, welke de meesteu

hunner van \'t Evangelie hadden, uiterst gering was. Menig
Nederlander bevond zich dan ook onder de edele en verlichte
mannen, de voorloopers der hervorming, die tegen de heer-
schende gebreken optraden en ze des te vrijmoediger bestreden,
hoe meer hun geest door de op nieuw ontwaakte studie der
oudheid aan onderzoek en nadenken was gewoon geworden.
Men denke aan AVessel Gansfort, geboren te Groningen;
aan Rudolf Agric�la, aan Gerrit Gerritsz, meer be-
kend onder den naam Desiderius Erasmus, afkomstig uit
Rotterdam, die in 1536 stierf.

Hoe meer Luthers leer in de Nederlanden bekend werd,
des te meer aanhangers vond zij er. Grenzende aan Duitsch-
land, moest Nederland spoedig bekend worden met alles, wat
daar ten opzichte van de hervorming geschiedde, llovendien
bevorderde de handel door de vele vreemdelingen, die hij naar
dit land lokte , de kennis der nieuwe leer. Doch meer nog
dan Luthers stelsel, werd dat van Calvijn over een aanmer-
kelijk deel van het land verbreid. Een groot aantal van de
eerste predikers van den hervormden godsdienst, die ons land
binnenstroomden, kwam, door de Zuidelijke Nederlanden heen,
uit Frankrijk. Het zaad, zoo welig uitgestrooid, viel in een
vruchtbaren bodem en schoot wortel.

Rij alle hervormingen intusschen treft men veelal een partij
aan, die zich aan overdrijving schuldig maakt. Dij de her-
vorming, die thans plaats greep, waren dit de Wederdoopera.
Met die Wederdoopera behooren, gelijk dikwerf is geschied,
de Doopsgezinden niet te worden verward. Vaak worden de laat-
Bten ook Mennonieten genoemd, naar Menno Simons, die,
tot 1530 Roomscli priester zijnde te Witmaarsum (ten n.w. van
rSolsward), een tijdlang een leerling was van een\' prediker der
Wederdoopen in Friesland, Ubbo Philips geheeten. In \'t ge-
noemd jaar ging hij tot eene der talrijke en onderling zeer
uiteenloopende vereenigingen der Doopsgezinden over en verzette
zich weldra steifc tegen de buitensporigheden der Wederdoopers.
Maar Karel V is vast besloten, al moet hij in Duitschland
veel toegeven en met de omstandigheden te rade gaan, in
zijn erflanden ten minste de hervorming uit te roeien. Elf
plakkaten vaardigde hij achtereenvolgens tegen haar uit, het
cene harder dan het andere. In 1522 werden er inquisiteurs,

bij verzachting «geestelijke rechters" gehecten, benoemd. Was
de inrichting dier inquisitie, in wreedheid en ergerlijke wijze
van rechtspleging, in \'t geheel niet gelijk aan de Spaansche,
zij werkte, naar do opvatting der landzaten, veel te krachtig.
Dit moet waar zijn, wanneer er � gelijk te boek staat �
onder Karels regeering 50,000 menschen om des geloofs wille
ter dood zijn gebracht. Intusschen is het zeker, dat, hoe-
vele duizenden het getal offers der onverdraagzaamheid ook
moge hebben beloopen, wederom het bloed der martelaars het
zaad der kerk werd.

Dit is een schaduwzijde in het anders vrij helder tafereel
van Karels regeering. Het is niet de eenigste. Op velerlei
wijze werd het handvest »de non evocando" geschonden, door-
dat men de staten buiten hun gewest riep en, b. v. in ge-
vallen van majesteitsschennis en bij vergrijpon tegen den gods-
dienst, de beschuldigden voor andere dan voor hunne natuur-
lijke rechters daagde. Verder werden aan vreemdelingen ambten
gegeven. Vaak verzetteden zich de staten tegen zulke ge-
welddadigheden, doch meestal zonder vrucht. "Want Karels
grondbeginsel was, dat het grootste voorrecht van een volk
was, geen voorrechten te bezitten. Ook aan zware beden,
die eerder belastingen mochten heeten, ontbrak het niet en,
wat het ergste is, bij weigering werd vaak dwang gebezigd.
Hier," zegt een Venetiaansch gezant, «waren de eigenlijke
schatten van den koning van Spanje: hier waren zijne berg-
werken, zijn Indi�."

Wil men echter billijk zijn, dan behoort men niet te ver-
geten, dat de Nederlanden gedurende het bewind van Karel
V tot een trap van aanzien stegen, gelijk zij dien nimmer
hadden gekend, en dat de vorst den grondslag legde van een
geregeld bestuur en van eene geordende administratie. Hoe
men ook jammerde over het verlies der oude zelfstandigheid,
do slotsom was verademing en voorspoed. Daarom, dewijl hij
gaarne in het land vertoefde, waar zijn wieg had gestaan,
en uit hoofde van zijne minzaamheid w-as het Xederlandsche
volk hem getrouw en aan hem gehecht. Daarom was het
leedwezen des volks oprecht gemeend, toen Karel afstand deed
van het bewind en het aan zijn\' zoon Philips opdroeg.

Het voornemen om zijne kronen neer te leggen was sinds



		21(i

		Jaren n. C. Karel de stoute onderwerpt Gelderland......... 1473. Karcl de stoute sneuvelt. � Dood van Adolf van Gelder. . . 1477. De Geldcrscben stellen Karcl van Gelder aan hun hoofd . . 1492. Karcl van Egmond bijna meester van geheel Gelderland . . . 1513. Maarten van Kossem. Karel van Egmond sterft............. 1538- Willem van Gulik en Kleef staat Gelderland aan Karel V af. . 1543.

		§ 9. Overzicht der geschiedenis van Utrecht, Ovorijsel, Drente, Friesland en Groningen gedurende de Mid- deleeuwen. De staten van Utrecht beschreven......sinds 1400�1500. Drie leden dezer staten: de ge�ligeerden, de edelen, de stad Utrecht en wellicht mede de kleinere steden. De naam Overijsel opgekomen.........1500�1600. Leden der staten: de ridders en de steden Deventer, Kampen, Zwol. De kastelein of burggraaf van Kocvorden. � De landdag van Drente. � De ridders en de eigenerfden. � Hendrik van Beleren staat de wereldlijke macht over Utrecht aan Karel V af 1528. Overijsel erkent Karel V , in plaats van Karel van Egmond, als heer 1528. Drente komt aan Karel V.............1536. De geschillen der Schieringers en Vetlcoopers sedert omtrent. . 1300. Zware watervloeden in Friesland. Maximiliaan verpandt Friesland aan Albrccht van Saksen- Si e is zen voor 300,000 gl. en bevestigt hem in het erfpotes- taatscliap..................1498. Albrecht sterft. � Hendrik en George........1500. De F\'riezen roepen Karel, hertog van Gelderland, in . . 1509. George staat Friesland voor 350,000 gl. aan Karel V af . . . 1515.. Groote Pier. Karel V heer van Friesland............1524. Albrecht van Saksc u-M e i s z e n door Maximiliaan tot heer van Groningen benoemd......\'.......1499. Karel, hertog van Gelderland, in Groningen. Groningen erkent Karel V als heer..........1536. De landsvergadering van Friesland. � De afgevaardigden van Oostergo, Westergo en Zevenwouden. De grietmannen. Drie kwartieren der Ommelanden: Hunsingo, Fivelingo, Wester- kwartier. Westerwolde een heerlijkheid tot...........1795. De Staten-Generaal leenheeren van Westerwolde . . . sedert 1594. De stad Groningen koopt die heerlijkheid voor ruim 140,000 . . 1619. De staten bestaan uit de eigenerfden en uit andere afgevaardig- den uit de drie kwartieren. � Later komt de stad er bij.

		\\ 10. De Nederlanden onder het bewind van Karel V. Karel V heer van de zeventien Ncderlandsche gewesten. . 1543�1555.



		228

		Jaren n. C. Frederik Hendrik leidt met een negental leden der Staten-Gene- raal de buitenlandsche staatkunde. Aanvallend en verdedigend verbond met Frankrijk . . 8 Febr. 1635. Philips IV rust een armada uit. � 67 schepen, o. a. 33 gal- joeneu. � Don Antonio d\'Oquendo. Maarten Harpertszoon Tromp levert hem met ruim hon- derd schepen slag bij D u i n s en behaalt de zege. � Dertien Spaansche schepen ontsnappen uit Duins. � Achttien keeren terug................21 Oct. 1639. Hendrik Kasimir sterft. � Frederik Hendrik wordt stadhouder van Groningen en Drente . �..........1640. Willem Frederik stadhouder van Friesland .... 1640�1664. Hij trouwt met Albertine Agnes...........1652. Willem wordt verloofd met Maria..........1641. Hij trouwt met haar...............1644_> Frederik Hendrik, oud 63 jaren, sterft.....14 Maart 1647,

		§ 22. De vrede van Munster. � Blik op den toestand des lands.

		Er is sprake van vrede............sedert 1641. Ferdinand III. � De gezanten van Zweden en van de protes- tautsche rijksvorsten komen bijeen te Osnabriick, die der Roomsch-katholieke staten te Munster. Het congres wordt geopend...........April 1645. Zeeland en Utrecht er tegen, dat men, buiten Frankrijk, vrede sluit. �� De Westphaalsclie vrede geteekend ... 30 Jan. 1648. Uitwisseling der ralijicalien te Munster......15 Mei 1648. Zeeland treedt toe.............30 Mei 1648. Art. 1 van den vrede: De Vereeuigde Nederlanden als vrije en onafhankelijke landen erkend. � Art. 3 en 5 : De Staten- Generaal behouden hun veroveringen; de Spanjaarden beper- ken zich tot de vaart op Oost-Indi�, gelijk zij nu is. � Art. 14 : Sluiting der Schelde. De Generaliteitslanden : Staats-Vlaanderen , Staats-Brabant met Maastricht en Staats-Limburg of de landen van Overmaas. Staats-Brabant poogt vruchteloos, als achtste gewest, tot de Ge- neralitcit te worden toegelaten. De- regeering van Maastricht tweeheerig. Art. 14 van den vrede: de schepen moeten op de Schelde inko- mende en uitgaande rechten betalen en hun lading in Neder- landschc binnenschepen laten brengen. � De uillegger bij Lillo. De Beemster, de Purmer en de Wormer gewonnen . . 1600�1700. Leeghwater. De handel op de Levant. � Smyrna. � Handel op Rome, Veneti� , Sicili� , Alexandric , Cairo , Gonstantinopel, enz. Handel op Frankrijk. � De waarde van alles, wat Frankrijk aan Nederland levert, begroot op omstreeks 36,000,000 gl. . 1658. Handel op Rusland, Noorwegen, Zweden, Denemarken en de Oostzee.



		BEKNOPTE GESCHIEDENIS

		VAN HKT VADERLAND 1)001!

		D\'. J. A. WIJN NE, Rector can hel Stedelijk Gymnasium te Groningen.

		TWEEDE, HERZIENE DKUK.

		TE GRONINGEN, BIJ J. B. WOLTERS. 1871.



		INHOUD.

		§ 1. Nederland in de laatste eeuwen v��r Christus\' geboorte en onder de heerschappij der Romeinen. $ 2. De Franken en de Saksen in Nederland en Belgi�. � Deze lan- den worden een bestanddeel van het Frankische rijk. � De invoering van het leenstelsel en van den Christelijken godsdienst. � De Noormannen. § 3. Onderscheid tusschen den toestand van Friesland en dien van andere streken van ons land. � De wisselingen in de opperhecr- schappij dezer landen na het verdrag van Verdun. � Staten, die in het Zuiden en in het Noorden verrijzen. � Aard en uit- breidiug der grafelijke macht. § 4. Holland onder de graven uit het Hollandsche huis. { 5. Holland en Zeeland onder de graven uit het Henegonwsche en het Beiersche huis. $ 6. Holland en Zeeland onder de graven uit het Bourgondische huis. § 7. Holland en Zeeland onder de eerste graven uit het Oostenrijk- sche huis. % 8. Overzicht der geschiedenis van Gelderland gedurende de Middel- eeuwen. § 9. Overzicht der geschiedenis van Utrecht, Overijsel, Drente, Fries- land en Groningen gedurende de Middeleeuwen. § 10. De Nederlanden onder het bewind van Karel V. § 11. De Nederlanden onder Philips II tot de komst van Alva. % 12. De Nederlanden onder \'t bestuur van Philips\' landvoogd Alva. $ 13. De Nederlanden gedurende het bewind van Requ�sens en van Don Jan van Oostenrijk. � De unie van Utrecht. § 14. Van de unie van Utrecht tot de vestiging der Republiek van de Zeven Vereenigde Nederlanden. } 15. De regecringsvorm der Republiek van de Zeven Vereenigde Ge- westen. J 16. Vervolg. } 17. De onoverwinnelijke vloot. � Maurits\' krijgsbedrijven. � De afstand der Nederlanden door Philips II. � De eerste zeeslagen van den tachtigjarigen oorlog.



		§!�

		Nederland in de laatste eeuwen v��r Christus\' geboorte en onder de heerschappij der Romeinen. Het land, welks geschiedenis de volgende bladzijden zullen behelzen, heet Nederland. Het ligt aan den mond van den Rijn, den IJsel, de Maas en de Schelde. Behalve dat het de wateren dier stroomen op zijn\' bodem ontvangt, krijgt hot nog die van tal van kleinere rivieren, welke op dien grond ontstaan. In \'t Noorden en Westen beukt, sedert eeuwen, de Oceaan de kusten van dit land en knabbelt er niet alleen stuk- ken af, maar baande zich ook vaak een\' weg over grasveld on beemde. Eveneens hadden de rivieren eertijds nog geene dijken en stortten dikwijls met onbeteugeld geweld hare wateren over hot land heen. Dit land zelf bestond grootendeels uit bos- schen, heiden on moerassen. Terecht mag zulk een land Nederland heeten. Voor een groot deel is de bodem er zoor laag, en aanzienlijke water- massa\'s stroomen over zijn\' grond heen in zee. Maar werden hier of daar aanmerkelijke stukken lands weggespoeld, elders voerden de rivieren of de zee vruchtbaar slib aan, waardoor het mogelijk werd polders in te dijken of droog te maken. Geen wonder, dat de gedaante van dit land thans eene geheel andere is dan v��r eeuwen. Onder de groote waterplassen, die voorheen in ons vaderland niet bestonden, zijn de Zui- derzee, de Dollard en de Biesbosch de voornaamste. De oor- sprong der Zuiderzee � waarschijnlijk zoo genoemd, omdat zij ten zuiden van Friesland ligt, � dagteekent van het jaar 839, toen een geweldige watervloed over de twee duizend huizen wegspoelde. Latere overstroomingen maakten de plas steeds wijder. De Dollard (d. i. dol of onstuimig water) ont- stond in \'1277. De derde golf, de Biesbosch, had haar ont- staan te danken aan den St. Elizabethsvloed van den 18den Dr. Wijnne , Bekn. Geschied, v. h. Vaderland, 2de druk. 1



		\'2

		November 1421. In dit water groeiden steeds eene menigte biezen, die er het voorkomen aan gaven van een »bosch vol biezen": vanhier de naam. In weerwil van dit alles is het niet vrij van overdrijving, Nederland een land te noemen, aan de golven ontwoekerd, tenzij men niet zoozeer het oog hebbe op het droog gemaakte, als tevens op het droog gehouden land. Door verzuim en tweedracht ging veel grond verloren. Aan die oorzaken van landverlies begon eerst een einde te komen, toen, na het uitroeien der wouden, de akkerbouw vrij algemeen aanving en men, om ook wintergraan te kunnen verbouwen, meer op de dringende behoefte aan dijken en zeeweringen begon te letten, hetgeen volgens sommigen niet v��r de 13de, maar, zooals anderen willen, lang v��r de 10de eeuw plaats greep. Er is een tijd geweest, waarin de volken \'t bearbeiden van metalen niet kenden. Dien tijd, ouder dan de geschreven geschiedenis, noemt men \'t steenen tijdperk. De weinige hune- bedden, d. i. graven of bedden van reuzen, in ons land overig, zijn uit dat tijdperk, en de getuigenissen van de oudste be- woning door geen\' schrijver geboekt. Men meent, dat de stammen, welke later, lang na het steenen tijdperk, maar toch in vroege eeuwen het tegenwoordig Nederland en Belgi� be- woonden, deze landen zullen hebben verlaten, toen een groote overstrooming, de Cimbrische vloed, eenigen tijd v��r den in- val der Cimbren en Teutonen in Itali�, vele verwoestingen in het Noordwestelijk gedeelte van Europa, alzoo mede in deze streken, teweeg bracht. Het kan zijn. Wil men echter alleen op historische getuigenissen afgaan, dan waren de Friezen, de Bataven, de Kaninefaten, de Tubanten, de Brukteren de voornaamste van de vele volksstammen, die Nederland en Belgi� het eerst hebben bewoond. Ik zeg «Nederland en Bel- gi�", omdat de geschiedenis dier beide landen in de eerste vijftien eeuwen onzer jaartelling zoovele punten van aanraking heeft, dat men, sprekende over de historie van slechts ��n dezer landen, het andere er dikwijls niet van kan afschei- den. Daarom zij hier aangemerkt, wat vooreerst mede voor \'t vervolg geldt, dat met do uitdrukking «Nederland" of «deze landen" vaak zoowel Nederland als Belgi� wordt bedoeld. Al die stammen, zoo even genoemd, behooren tot de vol-



		4

		machtige bondgonooten geschonken, beschutte hen niet tegen onderdrukking. Niet alleen jongelingen, maar ook ouden van dagen werden voor den krijgsdienst opgeschreven, om hen te noodzaken, zich los te koopen en op die wijze de hebzucht der Romeinschc bevelhebbers of landvoogden te voldoen. Aan \'t hoofd der Bataven, die het juk afwierpen, stelde zich iemand, wiens eigenlijke naam is verloren gegaan en die in de taal der Romeinen Claudius Civ�lis heet. Met hen verbonden zich de Friezen, de Kaninefaten en andere stammen. Zoolang de strijd tusschen Vitellius en Vespasianus, die beide naar de Romeinsche keizerskroon dongen, niet was be- slist, behaalde Claudius Civ�lis meer dan ��ne zege. Maar toen in 70 n. C. Vespasianus\' veldheer Cerealis kwam op- dagen, moest hij het verbond met Rome hernieuwen. Naar \'t schijnt, was de toestand der opgestane volkeren, na den strijd, even dragelijk, als hij voorheen jaren lang was ge- weest. Men kan niet ontkennen, dat het verblijf der Romeinsche legers hier te lande sporen achtergelaten, of, met andere woorden, dat de onderwerping\' aan Rome gunstige gevolgen voor de bevolking dezer streken heeft gehad. Gedurende dien tijd werden hier en daar wegen aangelegd, ook een enkele dijk; elders vaarten gegraven. Zoo liet Drusus, om een\' wa- terweg naar de Noordzee te openen en de Bataven tegen overstroomingen van den Rijn te vrijwaren, de naar hem ge- noemde gracht graven , waardoor do Rijn nabij Doesburg met den IJsel werd vereenigd. Grootendcels uit legerplaatsen, door de Romeinen opgericht, verrezen allengs steden, als Nij- megen, Utrecht, Leiden en andere. Welken invloed echter de Romeinen op de beschaving der landzaten zelven hebben uitgeoefend, is moeielijk te zeggen. Het best laat hij zich voorzeker nog afleiden uit de taal, d. i. uit de Nederlandsche woorden, aan het Latijn ontleend, b. v. schrijven, letter, enz.

		�V



		5

		§2. De Franken en de Saksen in Nederland en Belgi�. � Deze landen worden een bestanddeel van het Frankische rijk. � De invoering van het leenstelsel en van den Chris- telijken godsdienst. �� De Noormannen. Het spreekt vanzelf, dat ons vaderland, als bestanddeel van het Romeinsche rijk of als woonplaats van stammen, die bond- genooten van de Romeinen heetten, sedert de 3de eeuw n. C. mede ten doel stond aan de menigvuldige aanvallen, door de Germanen op dit rijk gedaan. Van de groote vereenigingen, door de stammen der Germanen onder gemeenschappelijke namen aangegaan, zijn er twee, die tot deze landen in nauwe betrekking komen te staan. Het zijn die der Franken en der Saksen. Sinds het einde der 3de eeuw deden de Franken, n. 1. de Sali�rs, bij herhaling invallen in de Nederlanden, bleven er sedert de regeering van Julianus den afvallige, d. i. sinds 361 n. C., gevestigd en breidden zich vervolgens meer en meer naar het Zuiden, eerst tot in Noordelijk Belgi�, latei- tot de rivier de Somme uit. Na den dood van Clovis in 511 behoorden Nederland en Belgi� ten deele tot die streek, welke men Austrasi� noemde. Doch de Franken waren het niet alleen, die ons land be- woonden. Sedert de 5de of 6de eeuw is de landstreek bij den IJsel het gebied niet langer van do Sali�rs, maar van de Saksen, een volk, dat zich over een groot deel van Noord- westelijk Uuitschland uitstrekte en aan wier verbond de Tu- banten en welke andere stammen Overijsel en Drente mogen hebben bewoond zich aansloten. Het noordelijk gedeelte van ons land werd in deze eeuwen, die men het Frankische tijd- vak kan heeten, steeds bewoond door de Friezen. Hunne grenzen waren niet altijd dezelfde, maar het is zeker, dat er tijden zijn geweest, waarin die van de Noordzee en de Wezer tot de Schelde of de Sincfal, d. i. het Zwin (bij Sluis, in Vlaanderen), reikten. Tusschen de Friezen en de Saksen aan de c�ne zijde en de Franken aan de andere ontstond van de 6de eeuw af een strijd, die eerst in de dagen van Karel den groote een einde nam.



		7 ling was in volken of landen, elk land in gouwen, elke gouw in marken. Veelal stemde deze verdeeling geheel overeen met de staatsrechtelijke, zoodat eene gouw gelijk stond met een graafschap, eene mark met een schoutambt. Z�� gingen de aloude marken, d. i. stukken grond, die voorheen \'t gemeen- schappelijk eigendom waren der markgenooten, welke waar- schijnlijk van de eerste verovering of inbezitneming dagtee- kenden, in deze nieuwe indeeling op. Hier volgen een paar dier gouwen , zoowel uit het land der Friezen en Saksen, als uit dat der Franken. In het tegen- woordige Groningen: Hunsingo: in het tegenwoordige Fries- land : Oostergo , met de hoofdplaats Dokkum; in het tegenwoor- dige Holland: West-Friesland, met de hoofdplaats Medemblik ; in het tegenwoordige Overijsel: Twente, met de hoofdplaats Goor; in het tegenwoordige Gelderland: de Veluwe, de Be- tuwe, enz. Vraagt men naar de vruchten van de heerschappij der Franken in deze landen, hierop kan in zooverre een antwoord worden gegeven, dat men zich over \'t geheel een tamelijk goed denkbeeld van den algemeenen toestand vermag te vor- men. Het land werd, onder \'t oppergezag der koningen, bestuurd door hertogen en graven. Oorspronkelijk beduidt het woord hertog aanvoerder van een leger. Maar dikwijls werd ook hij zoo genoemd, die over de krijgsbenden eener zekere landstreek het bevel voerde, weshalve die titel dan aan de landstreek werd gehecht. Zoo waren er hier to lande drie hertogen: een van Friesland, een van Saksen en een van Frankenland. Onder de hertogen stonden de graven, d.i. rechters. In den beginne werd die titel zoowel aan ambte- naren van lagen als van hoogen rang gegeven, zoodat b.v. een opzichter over wouden, dijken, wegen, enz. vaak graaf werd genoemd. Latei^- werden die koninklijke of keizerlijke ambtenaren gewoonlijk zoo gehceten, die als rechters, maar ook als burgerlijke bestuurders en aanvoerders van \'t leger den vorst vervingen. De bank van schepenen, waarvan de graaf voorzitter was, had rechtspraak over het geheele graaf- sehap. Onder de graven vond men schouten, die aan \'t hoofd stonden van de schoutambten. De bevolking was niet langer in den toestand van wilde horden, maar in dien eener gere-



		21

		Intusschen kwamen do Kcnnomers, de Waterlanders, de West- Friezen en de Gooilanders op de been, legerden zich voor Muiden en eischten, dat men hun den graaf overleverde. In plaats van aan deze vordering gehoor te geven, zetteden de edelen Floris te paard en trachtten hem, langs een\' omweg vliedende, naar Brabant of Vlaanderen te vervoeren. Maar ter nauwernood hadden zij een eind weegs afgelegd, of zij stieten op eene schaar Gooilanders, die denzelfden eiscli als kort tevo- ren deden. Vreezende voor de overmacht te moeten bukken, pleegden thans de edelen, Floris om hals brengende, de mis- daad, die zij niet van plan waren geweest te bedrijven. Der keerlen God viel als het offer hunner wraak in 1290. Let men op de gevolgen, dan voorzeker zijn \'s graven handelingen zeer te prijzen; maar van het standpunt van \'t recht beschouwd , zijn zij van willekeur niet vrij te pleiten. Eenige van de moordenaars vielen in handen van de West-Friezen en Kenne- mers en werden door hen gedood; anderen werden door den scherprechter ter dood gebracht; nog anderen, met name de beeren van Amstel, Woerden en Velzen, ontvluchtten het zwaard der gerechtigheid. In 1297 volgde Floris\' zoon *Jfan* hem op. Wolfert van Borselen, heer van Veere, werd aan het hoofd der regeering geplaatst, maar in 1299, bij een\' oploop van \'t volk, te Delft van \'t leven beroofd. Door dit onheil van een\' leidsman ver- stoken, wierp Jan zich in de armen van zijn\' neef, Jan van A ven nes (ten z. van Bergen, destijds in Henegouwen, thans in Frankrijk), graaf van Henegouwen, wien hij het bewind voor vier jaren opdroeg. Doch reeds in \'t eerste jaar van dit regentschap, nog in 1299, stierf Jan I.

		§5 Holland en Zeeland onder de graven uil het llenegouwsch en het Beicrsch huis. Jan van Avennes, nu *�Man* MM, alzoo in \'t bezit van drie graafschappen zijnde, liet zich, even als zijne opvolgers, in ��n of meer dier graafschappen vervangen door plaatsbeklee-



		34

		§ ?� Holland en Zeeland onder de eerste graven uit het Oostcnryksch huis. De tijd van \'t regentschap was zeer onstuimig en baarde Maximiliaan vele zorgen. In 1488 stonden de bewoners van Gent en Brugge op, rekenschap eischende van de opgebrachte gelden. Maximiliaan zelf, op dat tijdstip te Brugge vertoe- vende, werd met vele heeren van zijn gevolg gevangen ge- nomen en in de woning van een\' bijzonder persoon in hech- tenis gehouden. Sommige dier heeren werden gepijnigd, andere gedood, en Maximiliaan eerst na maanden ontslagen. Andere moeielijklieden had hij in Holland te bestrijden. De gunsten, door hem aan de Kabeljauwschen bewezen, riepen de partijschappen weder in \'t leven. Onder de veelvuldige voorvallen van den vernieuwden strijd blijft bovenal de bele- gering van den toren te Barneveld (op de Veluwe) in 1482 in aller herinnering leven, niet zoozeer uit hoofde van het ge- wicht der zaak zelve, als wel om de wreedheid der Hoekschen en de zelfopoffering van den held van \'t verhaal, Jan van Schaffelaar, die er bij omkwam. In 1492 eindigde zoowel het oproer van het kaas- en broodvolk, d. i. van hen, die, wegens den druk der belastingen, in Noord-Holland waren opgestaan, als de strijd der Iloekschcn en Kabeljauwschen. De zege viel de laatstgenoemde partij ten deel. In 4493 werd Maximiliaan keizer van Duitschland. In \'t volgend jaar aanvaardde *Philips* M��, de schaone (1494�1506) � aldus om zijne lichamelijke schoonheid ge- heeten � het hertogelijk, grafelijk en heerlijk bewind over de verschillende Zuid- en Noord-Nederlandsche staten. Zijne eerste daad, als vorst dier landen, was gericht tegen het groot-privilegie. Bij zijne inhuldiging verklaarde hij, de pri- vilegi�\'n, geschonken na den dood van Karel don stoute, met goedvinden der staten zelven, plotseling vernietigd. In 149G trouwde Philips met J o h a n n a, tweede dochter van Ferdi- nand II den katholieke, koning van Arragon, en Isabclla, koningin van Castili�. Dit huwelijk opende hem het uitzicht, cens den Spaanschen troon te zullen beklimmen. In 1504 ging



		35

		hij naar Spanje, omdat Isabella was overleden en de krankzin- nigheid zijner gemalin haar belette, de kroon van Castili�\' te dragen. Weldra aanvaardde hij het bewind over dit rijk; maar nog in \'t zelfde jaar, 1500, stierf hij plotseling. Alzoo moest Maxiniiliaan voor de tweede maal het regentschap over de Nederlandsche staten op zich nemen. Hij, voor wien Maximi- liaan de teugels van \'t bewind in handen nam, was de zoon van Philips en Johanna, Karel, in 1500 te Gent geboren. In 1515 aanvaardde Karel, die in Duitschland de vijfde, in Spanje de eerste, in Holland en elders de tweede, enz. vorst van dien naam is en JKarel V wordt genoemd, het bewind over de Nederlandsche staten. Weldra zag hij het aantal der landen, waarover hij den schepter voerde, toe- nemen. In 1516 volgde hij zijn\' grootvader Ferdinand in Arragon op en werd aldus koning van geheel Spanje. In 1519 werd hij keizer van Duitschland. Wat de .Nederlanden betreft, in 1515 verkocht George van Saksen, een zoon van Albrecht (zie blz. 41), hem zijne rechten op Friesland voor 350,000 gl., terwijl de Friezen zelven hein in 1524 als heer erkenden. In 1528 stond de bisschop van Utrecht, Hen- drik van Beieren, hem de wereldlijke macht af over Utrecht en Overijsel. In 1530 erkende Groningen Karel als heer des lands en stond Karel van Gelder hem de heerschappij over Drente af. De laatste der Nederlandsche staten, waar- mede dit voorbeeld werd gevolgd, was Gelderland, dat Wil- lem van Gulik en Kleef, een neef en opvolger van Karel van Gelder, door wapengeweld gedwongen, in 1543 aan Karel V moest afstaan. Zoo werd eerst Karel heer van de zeventien gewesten. Het waren , vier hertogdommen: Bra- bant, Limburg, Luxemburg en Gelder; zeven graafschappen : Vlaanderen, Artois, Henegouwen, Holland , Zeeland, Namen en Zutfen; het markgraafschap Antwerpen; vijf hcerlijkhe- den: Friesland, Mechelen, Utrecht, Overijsel, Groningen met de Ommelanden.

		:i-



		ROVERS oct. 1494



		36

		§8. Overzicht der geschiedenis van Gelderland gedurende de Middeleeuwen. Thans moet, ten opzichte van Gelderland, Utrecht en de overige gewesten, eenigszins in bijzonderheden worden aange- toond, wat boven (blz. 13 vlg.) in algemeene trekken is ter- nedergesteld. Met de samensmelting van verschillende kleine heerschappijen tot ��n samenhangend geheel ging het ook hier langzaam. Buiten de streken, die hij reeds bezat, trok de graaf van Gelderland allengs verschillende allodi�n van edelen aan zich, om ze als leenen weder te geven. Gelijk de macht van den graaf van Holland, groeide die van den graaf van Gelderland niet de jaren aan: de afhankelijkheid van den keizer werd steeds minder. Had de graaf zich reeds in de 43de eeuw eenige rechten der kroon toege�igend, het volle gezag als landsheer verwierf hij in al zijne uitgestrektheid in 1339. Toen immers benoemde Lodewijk van Beieren Mtei- nald MM of *den zwarte* (zie blz. 12) tot hertog, destijds eene zeldzame verheffing. Insgelijks nam de macht des graven tegenover de edelen voortdurend toe. Van onafhankelijke en met hem gelijkstaande edelen werden zij langzamerhand zijn leenmannen, traden in zijn\' dienst en stonden hem bij het beheer des lands ter zijde. Later moesten zij eene gelijke mate rechten, als zij genoten, zien toekennen aan de steden, sinds deze als gemeenten optraden. Invloed op den gang der zaken, in den eigenlijken zin, oefenden de steden, vereenigd met de edelen, eerst sedert 1418, toen zij met deze een verbond sloten, ten einde bij \'s lands hachelijken toe- stand maatregelen van voorziening te nemen. Van nu af waren ridderschap en steden tot ��n lichaam van landssten- den � de naam staten kwam eerst in 1477 in zwang � samengegroeid. Op eigen gezag bijeenkomsten houdende, ver- wierven en behielden alzoo de staten van Gelderland een voor- recht, dat elders de landsheer zich placht voor te behouden. Inzonderheid woog de stem der hoofdsteden zwaar. Dit waren Nijmegen, Roermond, Zutfen en Arnhem, hoofd- Stedcn der vier eveneens genoemde kwartieren, waarin Gel-



		39

		Karcl den stoute eenige verademing. Maar ook Adolf stierf in \'t zelfde jaar. In 1492 plaatste Adolfs zoon *Karet* zich aan \'t hoofd der Gelderschen, ten einde den kamp tegen het Oostenrijksche huis te hervatten. De fortuin was hem, hoewel niet in den aanvang, gunstig. In 1513 had hij schier zijn gansche her- togdom heroverd. Doch nieuwe moeielijkheden baarde hem de komst aan \'t bewind van Karel V. Overal, waar deze zijne heerschappij trachtte te vestigen, niet alleen in Gelder- land, maar ook in Utrecht, Friesland, Groningen, Drente en Overijsel stiet hij op den hertog van Gelder (zie beneden blz. 41, 42). Karel van Gelder vond een krachtigen steun in Maarten van Rossem (ten o. van Zalt-Bommel, nabij de Waal), een\' veldheer, die tot zinspreuk had: «branden en blaken is het sieraad van den oorlog." Hem was het niet te wijten, dat zijn heer meer en meer in \'t nauw werd ge- bracht door Karel V. Trapsgewijze moest de hertog van Gel- derland voor den keizer wijken. Toen hij in 1538 stierf, kon hij vooruitzien, dat zijn opvolger, Willem van Gulik en Kleef, binnen kort zou worden gedrongen, Gelderland aan Karel V af te staan. Dit geschiedde in 1543.

		§ 0. Overzicht der geschiedenis van Utrecht, Overijsel, Drente, Friesland en Groningen gedurende de Middeleeuwen. De vroomheid der vorsten en hoeren, die zich in de Mid- dcleeuwen niet zelden openbaarde in \'t schenken van goederen of gronden aan kerken , kloosters, abdijen, enz., kwam vooral, gelijk boven (zie blz. 13) is opgemerkt, te goede aan het bisdom Utrecht. Langzamerhand groeide de omvang van het Sticht en daarmede de wereldlijke macht van den bisschop aan. Die wereldlijke macht des bisschops werd zeer beperkt door de kanoniken der vijf kapittels, van welke boven (zie blz. 13) is gesproken. Zonder de toestemming dier kanoniken mocht de bisschop geen gebied van \'t Sticht vervreemden, noch



		43

		zich als leenheeren van Westerwolde aan. De stad Groningen kocht die heerlijkheid in 1619 voor ruim 140,000 gl. en hezat ze als zoodanig tot de omwenteling van 1795. De eigenerfden en andere afgevaardigden uit die drie kwartieren stelden de vergadering der staten samen. Later kwam er de stad bij. De eigenerfden waren diegenen, die, krachtens hunne eigen- doinmen, zonder volmacht of verkiezing ten landdage ver- schenen.

		§ 10. Be Nederlanden onder het bewind van Kavel V. Z�� waren dan de zeventien onder ��no heerschappij, die van Wiarel V (1543�1555), vereenigd. Het waren bloei- ende staten met een krachtige bevolking. Vischvangst, han- del en zeevaart waren de rijke bronnen, die het bestaan der Nederlanders verzekerden; daarbij landbouw en veeteelt. Vooral was de groote visscherij, de haringvangst, vermaard, een ware goudmijn, daar zij aan meer dan 20,000 huisge- zinnen het onderhoud verschafte. De haring werd jaarlijks van den 24sten Juni tot den 25sten November op de kusten van Engeland en Schotland gevangen. Er waren jaren, dat er tot 1500 haringbuizen uit de Nederlandsche havens in zee liepen, alleen uit Enkhuizen 140. Geen volk wist den haring zoo goed te bereiden als de Nederlanders, weshalve do Hol- landsche haring, als zijnde de beste van smaak en de duur- zaamstc, op de vreemde markten het meest gewild was. De haring Averd (zie blz. 32) �f als pekelharing, �f, gerookt zijnde, als bokking gegeten. Van groot gewicht was mede de walvischvangst, waarmede men in de 17de eeuw een begin maakte en waarvoor de Staten-Generaal in 1614 uitsluitend octrooi of vergunning gaven aan de Noordsche compagnie. Ten behoeve dezer visscherij werden in die eeuw jaarlijks omstreeks 250 schepen uitgerust, die, met het oog op het doel, de koude van Groenland, Spitsbergen, enz. trotseerden. Vele zijn de oorzaken, die Nederland tot een land van han-



		\\\\

		del on zeevaart bij uitnemendheid hebben gemaakt: de ligging aan de Noordzee; de menigte van bevaarbare rivieren en ka- nalen; de persoonlijke vrijheid, die, hoe ook beperkt, hier meer dan elders werd ge�erbiedigd en velen noopte zich er metterwoon te vestigen. Sedert het einde der 15do eeuw was Antwerpen de hoofdzetel van den handel. Er waren meer dan 1000 vreemde handelshuizen gevestigd. De beurs, eiken dag tweemaal gehouden, telde telkens meer dan 5000 bczoe- kers. Den handel op de Oostzee, in hout en graan, had hoofdzakelijk Amsterdam, toen reeds bij Veneti� vergeleken en de korenmarkt van Europa genoemd. Nog is niet gewezen op de vrachtvaart, die zeer aanmerkelijke voordeden ople- verde, en geen gewag gemaakt van de velerlei fabrieken, waarmede de nijvere en dichte bevolking zich bezig hield. Van wetenschappelijke beschaving kan nog maar weinig spra- kc zijn. Toch ontbrak het niet aan de beginselen. Reeds had Jakob van Mae riant zijn\' spiegel Historia�l in \'t licht ge- geven. Wat de fraaie letteren in engeren zin aangaat, van lie- verlede was eene Nederlandsche letterkunde ontstaan, waarvan het begin in het laatste vierendeel der 12de en het eerste der 13de eeuw is te zoeken. V��r dien tijd waren onze voorou- ders in taal, zeden en gewoonten nog Duitschers. In de 12de eeuw kwam de Nederlandsche taal uit het Nederduitsch voort. Zij heette gedurende de Middeleeuwen liet Vlaamsen. Onder de werken, die tezamen uitmaken hetgeen men onze Middeleeuw- sche letterkunde noemt, vindt men weinige oorspronkelijke gedichten. Aan Frankrijk ontleend is het vermaard gedicht Rcinaert de vos, dat in zijn Vlaamschen vorm zoozeer de aan- dacht trok, dat het uit die taal in vele andere werd overgc- bracht en als voortreffelijker wordt aangemerkt, dan het oor- spronkclijkc Fransche stuk. Tegen het einde der Middeleeu- wen namen, naarmate de opkomst der poorters den invloed der edelen deed afnemen, de tooneeldichten op het gebied der let- terkunde de voornaamste jdaats in. Hot waren do vele Rede- rijkerskamers, met het Bourgondisch huis (zie blz. 30) opge- komen, welke aan deze iiet aanzijn gaven. Om die bloeiende zeventien landen was nu do band dor eenheid geslingerd. Maar het was slechts een persoonlijke band. Ook van Karel V was het het streven, de staatseenheid der zeventien



		48

		lang bij Karel opgekomen. Geheel ontstemd door het mis- lukkcn zijner grootsche ontwerpen, teleurgesteld in zijn plan- nen om in al zijn landen een onbeperkt vorstelijk gezag te vestigen en de eenheid in de Christelijke kerk te herstellen, terncergebogen onder lichamelijke zwakheid en wegens de uitputting zijner schatkist de toekomst met zorg te gernoet ziende, ging hij thans tot volvoering van het lang gckoes- terd voornemen over. De afstand en overdracht hadden den 25sten October 1555 te Brussel in een luisterrijke vargade- ring plaats. Ook Maria (zie blz. 45) legde hare waardigheid neder. In \'t volgend jaar ging Karel onder zeil naar Spanje , waar hij in 1558 in het klooster Yuste (in \'t n. o. van Estre- mad�ira) overleed. Karel liet maar ��n\' zoon na, Philips II (III in de Nederlanden), en een paar dochters. Van zijne natuurlijke kinderen zijn ��n zoon en ��ne dochter zeer vcr- maard geworden. De dochter was Margareta, de zoon Don Jan van Oostenrijk. Onder de vele edelen zijner hofhouding was er niemand, dien hij meer vertrouwde , dan Willem van Oranje, hoe jong deze destijds ook was (zie beneden, blz. 49).

		§ «� De Nederlanden onder Philips II tot de komst van Alva. Karels opvolger *Whilips ME* (1555�1581), gelijk hij door- gaans wordt genoemd, was in de Nederlanden geen vreemde- ling. Reeds in 1549 had zijn vader hem hierheen ontboden, om hem aan zijn toekomstige onderdanen voor te stellen. Die eerste ontmoeting had bij do Nederlanders geen gunstigen indruk achtergelaten. En de tweede ontmoeting, bij en na Karels plechtigen afstand, bracht hierin geen verandering te- weeg. Philips was geheel en al een Spanjaard, koel, afge- meten en trotsch. Hij had een\' afkeer van het land en den aard der Nederlanders, en zij van hem, die geen gemeen- zaamheid duldde en geen afdalen kende. Hij verstond noch de taal des lands, noch een der talen, waarmede de natie vertrouwd was. Hij achtte de handhaving van den katholie- ken godsdienst zijn\' hoofdplicht. Hiervoor had hij alle krachten



		«g

		van lichaam en ziel veil; hieraan was een goed deel zijner verbazende, maar kleingeestige werkzaamheid gewijd. Even onwrikbaar als hij aan de instandhouding van \'t koninklijk gezag de hand hield, bleef hij aan den grondregel van al zijn zeggen en doen getrouw. Die blinde en bijgeloovige ge- hechtheid aan de kerk herschiep hem in een\' bloeddorstig dwingeland. Tot -1559 bleef Philips in de Nederlanden. Toen ging hij. Doch aleer hij vertrok, regelde hij het bestuur dezer landen. M argareta v a n P a r m a (zie blz. 48) werd landvoogdes. Zij was getrouwd met Octavianus Farnese, hertog van Parma, die evenwel in Itali� bleef. De drie bovengenoemde (zie blz. 45) regeeringslichamen stonden haar ter zijde. President van den raad van financi�n was de baron van Bar 1 ai m o n t (in \'t n. van Frankrijk, nabij Avennes), van den geheimen raad V i g 1 i u s of Wige 1 e van A y 11 a van Z u i c h e in (ten z. van Leeuwarden), een Fries van afkomst en een groot rechtsgeleerde, doch die aan groote rechtskennis veel hebzucht paarde. In den raad van state hadden o. a. zitting: Anto- nius Perenot, bisschop van Utrecht, de prins van Oranje, Lamoraal, graaf van Egmond, later ook de Moutmo- rency, graaf van Hoorne (ten n. van Loon, zie blz. 17). Voor Brabant, waar de landvoogdes haar verblijf hield, werd geen stadhouder benoemd. De stadhouders der overige staten waren o. a.: Willem van Oranje van Holland, Zeeland en Utrecht; de graaf van Eginond van Vlaanderen en Artois j Johan van Ligne, graaf van Aremberg (ten z. van Keulen) , van Friesland, Groningen, Drente en Overijsel; de baron van Barlaimont van Namen. Elk stadhouder was tevens be- velhcbbcr der krijgsmacht van zijn gewest. Een enkel woord over Willem van Oranje, weldra den hoofdpersoon van den tegenstand tegen Philips, en dan over Perenot. In het huis van Nassau onderscheidde men sedert het midden der 13de eeuw twee lini�n. De oudste bleef in Duitschland. De jongste is die van Nasaau-D�lenburg. Deze verwierf al vroeg verscheidene bezittingen in de Nederlanden _ Willem, de grondlegger der onafhankelijkheid van Neder_ land, was een zoon van Willem den rijke, graaf van Nassau. Dillenburg, geboren in 1533. Rijk was zijn vader, althans Dr. Wijjjne, Bekn. Geschied, v. h. Vaderland, 2ilc ilruk. t



		50

		in kinderen. Hij had vijf zonen: Willem, Jan den oude, Lodewijk, Adolf en Hendrik. Talrijk waren de bezittingen van zijn\' zoon Willem op Nederlandschen bodem. Bovendien erfde bij van zijn\' neef R�n� bet prinsdom Oranje. Antonius Perenot was een scbrander en werkzaam staats- man, die zijne opkomst aan zicbzelven bad te danken. Hij was in Franchc-Comt� geboren, dat een deel had uitgemaakt van de erfgoederen van Maria, de dochter van Karel den stoute. Reeds dit nam de edelen tegen hein in, die, trotsch op hunne geboorte, op hem, den vreemdeling, neerzagen. Doch voor een\' vreemdeling kon men hem eigenlijk moeielijk laten doorgaan. Was hij het, dan moest ook Willem als zoodanig worden aangemerkt, en in allen gevalle kon men dit bezwaar niet met recht aanvoeren tegen leden van den raad van state. Weldra verweet men bom met meer grond zijne hoerschzucht, alsmede de minachting, die hij jegens zijn medeleden in den raad van state aan den dag legde. Tegen hem wendden zich toen allen, die een\' afkeer badden van de regeering in Spaanschei) zin, die Philips aan de natie wilde opdringen. Ternauwernood was Philips in zee gestoken, of de Xeder- landscbe onderdanen hadden reeds menige grieve tegen hunnen heer. Zonder op den geest des tijds te letten, schreef hij een gestrenge uitvoering der plakkaten voor. liij den afkeer, dien de Nederlanders en de Spanjaarden wederkeerig van eik- ander hadden, was bet verlies van den hoogen rang, dien de Nederlandschc adel onder de beide vorige regeeringen had be- klced, dubbel onverdragclijk. Hierbij kwam de verbittering over de voortdurende aanwezigheid van 3 a 4000 man vreemde troepen, die, zooals het heette, ter bescherming van de grenzen moesten strekken. Bovenal vreesde men de verwe- zenlijking van een van Philips\' geliefkoosde plannen, van dat der bisdommen. Tot dusverre was in Nederland geen aarts- bisschoppelijke stoel geweest, daar het geringe en onregelmatig verdeelde getal bisdommen onder vreemde aartsbisschoppen stond, ^let ligt voor de band, dat hieruit groote ongelegen- beden ontstonden. De overwegende reden echter, waarom Philips de zaak der bisdommen wenschte te regelen, was de vermenigvuldiging der ketters. Voortdurend won de afkeer



		51

		veld van oen kerk, die, hoewel zelve geen bloed bogeorende, duizenden door den wereldlijken arm liet ombrengen. Wellicht � meende Philips � kon nauw toezicht, leering en verma- ning de zielen voor afval van de kerk behoeden of van den afval terugbrengen. In 1559 vaardigde paus Paulus IV de bul, houdende de bepalingen omtrent de bisdommen, uit. De zaak zelve begon evenwel niet v��r 1561 werkelijkheid te worden, en met sommige zetels duurde het tot 1570, eer zij werden bezet. In \'t geheel werden er 18 bisschopzetels opgericht, n.1. 3 aartsbisdommen (elk aartsbisschop was tevens bisschop van die streek, waarin zijne hoofdkerk lag,) en 15 bisdommen. Pe- renot of Granvello, tevens tot kardinaal benoemd, werd aartsbisschop van Mcchelcn. Onder hen, die zich tegen de nieuwe bisdommen verzetteden, waren ook de prins van Oranje en Egmond, die met vele anderen de dwaling deelden, dat Granvclle een van hen was, die den maatregel bevorderden. Thans weet men zeker, dat deze meening onjuist was. Maar ook andere bezwaren hadden Willem en vele edelen tegen den bisschop. Hij was de ziel van de regeering. Gelijk er veel buiten hen omging, zoo geschiedde er niets zonder hem, en Viglius liet zich geheel door hem leiden. Dit mishaagde hun zoozeer, dat, hoewel de vreemde troepen in 15G0 wer- den verwijderd, er geen betere verstandhouding tusschen Granvelle en de genoemde edelen ontstond. Weldra weigerden Willem, Egmond en lloorno in den raad van state zitting te nemen, zoolang Granvelle er kwam, die alle belangrijke aan- gelegenheden aan de kennis van dien raad onttrok. Van jaar tot jaar werd het standpunt van den kardinaal onhoudbaarder. Het regende schotschriften tegen hem, en de edelen vervolg- den hem met bitteren spot. Ook Margareta, die ten laatste begon in te zien, hoe weinig gezag zijzelve in vergelijking met hem had, wilde wel van hem worden ontslagen. Zoo kwam in 15�4 tot Granvelle een bevel van Philips, om het land te verlaten, waaraan hij onmiddellijk voldeed. Na Granvelle\'s vertrek namen Willem, Egmond en Hoorne weder zitting in don raad van state. Wegens de overige mocie�jkheden word Egmond in 1505 naar Spanje gezonden. Die zending bracht geen verandering of wijziging teweeg. 4*



		52

		Egmond word luisterrijk ontvangen; maar Philips\' voorschrif- ten bleven dezelfde. Langzamerhand ging intusschen de geest van tegenstand van de eerste edelen op die van den tweeden rang over, om later door het volk te worden gedeeld. Zoo ontstond in 15G5 het compromissum (gemeenschappelijke be- lofte) of liet verbond der edelen, aan \'t hoofd waarvan L o- d e w ij k van N a s s a u, Willems broeder, stond met Hendrik van Brede rode, een\' onstuimig man, die een woest leven leidde en slechts naar opwellingen, niet naar beginselen han- delde. Het doel was, de invoering der inquisitie op elke wijze tegen te gaan. Niet alleen edelen, maar ook burgers teekenden het; niet alleen Lutherschen en Calvinisten, maar ook Roomsch-katholieken traden toe. Schier de eenigste daad van deze eedgenooten was de stap, dien zij den 5den April 15GG te Brussel deden. Toen boden zij in plechtigen optocht, ten getale van drie of vier honderd, de landvoogdes een verzoekschrift aan ter matiging van de plakkaten. Naar alle waarschijnlijkheid deed het woord van Bailaimont (zie blz. 49), toen tot de landvoogdes gericht, hun den naam geuzen (gucux, bedelaars) geven. Niet zonder grond � men kan het niet verbloemen � werd die benaming op vele dier edelen toegepast. Be schulden, waaronder zij ten gevolge hunner verkwistende levenswijze en van hunne veelvuldige drinkgelagen gebukt gingen, rechtvaardigden ze maar al te zeer. Zelven namen de edelen dien naam volgaarne aan en droegen tevens de zinnebeelden der bedelaars. Marga- reta antwoordde weldra. Zij beloofde een\' gezant naar Spanje te zullen zenden en cenige moderat ie of matiging in de plak- katen te zullen brengen, die evenwel zoo weinig in \'t oog viel, dat het volk ze weldra moorderatie noemde. Terwijl Jan van Glim es, markies van Bergen (d. i. Bergen op Zoom), en Hoorne\'s broeder, Flor is van Montmorency, baron van Montigny, nu als gezanten naar Philips ver- trokken , kwam het prediken van \'t Evangelie in \'t open veld, niet meer des nachts, maar bij het helder daglicht, alom in zwang. Duizenden, op de beloofde matiging vertrouwende of hunne overtuiging niet langer willende bedwingen, woonden die predikati�n, hagepreken genoemd, bij. Oj) het houden van openbare godsdienstoefeningen volgde in



		53

		1566 de kortstondige razernij, bekend onder den naam van beeldenstorm. Zooals men het veelal heeft opgevat, was hij een uitbarsting van de dweepzucht der hervormden, die niet aan een w�l beraamd plan, maar aan plotseling opkomende hartstochtelijkheid was toe te schrijven. Vele kerken van Antwerpen, Vlaanderen, Holland, Zeeland , Groningen , enz. werden er door verwoest en van al hare schatten beroofd. Philips ontstak, op het hooren der mare, zoozeer in drift, dat hij een duren eed zwoer, het misdrijf niet ongewroken te zullen laten. Het drietal, Oranje, Egmond enHoorne, baatte het niet, gelijk weldra zal blijken, dat zij de landvoogdes in deze moeielijke dagen getrouw ter zijde stonden en hen, die schuldig of medeplichtig waren aan den beeldenstorm, ijverig vervolgden. Nadat de eerste schrik was geweken, begon Margareta krachtdadig door te tasten. Zij bewerkte, dat het compro- missum werd ontbonden en wierf troepen. Overal moest het prediken der hervormden worden gestaakt. Van dat oogenblik af scheidde Egmond zich van zijn vrienden, den eed van trouw aan den koning op nieuw afleggende, terwijl Hoorne zich tegelijk aan \'s konings dienst en aan de bevordering van Oranje\'s plannen onttrok. Van zijn\' kant nam Willem, in- ziende dat er vooreerst aan geen verzet viel te denken, in \'t zelfde jaar zijn ontslag als stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht en ging naar Duitschland. Hij werd door een overgroot aantal lieden, op meer dan honderd duizend huis- gezinnen begroot, gevolgd. Onder hen was Willems vertrouwd vriend, de beroemde godgeleerde en staatsman Philips van Marnix, heer van St. Aldegonde (eene heerlijkheid in He- negouwen, terwijl een kasteel nabij Middelburg, waar Marnix een tijdlang woonde, naar hem ook wel zoo werd genoemd, doch eigenlijk West-Souburg heette). In Willems plaats werd Maximiliaan Hennin, graaf van Boussu (ten w. van Bergen, in Henegouwen), bij voorraad over Holland als stad- houder aangesteld. Intusschen was Philips tot een vast besluit gekomen. Na lang te hebben geveinsd, dat hijzelf een reis naar de Nederlanden in den zin had, zond hij in 1567 A1- varez de Tol�do, hertog van Alva (d. i. Al va de Tormes, in \'t n.w. van Spanje, ten z.o. van Salamanca),



		54

		als kapitein-generaal aan \'t hoofd van een leger van ongeveer 17,000 man, grootendeels oudgediende en geharde mannen.

		§ 12. De Nederlanden onder \'t bestuur van Philips\' landvoogd Alva. De komst van Alva was Margarcta een doorn in \'t oog. Sedert zij bovendien bespeurde, dat hij, behalve de aanstel- ling tot kapitein-generaal, nog buitengewone volmacht had, drong zij niet zooveel nadruk op haar ontslag aan, dat zij het op \'t einde van 1507 verwierf en onverwijld naar Itali� ver- trok. Terstond werd Alva in hare plaats algemeen landvoogd. Thans namen de wreedheden een aanvang. De raad van beroerte, door het volk weldra met juist inzicht bloed raad geheeten, werd opgericht. Onder de beroemdste offers van dien raad waren Egmond en Iloorne, wien het niet baatte, dat zij ridders van \'t gulden vlies waren (zie blz. 31). De 5do Juni 1508 was de noodlottige dag hunner terechtstelling of liever van den gerechtelijken moord. Hunne namen blijven door de standbeelden, in \'t jaar 180-i te Rrussel opgericht, in aller herinnering loven. Hierbij berustte de raad van beroerte niet. De prins van Oranje en andere uitgeweken edelen werden insgelijks, op zware beschuldigingen, voor hem gedaagd. Zij verschenen niet, en met reden. Maar aan offers was geen gebrek, want de Spaansehe inquisitie verklaarde in een plechtig geschrift alle Nederlanders, op zeer weinigen na, als ketters, des doods schuldig. In 1570 werd Montigny, na in Spanje een paar jaren in den kerker te hebben gezucht, insgelijks op een vonnis van den bloedraad, in \'t geheim geworgd, wat hem nog als een weldaad werd toegerekend. Zijn reisgenoot Bergen was reeds in 1507 of aan een ziekte, �f aan vergif bezweken. Desniettegenstaande werd zijn nagedachtenis met een vonnis bezoedeld, opdat zijne bezittingen den koning niet ontgingen. Ook andere gewelddadigheden beging de afschu- welijke raad. Hij liet in 1508, tegen de voorrechten der hoogeschool te Leuven, den oudsten zoon van prins "Willem,



		55

		Philips "Willem, graaf van Buren (zie bh. 38), van- daar oplichten en naar Spanje voeren, waar hij, als gijzelaar voor de trouw des vaders, onder nauw toezicht weid opgevoed. Treurig was, te midden van al die tooneelen van diepen rouw, de toestand van het land. Haar welhaast daagde er bijstand van buiten op. Veelszins getergd, door den roof van zijn\' zoon en door de verbeurdverklaring van \'t geen hij bezat, greep Willem eindelijk naar de wapens. Een kortstondig ge- luk begunstigde de kloeke onderneming. L o d e w ij k van Nassau zegevierde bij Heiligcrlee (ten w. van Winscho- ten). Aremberg sneuvelde er, maar ook Willems broeder Adolf. Doch nog in \'t zelfde jaar, 15G8, versloeg Aha zelf Lodewijk bij Jemmingen (Jemgum, nabij Leer in Oost- Friesland). Zoo was de tachtigjarige oorlog begonnen. Door den uitslag van zijn\' krijgstucht overmoedig geworden, be- raamde Alva het plan, de grafelijke bede dooi\' vaste, alge- meene belastingen te vervangen. Drie belastingen waren het, welke de landvoogd uitschreef: 1) een heffing voor eens van het honderdste der waarde of 1 p.c. van alle roerende en onroerende eigendommen (de honderdste penning), en dan, bij verkoop, 2) een heffing van tien ten honderd van de roerende (de tiende penning), en 3) van ?yf ten honderd (de twintigste penning) van de onroerende goederen. Hij begon met de hef- ling te Brussel, waar zijne eigen tegenwoordigheid, gelijk hij meende, den tegenstand zou breken. De overheid gaf toe, maar de gilden, bovenal de slagers en de brouwers, tartten den toorn van den landvoogd en sloten hun winkels. Juist toen Alva er aan dacht, door \'t ophangen der weerbar- stigen in hunne eigen deuren, de stemming der gemoederen te verbeteren, weerklonk de mare van de verrassing van den Briel. Duurzame gevolgen had de aanslag, op den lsten April 1572 tegen deze veste ondernomen. Hij was het werk van de Watergeuten, vrijbuiters, die onder de driekleurige vlag � rood of oranje, wit en blauw �, de vlag van Willem van Oranje, voeren. Tot dusver waren zij op hunne tochten vaak de Kngelsche havens binnengeloopen, om zich van levensniid- delen te voorzien, doch eensklaps verbood koningin Elizabeth, beducht voor een oorlog niet Spanje, hare onderdanen. den



		56 Watergenzen\' verder te verstrekken, wat zij behoefden. Zoo werd hunne vloot, staande onder \'t bevel van L u m e y, graaf van der Ma rek, als admiraal, gedwongen zee te kiezen. Nu besloten zij deze of gene stad van Noord-Holland te vermeesteren. Maar tegenwind belette dit en dreef hen voor den mond van de Maas. Daarom eischten zij den Brie! (op Voorne) in naam van den prins op. Eer de regeering ecu bepaald antwoord had gegeven, veroverden de Watergeuzen de stad zonder moeite. Zij werd voor den prins in bezit ge- houden. De inneming of verrassing van den Briel werd de grondslag van de vestiging van de onafhankelijkheid der Ver- eenigde Nederlanden. Vruchteloos beproefde Boussu, op bevel van Alva tegen den Briel opgerukt, de stad te heroveren. In tegendeel, de afval plantte zich voort. Vijf dagen na den lsten April stond Vlissingen uit eigen beweging tegen do Spaansche benden op en sloot de versterking, die Alva in aller ijl had afgezonden, buiten hare wallen. Ook Veere werd voor de vrijheid ge- wonnen. Enkhuizen, Dordrecht en andere steden van Noord- en Zuid-Holland volgden. Hierop namen ook vele steden van Gelderland, Utrecht, Overijsel en Friesland bezettingen van den prins in. In al die steden werd de regeering veranderd en de nieuwe overheid verplicht, trouw te zweren aan den koning van Spanje en aan den prins van Oranje. De strijd toch werd gevoerd niet tegen den koning, maar tegen Alva en de andere dienaren van Philips. Nog in den zomer van \'t zelfde jaar, den I9den Juli en volgende dagen, hielden een groot aantal leden der staten van Holland een vergadering te Dordrecht, de eerste, die in Holland met terzijdestelling van Alva\'s gezag werd gehouden. Hier werd besloten, prins Willem te erkennen als generaal-gouverneur en luitenant des konings, d.i. als plaatsvervanger van Alva, en als stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Slechts ten deele gelukte het aan Alva, het Noorden te herwinnen. Zutfen, Naarden en Haarlem, de beide eersten in 1572, Haarlem in 1573, moesten achtereenvolgens hare poorten openen voor de Spanjaarden, door Alva\'s zoon Frode- rik aangevoerd. Vreeselijk werden al die plaatsen geteisterd. Van de steden, te dier tiide door Alva\'s zoon aangevallen.



		57

		hield alleen Alkmaar zicli staande. Na Alkmaar was Leiden aan de beurt. Het bevel tot de insluiting dezer stad gaf Alva nog: de uitkomst zag eerst zijn opvolger. Reeds sinds lang had hij bij den koning op zijn ontslag aangedrongen. In \'t laatst van 1573 werd de wensch van den dwingeland voor goed vervuld. Hij ging met schulden overladen en den vloek medenemende van al wat Nederlander was. Bij zijn vertrek moet hij zich hebben beroemd, 18.000 ingezetenen dezer landen door de hand des scherprechters te hebben laten ter dood brengen.

		§ 13. Do Nederlanden (jedurendc het bewind van Requ�scns en van Don Jan van Oostenrijk. � De unie van Utrecht. Alva\'s opvolger was Don Louis de Requ�sens. Hij was gematigd en van een geheel anderen aard dan zijn voorganger, zonder echter in de hoofdpunten een tegenovergesteld gevoelen te zijn toegedaan. Het eerste nadeel, dat hij ondervond, was dat Middelburg genoodzaakt werd zich in 1574 aan den prins over te geven. Hierop volgde echter de voor Nederland noodlottige slag op de Mo oker heide of bij Mook (ten z. van Nijmegen), waar L o de wijk van Nassau met zijn\' broeder Hendrik omkwam. De eenigste gunstige uitwer- king, die Lodewijks inval teweeg bracht, was deze, dat de Spaansche troepen, die het beleg voor Leiden hadden gesla- gen, vandaar trokken, om bij Mook mede te strijden. Doch onmiddellijk na den slag werd het beleg hervat. In weerwil van de tegenwerking veler flauwhartigen werd de stad wak- ker verdedigd door Jan van der Does, den standvastigen burgemeester Pieter Adriaansz. van der AVer f en ande- ren. Toch was de hongersnood reeds op \'t hoogste geklommen en zou de stad zijn bezweken, indien men niet de dijken had doorgestoken en de sluizen opengezet. In de eerste dagen van October 1574 blies de wind uit het n.w. en vervolgens uit het z.w. Nu drongen de wateren van den oceaan met onweerstaanbaar geweld landwaarts in en dreven de belege-



		58

		raars op de vlucht. De .\'iele October was de dag van \'t ontzet. Eene vloot met levensmiddelen voer Leiden binnen en verza- digde de hongerenden. �ot belooning voor hare volharding verwierf de stad o. a. in \'t volgend jaar een hoogeschool, die de prins en de staten haar uit naam van Philips schonken, want men hield zich nog steeds aan den ouden vorm en be- streed Philips\' benden in naam van bemzelven. Inmiddels sloeg Requ�sens het beleg voor Zierikzee, doch mocht het einde dier onderneming niet beleven. Hij stierf in 1570. liij gebrek aan eenige beschikking aanvaardde de raad van state, na Requ�sens\' dood, het bewind over de getrouw gebleven staten. Omtrent terzelfder tijd hield de raad van beroerte, die gedurende de regeering van Requ�sens meer ge- kwijnd dan geleefd had, geheel oji te bestaan. Weldra had de raad van state met onoverkomelijke bezwaren te worstelen. Zierikzee ging bij verdrag in handen der Spanjaarden over; maar onmiddellijk daarna stonden de Spaansche troepen, die op Schouwen lagen, op en eischten betaling van de sedert lang achterstallige soldij. Dicht ineengesloten, rukten zij ge- regeld . met die officieren, welke het met hen eens waren, uit Zeeland naai¹ Brabant. Waar zij kwamen, stroopten zij de kleine steden en hot platteland af. Terwijl de staten der Zuidelijke Nederlanden nu begrepen, op niemand dan op zichzelven te moeten rekenen, was de muiterij der soldaten voor Willem een hefboom van onberekenbaar gewicht. Op zijn aanvraag kwamen afgevaardigden uit het nieerendeel der Zuidelijke gewesten te Gent bijeen, ten einde een verbond te sluiten met Holland en Zeeland. Te midden van het raad- plegen dezer gemachtigden of der Algemeene Staten lichtten de Spaansche soldaten, van alle kanten te Antwerpen bijeenge- schoold, in deze stad een tooneel van moord en plundering aan, gruwelijker dan nog ergens was aanschouwd. De daad zelve, als het toppunt aller gruwelen, door dat krijgsvolk aangericht, noemt men de Spaansche fnvie. Zij oefende een krachtigen invloed op de beraadslagingen der staten uit. Den 8sten November was het stuk gereed, bekend onder den naam pacificatie of bevrediging van Gent. liet stelde oen vereeni- ging vast tusschen de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden, waarbij men overeenkwam, om de Spaansche soldaten den



		59

		lande uit te drijven en zich later op het stuk van godsdienst onderling te verstaan. Vier dagen v��r de afkondiging van het Gentsch verdrag\' overschreed de man, dien Philips II tot opvolger van Requ�- sens had benoemd, de grenzen van Nederland en kwam te Luxemburg aan. liet was Philips\' bastaardbroeder, Don Jan van Oostenrijk (zie blz. 48). Reeds had hij, hoe jong ook, schitterende lauweren behaald in de oorlogen tegen de Mooren en de Turken (Overzicht, blz. 140) en spiegelde zich van de toekomst een nog luisterrijker tijdperk voor. De aanvang beantwoordde niet aan die verwachting. Want de Algemeene Staten gaven hem welhaast te kennen, dat zij, niet dan op zekere voorwaarden, hem als landvoogd konden erkennen. De gestelde eischen willigde Don Jan in bij een verdrag, gesloten in Februari 1577 en het eeuwig edict ge- heetcn. Hierbij werd de pacificatie bekrachtigd en de wegzen- ding der vreemde troepen beloofd. Van een bewind van den nieuwen landvoogd, in den eigen- lijken zin, kan geen sprake zijn. Te vergeefs trachtte hij ook Willem, die volstrekt geen vertrouwen in hem stelde en zich, met Holland en Zeeland, zorgvuldig hoedde het eeuwig edict te onderteckenen, voor de zaak des konings te winnen. Eensklaps wierp hij in 1577 het masker der lijdelijke hou- ding, dat hij tot dusver had gedragen, af door op zekeren dag in persoon het slot te Namen te verrassen en er zich te vestigen. Naar hij zeide, wilde hij zich beveiligen tegen de plannen, die men tegen hem smeedde. Aan de Algemeene Staten scheen het toe, dat hij hierdoor alle recht had verbeurd om met eenig gezag in de zeventien gewesten op te treden. Terwijl Don Jan op die wijze al zijn macht verloor, of liever niet tot de uitoefening der macht kon geraken, groeide die van Willem steeds aan. Hij werd uitgenoodigd te Brussel te komen, en, door den invloed van den derden stand, tot ruwaard benoemd. De reden dier benoeming was hierin ge- legen, dat de zetel der regeering ledig stond. Deze toene- mende invloed van den prins ook op de zaken van het Zuiden verbitterde de edelen dier landstreek. Zij waren het, die, in den waan aan Oranje een doodelijken slag toe te brengen, den jeugdigen aartshertog van Oostenrijk Matth�as (Overzicht,



		60

		blz. 130) in het land riepen. Toen toonde Willem, hoe groot zijne meerderheid van geest was. Hij werkte er toe mede, dat de Algemeene Staten Matth�as in \'t begin van 1578 tot landvoogd benoemden, maar onder zulke voorwaarden, dat hij niets vermocht. Terecht noemde het volk Matth�as \'s prinsen griffier, want zijn werkzaamheid bepaalde zich tot het onder- teekenen van stukken. Intusschen hadden de Algemeene Sta- ten uitdrukkelijk verklaard, dat zij Don Jan niet langer als landvoogd erkenden. Bij alle wisseling van gebeurtenissen bleef Willem van Oranje verdraagzaamheid jegens andersdenkenden in \'t stuk van den godsdienst voorstaan. Zelf was hij aan \'t hof van Karel V in den Roomsch-katholieken godsdienst opgebracht. Dien bleef hij, voor het uiterlijk, getrouw tot 1573, toen hij tot de hervormde kerk, naar de begrippen van Calvijn, over- ging. Maar zijn geheele leven door was hij een vurig voor- stander van de verdraagzaamheid. De dag was echter nog evenmin aangebroken voor het betoonen eener ware verdraag- zaamheid, als voor een vereeniging van het Noorden en het Zuiden. Dit bewijzen de gebeurtenissen der jaren 1578 en 1579. Het jaar 1578 werd geopend met de aankomst van den hertog van Parma, Alexander Farnese, een\' zoon van Margareta (zie blz. 48). Welhaast vond hij, die een niet minder ervaren staatsman dan veldheer was, een ge- schikte gelegenheid om Henegouwen, Artois, Douai (ten n.o. van Atrecht) en een paai\' andere steden uit de Zuidelijke Nederlanden tot het verlaten der pacificatie te nopen. Reeds in Januari 1579 verklaarden zij zich hiertoe bereid en sloten een paai\' maanden later het verdrag van Atrecht, waarbij zij zich op nieuw aan de Spaansche heerschappij onderwierpen. Dien gunstigen keer der Spaansche zaak beleefde Don Jan niet meer. Hij stierf in October 1578. Terstond bij zijn verscheiden rees de argwaan van vergiftiging op en vermoedde men, dat de misdaad op last van Philips was bedreven. Ech- ter is het feit nimmer bewezen. Alexander Farnese trad onmiddellijk als Don Jans opvolger op. Hoe langer hoe meer werd het zichtbaar, dat de kracht van den opstand hoofdzakelijk of bij uitsluiting in het Noorden moest worden gezocht. Geheel deze streek stond tegenover



		61

		Spanje in de wapens. Er ontbrak slechts een verbond, om dezen toestand duurzaam te maken. Maanden lang werd hierover onderhandeld. In Januari 1579 kwam er een einde aan de overwegingen. Den 22sten en 23sten dier maand werd de beroemde unie van Utrecht gesloten en geteekend, de grondslag van dezen staat, een vereeniging ten eeuwigen dage tusschen de Noordelijke gewesten, als waren zij maar. ��n landschap, tot onderlingen bijstand tegen alle geweld en den gemeenen vijand. Zij werd geteekend door Willems broe- der Jan, haren ontwerper, Holland, Zeeland (met uitzonde- ring van Middelburg), Utrecht, de Ommelanden en een deel van Gelderland. In Mei teekende Willem; de overige deelen van Gelderland volgden in 1579 en 1580. Drente voegde zich, hoewel het er slechts kort bij bleef, in April 1580 bij de unie, Overijsel in 1591. Friesland sloot zich, van 1579 tot 1598, bij gedeelten bij de unie aan. De stad Groningen, die niet toetrad, werd in 1594 door Maurits tot de unie ge- bracht. Eindelijk voegden zich nog eenige Zuid-Nederlandsche steden, als Antwerpen, Gent, Brugge, bij de unie. De unie van Utrecht werd de hoeksteen van de Nederlandsche Republiek. Hoewel zij het geenszins was, werd zij later, toen de onafhankelijkheid van den staat was verzekerd, aan- gemerkt als de grondwet van het bondgenootschappelijk staats- gebouw, echter niet zonder afwijking en onuitgevoerde bepa- lingen. De hoofdinhoud der unie komt op hot volgende neer. Elk gewest zal zijn voorrechten behouden; zijne onafhanke- lijkheid blijft ongeschonden. Ter bestrijding van de kosten van \'s lands verdediging zullen op eenparigen voet belastingen worden geheven. Over zaken, de Generaliteit betreffende, mag geen bestand of vrede gesloten, noch oorlog begonnen, verder geene belasting over alle gewesten uitgeschreven wor- den, dan met eenstemmig goedvinden der gewesten. Kunnen de leden het over deze punten niet eens worden, dan zal de zaak worden onderworpen aan de uitspraak van de stadhou- ders der gewesten. In andere stukken zal de meerderheid beslissen. Uit de mannelijke ingezetenen dezer landen, tus- schen de achttien en de zestig jaren oud, zal een krijgsmacht worden samengesteld. � Op verre na niet alle artikels der unie werden evenwel nageleefd, b.v. dat omtrent de belas- tingen, de krijgsmacht, enz.



		02 § 14. Van de unie van Utrecht tot de vestiging der Republiek van de Zeven Vereenigde Nederlanden. Een van de onderteekenaars der unie van Utrecht was George van Lalaing, graaf van Rennenberg (een voor- malig graafschap in Limburg, tusschen Sittard en Valkenberg). Maar ternauwernood had hij ze geteckend , of hij viel, met eene aanzienlijke som omgekocht, in 1580 van haar af ch bracht, door verraad en gewold, do stad Groningen, Drente en een deel van Overijsel onder do Spaansche heer- schappij terug. Slechts Steenwijk bleef voor den prins bohou- den. Niet lang genoot Rennenberg de vruchten van zijn verraad. Hij stierf reeds in 1581. Willem, door dien afval zeer verslagen, werd bovendien diep geschokt door den ban, dien Philips, op raad van Granvclle, over hem uitsprak. In dit stuk, dat in Juni 1581 in do Nederlanden werd afgekondigd, stolde do koning een\' prijs van 25,000 gouden kronen (elke ter waarde van omtrent 3 gl.) op het hoofd des grooten mans en beloofde brieven van adel te zullen uitreiken aan wie het trof. ��ne maand na do afkondiging van den beruchten ban, den 2Csten Juli 1581, zwoeren de Algemeeno Staten, in don Haag vergaderd, Phi- lips plechtig af. Het beginsel, waarvan deze daad uitging, was, dat de onderdanen niet door God zijn geschapen ten behoeve van den vorst, om hem als slaven te dienen, maar do vorst ten dienste van de onderdanen, zonder welke hij geen vorst is, ton einde hen volgens het rocht on do rode te regeeren en lief te hebben, gelijk do herder zijn schapen. Terzelfder tijd droegen Holland on Zeeland don prins do hoogo overheid op en bekleedden de overige gewesten Frans van Anjou, een\' broeder van Hendrik III, koning van Frankrijk (Overzicht, blz. 143), mot hot oppergezag. Matth�as, nu overbodig geworden, verliet het land in 1581, zonder eenig spoor van zijn verblijf achter te laten. Anjou kwam eerst in Februari 1582 in do Nederlanden. Ook zijn macht was in vele opzichten aan banden gelegd. Zijn titel was her- tog van Gelderland en Brabant, graaf van Holland en Zee-



		03

		land, enz. Vreemd was vooral zijne verhouding tot deze beide gewesten. Zij hielden zich aan Willem, maar stemden er tevens in toe, ter bewaring der eendracht, zich, ten aanzien van sommige algemeene zaken, aan Anjou te onderwerpen. Weldra oefenden de schitterende beloften, door Philips gedaan, bare werking uit. In Maart 1582 loste Jan Jau- reguy, een bediende van d\'Anastro, een\' Spaansch koop- man te Antwerpen, in die stad een pistoolschot op den prins en wondde hem. \'s Prinsen gevolg doodde den misdadiger onmiddellijk; doch de hoofdaanlegger van het bedrijf, d\' Anas- tro, ontkwam door de vlucht. Langzaam genas de prins. Nieuw verdriet berokkende hem do verraderlijke aanslag van Anjou, verontwaardigd over de perken, binnen welke zijn gezag was omschreven. Om zich van die bepalingen te ont- slaan, leverde hij een\' tegenhanger van Don .lans trouwelooze daad. In Januari 1583 bemachtigden\'zijne troepen Duinkerken en andere sterke plaatsen in de zuidelijke Nederlanden. Zelf deed Anjou, ter voltooiing van dit werk, dat men de Fransclic furie noemt, met zijne soldaten een moorddadigen aanval op de burgers der stad Antwerpen, die echter door de ingcze- tonen zelven met gunstig gevolg werd afgeslagen en hem op een paar duizend zijner officieren en krijgsknechten kwam te staan. Hierop keerde Anjou naar Frankrijk terug en overleed er in 1584. De bode van het Fransche hof, welke de tijding van den dood aan den prins overbracht, was Balthazar Gerards, of, gelijk hij voorgaf te hecten, Francois Guyon. Deze man was de zesde, die in het tijdbostek van twee jaren, door geld- en dweepzucht vervoerd, met medeweten van Parma, Willem van Oranje naar het leven stond. Zijn verderfelijk opzet, de grootste ramp, welke Nederland in die dagen kon treffen, gelukte maar al te wel. De vader des vaderlands viel den lOden Juli 1584 te Delft, doodelijk getroffen door het pistool van den sluipmoordenaar. De boos- wicht werd terstond gegrepen en op gruwelijke wijze ter dood gebracht. Een groot en edel man was Willem van Oranje, de grondlegger der onafhankelijkheid van den Nederlandschen staat. Hij was een ervaren krijgsheld, een uitstekend staats- man, geboren om volksleider te zijn, in een goeden zin. Aan innige vroomheid paarde hij eene in die dagen ongekende ver-