Inauguralis

G. BLOKHUIS B™.

qu

192

r -v 4

• - ■ V

DE LATINITATE QUA USUS EST TERTULLIANUS
IN APOLOGETICO.

DE LÂTINITATE QUA USUS EST
RTULLIANÜS IN APOLOGETICO.

DISSERTATIO LITTEEARIA

QUAM

KX AUCTOBITATE EECTORIS MAGNJFICI

JAOOBI ORAMJER

Thool. Doct. iu Fac. Thool. Prof.

AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CX)NSENSU, NOBILISSIMAE FACULTATIS
PIIILOSOPHIAE ET MÏÏERARUM DECBETO,

PRO GRADU DOCTORATUS

suiiimisque in Litteraruin Classicarum disciplina lionoribus et privilegiis in

ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA

KITE KT LEGITIME CONSEQUENDIS

FlCULTATiS EXAMINI PROFONET
GERRIT BLOKHUIS Bzn.

"Velpe n sis.

D.XXIV M. Septembris A. MDCCCXCll, Hora III.

/^rm\'Stf.

P E A E F A T I O.

Academiae Ultraiectinae valedicturus Vobis, viri clarissiini
H. van Herwerden, C. M. Francken, J. A. Wunne, gratias
iustas grato animo ago; quibus praeceptoribus uti, quod mihi per
Septem aunos licuit, laetabor semper et gloriabor. Non solum
egregiis Vestris lectionibus, praecej)tis, monitis, sed etiam summa
in me benevolentia arctius me Vobis devinxistis quam ut possim
umquam dissolvere.

Eas quoque lectiones, quibus Tu, vir doctissime Morell, ar-
cliaiologiam nobis Graecam tradidisti, magna cum voluptate semper
recordabor.

Gaudeo mihi datam esse occasionem, qua declarem animum
meum in Te, aestioiatissime promotor, clarissime vir van der Vliet,
cuius doctrinam, ingenium, ante omnia animum liberalem, tam brevi
tempore cognoscere mihi contigit. Per totum hunc annum Tu mihi
exstitisti et studiorum dux fidelissimus et fautor benevolentissimus;
Te auctore studia mea ad Tertullianum contuli, Teque adiutore hoc
opusculum confeci. Quorum omnium grata recordatio ex animo
meo numquam evanescet.

Tandem Vos appello, coniunetissimi et amicissimi studiorum
commilitones. Saepe grata memoria recolo illud tempus, quod vo-
biscum peragere mihi lieuit. Pro amicitia, iiostra hoc vos rogo ut
mei sitis memores. Semper vobis venti valde sint secundi!

B Wf. \'

. ,Quid Tertulliano eruditius, quid aciitius?
Apologeticus eius et contra gentes libri
cunctam saeculi obtinent disciplinnra."

Hier. Ep. ad Magn. IV pg. 656.

Litterarum Studium, quod certae viae ac rationi invidebat,
qua tardis quidem sed certfs passibus rerum naturae scientia
ad magna progrederetur inventa, iam aliquamdiu coniecturarum
ingeniosarum illecebris neglectis ad accuratam se vertit diligentiam
in observandis et. comparandis vocabulis, sententiis, libris libro-
rumque aetatibus et temporibus, ut et ipsa observando^ nume-
rando, ponderando naturalium scientiarum diligentiam adaequaret.
Quamquam vix cuiusvis linguae leges grammaticae aeque certa
et ab omni dubitatione remota ratione et inveniri et verbis
enuntiari poterunt, quam quae naturam rerum moderantur normae
ac regulae, qnippe in omnibus variis ac mutabilibus nihil mente
humana magis varium, quae sermone suos et motus et cogitata
effert, attamen, quod eius fieri poterit, contendendum, ut dili-
genter observemus pleneque colligamus, quaecumque ad linguam
melius cognoscendam pertinent. Neque tamen erit obliviscendum,
ut loquamur cum viro clarissimo Wölfflino (Archiv. VII, p. 127),
qui in hac studiorum Latinorum parte felicissimo eventu phi-
rimum est versatus, statisticam, quam liodie dicunt, instrumentum
quidem esse oportere, quo ad res melius cognoscendas perve-
niamus, non tamen per se dignam esse, cui soli operam demus.

Inter linguae Latinae scriptorum genera scribendi mirimi
quantum discrepat, quamquam omnes hoc habent, ut simplicis-
sima quaque spreta sententiarum forma affectent orationem
ornatam et vulgari loquendi ratione alienam. Alii vero aliis
magis sibi constant ; certa quaedam vocabula, locutiones, con-

1

striTctiones, sententiamm ordinem et tenorem adamant, quo
facilius eorum scripta intellegantur et si forte sunt corrupta
emendentur. Alii contra nihil maiore cura évitant, nisi ne de
iisdem rebus iisdem utantur verbis, nihilque sollicitius fugiunt,
nisi Graecorum illud -cà avtà. nsQÏ %mv avtäv.

Yix sermonis varietate magis conspicuus et qui tritam a
doctis quidem et litterarum peritis scriptoribus viam longius
reliqaerit inter scriptores invenietur Latinos, quam Tertullianus.

Est igitur operae pretium visum in eius imprimis sermonis
leges inquirere, ut aliquando in tanta varietate deprehendamus
unitatem, ut aliquando Proteum illum colligemus, verum huius
cliamaeleontis colorem dispiciamus.

Neque vero ignoramus non nos nunc primos in hoc studio
versari, quippe qui mox simus enumeraturi, qui in hoc spatio
nos praecesserint. Neque tironis esse potest inmensam operum
Tertullianorum farraginem, cum sermonis insolentia tum abstru-
sioribus disputationibus intellectu difficillimam, universam per-
scrutari. Contenti fuimus opus Septimianum et nobilissimum,
quodque in hominum manibus plurimum versatur, accurate legere
et relegere, omniaque adnotare, quae a tritiore dicendi ratione
plus minusve aliéna viderentur, quamquam non nescimus,
omnium fere, quae apud posterioris aevi et in provinciis natos
scriptores leguntur propria et ab antiquorum usu declinantia,
germina quidem et principia in antiquiore et magis polita linguae
forma et aetate non plane desiderari.

Quaecumque collegimus eo praesertim consilio in unum con-
tulimus opusculum, ut quicumque Tertulliani studiosus esset,
facile quae in aliis eiusdem scriptoris operibus observatione
et memoria digna reperisset collectaneis nostris inserendo addere
posset.

Quibus praeter ipsum Tertullianum ^ fontibus in hoc com-
mentario conscribendo usi simus, hic infra enumerabitm\' :

\' Editio, qua semper usus sum, est Oehleriana: Q. Septimii Florentis
Tertulliani Apologeticum et ad nationes libri duo. Halae Sax. 1849.

J. Schmidt : de latinitate Tertulliani. Erlangen; 1870. 72. II.

, „ ; de nominum verbal, in „tor" et „trix" ap. Tert.

copia et vi. Erl. 1878.

G. R. Hauschild: die Wortbildung bei Tert. Leipz. 1876.
81. IL

Rönsch: Itala und Vulgata, das Sprachidiom der Urchrist-
lichen Itala und der Katholischen Vulgata unter Berücksichtigung
der Römischen Volkssprache. Marbm-g, Elwert. 1875. .

Koffmane: Geschichte des Kirchenlateins, Breslau, 1881.

K. Sittl: die lokalen Verschiedenheiten der lateinischen
Sprache mit besonderer Berücksichtigung des afrikanischen
Lateins. Erlangen, 1882.

Kellner: die sprachl. Eigentümlichkeiten Tertullian\'s. Tüb.
theol. Quartalschr. 58.

P. Langen-, de usu praepositionima Tertullianeo, Monasterii
Guestphalorum, 1868. III.

H. Ooelzer: étude lexicographique et grammaticale de la
latinité de St. Jérôme. Paris, 1884.

J. van der Vliet: „Studia Ecclesiastica" I, Leiden 1891.

H. Leipold: über die Sprache des Juristen Aemilius Papinia-
nus. Passau 1891.

TF. Kalb: Roms Juristen, nach ihrer Sprache dargestellt.
Leipzig 1890.

Reliqui fontes infra suc quisque loco commemorabuntur.

DB CASIBUS.

Nominativus pro Accusativo in exclamatione usurpatin- ^
Ap. 50 (262) Mucins dexteram suam libens in ara reliquit :
O suhlimitas animi! Empedocles totum sese Catanensium Aet-

^ KoiFmane: Gesch. d. Kirchenl. II. pg. 116, sqq.
® Cf. Kühner: ausführl. Grammatik der lat. Sprache II. p. 203. 5.

naeis incendiis donavit : O vigor mentis ! Contra mox : O philo-
sophi magnanimitatem.

Accusativus, qui dicitur Oraecus: ^ 35 (185) cuius non
praecordia insculpta apparereiit no vi ac no vi Caesaris scenam.
(cf. Yerg. Eel. III. 106: flores inscripti nomina regum). —

Dativus ßnalis. In bona latinitate cum verbis : esse, dare, ver-
tere, dativus finalis coniunctus invenitur, sed apud scriptores
posterioris aetatis hie Dativus cum aliis quoque verbis con-
iunctus legitur : Ap. 16 (95) ii, qui diem Saturni otio et victui
decernunt; 42 (221) operas nostras publicamus usui vestro;
48 (258) ita longe alius est, qui usui liumano., alius qui iudi-
cio dei apparet (Codex rescriptus Guelpherbytanus Isidori :
apparehit, of. .Klussmann, Excerpta Tertullianea p. 32.); 49
(260) sed in eiusmodi enim, si utique, inrisui iudicandum est ;
(Perperam Oehl. ad hunc locum illustrandum (ad Scorp. c. 10)
atfert Liv. 6. 14, ubi iudicatus cum Genet, iungitur.); 9 (51)
defusum brachiis sanguinem ex alterutro degustatum nationes
quasdam foederi comparasse ; 1 (6) dignitatem transgredi ad
hoc nomen quasi detrimento maerent.

Hue adiungi potest multis locis dativum finalem cum gerun-
dive pro structura cum praepositione „ad" inveniri:^ 2 (13)
latronibus vestigandis per universas provincias militaris statio
sortitur; 5 (34) theatra stuprandis moribus orientia ; 11 (64)
quia nihil continendo et sustinendo homini prospectum post
hominem potuit inferri; 11 (66) si enim vos talibus pmiiendis
praesidetis; 14 (78) Hic Apollinem Admeto regi pascendis
pecoribus addicit ; 16 (88) cum Cn. Pompeius templum adis-
set speculandis ludaicae religionis arccmis ; 16 (95) ex quo
quidem frustrandis bestiis mercennarius noxius picturam pro-
posuit; 18 (101) quas demerendo sibi disciplinas determina-
verit; 25 (163) nondum enim tunc ingénia Graecorum atque

\' Eönsch I. u. V. pg. 437. 4; Kühner pg. 216. 5.
^ Kellner; die sprachl. Eigentümlichkeiten Tertullian\'s (Tüb. theol.
Quai\'talschr. 58. 229, sqq.)

Tuscorum fingendis simulacris urbem inundaverant; 28 (169)
nam et alias divinae rei faciundae libens animus indicitur;
21 (125) qui concludendo saeeulo imminet; 35 (186) unde
qui faucibus eius ex]}rim,endis palaestricam exercent? 39 (201)
nam inde non epulis nec potaculis nec ingratis voratrinis dis-
pensatur, sed egenis alendis humandisque-, 42 (223) Si Ara-
biae queruntur, sciant Sabaei pluris et carioris suas merces
Christianis sepeliendis profligari quam deis fumigandis; 47
(248) et si paradisum nominemus, locum divinae amoenitatis
recipiendis sanctorum spiritibus destinatum.

Naturam dativi finalis appropinquant: 35 (185) cuius non
praecordia insculpta apparerent novi ac novi Caesaris scenam
eongiario dividundo praesidentis; 44 (227) vestros enim iam
contestamur actus, qui cotidie iudicandis custodiis praesidetis.

Bativus cum verho passivo coniunctus pro a cum ablativo: ^
49 (260) sed et quidam vestrum, quibus favor vulgi de ini-
quitate captatur, gloriantur.

Attonitus cum Bat.: ^ 21 (132) non qua rupices et adhuc
feros homines multitudini tot numinum demerendorum attonitos
efficiendo; cf. de Speet. 25: attonitus in mimos.

Bativus pro abl. post comparativum gradum positus legitur 28
(170) quis enim ex viventibus non afófe\'èe^ morfeo jjofoor.^ (Hanc
lectionem praebent D. E. a. b. c. d. e. Erfurt. Oxon; „quilibet
non mortuo" habent A^. (Acp. m.sec.) BFGf. Vindob. Salmas.
1.1.; ^cuilihet non mortuo\'^ A§. m.sec.; „quilibet non omni
■mortuo" edidit Haverc.; „quolibet non mortuo" A(p- m. pr.; cf. de
hoe loco van der Vliet: studia Ecclesiastica I. pg. 38sq.);cf.
adv. Herm. 11. alii coaeterno inferius; cf. Archiv. 7. 117; 6. 466.

Bativus Graeco more pro Ablativo positus: 46 (232) dum
de bono sectae huius obducitur, quod usui iam et de commercio
innotuit.

\' Eönsch It. u. V. pg. 436. 3; Kellner Sprachl. Eig. Tert.
^ Kühner pg. 320 b. exempliim afFert (Sil. 6. 231), ubi attonitus cum
Oen. causaei ungitur.

Dativus pro genetivo cum substantivo „potestas" coniunctus:
24 (154) et Aegyptiis permissa est tam vanae superstitionis
potestaS; avibus ei besUis consecrandis et capite damnandis qui
aliquem huius modi deum occiderit.

Pro dativo cum gerundiva iuncto A praepositio reperitur:
9 (55) Imprimis filios exponitis suscipienclos ah aliqua prae-
terennte misericordia.

GeïsETIVUS ohiectivus pronominis personalis, pro pronomine
possessivo adhibitus, libenter a Tertulliano usurpatur: ^ 28 (169)
si quis ab alio cogeretur ad honorem deorum, quos nitro sui
causa placare deberet; 36 (190) officia, quibus et hostilitas magis
ad velamenitim sui potest fungi. 39 (207) coena nostra de
nomine rationem sui ostendit; 41 (220) sin vero ab eis quos
colitis omnia vobis mala eveniunt nostri causa, quid colore
perseveratis tam ingratos.

Genetivus localis nominum terrarum et regionum pro in prae-
positione cum ablativo, ^ invenitur 21 (132) Orpheus Pieriae,
Trophonius Boeotiae initiationibus homines obligaverunt. cf. Vel-
leium 2. 51 (Hispaniae, Asiae), Florum 3. 22. 2 (Africae), 1. 18.
11 (Lucaniae), Val. Max. 4.1. 15 (Aegypti); Cic. de Rep. III. 9
eodem modo scripsit: Graeciae.

Genbïivtjs pro Dativo cum verbo „nomen dare" coniunctus ®
legitur 35 (187) omnes sacra faciebant pro salute imperatoris —
et utique puhlicorum hostium nomen Christianis dabant (Ar-
chiv. VIL 117).

Adverhii laegiter suhstantivi vice cum genetivo structi exem-
plum habes 37 (193) quando vel ima nox pauculis faculis
largiter idtionis posset operari. Vide de hac constructione
Plaut. Rud. 4. 4. 144: inesse auri et argenti largiter, 5. 2. 28 r
largiter mercedis; Apul. de Mag. 28: largiter aquae ; Intt. ad
Verg. Aen. XI. 338.

\' Rönsch It. u. V. pg. 418. — Kalb: Roms Jmisten pg. 72; Wölfflin,
Archiv. I. 172.

® Eönsch pg. 427. 2.
" Speyer lat. gramm. § 473 A. 2.

Genetivus pro ablativo positus, -pendens a comparaMvo ^
40 (211) Memorat et Plato maiorem Asiae vel Africae terram
Atlantico mari ereptam. cf. de hoe Graecismo Vitruvium 5. 1:
superiora inferioi\'um fieri contractiora; Tac. Ann. 4.63.; Suet.
Aug: 38: maiores annorum quinque et triginta. —

Adiectiva, quae contra vulgarem usum Genetivum casum
hebbent, hic sequantur:

Caecus — ignarus 9 (56) ut ita sparsmn genus per comniercia
humana eonciuTat in memorias suas, neque eas caecits incesti
sanguinis agnoscat. (hanc lectionem praebent AB^l; cetus È.
Erfurt.; coetus Dabcdef. (Oxon.); coitus Fulv. Ursinus; cettim
G; tecum F. Vindob) cf. de Anima 10: aurium caeci, h. e.
aures latentes, culices ne in tenebris quidem aures fallunt.
Lucan. 2. 14: caecus fati futuri; Claudian. rapt. Pros. 1.138;
Quinct. Instit. Orat. I. 10; Geil. N. A. XII, 13.

infamis cum Gen. struitur 39 (205) nam et coenulas nostras
praeterquam sceleris infames (berucht om de misdaad. Gen.
causae) ut prodigas quoque suggillatis.

religiosus c. gen. 16 (89) sed et qui erucis nes religiöses
pu.tat.

par c. gen: ^ 10 (62) etiam lovem ostendemus tam hominem
quam ex homine, et deinceps totum generis examen tam
mortale quam seminis sui par. {par est DEab; paret E m.
sec. et Vindob.; pater (aut: pater est) Meursius Grit. Arnob.
p. 227. et Wopkens Misc. Observ. tom X. p. 38) cf. 11 (67)
Si enim vos talibus puniendis praesidetis, si commercium,
colloquium, convictum malorum et tuxpium probi quique respuitis,
horum autem pares deus ille maiestatis suae consortio adscivit

\' Rönsch It. u. V. pg. 435 111 1; Kellner: Sprachl. Eig. T.; Sittl. lok.
Versch. pg. 114; Stallbaum ad Euddim. II. pg. 77; Voss, ad Vallei. II. 31;
Salmas, ad Spartian. Carac. 2. p. 708; Hildebr. et cett. Intt. ad Apu],
Metam. III. 11. p. 170 (194). Kalb: Roms Juristen pg. 37. 62. 100. Wölfflin,
Gen. comp., Archiv. VII 120.
® Kühner pg. 323 d. exemplum dat e Silio 4. 370 : pares aetatis mentisque.

(pro : pares Agob. habet partes., Lugd. II. paries). Adiectiviim
par eadem lege qua adiectivum similis strui cum genitivo recte
docet Ramshorii. Gr. Lat. § 108. p. 321 ; cf. Lucan. Phars. X.
382; Phaedr. IV. 15; Cic. Pis. 4 ; Tert. de Pat. 15; de Speet. 19.

praescius c. gen. ^11 (68) quanto dignius istos deos ille
adsumendos exspectasset, j^raescM^s utique potiorum? (legendum
propono : praescius utique piosteriormn).

iitgratus c. gen. ^ 40 (215) Illius rea est, cuius et ingrata
(Puld. habet: illius rea est cuius bonis ingrata est. In cett.
omnibus : Ilhus rea est cuius et ingrata h.e. illius irae rea est
cuius beneficiis est ingrata). Structura Graeca. cf. Verg. Aen.
X. 666 : respicit ignarus rerum ingratusque salutis.

insignis c. gen. ® 19 (107) urbes insignes historiarum.
canus c. gen. 19 (107) urbes canas memoriarum, quam
lectionem praebent A.B.E.P.G. Bongars. Erfurt. Yindob. ;
historiarum, causas et memoriarum, acde ; historiarum et caussas
memoriaruïïi D ; historias et causas memoriarum b. ; historiarxmi
canas et memoriarum Haverc. ; canas memoriarum f. ; histo-
riarum. arcana et memoriaruwj

inofficiosus c. gen. ^ pro : in aliquem (Cic. Att. 13. 27. 1)
40 (214) Semper humana gens male de deo meruit : primo
quidem ut inofficiosa eius, quem cum intellegeret ex parte^ non
requisivit (pro „inofficiosa eius, quem eum", quod reliqui libri
tenent omnes, Gelen, praebet : in officia eius quemcumque ;
Lugd. II. delet voc. eius.)

lihidinosus c. gen. 47 (243) dum ad nostra conamur, et
homines gloriae., ut diximus, et eloquentiae solius lihidinosi, si
quid in sanctis scripturis otfenderunt digestis.

loquax c. gen. 16 (88) At enim idem Cornelius Tacitus,
sane ille mendaciorum loquacissimus.

Kühner pg. 323 e.
Kühner pg. 320.
Kühner pg. 292. 15.
Kellner: Sprachl. Eig. Tert.

sagax c. gen. 18 (102) Ptolemaeomm eruditissimiis, quem
Philadelphum supernominant, et omnis litteratiirae sagacissi-
miis. (Erl. habet: sapientissimus).

Curaus rerum 47 (245) et Platonici quidem curantem rerurn
ef. ad Nat. II. 2. pg. 336.

inconstans c. gen. at Nat. II. 2. (337) Et ideo cum tam in-
certa et inconstans definiendi de deo philosophia deprehenditur.

Ablativus suhstantim pro adverhio, qui usus per linguam
Hebraicam, quae adverbia non habet, explicari potest, ^ reperitur
2 (13) O sententiam necsssitate confusam. (Oehlerus in priore
editione interpretatus „necessario", altera in editione sententiam
retrahit dicitque voc. „necessitas" hic esse pro angustiis.) cf
ad Nat. 1. 4: atquin temeritate (= temerario modo) prae-
sumeretur ; ad Nat. 1.8: Psammetichus quidem putavit tibi se (A)
ingénia (= ingeniöse) exploratus sic de primogenitis. (Psam-
metichus quidem putavit sibi de ingenio sqq. Gothofredus ;
ibi se de Rf.) ; ad Nat. 1. 18 : non ignem, non tormenta ob
duritatem ac contemptum mortis animo recusemus (= animose).

Ahlatimis pro Accusativo, qid respondet ad interrogatione7n:
per quam longum tempus? 14 (78) Martern tredecim mensihis in
vinculis paene consiimptum.

Ahlativus omissa „a" praepositione cum verbo passivo ad
aetorem indicandum\\ 23 (143) edatur hic aliqui ibidem sub
tribimalibus vestris, quem daemone agi constet. (pro „daemone
agi" in edd. Rhen. Gangn. Barr, est „daemone angi")

Contra bonum usum pro : tantum abest ut legimus 34 (180)
Tanto abest ut imperator deus debeat dici, quod non potest
credi, non modo turpissima sed et perniciosa adulatione: (van
der AHiet, Stud. Eccl. I. pg. 39. coniecit : credi < nisi >
non modo turpissima sqq. suspicatus sigla vocabulorum nisi
(n) et non (n) in singularem negationem coaluisse.) —

A bona latinitate alienus usus est AblaUvi pronominis
„idem,"^ : eadem = simul, una 19 (107) eädem voces praedi-

Sittl. die lok. Versch. pg. 170.

10

caverunt utramque partem, eddem litterae notaverunt; eadem =
pari modo : ^ 21 (119) cum haec illis sanctae voces praemi-
narentur, eddem semper omnes ingerebant fore uti sqq. [eae-
dem sem]3er omnes F.f. Haverc.; eaedem fere semper omnes
d., ex Vaticanis.)

Qua = in quantum scriptum invenitur 5 (31) Temptaverat
et Domitianus, portio Neronis de crudelitate, sed 5ïta et homo,
facile coeptum repressit; (sed qiiia et homo: DEabc. Oxon.
Erfurt.; quia et j,; sed quid? Pulv. Ursinus); 30 (173) sciunt
qnis illis dederit imperium, sciunt qua homines quis et animam
sqq. {qua dederunt: ABDPXdef. Pamelii hbri, Vindob.; quia
E; que Erfurt; quis Gc; qui ab.)

Verba significatione minus solita adhibita vel, cum iis casibus
coniuncta, quibuscum apucl melioris aetatis scriptores retro
vel numquam inveniantur:

adiurare (s^oqui^slv) legitur cum Accusativo structum32 (178)
ceterum daemonas. id est genios, adiurare consuevimus (cf.
Vopisc. Florian. 1.; Lactant. 2. 15. 3.)

promerere cum Acc. ^ non invenitiu- nisi post aetatem
Augusteam: 21 (117) ut de dei vocibus, quibus edocebantur,
de promerendo deo et non ofPendendo praemonerentur; 24
(152) et tamen quod f acinus admittit qui magis ad Caesar em
promerendum et opera et spem suam transfert.

Verbi flagrare cum accusativo structi habes exemplum
46 (234) in quantum odium flagrat Veritas, in tantum qui
eam ex fide praestat offendit. {In quantum odium flagrat {fra-
glat F; fragrat Vindob.) ABDEFG^af. Erfurt. Oxon. Vindob.
Gandav. Elnon. Bongars.; In quantum odio flagrat bede;
cf. Statium Silv. V. 2. 119; „novercales ibat venator in agros

\' cf. Burni. ad Quinctil. Declam. XVII; Lindem, ad Plant. Mil. Glor.
II. 3. 32.

= cf. Eönsch It. n. V. pg. 377.

11

Ascanius miseramque patri flagrabat (Ga flagrahat. Baehrens:
post Heinsium flammabat) Elisam." —

susfirare aliquem = ardere 15 (83) et Cybele pcistorem
(DE abcdef Oxon. Erfurt. pastor em suspir at; pastor uvi

suspirat ABG ; suspirat pastormn Vindob.; susjmrit pastorem
F.) suspirat fastidiosum non erubescentibus vobis.. —

abiiti c. Ace. struitur 23 (147) vererentur enim abiit/i
maiestatem ABd. sine dubio et timendorum. Contra c. 26. quo
vobis abutamur. Archiv. 7. 432. —

fungor c. A cc. coniunctum etiam a Plaut., Ter., Tac., Suet,
et posterioribus scriptoribus usurpatur, sed numquam in bona
litterarum latinarum aetate reperitur 9 (47) militia, quae id
ipsum munus illi proconsuli functa est (quae ad ipsum munus
Contra c. 7. officio nuntiandi functa. —
erubescere alicui 9 (53) Erubeseat error vester Christianis
{Christianas, ab.); 11 (68) Properavit, opinor, et caelum semel
clusit, et nunc utique meliorihus apud inferos mussitantibus
erubescit; Apud Hieronymum quoque cum Dativo siructum
hoc verbum invenitur. —

Mentiri alci non reperitur nisi apud comicos, Augustinum,
Hier. Ep. 121. 9. fin.: mentientes spiritui sancto; Apol. 23 (146)
nisi si daemones confessi fuerint Christiana mentiri non
audentes. Act. Apost. V. 3 et 4.

curare alicui pro: aliquem 46 (235) ut qui saltiti suae cur ant.
communicare alicui: 39 (204) ex illa, credO; maiorum et
sapientissimorum disciplina, Graeci Socratis et Romani Catonis,
qui uxores suas amicis camm%micaverimt.

mancipari alicui ad posteriorem latinitatem pertinet 21
(116) neque de consortio nominis cum ludaeis agimus, quod
utique oporteret si eidem deo m,anciparemur \\ 24 (151) praeter
unum, cui nos mancipamur.

obstruere alicui rei 1 (3) si denique, quod proxime accidit,
domesticis iudiciis nimis operata infestatio sectae huius obstruit
defensioni {obstruit viam E abcd; viam abstruit D; obstruit
as l-, obstat F).

12

operari cum dativo iunctum, idem significans quod: incumbere,
operam dare: 1 (3) domesticis iudiciis nimis operata infestatio
{animis oferata nimis cmerata ac). Absolute usurpatum lioc
verbum est: 40 (216) balneis et cauponiis et lupanaribus
operantibus. —

praeteresse c. Dat. 38 (197) Cum et ipsis rebus de quibus
transiguntur praetersumus (i. e. praetermittimus eas res, a
quibus alieni sumus) exiguntur praeterimus Dabc. —

delinquere alicui 26 (166) si deo non deli\'quisset ultimo in
Christum, (s«-" non idtimo deliquisset in Christum lt. Haverc.)

renuntiare contra bonum usirni Dativum rei secum coniunc-
tum habens, non legitur ante Quinctil. idemque est atque: rem
aliquam repudiare, abdicare; 38 (197) aeque spectaculis vestris
in tantum renuntiamus in quantum originibus eorum.

canere c. dat. = cantu laudare 2 (11) coetus antelucanos ad
canendum deo et Christo-, 39 (208) post aquam manualem et
lumina provocatur in medium deo canere.

deputare c. dat. 25 (163) Sed quam vanum est fastigium
Komani nominis religiositatis meritis deputare-. 41 (219) dehinc
quia si quid adversi infligitur, vestris meritis deputatur. c£.
Vopisc. Flor. 4; Klussmann. Curae Terfcullian. p. 64. 65.

Dominari cum Gen. structum reperitur, qui usus imitatione
Graecorum explicari potest; 26 (166) cuius et deum victimis
et templum donis et gentem foederibus aliquamdiii Romani
honorastis, numquam dominaturi eius, si deo non deliquisset
ultimo in Christum, cf. Hor. carm. 3. 30. 12: regnavit popu-
lorum i&QXEiv twos)-, V. Archiv. 7. 120. —

eoenare cum abl. 9 (52) item illi qui de arena feri^iis obsoniis
coenant (nisi forte legendum est: de arenae ferinis obsoniis.)

eliminare aliquo loco 6 (36) Liberum Patrem cum mysteriis
suis consules senatus auctoritate non modo urbe, sed imiversa
Italia eliminaverunt.

olere c. abl. ^ pro acc. structum 40 (212) Ofe^ adhuc mmzrf/o

\' Kühner pg. 211. 3.

13

Ri

terra, et si qua illic arborum poma, coenantur(?) oculis tenus,
ceterum contacta cinerescunt (Variae lectiones: conantur
ABEG^def. Gandav. Elnon. Erfurt. Vaticanus unus ; cernantur
F. Vindob.; oriantur Dabc. Ambros. Latinius; eooriantur
Meursius Crit. Arnob. p. 229.) Infra, ubi de praepositionibus
agemus, ea tractabuntur verba, quae, a vulgari usu discrepantia,
pro casibus praepositiones secum coniunctas habent.

DB NUMBRO.

Pluralis nwnerus nominum abstraetorum. ^ Cicero prae-
sertinx in scriptis philosophicis et rhetoricis multa abstracta in
plur. numero usurpavit novaque finxit ; quam consuetudinem
Caesar et Sallustius multo rariuS; poetae tamen et argenteae
aetatis scriptores saepenumero secuti sunt. Scriptores Afros,
imprimis Apuleium, patresque ecclesiae multo etiam frequentius
ea pluralia usurpavisse novaque finxisse, extra omnem contro-
versiam est positum. Summa Tert. audacia exstat in pluralis
mmieri usu a ceterorum loquendi ratione saepe alieno, quem
invenimus in his locutionibus : 7 (37) Serapidem et Isidem et
Arpocratem cum suo cynocephalo Capitolio prohibitos inferri,
id est curia deorum pulsos Piso et Gabinius consules non
utique Christiani eversis etiam aris eorum abdicaverunt, turpium
superstitionum vitia cohibentes (Cic. n. d. 2. 28. 70 : super-
stitiones aniles; Tac. a. 12, 59 : superstitiones magicas obiectare
alicui; lust. 41. 3: in superstitionibus praecipua veneratio est.) ;
7 (40) Et unde extraneis notitia, cum semper etiam piae ini-
tiationes arceant profanes et arbitris caveant^ nisi si impii minus
metuunt? 21 (132) ut Graecis occurram, Orpheus Pieriae,
Musaeus Athenis, Melampus Argis, Trophonius Boeotiae initi-

^ Holtze Synt. prise, scr. L. Völ. I. p. 17 sqq; Draeger: Hist. Synt.
T- pg. 9 sqq; Kiiliner pg. 55 § 22 et 23; Kühnast: Livian. Synt. p. 64 sqq;
G. G. Jacob: comment, de usu numeri phiralis apud poetas Latinos. 1841.

14

ationünis homines obligaverunt; 15 (82) Dispicite Lentulornm
et Hostiliorum venustates, utrum mimos an deos vestros in
iocis et strophis rideatis („vetustates" tuentur DE\'^a. Erfurt.
Oxon.) ; 19 (107) cum casus urbium, cum exitus gentium, cum
status temporum ita omnibus respondent, quemadmodum ante
milia annorum praenuntiabantur ; 9 (50) ex ipsis etiam vobis
iustissimis et severissimis in nos praesidibus apud eonscientias
pulsem ; 15 (85) Ceterum, si adiiciam, quae non minus eonsci-
entiae omnium recognoscent. (Cic. hoe vocabulum paucis tantum
locis ita usurpavit; cf. parad. 2. 2. § 18 maleficiorum con-
scientiae stimulant.) 26 (166) Postremo si Romanae religiones
regna praestant; numquam retro ludaea regnasset despectrix
communium istarum divinitatiim (cf. Vitr. 9, 1: divinitates
astrorum); 20 (113) quod fames et lues et locales quaeqne
clades et frequentiae plerumque mortium vastant; (variae huius
loei sunt lectiones: frequentium plerumque m,ontium {motium
D.) Da ; frequentiae plerumque montium Vindob. ; efferventium
pleru7nque montium b; frequentiae plerum,que mortuae c.\\ fre-
quentiae plerumque montide Cx.-, frequentiae pleraque montium
ƒ. Haverc., ex coniectura Pulvii Ursini.) ; 39 (200) certe fidem
sanctis vocibus pascimus, spem erigimus, fiduciam figimus,
disciplinam praeceptorum nihilominus incidcationibtis densamus
(m computsationihus densamus i. Haverc.) 17 (99) quae licet
libidinibus et concupisceiitiis evigorata. (non nisi apud eccl.
scriptores hoe vocabulum invenitur) ; 19 (112) Graecorum etiam
censuales conferendi, ut quae quando sint gesta, ut coneatena-
tiones temporum aperiantur, per quae luceant annalium mimeri
{concenationes G ; contentationes Vindob. ; cum catenationes
Ambros. ; contenationes liber Qoniii; contim.atio7ies Oontins.) ci.
de hoe vocabulo Aug. c. d. 3. 30; Cael. Aur. tard. 3.2.; —
21 (116) vel quia praeter aetatem neque de victus exceptio-
nibus neque de solemnitatihus dierum cimi ludaeis agimus;
(cf. Tac. Germ. 44 : nullis exceptionibus ; Geil. 2. 24 : per
dierum varias sollemnitates.) ; 22 (136) animae vero repentinos et
extraordinarios per vim excessus. (cf. Plin. pr. 12 ; Val. Max.

15

8. 2: minuti a pudore excessus puniebantur; Prud. adv. Symm.
2. 990.); 22 (137) furoribus et amentiis foedis aut saevis libi-
dinibus; 35 (182) catervatim cursitare ad impudenUas [ad
impudicitias z.); 39 (208) inde disceditur non in catervas
caesionum nec in classes discursatiomim nec in eruptiones
lasciviarum. [censionum a.; necin inceptiones lasciviarum ;i,.). cf.
ad Nat. 1. 1. (272) multi bona fide, iinmo iam plures pro
extremitatibtis temporum. ■—

Satis insolita ratione collectivum singulare eum verho in
pluraU numero coniunctum invenitur 2 (13) tune Traianus
rescripsit hoe genus inquirendos quidem non esse, ohlatos vero
puniri oportere; 27 (168) vel hoe genus poenalis servitutis
erumpunt adversus nos.

DB VBRBO.

Verba depone7itia nonnumquam. passive ponuntur: ^ 2 (13)
latronibus investigandis per universas provincias militaris statio
sortitur.

Verbum ^odire"^ haud raro a vett. Ecclesiae scriptoribus
pass: usurpatur^ (cf. Hieron. Ep. 43. 2: odiremur a mundo)
3 (21) oditur itaque in hominibus innocuis etiam nomen inno-
cuum. At enim secta oditur in nomine utique sui auctoris (cf.
37 (191) Si inimicos, iit supra diximus, iubemur diligere, quem
habemus odisseT)

Decere insolenter usurpatum legimus ® 35 (182) haecine sol-
lemnes dies principum decent, quae alios dies non decent (In
Fuld. hic locus ita habetur: „Haec in solemnes dixi prin-
cipum decernuntque alios dies non decet." In Erl. abest voc.
„dies" ante ^non decenf")

cf. Kellner: Spr. Eig. Tert. 5§. 229; Küliner I. § 208; II. § 28. 7.
Kellner Spr. Eig. T.
Kühner II. pg. 194.

.16

remunerare fornut activa pro depon: 46 (233) statuis et
salariis remimerantm- {honorantur F. m. pr.) cf. Exod. 21,8:

quodsi non placuerit domino suo...... remunerabit eam;

Quinct. deel. 2. 6: necesse est sic remuneret; Petron. 140:
ille puellae artificium pari motu remunerabat; cl. App. Met.
7. p. 194. 13; Dig. 17, 1, 7; Pronto ep. ad M. Caes. 2. 1:
remuneratus est a me mutuo ; Min. Fel. Oct. 7. 2: ut remu-
neraretur divina indulgentia. —

abrumpere — secedere, se avelier e 37 (194) si enim tanta
vis hominum in aliquem orbis remoti sinum abrupissemus a
vobis ; cf. adv. Valent. 4 : de ecclesia authentieae regulae
abrupit. de Pud. c. 7 ob tale quid extra gregem datus est, vel
et ipse forte — abrupit.

inolescere tracts. 40 (241) dehinc quod non inquirendo inno-
centiae magistrum et nocentiae iudicem et exactorem omnibus
wiiäsi inolevit (legendum innocentiae magistrum et exactorem et
nocentiae iudicem. cf. Speet. 2 exactor innocentiae; Apol. 36.
exactor benignitatis Cult. fem. II. 4. exactor casiitatis. c.
deus vocatur : perf ectus magister et incontemptibilis dispector ;
ibidem legitur: tanta est prudentia hominis ad demonstrandum
bommi quanta auctoritas ad exigendum. Exactor igitur ad solas
virtutes refertur.) —

reguläre trans. 26 (165) videte igitur, ne ille regna dispen-
set cuius est et orbis qui regnatur et homo ipse qui regnat.

movet — movetur 40 (210) si Tiberis ascendit in moenia,
si Mlus non ascendit in arva, si caelum stetit, si terra, movit.
cf. ad Nat. 1. 9 (295) si terra movit.

DE TEMPORIBUS.

Mutatio teniporiim satis a bona latinitate aliéna: ^ 25(161)
Sed non statim et Juppiter Cretam suam Romanis fascibus con-
cuti sineret (pro : Plqpf. coni.) ; ibidem : Vellet luno Punicam
urbem posthabita Samo dilectam a;b Aeneadarum utique gente

17

cleleri (pro : voluisset) ; 39 (206) Herciilanarum decimarmn et
polluctorum siimptus tabularii siipputahimt, Apaturiis, Diony-
siis, mysteriis Atticis cocorum delectus indicitur (inducitur b. ;
delectus indicentur ede), ad fumum coenae Sarapiacae spar-
teoli excitabuntur : de solo triclinio Christianorum retractatur ;
41 (220) qui magis vos in dolore Christianorum iuvare et
adserere debuerant, quos separare cleberent a meritis Christia-
norum? (Verba „quos — Christianorum," quae reperiuntur in
omnibus Codd. Mss. et Edd. Vett., delerunt in suis edd.
Kigalt. et Haverc. auctoritate unius Fuld., qui ilia non agnos-
cit. Etiam Oehlero perquam suspecta est illa repetitio (cf. pg.
218), nec tamen sibi id iuris sumere voluit, ut illa expungeret.)

Tune cum praeseriti tempore coniunctum habemus 22 (139)
Dispositiones etiam dei et tune prophetis concionantibus
excerpunt (exceperunt li. Haverc.) et nunc lectionibus resonantibus
c-arpunt.

Tempus futurum a Tertull. nonnumquam adhibetur idem
significans quod apud Graecos Optativus cum av. ^ 23 (142)
non ergo dignius praesumetur ipsos esse qui se deos faciant;
24 (153) Nemo se ab invito coh volet („volet" praebent:
.\\:BDEPGXf. Vindob. Erfurt. Oxon.: vellet adcde; coli velit
Lugd. L, sed superscr. „volet.") 33 (179) non enim deimi
imperatoren! dicam, vel quia mentiri nescio, vel quia illum
deridere non audeo, vel quia nec ipse se deum volet dici. 34
(181) tamquam si habens imperator em alterum appelles, nonne
maximam et inexorabilem ofFensam contrahes eius quem habuistiP
46 (240) sed dicet aliquis etiam de nostris excedere quosdam

\' Sittl. Lok. V. pg. 132; Koffmane Gesch. des Kirchenlat. II. pg. 121;
ßönsch It. u. V. pg. 431, 543; K. Foth: die Verschiebung lateinischer
Tempora in Böhmer\'s romanischen Studien H. 8. pg. 3 sqq.; Fr. Hugo
Brehme: linguarum noviciarum laxani temporum significationem iam pris-
ais linguae Latinae temporibus in vulgari elocutionc perspici posse, Göt-
tingen 1880. — (Deze noot behoort bij pag. 16.)

Haase bei Reisig, Vorl. über lat. Sprachw. pg. 456 sq.

\' Kellner Sprl. Eig. T. 58. 229 sqq.

2

18 ^ •

a régula clisciplinae ; 48 (249) age iam, si qui pliilosoplius
adfirmet hominem fieri ex mulo, colubram ex muliere, et in
eam opinionem omnia argumenta eloquii virtute distorserit,
nonne consensum movebit et fidem infiget etiani ab animalibus
abstinendi? (Vide quae van der Vliet: Stud. Eccl. I. pg. 40
sq. de hoc loco scripsit.) 48 (250) At enim Christianus si de
homiue hominem ipsumque de Gaio Gaium reducem repromittat,
lapidibus magis, nec saltim coetibus a populo exigehir (cf. v/d.
Vliet.\' St. Eccl. I. pg. 40 sq.).

Infmitiviis, pendens a praeterito tempore, Me illie in praeter ito
qnoqve tempore a Tert. ponitur, qui usus attractione quadam
epcplicari potest. ^ 25 (164) et ab hostibus ergo suis sustinent
adorari et illis imperium sine tine decernunt quorum magis
iniurias qudm adolationcs remunerasse dehv.erant-, 37 (194)
Potuimus et inermes nec rebelles, sed tantummodo discordes
soliiis divortii invidia adversus vos dimicasse.

DE INDICATIVO BT SUBIUNOTIVO.

Indicativus pro suMunctivo in altera enuntiato, j^raegressa
„si" partimla in priore cum coniunetivo ^ 1 (7) quod s^.scm«^,
odisse non potercmt; 11 (63) ceterum si nemo esset qui deos
faceret, h-imivix ]_yraesumitis deos factos auferendo faetorem (si
nemo est qui Eukl.) 13 (73) Deus non erat quem (= si cum.)
homo consultus nohnsset et nolendo damnasset. 33 (180) minor
erat si tune deus diceretur. 40 (215) ceterum si requisisset,
sequebatur ut cognosceret requisitum. Exemplum particulae
„cum" praegressae invenimus 7 (39) quis talia facinora cion
invenisset, celavit aut rendidit ipsos trahens homines. Insolita
quoque ratione scriptum legimus 16 (88) et utique s?" id
quod aliqua effigie repraesentabatur, nusquam magis (juam in
sacrario suo exMheretur. —

^ Rönsch It. u. V. pg. 431. 3b.
^ KeUnci- Sprl, Eig. T.

WÊ^BlB^SÊÊKmKmmmmmmm

19

Suhiiinetivus pro IruUcativo post relativum indefmitiim
^quantuscmnque\'\'\' ^ 7 (41) omnium est aestimare, quantacum-
que illa ambitione cliflPusa sit. 39 (207) quantiscumque sumpti-
bus constet, lucrum est pietatis nomine facere sumptum.—

Indicativus pro stibi. post „ut"^ consecutivum 7 (41) quod
ea illi condicio est, ut non nisi mentitur perseveret et tamdiu
virit quamdiu non probat. (vivat F.)

^Cum," vim habens concessivam, c. Ind. struitur 46 (234)
idem et eimi aliquid de veritate sapiebat deos negans, Aescu-
lapio tamen gallinaceum prosecari iam in fine iubebat. (Pro
„cum aliquid" Fuld. praebet „qui aliquid," et pro „sapiebat"
odd. Rhen, et Gelen, liabent „sapiat.")

temporale cum, Indieatlvo Imperfecti et Plusquam-
})erfecti striictum: 5 (35) cum aurum nulla praeter unico
digito (nulla membra norant praeter unicum digitum. c.; nulla
norat praeter unicum digitum FG. Leidens. Vindob.) 40 (213)
omnes dei vestri ab omnibus colebantur, cum ipsum Capitolium
Senones occupaverant (liane lectionem tuentur ABDEFG.Vindob.
Erfurt. Oxon. Bongars. ; occupaverunt abcdef. Haverc.); 40 (213)
nemo adhuc Romae deum verum adorabat cum Hannibal apud
Cannas per Romanos anulos caedes suas modio metiehatur.

„Cwn^ causale cum IndicaMvo\\ cuius Afri potissimum stili
usus multa exempla ex ïert. Apologetico ^ suppeditari possunt :
1 (5) cum ergo propterea oderunt homines, quia ignorant quale
•sit quod oderunt_, cm- non liceat eiusmodi illud esse, quod non
debeant odisse? 2 (15) si non ita agitis circa vos (?) nocentes
(circa vos nocentes Agob. Lugd. II.: „circa nos Jiocentes" in
cett. Codd. Mss. et Edd. omnibus extat, quam lectionem
Oehlerus in altera editione reposuit; egit de hoe loco van der
Vliet St. Eccl. pg. 33, qui legendum proponit: si non ita agi-
tis circa nos -C ut circa > nocentes sqq.) ergo nos innocen-

\' Kühner II. pg. 787. 2. A. 1; Holtze I. pg. 405; Draeger I. pg. 84.
cf. quae praebent Intt. ad. Amob. VII. 23 et quae Hildebr. adApul.
tom. I. pg. 631 sq. congessit ex scriptis Frontonis.—

20

tissimos iudicatis, cum quasi innocentissimos non vultis in ea
confessione perseverare; quam necessitate, non iustitia damnan-
dam a vobis seiatis ; 4 (23) sed quoniam, cum ad omnia occur-
rit Veritas nostra, postremo legum obstruitur auctoritas adver-
sus eam, de legibus prius concurram vobiscum ut cum tutori-
bus legum. (occurrerit Gc.) 4 (27) et ideo cum iniquae (sc.
leges) recognoscuntur, merito damnantur, licet damnent. Quo-
modo iniquas dicimus ? immo si nomen puniunt, etiam stultas.
(van der Yliet: .St. Eccl. pg. 34 legendum esse existimat:
quid modo iniquas dicimus ?). 9 (48) cum propriis filiis Satur-
nus non pepercit, extraneis utique non pai-cendo, perseverabat ;
21 (116) Verum neque de Christo erubescimus, cum sub
nomine eius deputari et damnari iuvat, neque de deo aliter
praesumimus. 23 (147) Cum ergo utraque pars concurrü
in confessionem deos esse negans, agnoscite unum genus esse,
id est daemonas, verum utrobique. 29 (172) Facit ad causam,
si et propitium, cum illis aliquid liberalitatis aut privilegii
confert. (pro: „confert" praebet Oxon. „praestat"). 38 (197)
Aeque spectaculis vestris in tantum renuntiamus in quantum
originibus eorum, quas scimus de superstitione conceptas, cum,
et ipsis rebus de quibus transiguntur praetersumus (cf. de
varia huius loci lectione ea quae supra dicta sunt.) —

Indicativo in interrogatione iudirecta saepissime pro suhhmc-
tivo usi sunt Afri ; ^ cuius generis scribendi haec ex Apolo-
getico exempla collegimus : 9 (57) Sed caecitatis duae species
facile concurrunt, ut qui non vident quae sunt videre videantur
quae non sunt, (pro : quae sunt videre Rhen. ed. quaerant et
videre). 6 (33) Nunc religiosissimi legum et paternorum insti-

^ Sittl. lok. Versch. pg. 134; Rönsch. I. u. V. pg. 428 sq.; Hagen.
sprachliche Bemerkungen p. 55; Kaulen. Handbuch zur Vulgata p. 248;
Thielman: über Sprache und Kritik des lat. Apollonius romans p. 40;
Koffmane. Gesch. des Kirchenlat. p. 130; Hildebr. ad Arnob. 3. 6; 2. 28;
5. 33. et Hildebr. ad Apul. Metam I. 25. pg. 70; Gort, ad Lucan. I. 26;
Alominsen. Jordanes p. 190; BWirem: unedierte lateinische Gedichte p. 130.

21

tutorum protectores et cultores respoiideant velim de sua fide
et lionore et obsequio erga maiorum consulta, si a nullo desei-
venmt, si in nullo exorbitaverimt, si non necessaria et aptis-
sima quaeque disciplinae ohlitteraverimt. 13 (72) Recognoscite
-sv\' mentior (liane lectionem tuentur ABFGxdf. Vindob.; „si
mentiar" praebent DEabce. Haverc. Erfurt. Oxon.). 25 (159)
Viderit Cybele, si urbem Romanam ut memoriam Troiani
generis adamavit, Vernaculi sui scilicet adversus Achivorum
arma protecti, si ad ultores transire prospexit, quos sciebat
G-raeciam Phrygiae debellatricem subacturos. 29 (171) Constet
igitur prius, si isti quibus sacrificatur salutem imperatori vel
cuilibet liomini inpertire posstmt, et ita nos crimini maiestatis
addicite („impertiri possint" dat Erl.); 42 (221) Qnomodo
infructuosi ridemur negotiis vestris, cum quibus et de quibus
vivimus, non scio. (videmur: ABDEFG. Erfurt.; videamur:
abcdef. Haverc.) Cf. porro de hoe indicativo in interrogatione
indirecta: ad Nat. 1. 1. (272) scio plane qua responsione soZe^/.s
redundantiae nostrae testimonium convenire; 1. 7. (285) videte,
qualem prodigiam adversus nos siihornastis; 2. 17 (405) Quaerite
(]uis temporum vices ordinavit. —

Indicativus pro suhnmctivo In oratione ohliqua invenitur:
15 (86) iam quidem intellegi subiacet veritatis esse cultores
qui mendacii non sint, nec errare amplius in eo in quo errasse
se recognoscendo eessavernnt. (hanc lectionem dant: ABEFGcd.
Erfurt. Vindob.; cessaverint Dabef.). 18 (101) \\äros insaeculum
emisit spiritii divino inundatos, quo praedicarent deum unicum
esse, qui iiniversa condiderit, qui saeculum ordinavit (ordinavit
ABDEFGilabcde. Vindob. Oxon. Erfurt. Ambros.; ordinaverit
f. Haverc. In Pamel. verba ;,hic enim est verus Prometheus —
ordinavit" uncinis inclusa sunt, quod idem fecit Oehlerus in
editione maiore atque posteriore. Nobis id perperam factum
esse videtur. Verba enim „liic enim est verus Prometheus" non
nisi ad praecedentia spectant.)\' 24 (151) Omnis ista confessio
illorum qua se deos negant esse quaque non alium deum
i\'espondent praeter unum, cui nos mancipamur, satis idonea

22

est ad depellendum crimen laesae maxime Romanae religionis.
30 (173) sentiunt emu esse deum solum in cuius solius potestate
sunt, a quo sunt secundi sqq. („a quo sint secundi" Put.
Lugd. I. In reliquis libris tam scriptis quam editis extat „a
quo sunt secundi.) 30 (173) Recogitant quousque vires imperii
sui valeant, et ita deum intellegunt; adversus quem valere non
possunt, per eum valere se cognoscunt. —

Indicativus pro subiunctim in propositione relativa quae
vim habet consecutivam. 21 (133) Si ea est qua cognita ad
bonum quis reformatur, sequitur ut falsae renuntietur. (ad
bonum quis reformatur ABFGdef. Vindob.; ad bonum quis
reformetur Ec. Erfurt. Oxon. Ambros.; quis reformefur ad
bonum Dab.): 33 (179) quem necesse est suspiciamus ut eum
quem dominus noster elecjit (elegit ABEPGde. Oxon. Erfurt.
Pamelii libri; elegerit Dabc.) 25 (161) Nonne omni Capitolio
tumulum illum suum praeposuisset, ut ea potius orbi terra
praecelleret, quae cineres lovis texit ? 36 (190) Adeo pietas et
religio et fides imperatoribus debita non in liuiusmodi officiis
consistit, quibus et liostilitas magis ad velamentum sui potest
fungi, sed in his moribus quibus divinitas (f locus corruptus)
imperat tam vere quam circa omnes necesse habent exhiberi.
41 (218) Etenim credibilius haberi debet eum irasci qui
neglegatur (|uam qui coluntur.

Indicativus pro subiimctivo in propositione relativa, quae
vim. habet causalem: 24 (157) Laedinius Romanos nec Romani
habemm- qui non Romanorum demn colimus; 25 (159) si ad
ultores transire prospexit, quos sciebat Graeciani Phrvgiae
debellatricem subacturos. 25 (162) etiam si qui non regnave-
runt, tamen regnabatur ab aliis nondum cultoribus sms, ut qtii.
nondum dei habebantur. ^ 29 (172) quia non ludimus de officio
salutis eorum, qui eam non putamus in manibus esse plumbatis.
(Pro „qui eam" Erl. habet „quodque earn", Lugd. 11. „quia eam").
32 (177) Est et alia maior necessitas nobis orandi pro imperato-

\' Kühner II. pg. 852. A. 2.

1006

libus, etiam pro omui statu imperii rebusque Romanis, qui vim
maximam universo orbi imminentem ipsamque clausulam saeculi
acerbitates liorrendas comminautem Romani imperii commeatu
sci)Hus retardari („qui vim" ABDEFG^f. Bongars. Yindob.
Erfmi.; „quod vim" abode) 38 (196) Proinde nee paulo lenius
inter licitas factiones sectam istam deputari oportebat, a qua
nihil tale committliur, quale de inlicitis factionibus timeri solet ?
45 (231) enimvero nos-gw/ sub deo omnium speculatore dis-
pungiinui\\ quk\\we aeternam ab eo poenam j)rovidct}i.us merito,
soli (1. , merito soli; comma post „providemus" collocandum
est) innoeentiae occurrimus; 46 (235) Quam inlusores et corrup-
tores mimice pliilosophi adfectant veritatem et adfectando cor-
rumpunt, jit qui gloriam captant, Christiani et necessario appe-
tunt et integre praestant, ut qui saluti suae curant. Contra
39 (208) Ita saturantur, ut qui meminerint etiam per nocteni
adorandum deum sibi esse; ita fabulantur, ut qui sciant Aomi-
nvmi audire. —

DE INFINITIVO.

Lifinitivl consilü vel flnalis, ^ qui a bonae aetatis scripto-
ribus non usurpatur, pauca tantum exempla aöerri possunt. 22
(136) Angelos quoque etiam Plato non negavit; iitriusque
nominis testes esse vel magi adsunt (i. e. adsunt qui testimo-
nium dicant nempe esse et daemonas et angelos); „testes vel
magi adsunt" ed. Haverk. deleto voc. esse. 39 (208) Post
aquam manualem et lumina, ut quisque de scripturis sanctis vel
de pi\'oprio ingenio potest, provocatur in medium deo canere. —-
Habere cunt Infinitivo. ^ Habere c. Inf. coniunctum, idem

^ li\'önsch I. u. V. p. 447; Koffmam: Gesch. des Kirchculat. II. p. 124.
cf. Kühner II. pg. 496 A 3 (Perperam K/ihnerus pro exemplo huius
generis scribendi affert Cic. Or. 42. 144: „dignitatem docere non liabct",
quae verba nihil aliud significant nisi (BeJg.) „\'t les geven staat niet in

24

fere significat quod verba „posse et debere." Ex eo autem,
quod in verbis „posse" et „debere" notio temporis futuri iuest,
circumscriptio temporis futuri per „habere cum Inf." explicanda
est. (Archiv. IT. p. 51. 60): 22 (139) iïa&m^ de incolatu aëris
et de vicinia siderum et de commercio nubium caelestes sapere
paraturas, ut et pluvias, quas iam sentiunt, repromittant. 37
(191) Si inimicos, ut supra diximus, iubemur diligere, quem
habemns orfme? Cf. porro ad Nat. 2.-4. (344): cum ergo non
Jiahes coniungere sensu neque ratione. Sic de Anima 55 „habes
credere." de Resurr. Carnis 26 „habemus allegorizare." de
leiun. 8 „habens efficere." Eadem fere ratione usurpatur
„tenere c. Inf\'.\'\'^ ad Nat. II. 2 quem non liquido tenebat deter-
miuare."

subicuiet cum Infmitivo idem signiiicat quod „in promptu
est", „^l«ÓM£w«^" 15 (86) iam quidem intellegi suhiacet veri-
tatis esse cultores qui mendacii non sint. Cf. ad Nat. I. 10.
(298): de reliqua vero conversationis humanae dispositione
ptalam suhiacet (h. e. (pccvsQms v-onsivai) quanta a maioribus
mutaveritis. —

capi.t = EvSèxstm impers. c. Inf. ^ 17 (99) Hoe quod est
deum aestimari facit, dum aestimari non capit\\ cf. ad Nat.
2. 8: „non utique vicleri deus." adv. Mare. III. 6 „ld

enim intellegi vel non intellegi capit quod habendo substantiam
praedicationis habebit et materiam vel agnitionis A\'-el erroris."
de Pudic. I „capit et indulgeri quasi modica." de Baptisnio
I. „nee capit numerari quod nou habetur." —

sufficere cmn Inf. structum, idem valens quod „posse", in
posteriore latinitate et apud poetas reperitur (cf. Verg. A. 5.

aanzien.") Rönsch I. u. p. 447; Kellner Spr. Eig. T.; Koffmane Gesch.
des Kirchenlat. II. pg. 122. sq.; Hagen Sprachliche Erörtenxn gen zur Vul-
gata pg. 42; Diex, Gramm, der röm. Sprache II. p. 110. sqq.; vid: Intt.
Cic. Tuscul. I. 8 et IV. 9, tom. II. p. 305 ed. Moser.
1 Sita. lok. Versch. p. 120.
^ Sita. p. 119; ßönsch It. u. V. p. 351.

25

21; Lucan. 5. 153.) 42 (224) Non enim s/ifficimics et homi-
nibus et deis vestris mendicantibus opem ferre, nec putamus
aliis quam petentibus inpertiendum. Denique porrigat manum
Juppiter et accipiat sqq. (van der Yliet St. Eccl. pg. 40 legit
}>ro „accipiat", quod editur: accipiet.)

est cum Infmitivo — sati, sisaxi Graecissantis est ^ 7 (41)
Omnium est aestimare, quantacumque illa ambitione diffusa sit
(Variae lectiones; Omnium est e scientia. res quantacumque
illa F; Omnium est existimare, quantacumque c. Omnium est
\'Cxistimare, quantacumque illa Da.) 41 (218) Hoe, inquitis, et
in deum vestrum repercutere est, si quod (1. cum abcde: si
quidem) et ipse patiatur propter profanos etiam suos cultores
laedi. Cf. ad Nat. ÏI. 3 (339) „aeque demonstrando elementa
deos non esse ad illam agnatorum speciem praestruemus recte deos
non esse clefencli quorum parentes id est elementa dei non sunt."
Non necessarium mihi videtur cum Wölfflino (Archiv. für lexi-
cogr. II. pg. 136) cumque Oehlero accipere illud secundmn
„esse" h. 1. Graeco more usurpari pro: lieere\\ TertuUianum
h. 1. nihil a bona latinitate discrepare puto. Dicit enim: „qui
ostenderit elementa deos non esse, simul probaverit, eos, qiii
elementorum esse prolem dicantur, perperam divinitati adseri:
recte dei non esse defenduntur i. e. perhibentur, quorum ue
parentes quidem dei sunt. De locutione : est scire Klussmaun.
Cur. Tert. p. 69. —

Com,pellere cmn Inf. ^ 46 (233) Quis enim philosophum
sacrificare aut deierare aut lucernas meridie vanas proferre
eompelUt? (Var. lectt. Ananas prostituere compellit Y- Haverc.
vanas ferre compellitur G) cf. ad Natt. 1, 3 : negare compellimur.

FAahorare = Icthorare, gestire, cum Infinitivo: 2 (15) Ve-
ritatis extorquendae praesides de nobis solis mendacium elaho-
rat/s audi re.

\' Kellner Sprl. Eig. Tert. Cf. de hoc usu: Verg. Ed. X. 46; Verg.
Georg. IV. 447; Arnob. adv. Natt.\'\'v. 11. —
\'\' cf. Godxer: latinité de St. Jérôme pg. 365.

26

Dignus cum Inf. ^ apud scriptores sequioris tantum aetatis legi-
tiu- 10 (58) Summa haec causa, immo tota est, et utique cligna
cognosci 18 (100) viros enim iustitiae innocentia dignos deum
nos,w et ostendere a primordio in saecuhmi emisit spiritu divina
inundatos^ sqq. 48 (251) sed de nostra magis defensione, qui
proponimus multo utique dignius credi hominem ex homine
reditm\'um.

Facilis cum Infinitivo ^ : 45 (229) Tanta est prudentia
iiominis ad demonstrandum bonum quanta auctoritas ad exi-
gendum : tam ilia fcdli faciUa quam ista contemni. („tam ilia
facilis", omisso voc. „falli" ed. Rhen.) 46 (236) Deum quilibet
opifex Christianus et invenit et ostendit et exinde totum quod
in deum quaeritur re quoque adsignat; licet Plato adfirmet fac-
titatorem universitatis neque\' inveyiiri facilem et inventum
enarrari in omnes difficilem. (Var. lectt: invenire facile F.
Vindob. ; invenire facilem G ; inveniri facile

DE PARTIOIPIO.

Participium ientporis praesentis invenitur pro attributo^
quod dicitur, verhi „e-s.s-e" quocum verbo coniunctmn quasi
coniugationem periphrasticam efficit ® 30 (174) Illuc suspicientes
Christiani manibus expansis, quia innocuis, capite nudo, quia
non erubescimus, denique sine monitore, quia de pectore ora-
mus precantes sumus semper pro omnibus imperatoribus.

1 Kellner Sprl. Eig. Tert.: Draeger Hist. Sj\'nt. § 421; GoeUer lat. de
St. Jér. p. 366.

= cf. Sil. Ital. 12. 163: „Plaiiities facilis adiri." Vide quos excitât Hil-
debr. ad AiM. Flor. 1. 3. p. 11; cf. Diederich, Glossar, ad Dict. Cret. IL
21. p. 286. —

" cf. dc hoc iisu Plaut. Poeii. V. 2, 78: ut sis sciens; True. 1, 2,29:
solens sum; Ter. Andr. 508, 775; Cato r. r. praef.; Vitruvius miüta huius
generis scribendi exenipla offert, quae omiiia collegit: Älbr. Koeliler : Act.
Seinin. Philog. Erlang, p. 449; Goelzer Lat: de St. Jérôme, p. 389, 2.

27

Participium praesens pro sententia conditiotiali: 50 (261)
tarnen et proeliatur omnibus viribus et vincens in proelio gaudet
qui de proelio querebatur; (vincens = si vincit vel vicit.).

Participium praesens pro sententia flnali: 9 (52) sanguinem
exceptum avida siti comitiali morbo medentes liauserunt (— ut
comitiali morbo mederentur.)

Farticipium futKrum pro sententia relativa; ^ qui usus
per T. Livimn et praecipue per Tacitum magis magisque in
latinitatem irrepsit. l». Participium in — urus velut partic..
Fut. secundi: 21 (125) Ne enim intellegerent pristinum,
credituri, si intellexissent, et consecuturl salutem, si credidissent,
meritum fuit delictum eorum (Ii. e. qui credidissent, si intel-
lexissent et consecuti essent salutem, si credidissent.) 26 (166)
Postrenio si llomanae religiones regna praestant, ninnquam retro
Judaea regnasset, cuius et deum victimis et templum donis et
gentem foederibus aliquamdiu liomani honorastis, numquam
dominaturi eius, si deo non deliquisset ultimo in Christum
(= qui numquam dominati essetis).

2*^. Participium Fut. primi 45 (231) recogitate etiam pro
brevitate supplicii cuiuslibet, non tamen ultra mortem remansuri ?
(h. e. quod non ultra mortem remanebit.) ^

DB GERUNDIVO.

Gerundivum sensim paulatimque a fine saeculi tertii signiücatio-
nem participii futuri passivi aecepisse satis notuni est.

\' cf. de hoc iisu apud T. Livium: Kiihnast. Livian-Syilt. p. 267;
Riemann Etude sur la lungue et la gr. de T. Live App. § 50 pg. 226; ap.
Taciturn: Gantrelle: Gramin. et style de Tacite §56; cf. porro: Kiiliner
II p. 569; Draeger. pg. 725; Neue.^Lnt. Formenlehrc II. p. 379; GoeUer
p. 389. 3 A.B.C.

® De Participiis pvaes. fut. perf. pro STibstantivis us\\u-patis videbiinus infra..

28

Cominianns distinguit duo participia passiva 1®. part. perf.
pass, (scriptus e. g.), 2". part. fut. pass, (scribendus e. g.).
Gerundiva posse fieri nomina, amissa temporis significatione,
contendit Priscianus; ita amandus significare potest:
ó cpd7j9\'riaó(iEvos ^ Satis multa liuius usus exempla collegit Paucker :
Spicileg. p. 187 n. 43; qui idem de tota re maxima cura egit
in duobus libris: 1°. de Latinitate scriptt. hist. Aug. meletemata.
Dorpat 1870 pg. 85 ; 2°. de Latinitate beati Hieronjnni, Berlin,
1880 pg. 149 sqq. Ex Apologetico haec affero : 11 (68) quanto
dignius istos deos ille adsumendos exspectasset, praescius utique
potiorum? 9 (55) Imprimis filios exponitis susoipiendos ab
aliqua praetereunte misericordia extranea, vel adoptandoff
melioribus parentibus emancipatis. 21 (125) secundo (sc. adventu),
qui concludendo sacculo imminet in sublimitate divinitatis
exertae. —

DE GERUNDIO.

Ahlativus Gerundii pro Infmitivo ^ videtur imprimis pertinere
ad verba desinendi et perseverandi (cf. ap. Graecos; «ßeTEpEfi\',
dvsxsG&oH; na/ivsiv, ccnayoQBVBiv, sXlsiitsiv, navsa&M. Xi^yeLv c. Partt.)
In Apol. huius generis scribendi unum tantum exemplum inveni:
9 (48) Cum propriis fihis Saturnus non pepercit, extraneis
utique non parcendo jjerseverahat. Hoc cum genere scribendi
maxime cohaeret usus Ahlativi Gerundii pro Participio
Praesentis: ^ 9 (52). aper ille quem cruentavit, conluctando

\' Kellner Sprl. Eig. Tert.; Koffmane Gesch. des K. L. p. 127. 128;
Rönsch It. u. Y. p. 433; Kühner II. p. 546 sq;
Neue. Lat. Fomienlehre II p. 385 sq.
= Rönsch It. u V. pg. 433 b.

» Rönsch pg. 432. 6a; Kellner Sprl. Eig. Tert.; Koffmane Gesch. des
Kh\'ch. Lat. p. 126.

29

detersit. 10 (58) sequitur ut eadem ratione pro aliis non saeri-
fieemus, quia nec pro nobis ipsis, semel deos non colendo
(pro „quia" 1. qua cf. van der Vliet: St. Eccl. pg. 35). 11 (63)
Ceterum si nemo esset qui deos faceret, frustra praesumitis
deos factos auferendo factorem. 13 (73) Deus non erat quem
homo consultus noluisset et nolendo damnasset. Domesticos
deos, quos Lares dicitis, domestica potestate tractatis irigne-
rcmdo, venditando, denmtcmdo, aliquando in caccabulum de
Satmno, aliquando in trullam de Minerva, ut quisque contritus
atque contusus est, dum diu colitur, ut quisque dominus
sanctiorem expertus est domesticam necessitatem. („demutando"
abest Oxon. ; coniecit van der Vliet (stud. Eccl. pg. 36) „ut
quisque dominus angustiorem expertus est domesticam neces-
sitatem.). 15 (86) lam quidem intellegi subiacet veritatis esse
cultores qui mendaciis non sint, nec errare amplius in eo in
quo errasse se recognoscendo eessaverunt. 19 (113) Verum
differre praestat, vel ne minus persequamur festincmdo vel
diutius Qx&gemm: persequendo. 21 {12,h) ^^vimvimnon mteUegendo
(Lugd. II habet, intellegend um) secundum, quem manifestius
praedicatum sperant, unum existimaverunt. 21 (132) Ex eo enim
quod aliud a se coli dicit quam colit, negat quod colit, et culturam
et honorem in alterum transfert et tmnsferendo iam non colit
quod negavit. 21 (133) Licuerit et Christo commentari divini-
tatem, rem propriam, non qua rupices et adhuc feros homines
multitudini tot numinum demerendorum attonitos efficiendo ad
humanitatem temperaret; 23 (144) Aeque producatur aliquis
ex his qui de deo pati existimantur,, qui aris inhalantes nunien
de nidore concipiunt, qui ruciando (ructuando. Fuld. ; ruptando.
Lugd. I) eurantur, qui cvnhelaJido praefantur. 23 (150) quam
plurimum illis credendo in Christo domino credimus. 24 (152)
At e contrario in vos exprobi\'atio resultabit, qui mendacium
colentes veram religionem veri dei non modo neglegendo quin
insuper expiignando in verum committitis crimen verae inreli-
giositatis. 25 (160) die nono kalendarum earundem, quo san-
guinem inpurum lacertos quoque castrando libabat. 25 (164. 165)

30

Certe non potest fidei convenire, ut religionis meritis excrevisse
videantur qui, ut suggessimus, religionem aut laedendo creve-
runt aut crescendo laeserunt. 35 (183) Velim tamen in liac
quoque religione secundae maiestatis, de qua in secundum
sacrilegiinn convenimur Christiani non celehrando vobiscum
sollemnia Caesarum sqq. 37 (195) Nunc enim pauciores hostes
habetis ])rae multitudine Christianorum, paene omnium civitatum
paene omnes cives Christianos hahendo. Sed hostes maluistis
vocare generis humani potius quam erroris humani. („habendo"
DE abde. Erfurt. Oxon. Pamelii -libri. „hostes habendo" i.
„habendos" ABG, Vindob. „liabentes" F. In c. verba „paene
omnes cives Christianos habendo" absunt. 40 (214) sed et alios
insuper sibi comnientata quos coleret (commentata < est > v.
d. Vliet. St. Eccl. pg. 40) : dehinc quod non inquirendo
innocentiae magistrum et exactorem et nocentiae iudicem omnibus
vitiis et criminibus inolevit. (cf ea, quae supra de hoc loco
dicta sunt) 45 (231) Sic et Epicurus omnem cruciatum dolo-
remque depretiat, modicum quidem coniem^iWiWemjwonnntimido,
magnum vero non diuturnum. 46 (235) Quam inlusores et
corruptores mimice philosophi adfectant veritatem et adfectando
corrumpunt, sqq. 46 (237) Democritus excaecando semetipsum,
quod mulieres sine concupiscentia aspicere non posset et doleret
si non esset potitus, incontinentiam emendatione profitetur.
48 (254) Lux cotidie interfecta resplendet et tenebrae pari
vice decpdendo succedunt. sq.

DE ACCUSATIVO CUM INFINITIVO.

Apud sequioris aetatis scriptores lyropositio^ a coniunctiom-
hns quod, quia, quoniam ineipiens, pro Acc. e. Inf. hic illic
ponitur. \' In Apologetico duo tantum huius usus exempla

Kdlner Sprachl. Eig. Ï. 236 ; limsch It. u V. pg. 402; Bittl. lok.
Yersch. pg. 110; Ilagea Spr. Erört. pg. 58—61.—

31

ïiivenire potuimus : 7 (41) Omnium est aestimare, quantacum-
que ilia ambitione diffusa sit, quantacumque asseveratione eon-
structa, quod ab uno aliquando principe exorta sit necesse
est. 23 (147) Eadem vero opera nostra ab eisdem deis vestris
non tantum hoe detegentibus quad neque ipsi dei sint, neque
ulli alii, etiam illud in continenti cognoscitis, qui sit
vero deus.

Contra vulgarem usum construuntur porro cum Ace., c.
Inf. :

Leges erant 4 (26) Sed et iudicatos in partes secart a cre-
ditoribus -leges erant (cf Kühner III. pg. 817).

Permittere 11 (66) Atquin ut illos homines fuisse non
|)ossitis negare, etiam istae notae accedunt quae nec deos
postea factos credi pervvittunt. (cf. Kühner p. 809. 3).

exspectare c. Ace. c. Inf. 11 (68) Quanto dignius istos (^cos
ille adswïiendos expectasset, pro : dum isti dei assumerentur.
<cf. Kühner p. 515 A. 4 eet. 806 i. ; Liv. 43. 22. 2).

reprehendere c. Ace. c. Inf. pro „quod" numquam apud bonos
scriptores reperitur (Kühner p. 840 b.) 12 (68) nihil aliud repre-
hendo quam materias sorores esse vasculorum instrumentorumque
communium (variae lectt. aliud reprehendo ABDEG abe, Vindob.
Erfurt. Oxon. Bongars. Ambros.; aliud deprehendo (deprendo
F.) Fedf.; amplius deprehendo Haverc.)

facere c. Acc. c. Inf. 17 (98) Hoc quod e^i deiini aestimari
facit, dum aestimari non capit; 23 (142) non ergo dignius
])raesumetur ipsos esse qui se deos faciant, cum eadem edant
quae faciant deos credi, quam pares angelis et daemonibus
deos esse ?

Admonetur, personaliter usurpatum, cum Acc. c. Inf. 33
(179) Hominem se esse etiam triumphans in illo sublimissimo
curru admonetur.

Permittere c. Acc. c. Inf. 35 (183) non celebraudo vobis-
cum sollemnia Caesarum quo more celebrari liec modestia nec
verecundia nec pudicitia permittunt.

Contra pro Acc. c. Inf. sequitur ]>ropositio a coniunctione

32

„ut" incipiens post : iniqimm est- 1 (5) quid enim iniquius^
quam ut oderint homines quod ignorant.

Insolita ratione post verbum „cupere" eoniunctivus seribitur
8 (44) Cupio respondeas, si tanti aeternitas, aut si non, idea
nee eredenda.

Saepius subieetum Ace. c. Inf. per elhpsin omittitar, de
quo Tertulliani genere scribendi infra in capita de stilo Ter-
tulliano videbimus.

DB CONIUNCTIONIBUS.

De „cum," coniunctione causali et concessiva cum Indicativo
structa et al. supra iam diximus. Transeamus nunc ad conitlnc-
tionem 7ie, ul:)i inclioat interrogationem indirectam: ^ 2 (15)
suspecta sit vobis ista perversitas, 7ie qua vis lateat in
occulto, quae vos adversus formam, adversus naturam iudicandi,
contra ipsas quoque leges ministret. 2 (17) Unde ista perversitas,.
ut etiam illud non recogitetis, ne eompulsus negare non ex
fide negarit et absolutus ibidem post tribunal de vestra rideat
aemulatione iterum Christianus? 3 (19) jSTemo retractat, ne
ideo bonus Gaius et prudens Lucius, quia Christianus, aut
ideo Christianus, quia prudens et bonus, (pro „neideo" praebent
„ab" non ideo). 7 (42) .Exinde in traduces linguamm et
aurium serpit, et ita modici seminis vitium cetera rumoris

1 Eönsth It u. V. pg. 401; Kelhier Sprl. Eig. T.; Intt. ad Ovid. Met.
X. 681. ad Cic. Tusc. II. 26; V. 12. 21 et Hildebr. 1. 20. cf. porro: ad
Nat. 1. 4: nemini sxibvenit, ne ideo bonus quis, quia Christianus; 1. 7:
ut nemo recogitet, ne primum illud os mendacia seminaverit; 1. 8: verum
recogitate, ne quos tevtium genus dicitis principem locum obtineant: 1. 10:
considerate etiam atque etiam, ne vobiscum communicemus crimen illud;
1. 10: quare nescio, ne plus de vobis dei vestri quam de nobis querantur.

33

obscurat, ut nemo recogitet, ne primum illud os mendacium
seminaverit sqq.; 15 (86) nescio, ne plus de vobis dei vestri
quam de Christianis querantur. („nescio plusne" cd.) 24 (153)
Videte enim ne et hoe ad inreligiositatis elogium concurrat,
adimere libertatem religionis et interdicere optionem divinitatis,
sqq. ; 26 (165) Videte igitur, ne ille regna dispenset cuius est
et orbis qui regnatur et homo ipse qui régnât, m ille vices
dominatioiumi ipsis temporibus in saeculo ordinarit qui ante
omne tempus fuit et saeculum corpus temporum fecit, ne ille
civitates extollat ant déprimât sub quo fuit sine civitatibus
aliquando genus hominum. («ec ille civitates extollat aut
déprimât E. Erfurt.) 35 (184) Velim tamen in hac quoque
religione secundae maiestatis, — fidem et veritatem vesti\'am
demonstrare, ne forte et isthic détériorés Christianis deprehen-
dantur qui nos nolunt Romanos haberi sed ut hostes principum
Romanorum. 48 (250) propterea persuasum quis liabeat, ne
forte bubulam de aliquo proavo suo obsonet?

&i pro ne, ubi inchoat interrogationem indirectam repe-
î\'itur: 6 (33) Nunc religiosissimi legum et paternorum institu-
torum protectores et cultores respondeant velim de sua Me et
honore et obsequio erga maiorum consulta, si a nullo descive-
runt, si in nullo exorbitaverunt, si non necessaria et aptissima
quaeque discipHnae oblitteraverunt. 8 (44) Cupio respondeas,
si tanti aeternitas, aut si non, ideo nec credenda. 13 (72)
Recognoscite si mentior. 25 (159) Viderit Cybele, si vjrbem
Romanam ut memoriam Troiani generis adamavit, vernacuK sui
scilicet adversus Achivorum arma protecti, si ad ultores tran-
sire prospexit, quos sciebat Graeciam Phrygiae debellatricem
subacturos. 29 (171) Constet igitur prius, si isti quibus sacrificatur
salutem imperatori vel cuilibet homini impertire possunt; 21 (133)
Quaerite ergo si vera sit ista divinitas Christi. —

Si pro ne cuni inchoat interrogationem direciam ^.-23 (148)
Dicent ibidem : Et quis ille Christus cum sua fabula ? si homo

\' Rönsch It. u. V. p. 403. 404; Kellner Sprl. Eig. T.

\' Rönsch It. u. V. 404. 405.

34

communis conditionis? si magus? si post mortem de sepulchro a
discipulis subreptus? si nunc denique penes infei\'os? non in
caelis potius, et inde venturus cum totius mundi motu, cum
orbis horrore, cum planctu omnium, sed non Christianorum, ut
dei virtus et dei spiritus et sermo et sapientia et ratio et dei.
filius? (si lectionem sequimur, quam praebent Put. Groth. Ampi.
Oxon. Erl. Lugdd. cd. Haverk.: „dicent ibidem et quis ille
eet." oratio est indirecta; itaque hoe exemplum cum iis, quae
supra allata simt, coniungendum erit.) ^

simul = simulatque 1 (6) Testimonium ignorantiae est, quae
iniquitatem dum excusat, condenmat, cum omnes qui retro
oderant, quia- ignorabant quale sit quod oderant, simul desi-
nunt ignorare, cessant et odisse (cf. ad Nat. 1. simul eis con-
tigit scire).

quando = quoniam,, qnimi ^ 1 (7) Malunt nescire, quia iam
oderunt; acleo quod nesciant praeiudicant id esse quod, si sciant,
odisse non poterant, quando si nullum odii debitum deprehen-
datur, optimum utique sit desinere iniuste odisse sqq. —
2 (10) Respondendi, altercandi facultas patet, quando nec liceat
indefensos et inauditos omnino daimiari. 37 (192) Quid tamen
de tam conspiratis umquam denostastis, de tam animatis ad
mortem usque pro iniuria repensatum, quando (= quum advers.)
vel una nox pauculis faculis largiter ultionis posset operari, si
malum malo dispungi penes nos liceret? ^ —

De. qiwd coniunctione pro Acc. c. Inf. supra iam vidimus. —

\' Cf. ad Nat. c. 7. 291. volo enim scire, si per talia scelera adire parati estis.
ib. cupio respondeas, si tanti facis aeternitatem.

^ Koffmane Gesch. des Kirchenlat. II. pg. 132 V; Rönsch I. u. V. p. 405.

" Cf. ad Nat. I. 16. 320: plane ex aliqua disciplina severiores aut certo
respectu eiusniodi eventum a libidine temperatis quocnmque loco domi aut
pei-egre, ut non dispersio seminum et saltus ubique luxiuiae nescientibus
filios edat, quos aut ipsi postmodum parentes aut alii etiam filii incursent,
quando etiam aetatum moderatio libidine exchisa sit. ad Nat. II. 5. 347:
quando ne ipsa quideni corpora aut aninias sufficere licuisset sine elenien-
torum tempei-amento. .

35

Quamquam inusitate positum censeo pro: quantmnvis. 16
Et utique si id colebatur quod aliqua effigie repraesenta-
batur, nusquam magis quam in sacrai\'io suo exliiberetur, eo
magis, quia nec verebatur extraneos arbitros quamquam vana
«ultura; (Erl. pro „quamquam" praebet „tamquam). —

miror cum pro miror quod: 30 (175) ut mirer, e^W7^liostiae
probantur penes vos a vitiosissimis saeerdotibus, cum euivis
praecordia potius victimarum quam ipsorum sacrificantimn exa-
minantur. (Variae huius loci lectiones: cum hostiae probantur
ABEG def. Vindob. Erfurt. Oxon.; cum hostiae probentur
Dabc; quomodo hostiae probantur E.; cum cuivis praecordia
Oehl.; cum quibus praecordia ACDEEG. Bongars. Oxon. Vin-
dob. Ambros. Erfurt.; cur praecordia (a) abcdef. Haverc.)
let = etiam ap. Tert. saepissime legitur; qui usus ne a bona
quidem latinitate alienus est. Apud optimae aetatis scriptores
et = etiam usurpatur in: nam et, cd et, sed et, verum et,
ergo et, igitur et, itaque et, an et, age et, quum (quando) et,
simuJ et, sie et, sicuti et, ubi et. Ante pronomina demonstra-
tiva „ef pro „etiam\'" saepe scriptum invenitur; non modo. . . sed
et-, et nunc-, pro ne. . . quidem habet Sen. ep. 54. 2. et
(= etiam) . . . non. Huius coniunctionis copulativae usum Ter-
tuUianum exemplis illustrare non operae pretium mihi visum
est, quoniam omnibus fere paginis exempla^iossunt inveniri. —
Non modo . . . quin insuper = non modo . . . sed etiam 24
(152) qui mendacium colentes veram religionem veri dei non
modo neglegendo quin insuper expugnando in verum commit-
mitis crimen verac inreligiositatis.

Nam, coninnctio causcdis, postposita est: 19 (108) Si quem
audistis interim Moysen, Argivo Inacho pariter aetate est;
quadringentis paene annis nam et Septem minus Danaum sqq.
(nisi forte legendum est cum Euld.: „Si quem audistis interim
IMoyseU; Argivo Inacho pariter aetate est. Quadringentis paene
annis (nam et Septem minus) Danaum sqq. cf. Oehleri editionem
maiorem I. pg. 190).

Pro sed saepenumero in Apologetico eeterum usm^patum

36

invenimus, ^ quod vocabulum non nisi a Plauto, ïerentio et
posterions aetatis scriptoribus adhibetur: Cf. 1 (4) Seit se
peregrinam in terris agere, inter extraneos facile inimicos inve-
nire, ceterum genus, sedem, spem, gratiam, dignitatem in caelis
habere. 1 (5) Ceterum inauditam si damnent, praeter invidiam
iniquitatis etiam suspicionem merebuntur alicuius conscientiae..
4 (28) Ceterum suspecta lex est quae probari se non vult,,
inproba autem, si non probata dominetu,r; 11 (65) Ceterum
propterea Liber deus quod vitem demonstravit sqq. 15 (85)
Ceterum. si adiiciam, quae non minus conscientiae omnium
recognoscent, in templis adulteria componi sqq. 17 (98) Cefemm
quod videri communiter, quod comprehendi, quod aestimari
potest, minus est et oculis quibus occupatur sqq.; 21 (120)
Ceterum dei filius nullam de impudicitia habet matrem ; 32
(178) Ceterum daemonas, id est genios, adiurare consuevimus,.
ut illos de hominibus exigamus. 40 (213) Olet adhuc incendio
terra, et si qua illic arborum poma, coenantur (? v. quae
supra diximus) ocuhs tenus, ee/femv« contacta cinerescunt. 40
(214) Ceterum si requisisset, sequebatur, ut cognosceret requi-
situm sqq. 46 (236) Ceterum si de pudicitia provocemus, leg»
partem sententiae Atticae in Socratem. —

DETPRABPOSITIONIBUS. 2

Initium faciamus a praepositione : ad. Movendi signification
quae huic praepositioni subest, saepius ea sola exprimitur.

\' cf. Kühner 11. 685 A; Draeger II. 128 f.; Koffmane Gesch. cles
Kirchenl. p. 135. cf. ad Nat. 1. 5. 283: Ceterum sine causa vocatis Cliristianos
quos ipsi negant Christiani, qui se negare non norunt. I. 7. 290: Ceterum
quam vamma est profanes scire quod nesciat sacerdos ? 1.16.318: Ceterum
incesta vestra pro sua libertate et luce omni et nocte omni et tota caeli
conscientia frimntur;- II. 1. 355: Ceterum quern deum eredam? II. 13.
386: Ceterum si potuerunt deos sese facere post mortem, at quorsum
deterioris condicionis ab initio esse voluerunt? —

^ Scripsit commentationem philologicani de usu praepositionum Tertul-
liano Petrus Langenus, cuius opus diligentcr inspexi. Etiam si ea dissertatio

37

■omis^io verbo movendi ita ut concisa quaedam brevitas sen-
tentiae oriatur. Porro haec praepositionis notio movendi ita
transfertur^ ut quo quid spectet vel quid agendo efficiatur vel
ad quem exitum perveniatur, sola hac praepositione saepius
breviter indicetur; Tertulliani verba tum in nostram linguam
nisi aliquo verborum circuitu verti non* possunt. Conferamus
exempla: 8 (45) ahi ordines dentium^ a\\i\\ ad incestam libi-
dinem nervi. Qui ista credis de homine potes et facere. Homo
es et ipse, quod et Christianus. Qui non potes facere non
debes credere. Homo est enim et Christianus et quod et tu.
(van der Vliet St. Eccl. pg. 34, praefert complurium librorum
lectionem: homo est et Christianus, quod et tu.) 9 (53) Minus
humano sanguine ad s])U7xitiam consecrantur, quia futurum
sanguinem lambunt? (i. e. ut ad spurcitiam perveniant) ; 14 (77)
Sed conversus ad litteras vestras, quibus informamini ad-pru-
dentiam et ad liberalia officia, quanta invenio ludibria! (i, e.
quibus informamini ut ad prudentiam et ad liberalia officia
perveniatis) ; 16 (94) Denique inde suspicio quod innotuerit nos
ad orientis regionem (sc. conversos) precari. Sed et plerique
vestrum adfectatione aliquando et caelestia adorandi ad solis
ortumi (sc. conversi) labia vibratis, 18 (102) suscitatis omnibus
ab initio defunctis et reformatis et recensitis ad utriiisque
ineriti cli.spivnctionem. 18 (103) inter cetera memoriarum qui-
bus aut vetustas aut curiositas aliqua ad fa-^iam patrocinaba-
tur, sqq. 19 (107) si non maior auctoritas illis ad fidem de
veritatis suae viribus quam de aetatis annalibus suppetisset.
21 (133) non qua rupices et adhuc feros homines multitudini
tot numinum demerendorum attonitos efficiendo ad humanitatem
temperaret, (i. e. ut ad humanitatem pervenirent) ; 5 (19) facit

non tam sero mihi in nianus venisset, tamen consilium huius syntaxis
Septimianae partis conscribendae non deposuisseni, quia Langcni verba
•quam plurimis ex Apolegetico exeinplis illustrare magno usui esse mihi
videtur. Porro haud aliemmi a proposito existimavi totam qiiaestionem
denuo tractare, si forte plures proprietates enunierare possem.

38

et hoc ad causam nostram. 22 (134) Sciunt daemones philo-
sophi, Socrate ipso «d arè^ïrwtm exspectante. 22 (140)
Laedunt enim primo, dehinc remedia praecipiunt ad miraeu-
him nova sive contraria, sqq. 23 (146) et si quid ad dedecus
facit; 23 (150) nemo ad suum dedecus mentitur^ quin potius
ad honorem. 25 (163) frugi religio et pauperes ritus, et nulla
Capitolia certantia ad caelum ; 31 (177) Scitote ex illis praeceptum
esse nobis ad redundaniiam benignitatis etiam pro inimicis
deum orare; 36 (190) officia, quibus et hostilitas magis ad
velamentum sui potest fungi ; 39 (203) fratres, qui de uno
utero ignorantiae eiusdem ad uyicmi lueem expaverunt veri-
tatis ; 45 (229) inde nec plenae nec adeo timendae estis disci-
plinae ad innocentiae veritatem; 46 (233) cur ergo quibus
comparamur de disciplina, non proinde illis adaequamur cid
licentiam impunitcdemque disciplinae? 47 : dum ad nostra
conantur (ubi mente addendum est: pervenire) ; 47 (246) Ex
horum semine etiam nostram hanc novitiolam paraturam viri
quidam suis opinionibus ad philosophicas sententias adultera-
verunt (i. e. perperam interpretati sunt, ut ad philosophicas-
sententias pervenirent i. e. eas ex ea eruerent); 47 (248) Et
gehennam si comminemur, quae est ignis arcani subterraneam
ad poenam thesaurus, proinde decachinnamur. 18 (102) Voces
eorum item que virtutes, quas ad ficlem divinitatis edebant, in
thesauris litterarum manent, nec istae latent. ^

Nunc vero transeamus ad eum „ad " praepositionis usum,
ad, indicandam causam adhiheri videatior: 21 (126) doctri-
nam vero eius qua revincebantur magistri primoresqueludaeorum^
ita exasperabantur, ut postremo oblatum Pontio Pilato in crucem

^ cf. etiam ad Natt. II. (308) quo magis odio vestro competebat — non
ad negationem certare — sed ad confessionevi singulorum sceleruni (i. c..
certare ut ad confessionem perveniretis) ; ad Natt. II. 2 (352) accedente
libidine gloriae, ad proprii ingenii opera mutasse; ad Natt. II. 5: nam in
voluptatibus quoque non tibiae aut citharae coi\'onam ad praemnmi adiu-^
dicatis (i. e. ut praeminm sit), ad Natt. II. 9 ; quid Sterciüus meniit ad
divinitateni (i. e. ut ad divinitatem perveniret.)

39

lesum dedi sibi extorserint; 39 (207) Herculanarum decimariim
et polluctorum sumptus tabularii supputabunt, Apaturiis, Dio-
nysiis, mysteriis Atticis cocorum delectus indicitur, adfumimi
coenae Sarapiacae sparteoli excitabuntur.

ad = cqnid ^ 47 (248) ubi Fuld. et inde Haverk. praebent
liane lectionem: Sic enim et Pyriphlegeton ad mortiios amnis
est. (vulgo: apud).

ad = in fere positum reperitur I (3) si ad banc solam specieni
(= in hac specie) auctoritas vestra de iustitiae diligentia in
publico aut timet aut erubescit inquirere. 48 (257) profani vei\'o
qui non integre ad deum. c. 25 : ut nihil iam ad liane causam
sit retmctandum. c. 37: expavissetis ad soUtudimm vestram
i. e. expavissetis animadvertentes in quanta versaremini solitudine.
cf. c. 39: de uno utero ignorantiae eiusdem ad unamluccm
expaverint veritatis, i. e. de tenebris ignorantiae, ex quavelut
ex utero matris nascuntur Christiani, einersos expavescere
splendore veritatis conspecto.

„acr praep. nonnumquain pro Genetivo ohiectivo usurpatur:
42 (220) quo pacto homines vobiscum degentes, eiusdem victus,
habitus, instructus, eiusdem ad vitam necessitatis; 45 (229)
tanta est prudentia hominis ad demonstrandum bonum quanta
auctoritas ad exigendum.

adspicere ad 21 (132) ut ad vos quoque dominatores gen-
tium adspiciam.

occurrere c. üü praep. reperitur 4 (23) cum «d omnia oec^/rr/^
Veritas nostra. Contra c. 46: soli innocentiae occurrimus.

contentus „ad^\': 2 (10) non statim confesso eo nomen liomicidae
vel sacrilegi vel incesti vel publici hostis, ut de nostris elogiis
loquar, contenti sitis cui pronuntiandum, nisi et consequentia
exigatis.

Ad cimi GeruncUo et Gerundko pro sententia fmcdi qiii

\' Elmseh I. u. V. pg. 390. cf. Kalb: Roms Juristen nach ihrer Sprache
dargestelt. Leipzig. 1890. pg. 62.

^ Kühner II. pg. 5-59 sq. cf. Hand. Tursell; I. pg. 74 sqq.; HoUze T.
pg. 196. Draeger I. pg. 532 sqq.

40 ■

usus, quamquam a bonae aetatis scriptoribus omnino non alienus
est, saepius tamen quam apud antiques scriptores in Apologetico
invenitur nonnullisque certe locis multo audacius : 2 (11 et 12)
coetus antelucani ad canendum Christo et deo, et ad confoe-
d,erandam discipUnam. 22 (136) Suppetit illis ad utramque
mhaiantiam hominis adetmdam subtilitas et tenuitas sua. 24
(152) et tamen quod f acinus admittit qui magis ad Caesar em
pronierendum et operam et spem suam transfert. 26 (167)
agnoscimus quomodo nunc astutia suadendi nunc duritia
saeviendi ad constantiam nostram deiieiendam operetur. 31 (176)
mentiti sumus vota ad evadendam scilicet vim. 48 (256) tunc
restituetur omne humanuni genus ad expungendum quod in isto
aevo boni sen mali meruit, et exinde dependendum in inmen-
sam aeternitatis perpetuitateni.

ADVERSUS, CONTRA, ERGA. ^

Adversus in Apologetico eadem ratione qua contra praepo-
sitio, animuin indicat hostilem; erga praepos., quamquam non-
nullis locis benevolum erga aliquem aiiimum exprimit,
eandem vulgo significationem habet. Sequantur hic quam plu-
rimi loci, qui ipsi per se perspicue ac luce clarius ostendent,
quomodo eae praepositiones a Tert. adhibitae sint: .1: Hanc
itaque primam causam apud vos collocanius iniquitatis odii
erga nomen Christianorum. 2 (14) Itaque nec in illo e forma
malorum iudicandorum agitis erga nos ^ 2 (15) suspecta sit
ista perversitas, ne qua vis lateat in occulto, quae vos adversus
formam, adversus naturam iudicandi, contra ipsas quoque leges
ministret. 4 (22) ad suggillandam odii erga nos pubUci iniqui-
tatem. 4 (23) leguni obstruitur auctoritas adversus eam. 5 (32)
quales ergo leges istae quas adversus nos soli exercent impii.

\' Kiihner II. § 100; Hand. Tiirsell. 1. p. 178 sqq. 437 sqq. HoUze I.
p. 209 sq. Draeger 1. p. 550 sqq.

^ Ronscli I. n. V. p. 398 li. I. erga pro circa scriptuni esse existimat.

Hi

41

€ (33) de sua fide et honore et obsequio erga maiorum eon-
•suha. 6 : quod videmini fidehssime tueri ostendam neglegi a
vobis advers\'us maiorum auetoritatem. 7 : hanc indicem adversus
nos profertis. 7 : ut fidem naturae ipsius appehem adversus
eos qui sqq. 13 : et quomodo vos e contrario impii et sacrilegi
«t inrehgiosi erga deos vestros deprehendimini. 23 (146)
quid autem iniici potest adversus id quod ostenditur nuda
sinceritate. 23 (150) Magis fides proxima est adversus senietip-
sos confitentes. 25 (161) Misera illa coniunx lovis et soror
adversus fata non valuit ! 25 (162) fatis dedentibus sibi Car-
thaginem " adversus destinatum votumque lunonis. 27 (166)
Satis haec adversus intentationem làesae divinitatis. 27 (167)
Spiritus qui de mentibus vestris adversus nos proeliatur.
27 (168) vel hoc genus poenalis servitutis erumpunt adversus
nos; 30 (174) Adversus quem valere non possunt, per eum
valere se recognoscunt. 35 (189) cui autem opus est perscrutari
«uper Caesaris salute, nisi a quo aliquid adversus illam cogi-
tatur. 37 (194) potuimus et inermes nec rebehes, sed tantum-
modo discordes solius divortii invidia adversus vos dimicasse.
46 (232) Constitimus, ut opinor, adversus omnium criminum
intentationem. 47 (247) Omnia adversus veritatem de ipsa
veritate constructa sunt. Videmus TertuUianum fere semper
praepositionem adv\'crsus = contra scripsisse.

Insolita ratione scriptum invenitur adiectivummecïfó\'c. adversus
pro Genetivo 46 (237) At Christianus salvis oculis feminas non
videt; animo adversus libidinem caecus est.

APUD

praepositione non solum quotidianae vitae sermonem scriptores
qui reddunt, (cf. Plant. Epid. II, 266) sed etiam Tacitus aliique

\' Rönsch I. u, V. j^g. 391 multa liuius usus exempla dat ; cf. JI.
Goeher lat. St. Hier. pg. 831. Koffmane Gesch. des Kirchenlateins II. pg.
142. Kühner II. § 98. 1. 2. 3. 4. Hmid. Tursell. I. p. 405 sqq. ; Draeger
ï. pg. 540 sqq.

42

posterions aetatis auctores ita saepius utebantur ut locum signifi-
carent, in quo, non iuxta quem aliquid fieret vel factum esset ; qui
usus, cum fere nominibns urbium, terrarum, insularum paucis-
que aliis substantivis locum indicantibus, velut apud forum,,
apud theatrum, apud villam, contineretur, a Tertulliano multo
liberius adhibitus est, sicut ex iis, quae collegi, exemplis appa-
reat: 1 (5) Hanc itaque primam causam apud vos collocamus
iniquitatis odii erga nomen Christianorum. 10 (60) si quantum
rerum argumenta, nusquam invenio fideliora quam apud ipsam
Italiam; 18 (104) Hodie apud Serapeum Ptolemaei bibliothe-
cae cum ipsis Hebraicis litteris exhibentur. 22 (136) Sed
quomodo de angelis quibusdam sua sponte corruptis corruptior
gens daemonum evaserit damnata a deo cum generis auctoribus-
et cum eo quem diximus principe apud litteras sanctas ordo.
cognoscitur. 22 (139) Ceterum testudinem decoqui cum carni-
bus pecudis Pythius eo modo renuntiavit quo supra diximus;
momento apud Lydiam fuerat, ^ 21 (130) Cum discipulis
autem quibusdam apud Galilaeam ludaeae regionem ad
quadraginta dies egit docens eos quae docerent; 27 (167)
Sed quidam dementiam existirnant, quod, cum possimus et
sacrificare in praesenti et inlaesi abire manente apud animum
proposito, obstinationem saluti praeferamus. 37 (194) Cui bella
non idonei, non prompti fuissemus, etiam impares copiis^ qui
tam libenter trucidamur, si non a-pud istam disciplinam magis
occidi liceret quam oceidere. 40 (216) nudipedalia populo denu-
tiatis, caelum apud Capitolium quaeritis. 41 : haec ita didicimus
apud ipsum. 42 (223) quae tamen apud illos coetus venditantur
si desideravero, liberius de propriis locis sumam.

Insolita ratione dictum est 9 (50) : apud conscientias
pulsare. —

^ ad Nat. II. 12: „plane vester deus onmino Saturnus in terris hiunauae-
(jualitatis apiul veteres memorias recensetur" i. e. in annalibus vestrnm.
Paullo infra : exstat apud literas vestras usque quaque Saturni census. —
ad Nat. 8. de cuius statu quod conici potest apud nostras litteras iityeri-
simile vidcatur positum est. —

43

Apud, idem ferè signifions quod a praepositio apud ver-
bum passivum, obviam liabemus 2 (16) Apud tyrannos enim
tormenta etiam pro poena adhibebantur, apud vos soli quaes-
tioni temperatur. 41 (217) Yos igitur inportuni rebus huma-
nis, vos rei publicorum incommodorum, vos malorum inlices
semper, apud quos deus spernitur, statuae adorantur. 50(267) Nam
et proxime ad lenonem damnando Cliristianam potius quam
ad leonem confessi estis labem pudicitiae apud nos atrociorem
omni poena et omni morte reputari.

PBNBS.

Penes fere semper idem signifieat quod aptul, rarissime
ea vi accedente ut indieet aliquid in potestate, sub imperio
esse alicuius (sicut e. g. 24 (152) nam et sic plerique dispo-
nunt divinitatem, ut imperium summae doniinationis esse penes
unum, officia eius penes mul tos velint, ut Plato Jovem mag-
num in caelo comitatum exercitu describit deorum pariter et
daemonum.)

Hae praepositione apud Tert etiam locus indicatur, in quo
aliqidd fit; quam eandem significationem apud praepositionem
accepisse in scriptis Tertullianis supra vidimus. — 3 (21) nam
nec nominis certa est notitia penes vos. 9 (47) Infantes penes
Africam Saturno immolabantur palam usque ad proconsulatum
Tiberii. 10 (59) Ante Saturnum deus penes vos nemo est,.
ab illo census totius vel potioris et notions divinitatis. 19(106)
Superior invenitur annis circit-er trecentis quam ille antiquis-
simus penes vos Danaus in Argo transvenisset. 19(106)Mo3\'-
ses, penes quem et temporum ordo digestus ab initio suppu-

^ Sittl. Lok. Verschiedenh. der lat. Spr. p. 136 ; Dhisen manuale p.
a. Koffmane Gesch. des Kirchenlat. II. p. 141. 142.; Rönsoh I. u. V.
p. 898. Kühner II. § 98. 6; Hand. Tursell. IV. p. 422 sqq. Draeger I. p,
543 sq. Kalb „Roms Juristen" pg. 90.

44

tationem saeculi praestitit. 21 (1.24) et qui penes vos eiusmodi
fabulas aemulas ad destructionem veritatis istiusmodi praemi-
nistraverint. 9: certissimi scilicet inlicitum esse penes illos per
quod exorbitare eos vultis. 23 (148) si mme denique penes
inferos ? 30 (175) Ut mirer, cum hostiae probenter vos

a vitiosissimis sacerdotibus. 37 (193) quando vel una nox
pauculis faculis largiter ultionis posset operari, si malum malo
dispungi penes nos liceret ? 39 (202) sed eiusmodi vel maxime
dilectionis operatio notam nobis inurit quosdam. 39 (203)

vel quia ex substantia familiari fratres sumus, quae penes vos
fere dirimit fraternitatem. — 39 (207) id vocatur quod dilec-
tio penes Graecos. 39 (207) non qua penes vos parasiti ad-
fectant ad gloriam famulandae libertatis sub auctoramento
ventris inter contumelias saginandi, sed qua penes deunï maior
est contemplatio mediocrium. 46 (240) desinunt tamen Chris-
tiani haberi penes nos. 50 (262) haec perditio et desperatio
penes vos in causa gloriae et famae vexilluni virtutis extol-
lunt. ^

PER.

•

Quamquam multi alii scriptores hac praeporitione usi sunt,
ut instrumentum significent quo quid fiat, nemo tamen totiens
hanc dicendi rationem usurpavit quotiens Tertullianus. ^ 6 (37)
Laudatis semper antiquitatem, et nove de die Per quod

ostenditur etc. 9 (46) Haec quo magis refutaverim, a vobis
fieri ostendam partim in aperto, partim in occulto, per quod
forsitan et de nobis credidistis. 9 (53) Denique inter tempta-

^ cf. ad Nat. I. 12 (310) etiam de materia colitis penes vos cmneffigie.
.1. 14 (315) Simt penes vos et canino capite et leonino et de bove et de
ariete et hirco cornuto dii. 1. 14 (316) plures Onocoetae penes vos depre-
hendmitur. I. 15 (317) At et si quo genere dissimilius penes vos tit sqq.

2 Kühner II. § 105. c.: Hand. Tursell. IV. pg. 429 sqq. Draeger I. p.
559 sqq.

45

menta Christianorum botulos etiam cruore distensos admovetisy
certissimi scihcet inUcitum esse penes illos per quod exorbitare
eos vuhis. 9 (57) Sic per omnia ostendam. 15 (82) Cetera
lasciviae ingénia etiam vohiptatibus vestris per deorum dedecus
operantur. 19 (110) advocandi municipes eorum per quos
notitia subministrata est. 19 (112) Graecorum etiam censuales
eonferendi, ut quae quando sint gesta, ut concatenationes
temporum aperiantur, per quae hiceant annahum numeri. 21 (122)
per quae omnia mohtum deum ediximus. 21 (131) discipuli
Romae postremo per Neronis saevitiam sanguinem Christianum
seminaverunt. 35 (182) Sicine exprimitur gaudium pubhcum
per pubhcum dedecus. 47 (244) per quod in ineertum miscuerunt
etiam quod invenerant certum 47 (247) régula veintatis, quae
veniat a Christo, transmissa per comités ipsius. 50 (261) ErgO;.
inquitis, cur querimini quod vos insequamur, si pati vultis^
cum diligere debeatis per quos patimini quod vultis ?

ANTE BT POST. ^

Mira dieendi brevitate hae praepositiones ad tempus iudi-
caudum usiu-pantur. Quamquam apud bonae aetatis scriptores
ante et post praepositiones coniunctae reperiuntur cum sub-
stantivis tempus indicantibus e. g. post, ante mortem, meridiem
etc., eum tamen usum apud TertuUianum translatum esse
videmus ad alia quoque substantiva ita, ut solae praepositiones
tempori notando adhibeantur, quo fit ut saepenumero mente
addendum sit participium vel tota sententia, qxiae coniunctione
antequam praecedentibus iungatur. 3 (19) Alii quos retro ante
hoc nomen vagos, viles, inprobos noverant, ex ipso dénotant
quod laudant; (i. e. antequam hoc nomine nominarentur). ^

\' cf. Kühner II. p. 388 ; 2. 3. Hand. Tursell. I. p. 361 sqq. et 487 sqq.
Draeger I. p. 555. 556.

^ cf. ad Nat. I. 4: Alii quos retro awfe hoe wowe« vagos, viles, improbos
norant.

. 46

3 (22) ideoqiie ante odium nominis competebat prius de
auctore sectam recognoscere vel auctorem de secta (i. e. ante-
quam odium nominis susciperetur).. 10 (59) Ante Saturnum
deus penes vos nemo est (i. e. antequam Saturnus vixit).
11 (64) Vani erunt homines, nisi certi sint, omnem frugem
ante Liberum et Cererem et Minervam, immo ante illum
aliquem principem hominem de terra exuberasse. 12 (69)
Cervices ponimus : ante plumbum et glutinum et gomphos sine
capite sunt dii vestri (i. e. antequam plumbati sunt et glutine
ac gomphis compacti et constricti). 26 (166) Regnaverunt et
Babylonii ante Pontifices, et Medi ante Quindecemviros et
Aegypti ante Salios et Assyrii ante Lupercos et Amazones
ante A^irgines Vestales. 34 (181) Maledictum est ante apo-
theosin deum Caesarem nuncupare.

2 (17) vel ne compulsus negare non ex Me negarit et abso-
lutus ibidem post tribunal de vestra rideat aemulatione iterum
Christianus? (i. e. postquam indicium peractum est). 4 (23)
ut aut nihil dicatur retractandum esse iwst leges aut ingratis
necessitas obsequii praeferatur veritati (i. e. postquam leges
perlatae sunt.) 4 (25) Nonne vanissimas Papias leges, quae
ante liberos suscipi cogunt quam luliae matrimonium contrahi,
post tantae aiietoritatis seneetutem heri Severus constantissimus
principum exclusit? (i. e. postquam per multos annos tantam
auctoiitatem habuerunt.) 7 (38) Dicimur sceleratissimi de Sacra-
mento infanticidii et pabulo inde, et post conviviurn (i. e. post-
quam convivium finitum est) incesto quod eversores luminum
canes, lenones scilicet tenebrarum, libidinum impiarum in vere-
cundiam procurent, (cf. van der Aliet: Stud. Eccl. pg. 34. qui
proponit codicum aliquot lectionem: quod eversores luminum
canes, lenones scilicet libidinum inpiarum, tenebrarum invere-
cundia procurent.) 9 (56. 57) Nos ab isto eventu diligentissima
et fidelissima castitas sepsit, quantumque ab stupris et ab omni
post matrimonium, (i. e. postquam matrimonium iunctum est)
excessu <1 abstinemus: v. d. Vliet. Stud. Eccl. pg. 35
tantum et ab incest! casu tuti sumus. 10 (60) apud ipsam

47

Italian!, in qua Saturnus post multas expeclitiones postque
Attica hospitia consedit (i. e. post multas expeditiones factas
•et postquam in Attica hospes fuit.) 10 (61) tota denique Italia,
post Oenotricmi, Saturnia cognominabatur (i. e. postquam antea
Oenotria cognominata est). 11 (64) quia nihil continendo et
sustinendo homini prospectum post hominem potuit inferri (i. e.
postquam homo natus est). 22 (140) Laedunt enim primo,
clehinc remedia praecipiunt ad miraculum nova sive contraria,
post quae (i. e. postquam ea praeceperunt) desinunt laedere, et
curasse creduntur. 25 (163) cum post imperium sive adhuc
I\'egnum religio profecerit (i. e. postquam imperium floruit). 30
(175) post omnia inquinamenta etiam conscientiam spurcam
■sc. ofFero (i. e. postquam omnia inquinamenta obtuli). 35 (187)
Sed et qui nunc scelestarum partium socii aut plausores cotidie
revelantur, post vindemiam parricidarum racematio superstes.
•35 (189) Cui autem opus est perscrutari super Caesaris salute,
nisi a quo aliquid adversus illam cogitatur vel optatur, aut
post illam speratur et sustinetur? 39 (208) Post aquam manu-
alem et Imnina, ut quisque de scripturis sanctis vel de proprio
ingenio potest, provocatur in medium deo canere (i. e. post-
quam manus aqua laverunt et lumina accensa sunt). 42 (222)
Attamen lavor honesta hora et salubri, quae mihi et calorem
ot sanguinem servet; rigere et pallere post lavacrum mortuus
possum

Post praepositio ad comparationem indicandam et ordinem
eodem sensu, quo secundum, usurpata apud Sallustium primum
invenitur neque apud posterioris aetatis scriptores niultis locis
legitur (cf. Kühner II. pg, 390 c.) 30 (173) Senthmt emn esse
deum solum in cuius potestate sunt, a quo secundi, \'post quem
primi. —

Ante praepositio, de ordine dicta, quamquani frequentius

^ cf. ad Natt. II. 12: nam post plurimas terras et Attica hospitia
Italiae — consedit (i. e. postquam plurimas terras vidit). — ad Natt. II.
17 : nam post summum imperium auctis iam rebus superstitio floruit (i. e.
postquam ad sumniam pervenit aniplituditieni imperium). —

48

reperitur, a Cicerone tarnen et Caesare evitatur. 30 {M^) mite
omnes et super omnes deos.

CIRCA.

Ex Quinctiliani temporibus liaec praepositio idem fere valet
quod apud Graecos %az(i c. Acc. et apud bonae latinitatis-
scriptores: in, de, ad, erga, quod, atti.net ad. Hand. Tursell. II.
pg. 66. magnum exemplorum numerum ex Quinctiliano, Sue-
tonio, in universum ex posterioribus scriptoribus collegit. Exempla,.
quae mihi ex Apologetico commemoratione digna visa sunt hic
sequuntur: 2 (15) Si non ita agitis CM\'m nos <; ut ewT-« > (cf.
quae supra de hoc loco diximus) nocentes, ergo nos innocen-
tissimos iudicatis. 6 (35) Circa feminas quidem etiam ilia
maiorum instituta ceciderunt, quae modestiae, quae sobrietati
patrocinabantur. 6 (36) Etiam circa ipsos deos vestros quae
prospectc decreverant patres vestri, idem vos obsequentissimi
rescidistis. 22 (140) Benefici plane et circa curas valitudinum.
36 (190) Sed in his moribus, quibus divinitas imperat tarn
vere quam circa omnes necesse habent exhiberi.

Circum praepositio apud Tertullianum non reperitur (cf.
Langen, in opere supra laudato).

PROPTER.

Haec praepositio causam indicat, qua quis ad agendum per-
ducatur. 35 (183) qui observant disciphnam de Caesaris respectu,
hi eam propter Gaesarem deserunt.

Locum, iuxta quem aliquid fit, nusquam „propter" praeposi-
tione indicatum inveni.

^ Kühner II. pg. 395. 2. a. 2.; Draeger I. p. 574 sqq.

49

Memorandum est in huius temporis latinitate saepe „merüo"
usurpari eâdem significatione ac „propter". ^ Apud Scriptt :
hist. Aug. quoque „alicuius merito" explicari potest per:
„propter aliquid". 14 (78) Est et ille de lyricis (Pindarum dico)
qui Aesculapium canit avaritiae merito, quia medicinam nocenter
exercebat, fulmine iudicatum. 25 (164) Certe non potest fidei
convenire, ut religionis meritis excrevisse videantur qui, ut
suggessimus, religionem aut laedendo creverunt aut crescendo
laeserunt.

A, AB.

Quod ad hanc praepositionem attinet, pauca tantum digna
quae memorentur, invenimus. 15 (84) Vidimus aliquando eas-
tratum Attin, illum deum a Pessinunte. (Variae lectiones : illum
deum ex Pessinunte ; illum deum vestrum e P. cf. porro ad Natt.
I.IO (307) Ibidem p. 301. Horumsi vos saltern integrum honoribus
vestris rei essetis laesae rehgionis, sed invenio conspirasse a
vobis tam superstitionis quam impietatis profectum. I. 15 (317)
immo superacervabitur in vobis quicquid ab alia ratione defe-
cerit. I. 16 (322) illi, quod alumnus in pueritia pei\'isset :
ille, se quoque a pueritia perisse, I. 17 (324) Vani-
tatis sacrilegia conveniam et ipsius vernaculae gentis inreveren-
tiam recognoscam et festivos libellos quos statuae sciunt et
illa obliqua nonnumquam dicta a concilio atque maledicta quae
cirei sonant. —

^ Koffmane Gescli. des Kirchenlat. I. p. 142. Sittl. lok. Versch. der lut.
Spr. p. 135. ; Paueker, scrutarium 10 ; Dressel. lexical. Bemerk, zu Firm.
Mat. Zwickau. 1882. p. 24 ; Rö7isch I. u. V. p. 398. Ooelxer lat. de St.
Jerome p. 333. —

2

50

CUM.

Cmn praepositio a communi consuetudine noii discrepat, nisi
quod interdmn ablativo qui dicitur instrumenti adicitur, velut:
11 (64) semel utique in ista constructione dispositum et instruc-
tinn et ordinatum cum omni rationis guhernaculo inventum
est. 15 (84) Eisimus et inter ludicras meridianorum crudelitates
Mercurium mortuos cauterio examinantem, vidimus et lovis
fratrem gladiatorum cadavera cum malleo deducentem. (cf.
Hor. Carm. I. 10. 18; virgaque levem coerces Aurea turbam).

Praeterea commemorandum videtur 2 (11) De nobis nihil tale,
cum aeque extorqueri oporteret, quod cum falso iactatur. (hanc
lectionem praebent Put. Goth. Ampl. Lugd. H, Agob.) cf. de
falso (Ap. 23) et: ex falso (praescr. 17).

B X.

Ex praepositione Tertullianus utitur ad eandem fere vim
indicandam quam habet Ablativus instrumenti: 17 (99). A^ultis
ex operibus ipsius tot ac talibus, quibus contineniur, quibus
sustinemur, quibus oblectamur, etiam quibus exterremur, vidtis
ex animae ipsius testimonio comprobemus? 21 (131) Ex eo
enim quod aliud a se coh dicit quam colit, negat quod colit.
31 (176) Scitote ex Ulis praeceptum esse nobis ad redundan-
tiam benignitatis etiam pro inimicis deum orare et perse-
cutoribus nostris bona precari. 46 (232) Ostendimus totum
statum nostrum ex fide scilicet et antiquitate divinarum litte-
rarum, item ex confessione spiritualium potestatum. ^

Digna porro quae commemorentur videntur 28 (169) me
conveniat lanus iratus ex qua velit fronte (= a qua v. fr.).

^ cf. ad Nat. I. 10: corpora exanimata iam mortemve simulantia r
cauterio probat, cf. Apol. 15 (84) Cauterio examinantem. —

51

e. 22 (138): Et quae illi aceuratior pascua est, quam ut hominem
e eogitatu (= a eogitatu) verae divinitatis avertat praestigiis
falsis? (e eogitatu: ADE abode. Vindob. Erfurt. Oxon. Ambros.;
et eogitatu B.; ecogitatum G; a eogitatu F.; a recogitatu li.
Haverc.). — 21 (130) Discipuli quoque ditTusi per
orbem ex jiraecej^to magistri dei paruerunt — praecepto parue-
runt (ex om. f.). 2 (17) vel ne eompulsus negare non ex fide
negarit (cf. c. 35 religiosi ex fide), 4 (24). Vim profitemini et
iniquam ex aree dominationem. 16 (97) Haec ex ahundanti, ^
ne quid rumoris inrepercussmn quasi de conscientia praeteris-
semus. 36 (191) Male enim veile, malefacere, maledicere, male
cogitare de quoquam ex aequo vetamur. ^ 48 (251) Multis
etiam iocis ex otio opus erit, si velimus ad hanc partem las-
civire etc. (locus corruptus: locis ex otio ABEG^ de. Vindob.
Erfurt. Pamelü libri; locis exitio F. locis exoptio Dab.;
locis et ocio c.; iocis et ocio f. Haverc. Fulvius Ursinus).

Ex causa vocibus Tert. utitur 39 (202) et si qui in insulis
vel in custodiis, dumtaxat ex causa dei seetae, alumni confes-
sionis suae fiunt.

PRO.

Quod ad pro praepositionem attinet, non multum libertatis
in ea Tertullianus sibi permisit. Insolita ratione scripsit 5 (34)
leges, quae patricium magno titulo ambitionis senatu sub-
movebant (= quasi haec magna esset causa cur quis ambitionis
accusaretur, Belgice: „als ware dit eene belangrijke reden om
iemand van praalzucht te beschuldigen). 25 (157)\'Non omittam

^ cf. Archiv VII. 216. cf, über die Sprache des Juristen Aemihus

Papinianus p. 88.

\' cf. Kellner Sprachl. Eig. Tert. Kalb Eoms Juristen pg. 24; 112. 112
A. 1; 130.

52

congressionem, quam provocat ilia praesumptio dicentium Ro-
manos pro merito religiositatis (cf. 25. (164) relegionis meritis)
diligentissimae in tantum sublimitatis elatos. 27 (169) illos
numquam magis detriumphamus quam cum pro fidei ohstmatione
damnamur. 42 (225) Sed cetera vectigalia gratias Christianis
agent ex fide dependentibus debitum, qua alieno fraudando
abstinemus, ut, si ineatur quantum vectigalibus pereat fraude
et mendacio vestrarum professionum, facile ratio haberi possit,
unius specieiquerela conpensatapro conmiodo ceterarum rationum
(= commodo eet. rat.) 45 (230) Recogitate ea etiam pro
brevitate supplicii cuiuslibet, non tamen ultra mortem remansuri.
(cf. Kalb. Roms Juristen, pg. 140).

Insolitam circumscriptionem obviam habemus 24 (151) Si
enim non sunt dei pro certo, nec religio pro certo est; si
religio non est, quia nec dei pro certo, nec nos certo rei
sumus laesae religionis.

Etiam consilium hac praepositione indicare Tertullianus non
dubitavit (cf. Sittl. lok. Yersch. der lat. Spr. p. 136) 25 (158)
Scilicet ista merces Romanis a deis pro gratia expensa est,
(i. e. grati animi testificandi causa).

D B.

Saepissime de praepositione utitur Tertullianus, ubi a vel ex
praepositiones exspectes. ^ 2 (18) Denique qui de tabella
recitatis illum Christianum, cur non et homicidam? 2 (15) Veri-
tatis extorquendae praesides de nobis solis mendacium elaboratis
audire. 2 (14) qui hodie de confesso homicida ordinem ex-
torquetis admissi. 2 (17) Cum igitur in omnibus nos aliter
disponatis quam ceteros nocentes, ad unum contendendo, ut
de eo nomine excludamur. 9 (52) item illi qui de arena ferinis

^ ef. Kühner 11. p. 362 § 91. Hand. TurseU. II. p. 183 sqq. Beisig.
Vöries, p. 720 sqq. Kalb. Eoms Juristen pg. 69.
\' Römch I. u. V. p. 395.

53

obsoniis coenant, qui de apro, qui de cervo petunt. 10 (61)
Tamen si homo Satumus, utique ex homine, et quia a& homine,
non utique de caelo et terra, {ex, ab, de idem hoc loco valent).
11 (64) Vani erunt homines, nisi certi sunt, omnem frugem
ante Liberum et Cererem et Minervam, immo ante ilium ali-
quem principem hominum de terra exuberasse. (Videmus h. 1.
praepositionem de usurpari, ut motum ex inferiore in superiorem
locum factum significet, quamquam in bona latinitate movendi
ex superiore in inferiorem locum habet significationem cf. tangere
de coelo.). ^ 12 (68) et sacra de fabulis recognosco. 13 (76) cum de
paedagogiis aulicis nescio quem synodi deum facitis. 13 (72)
Domesticos deos, quos Lares dicitis, domestica potestate tractatis
pignerando, venditando, demutando, aliquando in caccabulum de
Saturno, aliquando in trullam de Minerva. 14 (77) Laudabo magïs
sapientiam, quod de perdito aliquid eripitis. 15 (86) Certe
sacrilegi de vestris semper adprehenduntur. 16 (87) qui forte
de pastu potum petituri aestimabantur. 19 (106) Moyses, qui
vim cataclysmi de praeterito exorsus est. 21 (125) cum ille
verbo daemonia de hominibus excuteret. 22 (136) Sed quomodo
de angelis quibusdam sua sponte coiTuptis corruptior gens
daemonum evaserit. 23 (144) qui aris inhalantes numen de
nidore concipiunt. 23 (148) si post mortem de sepulchro a
discipulis subreptus ? 27 (168) et quos de longinquo oppugnant,
de proximo obsecrant. 29 (171) eae ipsae materiae de metaUis
Caesarum veniunt. 30 (174) quia de pectore oramus. 30 (175)
orationem de carne pudica, de anima innocenti, de spiritu sancto
profectam. 82 (178) Ceterum daemonas, id est genios, adiurare
consuevimus, ut illos de hominibus exigamus. 35 (187) Unde qui
armati palatium inrumpunt? De Romanis, nisi fallor, id est de
non-Christianis. 35 (186) nihil hosticum d.e ipso senatu, de
equite, de castris, de palatiis ipsis spirat. 37 (192) Ipsis Bac-

^ cf. ad Nat. II. 14 : hunc vos de pyra in coelum sublevastis. ad Nat.
II. 4 \': sursuni mens ascendere debuit de statu mundi, non in incerta de-
scendere.

54

chanalium furiis nec mortuis parcunt Christianis, qnin illos de
requie sepulturae, de asylo quodam mortis, iam alios, iam nec
totos avellant, dissecent, distrahant. 39 (200) Etiam si quod
arcae genus est, non de oneraria summa quasi redemptae reli-
gionis congregatur. 41 (219) Atquin nos nullo modo laedimur:
imprimis quia nihil nostra refert in hoe aevo nisi de eo quam
celeriter excedere, 42 (222) attamen ubi de copüs tuis coeno.
42 (223) Spectaculis non convenimus; quae tamen apud illos
coetus venditantur si desideravero, liberius de propriis locis
sumam. 43 (226) Quanti habetis, non dico qui iam de vobis
daemonia excutiant. 47 (242) Quis est qui non omnino de
prophetarum fonte potaverit? Inde igitur philosophi sitim
ingenii sui rigaverunt, ut quae de nostris habent, ea nos com-
parent illis. 47 (247) Omnia adversus veritatem de ipsa veri-
tate constructa sunt. 48 (250) At enim Christianus si de homine
hominem ipsumque de Gaio Gaium reducem repromittat. 48
(253) Cur non possis esse rursus de nihilo eiusdem ipsius au-
ctoris voluntate qui te voluit esse de nihilo, 48 (253) Dubita-
bitur, credo, de dei viribus, qui tantum corpus hoe mundi de
eo quod non fuerat non minus quam de morte vacationis et
inanitatis sibi posuit. 48 (255) vel de titulo Pythiae discens.
4 (258) Ita longe alius est qui usui humano, alius qui iudicio
dei apparet, sive de caelo fulmina stringens, sive de terra per
vertices montium eructans.

Saepissime etiam de praepositio ita adhibita invenitur, ut
ariginem signifleet, mide aliquid sit repetendum, vel rem, de
qua aliquid nom£.7i habeat, vel eausam qua aliquid fiat. Ad
hanc partem multa quoque exempla, quae supra laudata sunt,
pertinere unusquisque facile videt. cf. 1. (6). Ex his fiunt
Christiani, utique de eoinperto (i. e. ut qui rem habeant com-
pertam), et incipiunt odisse, quod fuerant. 1 (18) Ut nomen

55

illius aemulae rationis inimicum praesumptis, non probatis
criminibus de sua sola confessione damnetur. 3 (22) Quid novi,
si aliqua disciplina de magistro cognomentum sectatoribus suis
inducit? Nonne philosophi de auctoribus suis nuncupantur
Platonici, Epicurei? 3 (22) Plane si qui probavit malam se-.
ctam et ita malum et auctorem, is probabit et nomen malum
dignum odio de reatu sectae et auctoris, ideoque ante odimn
nominis conpetebat prius de auctore sectam recognoscere vel
auctorem de secta. 3 (21) Sed et cum perperam Chrestianus
pronuntiatur a vobis de suavitate vel benignitate compositum
est (i. e. vocis Chrestiani origo repetenda est a vocabulo, quod
suavitatem indicat 4 (27) si vero facta, cur de solo nomine
puniunt facta, quae in aliis de admisso, non de nomine probata
defendunt. 7 (38) Dicimur sceleratissimi de sacramento infaii-
ticidii et pabulo inde. 7 (38) De vestra vobis dissimulatione
praescribitur non esse quod nec ipsi audetis eruere. [pmescribi
de idem fere h. 1. valet quod : effici ex; cf. ea, quae infra de hoc
verbo sunt dicta). 9 (49) An hoc turpius, quod mali hominis?
certe tamen de homicidio funditur. 9 (52) Ipsorum ursorum
alvei appetuntur cruditantes adhuc de visceribus humanis.
14 (78) Est et ille de lyricis (Pindarum dico). 15 (85) De
contemptu utique censentur tarn eorum qui eiusmodi factitant
quam eorum quibus factitant. 16 (97) ne quid rumoris quasi
de conscientia praeterissemus. 16 (96) et de capro et de ariete
cornutos. 16 (91) Diximus originem deorum vestrorum a plastis
de cruce induci. 17 (97) Deus, qui totam molem de nihilo ex-
pressit. 18 (102) De vestris sumus; fiunt, non nascuntur Chris-
tiani. 18 (102) Quos diximus .praedicatores, prophetae (ie officio
praefandi vocantur. 18 (104) Sed ne notitia vacaret, hoc
quoque a Judaeis Ptolemaeo subscriptum est Septuaginta et
duobus interpretibus indultis^ quos Menedemus quoque philo-

^ ad Natt. I. 3 : Christianum vero nomen, quantum significatio est, de
unctione interpretatur. Etiam cum corrupte a vobis Chrestiani pronuntia-
mur, sic quoque de suavitate vel bonitate modulatum est.

56

sophus, providentiae vindex, de sententiae communione sus-
pexit. 19 (106) adeo respici potest, tam iura vestra quam
studia de lege deqne divina doctrina concepisse. 19 (107) sunt
vestrae Sibyllae nomen de veritate mentitae, quemadmodum et
dei vestri. 19 (106) Be sophia amor eius philosopliia voeitatus
est, de prophetia aifectatio eins poetieam vatioinationem depu-
tavit. 19 (107) Multis adhuc de vetustate modis consisterem
divinarum litterarum, si non maior auctoritas illis ad fidem de
veritatis suae viribus quam de aetatis annalibus suppetisset. 21
(120) non de sororis incesto nec de stupro filiae aut coniugis
alienae deum patrem passus est. 21 (121) Ceterum dei filius
nullam de impudicitia habet matrem. 21 (123) Ita de spiritu
spiritus et de deo deus ut lumen de lumine accensum. 21 (125)
Quem igitur solummodo hominem praesumpserant de humilitate,
sequebatur uti magum aestimarent de potestate. 22 (135) Nam
et Satanan, principem huius mali generis, proinde de propria
conscientia animae eadem exsecramenti voce pronuntiat. 23

(149) Atquin omnis haec nostra in illos dominatio et potestas
de nominatione Christi valet et de commemoratione eorum quae
sibi a deo per arbitrum Christum imminentia exspectant. 23

(150) Ita de contactu cheque afflatu nostro contemplatione et
repraesentatione ignis illius correpti. 24 (152) Nonne eonceditis
de aestimatione communi aliquem esse sublimiorem sqq. 25
(163) Atquin quomodo ob religionem magni, quibus magnitudo
de inreligiositate provenit? 25 (163) nulla Capitolia certantia ad
caelum, sed temeraria de cespite altaria. 29 (171) et tota
templa de nutu Caesaris constant. 31 (177) qui magis inimici
et persecutores Christianorum quam de quorum maiestate con-
venimur in crimen ? 35 (183) qui observant disciplinam de
Caesaris respectu. 35 (183) religio secundae maiestatis, de qua
in secundum sacrilegium convenimur Christiani. 37 (191) ne
de facto pares simus. 39 (208) de religionis officio nihil vilitatis
admittit. 39 (199) Corpus sumus de conscientia religionis et
disciplinae divinitate et spei foedere. 39 (203) qui de uno utero
ignorantiae eiusdem ad unam lucem expaverunt veritatis. 39

57

(202) sanguinis nomen de affectione simulatum est. 39 (208)
Post aquam manualem et lumina, ut quisque de scripturis
sanetis vel de proprio ingenio potest, provocatur in medium
deo canere. 44 (227) De vestris semper aestuat carcer, de
vestris semper metalla suspirant, de vestris semper bestiae
saginantur, de vestris semper munerarii noxiorum greges pas-
cunt. 46 (233) cur ergo quibus comparamur de disciplina? 46
(235) neque de scientia neque de disciplina, ut putatis, aequa-
mur. 47 (248) Unde haec, oro vos, philosophis aut poëtis tam
consimilia ? Nonnisi de nostris sacramentis, ut de prioribus,...
si de suis sensibus sq. 48 (255) Omnia de interitu reformantur,
omnia pereundo servantur. 49 (260) sed et quidam vestrum,
quibus favor vnlgi de iniquitate captatur, gloriantur. ^

Ad ahlativimi, qui dicitur, instrumenti, nonnumquam a
Tertulliano de praepositio additur°^. cf. 1 (3)« si ad hanc
solam speciem auctoritas vestra de iustitiae diligentia in publico
aut timet aut erubescit inquirere {de iustitiae diligentia i. e.
iustitia diligenti, iuste ac diligenter). 6 (36) Ubi est illa
félicitas matrimoniorum de moribus utique prosperata. 10 (58)
Si et ipsa inficias ierit, de suis antiquitatum instrumentis revin-
cetur. 21 (116) vel q.uia praeter aetatem neque de victus ex-
ceptionibus neque de solemnitatibus dierum neque de ipso
signaculo corporis neque de consortio nominis cum Judaeis
agimus. 21 (117) Unde illis tanta fehcitas, ut de dei vocibus,
quibus edocebantur, de promerendo deo et non offendendo
praemonerentur. 23 (144). Aeque producatur aliquis ex his qui

\' cf. GoeUer: Latinité de St. Jérôme p. 34L II. 1. 2. 3. 4. —
= cf. Sittl. lok. Versch. p. 126. Draeger I. p. 630; Römch I. u. V. p.
392. 426 sq. Koifmane : Gesch. des Kirchenl. II. p. 142 ; Eaiîd. Turs. II.
p. 219 sqq; Eildebr. ad Apul. Metam. VIII. 8. p. 668. et ad Arnob I.
39. p. 61 sq.

58 ■

de deo pati existimantur (interdum enim, cum homines vel
ab hominibus aliquid fit, eadem praepositione Tert. utitur.)
23 (151) Colitis illos, quod sciam, etiam de sanguine Christia-
norum. 27 (167) Ille scilicet spiritus daemoniacae et angelicae
paraturae de mentibus vestris adversus nos proeliatur. 39 (207)
Coena nostra de nomine rationem sui ostendit. 46 (232) Qui
nos revincere audebit, non arte verborum, sed eadem forma
qua probationem constituimus, de veritate ? (vel: op grond van
de waarheid?) 50 (266) quantum de monumentis potestis sci-
licet, praestatis et ipsi quodammodo mortuis resurrectionem\'\'.

praepositio jxro Ahlativo Partitivo: 5 (28) ScitM. Aemi-
lius de deo suo Alburno (Belg : Daarvan is getuige M. Aemilius ter
zake van zijn god Alburnus). 5 (31) Temp ta verat et Domitia-
nuS; portio Neronis de crudelitate. 9 (49) O Jovem Christia-
num et soluhi patris filium de crudelitate. 9 (52) Ructatur
proinde ab homine caro pasta de homine. 11 (67) aliquem de
sapientia (ter zake van) Socraten, de iustitia Aristiden, de
militia Themistoclen, de sublimitate Alexandrum, de felicitate
Polycraten, de copia Croesum, de eloquentia Demosthenen.
(Non assentior Langeno putanti h. 1. de praepositionem circum-
scribere Genetivum casum, neque Sittlio (lok. Versch. der lat.
Spr. p. 127) docenti de praepositionem h. 1. vim habere
instrumentalem.) 12 (68) Quantum igitur de deis vestris,
nomina solummodo video quorumdam veterum mortuorum et
fabulas audio et sacra de fabulis recognosco: quantum autem
de simulacris ipsis, nihil aliud reprehendo quam etc. 35 (185)
De nostris annis augeat tibi Juppiter annos ! 42 (221) Quomodo

\' cf. ad Nat. I. 4 (281) Nam et ipsa per se traducitur disciplina, nec
aliunde prodimur quam de bono nostro, si (~ si quideni) et mali de suo
malo rabiant (Sic et mali de suo malo radiant ? ReifF.) cur nos soli contra
instituta naturae pessimi de bono denotamur ? —

59

infructuosi videmiir negotiis vestris, cum quibus et de quibus
vivimus, non scio. 48 (250) propterea persuasum quis
habeat, ne forte bubulam de aliquo proavo suo obsonet? cf.
ad Nat. I, 8: Sed de superstitione tertium genus deputamur,
non de natione, ut sint Romani, Judaei; dehinc Christiani.

Pro Genetivo casu in Ajjologetico saepius de praepositio
usurpata invenitur; ^ cuius usus cum partitiva significatione
fere confluentis exempla in archaica iam latinitate obviam
habemus (cf. Schmilinsky. de proprietate sermonis Plautini
pg. 9. Draeger I pg. 459 sq. 628. Kohier, acta sem. Erl.
I. 489) : 6 (84) Video et inter matronas atque pros-
tibulas nullum de hahitu discrimen rehctum. 14 (77) Volo et
ritus vestros recensere, non dico quales sitis in sacrificando,
cum enecta et tabidosa et scabiosa quaeque mactatis, cum de
opirnis et integris supervacua quaeque truncatis, capitula et
ungulas quae domi quoque pueris vel canibus destinassetis, cum
de dedma Herculis nec tertiam partem in aram eius inponitis.
25 (164) Tot igitur sacrilegia Romanorum quot tropaea, tot de
deis quot de gentibus triumphi, tot manubiae quot manent
adhuc simulacra captivorum deorum. (Pro „tot de deis" in AB
est „tot deis," in Gr „quot deis," in P „tot dies," sed m. sec.
P habet superscriptum „edes" pro „dies"). 39 (209) Haec
coitio Christianorum merito sane inlicita, si inlicitis par, merito
damnanda, si quis de ea queritur eo titulo quo de factioni-
hus querela est.

De praepositio pro ablativo pretii. 3 (20) Nonnulli etiam
de utilitatibus suis cum odio isto paciscuntur, contenti iniuria,
dum ne domi habeant quod oderunt.

Porro commemoratione dignus videtur de praepositionis usus in:
de cetero = in posterum, in ceterum ^ 1 (11) ipsa tamen
multitudine perturbatus, quid de cetero ageret.

de comperto 1 (6) Ex his fiunt Christiani, utique de comperto.

\' Cf. Rómch I. Tl. V. p. 396 et 426. A.a ; Sittl. lok. Versch. pg. 126.
" Paul. Dig. XLVIII. 3. 10. God. \'Justin. VIII. 54. 37. Semc. Ep. 78.

60

de praeterito 2 (17) Vis ergo neget se nocentem, ut eum
facias innocentem, et quidem invitum iam nec depraeterito reum.

de die 6 (37) Laudatis semper antiquitatem et nove de die
vivitis (i. e. „de die in diem" vel ut rationem dicendi Cicero-
nianam sequamur: „in dies"). Eam esse horum verborum
sententiam his locis collatis apparet: ad Nat. I (7) atquin et
idem vocamur et in isdem deputamur et de die redundamus.
i. e. in dies nostrorum numerus augetur, et ad Nat. I. 20: de
legibus quidem iam supra dictum est, quod eas novis de die
consultis constitutisque obruistis. — cf. de Paenit. 12 „aut
idem de die sperent. \'

de vero, de falso 23 (144) iussus a quolibet Christiano loqui
spiritus ille tam se daemon em confitebitur de vero quam alibi
deum de falso. (cf. van der Vhet: Stud. Eccl. p. 37).

Insolita ratione constructum est verbum „curare" cum de
praepositione pro Accusativo casu: 39 (204) Quid enim de
castitate eurarent, quam mariti tam facile donaverant. 31 (176)
Quid ergo putaveris nihil nos de salute Caesarum curare.
Opponitur: neglegere DE cf. infra.

Ex libris „ad Nationes" haec quoque usus „de" praepositio-
nis a bona latinitate aheni exempla collegimus: I. 7 (286)
Habet quidem grande fundamentum de vitio ingenii huniani,
felicius in acerbis atrocibusque mentitur. I. 8 (294) Sed de
superstitione tertium genus deputamur, non d,e natione, ut sint
Eomani, ludaei, dehinc Christiani. I. 8 (292) Psammetichus
quidem putavit sibi de („sibi de" Gothofredus; „tibi se" A ab.)
ingenio exploratum esse de primogenitis. I. 9 (297) Quodsi, ut
unus atque alius vanissimus ait, idcirco vobis quoque irascun-
tur, quoniam de nostra eradicatione negligitis, absolutum est
de infirmitate et mediocritate eorum. I. 10 (303) senex de
Saturno, imberbis de Apolhne, virgo de Diana figuratur. I. 14
(315) Sunt penes vos et canino capite et leonino et de bove
et de ariete et hirco cornuti dii. I 18 (326) Content! estote

\' Drakenbr. ad Liv. XXV. 28. Hand. Tursell. II. p. 205.

61

detrahere etiam laude parentum ad praesens, ne nobis locum
detis de his. I. 18 (327) Si contemptu scihcet mortis gladius
de maioribus fabulas fecit, utique non vitae amore gladio vos
ad lanistas auctoratis, sed mortis nomen militiae datis. I. 19
(329) Nec mythici ac poëtici soli talia canunt, sed et philosophi
de animarum reciprocatione et iudicii distributione confirmant.
II. 11 (370) inanimales et nomina de rebus efflagitant caelo et
sanciunt. II. 12 (378) Sed et pepererit, certe extra Saturnum
neminem procreaverunt nisi unam postea Opem; exinde de
subole cessatum est. II. 12 (383) Adhuc de Saturno immorabor
quo et ceteris compendium praestruam. II. 15 (395) Longum
foret recensere etiam de illis quos in sidera sepelistis et auda-
citer deis ministratis. Sic opinor digni de caelo Castores et
Perseus et Erigona, quemadmodum et lovis exoletus.

IN.

Sicut de, etiam m praepositio multas offert proprietates, quae
commemoratione dignae et a bona latinitate plus minusve
alienae sunt. Primum agemus de „\'m\'" praepositione cum Accu-
sativo, quae, quamquam in bona latinitate proprie coniuncta
esse debet cum verbis, quae movendi significationem habent,
in Apologetico tamen non raro ita posita reperitur, ut a verbo
pendeat cuiuslibet alius significationis et ynovendi notio meyite
sit addenda. 7 (38) Dicimur sceleratissimi de sacramento infan-
ticidii et pabulo inde, et post convivium incesto quod eversores
luminum canes, lenones scilicet tenebrarum, libidinum impiarum
in verecundiam procurent, (cf. v. d. Vliet; Stud. Eccl. p. 34).
7 (43) Hanc (sc. famam) indicem adversus nos profertis, quae
quod aliquando iactavit tantoque temporis spatio in opinionem

\' cf. Kühner II § 107. Hand. Tursell. III. p. 243 sqq. Draeger I. p.
603 sqq. —

62

coiToboravit usque adhuc probare non valuit, i. e. fama id, quod
adeo corroboravit ut crederetur, usque adhuc probare non
valuit. (in nonnullis enim exemplis, quae nunc proferentur iri
praepositione id significatur, quod actione efficitur.) 10 (62)
Taceo quod ita rudes adhuc homines agebant, ut cuiuslibet novi
viri adspectu quasi divino commoverentur, cum hodie iam
politi quos ante paucos dies luctu publico mortuos sint confessi
in deos consecrent, i. e. consecrant eos ut in deorum nimierum
recipiantur. 11 (65) Quamobrem si ab initio et instructa et
certis exercendorum officiorum suonun rationibus dispensata
universitas constitit, vacat ex hac parte causa allegandae hmna-
nitatis in divinitcdem. 12 (70) In metalla damnamur : inde
censentur dei vestri. 14 (78) Jovem, nunc flentem Sarpedonis
casmxi nunc foede subantem in sororem sub conmiemoratione
non ita dilectarum iampridem amicarmn. 22 (139) In oraculis
autem quo ingenio ambiguitates temperent in eventus sciunt
Croesi, sciunt Pyrrhi, i. e. ita temperent, ut eventus habeant.
47 (244) Nam et si qua simplicitas erat veritatis, eo magis scru-
pulositas humana fidem aspernata nutabat, per quod in ineertum
miscuerunt etiam quod invenerant certum, i. e. miscendo rem
certam incertam reddere. (in ineertum 2, f. Haverc. ,ineertum"
reliqui). 50 (263) Ahaxarchus. cum in exitiim tisanae pilo con-
tunderetur sqq. ; 50 (266) Et tamen illis omnibus et statuas
defunditis et imagines inscribitis et titulos inciditis in
aeternitatem („in" om. ab.) ^

Vidimus iam supra in praepositionem consilium posse sig-
nificare; Imnc vim ei voeulae saepenumero inesse et aliunde
constat et exemplis infra allatis ostendetur. Apud optimi tem-
poris scriptores ad consilium indicandum adhibentur: ut, coni.

^ cf". ad ISTat. II. 1 : sed enim multa sunt, quibus tenevitas conscientiae
obduratur in caüositatem voluntarii erroris, i. e. obdurando pervenit ad
callositatem. ad Nat. II. 1-5 : quos in sidera sepelistis, i. e. quos sepelientes
in sidera recepistis. ad Nat. II. 15 : orbana, quae in orbitateni semina
extinguat, i. e. semina extinguat, ut orbitas cfficiatur. —

63

fin., ad eum gerund., supinum in „um" desinens, Participium
Puturi Activi

Graeci scriptores ita eis praepositione usi sunt 14 (79)
ïaceo de philosophis, Socrate contentus, qui in coniumeliam
deorum quercum et liircum et canem deierabat: 17 (97) Quod
colimus, deus unus est, qui totam molem istam cum omni
instrumente elementorum, corporum, spirituum, verbo quo iussit,
ratione qua disposuit, virtute qua potuit, de nihilo expressit,
in ornamentum maiestatis suae. 18 (102) ut qui producto aevo
isto iudicaturus sit suos cultores in vitae aeternae retrihutioyiem,
profanes in ignem aeque perpetem et iugeni. (restitutionem
l- Haverc. \' „dispositionem" Vaticanus unus). 21 (133) sed qui
iam expolitos et ipsa urbanitate deceptos in agnitionem veri-
tatis ocularet. (occularet AB. Oxon. Vindob. conculcaret G.
Cyprian, de Idol. Van. 7 haec eodem modo expressit his ver-
bis: „caecos et ignares ad agnitionem veritatis ocularent.)
22 (134) Omnis sciunt poetae, etiam vulgus indoctmn w«
maledicti frequentat. (in usum DEGA abcdef. Gorziens; in usu
ABF. Erfiu-t. Vindob. Oxon.) 22 (136) Operatie eorum esthominis
eversio; sic malitia spiritalis a primordio auspicata est in hominis
exitium. 23 (141) Porro si et magi phantasmata edunt et iam
defuncterum infamant animas, si pueros in eloquiuni oraculi eli-
dunt ; i. e. elidunt ut ipsi oraculum accipiant. (elidunt ABDEPGf.
Vindob. Erfurt. Bongars. edunt l. eliciunt abcde) 33 (179) Itaque
ut mee plus ego illi operor in salutem, siquidem non solum ab
eo postule eam qui potest praestare, i. e. ut salus ei contingat.
39 (209) In cuius ijerniciem aliquando convenimus? 40 (209).
At e contrario illis nomen factionis accommodandmn est qui in
odlum bonorum et proberum conspirant. 41 (219) et sequitur
ut omnes saeculi plagae nobis, si forte, in admonitionern,
vobis in castigationem adeo obveniant. 47 (242) Et si non
onus iam voluminis temperarem, excurrerem, in hmic quoque

\' Kiilmer II. p. 412. 4.
^ Kühner II. § 432 pg. 408. —

64

probationem (in hac quoque probatione. il.). 48 (254) Dubita-
bitur, credo, de dei viribus, qui tantum corpus hoe mundi de
eo quod non fuerat non minus quam de morte vacationis et
inanitatis sibi posuit animatmn spiritu omnium animarum ani-
matorC; signatum et ipsum humanae resurrectionis exemplum
in testimonium vobis. 48 (249) Age iam, si qui philosophus
adfirmet, ut ait Laberius de sententia Pythagorae, hominem
fieri ex mulo, colubram ex muhere, et in eam opinionem omnia
argumenta eloquii virtute distorserit, nonne consensum movebit
et fidem infiget etiam ab animalibus abstinendi? ^

Fro Qenitivo obiectivo interdum usurpata est in praepositio:
2 (11) Atquin invenimus inquisitionem quoque in nos prohibitam.
23 (149) Atquin omnis haec nostra in illos dominatio et potes-
tas de nominatione Christi valet et de commemoratione eorum
quae sibi a deo per arbitrum Christum imminentia exspectant.
33 (178) Sed quid ego amplius de religione atque pietate Chris-
tiana in imperatoremf 46 (236) Ceterum si de pudicitia pro-
vocemus, lego partem sententiae Atticae in Socratem\'. Corrup-
torem adolescentium pronuntiatum.

Interdum pro Dativo „in" cum Accusativo\'con-

iimcta ^ scribitur 46 (236) licet Plato adfirmet factitatorem
universitatis neque inveniri facilem et inventum enarrari i)i
omnes difficilem.

Tnvidus in aliquem pro ,,alicui^ (Kühner II. p. 233 A. 3).
Malus Juppiter, si fulmen illius est, impius in nepotem, invidus
in artificem.

Ileperitur in praepositio addita cui ablativum suhstantivi,
qtcod tempus indicat: 19 (106) Cyri enim et Darii regno fuit
Zacharias, quo in tempore Thaies, physicorum princeps, scis-
citanti Croeso nihil certum de divinitate respondit (ef. de hoc
usu: Kritz ad Sallustii Catil. 5. 48).

\' cf. de hoc usu ad Nat. II. 8 : Suadet utique de recondendis praesidiis
in futuram fainein de copia priorc, i. e. ad arcendani faniem. —
ad Natt. I. 1. exprobrant enim, quod crant, in scmcf ijisos.

65

cum Ablativo pro solo Ablativo nonraxo m Apologetico
redit Hac cum proprietate coniungi possunt exempla, ubi a
vel per praepositiones exsp6ctes, praesertim post verba passiva.
4 (23) Respondebimus ad singula quae in occulto admittere
. dicimur, quae illos palam admittentes invenimus, in quibus
scelesti, in quibus vani, in quibus damnandi, in quibus inridendi
deputamur. 6 (37) Ipsum adhuc quod videmini fidelissime tueri
a patribus traditum, in quo principaliter reos transgressionis
Christianos destinastis. 21 (122) Hunc enim Zeno determinat
factitatorem, qui cuncta in dispositions formaverit, eundem et
fatum vocari et deum et animum lovis et necessitatem omnium
rerum. 37 (193) Sed absit ut aut igni humano vindicetur divina
secta aut doleat pati in. quo probatur.

PEEMUTATIO CASUUM. Accusativus pro ablativo casu aut
ahlativus pro accusativo positus non raro reperitur: ^ 12 (70)
In metalla damnamur ; inde censentur dei vestri. In insulis rele-
gamur: solet et in insula aliqui dens vester aut nasci aut mori.
(„m insulis relegamur" DPGabcde. Oxon. „in insulis religamur
ABE, Vindob. Erfurt, „m insidas relegamur Xi). 19 (106)
Superior invenitur annis circiter trecentis quam ille antiquissi-
mus penes vos Danaus in Argo transvenisset (varia lectio :
Argos). 21 (120) non de sororis incesto nec de stupro filiae aut
coniugis alienae deum patrem passus est, squamatum aut cor-
nutum aut plumatum amatorem aut in auro conversum Danaidis.
(„amatorem in auro"" ABD(E)FGXabe. Vindob. (Erfurt.) Oxon.
(Ambros.) „amatorem aut m auro^ cd. „amatorem aut mœimw"

\' Rönsch. It. u. Vuig. pg. 396. sq.

= Huius permutationis ex posterions aetatis scriptoribus exempla dederunt :
Sittl. lok. Versch. p. 129; Dederich: Dictys p. 515; Mommsen: Jordanes
p. 176; Ifwwefer: Hygin. fab. 51. 92; Rose, Cassius p. 421; Rönsch, Ti. u.
Vuig. p. 406 sq.; Ziegler, Italafragmente p. 17.; Hagen, Sprachliche Erör-
terungen zur Vulgata p. 14—17; Kaulen, Handbuch zur Vuig. p. 198, 206
sq. 232 sq.; Koffmane, Gesch. des Kirchenlat. I. 123 ; cf. porro : Oudendorp
ad Caes. B. C. I. 25; Hand. Tursell III. p. 345 sqq.; Hildebr. ad Apul.
de Dogm. Plat. II. 23. p. 251 sq.

2

66

F. Fulv. Ursinus. „amatorem in antrum\'" Haverc.) 18 (104)
Ita in Graecum stylum exaperto monumenta reliquit. 19 (112)
Peregrinandum est in historias et litteras orbis. (Agob. habet :
peregrinandum est et ad historias; Ampi.: peregrinandmn est
etiam in historiam.) 40 (209, 210) At e contrario illis nomen
factionis accommodandum est qui in odium bonorum et probo-
rum conspirant, qui adversum sanguinem innocentium concla-
mant; praetexentes sane ad odii defensionem illam quoque
vanitatem, quod existiment omnis publicae cladis, omnis popu-
laris incommodi Christianos esse in causam, {„in causam^ ABD.
„in causa^ FGac. Yindob. „causam"^ Eabdef. Erfurt. Oxon.
Pameliani aliquot). ^

Neque usus „in"^ praepositio7iis, inservlentis adverbio eireum-
scribendo, praetermittendus 9 (46) Haec quo magis refutaverim,
a vobis fieri ostendam partim in aperto, partim in oeculto,
per quod forsitan et de nobis credidistis. 9 (47) Sed et
nunc in oeculto perseveratur hoc sacrum facinus. — In con-
tinenti = una obtutu, simul, statim, ilico, ewsxäx;. 23 (148):
Eadem vero opera nostra ab eisdem deis vestris non tantum
hoc detegentibus quod neque ipsi dei sint neque ulli alii,
etiam illud in continenti cognoscitis, qui sit vero deus. — In
praesenti 27 (167) Sed quidam dementiam existimant, quod,
cum possimus et sacrificare in praesenti et inlaesi abire manente
apud animum proposito, obstinationem saluti praeferamus. ^

Verbum erubescere ciim in et de praepp. coniunctum obviam
habemus c. 21: ut erubescat in filii nomine aut de patris
semine.

^ cf. etiam ad Nat. I. 11: sed quid ego defendam, professus interim
confessionem temporalem omnium in vobis ex pari transferendorum.

" cf. Kellner, Sprachl. Eig. Tert. — Exemplum commemorandum vide-
tur: ad Nat II. 14: plurimas in imum . . . bestias conficiunt i. e. ita ut
una pugna sit, Belgice: "in eens." —

67

SUB. 1

„ Sub " praepositio fere semper cum ablativo casu coniuneta
reperitur; interdum verbo passivo additurpro „a" praepositione
et nonnumquam ad Ablativum instrumenti aut causae sig-
nificandum adhibetur. 13 (74) Sic Capitolium, sic olitorium
forum petitur ; sub eadem voce praeconis^ sub eadem hasta,
sub eadem adnotatione quaestoris divinitas addicta conducitur.
27 (167) Igitur provocati ad sacrificandum obstruimus gradum
pro fide conscientiae nostrae, qua certi sumus ad quos ista
perveniant officia std) imaginum prostitutione et Immanorum
omnium consecratione. 39 (207) Quantiscumque sumptibus
constet, lucrum est pietatis nomine facere sumptum, siquidem
inopes quosque refrigerio isto iuvamus, non qua penes vos
parasiti adfectant ad gloriam famulandae libertatis sub aucto-
ramento ventris inter contumelias saginandi, sed qua penes
deum maior est contemplatio mediocrium. 45 (231) Enim vero
nos qui sub deo omnium speculatore dispungimur, quique
aeternam ab eo poenam providemus merito, solï innocentiae
occurrimus sqq.— 48 (256) Quae ratio universitatem ex diver-
sitate composuit, ut omnia ex aemulis substantiis sid) imitate
{„tecfimi" scripsit Oelilerus iniuria, ut mihi videtur. Ea enim
verba bonum huius loei sensum turbant.) constarent ex vacuo
et solido sqq: —

Pro „cum" praepositioneposita est „sub" praepositio his locis :
8 (46) Timent plecti, si proclament, qui defendi merebuntur,
qui etiam nitro perire malint quam su,b tali conscientia vivere.
36 (191) Nullum bonum mô exceptione personarum administra-
mus, quia nobis praestamus, qui non ab homine aut laudis aut
praemii expensum captamus, sed a deo exactore et remunera-
tore inditferentis benignitatis. 50 (261) Proelium est nobis quod

\' cf. de hac praepositione Kühner JI. § 108, 1. p. 414 sq. ; Draeger I.
p. 618 sq. —

68

provocamur ad tribunalia, ut illic suh discrimine capitis pro
veritate certemus. ^

Insolita ratione „sub" praepositio cum Ablativo casu coniungi-
tur = snl c. Qen. ^ 21 (119) Cum haec illis sanctae voces
praeminarentur, eadem semper omnes ingerebant fore uti sub
extimis curriculis saeculi ex omni iam gente et populo et loco
cultores sibi adlegeret deus multo fideliores in quos gratiam
transferret, et pleniorem quidem ob disciplinae auctions capa-
citatem. 35 (187) (cum ,usque\' coniuncta est praep.) Atque
adeo omnes illi sub ipsa mque impietatis eruptione et sacra
faciebant pro salute imperatoris et genium eius deierabant, alii
foris alii intus, et utique publicorum hostium nomen Christianis
dabant.

Postremum joraepositio significat hic illic idem quod

■coram. (51) Nescio quid et sub Catilina degustatum est,
{Catilina tcde degustatum I f. Haverc.) 23 (143) Edatur hic
aliqui ibidem sub tribunalibus vestris quem daemone agi con-
stet {aliqui ibidem sub ABG. Yindob. Bongars. Oxon. Pithoei
liber ; aliquis ibidem sub EP. Erfurt. ; ibidem sub I. aliquis sub
Dabcdef. Haverc.) 23 (151) Noient itaque vos tam fructuosos,
tam oflficiosos sibi amittere, vel ne a vobis quandoque a Chris-
tianis fugentur, si illis sid) Christiano volente vobis veritatem
probare mentiri liceret.

Cum Accusativo coniuncta „suh\'" praepositio multo rarius
reperitur et ita tantum ut locum significet quo aliquid perveniat
vel feratur.

^ cf. etiam ad Nat. I, 15: nullae magis leges tam impune, tam secure
sub omnium conscientia unius aetatis tabellis eluduntur.

Insolenter scriptum est ad Nat. II, 5: „omnia haec super nos____stib

legis instar constituta"; nam solet dici aut legis instar aut (minus recte)
legis instar" !
\' cf. Bönsch It. u. Vuig. p. 397.

® Sittl. lok. Versch. p. 135. Dirksen-, Manuale p. 195 a § 13; Bönsch
L u. V. p. 397.

69

SUPER. 1

„Super" praepositio cum Acc. significat aliquempraeter alios
aliqua re excellere, quo sensu apud Tert. saepius quam apud,
alios scriptores „super\'" adhiheri solet. 30 (173) Sciunt quis illis
dederit imperium, sciunt qua homines quis et animam, sentiunt
eiun esse deum solum in cuius solius potestate sunt, a quo sunt
secundi, post quem primi, ante omnes et super omnes deos.
Quidni ? cum super omnes homines, qui utique vivunt et mortuis
antistant. ^

A Tertulliano promiscue cum ablativo vel accusativo super
praepositio coniungitur, quod satis longe ab usu communi recedit.
„Super" eadem ratione adhibetur atque de praepositio, ut indicet
actionem quandam referri ad aliquem hominem vel aliquam rem.
Quamquam haec super praepositionis significatio (— de c.
Ahl) in bona latinitate non ita raro invenitur, ^ apud Tertul-
lianum tamen id quoque singulare habet super, quod non solum
.ablativo sed etiam accusativo coniungitur, u.t ex his exemplis
apparebit: 19 (107) Habetis, quod sciam, et vos Sibyllam,
quatenus appellatio ista verae vatis dei veri passim super çeteros
qui vaticinari videbantur usurpata est. 21 (128) Deliquimn
utique putaverunt qui id quoque supter Christo praedicatum non
sei erunt ; et tamen eum mundi casum relatum in arcanis vestris
habetis. 21 (130) Ea omnia super Chî-isto Pilatus, et ipse iam
pro sua conscientia Christianus, Caesari tunc Tiberio nuntiavit.
Sed et Caesares credidissent super Christo, si aut Caesares
non essent necessarii saeculo, aut si et Christiani potuissent

^ Kühner p. 416 § 109; Draeger I. p. 619 sq. Neue: Formenlehre
II. p. 787 sq.

® cf. etiam ad Nat. II. 6. extr. : ,quod enim super hominem, credas
deo proximmn.

® cf. Kühner II p. 416 c.; Leipold „über die Sprache des Juristen
Aemilius Papinianus p. 36; Dr. Kalb ,Roms Juristen nach iher Sprache
dargestellt." p. 105. Garges ,de sermonis Gelliani proprietatibus."

^ ad Nat. I. 10 stiper causam indiCat (,lacrimas eius super Sarpedonem
excutit" i. e. lacrimas propter mortem Sarpedonis obortas.)

70

esse Caesares. (Erl. pro „su2^er Christo" habet „de Christo",
35 (189) Cui autem opus est perscrutari siiper Caesaris salutcr
nisi a quo aliquid adversus illam cogitatur vel optatur, aut
post illam speratur et sustinetur? 41 (218) Aequalis est interim
super omne hominum genus et indulgens et increpans.

VICE = more, ad instar ^ tribus tantum locis invenimus: 27
(168) Itaque cum vice rebellantium ergastulorum sive carcerum
vel metallorum vel hoc genus poenalis servitutis erumpunt adver-
sus nos in quorum potestate sunt. (Erl. praebet „dum more
bellantium ergastulorum"). 34 (180) Dicam plane imperatorem
dominum, sed more communi, sed quando non cogor, ut domi-
num dei viee dicam. 48 (256) Cum ergo finis et limes, médius
qui interhiat, adfuerit, ut etiam ipsius mundi species trans-
feratur aeque temporalis, quae illi disposition! aeternitatis aidaei
vice oppansa est. {aulaei vice BDabcdef. Haverc. ; aula ei vice
Vindob. ; cmlae vice AEP. Erfurt. ; aula G.)

MODO ET EXEMPLO ^ 47 (245) qui figidi modo extrinsecus
torqueat molem hanc, intra mundum Platonici, qpi guhernatoris-
exemplo intra id maneat quod regat.

HABITU 35 (182) Civitatem tabertiae hahitu abolefacere.

TENUS 3 praepositio, quae paucis tantum locis apud bonae
aetatis scriptores reperitur, insolita ratione adhibita est 40 (213)
Olet adhuc incendio terra, et si qua illic arborum poma,,
coenantur (? conantur Cdd.) oculis tenus, ceterum contacta
cinerescunt.

PRAE ^ in „prae manu esse", quod in lingua archaïca repe-
ritur, obviam habemus 28 (169) quos nitro sui causa placare
deberet, ne prae manu esset iure libertatis dicere sqq,

I Leipold: über die Spr. des Jur. Aem. Pap. p. 20. Leipold 20 k. I.

ä Kühmr ausführt. Gramm, p. 377 (2) ; Neue II. p. 785 ; Draeger I.
p. 602 sq.

SM. lok. Versch. p. 124 ; Kalb, Roms Juristen p. 128.

71

DB PRONOMINIBUS.

Unicuique hanc operis partem inspicienti facile in oculos
incurret Tertnllianmn in Apologetico non tot peculiaria habere
quot alii posterioris aetatis scriptores ex quibus Rönschius It.
u. Vuig. p. 419—425 magnum numerum exemplorum affert
pronominum demonstrativofum (seil, is, iste, iUe, ipse), quae
sensim paulatimque vim demonstrativam amittere idemque fere
hic illic valere atque articulus noster definitus incipiunt; cuius
usus in Apologetico exempla nulla inveni. Quae mihi in hac
parte syntaxis Septimianae memoranda videbantur^ haec sunt :
Pronominum demonstrativorum significatio nonnumquam m.u-
tata invenitur, ita ut „iste"\'\'\' nonnullis locis idem valeat quod
„hic". ^ 2 (17) 21 (115) Sed quoniam edidimus antiquissimis
ludaeorum instrumentis sectam istam esse suffultam quam ah-
quanto novellam sqq.; {„sectam nostram esse"" praebet Erl.)
45 (229) Tanta est prudentia hominis ad demonstrandum bonum
quanta auctoritas ad exigendum; tam illa falli facilis quam ista
contemni. (pro „^7Za" legitur „ita" F. Vindob.) Haud erat
difficile plures\' id gènus proprietates proferre, sed malo hoe
praetermittere. *

De Genetivo pronominis personalis, ibi posito ubi in bona lati-
nitate pronomen possessivum usurpatur, supra iam locuti sumus.

Pronomen demonstrativum „ille" insolita ratione scriptum
invenitur pro pronomine reflexivo 30 (173) Nog enim pro

^ cf. van der Vliet: ,Studia Eccl. p. 71 sq: Iste et hie in eadem ver-
borum comprehensione pronomini ille opposita legimtur adv. Herm. c. 25
,quam antem transierit de statu tei-rae illius, id est materiae, ista terra
vel eo palam est quod haec apud Genesin testimonium boni accepit —
illa autem apud Hennogenem in originem et causam malorum deputatur."
Ceterum solitam oppositionem inter hic et ille Tertulliano quoque optime
notam esse ostendit Praescr. haer. 25 „nam cmn dicit : haec, de eis dicit
de quibus in praesenti scribebat ; de ibccultis autem, ut de absentibus, apud
conscientiam non „haec", sed f^illa" dixisset.

72

mmmm.

salute imperatorum deum invocamus aeternum, deum verum,
quem et ipsi imperatores propitium sibi praeter ceteros malunt.
Sciunt quis illis dederit imperium. •

Idem, eandem vim haheris quam „ipse," le^iuv : % (47) Tibe-
rius, qui eosdem sacerdotes in eisdem arboribus templi ^i
obumbratricibus scelerum votivis crucibus exposuit (cf. Kalb.
„Eoms Juristen nach ihrer Sprache dargestellt." p, 140).

Pronomen Reciproeum. ^ Quoniam in latinitate aeneae, quae
dicitur, aetatis alteruter idem valet quod uterque, obviam habe-
mus pro „itterqiie titrumque" (Thielmann, Archiv. YII. 3. p.
360) uterque alterutrum" (Thielmann, Archiv. VII. 3. p. 361)
1 (6) Ita utrumque ex alterutro redarguimus, et ignorare illos,
dum oderunt, et iniuste odisse, dum ignorant.

Alterutrum idem significat quod „alter altertim\', uter enim
pronomen quoque indefinitum erat et paene idem quod: alter\',
cf. Cic. Verr. II. 3. 35 „si uter volet (in edicto). Yocabulum
„alterutrum" ex Africa ortum esse constat ; apud Florum enim
primum invenitur pro „alius alium, alter alterum" (P. Annii
Flori: Virgihus orator an poeta" p. 106. 18 manu alter utrum
tenentes.)" 9 (51) De sanguinis pabulo et eiusmodi tragicis
ferculis legite necubi relatum sit (est apijd Herodotum, opinor),
defusum brachiis sanguinem ex alterut^\'o degustatum nationes
quasdam foederi comparasse, {sanguinem et alterutro Fuld.)
39 (202) et (vide) ut pro alterutro mori sint parati ; ipsi enim

\' cf. Ph. Thielmann „Der Ersatz des Eeciprocums im Lateinischen" in
„Archiv für lateinische Lexicographic und Grammatik", VII. 3 p. 343
sq. Draeger pauca tantum praebet 1. 70. 609 sq; I. p. 106; melius hanc
rem ti\'actavit Nägelsbaeh p. 281 sqq.; multa inveniuntur ap. Hand.
Turs. 397 sqq. et. 453 sqq. De signiticatione reciproci apud Plautum et
Terentium scripsit Dembitxer (cf. die „Anzeige im Archiv. III. 296.); de
reciproco in latinitate ecclesiastica cf. Koffmane: Gesch. des Kirchenlateins
I. p. 138 sq. Kaulen Handb. zur Vulg. p. 142 sq.; Oif^in Fleckeis. Jahrbb.

1889 p. 265 sqq. et 1888 p. 272 sq.; Reciprocum per parataxin substan-
tivorum cf. Landgraf va Archiv. V. 161 sqq., et Hausehild-. Aufsatz über
Parataxen bei Tertullian, in den Ber. des freien deutschen Hochstiftes

1890 p. 279 sqq.

73

ad occidendum alterutrum paratiores erunt. (cf. de Fuga in
Persecut. 1 „altendra diligentia," h. e. midua, de Pudic. 2.
,in attendra oppositione. " Apul. de Dogm. Plat. III p. 269.
Buemann, ad Lactant. de Ira Dei XIII, 14. p. 1062).—

Invicem in latinitate Ecclesiastica obviam est idem signifi-
cans quod „inter se." ^ „Invicem" est forma anti qui or et pos-
tea cum pronomine reflexivo, co consilio ut casus exprimerentur,
coniunctum est. In Apologetico unum tantum exemplum inve-
nimus, ubi duae eae formae adhibitae sunt 39 (202) Vide,
inquiunt, ut invicem se diligant ; ipsi enim invicem oderunt. ^
—Pro: „a se invicem" „ad se invicem," al. in sermone vul-
gari et apud scriptores quoque Ecclesiae „ah invicem," „ad
invicem" etc. leguntur.

De Promine indefi^iito: „aliqui" = alius qtdlibet.2?>
Simplicitas veritatis in medio est, virtus illi sua adsistit, nihil
suspicari licebit. Magia aut aliqua eiusmodi fallacia fieri dici-
tis ? non dicetis, si oculi vestri et aures permiserint vobis. (de
hoe pronominis „aliqids" usu fuse egerunt Intt. ad. Verg.
Aen. n. 48; Ruhnken ad Veil. Patere. I. 17. 7; Wolf et
Orell. ad. Cic. Tusc. III. 14, 29. Plura dabit Hildehrand ad
Apul. Metam. VI. 29 et ad Arnob. V. 29.

Insolita ratione legitur „aliqui ille" 11 (64) Vani erunt
homines, nisi certi sint, a primordio et pluvias de caelo ruisse
et sidera radiasse et lumina floruisse et tonitrua mugisse et
ipsum lovem quae in manu eius inponitis fulmina timuisse,
item omnem frugem ante Liberum et Cererem et Minervam,
immo ante ilhmi aliquem principem hominem de terra
exuberasse sqq. —

Pronomen „aliq%d" per emphasin additum nominihus propriis
invenittir 11 (67) quot tamen potiores viros apud inferos
reliquistis? aliquem de sapientia Socratem, de iustitia Ari stiden

^ Ph. Thielmann „der Ersatz des Eecipr. im Lat. p. 362—368—.
^ alter ad alterum cf. Tert. Nat. i. 16 (319): atque exinde alter ad
alterum, fjXavvs, dicebat, sig rrjv (icctsQCi. cf. Herm. past. v. Pal. vis.
3. 2. 6. p. 35. 8.-

74

sqq; 12 (71) O impiae voces, o sacrilega convicia ! infrendite,
inspumate ! idem estis qui Senecam aliquem pluribus et amario-
ribus de vestra superstitioneperorantemreprehendistis. {„Senecam
aliquem^ habent omnes hbri tam typis quam manu exarati,
praeter unum Cod. Pithoei, in quo, teste Haverk., extat :
„Senecxim quam phirihus." 15 (83) Ipsum quod imago dei
vestri ignominiosum caput et famosum vestit, quod corpus
inpurum et ad istam artem etFeminatione productum Minervam
aliquam vel Herculem repraesentat, nonne violatur maiestas et
divinitas constupratur laudantibus vobis ? {„aliquem vel Herculem"
Goth. AmpL). 19 (108) Si quem audistis interim Moysen,
Argivo Inacho pariter aetate est. 19 (110) Multis instrumentis
cum digitormn supputariis gesticulis adsidendum est, reseranda
antiquissimarum etiam gentium archiva, Aegyptiorum, Chaldaeo-
rum, Phoenicum, advocandi municipes eorum per quos notitia
subministrata est, aliqui Manethon Aegyptius et Berosus
Chaldaeus sqq. {„aliqui"^ ilabcdef. ; „alioquin" ABDEFG.
Vindob. Erfurt. Bongars. Gorziens.). 50 (263) ^fo\'çm Cartha-
ginis conditrix rogo secundum matrimonium dedit.

Pronomen „quisque", cum positivo coniunctum, ^ in
Apologetico habemus; 11 (66) Illuc enim abstrudi solent ^»z^w
quique in parentes et incesti in sorores sqq. 11 (67) Si enim
vos talibus puniendis praesidetis, si commercium, colloquium,
convictum malorum et turpium probi quique respuitis, horum
autem pares deus ille maiestatis suae consortio adscivit, quid
ergo damnatis quorum collegas adoratis ? — 14 (77) Volo et
ritus vestros recensere, non dico quales sitis in sacrificando,
cum eneeta et tabidosa et scabiosa quaeque {„et saniosa quaeque^
ed. Rh en. In Fuld. desideratur „scabiosa^) mactatis, cum de
opimis et integris supervacua quaeque truncatis. 20 (113)
Quod fames et lues et locales quaeque clades et frequentiae

^ cf. Sittl. lok. Versch. p. 131; Kühner II. p. 475 Aq; apud Taciturn
hic usus invenitur in Ann. XII. 43: ,invalidus quisque". cf. W\'ólfflin
,Comparation" p. 81 ; Faucher Ztschr. f. öst. G. I88I. p. 483.

75

plerumque mortium vastant (locales quoque clades Ecl.). 39
(200) Praesident frohati quique seniores, honorem istum nou
pretio, sed testimonio adepti; neque enim pretio ulla res dei
constat. 39 (207) Quantiscumque sumptibus constet, lucrum
est pietatis nomine facere sumptum, siquidem inopis quosque
refrigerio isto iuvamus, {„inopes quosque" Put. Bong. Goth.
Ampi. Oxon. Lugdd. (?) et edd. Rhen. Gangn. Barr. (Fuld.).
Herald. Rig. Haverk. „inopes quoque" E.c.d.) —

Pronomen „quisque" cum comparativo coniunctum ^ est 47
(242) Antiquior omnibus Veritas, nisi fallor, et hoe mihi proficit
antiquitas praestructa divinae litteraturae, quo facile credatur
thesaurum eam fuisse posteriori euique sapientiae. (voc. „poste-
riori" omissum est in ed. Haverk.) 50 (267) Nec quicquam
tamen proficit exquisitior quaeque crudelitas vestra.

ADIBCTIVA PRONOMINALIA.

Tanti, quanti pro : tot, quot satis frequentia sunt in
Apologetico. 1 (6) Ex his fiunt Christiani, utique de comperto,
et incipiunt odisse quod fuerant, et profiteri quod oderant, et
sunt tanti quanti et denotamur. 1 (8) Sed non ideo, inquit,
bonum, quia muitos convertit: quanti enim ad malum perfor-
mantur? quanti transfugae in perversum? 40 (210) Si Tiberis
ascendit in . moenia, si Nilus non ascendit in arva^ si coelum
stetit, si terra movit, si fames, si lues, statim „Christianos ad
leonem" adclamatur. Tantos ad unum? (In Goth. super „tantos"
ab antiqua manu superscriptum legitur „dandos",) 40 (210)

\' Pronomen „quisque" cum compar. coniunctum Hispani primi scripse-
runt, sicut videri potest ex Lege Malacitana § 57 prior quisqiie-, cf. Sittl.
Lok. Versch. p. 13L

\' Koffmane Gesch. des Kirchenlat: IT, p. 138; Sittl. lok. Versch. p.
119, qui hanc mutatam significationem ex Graeca lingua ortam esse con-
tendit; Wölfflin, Eh. Mus, 1882, p. 122; Kalb-. Eoms Juristen p. 79;
Leipold: über die Spr. des Jur. Aem: Papin: pg. 32; Archiv. III. pg. 30 et 38.

76

Oro vos, ante Tiberium, id est ante Christi adventum, quantae
clades orbem et urbes ceciderunt?

Nullus pro „nemo" positum 8 (43) Veni, demerge ferrum
in infantem nullius inimicum, nullius reum, omnium filium.

Nullus nominibus propriis ad emphasin negationis augendam
additum 5 (32) quas (sc. leges) Traianus ex parte frustratus est
vetando inquiri Christianos, quas nullus Hadrianus, quamquam
omnium curiositatum explorator, nullus Vespasianus, quamquam
ludaeorum debellator, nullus Pius, nullus Verus impressit.

Nemo pro „nullus" et „nullus" pro „non" 11 (66) Illuc eaim
abstrndi solent impii quique in parentes et incesti in sorores et
maritarum adulteri et virginum raptores et puerorum contami-
natores et qui saeviunt et qui occidunt et qui furantur et qui
decipiunt et quicumque similes sunt alicuius dei vestri, quem
neminem integrum a crimine aut vitio probare poteritis, nisi
hominem negaveritis.

Totus pro „omnis." ^ scriptum est 46 (236) Deum quilibet
opifex Christianus et invenit et ostendit et exinde totum o^odi
in deum quaeritur re quoque adsignat. 49 (260) Quasi non
totum quod in nos potestis nostrum sit arbitrium.

Omnimodus, quod vocabulum legi potest etiam App. Met.
5 p. 169. 35 „voculae omnimodae" et App. mag. p. 306. 14
„maculationes omnimodae" scriptum est 50 (266) O gloriam
licitam, quia humanam, cui nec praesumptio perdita nec per-
suasio desperata reputatur in contemptu mortis et atrocitatis
omnimodae, cui tantum pro patria, pro imperio,\'pro amicitia
pati permissum est quantum pro deo non licet! {omni modo
1 ab.).

Unicuique notum est in bona latinitate pro: „t^iih": eiusmodi
vel huiusmodi posse usurpari; ^ qui usus apud sequioris

^ Vide T,Koffmane" Geseh. des Kirchenlat. II, p. 138; Leipold, über
die Spr. des Jur. Aem. Papin. p. 32. cf, Archiv III. 470. Scaev. 10. 2. 39
pr. totis bonis (contra: Pap. 28. 6. 41. 8. bona omnia) Apul. Metam. p.
Ill, 20 Eyssenh.; 124,18; 135, 21; Min. Fel. 21, 12; cf. Rhein. Mus. 37,
107; Archiv. VII 480; Bönsch, Collect, philolog. 72, 126. 160.

® cf. Sittl. die lok. Versch. der lat. Sprache p. 131; Kalb. Roms

77

aetatis scriptores magis magisque late adhibitus invenitm" ;
omnes fere locr Apologetici, quibus hoc vocabulum repperi
infra enumerantur ; 1 (6) Cum ergo propt era oderunt homines,
quia ignorant quale sit quod oderunt, cur non liceat eiusmodi
illud esse, quod non debeant odisse? 5 (28) Ut de origine
aliquid retractemus eiusmodi legum sqq. (cf. Eusebii H. E. II. 2 :
%ai s% zi]g \'jfsvsasas dicilsxQ\'âiisv T(Ûv toiovto)v vófioiv, sqq.)
5 (32) sic ut -non palam ab eiusmodi hominibus poenam dimovit,
ita alio modo palam dispersit sqq. 10 (60) Saturnum itaque,
si quantum htterae docent, neque Diodorus Graecus autThal-
lus neque Cas\'sius Severus aut Cornelius Nepos neque ullus
commentator eiusmodi antiquitatum aliud quam hominem pro-
mulgaverunt, sqq. {eiuscemodi d. ; huiusmodi c.) 11 (66) Volo
igitur mérita recensere, an eiusmodi sint, ut illos in caelum
extulerint et non potius in imum tartarum demerserint, sqq.
16 (87) Hanc Cornelius Tacitus suspicionem eiusmodi dei insé-
rait. {„eiusmodi dei inseruit.\'" Oehlerus; „eiusmodi {huiusmodi l)
inseruit". ABDEFGUbcdef Ambros. Yindob. Oxon. Erfurt.;
„ludaismo inseruif Fr. Irniius.) 16 (95) Sed nova iam dei
nostri in ista proxime civitate editio publicata est, ex quo
quidam frustrandis bestiis mercenarius noxius picturam proposuit
cum eiusmodi inscriptione : DEUS CHRISTIANORUM
ONOKOITHX 9 (51) De sanguinis pabulo et em^moc?« tragicis
ferculis legite necubi relatum sit sqq. {eiusmodi tragicis fabulis.
Fuld. ; huiusmodi erogatis ferculis Erl.) 12 (124) Recipite in-
terim hanc fabulam, similis est vestris, dum ostendimus quo-
modo Christus probetur et qui penes vos eiusmodi fabulas
aemulas ad destructionem veritatis istiiismodi praeministraverint.
{„eiusmodi" om. f. „huiusmodi" G. ; „istiiismodi-çT&Qwmstvsi-
verunt" Haverc.; „istius aemulas (quod vocabulum antea est
omissum.) praeministraverunt f.) 23 (146) Magia aut aliqua
eiusmodi fallacia fieri dicitis ? 24 (154) Nemo se ab invito coli

Juristen pg. 7. 8. 144. (Antiquiores iuris consulti et Vitruvius {Prawn,
Syntax des Vitruv pg. 84) ,^eiusmodi" tantum scripserunt.

78

volet, ne homo quidem; atque adeo et Aegyptiis permissa est
tam vanae superstitionis potestas, avibus et bestiis consecran-
dis, et capite damnandis qui ahquem hidiismodi demn occi-
derit. 27 (167) Nam licet subiecta sit nobis tota vis daemonum
et eiusmodi spirituum sqq. 34 (181) Si non de mendacio
erubescit adulatio eiusmodi hominem deum appellans, timeat
saltim de infausto. 36 (190) Adeo pietas et religio et fides
imperatoribus debita non in huiusmodi otficiis consistit quibus
et hostilitas magis ad velamentum sui potest fungi sqq. 39 (202)
Sed eiusmodi vel maxime dilectionis operatio notam nobis
inurit penes quosdam. 47 (247) Ab his adulteria huiusmodi
salutaris disciplinae subornata, ab his quaedam etiam fabulae
inmissae quae de similitudine fidem infirmarent veritatis vel
eam sibi potius evincerent.

Vocabulis eiiismodi et huiusmodi Tertullianus fere utitur
sid)stantivorum instar et struit cum praepositionibus. {eius
modi, huius7nodi = res vel homines eiusm., huiusm.) 15 (85) De
contemptu utique censentur tam eorum qui eiusmodi factitant
quam eorum quibus factitant. 49 (260) sed in eiusmodi enim,
si utique, inrisui indicandum est;, non gladiis et ignibus et
crucibus et bestiis. Cf. porro ad Natt. I. 5 (283) et tamen
eiusmodi neque congregant neque participant nobiscum; ad
Natt. n. 1. (334) quoniam maior in hui/usmodi penes vos
auctoritas litterarum quam rerum est. Adversus Valentinianos
VII. (pg. 389 O. ed. mai.) Sed ut sit expostulo, nec aliud
magis in huiusmodi denoto quam quod post omnia inveniuntur
qui ante omnia fuisse dicuntur, et quidem non sua.

Complura huiusmodi et eiusmodi cum praepositionibus
coniunctorum exempla affert Oehlerus „de Baptismo c. 12. pg.
631" („Audivi, domino teste, eiusmodi {in eiusmodi A), quis
me tam perditum existimet, ut ultro excogitem libidine stili
quae aliis scrupulmn incutiant.") et quidem haec: Ad Scapul.
c. 4 „mandatum est animadverti in huiusmodi.\'" De Spectac.
c, 16 „aliave opera in eiusmodi fungar." Ibid. c. 21 „fidelis
autem in eiusmodi videre debet." De Pudic. c. 20 „qua vero

79

die visus fuerit in eiusmodi color vivus" cett. De Patient, c. 9
„ Ceterum impatientia in huiusmodi et spei nostrae male ominatur
et" cett. De Exhort. Castit. c. 1 „Quamquam in huius7nodi
cum fide sua conloqui debet unusquisque. " De Orat. c. 12 :
hiiiusm^odi enim non religioni, sed superstitioni deputantur."
De leiun. c. 7 „caelum^^ro emsmot?^ militât." De Testim. Animae
c. 6 „Vanus es, si huic linguae soli aut Graecae — — repu-
tabis eiusmodi." De Idolol. c. 14 ,ius est communionis in
eiusmodi cum extraneis." Adv. Marcion Y. 15 „si quando
corpus in huiusmodi praenominatur. " De Praescript. Haeret.
c. 5 „cum maxime diverti ah eiusmodi obiurget." Minus recte
Oehlerus hue etiam afiPert „de Spectac. c. 28 „Saginentur
eiusmodi dulcibus convivae sui."

Hue pertinet memorabilis quoque usus Oenetivi qualitatis
nidlo addito suhstantivo: de cultu feminarum H. 2. (p. 716)
Perfectae, id est Christianae pudicitiae, appetitionem sui non
tantum non appetendam, sed etiam exsecrandam vobis sciatis =
vos, mulieres perfectae, id est Christianae \'piulicitiae, — sciatis.

Neque minus hoc loco commemorandus est usus Oenetivi
qualitatis per unum tantum suhstantivum expressi: 19 (106)
gloriae homines si quid invenerant, ut proprium facerent, adul-
teraverunt. = homines gloriosi. (cf. 47 (243) Dum ad nostra
conantur, et homines gloriae, ut diximus, et eloquentiae solius
libidinosi si quid in sanctis scripturis olfenderunt digestis sqq. ;
ad Natt. II. 2: accedente libidine gloriae.)

\' Pronomen relativum neutrius generis, quamquam refertur ad
suhstantivum masculini generis 42 (222) Non in publico Libe-
ralibus discumbo, quod bestiariis supremam coenantibus mos est.

DE INTERROGATIONIBUS.

Supra iam tractatus est usus coniunctionum interrogativarum
a bona latinitate alienus; nunc agamus de interrogationihus,
quae sine particulis interrogativis positae sunt-, qui usus sae-

80

pissime in archaica latinitate et apud sequioris aetatis scriptores
obtinet, ^ apud optimae tamen aetatis scriptores raro reperitur. ^
2 (18) In nobis solis pudet aut piget ipsis nominibus scelerum
pronuntiare? 4 (24) Miramini hominem aut errare potuisse in
lege condenda aut resipuisse in reprobanda? 4 (24) Non enim
et ipsius Lycurgi leges a Lacedaemoniis emendatae tantum
auctori suo dolori incusserunt, ut in secessu inedia de semet-
ipso iudicarit? 12 (72) Possumus enim videri laedere eos quos
certi sumus omnino non esse? 23 (142) Non ergo dignius
praesumetur ipsos esse qui se deos faciant, cum eadem edant
quae faciant deos credi, quam pares angelis et daemonibus
deos esse? 23 (140)\' Magia aut aliqua eiusmodi fallacia fieri
dicitis? 25 (161) Vellet Juno Punicam urbem posthabita Samo
dilectam ab Aeneadarum utique gente deleri? 25 (163) Age
iam, rebus religio profecerit? 32 (178) Nescitis genios daemonas
dici et inde diminutiva voce daemonia? 36 (189) Non possu-
mus et Romani non esse et hostes, esse cum hostes reperian-
tm qui Romani habebantur? 38 (196) Proinde nec paulo lenius
inter licitas factiones sectam istam deputari oportebat, a qua
nihil tale committitur, quale de inlicitis factionibus timeri solet?
40(210) Si Tiberis ascendit inmoenia — sqq. Tantos ad unum ?
Buae interrogationes nonnumquam uno membro eonflantur,
quod Graecissantis est: ^ 19 (112) Graecorum etiam censuales
conferendi, ut quae quando sint gesta, ut concatenationes tem-
porum aperiantur, per quae luceant annalium numeri ; h. e. ut
aperiantur quaeque quando sint ges\\a. 22 (138) Igitur momento
ubique sunt, totus orbis illis locus unus est, q;md ubi geratur
tam facile sciunt quam adnuntiant. 48 (251) Multis etiam iocis
ex otio opus erit, si velimus ad hanc partem lascivire, qicis in
quam, bestiam reformari videretur.

\' Kellner Sprachl. Eig. Tert.

^ Kühner 111 p. 999 § 229a. Draeger I. p. 308 sqq.
® Kellner Sprachl. Eigenth. Tert.; cf. Hildebr. ad Amob. I. 48: ,quis
deus aut quo tempore cui fuerit auxiliatus," ad quem locum plura exempla,
ex eodem scriptore sumpta proponuntur.

81

DE NBGATIONE.

Nec pro „ne . . . quidem\'" ad posteriorem latinitatem referen-
dum est: ^ 1 (4) Nihil de causa sua deprecatur, quia nec de
condicione miratur. 3 (21) Sed et cum perperam Chrestianus
pronuntiatur a vobis (nam nec nominis certa est notitia penes
vos) de suavitate compositum est. 8 (44) Cupio respondeas,
si tariti aeternitas, aut si non, ideo nec credenda („ideo ne
credenda" ed. Gelen). 10 (58) Sequitur ut eadem ratione pro
aliis non sacrificemus, quia („qua" van der Vliet. Stud. Eccl.
pg. 35) nec pro nobis ipsis, semel deos non colendo. 11 (66)
Atquin ut illos homines fuisse non possitis negare, etiam istae
notae accedunt quae nec deos postea factos credi permittunt.
13 (72) Primo, qui cum alii alios colitis, utique quos non
Colitis, offenditis, praelatio alterius sine alterius contumelia non
potest procedere, quia nec electio sine reprobatione. 15 (86)
Christiani enim templa nec interdiu norunt. 16 (88) Et utique
si id colebatur quod aliqua effigie repraesentabatur, nusquam
magis quam in sacrario suo exhiberetur, eo magis, quia nec
verebatur extraneos arbitros quamquam vana cultura. {„Quia
verehatur extraneos vana cidtura" c. „ Quia verebatur extraneos
arbitros vana cidtura\'" d.) 21 (129) Nam nec ille se in vulgus
eduxit, ne impii errore liberarentur, sqq. 24 (151) Si enim
non sunt dei pro certo, nec religio pro certo est; si religio non
est, quia nec dei pro certo, nec nos pro certo rei sumus lae-
sae religionis. 33 (179) Non enim deum imperatorem dicam,
vel quia mentiri nescio, vel quia illum deridere non audeo,
vel quia nec ipse se deum volet dici. 37 (192) Ipsis Bacchana-
lium furiis nec mortuis parcunt Christianis, quin illos de requie
sepulturae, de asylo quodam mortis, iam alios, iam nec totos avel-
lant, dissecent, distrahant (Fuld. habet: „Ne mortuis quidem par-
cunt Christianis, quin illos de reliquiis sepulturae iam alios iam

\' Kühner II p. 660. 8; Koffmane Gesch. des Kirchenlat. II. p. 186;
Kalb Roms Juristen p. 123.

6

82

nec totos avellant, dissipent, distrahant). 46 (238) Chris-
tianus nec in pauperera superbit. (Post verba „Christia-
nus nee" Fuld. inserit „contumeUosus.") 46 (238) Si de modestia
certem, ecce Pythagoras apud Thurios, Zenon apud Prienenses
tyrannidem adfectant, Christianus vero nec aedilitatem. 46 (239)
Christianus nec inimicum suum laedit.

jVec . . . saltim = ne . . . quidem ^ invenitur 48 (250). At
enim Christianus si de homine hominem ipsumque de Gaio
Gaium redueem repromittat, lapidibus magis (= potius), nec
saltim <C sibilis coetibus a populo exigetur. (cf. ea, quae
van der Vliet : Stud. Eccl. p. 41 de hoe loco exposuit.)

„Non" per hyphen nominihus iunctam invenitur 2 (17)
Cum igitur in omnibus nos aliter disponatis quam ceteros
nocentes, ad unum contendendo, ut de eo nomine excludamur
(excludimur enim, si. faciamus quae faciunt non Christiani)
sqq. 24 (156 et 157) Laedimus Romanos nec Romani habe-
mur qui non Romanorum deum colimus. 35 (187) Unde qui
armati palatium inrumpunt, omnibus tot Sigeriis atque Par-
theniis audaciores ? De Romanis, nisi fallor, id est de non-
Christianis. 44 (228) Nemo illic Christianus, nisi plane tan
tum Christianus, aut si et aliud, iam non Christianus.

DE SUBSTANTIVO.

Multa substantiva mobilia in tor et trix desinentia adiecti-
vorum naturam induisse apud TertuUianum, hoc in usu Apu-
leium secutum, ex compluribus exemplis videri potest. ^ Multo
maiore tamen prioribus libidine Tertullianus usus est. Non
enim substantivis verbalibus contentus alia quoque substantiva

\' Bönsch It. u. V. pg. 432. Exempla larga manu suppeditant Sjoaldiyig
ad Quinct. I. 1. 24 et imprimis Hildabr. ad Apul. Metam. IX. 26. p. 846.—
\' Situ, „die lok. Versch. der lat. Sprache pg. 110. —
Schmidt „Commentatio de nomimim verbalium in tor etir/j? desinentium
apud TertuUianum copia ac vi 1878. pg. 11 Sqq.

83

adhibuit quae adiectivorum vice fungerentur. Usus estAfricae
scriptoribus familiaris et a Tertulliano frequentissime atque
efficacissime adhibitus maximi est momenti ad illius dictionis
ponderosam gravitateni et sententiosam brevitatem.

Videamus quomodo Tertullianus adversus priorum scriptorum
dicendi consuetudinem in usu verbalium voc. in tor et trix
desinentium versatus sit.

lo. Substantiva verbalia pro adiectivis usurpata. 35 (189)
Eadem officia dependunt et qui astrologes et aruspices et
augures et magos de Caesarum capite consultant, quas artes
ut ab angeUs desertori bus proditas et a deo interdictas ne suis
<|uidem causis adhibent Christiani. 46 (235) Quam inlusores
et corruptores mimice philosophi adfectant veritatem et adfec-
tando corrumpunt, ut qui gloriam captant, Christiani etneces-
sario appetunt et intégré praestant, ut qui saluti suae curant.
Cf. ad Natt. II. 1 (334) Quidni ? quemcumque vult, de ipsis
adversariis socios protectoresque sibimet assumit et omnem
illam expuignatorem multitndinem prosternit {e.ic23ugnatorem Aa;
expugnaiontvf b.), de Praescriptione Haereticorum 17 (O. ed.
m. II. p. 17) Tantum veritati obstrepit adulter sensus quantum
et corrujotor stilus.

Adversus Valentinianos 38 (O. II. p. 421. 13) tantum
quod desultricem et defectricem illam virtutem non vult ab
ahquo deducere Aeonum (cf. Irenaeum I, 5, 2 : ànoGT&Gâv rs

•/.al vötSQiqGKGcx.v dvvixy.iv. ^

2o. Saepissime haec .mbstantifa verbalia, in tor et trix
desinentia, appositionum vice aliis substantivis addita, locum
sententiamm relativcurmn obtinent : 9 (47) Infantes ])enes
Africam Saturno immolabantur palam usque ad proconsulatum
Tiberii, qui eosdem sacerdotes in eisdem arboribus templi std

^ cf. etiam de Spectaculis III. (O. I. p. 23.) Cum deus Israelitas ad-
monet disciplinae vel obim-gat, utique ad omnes habet, cum Aegypto et
Aethiopiae èxitium comminatur, utique in omnem gentem pecc^rtric^m
praeiudicat. Si omnis gens peccatrix est Aegyptus et Aethiopia Sqq. —

84

ohumhratricibus scelerum votivis crucibus exposuit sqq., quod
epitheton h. 1. non minus audacter quam insolenter ac brevi-
loquenter adhibitum est. {pbimibratricibus ABDE (m. sec.) F.
G ^ abcdef. Oxon. Erfurt. Ambros.; obumbrati ribus Vindob.;
obumbrantibus alii). 21 (119) Huius igitur gratiae disciplinaeque
arbiter et magister, inluminator atque deductor generis humani,
iilius dei adnunciabatur. (Quod ad hoc vocabulum „deductor-"
attinet cf. Schviidt „de Latinitate Tertullianea 1. p. 11 haec
disserentem: „Mira et a Ciceroniano usu remota eademque
inter se diversa notio est apud Tertull. vocabulo „deductor",
qui apud ilium non is est, qui deducit aliquem (= conies), sed
altero loco is, qui adducit et afPert aliquid (Cor. 4 : d. omnis
veritatis), altero interpretatio Graeci nominis v-a^riyrixrtg i. e.
doctor (d. generis huniani Ap. 21)." Male Schmidt dupliceni
dat eius vocabuli significationem; deductor enim omnis veri-
tatis pertinent etiam ad significationem: ««■ö-rj/^irifg; quae locutio
sine dubio est orta e Christi verbis de spiritu sancto, qui post
eum erat venturus : „die zal u in alle waarheid leiden"; ef. de
Monog. III (O. I. p. 765) spiritus superveniens ad deducendam
disciplinam in omnem veritatem). 14 (78) Exinde quis non
poeta ex auctoritate principis sui dedecorator invenitur
deorum ? 25 (159) quos sciebat Graeciam Phrygiae debellatricem
(debellatricem DE;iabcdef. Erfurt. Oxon. ; debellatorem ABFG.
Vindob. Ambros.) subacturos. (ubi a perfecto aliquo actu
hoc Graeciae epitheton assumptum est = quae debellavit).
21 (122) Haec Cleanthes in spiritum congerit, quem per-
meatorem universitatis adfirmat. 26 (116) Postremo si ßomanae
religiones regna praestant, numquam retro Judaea regnasset
despectrix communium istarum divinitatimi. 36 (191) Nullum
bonum sub exceptione personarum administramus, quia nobis
praestamus, qui non ab homine aut laudis aut praemii expensum
captamus, sed a deo exactore et remuneratore indifferentis benig-
nitatis. 48 (252) Dnbitabitur, credo, de dei viribus, qui tantum
corpus hoc mundi de eo quod non fuerat non minus quam de
morte vacationis et inanitatis sibi posuit animatum spiritu

\'85

omnium animarum animatore. (animator {A ß?); animatione a ^
Multo profusior ac prioribus libidinosior Tertullianus noster
in hoc audaci usu est, quo alia quoque siibstantiva substantivis
applicata adiectivorum munere ac vice funguntur 9 (57)
„Quidam multo securiores totam vim huius erroris virgine
conti nentia depellunt, se7ies pueri.\'" Continentia vir go h. 1.
idem significat quod: continentia virginea; senex puer de eo
dicitur, qui usque ad seneetutem virginitatem servavit puerilem.
( Virgine ABEGef. Oxon. Vindob. libri Pamelii omnes; virginea
F(^)abc; virgini D; virginis Erfurt.) ^ 39 (O. I. 264.4) O

\' cf. porro de Cor. 9 (O. I. p. 437) ut ab ipso deo inspirata credantur,
priore prospectore et instructore et oblectatore, si forte, hominis sui sqq.
(propiore prospectione et instructione et oblectatione BCD.) de Anima 42
(0. II. p, 623) Q-uodsi hominis est pati mortem dissolutricem corporis et
peremptricem sensns. (= quae dissolvit etc.) de An. 43 (0. II. p. 625).
Porro sonimmi ratio praeit, tam aptum, tam utilem, tam necessarium, ut
absqu\'e illo nulla anima sufiiciat, recreatorem corporum, redintegratorem
virium, probatm-em valetudinnm, pacatorem operum. de Cor. 4 (0. I. pg.
424) Traditio tibi praetendetm- auctrix, consuetudo confirmatrix, et fides
observatrix. de Baptismo 3 (0. I. p. 622.) Quid quod exinde dispositio
mundi modulatricibus quodammodo aqiiis deo consistit. De Idololatria 23
(0. I. p. 106) ne illae litterae négatrices vicariae oris nostri in die iudicii
adversus nos proferantnr signatae signis. Adv. Marcionem I. 29 (0. II. p.
83.) Non erit immanior diiritia Pharaonis nascentium erwcatrix. De Pa-
tientia 4 (0. I. p. 593. 13) Et tamen nos non de hominibus modo Servi-
tute subnixis vel quolibet alio iure debitoribiis obsequii etc.
cf. Naegelsbach. Lat. Stilistik.

Heenvagen ad Liv. XXI, 40, II. —
^ cf. Schmidt „Commentatio de latinitate Tert. I, p. 12 et 18.
® de An. 19 (0. II. p. 587. 12). Plus est quod de prospectu lacrima-
bilis vitae quidam augurem incommodorum vocem illam flebilem interpre-
tantur (= quae auguratur incommoda); de Testim. Animae 5 (0. I. p.
409. 13.) Eecogita in praesagiis vatem, in ominibus augurem in eventibus
prospicem (= qui prospicit) ; de Spectaculis 5 (O. I, p. 25.10) Lydos ex Asia
transvenas in Etruria consedisse Timaeus refert ; de Virginibus velandis 9
(0. I. p. 896. 13) virgo vidua; ibid. 10 (O. I. p. 897. 8) viri autem tot
virgines ; de ieiunio adv. Psychicos 6 (0.1, p. 859.1) Ipsa natura enuntiabit
quales nos ante pabulum et potum in virgine adhuc saliva exhibere consuerit
rebus dmnt\'axat sensu agendis (i. e.\'cum saliva nostra adhuc a potu et

86\'

sapientiae Atticae, o Romanae gravitatis exemplum: lenones
phüosophus et censor ! [lenones f. Haverc. ; Leno est AyBDFGx
abcde. Viadob; leno7i est A/ïE. Erfurt.).

Usus suhstantivi cum altero substcmtivo in Genetivo casu
coniuncti pro substantivo et adiectivo plura exempla Apologe-
ticum nobis oiFert. ^ Iniquitas odii — iniquum odium 1 (5)
Hanc itaque primam causam apud vos collocamus iniquitcdis
odii erga nomen Christianorum {et odii F. Vindob. odium
abed.). Caecitas odii — caecum odium. 3(20) Alii quos retro
ante hoc nomen vagos, viles, improbos noverant, ex ipso

cibo intacta ieiuni sumus) ; de Pallio 1 (0. I. p. 916, 4) Sie et in proximo "
soror eivitas vestiebat, et sicubi alibi in Africa Tyros, (soror Cartbaginis
Utica). cf. Plaut. Poen. I. 38 : soror laeva opp. dextra manus. De oratione
2 (0. I. p. 556. 13) Ne maier quidem ecclesia praeteritur; ad Mart: 1
(0. I. pg. 3. 2.) (alimenta), quae vobis et ecc/m"a subniinistrat;

adv. Val. 5 (0. II. p. 387. 17) virginis senectae et Christianae eloquêntiae
dignitas (i. e. caelebs) ; adv. Marc. I. 29 (0. II. p. 81. 29) Non tinguitur
apud illum earo, nisi virgo, nisi vidua, nisi caelebs ; de Carne Christi 17
(0. II. p. 454. 1) Virgo erat adhue terra (cf. Firm. Matern. De Errore
Prof. Eelig. c. 26. „De virginis terrae limo homo factus est," et infra paulo:.
,ex virginis terrae limo factus Adam.") ; de ieiun. 8 (0. I. p. 862. 19)
post egregium titulum veteris et univirae viduitatis ieiuniorum quoqtie
testimonio augetur, {univira viduitas, eondicionem viduae significans, quae
mium tantum virum habuit) ; adv. Marc. III. 9 (0. II. p. 134) veritatem
scilicet eius rei quam tribus testihus sensibles obiecit ; de An. II. (0. II.
p. 559. 7) quando et pseudoprophetarum meminerimus et multo prius
apostatarwn spirituum ; Scorp : 5 (0. I. p. 508) artifices manus = artifi-
ciosae ; de Pall. 4 (0. I. p 934. 1) ille apud rupicem et silvieolam
et monstrum (monstrorum C a b c) eruditorem scrupea sehola eruditus
(— monstruosum doctorem) ; ibid. 4 (0. I. p. 944. 6) superque omnes
apices et titulos saeerdos suggestus (= sacerdotalis suggestus) (sacerdotum-
que suggestus A. m. sec. sacer suggestus a. b. c.)

\' cf Kellner Sprachl. Eig. Tert.; S\'ï.M. die lok. Versch. p. 104 sq ; Kaulen
Handbuch zur Vulgata p. 216 sq. ; Hagen Sprachliche Erörterungen zur
Vulgata p. 19.

\' Pro hoc usu in bona latinitate adhibetur hic illic „sv 8ià dvotv.\'" E.
g. Cic. pro Coelio § 9 „patris diligentia disciplinaque" pro „diligens dis-
ciplina."

87

dénotant quod laudant; caecitate odii in sufiragium inpingunt.
4(22) Atque a,deo quasi praefatus haec ad suggillandam odii ■
erga nos publici iniquitatem, iam de causa innocentiae con-
sistam sqq. Nécessitas obsequii = necessarium obsequimn.
4(23) Sed quoniam, cum ad omnia occurrit Veritas nostra,
postremo legum obstruitur auctoritas adversus eam, ut aut nihil
dicatur retractandum esse post leges aut ingratis nécessitas
obsequii praeferatur veritati, de legibus prius concurram vobis-
cum ut cum tutoribus legum. Silentii fides 1 (40) Ab ipsis enim
reis non utique, cum vel ex forma omnibus mysteriis silentii
fides debeatur higeniimi aernulationis, arbitrimn suspiciotiis.
7(42) Exinde in traduces linguarum et aurium serpit, et ita
modici seminis vitium cetera rumoris obscurat, ut nemo
recogitet, ne primum illud os mendacium seminaverit, quod
saepe fit aut ingenio aemidationis aut arbitrio suspicionis
aut non nova sed ingenita quibusdam mentiendi voluptate.
J\'ustiiiae innoeentia 18(100) Viros enim iustitiae innocentia
dignos deum nosse et ostendere a primordio in saeculum
emisit spiritu divino inimdatos sqq. {iustitia, innocentia a.;
iustitia ac innocentia b. ; iustitia et innocentia cdef.) Vis
cataclysnii 19(106) et mox ultrieem iniquitatis illius aevi
V\'im cataclysmi de praeterito exorsus est. Frequentiae
uiortium — fréquentes mortes 20(113) quod regnis regna
compulsant, quod fames et lues et locales quaeque clades et
frequentiae plermnque mortium vastant cett.ifrequentiaeplerum-
que mortium ABEFj.de. Ambros. Erfurt. Oxon. Pameliani
omnes ; frequentium plerumque montiwn {^motium D.) Da ;
freciuentiae plerumque montium Yindob. ; efferventiuiu. plerum-
que iuontiunt b ; frequentiae plermnque )nortuae c ; frequentiae
plerumque montide G ; frequentiae plercupte montium f. Haverc.,

\' Fortasse Tertulliano in mente fuit Horatius 3. 2. 25 „est et fideli
tuta silentio. merces." Ita cum Ap. 25 (164) „et illis imperium sine fine.
decernunt" conferendum est illud Vergilianum I. 279 „his ego nec metas
rerum nec tempora pono ; imperium sine fine dedi." Cf. de pluribus poe-
tarum imitationibus van der Vliet „Mnemosyne\'\' 1892.

88

ex coniectura Fulvii Ursini.) Sollemnitates dierum = sollemnes
dies 21(116) vei quia praeter aetatem neque de victus excep-
tionibus neque de sollemnitatihus dierum neque de ipso signaeulo
corporis neque de consortio nominis cum Judaeis agimus, cett.
Universitas mundi = universus mundus 21(122) Iam ediximus
deum ivniversitatem hanc mundi verbo et ratione et virtute
molitum. Gustodiae diligentia = custodia diligens 21(129)
Tunc Judaei detractum et sepulchro conditum magna etiam
mihtari manu custodiae diligentia circumsederunt cett. Obscuritas
contagionis = obscura contagio 22(137) Eadem igitur obs-
ciiritate contagionis adspiratio daemonum et angelorum mentis
quoque corruptelas agit furoribus sqq. Simplicitas veritatis —
simplex Veritas 23(146) Simplicitas veritatis in medio est,
virtus illi sua adsistit, nihil suspicari licebit. Ingénia Grae-
corum atque Tuscorum = ingeniosi Graeci atque Tusci 25(163)
Nondum enim tunc ingénia Graecorum atque Tuscorum fingendis
simulacris urbem inundaverant. Vis numerorum et copiarum.
37 (193) Si enim et hostes exertos, non tantum vindices
occultos agere vellemus, deesset nobis vis numerorum et
copiarum ? Divo7\'tii invidia = divortium invisum. 37 (194)
Potuimus et inermes nec rebelles, sed tantummodo diseordes
solius divortii invidia adversus vos dimicasse. Ingénia
philosophorum. 47 (246). Nec mir.um, si vetus instrumentum
ingénia philosop)horum interverterunt. Iniquitas saevitiae ~
iniqua saevitia 49(260) de qua iniquitaie saevitiae non modo
caecum hoc vulgus exsultat et insultat, sed et quidam vestrinn,
quibus favor vulgi de iniquitate captatur, gloriantur.

Substantiva verbalia saepius nostro scriptori usitata sunt,
ubi ceteris usus qui dicitur gerundivi est 2 (10) Quod-
cnmque dicimur, cum alii dicuntur, et proprio ore et mercenaria
advocatione utuntur ad innoeentiae suae commendationem, 8 (46)
praeterea candelabra et lucernae et canes aliqui et ofPulae,

^ Schmidt „de latinitate Tertullianea I. p. 19.

89

quae illos ad eversionem luminum extendant. 9 (54) et utique
non deesset vobis in auditio7ie custodiariim et damnatione
sanguis humanus. 16 (97) Quae omnia conyevsi iam ad demon-
strationem religionis nostrae repurgabimus. 21 (116) vel quia
praeter aetatem neque de victus exceptionibus neque de solem-
nitatibus dierum — cum Judaeis agimus cett. 21 (124) qui
penes vos eiusmodi fabulas aemulas ad destructionem veritatis
istiusmodi praeministraverint. 21 (133) Sed qui iam expolitos
et ipsa urbanitate deceptos in agnitionem veritatis ocularet.
23 (149) Atquin omnis haec nostra in illos dominatio et potes-
tas de nominatione Christi valet et de commemoratione eorum
quae sibi a deo per arbitrum Christum imminentia exspectant
{et de comminatione a. et commemoratione G. Pro „eorum"
P habet „ipsorum.\'") 39 (200) Coimus ad litterarum divinarum
commemorationem, si quid praesentium temporum qualitas aut
praemonere cogit aut recognoscere. Ibidem i Certe fidem sanctis
vocibus pascimus, spem erigimus, fiduciam figimus, disciplinam
praeceptorum nihilominus incidcationibus densamus, {in com-
pidsationibus densamus ^ Haverc.) 39 (203) Itaque qui animo
animaque miscemur, nihil de rei communicatione dubitamus. ^

Substantiva abstracta, quibus usus est Tertrdlianus pro
eoncretis. Tempore iam Ciceronis vocabula abstracta nonnumquam
non actionem, sed rem aliquam actione verbi effectam atque
(ut hoc grammaticorum vocabulo utar) concretam désignant.
Quantum poterimùs de iis tantum vocabulis hoc capite mentio
fiet quae pro concretis usurpata apud bonos scriptores non
inveniantur. Quam magnam in hoc usu vim habuerit lingua
Hebraica quamque late pateat haec proprietas in scriptorum
praesertim posteriorum operibus, ostendunt innumerabilia

^ Cf- ad Nat. I 10 (304) Immo iam per deos deierandi periculum evanuit,
potiore habita religione per Caesarem deierandi, quod et ipsum ad offus-
cationem pertinet deorum vestrorum. Adv. Marc. IV. 36 (0. II. p. 257. 25.)
Ab illo deo descendisse lesum ad deieetionem ereatoris, ad destructimiem
legis et prophetarum. ? {deieetionem d., Fulv. Urs. ; detectionem BC abc.)

90

exempla, quae collegit Fetschenig „Index zu Victor von Vita
p. 145 et Corssen „Kritische Nachträge" p. 276. ^ Maior
aetas = maiores natu. 9 (48) Maior aetas apud Gallos Mer-
curio prosecatur. 9 (50) Ferro enim mori aetas quoque maior
optaverit. Custodia = ii, qui in custodia sunt 9 (54) et idiqtie
non deesset vobis in auditone custodiarum; 44 (227) Vestros
enim iam contestamur actus, qui cotidie iudicandis eustodiis
praesidetis, qui sententiis elogia dispungitis. ^

In compluribus substantivis in — itas exeuntibus vis ab-
stracta declinavit in concretani. ^ Ciiriositas^YQn, quae curio-
sitate digna est 5 (32) quas nullus Hadrianus, quamquam
omnium euriositatum explorator — impressit. Divinitas
saepius in Apologetico in vim concretam prioribus incognitam
abiit, ut idem sit quod „deus". 10 (59) Ante Saturnum
deus penes vos nemo est, ab illo census totius vel potioris
et notioris divinitatis-, 11 (65) Vacat ex hac parte causa alle-
gandae humanitatis in divinitatem ; 26 (166) Numquam retro
ludaea regnasset despectrix communium istarum divinitatimi.
Indignitas—ve^ indigna 14 (67). Sed ut omittam huius indig-
nitatis retractatum, probi et integri et boni fuerint (In Agob.
et Lugd. II „dign/itatis" pro „indignitatis" extat.). Humanitas=
homines. 11 (65) Vacat ex hac parte causa allegandae
nitatis in divinitatem. LiberaUtas=donaüvu.m 29 (172). Facit
ad causam, si et propitium, cum illis aliquid liberalitatis aut
privilegii confert. Eloqimim (—eloquentia) usurpatum pro

^ Cf. porro de hoc usu: Kühner II. p. 57 A. 5 : Draeger Hist. Synt.
p. 17 sqq.; Sittl: die lok. Verschiedenheiten der lat. Sprache p. 107;
Koffmane: Geschichte des Kirchenlateins II. p. 143, 144, 145. Schmidt:
de latinitate Tertullianea, pars I. —

^ Gustodia pro iis, qui in custodia sunt, legitur ap. Senecam quoque
ep. 5, 6; 77, 16; Suet Tib. 61; Cal. 29; Nero 31; Dom. 14; Plin. ep.
10, 30, 1; Dig. 43, 3, 12; 48. 1, 12; 48. 19, 28.

\' Mortalitas = mortales, homines ad Natt. II. 6 (351) Sed enim si
ad mythicum spectes, melius iam in physico mortalitas errat eis divinita-
tem adscribendo. —

91

„sermo", „clictmn" 18 (103) Hebraei retro qui mme Judaei.
Igitur et litterae Hebraeae et eloqtmvm ; 23 (141) Porro si
et magi pliantasmata edunt et iam defunctoram infamant ani-
mas, si pueros in eloquium oraculi elidunt cett. 48 (249) si
qui pliilosophus adfirmet, hominem fieri ex mulo_, colubram
ex muliere, et in eam opinionem omnia argumenta eloquii
virtute distorserit cett. ^ (cf. de toto hoe loco v. d. Vliet
Stud. Eccl. pg. 40 sq.)

In nominum in — ura exeuntium usu insolentius versatus
est Tertullianus, nonnullis attribuens vim concretam contra
naturam terminationis actionem quandam significantis. Sic voca-
bulum scriptura apud eum nihil aliud signifieat nisi scriptum
20 (113) Plus iam offerimus pro ista dilatione : maiestatem
scripturarum, si non vetustate divinas probamus. si dubitatur
antiquitas. Paratura novitiola=no\\\\m\\ testamentum 47 (246)
Ex horum semine etiam nostram hanc novitiolarn paraturam
viri quidam suis opinionibus ad philosophicas sententias adul-
teraverunt. ^

Ingenium pro re ingeniöse excogitata ^ 7. (42) ut nemo
recogitet, ne primum illud os mendacium seminaverit, quod
saepe fit aut ingenio aemulationis cett. 22 (139) In
oraculis autem quo ingenio {quod ingenio Lugd II vitiose)
ambiguitates temperent in eventus sciunt Croesi, sciunt Pyrrhi.

\' Ad Nat. I. 4 (279) Cnm in mores, ritus, cultus victusque vestros
palam ac publice omnem eloqidi amaritudinem elatrent.

Ad Nat. II. 4 (345) Quid probat tanta praesumptione asseverationis
otium atfectatae morositatis eloqidi artificio adornatum ?

^ Cf. de hisce vocabulis \\n-ura exeuntibus ad Natt. II. 12 (genitura —
saeculum) Decima, inquit, geniiivra hominuni ex quo cataclysmos prioiibus
accidit, regnavit Saturnus.

\' Cf. ad Natt. I. 7 (285) = Ap. 7 (42). Vide porro I. 8 (292) Psam-
metichus quidem putavit inisse ingenio exploratus sic de primogenitis.
I. 16 (317) Ventum est ad horam lucernarum et caninum ministerium
et ingénia tenebrarum. II. 12 (879) Hoc ingenio di"u securus tandem filip
regnoque privatns est. II. 14 (898) qui pauca experientiae ingénia com-
mentus dicebatur mortuos ad vitam recurasse.

92

22 (140) Quid ergo de ceteris ingcniis vel etiam viribus falla-
ciae spiritalis edisseram ? 49 (258) Hae sunt quae in nobis
solis praesumptiones vocantur, in pliilosophis et poëtis summae
scientiae et insignia ingenia. (V. quos locos ex Tertulliani
scriptis excitant Rigalt. et Semmler. in Glossariis suis editioni-
bus additis. Gierig, ad Plin. Paneg. 49. p. 147. Intt. ad Petron.
119. p. 72. ed. Burm. Salmas, ad Tertull. de Pall. I.
p. 131).

Memoriae = annales libri, monumenta ^ 18 (103) inter
cetera meinoriarum, quibus aut vetustas aut curiositas aliqua
ad famam patrocinabatur. 19 (107) gentes etiam pleraeque ct
urbes insignes historiai\'um et canas memoriarum, sqq.

Militia = milites 9 (47) teste militia patriae nostrae (Puld.
praebet: teste militiae \'patris nostri). Beatus, ])Toprie: conditio
rei, de culpa et crimine accipitur 3 (21) Nunc igitur, si nominis
odium est, quis nominum reatus? 3 (22) Plane si qui probavit
malam sectam et ita malum et auctorem, is probabit et nomen
malum dignum odio de reatu sectae et auctoris. ^ Audacius
paene iusto dicitur 27 (168) „itaque cum vice rebellantium
ergastulorum sive carcerum vel metallorum vel hoc genus
poenalis servitutis erumpunt adversus nos," quocum conferas
velim Horatianum illud (carmen 28.17) „pubes tibi crescit
omnis, servitus crescit nova" (de multitudine servorum (= ser-
vitium) vel potius amantium). ® Suggestus = apparatus, orna-
tus, ^ quae notio ceteris scriptoribus inusitatior est, legitur

\' Ad. Natt. II. 12 (381) Plane vester deus omnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud veteres memorias recensentur.

® Cf. ad Natt. 1. 3 (277) itaque de nominis merito, si qui reatus est
nominum.

Aliam ox ICtorum dictione depromptam notionem exhibet idem
vocabulum ad. Natt. II. 5. Servitutes et officia elementorum = obliga-
tiones.

Cf. ad Natt. I. 12 (313) Scilicet ille imaginum suggestus et totius
auri cultus monilia crucum smit; ad Natt. 11. 8 (360) Cuius suggestus
modialis figura frumentationis memoriam obsignat. —

93

16 (92) Omnes illi imaginam suggestus insignis monilia crucum
sunt.. Venustates 15 (82) dispicite Lentulorum et Hosti-
liorum venustates. ® Conditio — actis creandi. 48 (255) Si ita
rerum dominus destinasset, ingratis experireris conditionis tuae
legem. Cf. exempla, quae supra de hoc vocabulo sunt allata.

° Nonnulla huius usus exempla ex aliis quoque Tertulliani libris afFerrc
libet. Audax voois ^infantiae\'" vis concreta = infantes invenitur ad Nat.
I. 7 : tot infantiae (= infantes) trucidatae. Ministerium = minister vel
niinistra ad Nat. I. 18 (326) linguam suam pastam expuit, totum eradi-
catae confessionis ministerium. Ad Celsi unius auetoritatem referendus
est rarus audaxque vocabuli ^exoessus^ usus, qui legitur ad Nat. I 12
(311) ,Sed nobis tota crux imputatur, cum antemna scilicet sua et cum
illo sedilis excessu," ubi pars significatur eminens in medio crucis stipite
quae pro sedili sit cruciariis. Cmeeptus dicitur pro ipso fetu de Pudicitia
5 (O. I. 800. 5) Sciunt etiam obstetiices, quot adulteri coneeptus trucidentur.
Conditio (a verbo eondere duct.) non modo actus condendi Tertulliano
est, sed etiam res eondita = creatura = nTlatg de Cultu Fem. I. 8
(O. I. p. 711, 8.) quia dei conditio est et tus et merum et ignis qui vesci-
tur. Sic de Corona 6 (0. I. p. 429, 2) Sed et in primo epistolae naturalem
iistmi conditionis in non naturalem masculos et feminas inter se demutassis
affirmans sqq. De Eesurr. Garnis c. 11 quod omnes fere haereses natum
et factum mundum annuentes eonditionem deo nostro adscribunt. Adv.
Marcion. V. 19 Quomodo ante omnia si non primogenitus conditionis. Cf.
Prudent. Hamartig. 19 dominum quoque conditioni impositum. Consper-
sio concreto sensu = farina aqua conspersa atque coacta adv. Marc.
IV. 24 (0. II. p. 222,9) et vestium praeter (= praeterea) oneribus
conspersionum olFarcinatam educit ex Aegypto. {onera conspersionum àicit
farinae massam aquae conspargine coactam. Exod. cap. 12 (84) \'AvéXcc§s
ds 0 lab? TO eraîg avràv." Hesychius : „2rcàg, cpvQafia àlsvQOv tcvqov."
Glossarium Vêtus: „^vqu^k, massa, conspersio.") Sic adv. Marc. V. 7
(O. II. p. 293,15) Expurgate vetus fermentum, ut sitis nova conspersio,
sicut estis azymi. Adv. Valentin, c. 31 in conspersionis alvearia abscon-
derit, donee totum confermentetur. Versio vulgata Epistol. Pauli ad
Corinth. I. 5. 7 ut sitis nova conspersio, sicut estis azymi. Circum-
stantia (TtsgiaTaatg) angelorum dicitur pro angelis circumstantibus de
Oratione 3 (0. I. p. 557 f.) Cui illa angelorum circumstantia non cessant
dicere : Sanctus, Sanetus, Sanetus. Quocum conferri potest Gell. 8.7.5 „circum-
stantia hostium." Munifieentia de uno Arehimedis invento usurpatur de
Anima 14 (0. II. p. 576.17) Speeta portentosissimam Arehimedis mmii-

94

In hac operis parte nostro proposito non videtur alienum
enumerare ea vocabnla in-io desinentia, quae significationem
quandam a bona latinitate alienam habent, quorum nonnulla
etiam id ipsum significant, quod ipso substantivo efficitur vel
elFectum est. Sic saepius ojjeratio idem est, quod opus ope-
ratione effectum 23 (149) renuant ob malitiam praedamnatos
se in eundem iudicii diem cum omnibus cultoribus et operatio-
nibus suis {et operatlonibus ABDEG ac. Vindob. Erfurt.
Omittit F. et opej-ato^Hms bdef. Haverc. Pamelii aliquot libri

ficentiam. Indulgentiae = dona adv. Marc. IV. 29 (0. II. p. 238,7) Et non
erit iam depretiator operum et indulgentiarum ci\'eatoris, ut quod siipra
distuli expunxerim. Puridentia, voc. praeter Tertull. tantum Hieronymo
usitatum, a vi concreta, qua significat copiam puris, in translatum abiit
plurali numero de Palho V. (O. p. 954,6). Has purulentias civitatis quis
eliciet sqq? Accidentia de re dicitur quae alteri accidit et adveuit extrin-
secus de Anima II (0. II. p. 573.18) accidentiam spiritus passus est.
Ibid. 21 (O. II. p. 590.22) ut, si trinitas animae adscribenda esset, ex
mutatione accidentiae, non ex institutione naturae deputaretur. Profanitas =
veteres auctores profani de Pallio 2 (0. I. pg. 923) si tamen Ninus
regnare primus, ut autumat superiorum profanitas. Posteritas haeretica =
posteriores haeretici adv. Marc. V. 19 (O. II. p. 330.15) priorem vindi-
cans reguiam nostram omni haeretica posteritate. Cavositas = locus
cavosus de Pudic. 20 (O. I. 840. 23) Si quae maculae et cavositates adnun-
tiatae in parietibus sacerdoti fuissent. Fecunditas = fecunda proles adv.
Valent. 7 (0. II. 391.5) Habes — nescio criminum an numinum turba,
certe f on tem reliquae fecunditatis. Audacter et insolenter positum est
■„pudor\'\' pro pudendis de Virg. Vel. Il nisi totum jnidorem in faciem
omnium intentet. Usu poetico Propertio et Ovidio probato timor dicitur
pro eo qui timorem incutit : Scorp. 6 principes non sunt timorés boni
operis, sed mali. Sacerdotium quum apud optimos significet sacerdotis
dignitatem et officium, nostro est sacerdotwn collegium, qui vocis con-
cretus usus apud Ammianum, demum invenitur; de Pallio I (0. 1.916.4)
Instar . eius hodie Aesculapio iam vestro sacerdotium est. Fatroeinium, =
patronus de Pat. 16 ( 0. I. 615) patientia, quae ventris opcrarios contu-
meliosis patrociniis subiectione libertatis gulae addicit. Scriptorum Au-
gusteae aetatis auctoritate nititur usus voc. coniugii pro coniux de Pud.
16 (0. I. 829.1) uupti vero de mundo rocogitent quomodo j^laceant
[f-onhigi Latinius).