HA!\\DW0O«OEI\\BOEK

KUNSTEN, WETENSCHAPPEN,
NIJVERHEID, LANDBOUW, HANDEL ENZ.

\\ i: i» i: it b, % \\ i> * < ii i: gicyclopedie,

VUFTIENDE D E 13 L.

Z � � P H E K ,

KUNSTEN, WETENSCHAPPEN,
NIJVERHEID, LANDBOUW, HANDEL ENZ.

X E � E R I, \\\\ l> S � H E ENCYCLOPEDIE.

BIBUOT�CA ^
CONV. WIJCHENS

BIBLIOTHEEK DEK
RUKSU>�V� :9ITfc!T

RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT

P. PLANTENGA Bzk.
1874

AIGEMEENE NEDEB1ANDSCHE

Unger (Joh. Georg), beroemd houtsnijder, in 1715 te Goes bij Pirna geb., was in
zijne jeugd op eene boekdrukkerij werkzaam en legde zich later op de houtsnijkunst
toe, waarin hij het tot eene groote hoogte bragt. In 1740 begaf hij zich naar Berlijn
en vervaardigde aldaar o. a. vijf\' groote landschappen, die zeer geroemd werden en nog
aanwezig zijn. Hij overleed in 1783. � Zijn zoon Joh. Friedr. U., in 1750 te Berlijn
geb., drukte de voetstappen zijns vaders, was boekhandelaar, boekdrukker, vorm-
en stempelsnijder, werd in 1800 professor in de houtsnijkunst aan de akademie der
beeldende kunsten te Berlijn en maakte zich zeer verdienstelijk in zijn vak. Hij stierf
in 1804. � Zijne echtgenoote, Frederike Helene IL, in 1751 te Berlijn geb., was eene
zeer talentvolle vrouw, die na den dood van haren echtgenoot diens zaken voortzette.
Zij had met vele wederwaardigheden te kampen en overleed te Berlijn in 1813. Hare
talrijke, meest anonym uitgegeven werken hebben door hunne voortreffelijke schildering
der zeden ook nu nog eene groote waarde. Algemeenen bijval vond haar roman Juichen
Gr�nthal (3c druk, 2 dln. 1798).

Uughvar, een comitaat in het N. O. van Hongarije, district Kaschau, heeft eene
oppervlakte van 55,18 □ Dl., telt 98,600 inw., is grootendeels bergachtig en wordt
besproeid door de Ungh en eenige zijrivieren van den Theiss. De hoofdplaats U., aan
de Ungh, is de zetel van den Gr. bisschop van Munkacs, heeft eene 50 vademen
lange brug, een bisschoppelijk paleis, seminarium, minerale bronnen, wijnbergen,
groeven van porseleinaarde en telt S500 inw. Belangrijk zijn nog Szobrancz met zwavel-
bronnen en Fels�-Nemete met ijzersmelterijen.

Unie van Utrecht is de naam van het merkwaardig verbond in Januarij 1579 te Utrecht
gesloten tusschen Holland, Zeeland en Utrecht, en tot hetwelk later ook Groningen,
Gelderland, Friesland en Overijssel toetraden. Het is de grondslag van de republiek
der Vereenigde Nederlanden, die tot in 1795 bestaan heeft. De oprigters van dit ver-
bond, dat vooral door de ijverige bemoeijingen van Jan van Nassau tot stand kwam,
bedoelden volstrekt niet een afval van Spanje, maar enkel eene getrouwe en eerlijke
uitvoering der Pacificatie van Gent (z. a.) en de verwijdering van vreemd krijgsvolk.
De acte der vereeniging maakte zelfs volstrekt geene toespeling op zulk een gewigtigen
stap; integendeel de uitvoerige aanhef\' van dit staatsstuk bevestigde opzettelijk de
wettigheid der Pacificatie en deze erkende den pligt der gehoorzaamheid aan den koning.
Ongetwijfeld hielden velen de breuk met Spanje, welke twee jaar later volgde, als eene
toekomstige mogelijkheid, doch niemand voorzag deze met zekerheid. Bij die U. werd
bepaald, dat de leden van het verbond ten eeuwigen dage zoo naauw zouden vereenigd
zijn alsof zij slechts een geheel uitmaakten, met behoud echter van ieders bijzondere
privilegi�n, vrijheden, wetten en gewoonten, die zij elkander w�derkeerig waarborgden.
Verschillen hierover zouden door den gewonen regter, scheidsregters of bij minnelijke
schikking worden beslecht. Oorlog of vrede mogt niet gemaakt, belastingen niet op-
gelegd worden dan met gemeen overleg, terwijl bij gemis van eenparigheid hieromtrent
de stadhouders in het hoogste ressort zouden beslissen. Voorts waren zij verpligt
elkander met lijf\' en goed te helpen en te beschermen, en werd aun ieder vrijheid van

Mgem. Ned. Encyclopedie, deel XV, 1

UNIFORM � UNIVERSITEITEN.

godsdienst gelaten, terwijl andere provinci�n, desverkiezende," mede tot het verbond
konden toetreden. Dit is de hoofdinhoud van het stuk, welks geheel is te vinden
in Bor, 18e deel, bladz. 26�30, en eenigszins verkort in Wagenaar, deel 7, bladz.
251�262.

Uniform. Zie Montering.

Unigenitus Dei filius (Lat.), d. i. Eengeboren zoon Gods, zijn de eerste woorden van
twee pauselijke bullen: 1) van de bul van Clemens VI, 27 Januarij 1848, waarbij
het jubeljaar van 100 op 50 jaar, en het dogma van de overtollige goede werken
werd vastgesteld; 2) van de bul van Clemens XI, Sept. 1713 tegen de Jansenisten en
voornamelijk tegen Paschasius Quesnel uitgevaardigd, waarbij 10L stellingen uit diens
Rejlexions morales als ketterseh en godslasterlijk werden veroordeeld. Hierover ontstond
een lange en hevige twist (zie Jansenisten), welke door eene breve van Benedictus XIV
ten genoege vaii beide partijen werd bijgelegd.

Unisono noemt men in de muziek de gelijkheid van twee toonen aan elkander, dat
wil in den striktsten zin zeggen, dat beide toonen dezelfde hoogte of diepte hebben of
dat beiden in denzelfden tijd een gelijk aantal trillingen maken.

Unitari�rs noemen zich de leden eener Christelijke secte, die aanvankelijk door de
Protestanten Antitrinitari�rs (z. a.) geheeten werden.

Universali�n (entia unicersalia, algemeene dingen) noemde men in de scholastieke
wijsbegeerte de geslachtsbegrippen (notionet generales), namelijk de begrippen van de
geslachten en soorten der dingen, z. a. Mensch, Dier, Boom, Huis.

Universalismus noemt men de algemeenheid der goddelijke genade, in tegenoverstelling
van het Joodsche particularismus.

Universiteiten of Hoogescholen noemt men die openbare inrigtingen voor onderwijs,
waar alle wetenschappen in haren geheelen omvang systematisch onderwezen en de
academische graden verleend worden. Daardoor zijn zij onderscheiden van academi�n
(zie Instelt, voor wetensehap en kunst) en van scholen, waar in slechts enkele vakken
onderrigt wordt gegeven (zooals polytechnische", landbouw-, industrie-scholen), alsmede
van hoogere burgerscholen, gymnasi�n en lyceums (z. a.). De Latijiische naam universitas,
in het begin der 13c eeuw in gebruik gekomen, beteekende oorspronkelijk eene ver-
eeniging van leeraren, die zich tot taak stelden verbrokkeling van onderwijs te voorkomen
en door zamenwerking naar eenheid er van streefden. U. bestonden reeds in de oudste
tijden. De priesterscholen der Egyptenaren en Indi�rs en de prol\'etenscholen der Joden
waren inrigtingen voor hooger onderwijs; de scholen der Grieken te Athene en Alexandri�,
en het Athenaeum (z. a.) te Rome hebbeu eene groote beroemdheid verkregen. Vespasianus
bezoldigde het eerst de leeraren in de welsprekendheid; Antoninus Pius stichtte de
keizerscholen, Hadrianus het bovengenoemde athenaeum. Met den val van het Rom.
rijk gingen deze inrigtingen teniet, totdat zij, hoewel onder eene andere gedaante,
door den invloed van het Christendom weder opgerigt werden. Als U. der middeleeuwen
mogen de klooster-, dom- of stiftscholen (z. a.) gelden, die door Karel den Grooten,
onder medewerking van veleu, voornamelijk van Alcuinus (z. a), gesticht werden, aan
kloosters en kerken verbonden waren en voor de vorming van toekomstige geestelijken-
dienden; ook jongelingen voor een anderen stand bestemd konden er hunne opleiding
ontvangen. In lateren tijd traden er op verschillende plaatsen leeraren op, die in
nieuwe wetenschappen onderrigt gaven en velen, door den roep der nieuwheid verleid,
tot zich trokken. Aldus ontstonden nieuwe scholen, welke van staat en kerk in zoover
onafhankelijk waren, dat zij daarvan geene geldelijke ondersteuning ontvingen, maar
zich enkel een toezigt op orde en tucht moesten laten welgevallen. Twee dezer scholen
hebben een zekere beroemdheid verkregen en kunnen als het begin onzer tegenwoordige
U. worden aangemerkt. De eene dagteekent van de 12e eeuw en werd opgerigt te
Parijs, waar destijds vele uitstekende leeraren voordragten hielden over wijsbegeerte,
rhetorica en godgeleerdheid. De andere werd omstreeks denzelfden tijd te Bologna ge-
vestigd; zij muntte uit door haar voortreffelijk onderwijs in het Rom. regt. Het snel
toenemend aantal leerlingen maakte een aantal verordeningen en bepalingen noodzakelyk,
welke voor beiden een zeer verschillend karakter hadden, want terwijl te P. de ver-
kieziug van een bestuurder (rector) en andere waardigheidsbekleeders door de professoren
geschiedde, weid dit te B. door de studenten gedaan. De instelling van graden vond
het eerst te Parijs plaats (zie Baccalaureus en Licentiaat). De inrigting dezer twee U.
lag ten grondslag aan alle anderen, welke naderhand werden opgerigt; alleen plaatselijke

\\ UNIVERSUM � UNTERSBERG. 3

belangen en omstandigheden bragten daarin wijzigingen. Over het algemeen zijn het
rijksinstellingen, welke bestuurd worden door curatoren, die o. a. bij vacaturen de nominatie
Van professoren opmaken, waaruit het Hoofd van den staat eene keuze doet. Het
onderwijs wordt gegeven door gewone professoren, die gewoonlijk den academischen
senaat uitmaken, welks voorzitter (rector magnificus) na verloop van een jaar dooreen
ander vervangen wordt; door buitengewone professoren, en op vele plaatsen door pri-
\'vaat-docenten. De leerlingen (studenten) worden na voldoend examen toegelaten, zijn

verpligt gedurende korter of langer tijd regelmatig sommige lessen bij te wonen, volgen
meestal eene vrijere leefwijze dan andere burgers er. behalen een graad, wanneer zij, na

verdediging van een proefschrift of van stellingen, blijken geven de noodige kundigheden
te bezitten. In vroegere tijden was voor de vestiging eener U. de pauselijke toestemming
noodig. Keizer Frederik II was de eerste wereldlijke vorst, die in 1224 de oprigting
eener U. te Napels goedkeurde. Groote veranderingen hebben de U. in den loop der
tijden ^ondergaan. De voornaamste werd veroorzaakt door de uitvinding der boekdruk-
kunst, toen, door het gemakkelijk verkrijgen van leerboeken, het dicteren en meestal
woordelijk naschrijven van het voorgedragene onnoodig en de studie zooveel ligter
werd, en door de Hervorming, die eene groote leer vrijheid deed ontstaan. Onderscheiden
van andere U. zijn de Engelsche te Oxford en te Cambridge, waar o. a. de studenten
in ��n gebouw zamenwoiien en allen eene bijzondere kleederdragt hebben. Vgl. A
history of the university of Oxford, its colleges, halls and public buildings (2 dln.,
Lond. 1814) en A history oj the university of Cambridge (2 dln., Lond. 1815). In
de laatste tijden zijn hier en daar belangrijke hervormingen ingevoerd; sedert lang
wordt er in ons land eene te gemoet gezien. Over U. en hooger onderwijs zie men het
voortreffelijk geschrift van John Stuart Mill, An inaugural Adress delivered to the
University of St. Andrews, febr. lst, 1867. De U. in ons land zijn gesticht: Leiden
1575, Groningen 1614, Utrecht 1636, terwijl die te Franeker 1585�1816 en die te
Harderwijk 1600�1816 heeft bestaan.

Universum. Zie Heelal.

Unna, eene rivier in Bosni�, ontspringt in de Herzegowina uit het Chemernitzagebergte,
loopt laugs Ostrowitza, Bihatsch en Ostrowatz en valt bij Jaszenovatz in de Save. In
haar loop van ongeveer 30 m. neemt zij de Unnatz en de Sanna op en is door vele
ondiepten alleen voor kleine schepen bevaarbaar.

Unna, eene stad in Westphalen, 3 m. ten Z. Z. W. van Hamm gelegen, is tamelijk
regelmatig gebouwd, heeft 6428 inw. en verschillende fabrieken. Zij behoorde vroeger
tot de Hanzesteden en speelde in de geschiedenis der veemgerigten een groote rol. In
Januarij 1673 werd zij door de Frauschen ouder Turenne gebombardeerd. Slechts \\
va. van haar verwijderd liggen de groote zoutwerk"n K�nigsborn, die jaarlijks 120,000
ctr. zout opleveren.

Unster is eeue balans met ongelijke armen. Aan den kortsten arm hangt men den
last; aan den laugoteu, die in gelijke deelen is verdeeld, een gewigt, dat langs dien
arm kan verschoven worden. Uit den afstand van het gewigt van het ophangpunt
kan men de zwaarte van den last beoordeelen, volgens de wet, dat bij een hefboom
de gewigten iu omgekeerde reden moeten staan met de lengte der armen indien er
eveuwigt zal zijn. De briefweger berust op hetzelfde principe als de U.; alleen de vorm
is eenigszius gewijzigd.

Unstrutj eene rivier in de Pruissische provincie Saksen, ontspringt bij Kafferhausen
nabij Dingelstadt, loopt in zeer vele kronkelingen door een breed en vlak dal, is 24
m. lang, terwijl hare grootste breedte 120 v. bedraagt, en wordt van Artern tot aan
hare uitwatering veel smaller en door steile rotsen begrensd. Zij is door 12 sluizen
voor kleine schepen bevaarbaar gemaakt, neemt regts de Gera, links de Wipper, bij
Artern de Helme op en valt beneden Naumburg in de Saaie.

Unterberger (Ignatius), schilder en graveur, geb. te Cavalese in 1736, overl. te
Weeuen in 1797, volgde zoo getrouw Correggio, dat zelfs kunstkenners er door in dwa-
ling geraakten. Zijn voornaamste schilderij is eene Hebe in de galerij van Esterhazy.

Unterholzner (Karl. Aug. Dominicus), een Duitsch regtsgeleerde, geb. te Freising in
1787, was eerst docent te Landshut, later te Marburg en Breslau. Hij deed zich door
een aantal belangrijke geschriften als een kundig jurist kennen en overleed te Breslau in 1838.

Untersbergj een berg tot de Salzburger Alpen behoorende, bestaat grootendeels uit
marinerkalk, ligt J| m. van Salzburg, is beroemd door z^jn vergezigt op de vlakten

UNTERWALDEN � UPLAND.

ran Beijeren, door zijne marmergrot en zijne in 1845 ontdekte ijsgrot. Hij levert
voortreffelijk marmer, dat aan de groeve geslepen wordt. Het volk verhaalt van dezen
berg vele sprookjes.

Unterwalden, een der Zwitsersche bergkantons, heefteene oppervlakte van bijna 14 □
m., telt 25,138 inw. die bijna allen de Koom*che godsdienst belijden en onder het
bisdom Chur behooren. Het wordt door het Kernwald verdeeld in Obwalden, 8,73 □
m. met 13,799 inw., en Nidwalden, 5,26 □ m. met 11,339 inw., welke beiden eeue
democratische staatsregeling hebben. Het is een vruchtbaar land, "met uitmuntende
weilanden; granen worden er niet gewonnen; ooft en groenten zijn er in overvloed.
Het voornaamste middel van bestaan is veeteelt en kaasbereiding; ook in hout wordt
een belangrijke handel gedreven. Industrie is er weinig of niet. Meldenswaard zijn
in Obwalden: Samen; het romaneske Melchthal, het vaderland van Arnold von Melch-
thal en van Nikolaus von der Fitte; het Lungernmeer; de abdij Engelberg aan den
voet van den �itlis, en de Pilatusberg op de grenzen van Luzern. Stanz, beroemd
door zijn raadhuis, is de hoofdplaats van Nidwalden.

Unzelmann (Friedr. Ludw.), een uitmuntend houtsnijder, geb. omstreeks 1798, werd
in 1843 lid der academie te Berlijn, verkreeg in I 845 den titel van koninklijk professor
en stierf te Weenen in 1854. U. volgde de manier van zijn leermeester Gubitz. Zijne
houtsneden munten door zachtheid van teekening en zorgvuldige behandeling uit. Hij
vervaardigde portretten, genrestukken, bouwkundige teekeningen, arabesken, landschap-
pen, titelbladen enz.

Unzelmann (Karl Wilh. Ferd.), een uitmuntend komiek, in 1753 te Brunswijk geb.,
verbond zich bij verschillende troepen te Hamburg, Gotha, Leipzig, Dresden en Berlijn,
waar hij in 1814 r�gisseur werd bij den schouwburg en in 1832 overleed. � Karl U.,
zoon van den vorigen, geb. te Berlijn in 1790, overtrof zijn vader in gevatheid en
veelzijdige ontwikkeling, wist voortreffelijk te improviseren en op tijdsomstandigheden
en plaatselijke voorvallen toespelingen te maken. Door eigen schuld tot den bedel-
staf gebragt, verdronk hij zich in 1832 bij Berlijn. � Bertha U., nicht van den
vorigen, geb. te Berlijn in 1825, debuteerde in 1842 met het beste gevolg te
Stettin, werd in 1847 bij den koninklijken schouwburg te Berlijn aangesteld, waar
zij met Joseph Wagner huwde en verkreeg met haar echtgenoot in 1849 eene plaats
bij het Burgtheater te Weenen. In de opvatting en voorstelling van zachte karakters
munt zij bijzonder uit.

Unzer (Joh. Aug.), een uitstekend geneesheer en wijsgeer, werd in 1727 te Halle
geb., woonde sedert 1750 te Hamburg en Altona, totdat hij te Binteln als professor
werd beroepen, waar hij in 1794; overleed. Bekend is zijn geneeskundig-diaetetisch
weekblad Der Artz (6 dln., llamb. 1759 en v.v.). � Zijne vrouw Johanna Charlotte,
geb. Ziegler, in 1724 te Halle geb., overleden te Altona in 1782, schreef ver-
schillende gedichten, werd door de universiteit te Helmstedt bekroond en was lid van
eenige geleerde genootschappen. Hare gedichten zijn, d\'apr�s leur date, niet onver-
dienstelijk. � Van beiden te onderscheiden is Joh. Christoph U., geb. te Wernigerode
in 1747, die in 1775 professor aan het gymnasium te Altona werd en in 1809 te
G�ttingen overleed. Zijne gelegenheidsgedichten, in zijne nagelaten werken uitgegeven,
onderscheiden zich door zuiverheid van taal.

Upas. De naam Upas wordt aan plautengiften gegeven, die op Java, Borneo,
Celebes, Nieuw-Guinea enz. voorkomen. Vooral berucht is het gift afkomstig van den
U.-boom, Antiaris toxicaria, een 30 el hoogen boom uit de familie der Moerbeiach-
tige planten, die op Java groeit. Het melksap van dezen boom wordt met eenige
bijmengsels van peper en andere stoffen tot het vergiftigen van pijlen gebezigd. Het
melksap van de Stryc/tnos Tieuie, eene klimplant, werkt nog heviger. De eigenschap-
pen van dezen U.-boom hebben aanleiding tot zeer overdreven verhalen gegeven van
doodelijke werkingen in het dal waar hij groeit.

Upland, eeue landstreek, vroeger eene provincie van Zweden, heeft eene opper-
vlakte van ongeveer 235 □ m., een vruchtbaren bodem en levert granen, peulvruch-
ten, hop, vee, visch en veel ijzer op. Het is weinig boschrijk, wordt doorsneden
door verschillende rivieren , waarvan de Dalelf met hare prachtige watervallen de voor-
naamste is. De kusten worden door de zoogenaamde scheeren tegeu het woeden der
zee en de aanvallen van vijanden beschermd. Bijna overal vindt men overblijfsels uit
vroegere tijden, zooals grafheuvels, runische halve zuilen enz.

Dpsala, hoofdstad van het Upsala-lan in Upland, 10 m. ten N. N. W. van Stockholm
in eene vruchtbare vlakte aan de Fyrisa gelegen, telt 8975 inw., is de verblijfplaats
des aarlsbisschops en van den gouverneur, heeft eene kathedraalschool, een lyceum,
eene reaal- en verschillende volksscholen, alsmede een onderwijzers-seminarium. De uni-
versiteit, in 1476 door Sten Sture gesticht, bezit eene bibliotheek met meer dan 100,000
deelen en 6000 handschriften, waaronder de beroemde Codex van Ulfilas; voorts eene
verzameling van 16,000 munten, een kostbaar mineralen-kabinet, eene nieuwe sterre-
wacht en een botnnischen tuin met museum en het in 1827 opgerigte standbeeld van
Linnaeus. De prachtige domkerk, van 1258�1435 gebouwd, 180 el lang, 76 el breed
en 57 el hoog, is geheel met koper gedekt en bevat vele praalgraven, o. a. die van
Gustaaf Wam, Johan 111 en Linnaeus, benevens eene menigte historische merkwaar-
digheden. In de laatste jaren is U. veel verfraaid. Sedert onheugelijke tijden wordt
er in Februarij eene belangrijke markt gehouden, waarop groote hoeveelheden boter, ge-
vogelte, rendiervleesch, lijnzaad en linnen worden aangevoerd. Eene halve m. ten N. van
U. ligt het dorp Gamla- of Oud-U., eens de hoofdzetel der vereering van Odin, en de
verblijfplaats van den opperpriester. E�ne m. van U. bevinden zich de beroemde Mora-
steeneu, waar in de middeleeuwen de Zweedsche koningen werden gekroond. Drie m. ten Z.
van U. ligt het dorp Sigtuna, eens de zetel van Odin en het uitgangspunt zijner leer.

Upstalboom. Eene hoogte nabij Aurich in Oostfriesland, bij het dorpBahe, hadden
naam van �boom" naar drie overoude eiken, welke er in vroeger eeuwen stonden, en
was in de middeleeuwen de plaats waar zich de afgevaardigden der zeven Friesche Zee-
landen vereenigden om wetten uit te vaardigen, maatregelen voor rust, vrijheid en
veiligheid te nemen en regt te spreken.

Ur was een oord in Chaldea, waar Abraham woonde toen hij met al het zijne naar
Kanaiin trok ((ien. XI vs. 31).

Uraemie. Wanneer de afscheiding van de pisstof (ureum) in de nieren, of de uit-
scheiding vau de reeds afgescheidene urine door de piswegen geheel of grootendeels is
onderdrukt, veroorzaakt de in het bloed teruggehoudene. of de daarin door resorbtie
weder opgenomene pisstof, ten gevolge van hare ontleding in koolzure ammonia, eene
zeer gevaarlijke bloedontaarding, welke men den naam van U., urineuse discrasie, urae-
mische intoxicatie, urodialysis vau Sch�nlein, heeft gegeven. Deze discrasie kan ont-
staan na de meeste infectie-ziekten of na het gebruik van middelen, die de nieren prik-
kelen, zooals Spaansche vliegen enz. De verschijnselen van U. zijn, behalve die van
het plaatselijk lijden van het syslema uropo\'w.�cum, nagenoeg dezelfde als die welke bij
typhus voorkomen, waarvan men deze ziekte alleen kan onderkennen door het aan-
toonen van koolzure ammonia in het bloed. AVanneer men niet in staat is de nier- of
piswegziekten, die tot de U. aanleiding geven, te herkennen en te bestrijden, moet de
behandeling geheel symptomatisch, en dus hoofdzakelijk tegen de kBorts gerigt zijn.

Uruguay. Zie Uruguay.

Ural vroeger Jaik genoemd, eene rivier, die op 54° N. br. uit den Orenburgschen
Ural ontspringt en na een loop van 190 m., op welken weg hij de grenzen tusschen
Europa en Azi� vormt, bij Gurjew in de Kaspische zee stroomt. Hij is bijna geheel
voor de scheepvaart geschikt, die echter nog onbelangrijk is, en vormt door eene reeks
van vestingen en Kozakkenstations de zoogenaamde Ural- of Orenburger linie. De U.
is zeer vischrijk; steur en sterlet, waarvan o. a. kaviaar gemaakt wordt, vangt men
er in overvloed. Aan den linker oever wonen de Kirgisen; in de steppen aan den
regter oever de Uralische Kozakken, wier hoofdstad Uralsk 11,200 inw. telt.

Ural (d. i. gordel) of het Uralische gebergte, door de Bussen Semlannii-of Kammenoi-
Pojas (d. i. aard- of rotsgordel) genoemd, bij de Ouden onder den naam van Montes
Hyperborei bekend, is het gebergte, dat de grensscheiding tusschen Europa en Azi�
uitmaakt en zich van de IJszee tot aan de Kaspische zee over eene lengte van 262 m.
bij eene gemiddelde breedte van naauwelijks 15 m. uitstrekt. Hei wordt gewoon-
lijk, in den noordelijken of woesten, den middelsten of ertsrijken en den zuidelijken
of woudrijken , ethnographisch in den Wogulischen, Permischen en Baschkirschen Ural
verdeeld. De hoogste bergtoppen zijn: de Kondjakowskoi-Kamen, 5388 v.; de Paw-
dinskoi-Kamen, 3326 v., en de Iremel, 4758 v. In den geheelen U. vindt men geene
afgronden of andere karakteristieke eigenschappen van een hoog gebergte. De hellingen
zijn aan beide zijden zacht glooijend. Volgens de onderzoekingen van Murchison be-

staat de U. uit kwartsachtige gesteenten, uit silurische en devonische lagen, uit meer
of minder veranderde en kristallijn geworden overblijfselen der steeukolenformatie en uit
bezinksels van lateren datum. Talrijk en ten deele grootsch zijn vooral op de westzijde
en in het kalkachtige middengebergte de rotsen en holen. In mineralogisch opzigt ver-
toont de U. de merkwaardige tegenstelling tusschen eenvormigheid van bouw en onge-
meen groote verscheidenheid van krislallijne gesteenten. Onder de edelgesteenten ver-
dienen bijzondere vermelding de smaragden eu de beroemde topazen uit de groeven van
Mursinsk en het beryl uit de mijnen van Jekatarinenburg. In 1829 ontdekte men
den eersten diamant in de goudwasscherij van den graai Polier. Ook vindt men er
prachtig malachiet, amethysten, tourmalijnen, jaspis en ander edelgesteente, sedert 1836
barnsteen. Van meer gewigt is de rijkdom van den U. aan metalen, die grootendeels
tusschen 54° en 60° N. br. en wel voornamelijk aan zijne oostzijde liggen. In den
Midden-U., tot het gouvernement Perm behoorende, werd in 1623 de eerste ijzerhut
en in 1640 de eerste kopergroeve aangelegd. Goud werd het eerst in 1745 nabij
Jekaterinenburg in kwartsaderen gevonden. Sedert dien tijd ontgon men verschillende
goudmijnen, die echter allen weder verlaten werden, nadat men in 1774 be-
speurde, dat sommige van de bergen afgespoelde zandgronden goudhoudend va-
ren, waaruit men het metaal gemakkelijker en goedkooper kon afzonderen. Platina
komt ook in den U. voor, doch slechts in geringe hoeveelheid. De gemiddelde
jaarlijksche opbrengst van goud bedraagt 7�800 pud (11466�13104 kil.), verte-
genwoordigende eene waarde van 10�12 millioen z. roebels; de waarde van het
ijzer rekent men op 20, die van het koper op 6�S millioen z. roebels. De
meeste mijnen en groeven behooren aan de kroon; de andere rijkste bezitters zijn de
famili�n Demidow, Jakowlew, Stroganow en de firma Gubin. Het aantal mijnwerkers
wordt begroot op 150,000. Zie verder over den U.: Humboldt, Fragments de geologie
et de climatologie asiatique (Par. 1831, 2 dln.); Schtschurowsky, Das Uralgebirge in
physisch-geographischer, geognostischer und mineralogischer Bezieliung (Mosk. 1841);
Pose, Mineralogisch-geognostische lieise nach dem Thai u. s. w. (Perl. 1837�1842,
2 dln.); Murchison, Geology of Russia in Europe and the Ural Mountains (Lond. 1853,
2 dln.), en Hofmann, Der n�rdliche Ural u. das K�slengebirge Pae-Choi (Petersb. 1853).

Urania, dochter van Jupiter (Zeus) en Mnemosyne, was eene der negen muzen en wel
die der sterrekunde. Zij wordt gewoonlijk afgebeeld met een staf op een hemelkloot
wijzende. � Eene andere U. is de dochter van Oceanus en Tethys.

Uranium is een metaal, dat in 17S9 door Klaprolh in Pechblende ontdekt, maar eerst
in 1847 door P�ligot in zuiveren toestand afgezonderd werd als een zwart poeder, dat,
in de lucht verhit, met eene vlam verbrandt. Oxyde van U., dat geel gekleurd is,
wordt bij het porselein- en glasschilderen gebruikt.

Uranolithen. Zie Meleoorsleenen.

Dranoscopus. Zil Sterrekijker.

Uranns, volgens de mythen der Grieken zoon van Erebus en Gea, haatte zijne kinderen
zoo bitter, dat hij hen terstond na hunne gehoorte in den Tartams opsloot. Hierover ver-
bitterd, nam Kronos (Saturnus), een zijner zonen (Titans), eene bloedige wraak op hem.

UranUS, eene planeet, die door Herschel op den lScn Maart 1781 ontdekt werd.
Het sterrekundig teeken van U. is <j\\ Zijn gemiddelde afstand van de zon bedraagt
395,600,000 geogr. mijlen, en zijn omloopstijd 84 jaren en 6 dagen. U. behoort tot
de groote planeten; zijne middellijn bedraagt 7466 geogr. mijlen, maar zijne massa
is slechts 17 maal grooter dan die der aarde. Herschel heeft later 6 manen van U.
gezien; in 1851 zijn 2 nieuwe ontdekt, zoodat haar getal acht bedraagt.

Urbanisten of Urbanistinnen. Aldus heette eene afdeeling der nonnen van St. Clara in
Frankrijk. Zij zijn sedert lang bij andere orden ingesmolten.

Urbaniteit, een woord van het Latijn afkomstig, beteekent die welgemanierdheid en
wellevendheid, welke uit beschaving voortvloeit en zich in gebaren, houding en natuur-
lijke deftigheid openbaart. Pij de Romeinen was U. voornamelijk die fijnere be?cha-
ving, welke door het verkeeren in de hoogste kringen van Rome, de stad (urbs) bij
uitnemendheid, verkregen werd en zich door eigenaardige geestigheid, zorgvuldige keuze
van woorden en uitdrukking en gemis van provincialisme kenmerkte. U. staat tegenover
rusticiteit, boerschheid.

Urbanus wordt door Paulus een medearbeider genoemd (Rom. XVI vs. 9) Men
weet niets van hem, dan dat hij te Rome woonde.

Drbanns is de naam van acht pausen. U. I, 224�280, stierf onder Alexander
Severus den marteldood. � U. II, 1088�99, geb. te Chatillon-sur-Marne, wist zich
door het aanmoedigen der kruistogten een groot aanzien te verschaffen, en deed o. a.
Hendrik IV en Philips I van Frankrijk in den ban. � U. III, 1186�87, had vele
twisten met keizer Frederik I, tegen wien hij echter niets vermogt. � U. IV, 1261�
64, was de zoon van een schoenmaker te Troyes en stelde het vieren van den H.
Sacramentsdag in. � U. V, 1362�70, liet de Paulus-zuil oprigten en was de laatste
paus, die te Avignon resideerde. � U. VI, 1378�89, gedroeg zich zoo vijandig jegens
zijne kardinalen, dat deze hem in den ban deden en Clemens VII tot paus verkozen.
Hij wist zich echter in zijn gezag te handhaven en liet in 1385 zes kardinalen, onder
voorwendsel van zamenzwering tegen hem, ter dood brengen. Hij stierf te Eome in
1389, waarschijnlijk door vergiftiging. � U. VII overleefde zijne verheffing in 1590
slechts dertien dagen. � U. VIII, 1623�44, in 1568 te Florence geb., was een
geleerd man en bevorderaar van kunsten en wetenschappen, verleende aan de kardinalen
den titel van Eminentie, verbeterde het Breviarium Romanum, rigtte het Collegium
de propaganda fide op en gaf ann de bul In coena domini (z. a.) haar nog bestaanden
vorm. In strijd met zijn kunstzin liet hij eenige merkwaardige koperen monumenten
te Rome, in den meest barbaarschen tijd gespaard, tot kanonnen versmelten, hetwelk
aanleiding gaf tot het epigram: Quod non fecerunt Barbari, fecerunt Barberini (wat
Barbaren niet, deden, hebben de Barberini\'s gedaan). Zijne gedichten (Eome 1631 en
Par. 1642) werden later door Brown (Oxford 1726) uitgegeven.

Urbino, eene stad vroeger tot den Kerkelijken Staat, sedert 1861 tot het koningrijk
Itali� behoorende, ligt op een heuvel aan den fraaijen weg van de Eomagna naar
Florence. Zij heeft 13,000 inw., is de zetel van een aartsbisschop en bezit onder an-
dere inrigtingen van onderwijs eene zeer oude academie. Merkwaardig is het voormalig
hertogelijk paleis als een gedenkstuk van bouwkunst uit de 15<lc eeuw. U. is de
geboorteplaats van den schilder Eafa�l.

Ure (Andrew), een beroemd scheikundige, in 1778 te Glasgow geb., studeerde te
Edinburg, promoveerde in 1800 tot doctor in de medicijnen en vestigde zich
te Glasgow, waar hij in 1805 tot professor der natuurlijke historie en scheikunde aan
de Andersonian In�itntion werd benoemd. Hij was een der oprigters van de sterre-
wacht aldaar en hield zich verscheiden jaren met sterrekundige waarnemingen bezig.
Zijn voornaamste werk is Dictionary of arts, manvfactures and mines (Lond. 1853, 2
dln.). Behalve dit heeft hij talrijke verhandelingen in het tijdschrift van de Royal In-
stitulion, in dat van het Britsche pharmaceutische genootschap enz. uitgegeven. Zijne
hoofdverdienste bestaat in zyne onderzoekingen over de latente warmte van verschillende
vloeistoffen in gasvormigen toestand en in zijne toepassing der scheikunde op de ver-
vaardiging van manufacturen.

Uredo P., behoort tot de fam. der Zwammen, afdeeling Stofzwammen. De soorten
woekeren op andere planten, zooals de U. Carbo D. C., die de bloemdeelen der granen
verwoest en in een zwart poeder, ook �Boet" geheeten, verandert. De U. Caries D. C,
ook �Brand" genoemd, veroorzaakt eene slijmige stinkende massa in de graankorrels.
De U. RubiffO D. C. (Eoest) bedekt sommige granen met oranjekleurige stofhoopjes.

�rij een der Zwitsersche bergkantons, heeft eene oppervlakte van 19,67 □ m. met
omstreeks 14,800 inw. De regering is zuiver democratisch. Het wordt aan bijna alle
zijden door bergen ingesloten, wier hellingen evenals de dalen met vruchtbare weilanden
zijn bedekt; ooftboomen, en rondom de dorpen noteboomen, vindt men er in menigte.
Veeteelt, kaasbereiding en vischvangst in de verschillende meren zijn de voornaamste
middelen van bestaan. De rivier de Eeuss doorsnijdt het kanton in zijne geheele lengte.
De St.-Gotthardspas (zie St.-Gotlhard), de kortste weg van westel. Duitschland naar
Itali�, geeft veel vertier. U. is merkwaardig door de geschiedenis van Wilh. Teil.
Belangrijk zijn nog: de hoofdplaats Altdorf, bijna 2000 inw., met de Tell\'s-bron;
B�rglen, Tell\'s geboorteplaats; de burgt Attinghausen; het bekoorlijke Urser-dal; de
Duivelsbrug (z. a.) en het Urnerloch.

Uria, een Hethiet (zie Het/tieten), was de gemaal van Bathseba en een veldoverste
van David. Deze gaf aan U. een brief ter overbrenging aan Joab, waarin J. heimelijk
gelast werd U. in den strijd zoodanig te plaatsen, dat hij moest sneuvelen (2 Samuel II).
Vandaar heet nog een brief, die den overbrenger zelven tot nadeel is, een Urias-brief. �
U., een hoofw-\'ester, die de afgodendienst begunstigde (2 Kon. 16, vs. 10�17). �

8 UEIEL � URMIA OF UKOEMIJA-MEER.

U., een profeet, die aan koning Jojakim diens ondergang voorspelde, naar Egypte
vlugtte , van daar teruggevoerd en gedood werd (Jerem. 26, vs. 20�23).

Driel, d. i. vlam of licht Gods, een der zeven hoofdengelen volgens de Joodsche
angelologie. Milton, Klopstock en anderen hebben den naam in hunne mythologische
voorstellingen gebruikt.

Urim en Thummim, d. i. licht en volmaaktheid, was een voorwerp in de vouwen van
den borstlap des Isra�l, hoogepriesters (z. a.), hetwelk op eene geheimvolle wijze den
wil van Jehova openbaarde (Num. 28, vs. 30). Hoe dit geschiedde is onbekend.

Urine. De normale U. van den mensch is eene helder stroogele vloeistof, die een
specifiek gewigt van 1,005�1,020 heeft. Versch geloosde U. reageert zuur, doch door
de ammoniakale gisting wordt hare reactie naderhand dikwijls alkalisch. Gewoonlijk
blijft de normale U., aan de lucht blootgesteld , langen tijd helder, doch bij zeer vele
ziekten ontstaan er in de U. bezinksels {sedimenla). Het voornaamste bestanddeel der
U. is ongetwijfeld de pisstof {ureum), zich voordoende als kleurlooze, luchtbestendige,
zuilvormige kristallen, in water en alcohol oplosbaar, met salpeter- en zuringzuur
weinig oplosbare zouten vormende. De pisstof wordt zeer gemakkelijk ontleed en zet
zich om in koolzure ammonia. Zij is het laatste voortbrengsel der stofwisseling in
verschillende weefsels. Bij vleeschetende dieren bedraagt het ureum-gehalte der U.
11�12 pet., bij den mensch ongeveer 3 pet., terwijl de U. van plantenetende dieren
doorgaans veel armer is aan pisstof. Het piszuur {acidum uricum) vormt een glinsterend
wit, kristallijn poeder, genoegzaam onoplosbaar in koud water, alcohol en aether. In
koolstofzure-, phosphorzure-, melkzure- en azijnzure alcali�n is het vrij gemakkelijk
oplosbaar, doordien het aan deze zouten een gedeelte nlcali onttrekt. Van het piszuur
komt slechts 0,1 pet. in de menschelijke U. voor, in die der vleeschetende dieren is het
nog spaarzamer, in die der varkens werd het niet gevonden ; ook in de U. der plantenetende
dieren schijnt het meestal te ontbreken. Daarentegen zijn de excrementen van slangen,
vogels en insecten bijna geheel uit piszure zouten zamengesteld. De guano, die uit
de excrementen van strandvogels bestaat, moge als voorbeeld strekken. Het paarden-
piszuur, hippurzuur {acidum hippuricum) is kristallijn, en bitter van smaak. Het werd
het eerst in de U. van paarden gevonden, van waar het zijn naam ontleend heeft.
Later werd het in die van vele plantenetende dieren ontdekt en eindelijk ook in de U.
van den mensch, vooral na het gebruik van plantenvoedsel. Het ontbreekt in de U.
van alle vleeschetende dieren. Behalve de opgenoemde stoffen bevat de U. nog als
normale bestanddeelen: kreatine, kreatinine, extractief en kleurstoffen, phosphaten,
sulphaten en chloriden. Bij deze drie laatste stoffen zijn de bases: potassa, soda, kalk
en magnesia Al deze stoffen kan men chemisch of microscopisch aantoonen, en eene
abnormale hoeveelheid van eenige dezer stoffen vormt een verschijnsel van vele ziekten.
De voornaamste abnormale zelfstandigheden der U. zijn eiwit en suiker. Het eiwit kan
men ontdekken door de U. te koken, daar het dan stolt, en de suiker vermoedt men
reeds door het verhoogde spec. gewigt van 1,0-10. De hoeveelheid U., die door een
gezond volwassen mensch in 24 uren wordt afgescheiden, bedraagt gemiddeld 1000�
1500 e. c. Een rijkelijk gebruik van dranken en geringe huiduitwaseming doen deze
hoeveelheid belangrijk toenemen; vermeerderde huiduitwaseming en vermeerderde af-
scheiding der darmen doen haar verminderen. Omtrent de veranderingen, die de U.
ondergaat bij verschillende ziekten, verwijzen wij naar de verschillende handboeken,
zoonis van de Uroscopie aan het ziekbed van Dr. Adolf Ziegler, in het Nederduitsch
overgebrafjt door Dr. Ter Kuile (Tiel 1S63); Bock, Mediciniscfie Diagnostik (Leipzig
1863). Men vergelijke ook de artt. Diabetes en Briglit\'\'sclie nier ziekte.

Urk, een eiland in de Zuiderzee, heeft slechts een uur gaans in omtrek en ruim 1000
bewoners, die voornamelijk door vischvangst in hun onderhoud voorzien. De grond
is steenachtig en in het westelijke gedeelte het hoogst. Hier vindt men goed weiland
en in het oostelijk gedeelte hooiland. De bevolking heeft nog vele eigenaardigheden en
wordt door hare bijzondere kleederdragt gekenmerkt. Men vindt er een vuurtoren en eene
kleine haven, die voor de schepen op de Zuiderzee in tijd van nood als vlugthaven kan
dienen. Door storm en w⁷atervloed leed het eiland in 1824, 1825 en 1839 groote schade.
Urmia- of Uroemija-meer (Het), ook Schahimeer, meer van Maragah of van Tauris ge-
noemd, ligt ten Z. W. van �aurisin Perzi�, beslaat 75.1- [~] m., is 12�24, op sommige
plaatsen 45 v. diep en bezit een zoo groot zoutgehalte, dat dieren daarin niet kunnen
leven en zijne oevers met eene glinsterend witte zoutlaag zijn omgeven. Het heeft vele

onderaardsche bronnen en neemt verschillende rivieren in zich op. � Urmiaof Uroemijah ,
eene stad IJ m. ten W. van het genoemde meer, telt 20,000 inw., is de verblijfplaats
van een Perz. gouverneur en werd eertijds door de Perzen als de geboorteplaats van
Zoroaster hoog vereerd.

Urnen (van het Lat. uma, waterkruik) noemt men die aarden of metalen vaten, waarin

verschillende oude volken de asch der lijken hunner bloedverwanten en somtijds ook

\' eenige voorwerpen door deze gebruikt, zooals ringen en dergelijke, verzamelden en be-

groeven. Men vindt ze van zeer onderscheiden grootte, vorm en kleur en meestal van

eenvoudige versieringen voorzien.

Uroemija-meer. Zie Urmia-meer.

Urquhart (David), geb. te Braclangwell in 1805, bezocht herhaaldelijk Turkije, van
welk land hij in verschillende geschriften als verdediger optrad, en betoogde, dat het
magtig genoeg was zich tegen Rusland staande te houden en zijne integriteit te bewa-
ren, indien slechts Engeland niet met R. heulde. Hij was een verklaard vijand van
lord Palmerston, dien hij beschuldigde een vriend van Rusland en een vijand des vader-
lands te zijn. Hoewel velen het met U. eens waren, zoo bleef hij toch ten laatste
met zijne denkbeelden bijna geheel alleen staan, en maakte zich zoo onbemind, dat
hij bij de verkiezing in 1854 geen enkele stem verkreeg. Hij heeft onderscheidene
geschriften over het Oostersche vraagstuk in het licht gegeven.

Urquiza (Don Juste Jos� de), geb. in 1800 in de provincie Entre-Rios in Z.-Ame-
rica, was eerst een aanhanger van den dictator Rosas, dien hij later echter verliet en
zelfs bestreed. In 1853 verkozen de Argentijnsche staten hem tot constitutionelen
directeur, welken titel hij later in dien van president veranderde. Na afloop van zijn
diensttijd in 1860 werd hij opperbevelhebber der land- en zeemagt. Als president heeft
hij zich zeer verdienstelijk gemaakt door den Parana, Paraguay en de la Plata voor
de scheepvaart open te stellen.
�rsini. Zie Orsini.

Ursula, volgens eene sage de schoone en vrome dochter van den Britschen koning
Deonotus (Diognetus), was tot non bestemd en werd door een heidensch vorst voor
zijn zoon tot vrouw begeerd. Naar goddelijke ingeving verlangde zij drie jaar uitstel
en nam met zich tien maagden, die elk 1000 speelnooten hadden, met welke zij zich
in de scheepvaart oefende. Na verloop van drie jaar verhief zich op haar gebed een
wind, die hare schepen Rijnopwaarts tot Bazel dreef, van Maar zij eene bedevaart naar
Rome deden, terugkeerden, tot Keulen afvoeren en aldaar door de Hunnen vermoord
werden. Daarop verschenen er 11,000 bovenaardsche strijders, die de moordenaars op
de vlugt dreven, terwijl de Keulenaars de lijken begroeven. In 1106 werden de over-
blijfselen van U. en hare maagden gevonden, en nog worden hare schedels in de kerk
van St.-U. te Keulen bewaard. Over de sage van St.-U. zie men O. Schade, Die
Sage vort der heiligen U. und den 11,000 Jangfrauen (Hannov. 1854).

Ursulinerinnen zijn nonnen, wier orde werd gesticht door Angela Merici in 1537 en
wijd en zijd verbreid is geworden. De U. volgen de regelen van Augustiuus, leggen
de kloostergelofte af en houden zich bezig met armverzorging en ziekenverpleging,
alsmede met het onderwijzen van jonge meisjes.
�rsus. Zie Beer.
�rtica. Zie Brandnetel.

Uruguay of Uraguay, eene groote rivier in Z.-America, ontstaat bij Sierra Santa Cata-
rina in Brazili� uit de vereeniging van den Pilotas en Xapcco, scheidt Brazili� van Uru-
guay en valt, nadat zij verschillende rivieren heeft opgenomen, in het noorden van
Buenos-Ayres in den Parana. De U. heeft vele watervallen, is weinig bevaarbaar en
gevaarlijk door zijn snellen stroom.

Uruguay of Republica oriental del U., een vrijstaat in Z.-America, ter grootte van
5000 □ m., met 100�125.000 inw. (de onafhankelijke Indianen-stammen mede-
gerekend ongeveer 225,000�250,000 zielen), is in de nabijheid der zee vlak, landwaarts
heuvelachtig en van het N. tot het Z. door eene bergketcu, de Sierra Sau-Pablo, door-
sneden. De bodem is over het algemeen vruchtbaar en voor landbouw en veeteelt zeer
geschikt. Van de vele rivieren die het land doorstroomen is de Rio Negro de belangrijkste.
De inwoners zijn inboorlingen of Europeanen van verschillende nati�n en Negers, sedert
1843 vrijverklaard; zij vinden hun bestaan voornamelijk in veeteelt en paardenfokkerij,
terwijl huiden, vet, gezouten vleesch, wol enz. den uitvoerhandel uitmaken. Landbouw

10 �SAEL � USHER.

en industrie worden alleen door Europeanen uitgeoefend en zijn nog in zeer achterlij-
ken toestand. Aan de kusten, den Eio de la Plata en den Uruguay zijn eenige groote
steden en vlekken ; van het binnenland is weinig bekend. De voornaamste plaatsen
zijn: de hoofdstad Montevideo (z. a), Maldonado met 5000 inw. en eene goede haven,
Colonia del Saeramento, Santo Domingo Soriano en Paysandu. Onder de Spaansche
heerschappij heette U. Banda-oriental; het werd in 1821 onder den naam van Cis-
platijnsche provincie met Brazili� vereenigd, waaruit een oorlog met de Argentijnsche
republiek ontstond, die in 1828 met de onafhankelijkheid van U. eindigde. Na dien
tijd hebben meermalen verderfelijke burgeroorlogen het land in ellende gedompeld. Nog
in 1863 kwam de partij van Yenancio Flores in opstand tegen den president Bernardo
Berro, die in 1860 aan het hoofd van het bestuur was gekomen. Tn 1865 werd de
hoofdstad door Flores belegerd, waarna de vrede tot stand kwam, bij welken generaal
Flores zich als overwinnaar van de stad en het staatsbestuur meester maakte. De bur-
geroorlog woedt nog steeds voort.

�sael is in de Joodsche angelologie de naam van een boozen engel, die zich met
nog een anderen verzette tegen het plan des Scheppers om menschen voort te bren-
gen, en deswegens uit den hemel verbannen werd.

Usance, een handelsterm, waarmede men die gewoonten bestempelt, welke in den
loop der tijden onder de kooplieden tot vasten regel geworden zijn, zonder bij de wet
te zijn vastgesteld. Zij komen in verschillende landen vrij wel met elkander overeen
en worden verdeeld in algemeene en bijzondere Usances. Zoo is bijv. eene algemeene
U.: de risico van het transport loopt voor rekening van den ontvanger; eene bijzon-
dere U.: de provisieberekening, het makelaarsloon (courtage), de wisseluso enz.

Usbeken, een oorlogzuchtige volksstam in Turkestan, die gebied voert in het
khanaat van Bokhara (ook Usbekistan genoemd), in Balkh, Khokand, Khiwa en eenige
kleine onafhankelijke staten van AVest-Turkestan. De khan Schaibek of Schaibani
werd in 1248 de grondvester van de magt van dezen stam aan den Oxus, waar
hij het rijk Turan (z. a.) stichtte. Naar een zijner opvolgers Usbek kreeg de
geheele stam dezen naam. Sedert vier eeuwen hebben zij met afwisselende kans, doch
meestal met voordeel, tegen naburige volken gestreden. In de hun onderworpen staten
maken zij tegenwoordig als het ware den adel uit, bekleeden de aanzienlijkste posten
en bezitten alle kasteelen en burgten, die in het land gevonden worden.

Uschakow is de naam eener oude Russische familie, die vele leden telt. � Graaf
Andrej Iwanowitsch U., geb. in 1670, vergezelde Peter den Orooten op zijne reizen,
verkreeg in 1744 den titel van graaf en stierf in 1747. � Fedor Fedorowitsch U.,
geb. in 1713, sloeg als bevelhebber der Btissische vloot in de Zwarte zee de Turksche
vloot in 1790 en 1791 en veroverde in 1798 en 1799 de Ionische eilanden. Hij overleed
in 1817. �Paul Nikolajewitsch U, geb. in 1779, generaal der infanterie, werd in frau-
dulcuse handelingen gewikkeld, uit de dienst ontslagen en stierf in 1853. � Nikolai
Iwanowitsch U. onderscheidde zich in de veldtogten in Azi�, welke hij in de Geschied,
van den oorloy in Azialiach Turkije (Warschau 1843, Duitseh Leipz. 1839) beschreef,
maakte in 1854 en 55 den veldtogt. in de Krim mede en stierf in 1861.

Qsedom, een eiland tot Pommeren behoorende, dat met het meer oostelijk gelegen eiland
Wollin het Pommersche Haft\' van de Oostzee afsluit. U. en Wollin vormen vereenigd een kreits
van 20,74 □ mijlen oppervlakte met 40,000 inw. Over het algemeen is U. een vlak land
met moerassen, veengronden en weiland, talrijke meren en tamelijk vruchtbare gron-
den. Landbouw, veeteelt, haringvisscherij, handel en scheepvaart, vereenigd met loods-
dienst en inzameling van barnsteen, zijn de voornaamste middelen van bestaan der inw.
Vele vreemdelingen, die er de zeebaden gebruiken, brengen eveneens voordeel aan. Aan
de Z. W. kust ligt het zeer oude stadje U. met ongeveer 1900 inw. Belangrijker is
de hoofdstad Swinem�nde (z. a.).

Usher of Usserius, geb. te Dublin in 1580, werd door Jacobus I in 1607 professor
in de theologie aan de hoogeschool te Dublin en in 1624 tot aartsbisschop van Armagh
verheven. Hij was een der bekwaamste godgeleerden van zijn tijd en ijverde vooral
tegen de leerstellingen der E. kerk. Als ijverig aanhanger van Karel I vergezelde hij
dezen bij zijne teregtstelling. Bij het uitbarsten der omwenteling in Engeland en
Schotland verloor hij zijne inkomsten en kostbare bibliotheek, welke hij later slechts
gedeeltelijk terugkreeg. Hij stierf in 1656 op het landgoed Bycgate in het graafschap
Surrey. Tot zijne voornaamste geschriften behooren Brilannicarum ecclesiarum aniiqui-

tates (Lond. 1687) en Annale» Veteris et Novi Teslamenti (Lond. 1650, Parijs 1673,
Gerieve 1722).

�snea barbata. Zie Baardmos.

Uso, term uit het handelsregt, speciaal uit het wisselregt ontleend. Artikel 151 Tan
het Wetboek Tan Koophandel zegt, dat de termijn in een wisselbrief uitgedrukt, welke
op een of meer dagen, maanden of Uso\'s na zigt getrokken is, begint te loopen op
den eersten dag na dien waarop de acceptatie of het protest van non-acceptatie gedaan
is. Door Uso\'s worden, ten aanzien van alle binnen het koningrijk betaalbare wissel-
brieven , verstaan dertig dagen, welke ten aanzien van wisselbrieven, niet op zigt ge-
trokken , beginnen te loopen daags na hunne dagteekening.

�sserins. Zie Usher.

Ussing (Tage Algreen-), sedert 1848 procureur-generaal van het koningrijk Dene-
marken, geb. te Frederiksborg inl797, werd in 1840 hoogleeraar in de regtsgeleerdheid
aan universiteit te Kopenhagen en in 1844 burgemeester dier stad. Van 1835�1846
was hij lid der stenden-vergadering en ijverde steeds voor vrijheid van drukpers. In 1844
stelde hij voor door eene wet de hertogdommen voor altijd met het koningrijk te ver-
eenigen, waardoor de spanning tusschen de eerste en het laatste niet weinig werd ver-
meerderd. Als lid der rijksvergadering in 1848 behoorde hij tot de commissie van grond-
wetsherziening en verklaarde zich bepaald tegen de invoering van het algemeene stemregt.
Na dien tijd trok hij zich uit het staatkundige leven terug, totdat hij in 1854 tot lid
van den rijksraad werd benoemd. Zijne belangrijkste werken zijn Haandbog i den
danske criminalret (Kopenh. 1841); Loeren om ServitiUer (Kopenh. 1846) en zijne
Verzameling van Deensene wetten (1850 en verv.).

�steri (Joh. Mart.), geb. te Zurich in 1763 en aldaar overl. in 1827, was een
dichter, die bijzonder uitmuntte in het schrijven van verhalen in de volkstaal. Van zijne
Hoosrd. gedichten is alleen belangrijk het Freul ench des Lebens, dat een algemeen bekend
volkslied werd. Zijne nagelaten werken zijn door Dav. Hess (Rerl. 1831) uitgegeven.

Usteri (Paulus), geb. te Zurich in 1768, werd in 1788 doctor in de medicijnen,
hield zich eenigen tijd te Weenen en Berlijn op en was daarna in verschillende staat-
kundige betrekkingen in zijn vaderland werkzaam. Te midden zijner veelvuldige bezig-
heden vond hij nog tijd voor literarische studi�n en deed hij zijn Schweiz. Staatsrecht
(Aarau 1831) het licht zien, een werk dat, door zijne mededeelingen over de geschie-
denis, de statistiek en het regtswezen van Zwitserland, eene blijvende waarde bezit.

Ustjug-Weliki, eene stad in het Russische gouvernement Wologda, aan de �wina, met
8400 inw., is na Archangel de voornaamste handelsplaats in noordel. Rusland, heeft
drie kathedraal" en 30 andere kerken , verschillende scholen en inrigtingen van welda-
dieheid alsmede onderscheidene fabrieken.

�SUS fructus. Zie Vruchtgebruik.

Ut, re enz. zijn benamingen, waarmede men de zeven toonen der diatonische schaal
aanduidt. Guido van Arezzo (z. a.) ontleende deze namen voor een zessnarig muziekin-
strument aan het begin van eene aan Johannes den Dooper toegewijde hymne: Ut quae-
ant laxis 7?<?sonare fibris Mira. gestorum J^muli tuorura, Solve polluti Labii reatum,
Sancte /ohannes. Aan den zevenden toon der schaal gaf men, naar de eerste letters der
twee laatste woorden, den naam Si. Tn Frankrijk en Itali� worden deze benamingen
gebruikt, waar alsdan de ut bij het zingen Do genoemd wordt, als beter klinkend
voor den zang.

Utah of Yutah, door de Mormonen Deseret d. i. Honigbij genoemd, is een gedeelte
van Opper-Californi�, in 1850 onder de Vereenigde Staten van N.-America opgenomen.
Het is eene aan alle zijden door bergen ingesloten vlakte, die door het Wahsatch-ge-
bersrte in een oostelijk en westelijk deel gescheiden wordt en waarvan de gelieele opper-
vlakte 8870 □ m. bedraagt. Het oostelijke kleinste deel omvat het gebied van den
Green.River en Rio-Grande, welke zich hier vereenigen en den Rio-Colorado vormen;
het westelijke grootste deel is een groot, door bergen ingesloten bekken, het Groote
Rassin van het Zoutmeer genoemd. Over het geheel is het een dor, onvruchtbaar en
weini? bewoond land, dat slechts hier en daar eenige oasen bezit. Aan den voet van
het TVahsatch-gebergte bevindt zich het Great-Salt-Lake of Groote Zoutmeer, 3940
v. boven de oppervlakte der zee, 15 m. lang, 9�11 m. breed en 63 m. in omvang,
waarvan het water een zoo groot zoutgehalte heeft, dat er geen enkel dier in leven
kan. Door het 74 m. lange kanaal de Jordaan staat het in gemeenschap met het Utah-

18 UTENHOVE � UTKAQUISTEN.

of Yutahmeer. Beide meren hebben aan hunne oostzijde eene smalle strook aangeslibt
land, waarop zich sedert 1847 de Mormonen (z. a.) gevestigd hebben en dat door zijne
ligging tusschen het Mississippidal en den Stillen oceaan op den weg naar Californi� en
Oregon eene groote belangrijkheid verkrijgen kan. De voornaamste rivier is de Hum-
boldtsrivier; zij ontspringt op de lluinboldtsbergen, loopt uit in het moerassige Hum-
boldtsmeer en vormt den natuurlijken weg van het Zoutmeer naar Californi�. De hooge
bergen zijn dun begroeid met dennen, reders, espen en andere boomsoorten, hebben
vele grasrijke plaatsen, doch weinig wild. Den vruchtbaarstcn bodem vindt men aan
den voet der bergen en in de dalen, waar granen en ma�s welig groeijen, en rundvee en
schapen gefokt worden. In de vlakten treft Inen haten en antilopen, op de bergen
beeren, bergschapen en andere dieren nan. Zwem* en moerasvogels, visschen in alle
niet zoute meren, eigenaardige reptilicn zijn overal verbreid. Heete en koude zwavel-
en zoutbronnen zijn er in menigte, liet klimaat is niet zoo koud als de hooge lig-
ging zou doen vermoeden. De oorspronkelijke bewoners zijn de Utah-Indianen, die
op een lagen trap van beschaving staan, en evenals de Mormonen ver uiteen
wonen; hun gezamenlijk aantal wordt geschat op 40,273 zielen. De hoofdstad Great-
Salt-Lake-City ot Mormon-City, ook Fort Mormon, Nieuw-.Ieruzalem, Nieuw-Sion en
Deseret genaamd, ligt aan de Jordaan en telt reeds ver over de 10,000 inw.; zij bezit
onderscheidene openbare gebouwen en fabrieken en in hare nabijheid heete zwavelbron-
nen. Belangrijk zijn nog: Fillmore-City, Brownsville en Utah. Yergel. Fr�mont,
Geographical memoir npon Upper-Ca/ifornia (Washington 1S4S), en Stansbury, Explo-
ration and surrnj of the ralley of the Great-Salt-Lake of U. (Philad. 1852). "

Utenhove (Jaeob Maurit* Carel, baron van), wis- en sterrekundige, geb. in 1773 en over-
leden te Lienden in Gelderland in 1836, toonde reeds vroegtijdig neiging en aanleg voor
de wis- en sterrekunde, waaraan hij zich hoofdzakelijk wijdde tijdens hij aan de �trecht-
sche hoogesehool zijne studi�n volbragt. Onderscheidene werkzaamheden door hem ten
uitvoer gelegd, hebben hem eene waardige plaats onder de Ncderlandsche geleerden
doen innemen. Niet minder getuigt voor zijne waarde als wetenschappelijk mensch,
de hooge achting waarin hij stond bij mannen als Lalande, Arago, von Zach, Bode
en meer anderen, met wie hij eene geregelde briefwisseling onderhield. U. was in het
bezit van eene fraaije bibliotheek, die na zijn overlijden door zijne weduwe aan de
Utreehtsche hoogesehool ten geschenke werd aangeboden en aldaar in eene der zalen
van het academie-gebouw i? geplaatst. Hij was lid van onderscheidene binnen- en
buitenlandsche geleerde genootschappen.

Uterini noemt men de .kinderen, die van eene zelfde moeder zijn.

Utica, eene Phenicische stad op de noordkust van Afrika, kwam in den derden Pu-
nischen oorlog onder de Romcinsche heerschappij en was, naden val van Karthago, de
bloeijendste koopstad in de Romeinache provincie Afrika. De ru�nen eener groote stad
ten W. van de rivier Mejerdah in Tunis worden voor die van U. gehouden. � U.,
eene stad in den N.-Americaansclien staat New-York, in eene vruchtbare vlakte aan den
Mohawk zeer gunstig voor den handel gelegen, werd in 1794 gesticht, nam snel in
grootte en bloei toe en telt thans over de 23,000 inw. Zij is goed gebouwd, heeft veel
handel en bezit 18 kerken, eene academie, twee openbare bibliotheken, twee weeshuizen
en in hare nabijheid een krankzinnigengesticht.

Utilitarismus, d. i. nuttigheids-systeem, noemt men die theorie van zedelijkheid en
staathuishoudkunde, welke tot beginsel heeft, het grootst mogelijke geluk over het grootst
mogelijke aantal menschen te verspreiden. Het U. heeft bij het geven van wetten de aan-
dacht gevestigd op vele dingen, welke tot nog toe over het hoofd waren gezien,\'doch
op zedelijk gebied blijkt het onvoldoende en dikwijls tot een plooijen en schikken, een
geven en nemen gedwongen te zijn. De secte der zoogenaamde Utilitaires ontleende in
1830 uit het U. haar kortstondig bestaan. Verg. Griindsdlze der Civil- nnd Crimi-
nalgetetzgebvng ans den Handschiften Jer. Benlham\'s (Berl. 1830).

Utopie (naar het Gr. letterlijk: eene plaats die niet bestaat) is de naam van het
eiland, waar Th. Morus (z. a.), in zijn beroemd geschrift De optimo reipublicae �talu,
deqne nova uisula Utopia, zijne volmaakte denkbeeldige republiek vestigt. Hiernaar
geeft men den naam U. nan het ideaal eener volmaakte inrigting van staat, maat-
schappij en kerk, die alleen in de verbeelding bestaat en wier verwezenlijking zich
niet laat verwachten.

�traquisten. Zie Calixtijnen.

Utrecht, eene provincie der Nederlanden, die ten N. aan N.-Holland en de Zuiderzee,
ten O. aan Gelderland, ten Z. ann Gelderland en Z.-Holland en ten VV. aan Z.-Holland
grenst. Zij bevat op eene uitgestrektheid van 25J n ">� ^rinm 161,000 inw. De grond
is in het W. vlak, in het O. tusschen Amersfoort en Ritenen heuvelachtig. In de
lagere gedeelten treft men uitmuntende weilanden aan. De rivieren dezer provincie zijn
de Rijn, de Vecht, de Lek, de Holl. IJssel, de Amstel, de Eem, de Grebbe, de
�Kromme Rijn, de Oude Rijn en eenige kleinere of beken. Nabij Mijdrecht en Loenen
vindt men uitgestrekte plassen. Tot de kanalen behooren de Vaart van Vreeswijk, die
van Nieuwersluis en andere. Behalve de gelijknamige hoofdplaats liggen in deze provincie
de steden xVmersfoort, Rhenen, Wijk bij Duurstede, Montfoort en IJsselstein. In het
geheel zijn er 72 gemeenten. De lucht is er droog en zeer gezond. De grond is
vruchtbaar en levert in die gedeelten, waar schoone en uitgestrekte buitenplaatsen zijn
aangelegd, een bekoorlijk tafereel op. Middelen van bestaan zijn landbouw, veeteelt,
een weinig visscherij langs de kusten der Zuiderzee en verschillende takken van indus-
trie. Bovendien worden er tabak, groenten en boomvruchten gewonnen. De veestapel is
in de laatste jaren vreeselijk door de veeziekte geteisterd. Oudtijds droeg de provincie
U. den naam van Sticht of Neder-Sticht, en voerde de bisschop, in de stad U.
gezeteld, over eene groote uitgestrektheid het wereldlijk gebied. Belangrijk is de rol,
door de U.sche kerkvoogden in de geschiedenis van ons vaderland gespeeld. Hunne rij
opent zich met den II. Willebrordus, in de 7e eeuw tot aartsbisschop der Friezen ver-
heven. Zijne opvolgers moesten zich met den titel van bisschop vergenoegen en waren
in het kerkelijke aan den aartsbisschop van Keulen ondergeschikt, doch kregen door
verschillende giften aan hunne kerk een des te grooter wereldlijk gezag. Hunne toe-
nemende magt wekte den naijver hunner naburen op en was voor deze werkelijk ge-
vaarlijk, daar het gebied van den bisschop dikwijls ten hunnen koste werd vergroot.
De reeks van oorlogen, door de kerkvorsten tegen de Friezen, de graven van Holland,
de hertogen van Gelderland en anderen gevoerd laten zich ook wel hieruit verklaren.
Van de 7e�16e eeuw hebben 58 bisschoppen den zetel bekleed. Langzamerhand werd
de magt des bisschops door de binueulaudsche partijschappen ondermijnd. Hierdoor
kregen de naburen meer en meer de gelegenheid zich in de zaken van het bisdom te
mengen, totdat het iu de 16e eeuw geheel magteloos was tegenover Karel van Gelder en
Karel van Oostenrijk. Dientengevolge vond Hendrik van Beijeren zich genoopt de we-
reldlijke heerschappij aan Karel van Oostenrijk af te staan. Sedert bezat Karel V het
gezag over het Sticht, dat hij als twee afzonderlijke heerlijkheden, Utrecht (Nedersticht)
en Overijssel (Over- of Bovensticht) onder zijne erflanden opnam. Na dien tijd deelde
U. in de lotgevallen der Nederlandsche gewesten en schaarde zich in den opstand tegen
Spanje reeds spoedig aan de zijde der noordelijke | rovinci�n. Meermalen had U. van het
geweld des krijgs te lijden. Toen Nederland na de Fransche overheersching weder zijne
onafhankelijkheid had verkregen, werd U. eene der provinci�n van het nieuwe koningrijk.

Utrecht {Trajectum ad Rhenum of Ultrajectuin), de hoofdplaats der provincie U., ligt
aan den Ouden Rijn en is eene frnaije stad met bijna 60,000 inw. Zij werd in de 10de
eeuw bemuurd , geraakle in de middeleeuwen tot een hoogen trap van bloei, hetgeen haar
evenwel aan de herhaalde plundertogten der Noormannen blootstelde, bezit nog altijd een
levendig binnenlandsch verkeer en is het middelpunt van het Ned. spoorwegnet. De stad
wordt bijna geheel doorsneden door twee grachten , de Oude en de Nieuwe gracht, met vele
fraaije huizen. Voorname pleinen zijn de Neude, het Vreeburg, het St. Jans-kerkhof, het
Domplein en de Ganzenmarkt. Onder de merkwaardige gebouwen behooren het zooge-
naamde paushuis, geslicht door paus Adriaan, thans door het gouvernement gebruikt,
het paleis van justitie, het gebouw van kunsten en wetenschappen, het stationsgebouw⁷,
de overdekte groentemarkt, het hoog militair geregtshof, de munt, het stadhuis, een
schouwburg, de gevangenissen, enz. Er zijn kerken voor de Hervormden, Waalschen,
Evangelisch Lutherschen, Remonstranten, Doopsgezinden, R. Catholieken en voor de
aanhangers der bisschoppelijke Klerezie. De Joden bezitten er eene synagoge. Boven alle
kerkgeliouweu munt de oude Domkerk uit met haren hoogen toren. Zij was .vroeger aan
St. Maarten gewijd en werd naar men wil door Willebrord, den eersten bisschop, ge-
sticht op de plaats waar de oude kapel van Dagobert had gestaan. Door een hevigen
storm werd in 167» het middelste gedeelte vernield en de toren van de nog in gebruik
zijnde kerk gescheiden. De toren, in 1382 voltooid, heeft eene hoogte van ongeveer
110 Ned. el. Tot de vele liefdadige instellingen behooren een krankzinnigenhuis,

14 UTRECHT � UURWERK.

meer dan een weeshuis, het oude mannen- en vrouwenhuis, het fundatie-huis der vrouw
van Renswoude, het rijkshospitaal, vele gasthuizen en anderen. U. bezit eene in 1636
gestichte hoogeschool, met bibliotheek, kruidtuin, chemisch laboratorium, sterrewacht,
meteorologisch observatorium, museum van anatomie, 23 hoogleeraren en ongeveer
475 studenten. Verder zijn te U. een museum van landbouwk. werktuigen, eene vee-
artsenijschool, eene rijkskweekschool voor militaire geneeskundigen, eene kweekschool
voor onderwijzers, scholen voor middelbaar en lager onderwijs en vele geleerde genoot-
schappen. Onder de fraaije wandelingen munten de Maliebaan en de prachtige bin-
nensingels bijzonder uit.

Utrecht (De vrede van) maakte den 11 April 1718 een einde aan den Spaanschen
successie-oorlog en is merkwaardig in de geschiedenis van het Europeesch even-
wigt, doordien zij Engeland onder de staten van den eersten rang vooraan plaatste en
Fraukrijk\'s staatkundigen invloed binnen bepaalde grenzen beperkte. Bij dien vrede
werden bepalingen gemaakt of bevestigd, die jaren lang tot grondslag hebben gediend
bij het regelen van internationale geschillen. Onder anderen moest Frankrijk afstand
doen van al zijne in de Nederlanden veroverde plaatsen en de bepaling goedkeuren,
dat nooit eenig deel der zuidelijke Nederlanden aan Frankrijk of zijne vorsten zou
worden toegekend. Engeland kwam in het bezit van Gibraltar en legde den grond tot
zijne latere opperheerschappij ter zee. Verg. Mahon, History of the war of succession
in Spain (Lond. 1832).

Utrecht (Adriaan van), schilder, in 1599 te Antwerpen geb., muntte uit in het schil-
deren van wild, gevogelte en groenten. Op zijne reizen in Frankrijk, Duitschland en
Itali� vond hij veel aanmoediging en aftrek van zijn werk. Van zijne belangrijke schil-
derijen vindt men er een in het museum te Kopenhagen, een in dat te Kassei en een
in dat te Uresden. Hij overleed te Antwerpen in 1651.

Utrecht (Christoffel van), schilder, in 1498 te Utrecht geb., schijnt nog jong zijn
vaderland verlaten en eenige jaren te Lissabon gewoond te hebben. Over \'t algemeen
zijn de berigten, welke men omtrent hem aantreft, tamelijk tegenstrijdig, zoodat het
niet gemakkelijk valt, binten de portretten van Johan 111 en de koningin Catharina,
andere werken welke hem toegeschreven worden als de zijnen authentiek te constateren.
Hij overleed in 1557.

Utrechtsche kerk. Zie Jansenisten.

Utricularia. Zie Blaaskruid.

Uttmann (Barbara), in 1514 te Elterlein in Saksen geb., was de eerste, die in het
Saksische Ertsgebergte de kunst van kanten te vervaardigen onderwees. Zij overleed
te Annaberg in 1575. Op haar graf werd in lateren tijd een monument opgerigt.

Utzsctmeider (Jos. von), in 1763 te Rieden geb., was een bekwaam technicus en
financier. Nadat hij 1778�1S04 in verschillende betrekkingen aan het hof, bij de
hertogelijke Maria-akademie en als referendaris van financi�n was werkzaam geweest,
rigtle hij te Munchen eene lederfabriek, en daarna met Reichenbach en Liebherr het
zoogenaamde mechanische instituut op, waaruit door medewerking van Frnunhofer (z. a.)
het beroemde optische instituut te Eenedictbeuern ontstond, in 1807 trad hij weder in
staatsdienst bij het aanleggen van een zoutw erk bij Rosenheim, en maakte zich vooral
verdienstelijk bij de invoering van het kadaster in lieijeren. In 1811 kwam hij in het
bestuur der amortisatie-kas, doch legde in 1814 al zijne betrekkingen neder en rigtte
eene brouwerij en lakenfabriek op. Hij was 1818�1821 burgemeester van Munchen,
en verloor in 1840 zijn leven door het op hol gaan zijner paarden.

Uur noemt men het ^ van een dag. Daar alle dagen niet volkomen even lang zijn,
is dit ook niet het geval met de uren. Om dit ongerief uit den weg te ruimen, heeft
men het «^ van den middelbaren dag uur genoemd. Het uur wordt verdeeld in 60
minuten, de minuut in 60 seconden. Het teeken van het uur is u, van de minuut\',
van de seconde ".

Uurcirkel heeft dezelfde beteekenis als declinatie-cirkel, en is die groote cirkel, welke
men zich aan den hemel voorstelt, getrokken tusschen de polen. ledere plaats heeft
dus zijn eigen U.

Uurwerk. Deze benaming geeft men aan alle werktuigen, bestemd tot het meten van
den tijd. De oudste uurwerken waren zonnewijzers en zandloopers. In de 12^Je eeuw
maakte men voor het eerst uurwerken, die door gewigten gedreven werden. Deze werden
door Huygens veel verbeterd; hij vervaardigde voor het eerst slingeruurwerken, In de

horol�gi�n worden de gewigten vervangen door veren, die zich ontspannen; en in plaats
van een slinger maakt men gebruik van het cilinder-echappement ol\' het vrije echappement.

Uurwerken (Electrieke). Zie Electro-magnetismus.

Uwarow (Graaf Serg�i Semenowitsch), een .Russisch staatsman en geleerde, geb. te
Moskou in 1785, was een vertrouweling van keizer Alexander, en bewerkte dat er aan
de universiteit te Petersburg een leerstoel voor �ostersche talen en letterkunde en een
Aziatisch museum werd opgerigt. Hij maakte zich verder verdienstelijk door de ves-
tiging van vele nieuwe scholen in het gcheele rijk, betere bezoldiging der onderwijzers,
oprigting van museums, plaiitentuineu, sterrewachten, physische kabinetten, bibliotheken
en geleerde genootschappen. Hij overleed in 185o. Zijne gezamenlijke werken hebben
onder den titel van Etudes de philologie et de crilique (Petersb. 1843) en Esquisses
politiques et litt�raire» (Par. 1849) het licht gezien. � Alex�i (J., zoon des vorigen,
is door zijne archaeologische reis aan de N-kust der Zwarte zee bekend. � Pedor
Petrowitsch U., geb. in 1709 te Chruslowka, werd verdacht van deelneming aan de za-
menzwering, die aan keizer Paul het leven kostte. Hij onderscheidde zich in ver-
schillende veldslagen, droeg voor de oprigting van een eereboog voor de keizerlijke
garde 400,000 roebels bij, en overleed in 1824.

Uxorium. Bij de oude .Romeinen bestonden wetten tegen het coelibaat, bij welke eene
boete bepaald was voor de Itomeiusche burgers, die niet in den echt waren getreden.
Deze boete heette Aes uxorium. De censoren waren belast op het huwen ot\' niet huwen
en op het invorderen der boete te letten. Sommige censoren zagen in dit opzigt veel
door de vingers, anderen daarentegen maakten zich berucht door de strenge toepassing
der wet.

Uylenbroek (Pieter Johannes) was een kunstlievend boekhandelaar te Amsterdam, aldaar
overleden in 1810. Hij vertaalde in dichtmaat eenige Pransche treurspelen en andere
dichtwerken, schreef eenige oorspronkelijke gedichten, en was het middelpunt van een
dichterlijken vriendenkring, tot weikeu Helmers, Loots en eenige anderen behoorden.
In de letterkunde is hij ook bekend door de uitgave van Kleine dichterlijke handschriften
(Amsterdam 1809, 20 deeltjes, herdr. ald. 1825, 5 dln.).

Uylenbroek (Pieter Johaunes), zoon vau den hierboven genoemden, in 1797 te Am-
sterdam geb., werd in 1820 buitengewoon, en in 1835 gewoon hoogleeraar in de
wis- en sterrekunde te Leiden. Onder zijn toezigt werd het observatorium hersteld.
Hij was lid der commissie, die in 1838 de standaards der Ned. el en van het Ned.
pond vervaardigde en justeerde, en overleed in 1844. U. heeft weinig geschriften uit-
gegeven; in de verhandelingen van het voormalige koninkl. Ned. iusdtuut, vindt men
eenige mededeelingeu van hem. Ook zag door zijne zorg en nasporingen het licht
Chris tiani Uugenii aliorumque seculi XP\'II virorum celebrium exercitationes mal/tem. et
philos. (\'s Hage 1833, 2 dln.).

Uytenbroeck (Mozes van) of Vyt den Broeck, of Wtenbrouck, omstreeks 1600 te \'s
Hage geb., schilder en graveur, volgde geheel de manier van zijn leermeester Poelen-
burg. Van zijne schilderijen, die zeldzaam ziju, vond men er vroeger twee in de ver-
zameling van Salzdahlum. Twee landschappen zijn thans in het Belved�re te Weenen.
Zijne etsen zijn menigvuldig, en stellen meest mythologische ouderwerpeu voor. U.
overleed omstreeks 164b. Zie Peiutre Graveur V, blz. 85 vv. van Bartsch, en R. Weigel\'s
Suppl�ment au J\'. G. de Bartsch.

UytewaeL Zie Wttewael.

UyUenhooven (Adriaan), geb. te Naarden in 1759, overleden te Vlissingen in 1839,
was Hervormd predikant, achtervolgeus te Simonshaven en Biert, Antwerpen, Aarden-
burg en Brouwershaven. Aan de Utrechtsche hoogeschool was hij medelid van den
letterkundigen vriendenkring, waartoe ook Bellamy, Kleyn, Ockerse, llau enz. behoorden.
Later heeft hij eene Geschiedenis der Hervormde kerk te Antwerpen (Amsterdam 1792)
in het licht gegeven, vau welke slechts het 1ste dl. verscheen, benevens Leerredenen
(Amsterdam 1791) en eenige kleine stukken. Hij was een der eerste bevorderaars van
het verbeterde schoolwezen en schoolopziener in Zeeland (1801�1836).

Uz, het oord, waar Job woonde (Job 1. 1). Het wordt niet nader aangeduid, maar
het verhaal doet aan Gelukkig-Arabi� denken.

Uz (Joh. Pet.), geb. te Ansbach in 1720, gaf onder medewerking van J. N. G�tz
en Gleim verschillende gedichten uit. In 1763 werd hij assessor van het keizerlijk
landgeregt te Neurenberg, in 1796 justitieraad te Ansbach en overleed weinige uren na

deze benoeming. In zijne (lyrische) gedichten heerscht meest een schertsenden toon;
zijne geestelijke liederen zijn zeer verdienstelijk, en zijne brieven munten door gemak-
kelijkheid van uitdrukking en diepte van gedachte uit. Zijne Po�tische Schriften zijn
na zijn dood door Ch. F. Weisse uitgegeven (Weenen 1824, 2 dln.").

Uzzia | ook Uzia en Azaria genoemd, was een der beste koningen van Juda, de zoon
en opvolger van Amazia. Hij was in de meeste jaren zijuer regering godvruchtig en
voorspoedig. Eene onvoorzigtigheid kostte hem de kroon (2 Kon. XV vs. 1�7 en
2 Chron. XXVI).

V, de 21ste letter van ons alphabet, is ontstaan uit de Latijnsche u of 7, waarom
zij in alle drukwerken tot in de 17<le eeuw door eene u wordt voorgesteld. Zij behoort
tot de lipletters. Haar naam en vorm stamt af uit het Phenicisch alphabet, waar zij
spijker of pin beteekent. Als Eomeinsch getalmerk beteekent V 5, met een streepje
er boven 5000, op oude Fransche munten de muutplaats Troyes.

Vaandel, het veldteeken der taktische eenheden bij de infanterie, bestaat gewoonlijk
uit een vierkant stuk doek, «met de nationale kleuren en het wapen van het land, of
met bijzondere opschriften of zinnebeelden versierd. Reeds bij de Grieken waren de V.
in gebruik en dienden om het behouden der rigting gemakkelijk te maken en com-
mando\'s over te seinen. Bij de Romeinen was het het zinnebeeld van den zamenhang der
afdeeling waartoe het behoorde, om hetwelk de manschappen, zoo zij verspreid waren,
zich weder konden verzamelen. In de middeleeuwen voerde ieder contingent een V.;
in de 17^de eeuw vinden wij de V. als heilige zinnebeelden terug. Destijds had elke
compagnie een V., doch toen de compagni�n zwakker werden had een geheel bataillon
(dikwijls 20 coinp.) slechts drie V. meer; later daalde het aantal tot c�n per batail-
lon. De oude banierwacht, die tot op onze dagen is blijven bestaan, was eene wacht
van uitgezochte manschappen, welke het hoofdvaandel omringde en beschermde. Van
gelijke strekking waren de vaandelpelelons of vaandelwac/ilen, die uit de gezamenlijke
V. van een bataillon bestonden onder bedekking van een zeker aantal officieren en
onderofficieren. Veroverde V. gelden steeds als kostbare zegeteekens, waarnaar de
grootte der overwinning wordt bepaald. Voorts beteekent het opsteken van een wit
V., dat belegerden willen capituleren; is de overgave eervol, dan trekt de bezetting
met vliegend, anders met een opgerold V. af. Een geel V. beteekent, dat er eene
epidemische ziekte heerscht in de plaats waar zij wappert.

Vaandrig. In de middeleeuwen, toen elke compagnie een vaandel voerde, droeg de
vaandeldrager den titel van V., doch bij het kleiner worden der compagni�n in de
17^de eeuw ging de betrekking van het vaandel te dragen allengs voor den V. verloren.
Hij behield wel den naam, doch was niet anders dan de derde officier der compagnie.
Als officiersrang verviel de betrekking in het begin onzer eeuw bijna overal, behalve
in Engeland en Rusland. In sommige Duitsche legers verstaat men thans onder V.
een onder-officier, die, na een wetenschappelijk examen afgelegd te hebben, naar den
rang van officier dingt en in rang onmiddellijk op den sergeant-majoor volgt.

Vaas was in de oudheid de algemeene naam voor vaten, welke vloeistoffen konden
bevatten; in het nieuwere taalgebruik bestempelt men daarmede bij voorkeur die
vaten van klei, welke luchtdroog of half gebakken in groote hoeveelheden gevon-
den worden bij opgravingen in Midden- en Z.-Itali�. Voor de archeologie zijn de
vazen van groote belangrijkheid, daar zij door haren meestal bevalligen vorm, hare
versieringen en opschriften veel leeren, wat in de geschriften der Ouden niet vermeld
staat. Gewoonlijk bestaan zij uit fijne kleiaarde; het schilderwerk is bij de oudere
zwart op een geelachtigen of rooden grond; bij die van latere dagteekening is de
zwarte grond uitgesneden , zoodat de figuren de kleur der kleiaarde vertoonen. Sommigen
schijnen voor tempeldienst, anderen voor bewaring van voorraad of huiselijk gebruik
gebezigd te zijn. Vermoedelijk zijn het prijzen geweest, in wedstrijden geschonken of
Ban jongelingen ah huwelijksgeschenken vereerd; zeldzamer zijn zij voor urnen (z, a.)

VACATURE � VADERLIJKE MAGT.

te honden. Van velen is echter de oorsprong en bestemming; nog geheel onverklaard\'
Verzamelingen van vazen vindt men in de musea te Leiden, Napels, Londen, leerlijn > /
Weenen, Parijs en Petersburg. Belangrijke werken over vazen zijn: Sloria deyli anti-
chi vasi fittili Aretini (Arezzo 1841, met platen), en Gerhard, Berlins anlike Bild-
werke (Berl. 1836).

Vacature noemt men het onvervuld zijn van eenig ambt of bediening.
. Vaccine. Zie Koepokken en Inenting.

Vaccinium. Zie Boschbessen.
. Vacu�m is het Lat. woord voor luchtledige ruimte.

Vadder (Lodewijk de), schilder te Brussel, werd omstreeks 1560 geb. Zijne werken
zijn zeldzaam en komen bijna alleen in Nederlandsche kunstverzamelingen voor. Het
museum te Brussel bezit van hem een boschachtig landschap; de galerij Lichtenstein
te Weenen een klein landschap. Volgens Descamps muntte hij uit in hot schilderen
van zons-opgangen en ondergangen. Sommige van zijne landschappen moeten door 1).
Teniers jr. gestoffeerd zijn. Met V. begint de reeks van Nederlandsche meesters, die
landschappen ge�tst hebben. Verg. Bartsch, Peintre Graveur, en Weigel, Sitppl. au
Peintre Graveur.

Vadem, eigenlijk wat een man met uitgestrekte armen bereiken kan, is eene lengte-
maat , die niet overal dezelfde grootte heeft, doch in het algemeen gelijk 6 voet of
1,6987 N. el genomen wordt. In het zeewezen worden alle lijnen, alsmede de diepte
van het vaarwater bij V. gemeten. 120 V. is eene kabellengte. De Eng. V. is het meest
in gebruik en gelijk aan 1,829 N. el; de Ned. heeft eene lengte van 1,384 N. el.
Op sommige plaatsen in Uuitschland is de V. eene inhoudsmaat voor hout; ook dient
zij aldaar voor garenmaat om de lengte van strengen te bepalen.

Vademecum, d. i. ga mei mij , is een titel, welke men naar een oud gebedenboek,
Vademecum piorum Chrisiianorum (Keul. 1709), geeft aan boeken van klein formaat,
die men als raadgever, leiddraad of tot lectuur voor zekere doeleinden gemakkelijk
bij zich kan dragen.

Vaderlandsliefde is eene natuurlijke gehechtheid aan het land onz^r geboorte,
waar wij onze opvoeding genoten hebben en waarmede onze stoffelijke belangen ver-
bonden zijn. Deze soort van V. heeft weinig of geen zedelijke waarde; men vindt die
zelfs eenigszins bij sommige dieren en bij onbeschaafde volken. Eene andere, hoogere en
echt menschelijke V. is die, welke op redelijke gronden steunt en van de liefde tot het
gezin en de maatschappij waarin men leeft uitgaat. Zij bestaat in eene levendige
belangstelling in al hetgeen het zedelijk zoowel als het stoffelijk welzijn onzer mede-
burgers aangaat, en het daarmede verbonden streven om dit door alle geoorloofde mid-
delen te bevorderen. Zulk eene V. is niet eenzijdig en geen overdreven patriotismus,
dat niets goeds ziet in hetgeen in den vreemde bestaat. Eene V. gelijk die bij Orie-
ken en Romeinen en in het algemeen bij de oude volken bestond , die buiten hunne
stad of land niets dan barbaren of vijanden zagen, is geheel strijdig met den geest des
Christendoms en de beschaving van onzen tijd. De hoogere V. is dus zeer wel met
de eischen der algemeene menschenliefde, met de belangstelling in al hetgeen den
mensch in het algemeen aangaat, of met het ware cosmopolitisrajis overeen te brengen.
Ofschoon het vaderland het eerst en bovenal door ons moet worden geschat en bemind,
moet dit gevoel ons niet voor het lot van andere volken of maatschappijen ongevoelig
, maken. De rigting der hedendaagsche beschaving leidt tot verbroedering van volken
en staten, die vroeger te veel in belangen en zeden verschilden en zich van elkander
afgezonderd hielden.

Vaderljjke Magt is\' het regt der ouders tot gezag over de personen en tot be-
heer en genot der goederen hunner minderjarige kinderen. Zij is geregeld bij de
wet, die zelfs bij huwelijksche voorwaarden geene afwijking toelaat van de daaruit
voortspruitende regten. Zij verschilt bij ons ten eenenmale van de uitgestrekte magt
van den Romeinschen pater familias. Terwijl te Rome het kind\'geene regten had
tegenover den alles vermogenden vader, worden bij ons ook zijne regten door de wet
beschermd. De V. M. staat geheel in verband met de verpligting der ouders om hunne
minderjarige kinderen op te voeden, en strekt zich juist zooverre uit als noodig is om
die verpligting te kunnen vervullen. Die verpligting tot opvoeding der kinderen rust
op beide ouders; de V. M. komt daarom ook aan beiden toe en de benaming ouder-
lijke magt zou gepaster geweest zijn. De V. M. ontstaat door geboorte van kinderen
Aljem. Ned. Encyclopedie, deel XV. 8

VADERMOORD � VAILLANT.

uit een wettig huwelijk, door wettiging van vroeger geboren kinderen en door erken-
ning van natuurlijke kinderen; in de beide laatste gevallen verschaft echter de V. M.
den vader of der moeder geen vruchtgenot (art. 374 Borg. Wetb.). De V. M. gaat
te niet door den dood van liet kind of van beide ouders , en door meerderjarigwording
der kinderen Eindelijk kan de vader of de moeder, volgens art. 334 en 335 alinea
2 C. 1\'. in de daar aangewezen gevallen ontzet worden van de regten en voordeelen, hem
toegekend bij den titel van de V. M.

Vadermoord is de doodslag van een wettigen, natuurlijken of aangenomen vader of
moeder, of van een wettigen grootvader of grootmoeder (ascendant) in naderen of ver-
deren graad (art. 299 van het Wetb. van Strafr.). In het vroegste Romeinsche regt
werd door het woord parricidium elke doodslag aangeduid; eerst bij de wet van de
twaalf tafelen werden met die benaming bij uitsluiting bedoeld de vader of moeder van
den dader. De latere regtsgelecrden begrepen echter onder pnrricidium ook de ascen-
denten van den moordenaar. V��r 1791 werd de vadermoorder in Frankrijk
veroordeeld tot het rad, nadat hem \'vooraf de regter hand was afgekapt; zrjn lig-
chnam werd verbrand en de overblijfselen in den wind verstrooid; vrouwen werden
verbrand of geworgd. Het wetboek van 1791 bepaalde eenvoudig de doodstraf tegen
V., zonder ecnige voorafgaande ligchaamspijniging; liet gelaat van den misdadiger was
echter bij zijn gang naar het schavot door een zwarten sluijer bedekt; in 1810 werd
de afkapping der regter hand , v��r de uitvoering van het doodvonnis, weder ingevoerd
tot op 1832. Ook in onze wetgeving golden de bepalingen van het Fransche straf-
wetboek van 1810, tot dat de wet van 29 Junij 1854 (Stbl. n». 102) daarin eenige
veranderingen heeft gemaakt, en o. a. op den V. eenvoudig de doodstraf door ophan-
ging heeft bepaald.

Vaduz. Zie Lichtenstein (vorstendom).

Vaerst (Friedr. Christ. Eugeu, baron von), een begaafd schrijver, geb. te Wesel in
1792, was tot 1818 officier bij het Pruissische leger. Hij bereisde verschillende
landen van Europa , terwijl hij zich overal door zijn talent om met menschen om te
gaan onderscheidde. In 1834 werd hij hoofdredacteur van de Breslauer Zeitung en in
1840 directeur van den stads-schouwburg te l�reslau. Hij overleed in 1855 te Herrendorf
bij Soldin. Zijne voornaamste werken zijn Cavalierperspective (Leipz. 1836), Die
PyreKaen (Ureslau 1847) en Gastrosop/iie (Leipz. 1852, 2 dln.).

Vafflard (Pierre Antoine Augustin), schilder, geb. te Parijs in 1777, bestudeerde ge-
trouw de klassieke oudheid zonder haar echter bepaald tot voorbeeld te nemen. In de uit-
drukking en het mouvement der figuren verviel hij niet zelden tot het theatrale. Vooral
zijne kleinere historische en genre-schilderijen bezitten veel verdienste van coloriet en be-
handeling. Men vindt schilderijen van hem in het museum te Rennes, in dat te Dijon en
in de kerk Ste. Margu�rite te Parijs. Hij was hofschilder bij den hertog van Orleans
en overleed in 1840. Migueret graveerde naar hem De dood van Moli�re; twee van
zijne andere schilderijen, Le c/tien de l\'hospice en Le chien et Vaveugle, zijn mede door
de gravure algemeen bekend geworden.

Vaga (Perino del), eigenlijk Buonaccorsi, schilder, geb. te Florence in 1500 en
overleden te Rome in 1547, was een der voortreffelijkste leerlingen en navolgers van
Rafa�l, maar moet in diepte en schoonheid van teekening voor dezen onderdoen. In
antiek-mythologische voorstellingen, madonna\'s en in de behandeling van andere onder-
werpen van godsdienstigen aard muntte hij bijzonder uit. In den Louvre te Parijs
en elders bevinden zich stukken van zijne hand.

Vagabundae. Zie Jagtspinnen.

Vagevuur, d. i. reinigingsvuur, van vagen, vegen, reinigen, is volgens de leer der R.
Catholieke kerk een verblijf, dat bij het Godsgerigt terstond na den dood wordt aan-
gewezen aan-allen, die met tijdelijke zondenschuld beladen sterven, opdat hunne zielen
daar eene pijnlijke loutering ondergaan van alle vlekken die haar aankleven. Als be-
wijzen beroept men zich op 2 Makk. 12 : 43, 1 Kor. 3 : 15, Zach. 3: 2, Sirach 51 : 6.
De pijn van het V. kan verkort worden door godsd. verrigtingen van de levenden
voor de dooden, zooals zielmissen, bedevaarten enz.

Vaillant (Jean Baptiste Philibert), Fransch maarschalk, geb. te Dijon in 1790, trad in
1809 bij de genie in dienst, maakte in 1812 den veldtogt naar Rusland mede en woonde
in 1815 den slag van Waterloo bij. Opgeklommen tot bataillonschef, kreeg hij een
commando bij de expeditie naar Algeri� in 1830, waar eene kartets hem een been verbrijzelde,

VAILLANT � VALCKENAER.

In 1831�183;! was hij bij de belegering der citadel van Antwerpen, werd in 1838,
tijdens zijn verblijf in Algeric, genenial-majoor, later als chef over de vesting»erken
te Parijs luitenant-generaal, kreeg bij de belegering vim Rome in 1849 den maar-
schalkstaf en werd in 1854 minister van oorlog in de plaats van St. Arnaud. In 1864
benoemde de keizer hem tot groot-kanselier van het legioen van eer.

Vaillant (Jean Foy), penningkondige, geb. te Beaovait in 1189 en overleden in 1706,
was een der eersten, die de numismatiek voor de geschiedenis vruchtbaar trachtte te
maken. Zijne belangrijkste werken zijn Historici Ptolemaeorum, Aegypti regum (Amst. 1701);
Arsncidarum imperium (Parijs 1725, 2 dln.), en Seleucidarum imperium, (\'s Hage 1732).

Vaillant (FrancoU Ie). Zie Levaillant (Francois).

Vaillant (Wallerant), schilder en graveur (in de zwarte-kunst-manier), geb. te Rijssel
in 1625, heeft vele portretten van vorstelijke personen geteekend. Het museum
te Dresden bezit een twaalftal dier teekeningen. Te Frankfort was hij prins Robert
van de Palts behulpzaam in de techniek def zwarte-kunst-manier, die eerst door hem
cenige heteekenis kreeg. In den laatsten tijd zijns levens woonde hij te Amsterdam ,
waar hij in 1677 overleed. Verg. L. Laborde, Hisloire de la maniere none (Par, 1839).

Vair is in de wnpenknnde de benaming van de tweede der oude of eigenlijke four-
rures. Het wordt voorgesteld door rijen azuren en zilveren klokjes, van welke de
azuren hangen en de zilveren hun tot complement dienen; een wapenschild wordt ge-
vuld door vijf Iraits of lires (rijen) van zoodanige klokjes, en heet alsdan vair�. Zijn
de klokjes kleiner dan gewoonlijk zoo spreekt men van menu vair, zijn zij grooter zoo noemt
men het befl\'roi. Men vindt ook V. van andere kleuren dan de genoemde. � Contrevair
noemt men een dergelijk pelswerk, doch waarin de klokjes van dezelfde kleur elkander
met de basis aanraken. � Vair� en pal zegt men, wanneer de klokjes zoodanig geplaatst
zijn, dat de top van een klokje uit de tweede rij juist aansluit tegen het midden der
basis van een klokje der eerste rij.

Vair�. Zie Vair.

Val (De) of vrije V. is een verschijnsel, dat veroorzaakt wordt door de algemeene anu-
trekkingskracht der ligchamen. Volgens dat verschijnsel bewegen zich alle ligchamen,
die aan zich zelve worden overgelaten, in de rigting van het middelpunt der Aarde. In
het luchtledige vallen alle ligchamen met dezelfde snelheid. De wetten van den vrijen V.
zijn deze: 1°. De snelheden zijn evenredig met de valtijden; 2ⁿ. de doorloopen ruimten
zijn evenredig met de tweede magten der valtijden.

Valcke (Jacob), tusschen 1530 en 1540 waarschijnlijk te Goes geb., werd eerst secre-
taris en later pensionaris dier stad. Hij was een der afgevaardigden, die met prins
Willem\'! over de satisfactie der stad handelden. Na den dood van den prins maakte
V. deel uit. van het gezantschap, eerst naar Frankrijk, daarna naar Engeland, om het
oppergezag over de Nederlanden aan een der vorsten dier landen aan te bieden Nog
verschillende zendingen heeft hij achtereenvolgens vervuld. Hij was lid van den raad van
state en ontvanger-generaal van Zeeland, en heeft zich o. a. verdienstelijk gemaakt door
het bevorderen der expeditie, welke door het Noorden een weg naar In�i� wilde zieken.
Hij overleed in 1603. Verg. de Zeemcsche Volksalmanak van 1844 en vooral van 1845.

Valckenaer (Lodew. Casp.), beroemd philoloog, geb. te Leeuwarden in 1715, werd in
1741 hoogleeraar in de Grieksche taal te Franeker en in 1766 te Leiden, waar hij in
17S5 overleed. Voor de verbreiding der humanistische studi�n heeft hij met vrucht ge-
arbeid, zoowel door zijn voortreffelijk onderwijs als door zijne gaven als scherpzinnig
criticus. Zijne Orationes (Leid. 1784) werden later met andere zijner geschriften uit-
gegeven onder den titel: Opusculaphilologica, critica, oratoria (Leipz. 1808, 2 dln.).
Hij leverde verder hooggeschatte uitgaven van Ammonius (Leid. 1789, herdr. Leipz. 1S22),
de P/ioenissae (Fran. 1755, herdr. Leid. 1797 en 1802, Leipz. 1824) en den Hippo-
lytus (Leid. 1768, herdr. Leipz. 1823) van Euripides, benevens Dialribe in Euripidis
perdilorum dramatum reliquias (Leid. 1767, herdr. Leipz. 1824); de Brieven van
Phalaris (Gron. 1777, herdr. ald. 1781, Leipz. 1823), Theocrilus (Leid. 1779, herdr.
ald. 1781, Leipz. 1810). Na zijn dood gaf Luzac zijne voortreffelijke aanteekeningen
op den Herodotus van Wesseling en op de Fragmenten van Callimachus in het licht
(Leid. 1799). � Zijn zoon Jan V. werd in 1787 hoogleeraar in de regtsgeleerdheid te
Utrecht, en is bekend door zijne patriotsche gezindheid. In 1793 behoorde hij tot de
afgevaardigden, die de nationale conventie om bijstand der Hollandsche patriotten ver-
zochten, was later gezant in Spanje, en leidde in 1810 de onderhandelingen, wnartyj

VALCKENBUKG � VALEE.

koning Lodewijk zocht te verhinderen, dnt Holland bij Frankrijk zoude ingelijfd worden.
Hij stierf te Haarlem in 1821.

Valckenburg (Lucas van), schilder van Mechelen, werkte achtereenvolgens te Ant-
werpen, Aken, Luik en Mechelen. Hij teekende onderscheidene landschappen, voor-
nauiclijk aan de Maas. Iu 1597 arbeidde hij te Neurenberg voor den bekenden Paul
Praun. Op het raadhuis aldaar bevond zich van hem een Amazonenslag. Door den
aartshertog Mathias naar Linz ontboden, schilderde hij daar de landschappen, welke
men nu nog in de galerij Belved�re te Weenen aantreft. Zij zijn, even als eenige por-
tretteu, in de manier van miniaturen zeer uitvoerig behandeld. Hij overleed in 1625.

Valckenburg (Martiuus van) schilder, broeder van Luc. v. V., in 1-542 te Mechelen geb.,
reisde eerst met zijn broeder en kwam later te Frankfort, waar hij een aantal por-
1 letten, historische voorstellingen en genre-stukken vervaardigde. De meesten daarvan
bevatten een aantal figuren, zooals eene Dorpskermis in de galerij te Weenen en de
Torenbouw van Babel in die te Dresden. Zijn sterfjaar is onbekend.

Valckeaburg (Frederik en Gilles van) waren zonen en leerlingen van Lucas v. V. en
schilderden in hetzelfde genre. De eerste overleed te Neurenberg in 1623.

Valckenier (Adriaan), gouv.-gen. van Ned. Iiid., geb. te Amsterdam, kwam in 1725
als ondercotnmies te Batavia, klom spoedig van het eene ambt tot het andere op, en
weid in 1737 gouverneur-generaal. Zijne handelwijze bij den opstand der Chinezen in
1740 verwekte veel misnoegen en afkeuring, en deed hem in 1741 zijn ontslag indie-
nen. Verg. Dubois, Vies des gouverneurs-g�n�ratu:, en Kok, Vaderlandsch icoorden-
boek, art. Valckenier.

Valckenier (Pieter), Ned. staatsman, in 1638 volgens sommigen in Gelderland, volgens
anderen te Emmerik geb., heeft langen tijd den staat gediend als gezant. Zeer ge-
roemd worden zijne Memorim, in 1690 en 1691 opgesteld, ten einde Nederland te
verdedigen tegen de aanmatigingen van Frankrijk. Het meest heeft hij zich echter be-
kend gemaakt door zijn Verward Europa (Amsterdam 1675, 1688, 2 dln.).

Valdes Leal (Don Juan de), geb. te Cordova in 1630, was een schilder van grooten
aanleg, maar van weinig grondige studie. Hij werd in 1660 directeur der schilder-akademie
te Sevilla. Zijne werken, treffend van koloriet en effect, kenmerken zich door iets ge-
mani�reerds. Velen er van vindt men te Sevilla in onderscheidene kerken, kloosters en
het aartsbisschoppelijk paleis. Hij overleed in 1691. "Verg. C. Bermudez , Diccionurio liisl.

Valdez (Franciscus) of Baldez was een der krijgsoversten van Alva, toen deze zich tot
demping van den opstand in Nederland bevond. Hij onderscheidde zich vooral als be-
velhebber der Spaansche benden, die tot tweemalen het beleg voor Leiden sloegen, en
3 October 1574 deels door het water, deels door de naderende Hollanders en Zeeuwen
van daar verdreven werden.

Valdivia, eene provincie der republ. Chili in Z.-America, werwaarts in den laatsten
tijd vele Duitsche landverhuizers trekken, heeft een gezond klimaat, weinig bebouwden
doch vruchtbaren bodem, rijken metaal-voorraad en vele ondoordringbare wouden. Hare
oppervlakte beslaat 579,7 □ m. met eene bevolking van 23,400 zielen. De
iioofdstad V., eene vesting, ligt aan den Bio-Valdivia en bezit een der grootste en
veiligste havens van de geheele westkust van America. Zij telt 3100 inw.

Valdor (Jean), teekenaar en graveur, geb. te Luik omstreeks 1600, was een geoefend
kunstenaar toen hij zich te Parijs nederzette, waar hij een aantal uitvoerig bewerkte
gravuren maakte. Ook historische compositi�n van zijne hand doen hem als teekenaar
kennen. Zijne behandeling van historische onderwerpen is te zien in eene groote door
F. Colignou gegraveerde prent met een aantal figuren, welke David en Abigail voor-
stelt. Het sterfjaar van dezen kunstenaar is niet bekend.

Val�e (Sylvain Charles, graaf), maarschalk van Frankrijk, geb. in 1773 te Brienne-
le-Chateau, trad in 1792 in krijgsdienst, en maakte verschillende veldtogten der republiek
en onder Napoleon mede. Hij doorliep achtereenvolgens verschillende rangen, en onder-
scheidde zich bijzonder bij de bestorming van Konstantine in 1837. Te Parijs terugge-
keeid, schonk Lodewijk Philips hem den maarschalkstaf, en benoemde hem later tot
gouverneur-generaal der Fransch-Africaansche bezittingen. De talrijke opstanden en
invallen der Arabieren wist hij steeds te onderdrukken en af te slaan, doch hij miste
den tact van de overwinning voordeel te trekken. Na de aftreding van Thiers en de
vorming van het ministerie van 1840 werd b\\j teruggeroepen en door Bugeaud ver-
janfjen, Hij overleed te Parys jn 1846,

VALEN^AY � VALENTINIANUS I. 21

Valenpay, eene stad in Frankrijk, depart. Tndre, nan den Nahon, met 3500 inw.,
is merkwaardig door het vroeger aan Talleyrnnd behoord hebbende kasteel, waarop
1808�13 Ferdinand VII. met zijne familie door Napoleon gevangen gehouden werd.

Valence, de hoofdstad van het Fransche depart. Ui�me, aan den linker oever
der Rh�ne, waarover hier eene der schoonste kettingbruggen van Frankrijk hangt, is de
zetel van een bisschop en telt 16,900 inw. , die voornamelijk van den handel leven. V.
is eene oude stad met naauwe kromme straten, en door muren en wallen omringd.
Er bestaan verschillende scholen en elf kerken, waaronder de kathedraal met haar ge-
denkteeken voor paus Pius VI bijzonder uitmunt.

Talencia, de hertogelijke titel van den Spaanschen generaal en staatsman Narvacz (z. a.).

Valenciaj eene der oostelijke provinci�n van Spanje, beslaat 40 8,1 □ m. met 1,842,500
inw., is beroemd door haar zacht en schoon klimaat en vruchtbaren bodem, die
heerlijken (alicant) wijn, olijven, saffraan, alo� en zelfs dadels voortbrengt. Zij heeft
vele bergen en kleine vlakten, die door verschillende rivieren worden besproeid. Na
Cataloni� is V. de belangrijkste provincie van Spanje in industrieel opzigt; zij bezit
aanzienlijke zijde-, linnen- en wolweverijen, papier- en suikerfabrieken enz. � V., de
hoofdstad der provincie V., ligt in eene bekoorlijke en vruchtbare vlakte aan den Gua-
dalaviar, is eene fraaije antieke stad met onderscheidene openbare pleinen, vele schoonc
gebouwen, verscheidene kerken en eene universiteit, die echter in verval is. Zij telt met hare
voorsteden 145,512 inw., die een aanzienlijken handel in zijde, papier en zeep drijven.
De haven der stad. eigenlijk eene reede, ligt op 4 uur afstands bij het vlek Grao. �
V., vroeger Nueva Valencia del Ney genoemd , de hoofdstad der provincie (\'arabobo
in Venezuela, is in eene vruchtbare vlakte zeer gunstig voor den handel gelegen, heeft
breede straten, een bijzonder groot marktplein, verschillende scholen en telt l\'�.000 inw.,
die in industrie, handel en landbouw hun bestaan vinden.

Valenciennes, eene stad en vesting aan de Schelde, in het Fransche depart. du Nord,
met 24,250 inw., bezit verschillende inrigtingen voor kunst en wetenschap en een
groot wees- en armenhuis. De bevolking vindt voornamelijk haar bestaan in het ver-
vaardigen van kant, die zeer beroemd is. V. is eene oude stad, die vroeger tot de
Nederlanden behoorde, door Tnrenne in 1656 te vergeefs belegerd, door Lodewijk XIV
in 1677 ingenomen, en bij den vrede van Nijmegen en Utrecht met Frankrijk vcr-
eenigd werd.

Valenciennes (Achille), natuuronderzoeker, geb. te Parijs in 1794, was aan het museum
van natuurlijke historie te Parijs achtereenvolgens preparateur, aide-naturaliste en in
1832 professor Hij stond Lamarck ter zijde in het rangschikken der zo�phyten en
weekdieren, doch is het meest bekend geworden als medewerker van G. Cuvier aan
diens werk Hisloire naturelle des poissons. Hij overleed in 1865.

Valens, een Rom. keizer, in 364 na Chr. door zijn broeder Valentinianus (z. a.) tot mrde-
regent over het oostelijke gedeelte des rijks verheven , overwon zijn mededinger Proropius,
en verloor in 378 zijn leven in een slag tegen de Gothen, die, uit hun land verdrongen,
zijn rijk overstroomden en plunderden. V. was een hebzuchtig vorst, die zijne ver-
pligtingen verwaarloosde, den druk der belastingen verzwaarde, en als Ariaan de aan-
hangers der leer van Athanasius en de heidenen hevig vervolgde.

Valentin (Gabriel Gtistnv), een uitstekend physioloog, geb. te Breslau in 1818, sedert
1846 professor te Bern, heeft vele belangrijke werken uitgegeven, waarvan de voor-
naamste zijn: Handbuch der Entwickelnngsgesehichte (Berl. 1835); Lelirhuch der Physi-
oloqie des Menschen (Brunsw. 1847�50, 2 dln.); Grundriss der Physinlngie des
Menschen (Brunsw. 1854, 4<le druk); Beitrage zur Anatomie und Physinlngie drs
Nerven- und. Muskelsyitems (Leipz. 1863), en Die Untersuchung der Pjlnn:en- mid
Thiergetcebe in polarisirtem Lichte (Leipz. 1861).

Valentini (Georg Wilh., vrijheer von), een krijgskundig schrijver, geb. te Merlijn in
1775 en in 1834 als generaal-inspecteur der Pruisische militaire akademi�n aldaar
overleden, was in 1809 adjudant van den toeninaligen prins van Oranje, later Willem [.
Zijne belangrijkste werken zijn Abhnndlnng �her den kleinen Krieg (fie druk Berl, 1833)
en Die Lehre vom Kriege (Berl. 1810�24, 3 dln.; 3\'Ie druk 1834).

Valentinianen heeten de aanhangers van Valentinus (z. a).

Valentinianus I, Rom. keizer, 364 � 375 na Chr., verhief zijn broeder Valens (s. n.) lot
medebestuurder over de oostelijke helft des rijks. Hij was een uitstekend veldheer, niet
zonder beschaving, streng regtvaardig en verdraagzaam, doch liet zich ook dikwijls door

22 VALENTINUS � VALERIUS.

drift tot groote wreedheid verleiden. Hij rigtte onderscheidene scholen op, en stierf in
een veldtogt tegen de Gunden te Rregetium in 875. � V. II, zoon des vorigen,
werd door een zijner legerhoofden Arbogastns vermoord. -i- V. III, zoon van Kon-
stantius, werd in 425 op zevenjarigen leeftijd door Theodosius II in de regering be-
vestigd. Gedurende zijn bestuur leed het Rom. rijk vele nederlagen. Hij werd in 455
door Petronius Maximus vermoord.

Valentinus, een der invloedrijkste Gnostieken, afkomstig uit Egypte, ging omstreeks
140 na Chr. naar Rome en stierf aldaar of op het eiland Cyprus omstreeks 160. Hij hield
het heidendom voor een voorportaal der Christelijke openbaring, en stelde zich de hoogere
geestenwereld voor als verdeeld in 15 Aeonenparen, die ieder uit een maunelijken
levengevenden en uit een levenontvangenden Aeoon bestonden.



168 V1HES � VRI�SE.

Paulus, geb. te Antwerpen in 1567 en na 1604 orerl., en Salomon beoefenden hetzelfde kunstvak nis hun vader. Vries (Adriaan de), Nederl. beeldsnijder en schilder uit de tweede helft der 16de eeuw, te \'s Gravenhage geb., verwierf zich in zijn vak grooten roem aan bei. hof van keizer Rudolf II te Praag. Hij heeft ook enkele etsen nagelaten, door Nagler in zijn K�nst- lerlexicon beschreven. Vries (Simon de), Nederl. graveur, meestal S. Frisius gen., in 1580 te Leeuwarden geb., legde zich eerst op schoonschrijven toe en was de eerste, die de kunst van etsen tot zekere volmaaktheid bragt. Zijn prentwerk is zeer gezocht, maar zeldzaam. Hij vestigde zich later te \'s Gravenhage, waar hij in 1614 in het St.-Lucas-gilde werd ingeschreven. Verg. Kumtkronijk 1866, blz. 83. Vries (Tjerk lliddes de), Nederl. admiraal, in 1622 te Sexbierum geb., voer eerst ter koopvaardij en trad bij het uitbreken van den oorlog met Engeland in 1665 in dienst van den staat. Hij nam als kapitein ter zee deel aan den ongelukkigen zeeslag van 13 .lunij 1665 bij Lestoffe, waarbij Wassenaar het leven verloor, werd door de Staten tot luitenant-admiraal van Friesland benoemd, voerde onder het opperbevel van de Ruyter bevel over het vierde eskader, geraakte, door een storm overvallen, met twee andere schepen van de vloot af, werd bijna door de Engelschen gevangen genomen, doch ontkwam door een gelukkig toeval en maakte de Ruyter met de sterkte der Eng. vloot bekend. In het volgende jaar voerde de V. onder de Ruyter het bevel over de Friesche schepen, die een eskader van 13 zeilen uitmaakten. Met Corn. Evertsen voerde hij in den zeeslag bij Duinkerken het bevel over het tweede eskader; aan het einde van den slag brak de Y., die lang werkeloos had moeten blijven, op bevel van de Ruyter, op de vijandelijke vloot in en dreef, 14 .lunij 1666, na een hardnekkig gevecht van ruim 1\', uur, de Engelschen op de vlugt. In den zeeslag van 4 Aug. 1666 bij Duinkerken werd aan de V. even als aan Evertsen een been afgeschoten, bet- geen beider dood ten gevolge had. Zijn lijk werd to Harlingen in het koor der Groote kerk, in tegenwoordigheid der Staten en van de admiraliteit van Friesland, plegtig ter aarde besteld. Vries (Abraham de), Nederl. Doopsgezind leeraar en verdienstelijk geleerde, in 1773 te Amsterdam geb., bereidde zich aan de Lat. school aldaar voor, onder de leiding van den vermaarden van Ommeren, tot het volgen der lessen aan het Athenaenm,

vooral die van Wytenbach, van Swin	6	det en Walraven, waarna hij bij de kweekschool

der Doopsgezinden vooral Hesselink hoorde. Van 1795�98 was hij adjunct- secretaris van het committ� van Algemeen welzijn, daarna predikant achtereenvolgens te Grouw, hierop, doch zeer kort, te Nijmegen, vervolgens te Leiden, het laatst te Haarlem, waar hij, na wegens gezigtsverzwakking zijn ambt te hebben nedergelegd, in 1838 overleed. Nederland is hem grooten dank verschuldigd voor den noesten vlijt, waarmede hij de bewijzen ter handhaving van Haarlem\'s en Coster\'s aanspraak op de uitvinding der boekdrukkunst bijeenverzamelde. Hom komt de eer toe, die aanspraak ook buitenslands bij onpartijdigen zoo goed als boven bedenking te hebben geplaatst. Zijne meest kleine en niet afzonderlijk uitgegeven geschriften worden opgegeven na de Levensbeschrijving door O. Sepp, in de Handel, van de Maalsch. der Nederl. Letterk. 1863, bl. 159�209. � Zijn eenige broeder Jeronimo de V., in 1776 te Amsterdam geb., bezocht de Lat. school aldaar en gedurende slechts anderhalf jaar het Athenaeum, bekleedde tot 1851 eene betrekking bij het stedelijk bestuur te Amsterdam en overleed er in 1853. Hij was een gelukkig beoefenaar der klassieke en Nederl. letterkunde en een groot voorstander der beeldende kunsten. Nog jong zijnde werkte hij mede aan het staat- en letterkundig weekblad De Arke Noac/is, schreef eene u»et goud bekroonde prijsverhandeling bij de Holl. maatschappij: Welke zijn de vorderingen, welke is de verachtering der Nederl. dichtkunde gedurende de 18<lc eeuw (18.05) en vestigde vooral zijn roem door zijne Proeven een�r geschiedenis der Ned. dichtkunde (1836). In 1811 verleende de Geldersche hoogeschool hem honoris causa den doctors-titel, en in 1808 werd hij lid van het kon. Nederl. Instituut. Vriese (Willem Hendrik de), beroemd Nederl. kruidkundige, in 1806 te Oosterhout geb., bezocht de Lat. school te Leiden, studeerde er in de medicijnen, werd wegens de beantwoording van eene botanische prijsvraag door de hoogeschool te Groningen met goud bekroond , vestigde zich in 1881 als prnctiserend geneesheer te Rotterdam , waar hij tevens als lector in de plantenkunde aan de klinische school werkznnm.



		343
		IJZERHARD � ZAADLOBBEN.


		niet genoemd was, en wiens gelaat met een zwart masker bedekt moest blijven. Griffet helt tot den in de M�moires secrets aangeduiden persoon over. In de zevende uitgave van den Bictionnaire philosophiqtie zegt de uitgever in een bijvoegsel bij het art. Anna door Voltaire, dat de man met het IJ. M. een oudere broeder van Lodewijk XIV was, door Anna ter wereld gebragt, nadat zij zich zoo door den omgang met een minnaar (volgens Linguet, in de Bastille d�voil�e, den hertog van Buckingham) overtuigd had, dat zij niet onvruchtbaar was. Lodewijk XIV, die dit eerst bij zijne mondigheid ver- nomen had, zou zijn half broeder toen hebben laten opsluiten, om de mogelijke gevolgen te voorkomen. St.-Michel hield den kardinaal Mazarin voor den vader. De abt Labadie trachtte te bewijzen, dat de man met het IJ. M. een tweelingbroeder van Lodewijk XIV was; dit was tot den tijd der omwenteling het algemeene gevoelen. Uit de registers der Bastille bleek, dat de man met het IJ. M. daar onder den naam Marchioli voorkwam. Senac de Meilhan in zijne Oeuvre» philos. et litl�raires (1795), RouxFazillac in zijne Recherches hnlor. et crit. sur l\'homme au masqu� de f er (1800) en and. hielden hem daarom voor Mattioli, den minister van den hertog Karel Ferdinand van Mantua, die, na Lodewijk XIV wijs gemaakt en daarvoor groote geschenken ontvangen te hebben, dat hij den hertog zou bewegen om de vesting Casale aan Frankrijk af te staan, dit geheim aan Savoy�, Spanje en Oostenrijk zou verraden hebben en deswege, op de Fransche grenzen gelokt, 2 Mei 1679, op last van Lodewijk XIV zou gevangen genomen zijn. Verg. Delort, Hist. de l\'homme au masqu� de f er (1825); Schlosser en Bercht, Archiv f�r Gesch. (2de dl.); Ranke, Trant. Gtsch. (3de dl.). Uzerhard. Zie Verbena. Uzerhoatboom, Sideroxylon, een plantengeslacht uit de familie der Sapotacee�n , waar- van op Jamaica de S. rugosum groeit. Het hout van deze planten is ijzerhard, van daar de naam. IJzeroxyde, Doodekop. Dit IJ. blijft terug bij de bereiding van zwavelzuur uit ijzer- vitriool als zwavelzuur-U. Het heeft eene donkerroode kleur en wordt veel gebruikt om te polijsten. Uzerpreparaten noemt men pharmaceutische bereidingen, waarin ijzer voorkomt, tot geneeskrachtig gebruik. Daaronder zijn verbindingen van ijzer met chloor, ijzeroxyde en ijzeroxydule, zooals zwavelzuur-ijzeroxydule of ijzer-vitriool enz Sommige IJ. worden ook technisch gebruikt. Uzerspath, IJzersteen. Het eerste is eene verbinding van ijzer oxydule en koolstofzuur, dat in bladerige onregelmatige massa\'s, ook wel gekristalliseerd gevonden wordt. De roode en de bruine IJzersteen bestaan uit eene verbinding van ijzer met zuurstof; de bruine bevat ook water.

		z. Z is in ons en in de alphabets der meeste Europ. talen de laatste (de X en Y niet mede- gerekend, de 23c) letter. In het Grieksche, gelijk in het Phenicische en andere daarmede in verband staande alphabets beslaat zij de zesde plaats. Als getalmerk nas de \| bij de Grieken met een streepje daarboven 70, met een daaronder 70,000. In de wiskunde wordt de 3de onbekende (de 2 eersten X en Y) door Z. aangeduid. Op de Fransche munten is de Z. de stempel van Grenoble. Zaad, Sewien, is bij de open bloeijende planten het voorwerp, dat de kiem in zich bevat om, nadat het in den grond gelegd is, eene nieuwe plant voort te brengen. Het zaad maakt het voorname deel der vrucht (z. a ) uit. In het Z is de kiem als het beginsel der nieuwe plant aan te merken. Deze is aan ��n of meer zaadlobben (z. a.) verbonden, terwijl vele zaden ook nog kiemwit (z. a.) bevatten. De zaden zijn in ge- daante en grootte zeer onderscheiden. Vele zaden worden niet enkel voor het zaaijen, maar ook als voedsel en op andere wijzen nuttig gebruikt. Wij wijzen hier slechts op de granen, de noten, het oliezaad enz. Zaaddiertjes. Dit woord heeft dezelfde beteekenis als Spermatozoa. Zie Bevruchting. ₍ Zaadlobben, Colyledoves. In het zaad der open bloeijende planten vindt men bij de kiem een of meer deelen, die bij het ontkiemen van het zaad opschieten en het eerste blad



		REGISTER.
		414


		Varus (Publius Attius). 82. Vasal. Zie Leenstelsel. Vasarhely. 32. Vasari (Giorgio). 83. Vasco da Gama. Zie Gama. Vasten. 33. Vastenavond. 33. Vaste sterren. Zie Sterren. Vastland of Continent. 33. Vaten. Zie Bloedvaten. Vaten. 84. Vater (Joh. Sererin). 34. Vathi. 34. Vaticaan. Zie Rome. Vatke (Joh. Karl Wilh.). 34. Vaitel (Emrich von). 34. VaubaniSeb. lePr.de). 34. Vaucanson (Jacques de). 35. Vaucluse (Depart. van). 35. Vaudeville. 35. Vaudoncourt (Guill. de). 35. Vauquelin (Louis Nic). 36. Vauxhall. 86. Vay (Nikol.). 36. Vecelli. Zie Titiaan. Vecht. 36. Vechta. 87. Veda. 37. Vederbos-polypen. 37. Vederdistel. 37. Vederen. 37. Vedermotten. 37. Vederpasser. 38. Vedette. 38. Vedretto. Zie Gletscher. Vedute. 38. Veeartsenijkunde. 38. Veeartsenijschool. Zie Vee- artsen ij kunde. Veelgodendom. Zie Poly- theismus. Veelhoek. 38. Veelhoevigen. Zie Dikhui- digen. Veelvraat. 38. Veelwaard (Daniel). 38. Veelwijverij. Zie Polygamie. Veemgerigten. 39. Veen. 39. Veenbrand. Zie Veenrook. Veendam. 39. Veenendaal. 40. Veengrond. Zie Veen. Veenhuizen. Zie Weldadig- heid (Maatschappij van). Veenius (Otto). 40. Veenmol. 40. Veenmos. 40. Veenpluis. Zie Wollegras. Veenrook. 40. Veepest. 40,
		Vallende ziekte. 25. Vallisnena. 26. Valls. 26. Valmont de Bomare (Jacques Christophe). 26. Valmy. 26. Valois. 26. Valois (Hend. de). Zie Va- lesius (Hend.). Valombrosa. 26. Valparaiso. 26. Vals. 27. Valscherm. Zie Parachute. Vampyr. 27. Vampyr. 27. Vanadium. 27. Vancouvers-eiland.Z.Nieuw- Caledoni�. Vandalen of Wandalen. 27. Vandamme (Dom. Jos.). 27. Van-Diemensland. 28. Vanellus. Zie Kievit. Vanessa. Zie Admiraal. Vangelisti (Vincenzo). 28. Vangerow (Karl Adolf v.).28. Vanille. 28. Vanini. 28. Vanloo of van Loo. 28. Vannes. 29. Vanni (Francesco). 29. Vannucchi. Zie Sarto (An- drea del). Vannucci (Pietro). Zie Peru- gino (Pietro). Vansittart (Nicol.). 29. Vanuzzi. Z.Perugino (Pietro). Vanvitelli (Gaspar). 29. Var. 30. Varek. Zie Soda. Varens. 30. Varese. 31. Vargas (Juan de). 31. Vargas (Luis de). 81. Varianten. 31. Variati�n. 31. Variatierekening. Zie Com- binatie. Vari�teit. Z. Verscheidenheid. Varinas. 31. Varioliet. 31. Varioloiden. 31. Varius (Lucius). 32. Varix. Zie Aderspat. Varken. Zie Zwijn. Varkensbrood. Z. Cyclamen. Varkenskool. Zie Beeren- klaauw. Varna. 32. Varnhagen von Ense (Karl Aug.). 32. Varro (Mare. Terentius). 82.
		Vaduz. Zie Lichtenstein. Vaerst (Fr. Chr. Eug.). 18. Vafflardt Pierre Ant.Aug.).l 8. Vaga (Perino del). 18. Vagabundae. Z. Jagtspinneu. Vagevuur. 18. Vaillani(JeanBapt.Ph.). 18. Vaillaut (Jean Foy). 19. Vaillant (Francois Ie). Zie Levaillant (Fraixjois). Vaillaut (Walleraut). 19. Vair. 19. Vair�. Zie Vair. Val (�e). 19. Viilcke (Jacob). 19. Valckenaer(Lodew.Casp.)19. Valckenburg (Lucas van). 20. Valckeuburg (Mart. van) 20. Valckenburg (Frederik en Gilles van). 20. Valckeuier (Adriaan). 20. Valckenier (Pieier). 20. Valdes Leal (Juande). 20. Valdez (Franciscus). 20. Valdivia. 20. Valdor (Jean). 20. Val�e (Sylvain Charles). 20. Valenqay. 21. Valence. 21. Valencia. 21. Valencia. 21. Valenciennes. 21. Valenciennes (Achille). 21. Valens. 21. Valentin (Gabr. Gustav). 21. Valentini (Georg Wilb.). 21. Valeiitinianen. 21. Valentinianus I. 21. Valentinus. 22. Valeutijn (Frangois). 22. Valen�jusdag (St.). 22. Valeriaan. 22. Valerianus (Publ. Lic.) 22. Valerius. 22. Valerius Flaccus (Cajus). 28. Valerius (Maximus). 23. Valesius (Hend.). �3. Valetta. Zie Lavaletta. Valken. 23. Valkenburg (Dirk). 23. Valkenier. Zie Valckeuier. Valkenjagt. 28. Valkenorde. 24. Valkerij. Zie Valkenjagt. Valkhof (Het). 24. Val la (Laureutius). 24. Valladolid. 24. Vallauri (Tommaso). 25. Valle (Pietro della). 25. Vallende sterren. Zie Mete- oorsteenen.



		416
		REGISTER.


		Verdek. Zie Dek. Verden. 61. Verdi (Giuseppe). 62. Verdigting. Z. Condensatie. Verdooving. 62. Verdoovingsmiddelen. Zie Anaesthesie. Verdrag. 62. Verduistering (Zons- en Maans-). Zie Eclips. Verdun. 62. Vereenigde Staten v. Noord- America. 63. Vereenigde Staten (Letter- kunde der). Zie Noord- Americ. Letterkunde. Vereenigde Staten v. Colum- bia. Z. Nieuw -Granada. Vereenigde Stateu van den Rio-de-la-Plata. Z. Argen- tijnsche republiek. Vereeniging. 6». Vereffening. Zie Tijdsvereffe- ning. Vereist. 69. Verendael (Nicolaas). 69. Vereul (Abraham). 69. Vergeet-mij-niet. 69. Vergelding. 69. Vergelijk. 69. Vergelijking. 69. Vergennes (Charl. Grav.). 70. Vergerio (Pietro Paolo). 70. Vergette. 70. Vergift. 70. Vergiftige planten. Z. Gift- planten. Vergiftige slangen. Zie Slan- gen. Vergiftiging. 70. Vergilius (Publius). Zie Vir- gilius. Vergilius (Polydorus). 71. Verglazen. 71. Vergniaud (Pierre Vict.). 71. Vergrooting. 71. Vergulden en Verzilveren. 71. Verhaegen (Pierre Th.). 71. Verhagen (Theodorus). 71. Verhaghen (Pieter Jos.). 72. Verhakkingen. 72. Verhandeling. 72. Verharding. 72. Verheerlijking v.Christus.72. Verhef. Zie Leenstelsel. Verhoor. 72. Verhouding. Zie Proportie. Verhuell (Carel Hendrik, graaf v. Zevenaar). 72. Verhuell (Quirijn Alaui�ts Rudolph). 73. 27*
		Veere. 41. "Veerkracht. 41. Veeteelt. 41. Vega (Garcilaso). 4l. Vega (Lope Felix de V. Carpio). 41. Vega (Georg, vrijh. t.). 42. Vegesack. 42. Vegetarianen. 42. VegetiusRenatus(Flav.). 42. Veghel. 43. Veglia. 43. Vehse (Karl Eduard). 43. Vei. 43. Veile. 43. Veiligheidsbuizen. 43. Veiligheidsklep. 43. Veiligheidslamp. 43. Veirac (Johannes). 43. Veit (Phil.) 44. Veitsclans. Z. St. Vitus-dans. Veji. 44. Velasquez de Silva (Don Diego). 44. Veldafluiten. Zie Affuit. Velde (van der). 44. Velde (Franz Karl v. d.). 46. Veldeken (Heinrich von). Zie Hendrik van Veldeken. Veld enz. 45. Veldkers. 45. Veldkrekel. Zie Krekel. Veldleeuwerik. 45. Veldmaarschalk. 45. Veldmateri�el. 45. Veldmuis. 45. Veldsla. 45. Veldslag. 45. Veldspaath. 46. Veldwacht. 46. Veleda. 46. Veliten. 46. Vella (Gius., Abb.). 46. Veilejus Patercul.(Marc.).46. Velletri. 46. Vellore. 47. Velp. 47. Velpel. 47. Veltheim (Aug. Ferd., graaf von). 47. Velthem (Job.). 47. Velthem (Lodewijk van). 47. Veltlin. 47. Veluwe. 48. Velijn (Philip). 48. Velzen (Gerard van). 48. Ven (Joh. Ant. van der). 48. Venafro. 48- Venaissjn. 48. Vende\'e W. Vend�miairc. 49.		Vendidad. Zie Zend-Avesta. Vend�me. 49. Vend�me (Louis Joseph, ⁵ hertog van). 50. Venedey (Jakob). 50. Venema (Herman). 50. Venerabile. 61. Venerische ziekte. Zie Sy- philis. Veneten. �l. Veneti�. 51. Veneti� (Golf van). Z. Ve- neti�. Veneziano (�omenico). 53. Venezuela. 53. Venkel. 54. Venlo. 54. Venne (Adriaan van de). 54. Vennekool (Jakob). 54. Vennoot. Zie Vennootschap. Vennootschap. 56. Ventiel. 56. Ventilator. 55. Ventose. 56. Ventura (Giovacchino). 55. Venturini (Karl Heinr. Georg). 55. Venus. 56. Venus. 56. Venusberg. 56. Venushaar. Zie Krulvaren. Venijnboom. Zie Taxis. Vera-Cruz. 56. Veranda. 57. Veranderlijke sterren. Zie Sterren. V�rard (Antoine). 57. Veratrine. 57. Verband. 57. Verbanning. 58. Verbeeck(Hans of Frans). 58. Verbeeck (Franc.Xav.H.).58. Verbeeck (Pieter). 58. Verbeeldingskracht. Z. Phan- tasie. Verbena. 58. Verbinding. 58. Verbindtenis. 59. Verboeckhoven.(Eug.Jos.)59. Verbondsark. Zie Ark. Verboom (Abraham). 69. Verbranding. 59. Verbruggen (Pieter). 59. Verbruggen (Gijsbert). 60. Verbruikleening. 60. Verbuiging. Z. Deolinatie. Verbum. 60. Vercelli. 60. Verdam (Gideon Jan). 61. Verdampen, lil. Verdediging. ,61.



		416		REGISTER.


		Verhulst (Rombout). 73. Verjaring. 73. Verkalking. 73. Verkenning. 73. Verkleinaap. Z. Fantograaf. Verkolen. 73. Verkolje (Johannes). 74. Verkorting. 74. Verkromming. 74. Verlamming. 74. Verlei. Zie Leenstelsel. Verlichting. 75. Verlichtings-toestellen. 75. Verloskunde. 75. Verinander. Zie Marnier (Ka- rel van). Vermandois. 76. Vermeer (Johannes). 76. Vermenigvuldiging. 76. Vermeulen (Cornelis). 76. Venneijen (Jan Corn.z.). 76. Vermigli (Pietro). il. Vermiljoen. 77. Verminderd. 77. Vermoeden. 77. Vermolmen. 77. Vermont. 77. Vernagelen. 78. Vernet _vClaude Josephe). 78. Verneuil. 79. Vernier (Peter). 79. Vernissen. 79. V�ron (Louis). 80. Veroua. 80. Veronese (Paul). Zie Paolo Veronese. Veronica. 81. Verouiea. Zie Eereprijs. Verovitice. 81. Verrekijker. 81. Verres (Gajus). 81. Verrius Flaccus (Mare). 81. Verrochio (Andrea del). 82. Verrotten. 82 Vers. 82. Versailles 82. Verschaffelt (Piet. Ant). 83. Verschansing. 83. Verschansing van een schip. 83. Verscheidenheden. 83. Verscheurende dieren. Zie Roofdieren. Verschoor (Jakob). 83. Verschuring (Hendrik). 84. Verschuur (Lieve). 84. Versecz of Werschetz. 84. Versi sciolti of liberi. 84. Versnelling. 84. Versperring. 84, Verstand. 84.
		Versteeg (Michiel). 85. Versteeningen. 85. Verstek. 85. Versterf. 85. Versterkingskunst. 86. Verstolk van Soelen (Jan Gijsbert, baron). 87. Verstopping. 87. Verstuiking. 87. Vertebratrae, gewervelde die- ren. 88. Verticaal. 88. Vertot d\'Auboeuf (Ren� Au- bert de). 88. Vertumnus. 88. Verus (Lucius Aelius). 88. Verval. Zie Leenstelsel. Verviers. 88. Vervoort (Michiel). 88. Verwantschap. 88. Verwantschap. 89. Verwarmen. 89. Verwdistel. Zie Saffloor. Verweering. 89. Verwen. 89. Verwerij. 90. Verwey (Bernardus). 90. Verwhout. 90. Verwplanten. 90. Verzadigen. 90. Verzegeling. 90. Verzekering. Zie Assurantie. Verzet. 91. Verziendheid. 91. Verzoekschrift. 91. Verzoendag. 91. Verzoening. 92. Vesalius (Andreas). 92. Vesicantia. Zie Blaartrek- kende middelen. Vesoul. 92. Vespa en Vespidae. Zie Wesp en Wespen. Vespasianus (Titus Flav.).92. Vespertilia. Zie 1 landvleuge- ligen. Vesper. 93. Vesper (De Siciliaansche). Zie Siciliaansche Vesper. Vespucci. Zie Amerigo Ves- pucci. Vesta. 93. Vesta. 93. Vestaalsche Maagden. 93. Vestiarius. 93. Vesting. 94. Vestingbouwkunde. Zie Ver- sterkingskunst. Veitris. 94. Vesuviaan. Zie Idokraas. VesuTius. 94.		Veszprim. 95. Veteranen. 95. Veterani (Fr., graaf von). 95. Vetgans. Zie Pinguins. Vetkoopers. Zie Schieringers en Vetkoopers. Veto. 95. Vetplanten. 96. Vetten. 96. Vettori (Pietro). Zie Victo- rius. V�tu. 96. Veuillot (Louis). 96. Veurne. 97. Vevay. 97. Vezel (Plant-). Zie Hout. Vezelay. 97. Vezelgips. 97. V�z�re. 97. Vezier. Zie Vizier. Viaduct. 97. Viana. 97. Vianen. 97. Vianen (van). 97. Vianna do Castelto. 98. Viardot-Garcia (Pauline). 98. Viareggio. 98. Viaticum. 98. Viborg. 98. Viborg. 98. Vibratie. 98. Vii.rio. Zie Infusiedieren. Vicarello. 98. Vicari (Hermann von). 98. Vicaris. 99. Vice. 99. Vicelinus (de Heilige). 99. Vicente. Zie Gil Vicente. Vicenza. 99. Vicenza( Hertog van). Z.Cau- laincourt. Vich. 100. Vichy. 100. Vicia. Zie Boon. Vicksburg. 100. Vico (Giov. Battista). 100. Vico (Francesco de). 100. Victor. 100. Victor (Jan). 100. Victor Amadeus I. 101. Victor �manuel I. 101. Victor-Perrin (Claude). 101. Victoria. 102. Victoria. 102. Victoria. Zie Adelia. Victoria I (Alexandrine).102. Victoria-land. 102. Victoria-Nyanza. Z. Nyanza. Victoria-plant. 102. Victorinus (C. Marius). 102. Victorius (Petrus). 102.



		AIGEMEENE NEDEB1ANDSCHE

		ENCYCLOPEDIE.

		�. Unger (Joh. Georg), beroemd houtsnijder, in 1715 te Goes bij Pirna geb., was in zijne jeugd op eene boekdrukkerij werkzaam en legde zich later op de houtsnijkunst toe, waarin hij het tot eene groote hoogte bragt. In 1740 begaf hij zich naar Berlijn en vervaardigde aldaar o. a. vijf\' groote landschappen, die zeer geroemd werden en nog aanwezig zijn. Hij overleed in 1783. � Zijn zoon Joh. Friedr. U., in 1750 te Berlijn geb., drukte de voetstappen zijns vaders, was boekhandelaar, boekdrukker, vorm- en stempelsnijder, werd in 1800 professor in de houtsnijkunst aan de akademie der beeldende kunsten te Berlijn en maakte zich zeer verdienstelijk in zijn vak. Hij stierf in 1804. � Zijne echtgenoote, Frederike Helene IL, in 1751 te Berlijn geb., was eene zeer talentvolle vrouw, die na den dood van haren echtgenoot diens zaken voortzette. Zij had met vele wederwaardigheden te kampen en overleed te Berlijn in 1813. Hare talrijke, meest anonym uitgegeven werken hebben door hunne voortreffelijke schildering der zeden ook nu nog eene groote waarde. Algemeenen bijval vond haar roman Juichen Gr�nthal (3c druk, 2 dln. 1798). Uughvar, een comitaat in het N. O. van Hongarije, district Kaschau, heeft eene oppervlakte van 55,18 □ Dl., telt 98,600 inw., is grootendeels bergachtig en wordt besproeid door de Ungh en eenige zijrivieren van den Theiss. De hoofdplaats U., aan de Ungh, is de zetel van den Gr. bisschop van Munkacs, heeft eene 50 vademen lange brug, een bisschoppelijk paleis, seminarium, minerale bronnen, wijnbergen, groeven van porseleinaarde en telt S500 inw. Belangrijk zijn nog Szobrancz met zwavel- bronnen en Fels�-Nemete met ijzersmelterijen. Unie van Utrecht is de naam van het merkwaardig verbond in Januarij 1579 te Utrecht gesloten tusschen Holland, Zeeland en Utrecht, en tot hetwelk later ook Groningen, Gelderland, Friesland en Overijssel toetraden. Het is de grondslag van de republiek der Vereenigde Nederlanden, die tot in 1795 bestaan heeft. De oprigters van dit ver- bond, dat vooral door de ijverige bemoeijingen van Jan van Nassau tot stand kwam, bedoelden volstrekt niet een afval van Spanje, maar enkel eene getrouwe en eerlijke uitvoering der Pacificatie van Gent (z. a.) en de verwijdering van vreemd krijgsvolk. De acte der vereeniging maakte zelfs volstrekt geene toespeling op zulk een gewigtigen stap; integendeel de uitvoerige aanhef\' van dit staatsstuk bevestigde opzettelijk de wettigheid der Pacificatie en deze erkende den pligt der gehoorzaamheid aan den koning. Ongetwijfeld hielden velen de breuk met Spanje, welke twee jaar later volgde, als eene toekomstige mogelijkheid, doch niemand voorzag deze met zekerheid. Bij die U. werd bepaald, dat de leden van het verbond ten eeuwigen dage zoo naauw zouden vereenigd zijn alsof zij slechts een geheel uitmaakten, met behoud echter van ieders bijzondere privilegi�n, vrijheden, wetten en gewoonten, die zij elkander w�derkeerig waarborgden. Verschillen hierover zouden door den gewonen regter, scheidsregters of bij minnelijke schikking worden beslecht. Oorlog of vrede mogt niet gemaakt, belastingen niet op- gelegd worden dan met gemeen overleg, terwijl bij gemis van eenparigheid hieromtrent de stadhouders in het hoogste ressort zouden beslissen. Voorts waren zij verpligt elkander met lijf\' en goed te helpen en te beschermen, en werd aun ieder vrijheid van Mgem. Ned. Encyclopedie, deel XV, 1



		\\ UNIVERSUM � UNTERSBERG. 3 belangen en omstandigheden bragten daarin wijzigingen. Over het algemeen zijn het rijksinstellingen, welke bestuurd worden door curatoren, die o. a. bij vacaturen de nominatie Van professoren opmaken, waaruit het Hoofd van den staat eene keuze doet. Het onderwijs wordt gegeven door gewone professoren, die gewoonlijk den academischen senaat uitmaken, welks voorzitter (rector magnificus) na verloop van een jaar dooreen ander vervangen wordt; door buitengewone professoren, en op vele plaatsen door pri- \'vaat-docenten. De leerlingen (studenten) worden na voldoend examen toegelaten, zijn

		/		verpligt gedurende korter of langer tijd regelmatig sommige lessen bij te wonen, volgen meestal eene vrijere leefwijze dan andere burgers er. behalen een graad, wanneer zij, na

		verdediging van een proefschrift of van stellingen, blijken geven de noodige kundigheden te bezitten. In vroegere tijden was voor de vestiging eener U. de pauselijke toestemming noodig. Keizer Frederik II was de eerste wereldlijke vorst, die in 1224 de oprigting eener U. te Napels goedkeurde. Groote veranderingen hebben de U. in den loop der tijden ^ondergaan. De voornaamste werd veroorzaakt door de uitvinding der boekdruk- kunst, toen, door het gemakkelijk verkrijgen van leerboeken, het dicteren en meestal woordelijk naschrijven van het voorgedragene onnoodig en de studie zooveel ligter werd, en door de Hervorming, die eene groote leer vrijheid deed ontstaan. Onderscheiden van andere U. zijn de Engelsche te Oxford en te Cambridge, waar o. a. de studenten in ��n gebouw zamenwoiien en allen eene bijzondere kleederdragt hebben. Vgl. A history of the university of Oxford, its colleges, halls and public buildings (2 dln., Lond. 1814) en A history oj the university of Cambridge (2 dln., Lond. 1815). In de laatste tijden zijn hier en daar belangrijke hervormingen ingevoerd; sedert lang wordt er in ons land eene te gemoet gezien. Over U. en hooger onderwijs zie men het voortreffelijk geschrift van John Stuart Mill, An inaugural Adress delivered to the University of St. Andrews, febr. lst, 1867. De U. in ons land zijn gesticht: Leiden 1575, Groningen 1614, Utrecht 1636, terwijl die te Franeker 1585�1816 en die te Harderwijk 1600�1816 heeft bestaan. Universum. Zie Heelal. Unna, eene rivier in Bosni�, ontspringt in de Herzegowina uit het Chemernitzagebergte, loopt laugs Ostrowitza, Bihatsch en Ostrowatz en valt bij Jaszenovatz in de Save. In haar loop van ongeveer 30 m. neemt zij de Unnatz en de Sanna op en is door vele ondiepten alleen voor kleine schepen bevaarbaar. Unna, eene stad in Westphalen, 3 m. ten Z. Z. W. van Hamm gelegen, is tamelijk regelmatig gebouwd, heeft 6428 inw. en verschillende fabrieken. Zij behoorde vroeger tot de Hanzesteden en speelde in de geschiedenis der veemgerigten een groote rol. In Januarij 1673 werd zij door de Frauschen ouder Turenne gebombardeerd. Slechts \\ va. van haar verwijderd liggen de groote zoutwerk"n K�nigsborn, die jaarlijks 120,000 ctr. zout opleveren. Unster is eeue balans met ongelijke armen. Aan den kortsten arm hangt men den last; aan den laugoteu, die in gelijke deelen is verdeeld, een gewigt, dat langs dien arm kan verschoven worden. Uit den afstand van het gewigt van het ophangpunt kan men de zwaarte van den last beoordeelen, volgens de wet, dat bij een hefboom de gewigten iu omgekeerde reden moeten staan met de lengte der armen indien er eveuwigt zal zijn. De briefweger berust op hetzelfde principe als de U.; alleen de vorm is eenigszius gewijzigd. Unstrutj eene rivier in de Pruissische provincie Saksen, ontspringt bij Kafferhausen nabij Dingelstadt, loopt in zeer vele kronkelingen door een breed en vlak dal, is 24 m. lang, terwijl hare grootste breedte 120 v. bedraagt, en wordt van Artern tot aan hare uitwatering veel smaller en door steile rotsen begrensd. Zij is door 12 sluizen voor kleine schepen bevaarbaar gemaakt, neemt regts de Gera, links de Wipper, bij Artern de Helme op en valt beneden Naumburg in de Saaie. Unterberger (Ignatius), schilder en graveur, geb. te Cavalese in 1736, overl. te Weeuen in 1797, volgde zoo getrouw Correggio, dat zelfs kunstkenners er door in dwa- ling geraakten. Zijn voornaamste schilderij is eene Hebe in de galerij van Esterhazy. Unterholzner (Karl. Aug. Dominicus), een Duitsch regtsgeleerde, geb. te Freising in 1787, was eerst docent te Landshut, later te Marburg en Breslau. Hij deed zich door een aantal belangrijke geschriften als een kundig jurist kennen en overleed te Breslau in 1838. Untersbergj een berg tot de Salzburger Alpen behoorende, bestaat grootendeels uit marinerkalk, ligt J\| m. van Salzburg, is beroemd door z^jn vergezigt op de vlakten



		UPSALA � URAL.
		5


		Dpsala, hoofdstad van het Upsala-lan in Upland, 10 m. ten N. N. W. van Stockholm in eene vruchtbare vlakte aan de Fyrisa gelegen, telt 8975 inw., is de verblijfplaats des aarlsbisschops en van den gouverneur, heeft eene kathedraalschool, een lyceum, eene reaal- en verschillende volksscholen, alsmede een onderwijzers-seminarium. De uni- versiteit, in 1476 door Sten Sture gesticht, bezit eene bibliotheek met meer dan 100,000 deelen en 6000 handschriften, waaronder de beroemde Codex van Ulfilas; voorts eene verzameling van 16,000 munten, een kostbaar mineralen-kabinet, eene nieuwe sterre- wacht en een botnnischen tuin met museum en het in 1827 opgerigte standbeeld van Linnaeus. De prachtige domkerk, van 1258�1435 gebouwd, 180 el lang, 76 el breed en 57 el hoog, is geheel met koper gedekt en bevat vele praalgraven, o. a. die van Gustaaf Wam, Johan 111 en Linnaeus, benevens eene menigte historische merkwaar- digheden. In de laatste jaren is U. veel verfraaid. Sedert onheugelijke tijden wordt er in Februarij eene belangrijke markt gehouden, waarop groote hoeveelheden boter, ge- vogelte, rendiervleesch, lijnzaad en linnen worden aangevoerd. Eene halve m. ten N. van U. ligt het dorp Gamla- of Oud-U., eens de hoofdzetel der vereering van Odin, en de verblijfplaats van den opperpriester. E�ne m. van U. bevinden zich de beroemde Mora- steeneu, waar in de middeleeuwen de Zweedsche koningen werden gekroond. Drie m. ten Z. van U. ligt het dorp Sigtuna, eens de zetel van Odin en het uitgangspunt zijner leer. Upstalboom. Eene hoogte nabij Aurich in Oostfriesland, bij het dorpBahe, hadden naam van �boom" naar drie overoude eiken, welke er in vroeger eeuwen stonden, en was in de middeleeuwen de plaats waar zich de afgevaardigden der zeven Friesche Zee- landen vereenigden om wetten uit te vaardigen, maatregelen voor rust, vrijheid en veiligheid te nemen en regt te spreken. Upupa. Zie Hoppe. Ur was een oord in Chaldea, waar Abraham woonde toen hij met al het zijne naar Kanaiin trok ((ien. XI vs. 31). Uraemie. Wanneer de afscheiding van de pisstof (ureum) in de nieren, of de uit- scheiding vau de reeds afgescheidene urine door de piswegen geheel of grootendeels is onderdrukt, veroorzaakt de in het bloed teruggehoudene. of de daarin door resorbtie weder opgenomene pisstof, ten gevolge van hare ontleding in koolzure ammonia, eene zeer gevaarlijke bloedontaarding, welke men den naam van U., urineuse discrasie, urae- mische intoxicatie, urodialysis vau Sch�nlein, heeft gegeven. Deze discrasie kan ont- staan na de meeste infectie-ziekten of na het gebruik van middelen, die de nieren prik- kelen, zooals Spaansche vliegen enz. De verschijnselen van U. zijn, behalve die van het plaatselijk lijden van het syslema uropo\'w.�cum, nagenoeg dezelfde als die welke bij typhus voorkomen, waarvan men deze ziekte alleen kan onderkennen door het aan- toonen van koolzure ammonia in het bloed. AVanneer men niet in staat is de nier- of piswegziekten, die tot de U. aanleiding geven, te herkennen en te bestrijden, moet de behandeling geheel symptomatisch, en dus hoofdzakelijk tegen de kBorts gerigt zijn. Uruguay. Zie Uruguay. Ural vroeger Jaik genoemd, eene rivier, die op 54° N. br. uit den Orenburgschen Ural ontspringt en na een loop van 190 m., op welken weg hij de grenzen tusschen Europa en Azi� vormt, bij Gurjew in de Kaspische zee stroomt. Hij is bijna geheel voor de scheepvaart geschikt, die echter nog onbelangrijk is, en vormt door eene reeks van vestingen en Kozakkenstations de zoogenaamde Ural- of Orenburger linie. De U. is zeer vischrijk; steur en sterlet, waarvan o. a. kaviaar gemaakt wordt, vangt men er in overvloed. Aan den linker oever wonen de Kirgisen; in de steppen aan den regter oever de Uralische Kozakken, wier hoofdstad Uralsk 11,200 inw. telt. Ural (d. i. gordel) of het Uralische gebergte, door de Bussen Semlannii-of Kammenoi- Pojas (d. i. aard- of rotsgordel) genoemd, bij de Ouden onder den naam van Montes Hyperborei bekend, is het gebergte, dat de grensscheiding tusschen Europa en Azi� uitmaakt en zich van de IJszee tot aan de Kaspische zee over eene lengte van 262 m. bij eene gemiddelde breedte van naauwelijks 15 m. uitstrekt. Hei wordt gewoon- lijk, in den noordelijken of woesten, den middelsten of ertsrijken en den zuidelijken of woudrijken , ethnographisch in den Wogulischen, Permischen en Baschkirschen Ural verdeeld. De hoogste bergtoppen zijn: de Kondjakowskoi-Kamen, 5388 v.; de Paw- dinskoi-Kamen, 3326 v., en de Iremel, 4758 v. In den geheelen U. vindt men geene afgronden of andere karakteristieke eigenschappen van een hoog gebergte. De hellingen zijn aan beide zijden zacht glooijend. Volgens de onderzoekingen van Murchison be-



		6		URANIA - URBANUS.


		staat de U. uit kwartsachtige gesteenten, uit silurische en devonische lagen, uit meer of minder veranderde en kristallijn geworden overblijfselen der steeukolenformatie en uit bezinksels van lateren datum. Talrijk en ten deele grootsch zijn vooral op de westzijde en in het kalkachtige middengebergte de rotsen en holen. In mineralogisch opzigt ver- toont de U. de merkwaardige tegenstelling tusschen eenvormigheid van bouw en onge- meen groote verscheidenheid van krislallijne gesteenten. Onder de edelgesteenten ver- dienen bijzondere vermelding de smaragden eu de beroemde topazen uit de groeven van Mursinsk en het beryl uit de mijnen van Jekatarinenburg. In 1829 ontdekte men den eersten diamant in de goudwasscherij van den graai Polier. Ook vindt men er prachtig malachiet, amethysten, tourmalijnen, jaspis en ander edelgesteente, sedert 1836 barnsteen. Van meer gewigt is de rijkdom van den U. aan metalen, die grootendeels tusschen 54° en 60° N. br. en wel voornamelijk aan zijne oostzijde liggen. In den Midden-U., tot het gouvernement Perm behoorende, werd in 1623 de eerste ijzerhut en in 1640 de eerste kopergroeve aangelegd. Goud werd het eerst in 1745 nabij Jekaterinenburg in kwartsaderen gevonden. Sedert dien tijd ontgon men verschillende goudmijnen, die echter allen weder verlaten werden, nadat men in 1774 be- speurde, dat sommige van de bergen afgespoelde zandgronden goudhoudend va- ren, waaruit men het metaal gemakkelijker en goedkooper kon afzonderen. Platina komt ook in den U. voor, doch slechts in geringe hoeveelheid. De gemiddelde jaarlijksche opbrengst van goud bedraagt 7�800 pud (11466�13104 kil.), verte- genwoordigende eene waarde van 10�12 millioen z. roebels; de waarde van het ijzer rekent men op 20, die van het koper op 6�S millioen z. roebels. De meeste mijnen en groeven behooren aan de kroon; de andere rijkste bezitters zijn de famili�n Demidow, Jakowlew, Stroganow en de firma Gubin. Het aantal mijnwerkers wordt begroot op 150,000. Zie verder over den U.: Humboldt, Fragments de geologie et de climatologie asiatique (Par. 1831, 2 dln.); Schtschurowsky, Das Uralgebirge in physisch-geographischer, geognostischer und mineralogischer Bezieliung (Mosk. 1841); Pose, Mineralogisch-geognostische lieise nach dem Thai u. s. w. (Perl. 1837�1842, 2 dln.); Murchison, Geology of Russia in Europe and the Ural Mountains (Lond. 1853, 2 dln.), en Hofmann, Der n�rdliche Ural u. das K�slengebirge Pae-Choi (Petersb. 1853). Urania, dochter van Jupiter (Zeus) en Mnemosyne, was eene der negen muzen en wel die der sterrekunde. Zij wordt gewoonlijk afgebeeld met een staf op een hemelkloot wijzende. � Eene andere U. is de dochter van Oceanus en Tethys. Uranium is een metaal, dat in 17S9 door Klaprolh in Pechblende ontdekt, maar eerst in 1847 door P�ligot in zuiveren toestand afgezonderd werd als een zwart poeder, dat, in de lucht verhit, met eene vlam verbrandt. Oxyde van U., dat geel gekleurd is, wordt bij het porselein- en glasschilderen gebruikt. Uranolithen. Zie Meleoorsleenen. Dranoscopus. Zil Sterrekijker. Uranns, volgens de mythen der Grieken zoon van Erebus en Gea, haatte zijne kinderen zoo bitter, dat hij hen terstond na hunne gehoorte in den Tartams opsloot. Hierover ver- bitterd, nam Kronos (Saturnus), een zijner zonen (Titans), eene bloedige wraak op hem. UranUS, eene planeet, die door Herschel op den lScn Maart 1781 ontdekt werd. Het sterrekundig teeken van U. is <j\\ Zijn gemiddelde afstand van de zon bedraagt 395,600,000 geogr. mijlen, en zijn omloopstijd 84 jaren en 6 dagen. U. behoort tot de groote planeten; zijne middellijn bedraagt 7466 geogr. mijlen, maar zijne massa is slechts 17 maal grooter dan die der aarde. Herschel heeft later 6 manen van U. gezien; in 1851 zijn 2 nieuwe ontdekt, zoodat haar getal acht bedraagt. Urbanisten of Urbanistinnen. Aldus heette eene afdeeling der nonnen van St. Clara in Frankrijk. Zij zijn sedert lang bij andere orden ingesmolten. Urbaniteit, een woord van het Latijn afkomstig, beteekent die welgemanierdheid en wellevendheid, welke uit beschaving voortvloeit en zich in gebaren, houding en natuur- lijke deftigheid openbaart. Pij de Romeinen was U. voornamelijk die fijnere be?cha- ving, welke door het verkeeren in de hoogste kringen van Rome, de stad (urbs) bij uitnemendheid, verkregen werd en zich door eigenaardige geestigheid, zorgvuldige keuze van woorden en uitdrukking en gemis van provincialisme kenmerkte. U. staat tegenover rusticiteit, boerschheid. Urbanus wordt door Paulus een medearbeider genoemd (Rom. XVI vs. 9) Men weet niets van hem, dan dat hij te Rome woonde.



		UEBANUS � UEIA.
		7

		Drbanns is de naam van acht pausen. U. I, 224�280, stierf onder Alexander Severus den marteldood. � U. II, 1088�99, geb. te Chatillon-sur-Marne, wist zich door het aanmoedigen der kruistogten een groot aanzien te verschaffen, en deed o. a. Hendrik IV en Philips I van Frankrijk in den ban. � U. III, 1186�87, had vele twisten met keizer Frederik I, tegen wien hij echter niets vermogt. � U. IV, 1261� 64, was de zoon van een schoenmaker te Troyes en stelde het vieren van den H. Sacramentsdag in. � U. V, 1362�70, liet de Paulus-zuil oprigten en was de laatste paus, die te Avignon resideerde. � U. VI, 1378�89, gedroeg zich zoo vijandig jegens zijne kardinalen, dat deze hem in den ban deden en Clemens VII tot paus verkozen. Hij wist zich echter in zijn gezag te handhaven en liet in 1385 zes kardinalen, onder voorwendsel van zamenzwering tegen hem, ter dood brengen. Hij stierf te Eome in 1389, waarschijnlijk door vergiftiging. � U. VII overleefde zijne verheffing in 1590 slechts dertien dagen. � U. VIII, 1623�44, in 1568 te Florence geb., was een geleerd man en bevorderaar van kunsten en wetenschappen, verleende aan de kardinalen den titel van Eminentie, verbeterde het Breviarium Romanum, rigtte het Collegium de propaganda fide op en gaf ann de bul In coena domini (z. a.) haar nog bestaanden vorm. In strijd met zijn kunstzin liet hij eenige merkwaardige koperen monumenten te Rome, in den meest barbaarschen tijd gespaard, tot kanonnen versmelten, hetwelk aanleiding gaf tot het epigram: Quod non fecerunt Barbari, fecerunt Barberini (wat Barbaren niet, deden, hebben de Barberini\'s gedaan). Zijne gedichten (Eome 1631 en Par. 1642) werden later door Brown (Oxford 1726) uitgegeven. Urbino, eene stad vroeger tot den Kerkelijken Staat, sedert 1861 tot het koningrijk Itali� behoorende, ligt op een heuvel aan den fraaijen weg van de Eomagna naar Florence. Zij heeft 13,000 inw., is de zetel van een aartsbisschop en bezit onder an- dere inrigtingen van onderwijs eene zeer oude academie. Merkwaardig is het voormalig hertogelijk paleis als een gedenkstuk van bouwkunst uit de 15<lc eeuw. U. is de geboorteplaats van den schilder Eafa�l. Ure (Andrew), een beroemd scheikundige, in 1778 te Glasgow geb., studeerde te Edinburg, promoveerde in 1800 tot doctor in de medicijnen en vestigde zich te Glasgow, waar hij in 1805 tot professor der natuurlijke historie en scheikunde aan de Andersonian In�itntion werd benoemd. Hij was een der oprigters van de sterre- wacht aldaar en hield zich verscheiden jaren met sterrekundige waarnemingen bezig. Zijn voornaamste werk is Dictionary of arts, manvfactures and mines (Lond. 1853, 2 dln.). Behalve dit heeft hij talrijke verhandelingen in het tijdschrift van de Royal In- stitulion, in dat van het Britsche pharmaceutische genootschap enz. uitgegeven. Zijne hoofdverdienste bestaat in zyne onderzoekingen over de latente warmte van verschillende vloeistoffen in gasvormigen toestand en in zijne toepassing der scheikunde op de ver- vaardiging van manufacturen. Uredo P., behoort tot de fam. der Zwammen, afdeeling Stofzwammen. De soorten woekeren op andere planten, zooals de U. Carbo D. C., die de bloemdeelen der granen verwoest en in een zwart poeder, ook �Boet" geheeten, verandert. De U. Caries D. C, ook �Brand" genoemd, veroorzaakt eene slijmige stinkende massa in de graankorrels. De U. RubiffO D. C. (Eoest) bedekt sommige granen met oranjekleurige stofhoopjes. �rij een der Zwitsersche bergkantons, heeft eene oppervlakte van 19,67 □ m. met omstreeks 14,800 inw. De regering is zuiver democratisch. Het wordt aan bijna alle zijden door bergen ingesloten, wier hellingen evenals de dalen met vruchtbare weilanden zijn bedekt; ooftboomen, en rondom de dorpen noteboomen, vindt men er in menigte. Veeteelt, kaasbereiding en vischvangst in de verschillende meren zijn de voornaamste middelen van bestaan. De rivier de Eeuss doorsnijdt het kanton in zijne geheele lengte. De St.-Gotthardspas (zie St.-Gotlhard), de kortste weg van westel. Duitschland naar Itali�, geeft veel vertier. U. is merkwaardig door de geschiedenis van Wilh. Teil. Belangrijk zijn nog: de hoofdplaats Altdorf, bijna 2000 inw., met de Tell\'s-bron; B�rglen, Tell\'s geboorteplaats; de burgt Attinghausen; het bekoorlijke Urser-dal; de Duivelsbrug (z. a.) en het Urnerloch. Uria, een Hethiet (zie Het/tieten), was de gemaal van Bathseba en een veldoverste van David. Deze gaf aan U. een brief ter overbrenging aan Joab, waarin J. heimelijk gelast werd U. in den strijd zoodanig te plaatsen, dat hij moest sneuvelen (2 Samuel II). Vandaar heet nog een brief, die den overbrenger zelven tot nadeel is, een Urias-brief. � U., een hoofw-\'ester, die de afgodendienst begunstigde (2 Kon. 16, vs. 10�17). �



		8 UEIEL � URMIA OF UKOEMIJA-MEER. U., een profeet, die aan koning Jojakim diens ondergang voorspelde, naar Egypte vlugtte , van daar teruggevoerd en gedood werd (Jerem. 26, vs. 20�23). Driel, d. i. vlam of licht Gods, een der zeven hoofdengelen volgens de Joodsche angelologie. Milton, Klopstock en anderen hebben den naam in hunne mythologische voorstellingen gebruikt. Urim en Thummim, d. i. licht en volmaaktheid, was een voorwerp in de vouwen van den borstlap des Isra�l, hoogepriesters (z. a.), hetwelk op eene geheimvolle wijze den wil van Jehova openbaarde (Num. 28, vs. 30). Hoe dit geschiedde is onbekend. Urine. De normale U. van den mensch is eene helder stroogele vloeistof, die een specifiek gewigt van 1,005�1,020 heeft. Versch geloosde U. reageert zuur, doch door de ammoniakale gisting wordt hare reactie naderhand dikwijls alkalisch. Gewoonlijk blijft de normale U., aan de lucht blootgesteld , langen tijd helder, doch bij zeer vele ziekten ontstaan er in de U. bezinksels {sedimenla). Het voornaamste bestanddeel der U. is ongetwijfeld de pisstof {ureum), zich voordoende als kleurlooze, luchtbestendige, zuilvormige kristallen, in water en alcohol oplosbaar, met salpeter- en zuringzuur weinig oplosbare zouten vormende. De pisstof wordt zeer gemakkelijk ontleed en zet zich om in koolzure ammonia. Zij is het laatste voortbrengsel der stofwisseling in verschillende weefsels. Bij vleeschetende dieren bedraagt het ureum-gehalte der U. 11�12 pet., bij den mensch ongeveer 3 pet., terwijl de U. van plantenetende dieren doorgaans veel armer is aan pisstof. Het piszuur {acidum uricum) vormt een glinsterend wit, kristallijn poeder, genoegzaam onoplosbaar in koud water, alcohol en aether. In koolstofzure-, phosphorzure-, melkzure- en azijnzure alcali�n is het vrij gemakkelijk oplosbaar, doordien het aan deze zouten een gedeelte nlcali onttrekt. Van het piszuur komt slechts 0,1 pet. in de menschelijke U. voor, in die der vleeschetende dieren is het nog spaarzamer, in die der varkens werd het niet gevonden ; ook in de U. der plantenetende dieren schijnt het meestal te ontbreken. Daarentegen zijn de excrementen van slangen, vogels en insecten bijna geheel uit piszure zouten zamengesteld. De guano, die uit de excrementen van strandvogels bestaat, moge als voorbeeld strekken. Het paarden- piszuur, hippurzuur {acidum hippuricum) is kristallijn, en bitter van smaak. Het werd het eerst in de U. van paarden gevonden, van waar het zijn naam ontleend heeft. Later werd het in die van vele plantenetende dieren ontdekt en eindelijk ook in de U. van den mensch, vooral na het gebruik van plantenvoedsel. Het ontbreekt in de U. van alle vleeschetende dieren. Behalve de opgenoemde stoffen bevat de U. nog als normale bestanddeelen: kreatine, kreatinine, extractief en kleurstoffen, phosphaten, sulphaten en chloriden. Bij deze drie laatste stoffen zijn de bases: potassa, soda, kalk en magnesia Al deze stoffen kan men chemisch of microscopisch aantoonen, en eene abnormale hoeveelheid van eenige dezer stoffen vormt een verschijnsel van vele ziekten. De voornaamste abnormale zelfstandigheden der U. zijn eiwit en suiker. Het eiwit kan men ontdekken door de U. te koken, daar het dan stolt, en de suiker vermoedt men reeds door het verhoogde spec. gewigt van 1,0-10. De hoeveelheid U., die door een gezond volwassen mensch in 24 uren wordt afgescheiden, bedraagt gemiddeld 1000� 1500 e. c. Een rijkelijk gebruik van dranken en geringe huiduitwaseming doen deze hoeveelheid belangrijk toenemen; vermeerderde huiduitwaseming en vermeerderde af- scheiding der darmen doen haar verminderen. Omtrent de veranderingen, die de U. ondergaat bij verschillende ziekten, verwijzen wij naar de verschillende handboeken, zoonis van de Uroscopie aan het ziekbed van Dr. Adolf Ziegler, in het Nederduitsch overgebrafjt door Dr. Ter Kuile (Tiel 1S63); Bock, Mediciniscfie Diagnostik (Leipzig 1863). Men vergelijke ook de artt. Diabetes en Briglit\'\'sclie nier ziekte. Urk, een eiland in de Zuiderzee, heeft slechts een uur gaans in omtrek en ruim 1000 bewoners, die voornamelijk door vischvangst in hun onderhoud voorzien. De grond is steenachtig en in het westelijke gedeelte het hoogst. Hier vindt men goed weiland en in het oostelijk gedeelte hooiland. De bevolking heeft nog vele eigenaardigheden en wordt door hare bijzondere kleederdragt gekenmerkt. Men vindt er een vuurtoren en eene kleine haven, die voor de schepen op de Zuiderzee in tijd van nood als vlugthaven kan dienen. Door storm en w⁷atervloed leed het eiland in 1824, 1825 en 1839 groote schade. Urmia- of Uroemija-meer (Het), ook Schahimeer, meer van Maragah of van Tauris ge- noemd, ligt ten Z. W. van �aurisin Perzi�, beslaat 75.1- [~] m., is 12�24, op sommige plaatsen 45 v. diep en bezit een zoo groot zoutgehalte, dat dieren daarin niet kunnen leven en zijne oevers met eene glinsterend witte zoutlaag zijn omgeven. Het heeft vele



		9
		URNEN � URUGUAY.


		onderaardsche bronnen en neemt verschillende rivieren in zich op. � Urmiaof Uroemijah , eene stad IJ m. ten W. van het genoemde meer, telt 20,000 inw., is de verblijfplaats van een Perz. gouverneur en werd eertijds door de Perzen als de geboorteplaats van Zoroaster hoog vereerd. Urnen (van het Lat. uma, waterkruik) noemt men die aarden of metalen vaten, waarin verschillende oude volken de asch der lijken hunner bloedverwanten en somtijds ook \' eenige voorwerpen door deze gebruikt, zooals ringen en dergelijke, verzamelden en be- groeven. Men vindt ze van zeer onderscheiden grootte, vorm en kleur en meestal van eenvoudige versieringen voorzien. Uroemija-meer. Zie Urmia-meer. Urquhart (David), geb. te Braclangwell in 1805, bezocht herhaaldelijk Turkije, van welk land hij in verschillende geschriften als verdediger optrad, en betoogde, dat het magtig genoeg was zich tegen Rusland staande te houden en zijne integriteit te bewa- ren, indien slechts Engeland niet met R. heulde. Hij was een verklaard vijand van lord Palmerston, dien hij beschuldigde een vriend van Rusland en een vijand des vader- lands te zijn. Hoewel velen het met U. eens waren, zoo bleef hij toch ten laatste met zijne denkbeelden bijna geheel alleen staan, en maakte zich zoo onbemind, dat hij bij de verkiezing in 1854 geen enkele stem verkreeg. Hij heeft onderscheidene geschriften over het Oostersche vraagstuk in het licht gegeven. Urquiza (Don Juste Jos� de), geb. in 1800 in de provincie Entre-Rios in Z.-Ame- rica, was eerst een aanhanger van den dictator Rosas, dien hij later echter verliet en zelfs bestreed. In 1853 verkozen de Argentijnsche staten hem tot constitutionelen directeur, welken titel hij later in dien van president veranderde. Na afloop van zijn diensttijd in 1860 werd hij opperbevelhebber der land- en zeemagt. Als president heeft hij zich zeer verdienstelijk gemaakt door den Parana, Paraguay en de la Plata voor de scheepvaart open te stellen. �rsini. Zie Orsini. Ursula, volgens eene sage de schoone en vrome dochter van den Britschen koning Deonotus (Diognetus), was tot non bestemd en werd door een heidensch vorst voor zijn zoon tot vrouw begeerd. Naar goddelijke ingeving verlangde zij drie jaar uitstel en nam met zich tien maagden, die elk 1000 speelnooten hadden, met welke zij zich in de scheepvaart oefende. Na verloop van drie jaar verhief zich op haar gebed een wind, die hare schepen Rijnopwaarts tot Bazel dreef, van Maar zij eene bedevaart naar Rome deden, terugkeerden, tot Keulen afvoeren en aldaar door de Hunnen vermoord werden. Daarop verschenen er 11,000 bovenaardsche strijders, die de moordenaars op de vlugt dreven, terwijl de Keulenaars de lijken begroeven. In 1106 werden de over- blijfselen van U. en hare maagden gevonden, en nog worden hare schedels in de kerk van St.-U. te Keulen bewaard. Over de sage van St.-U. zie men O. Schade, Die Sage vort der heiligen U. und den 11,000 Jangfrauen (Hannov. 1854). Ursulinerinnen zijn nonnen, wier orde werd gesticht door Angela Merici in 1537 en wijd en zijd verbreid is geworden. De U. volgen de regelen van Augustiuus, leggen de kloostergelofte af en houden zich bezig met armverzorging en ziekenverpleging, alsmede met het onderwijzen van jonge meisjes. �rsus. Zie Beer. �rtica. Zie Brandnetel. Uruguay of Uraguay, eene groote rivier in Z.-America, ontstaat bij Sierra Santa Cata- rina in Brazili� uit de vereeniging van den Pilotas en Xapcco, scheidt Brazili� van Uru- guay en valt, nadat zij verschillende rivieren heeft opgenomen, in het noorden van Buenos-Ayres in den Parana. De U. heeft vele watervallen, is weinig bevaarbaar en gevaarlijk door zijn snellen stroom. Uruguay of Republica oriental del U., een vrijstaat in Z.-America, ter grootte van 5000 □ m., met 100�125.000 inw. (de onafhankelijke Indianen-stammen mede- gerekend ongeveer 225,000�250,000 zielen), is in de nabijheid der zee vlak, landwaarts heuvelachtig en van het N. tot het Z. door eene bergketcu, de Sierra Sau-Pablo, door- sneden. De bodem is over het algemeen vruchtbaar en voor landbouw en veeteelt zeer geschikt. Van de vele rivieren die het land doorstroomen is de Rio Negro de belangrijkste. De inwoners zijn inboorlingen of Europeanen van verschillende nati�n en Negers, sedert 1843 vrijverklaard; zij vinden hun bestaan voornamelijk in veeteelt en paardenfokkerij, terwijl huiden, vet, gezouten vleesch, wol enz. den uitvoerhandel uitmaken. Landbouw



		USNEA � UTAH. 11

		tates (Lond. 1687) en Annale» Veteris et Novi Teslamenti (Lond. 1650, Parijs 1673, Gerieve 1722). �snea barbata. Zie Baardmos. Uso, term uit het handelsregt, speciaal uit het wisselregt ontleend. Artikel 151 Tan het Wetboek Tan Koophandel zegt, dat de termijn in een wisselbrief uitgedrukt, welke op een of meer dagen, maanden of Uso\'s na zigt getrokken is, begint te loopen op den eersten dag na dien waarop de acceptatie of het protest van non-acceptatie gedaan is. Door Uso\'s worden, ten aanzien van alle binnen het koningrijk betaalbare wissel- brieven , verstaan dertig dagen, welke ten aanzien van wisselbrieven, niet op zigt ge- trokken , beginnen te loopen daags na hunne dagteekening. �sserins. Zie Usher. Ussing (Tage Algreen-), sedert 1848 procureur-generaal van het koningrijk Dene- marken, geb. te Frederiksborg inl797, werd in 1840 hoogleeraar in de regtsgeleerdheid aan universiteit te Kopenhagen en in 1844 burgemeester dier stad. Van 1835�1846 was hij lid der stenden-vergadering en ijverde steeds voor vrijheid van drukpers. In 1844 stelde hij voor door eene wet de hertogdommen voor altijd met het koningrijk te ver- eenigen, waardoor de spanning tusschen de eerste en het laatste niet weinig werd ver- meerderd. Als lid der rijksvergadering in 1848 behoorde hij tot de commissie van grond- wetsherziening en verklaarde zich bepaald tegen de invoering van het algemeene stemregt. Na dien tijd trok hij zich uit het staatkundige leven terug, totdat hij in 1854 tot lid van den rijksraad werd benoemd. Zijne belangrijkste werken zijn Haandbog i den danske criminalret (Kopenh. 1841); Loeren om ServitiUer (Kopenh. 1846) en zijne Verzameling van Deensene wetten (1850 en verv.). �steri (Joh. Mart.), geb. te Zurich in 1763 en aldaar overl. in 1827, was een dichter, die bijzonder uitmuntte in het schrijven van verhalen in de volkstaal. Van zijne Hoosrd. gedichten is alleen belangrijk het Freul ench des Lebens, dat een algemeen bekend volkslied werd. Zijne nagelaten werken zijn door Dav. Hess (Rerl. 1831) uitgegeven. Usteri (Paulus), geb. te Zurich in 1768, werd in 1788 doctor in de medicijnen, hield zich eenigen tijd te Weenen en Berlijn op en was daarna in verschillende staat- kundige betrekkingen in zijn vaderland werkzaam. Te midden zijner veelvuldige bezig- heden vond hij nog tijd voor literarische studi�n en deed hij zijn Schweiz. Staatsrecht (Aarau 1831) het licht zien, een werk dat, door zijne mededeelingen over de geschie- denis, de statistiek en het regtswezen van Zwitserland, eene blijvende waarde bezit. Ustjug-Weliki, eene stad in het Russische gouvernement Wologda, aan de �wina, met 8400 inw., is na Archangel de voornaamste handelsplaats in noordel. Rusland, heeft drie kathedraal" en 30 andere kerken , verschillende scholen en inrigtingen van welda- dieheid alsmede onderscheidene fabrieken. �SUS fructus. Zie Vruchtgebruik. Ut, re enz. zijn benamingen, waarmede men de zeven toonen der diatonische schaal aanduidt. Guido van Arezzo (z. a.) ontleende deze namen voor een zessnarig muziekin- strument aan het begin van eene aan Johannes den Dooper toegewijde hymne: Ut quae- ant laxis 7?<?sonare fibris Mira. gestorum J^muli tuorura, Solve polluti Labii reatum, Sancte /ohannes. Aan den zevenden toon der schaal gaf men, naar de eerste letters der twee laatste woorden, den naam Si. Tn Frankrijk en Itali� worden deze benamingen gebruikt, waar alsdan de ut bij het zingen Do genoemd wordt, als beter klinkend voor den zang. Utah of Yutah, door de Mormonen Deseret d. i. Honigbij genoemd, is een gedeelte van Opper-Californi�, in 1850 onder de Vereenigde Staten van N.-America opgenomen. Het is eene aan alle zijden door bergen ingesloten vlakte, die door het Wahsatch-ge- bersrte in een oostelijk en westelijk deel gescheiden wordt en waarvan de gelieele opper- vlakte 8870 □ m. bedraagt. Het oostelijke kleinste deel omvat het gebied van den Green.River en Rio-Grande, welke zich hier vereenigen en den Rio-Colorado vormen; het westelijke grootste deel is een groot, door bergen ingesloten bekken, het Groote Rassin van het Zoutmeer genoemd. Over het geheel is het een dor, onvruchtbaar en weini? bewoond land, dat slechts hier en daar eenige oasen bezit. Aan den voet van het TVahsatch-gebergte bevindt zich het Great-Salt-Lake of Groote Zoutmeer, 3940 v. boven de oppervlakte der zee, 15 m. lang, 9�11 m. breed en 63 m. in omvang, waarvan het water een zoo groot zoutgehalte heeft, dat er geen enkel dier in leven kan. Door het 74 m. lange kanaal de Jordaan staat het in gemeenschap met het Utah-



		18 UTENHOVE � UTKAQUISTEN. of Yutahmeer. Beide meren hebben aan hunne oostzijde eene smalle strook aangeslibt land, waarop zich sedert 1847 de Mormonen (z. a.) gevestigd hebben en dat door zijne ligging tusschen het Mississippidal en den Stillen oceaan op den weg naar Californi� en Oregon eene groote belangrijkheid verkrijgen kan. De voornaamste rivier is de Hum- boldtsrivier; zij ontspringt op de lluinboldtsbergen, loopt uit in het moerassige Hum- boldtsmeer en vormt den natuurlijken weg van het Zoutmeer naar Californi�. De hooge bergen zijn dun begroeid met dennen, reders, espen en andere boomsoorten, hebben vele grasrijke plaatsen, doch weinig wild. Den vruchtbaarstcn bodem vindt men aan den voet der bergen en in de dalen, waar granen en ma�s welig groeijen, en rundvee en schapen gefokt worden. In de vlakten treft Inen haten en antilopen, op de bergen beeren, bergschapen en andere dieren nan. Zwem* en moerasvogels, visschen in alle niet zoute meren, eigenaardige reptilicn zijn overal verbreid. Heete en koude zwavel- en zoutbronnen zijn er in menigte, liet klimaat is niet zoo koud als de hooge lig- ging zou doen vermoeden. De oorspronkelijke bewoners zijn de Utah-Indianen, die op een lagen trap van beschaving staan, en evenals de Mormonen ver uiteen wonen; hun gezamenlijk aantal wordt geschat op 40,273 zielen. De hoofdstad Great- Salt-Lake-City ot Mormon-City, ook Fort Mormon, Nieuw-.Ieruzalem, Nieuw-Sion en Deseret genaamd, ligt aan de Jordaan en telt reeds ver over de 10,000 inw.; zij bezit onderscheidene openbare gebouwen en fabrieken en in hare nabijheid heete zwavelbron- nen. Belangrijk zijn nog: Fillmore-City, Brownsville en Utah. Yergel. Fr�mont, Geographical memoir npon Upper-Ca/ifornia (Washington 1S4S), en Stansbury, Explo- ration and surrnj of the ralley of the Great-Salt-Lake of U. (Philad. 1852). " Utenhove (Jaeob Maurit* Carel, baron van), wis- en sterrekundige, geb. in 1773 en over- leden te Lienden in Gelderland in 1836, toonde reeds vroegtijdig neiging en aanleg voor de wis- en sterrekunde, waaraan hij zich hoofdzakelijk wijdde tijdens hij aan de �trecht- sche hoogesehool zijne studi�n volbragt. Onderscheidene werkzaamheden door hem ten uitvoer gelegd, hebben hem eene waardige plaats onder de Ncderlandsche geleerden doen innemen. Niet minder getuigt voor zijne waarde als wetenschappelijk mensch, de hooge achting waarin hij stond bij mannen als Lalande, Arago, von Zach, Bode en meer anderen, met wie hij eene geregelde briefwisseling onderhield. U. was in het bezit van eene fraaije bibliotheek, die na zijn overlijden door zijne weduwe aan de Utreehtsche hoogesehool ten geschenke werd aangeboden en aldaar in eene der zalen van het academie-gebouw i? geplaatst. Hij was lid van onderscheidene binnen- en buitenlandsche geleerde genootschappen. Uterini noemt men de .kinderen, die van eene zelfde moeder zijn. Utica, eene Phenicische stad op de noordkust van Afrika, kwam in den derden Pu- nischen oorlog onder de Romcinsche heerschappij en was, naden val van Karthago, de bloeijendste koopstad in de Romeinache provincie Afrika. De ru�nen eener groote stad ten W. van de rivier Mejerdah in Tunis worden voor die van U. gehouden. � U., eene stad in den N.-Americaansclien staat New-York, in eene vruchtbare vlakte aan den Mohawk zeer gunstig voor den handel gelegen, werd in 1794 gesticht, nam snel in grootte en bloei toe en telt thans over de 23,000 inw. Zij is goed gebouwd, heeft veel handel en bezit 18 kerken, eene academie, twee openbare bibliotheken, twee weeshuizen en in hare nabijheid een krankzinnigengesticht. Utilitarismus, d. i. nuttigheids-systeem, noemt men die theorie van zedelijkheid en staathuishoudkunde, welke tot beginsel heeft, het grootst mogelijke geluk over het grootst mogelijke aantal menschen te verspreiden. Het U. heeft bij het geven van wetten de aan- dacht gevestigd op vele dingen, welke tot nog toe over het hoofd waren gezien,\'doch op zedelijk gebied blijkt het onvoldoende en dikwijls tot een plooijen en schikken, een geven en nemen gedwongen te zijn. De secte der zoogenaamde Utilitaires ontleende in 1830 uit het U. haar kortstondig bestaan. Verg. Griindsdlze der Civil- nnd Crimi- nalgetetzgebvng ans den Handschiften Jer. Benlham\'s (Berl. 1830). Utopie (naar het Gr. letterlijk: eene plaats die niet bestaat) is de naam van het eiland, waar Th. Morus (z. a.), in zijn beroemd geschrift De optimo reipublicae �talu, deqne nova uisula Utopia, zijne volmaakte denkbeeldige republiek vestigt. Hiernaar geeft men den naam U. nan het ideaal eener volmaakte inrigting van staat, maat- schappij en kerk, die alleen in de verbeelding bestaat en wier verwezenlijking zich niet laat verwachten. �traquisten. Zie Calixtijnen.



		UTRECHT.
		13


		i Utrecht, eene provincie der Nederlanden, die ten N. aan N.-Holland en de Zuiderzee, ten O. aan Gelderland, ten Z. ann Gelderland en Z.-Holland en ten VV. aan Z.-Holland grenst. Zij bevat op eene uitgestrektheid van 25J n ">� ^rinm 161,000 inw. De grond is in het W. vlak, in het O. tusschen Amersfoort en Ritenen heuvelachtig. In de lagere gedeelten treft men uitmuntende weilanden aan. De rivieren dezer provincie zijn de Rijn, de Vecht, de Lek, de Holl. IJssel, de Amstel, de Eem, de Grebbe, de �Kromme Rijn, de Oude Rijn en eenige kleinere of beken. Nabij Mijdrecht en Loenen vindt men uitgestrekte plassen. Tot de kanalen behooren de Vaart van Vreeswijk, die van Nieuwersluis en andere. Behalve de gelijknamige hoofdplaats liggen in deze provincie de steden xVmersfoort, Rhenen, Wijk bij Duurstede, Montfoort en IJsselstein. In het geheel zijn er 72 gemeenten. De lucht is er droog en zeer gezond. De grond is vruchtbaar en levert in die gedeelten, waar schoone en uitgestrekte buitenplaatsen zijn aangelegd, een bekoorlijk tafereel op. Middelen van bestaan zijn landbouw, veeteelt, een weinig visscherij langs de kusten der Zuiderzee en verschillende takken van indus- trie. Bovendien worden er tabak, groenten en boomvruchten gewonnen. De veestapel is in de laatste jaren vreeselijk door de veeziekte geteisterd. Oudtijds droeg de provincie U. den naam van Sticht of Neder-Sticht, en voerde de bisschop, in de stad U. gezeteld, over eene groote uitgestrektheid het wereldlijk gebied. Belangrijk is de rol, door de U.sche kerkvoogden in de geschiedenis van ons vaderland gespeeld. Hunne rij opent zich met den II. Willebrordus, in de 7e eeuw tot aartsbisschop der Friezen ver- heven. Zijne opvolgers moesten zich met den titel van bisschop vergenoegen en waren in het kerkelijke aan den aartsbisschop van Keulen ondergeschikt, doch kregen door verschillende giften aan hunne kerk een des te grooter wereldlijk gezag. Hunne toe- nemende magt wekte den naijver hunner naburen op en was voor deze werkelijk ge- vaarlijk, daar het gebied van den bisschop dikwijls ten hunnen koste werd vergroot. De reeks van oorlogen, door de kerkvorsten tegen de Friezen, de graven van Holland, de hertogen van Gelderland en anderen gevoerd laten zich ook wel hieruit verklaren. Van de 7e�16e eeuw hebben 58 bisschoppen den zetel bekleed. Langzamerhand werd de magt des bisschops door de binueulaudsche partijschappen ondermijnd. Hierdoor kregen de naburen meer en meer de gelegenheid zich in de zaken van het bisdom te mengen, totdat het iu de 16e eeuw geheel magteloos was tegenover Karel van Gelder en Karel van Oostenrijk. Dientengevolge vond Hendrik van Beijeren zich genoopt de we- reldlijke heerschappij aan Karel van Oostenrijk af te staan. Sedert bezat Karel V het gezag over het Sticht, dat hij als twee afzonderlijke heerlijkheden, Utrecht (Nedersticht) en Overijssel (Over- of Bovensticht) onder zijne erflanden opnam. Na dien tijd deelde U. in de lotgevallen der Nederlandsche gewesten en schaarde zich in den opstand tegen Spanje reeds spoedig aan de zijde der noordelijke \| rovinci�n. Meermalen had U. van het geweld des krijgs te lijden. Toen Nederland na de Fransche overheersching weder zijne onafhankelijkheid had verkregen, werd U. eene der provinci�n van het nieuwe koningrijk. Utrecht {Trajectum ad Rhenum of Ultrajectuin), de hoofdplaats der provincie U., ligt aan den Ouden Rijn en is eene frnaije stad met bijna 60,000 inw. Zij werd in de 10de eeuw bemuurd , geraakle in de middeleeuwen tot een hoogen trap van bloei, hetgeen haar evenwel aan de herhaalde plundertogten der Noormannen blootstelde, bezit nog altijd een levendig binnenlandsch verkeer en is het middelpunt van het Ned. spoorwegnet. De stad wordt bijna geheel doorsneden door twee grachten , de Oude en de Nieuwe gracht, met vele fraaije huizen. Voorname pleinen zijn de Neude, het Vreeburg, het St. Jans-kerkhof, het Domplein en de Ganzenmarkt. Onder de merkwaardige gebouwen behooren het zooge- naamde paushuis, geslicht door paus Adriaan, thans door het gouvernement gebruikt, het paleis van justitie, het gebouw van kunsten en wetenschappen, het stationsgebouw⁷, de overdekte groentemarkt, het hoog militair geregtshof, de munt, het stadhuis, een schouwburg, de gevangenissen, enz. Er zijn kerken voor de Hervormden, Waalschen, Evangelisch Lutherschen, Remonstranten, Doopsgezinden, R. Catholieken en voor de aanhangers der bisschoppelijke Klerezie. De Joden bezitten er eene synagoge. Boven alle kerkgeliouweu munt de oude Domkerk uit met haren hoogen toren. Zij was .vroeger aan St. Maarten gewijd en werd naar men wil door Willebrord, den eersten bisschop, ge- sticht op de plaats waar de oude kapel van Dagobert had gestaan. Door een hevigen storm werd in 167» het middelste gedeelte vernield en de toren van de nog in gebruik zijnde kerk gescheiden. De toren, in 1382 voltooid, heeft eene hoogte van ongeveer 110 Ned. el. Tot de vele liefdadige instellingen behooren een krankzinnigenhuis,



		vnw\\ \\^z66

		*.\'"\'*



		\'�.\'-\'--"



		TJTJKWERKEN � UZ.		15


		horol�gi�n worden de gewigten vervangen door veren, die zich ontspannen; en in plaats van een slinger maakt men gebruik van het cilinder-echappement ol\' het vrije echappement. Uurwerken (Electrieke). Zie Electro-magnetismus. Uwarow (Graaf Serg�i Semenowitsch), een .Russisch staatsman en geleerde, geb. te Moskou in 1785, was een vertrouweling van keizer Alexander, en bewerkte dat er aan de universiteit te Petersburg een leerstoel voor �ostersche talen en letterkunde en een Aziatisch museum werd opgerigt. Hij maakte zich verder verdienstelijk door de ves- tiging van vele nieuwe scholen in het gcheele rijk, betere bezoldiging der onderwijzers, oprigting van museums, plaiitentuineu, sterrewachten, physische kabinetten, bibliotheken en geleerde genootschappen. Hij overleed in 185o. Zijne gezamenlijke werken hebben onder den titel van Etudes de philologie et de crilique (Petersb. 1843) en Esquisses politiques et litt�raire» (Par. 1849) het licht gezien. � Alex�i (J., zoon des vorigen, is door zijne archaeologische reis aan de N-kust der Zwarte zee bekend. � Pedor Petrowitsch U., geb. in 1709 te Chruslowka, werd verdacht van deelneming aan de za- menzwering, die aan keizer Paul het leven kostte. Hij onderscheidde zich in ver- schillende veldslagen, droeg voor de oprigting van een eereboog voor de keizerlijke garde 400,000 roebels bij, en overleed in 1824. Uxorium. Bij de oude .Romeinen bestonden wetten tegen het coelibaat, bij welke eene boete bepaald was voor de Itomeiusche burgers, die niet in den echt waren getreden. Deze boete heette Aes uxorium. De censoren waren belast op het huwen ot\' niet huwen en op het invorderen der boete te letten. Sommige censoren zagen in dit opzigt veel door de vingers, anderen daarentegen maakten zich berucht door de strenge toepassing der wet. Uylenbroek (Pieter Johannes) was een kunstlievend boekhandelaar te Amsterdam, aldaar overleden in 1810. Hij vertaalde in dichtmaat eenige Pransche treurspelen en andere dichtwerken, schreef eenige oorspronkelijke gedichten, en was het middelpunt van een dichterlijken vriendenkring, tot weikeu Helmers, Loots en eenige anderen behoorden. In de letterkunde is hij ook bekend door de uitgave van Kleine dichterlijke handschriften (Amsterdam 1809, 20 deeltjes, herdr. ald. 1825, 5 dln.). Uylenbroek (Pieter Johaunes), zoon vau den hierboven genoemden, in 1797 te Am- sterdam geb., werd in 1820 buitengewoon, en in 1835 gewoon hoogleeraar in de wis- en sterrekunde te Leiden. Onder zijn toezigt werd het observatorium hersteld. Hij was lid der commissie, die in 1838 de standaards der Ned. el en van het Ned. pond vervaardigde en justeerde, en overleed in 1844. U. heeft weinig geschriften uit- gegeven; in de verhandelingen van het voormalige koninkl. Ned. iusdtuut, vindt men eenige mededeelingeu van hem. Ook zag door zijne zorg en nasporingen het licht Chris tiani Uugenii aliorumque seculi XP\'II virorum celebrium exercitationes mal/tem. et philos. (\'s Hage 1833, 2 dln.). Uytenbroeck (Mozes van) of Vyt den Broeck, of Wtenbrouck, omstreeks 1600 te \'s Hage geb., schilder en graveur, volgde geheel de manier van zijn leermeester Poelen- burg. Van zijne schilderijen, die zeldzaam ziju, vond men er vroeger twee in de ver- zameling van Salzdahlum. Twee landschappen zijn thans in het Belved�re te Weenen. Zijne etsen zijn menigvuldig, en stellen meest mythologische ouderwerpeu voor. U. overleed omstreeks 164b. Zie Peiutre Graveur V, blz. 85 vv. van Bartsch, en R. Weigel\'s Suppl�ment au J\'. G. de Bartsch. UytewaeL Zie Wttewael. UyUenhooven (Adriaan), geb. te Naarden in 1759, overleden te Vlissingen in 1839, was Hervormd predikant, achtervolgeus te Simonshaven en Biert, Antwerpen, Aarden- burg en Brouwershaven. Aan de Utrechtsche hoogeschool was hij medelid van den letterkundigen vriendenkring, waartoe ook Bellamy, Kleyn, Ockerse, llau enz. behoorden. Later heeft hij eene Geschiedenis der Hervormde kerk te Antwerpen (Amsterdam 1792) in het licht gegeven, vau welke slechts het 1ste dl. verscheen, benevens Leerredenen (Amsterdam 1791) en eenige kleine stukken. Hij was een der eerste bevorderaars van het verbeterde schoolwezen en schoolopziener in Zeeland (1801�1836). Uz, het oord, waar Job woonde (Job 1. 1). Het wordt niet nader aangeduid, maar het verhaal doet aan Gelukkig-Arabi� denken. Uz (Joh. Pet.), geb. te Ansbach in 1720, gaf onder medewerking van J. N. G�tz en Gleim verschillende gedichten uit. In 1763 werd hij assessor van het keizerlijk landgeregt te Neurenberg, in 1796 justitieraad te Ansbach en overleed weinige uren na



		UZZIA � VAAS.
		16


		deze benoeming. In zijne (lyrische) gedichten heerscht meest een schertsenden toon; zijne geestelijke liederen zijn zeer verdienstelijk, en zijne brieven munten door gemak- kelijkheid van uitdrukking en diepte van gedachte uit. Zijne Po�tische Schriften zijn na zijn dood door Ch. F. Weisse uitgegeven (Weenen 1824, 2 dln."). Uzzia \| ook Uzia en Azaria genoemd, was een der beste koningen van Juda, de zoon en opvolger van Amazia. Hij was in de meeste jaren zijuer regering godvruchtig en voorspoedig. Eene onvoorzigtigheid kostte hem de kroon (2 Kon. XV vs. 1�7 en 2 Chron. XXVI).

		V. V, de 21ste letter van ons alphabet, is ontstaan uit de Latijnsche u of 7, waarom zij in alle drukwerken tot in de 17<le eeuw door eene u wordt voorgesteld. Zij behoort tot de lipletters. Haar naam en vorm stamt af uit het Phenicisch alphabet, waar zij spijker of pin beteekent. Als Eomeinsch getalmerk beteekent V 5, met een streepje er boven 5000, op oude Fransche munten de muutplaats Troyes. Vaandel, het veldteeken der taktische eenheden bij de infanterie, bestaat gewoonlijk uit een vierkant stuk doek, «met de nationale kleuren en het wapen van het land, of met bijzondere opschriften of zinnebeelden versierd. Reeds bij de Grieken waren de V. in gebruik en dienden om het behouden der rigting gemakkelijk te maken en com- mando\'s over te seinen. Bij de Romeinen was het het zinnebeeld van den zamenhang der afdeeling waartoe het behoorde, om hetwelk de manschappen, zoo zij verspreid waren, zich weder konden verzamelen. In de middeleeuwen voerde ieder contingent een V.; in de 17^de eeuw vinden wij de V. als heilige zinnebeelden terug. Destijds had elke compagnie een V., doch toen de compagni�n zwakker werden had een geheel bataillon (dikwijls 20 coinp.) slechts drie V. meer; later daalde het aantal tot c�n per batail- lon. De oude banierwacht, die tot op onze dagen is blijven bestaan, was eene wacht van uitgezochte manschappen, welke het hoofdvaandel omringde en beschermde. Van gelijke strekking waren de vaandelpelelons of vaandelwac/ilen, die uit de gezamenlijke V. van een bataillon bestonden onder bedekking van een zeker aantal officieren en onderofficieren. Veroverde V. gelden steeds als kostbare zegeteekens, waarnaar de grootte der overwinning wordt bepaald. Voorts beteekent het opsteken van een wit V., dat belegerden willen capituleren; is de overgave eervol, dan trekt de bezetting met vliegend, anders met een opgerold V. af. Een geel V. beteekent, dat er eene epidemische ziekte heerscht in de plaats waar zij wappert. Vaandrig. In de middeleeuwen, toen elke compagnie een vaandel voerde, droeg de vaandeldrager den titel van V., doch bij het kleiner worden der compagni�n in de 17^de eeuw ging de betrekking van het vaandel te dragen allengs voor den V. verloren. Hij behield wel den naam, doch was niet anders dan de derde officier der compagnie. Als officiersrang verviel de betrekking in het begin onzer eeuw bijna overal, behalve in Engeland en Rusland. In sommige Duitsche legers verstaat men thans onder V. een onder-officier, die, na een wetenschappelijk examen afgelegd te hebben, naar den rang van officier dingt en in rang onmiddellijk op den sergeant-majoor volgt. Vaas was in de oudheid de algemeene naam voor vaten, welke vloeistoffen konden bevatten; in het nieuwere taalgebruik bestempelt men daarmede bij voorkeur die vaten van klei, welke luchtdroog of half gebakken in groote hoeveelheden gevon- den worden bij opgravingen in Midden- en Z.-Itali�. Voor de archeologie zijn de vazen van groote belangrijkheid, daar zij door haren meestal bevalligen vorm, hare versieringen en opschriften veel leeren, wat in de geschriften der Ouden niet vermeld staat. Gewoonlijk bestaan zij uit fijne kleiaarde; het schilderwerk is bij de oudere zwart op een geelachtigen of rooden grond; bij die van latere dagteekening is de zwarte grond uitgesneden , zoodat de figuren de kleur der kleiaarde vertoonen. Sommigen schijnen voor tempeldienst, anderen voor bewaring van voorraad of huiselijk gebruik gebezigd te zijn. Vermoedelijk zijn het prijzen geweest, in wedstrijden geschonken of Ban jongelingen ah huwelijksgeschenken vereerd; zeldzamer zijn zij voor urnen (z, a.)



		VALEN^AY � VALENTINIANUS I. 21 Valenpay, eene stad in Frankrijk, depart. Tndre, nan den Nahon, met 3500 inw., is merkwaardig door het vroeger aan Talleyrnnd behoord hebbende kasteel, waarop 1808�13 Ferdinand VII. met zijne familie door Napoleon gevangen gehouden werd. Valence, de hoofdstad van het Fransche depart. Ui�me, aan den linker oever der Rh�ne, waarover hier eene der schoonste kettingbruggen van Frankrijk hangt, is de zetel van een bisschop en telt 16,900 inw. , die voornamelijk van den handel leven. V. is eene oude stad met naauwe kromme straten, en door muren en wallen omringd. Er bestaan verschillende scholen en elf kerken, waaronder de kathedraal met haar ge- denkteeken voor paus Pius VI bijzonder uitmunt. Talencia, de hertogelijke titel van den Spaanschen generaal en staatsman Narvacz (z. a.). Valenciaj eene der oostelijke provinci�n van Spanje, beslaat 40 8,1 □ m. met 1,842,500 inw., is beroemd door haar zacht en schoon klimaat en vruchtbaren bodem, die heerlijken (alicant) wijn, olijven, saffraan, alo� en zelfs dadels voortbrengt. Zij heeft vele bergen en kleine vlakten, die door verschillende rivieren worden besproeid. Na Cataloni� is V. de belangrijkste provincie van Spanje in industrieel opzigt; zij bezit aanzienlijke zijde-, linnen- en wolweverijen, papier- en suikerfabrieken enz. � V., de hoofdstad der provincie V., ligt in eene bekoorlijke en vruchtbare vlakte aan den Gua- dalaviar, is eene fraaije antieke stad met onderscheidene openbare pleinen, vele schoonc gebouwen, verscheidene kerken en eene universiteit, die echter in verval is. Zij telt met hare voorsteden 145,512 inw., die een aanzienlijken handel in zijde, papier en zeep drijven. De haven der stad. eigenlijk eene reede, ligt op 4 uur afstands bij het vlek Grao. � V., vroeger Nueva Valencia del Ney genoemd , de hoofdstad der provincie (\'arabobo in Venezuela, is in eene vruchtbare vlakte zeer gunstig voor den handel gelegen, heeft breede straten, een bijzonder groot marktplein, verschillende scholen en telt l\'�.000 inw., die in industrie, handel en landbouw hun bestaan vinden. Valenciennes, eene stad en vesting aan de Schelde, in het Fransche depart. du Nord, met 24,250 inw., bezit verschillende inrigtingen voor kunst en wetenschap en een groot wees- en armenhuis. De bevolking vindt voornamelijk haar bestaan in het ver- vaardigen van kant, die zeer beroemd is. V. is eene oude stad, die vroeger tot de Nederlanden behoorde, door Tnrenne in 1656 te vergeefs belegerd, door Lodewijk XIV in 1677 ingenomen, en bij den vrede van Nijmegen en Utrecht met Frankrijk vcr- eenigd werd. Valenciennes (Achille), natuuronderzoeker, geb. te Parijs in 1794, was aan het museum van natuurlijke historie te Parijs achtereenvolgens preparateur, aide-naturaliste en in 1832 professor Hij stond Lamarck ter zijde in het rangschikken der zo�phyten en weekdieren, doch is het meest bekend geworden als medewerker van G. Cuvier aan diens werk Hisloire naturelle des poissons. Hij overleed in 1865. Valens, een Rom. keizer, in 364 na Chr. door zijn broeder Valentinianus (z. a.) tot mrde- regent over het oostelijke gedeelte des rijks verheven , overwon zijn mededinger Proropius, en verloor in 378 zijn leven in een slag tegen de Gothen, die, uit hun land verdrongen, zijn rijk overstroomden en plunderden. V. was een hebzuchtig vorst, die zijne ver- pligtingen verwaarloosde, den druk der belastingen verzwaarde, en als Ariaan de aan- hangers der leer van Athanasius en de heidenen hevig vervolgde. Valentin (Gabriel Gtistnv), een uitstekend physioloog, geb. te Breslau in 1818, sedert 1846 professor te Bern, heeft vele belangrijke werken uitgegeven, waarvan de voor- naamste zijn: Handbuch der Entwickelnngsgesehichte (Berl. 1835); Lelirhuch der Physi- oloqie des Menschen (Brunsw. 1847�50, 2 dln.); Grundriss der Physinlngie des Menschen (Brunsw. 1854, 4<le druk); Beitrage zur Anatomie und Physinlngie drs Nerven- und. Muskelsyitems (Leipz. 1863), en Die Untersuchung der Pjlnn:en- mid Thiergetcebe in polarisirtem Lichte (Leipz. 1861). Valentini (Georg Wilh., vrijheer von), een krijgskundig schrijver, geb. te Merlijn in 1775 en in 1834 als generaal-inspecteur der Pruisische militaire akademi�n aldaar overleden, was in 1809 adjudant van den toeninaligen prins van Oranje, later Willem [. Zijne belangrijkste werken zijn Abhnndlnng �her den kleinen Krieg (fie druk Berl, 1833) en Die Lehre vom Kriege (Berl. 1810�24, 3 dln.; 3\'Ie druk 1834). Valentinianen heeten de aanhangers van Valentinus (z. a). Valentinianus I, Rom. keizer, 364 � 375 na Chr., verhief zijn broeder Valens (s. n.) lot medebestuurder over de oostelijke helft des rijks. Hij was een uitstekend veldheer, niet zonder beschaving, streng regtvaardig en verdraagzaam, doch liet zich ook dikwijls door



		22 VALENTINUS � VALERIUS. drift tot groote wreedheid verleiden. Hij rigtte onderscheidene scholen op, en stierf in een veldtogt tegen de Gunden te Rregetium in 875. � V. II, zoon des vorigen, werd door een zijner legerhoofden Arbogastns vermoord. -i- V. III, zoon van Kon- stantius, werd in 425 op zevenjarigen leeftijd door Theodosius II in de regering be- vestigd. Gedurende zijn bestuur leed het Rom. rijk vele nederlagen. Hij werd in 455 door Petronius Maximus vermoord. Valentinus, een der invloedrijkste Gnostieken, afkomstig uit Egypte, ging omstreeks 140 na Chr. naar Rome en stierf aldaar of op het eiland Cyprus omstreeks 160. Hij hield het heidendom voor een voorportaal der Christelijke openbaring, en stelde zich de hoogere geestenwereld voor als verdeeld in 15 Aeonenparen, die ieder uit een maunelijken levengevenden en uit een levenontvangenden Aeoon bestonden. Valentijn (Francois), te Dordrecht waarschijnlijk in 1665 geb., werd als bedienaar des ijoddelijken wourds aangesteld bij de O.-I. compagnie, vertrok in 1685 naar Batavia, vertoefde eerst te Japara, werd daarna predikant te Amboina, later te Bands, doch keerde vervolgens naar Amboina terug. Hij vertaalde er den Mijbel in het Maleisch. In 1694 kreeg hij verlof om naar Holland terug te koeren; doch in 1706 reisde hij weder naar Indi�, dat hij in 1714 voor goed verliet. Hekend is zijn werk Oud en Nieuw Oosl-Indien, vervallende een Naauickturige en Uitvoerige Verhandeling e van Ne- derlands Mogenlheyd in die Gewesten enz., mei meer dan Ihien honderd en vijftig Prent- verbeeldingen verrijkt (Dordr. en Amsterd. 1724�26, 5 dln.). Dit werk is nog de beste bron van kennis onzer toenmalige koloni�n en factorijen in Oost-Indi�. Zijn sterf- jaar is onbekend. Valentijnsdag (St), 14 Februarij, wordtin Engeland, Schotland en sommige gedeelten van Frankrijk door een oud gebruik gekenmerkt. Op den avond v��r* dien dag maken jongelieden van het eene geslacht een met hun aantal overeenkomend getal loten, elk met den naam van een persoon van het andere geslacht voorzien. Vervolgens worden de loten in een glas gedaan; elk trekt op zijne beurt en krijgt de persoon, wier naam op het lot staat, tot Valentijn of Valentine. Dikwijls ontstaan daaruit huwelijken, in elk geval staat gedurende een jaar de Valentijn tot zijne Valentine ongeveer in dezelfde verhouding als in vroegere romans de ridder tot zijne dame. In de 15<le eeuw was deze gewoonte ook in hoogere kringen in gebruik. Valeriaan, Valeriana L. Dit plantengeslacht geeft den naam aan de familie der Vale- riaanaehtigen (Falerianeae), allen kruidachtige planten met in bijschermen vereenigde bloemen en tegenovergestelde bladen. Ons land telt drie soorten van V.: 1°. de gewone V. (V. ojftcinalis L.), die op vochtige plaatsen groeit, haar wortelstok geeft onder en na het droogen\' een eigenaardigen reuk, zij wordt als zenuwmiddel gebruikt; 2°. de vierbladige V. (V. sambucifo\'ia); 3°. de tweehuizige V. (V. dioicd). Tot deze familie behoort ook de Valerianella Mch. en de Cenlhraiit/tus D. C. Van de eerste is de V. olitoria, Fedia oliloria Vhl. als Veldsla bekend; als zoodanig worden de eerst uit- komende bladen gegeten. Valerianus (Publius Licinius), Romeinsch keizer van 253�260, werd eerst tot censor gekozen en later op den troon verheven. Hij benoemde zijn zoon Gallienus (z. a.) tot meduregent, beijverde zich voor den bloei des rijks, doch was niet in staat de inwen- di<;e verwarring te doen ophouden en de aanvallen der barbaren beslissend af te slaan. Hij stierf in 260 in smadelijke gevangenschap van den Perzischen koning Sapores. Valerins is de naam »an een beroemd Romeinsch geslacht van Sabijnschen oorsprong, waaruit vele aanzienlijke mannen gesproten zijn. Publius V. was viermaal consul en verwierf zich door zijne wetten, leges Valeriae, die de Romeinen als den grondslag hunner vrijheid beschouwden, den naam van Publicola, d. i. volksvriend. �Manius V. Volesus, dictator in 494, legde zijn ambt neder toen de patrici�rs de aan de plebejers gedane toezeggingen niet vervulden. � Lucius V. Potitus Publicola, in 449 consul, is door zijne wetten, leges Valeriae Horatiae, bekend. � Marcus V., bijgenaamd Corvus, d. i. Raaf, een der grootste Romeinsche krijgshelden , behaalde verschillende overwinningen, was zes- maal consul en bereikte den ouderdom van 100jaar. Het volk noemde hem V. Maximus, den Grooteu. � Manius V. Maximus, bijgenaamd Messala, onderscheidde zich inden eersten, en Marcus V. Lavinus in don tweeden Punischen oorlog. � Lucius V. Flaccus, vriend van Cato den Ouden, was met dezen consul in 195. � Lucius V. Flaccus, in 100 consul met Marius, werd door Cajus F\'lavius Fimbria vermoord. � Lucius V. Flaccus bevorderde de keuze van Sulla tot dictator. � Lucius V. Flaccus ondersteunde Cicero bij



		VALERIUS FLACCUS � VALKENJAGT.		23


		de onderdrukking der samenzwering van Catilina. � Tot eene plebe�sche familie der V. behooren Cajus V. Triarius, eeu vriend van Cicero; hij nam deel ann den slag bij Pharsalus; en Lucius V. Triarius, die door Mithridates in Pontus geslagen werd. � De familie der V. bestond lang; nog in de 4de eeuw noemt Symmaehus den senator V. Proculus den meest waarheidlievenden en regtvaardigsten der Romeinen. Valerius Flaccus (Cajus), een Romeiusch dichter, leefde onder Vespasianus, Titus en Domi- tianus. Hij stierf in 89 na Chr. Zijn onvoltooid gedicht Argonaulica is overladen met beeldspraak, doch niet zonder verdienste. De beste uitgaven er van bezorgden N. Heinsius (Anist. 1580) en P. Burmann (Leid. 1724). Valerius Maximus , een Romeinsch geschiedschrijver uit de eerste eeuw na Chr., is de ver- vaardiger der Factoruiu diclorumque memorabilium libri IX, die eene rijke verzameling van gezegden, aueedoten , karaktertrekken en daden van beroemde personen bevatten. De beste uitgaven zijn die van Tliysius (Leid. 1651) en uit lateren tijd die van Hase (Par. 1S22). Valesius (Hend.), eigenlijk du Valois, Fransen geleerde, geb. te Parijs in 1603 en overleden in 1676, heeft zich door zijne studie der klassieke schrijvers, in het bijzonder door zijne Polybii excerpta, zijne uitgaven van Ammianus Marcellinus, de Historia ecclesiaslica van Eusebius en van Harpokration naam gemaakt. � Zijn jongere broeder, Adriaan V., geb. te Parijs in 1607, heeft cenige historische werken geschreven, die zich door zuiverheid van taal onderscheiden, o. a. Notitia Galliarum ordine alphabetico diyesta (Par. 1675), en Gesla velerum Iruncorum (Par. 1646, 3 dln.). Valetta. Zie LavaUUa. Valken, Falcouinae. Dezen naam draagt eene groote afdeeling of familie van Dagroof- vogels (zie Roofvogels), die zich o. a. van de Nachtroofvogels door de aan de zijden geplaatste oogeu, en van de Gieren door den korteren met veren bedekten hals en den korteren van den wortel af gebogen snavel onderscheiden. De V. zijn sterke, krachtige, van levende dieren zich voedende vogels, die goed vliegen kunnen en vaak uit de hoogte op hunne prooi neervallen, waarom men hen ook //stootvogels\'\' noemt. De teenen zijn met scherpe gebogen nagels gewapend. De V. zijn over de geheele aarde in onder- scheideue geslachten en soorten verspreid. Men onderscheidt hen in Edelvalken (z. a.), Havikkeu, Kuikendieven, Arenden, Wouwen, Wespendieven en andere, die Linnaeus allen onder het geslacht Falco rangschikt. Tot de V., die in ons land ge- vouden worden, telt men onder de Edelvalken de Slechtvalk (F. communis), z. a.; de Giervalk (F. Gyr/alco), die in Noorwegen te huis behoort en waarvan soms jonge voorwerpen in ons land voorkomen. Deze is grooter dan de vorige; hij is minder ge- zocht voor de jagt. Klein , maar moedig is het Smelleken (F. aesalon), met korte vleugels. De Boomvalk [F. subbule�) is ook klein, maar met langer vleugels, en de Torenvalk (.F, linnunculus) heeft eeu langen waaijervormigen staart. Tot de Havikken behoort de eigenlijke Havik (z. a.) en de Sperwer. Tot de Kuikendieven (Cbcus) telt men den Blaauwen Kuikendief (C. Cyuneus), den Graauwen Kuikendief (C. Cinerascens) en den Bruinen Kuikendief of Wouw (C. rufus). Voor de Arenden en de Wouwen, den Buizert en de Wespendieven zie men de afzond, artikels. � Onder de uitlandsche soorten komen ook vele grootere Arenden voor, maar de meest afwijkende is de Secretarisvalk [Gypo- gtranus secrelarius Illig.), die in Afrika woont en door de lengte zijner pooten op een steltlooper gelijkt. Valkenburg (Dirk), schilder, in 1675 te Amsterdam geb., muntte uit in het schil- dereu van levend en dood wild. Ook schilderde hij goede portretten. In 1696 ging hij naar Itali� en Duitschland en keerde later naar zijn vaderland terug. Hij schilderde toen veel voor Willem III, koning van Engeland. Huiselijke onaangenaamheden be- wogen hem echter naar Suriname te reizen, van waar hij na verloop van twee jaren terugkeerde. Van toen af schilderde hij enkel portretten, totdat hij in 1721 overleed. Valkenier (P.). Zie Falckenier. Valken jagt, beter Valkerij en voormaals Plugtbedrijf genoemd, bestaat in de kunst om roofvogels te temmen, af te rigten tot het vangen van bepaalde soorten van vogels en zoogdieren en er mede te jagen. Men rigt tot deze jagt zoowel jonge, uit het nest gehaalde voorwerpen af, als oude, die men wild gevangen heeft. Daar laatstgenoemden krachtiger zijn, geeft men hun de voorkeur. Het vangen der wilde valken vereischt, een zeer uitgebreiden toestel en werd vroeger op onze heidevelden, vooral in de pro- vincie Noordbraband, op zeer groote schaal uitgeoefend. De kunst om met roof- vogels andere dieren te vangen werd het eerst uitgeoefend door de volken van Midden-



		t

		24 VALKENORDE � VALLADOLID. Azi�; de Chinesche jaarboeken maken gewag van groote valkenjagten , nagenoeg zeven eeuwen v. Chr. gehouden. In ons werelddeel werd de V. waarschijnlijk het eerst door de Hunnen ingevoerd. Zij wordt ook uitgeoefend in Hindostan en Bengalen, in Perzi�, Arabic en N.-Africa, en werd blijkbaar van Azi� uit in Japan en America ingevoerd. In Europa bereikte zij onder Lodewijk XIII van Frankrijk haar grootsten bloei. Na de Fransche omwenteling werd de V. alleen in Engeland en Rusland uitgeoefend, doch de Nederlandsche valkeniers bleven de kunst van het vangen en afrigten der valken het best verstaan. Koning Lodewijk Napoleon rigtte op het Loo weder eene valkerij op, doch deze ging na de inlijving bij Frankrijk te niet, totdat in 1836 eene club van Engelsche en Hollandsche voorname personen ontstond, die op het Loo en in het Soerensche bosch den reiger met den valk jaagden. In 1853 werd dit laatste overblijfsel der V. in westelijk Europa opgeheven. Verg. Schlegol, De dierentuin van hel K. Z. Gen. Natura Arth magistra, en A. Verster van Wulverhorst et H. Schlegel, Traite de Fauconnerie (Leid. 18Lfi). Valkenorde (De) werd 2 Aug. 1732 door hertog Ernst August van Weimar in- gesteld en 18 Oct. 1815 onder haren tegenwoordigen nnam: Orde der waakzaamheid of van den witten Valk, vernieuwd. Het is eene orde van verdienste voor burgers en militairen en bestaat uit drie klassen. Het ordeteeken is een achthoekig, gouden, groen ge�mailleerd kruis, met een gouden, wit ge�mailleerden valk; tusschen het kruis bevindt zich eene kleine vierhoekige roode ster met wit ge�mailleerde punten. Het kruis is aan de achterzijde wit ge�mailleerd, de ster groen; daarop bevindt zich een blaauw ge�mail- leerd schild met de woorden Vigilando ascendimua, voor burgers met een lauwerkrans, voor militairen met wapens omgeven. In verband met de V. bestaat er nog eene ko- peren medaille met het opschrift Treuen Kriegern, en eene gouden medaille van ver- dienste voor burgers. Valkerij. Zie Vallenjagt. Valkhof (Het) was vroeger een burg van zonderlinge bouworde in het noordoosten van Nijmegen op den Hunnenberg, vermoedelijk gesticht door Karel den Grooten, die er evenals Lodewijk de Vrome en andere vorsten dikwijls zijn verblijf hield. Frederik Barbarossa liet den burg, die door de Noormannen en Lotharingers verwoest was, in 1155 herbouwen. Met de stad Nijmegen werd het V. in 1248 door den Roomschen koning Willem aan den graaf van Gelder in pand gegeven. Het was hier, dat in 1340 het aandoenlijk tooneel plaats had, waarbij Eleonora haren gemaal hertog Reinoud II poogde te overtuigen, dat zij niet melaatsch was. Het V. onderging menige ver- andering en was rijk aan geschiedkundige herinneringen. Menig vorst van Gelderlanp werd er gehuldigd, menig voornaam persoon hield er later hetzij vrijwillig, hetzij als gevangene verblijf. Nadat dit gedeelte des lands, gedurende den opstand tegen Spanje, voor goed aan der Staten gezag onderworpen scheen, werd het in 1611 tot een stad- houderlijk verblijf ingerigt. Willem V hield er zich een tijd lang op met zijn gezin, toen hij zich in 1787 om staatkundige redenen uit Holland had verwijderd. Na zijn vertrek werd het V. met uitzondering der twee heidensche kapellen, die nog bestaan, voor afbraak verkocht en gesloopt. De eene kapel, een 16-hoek, is nog in haar geheel en schijnt in de 4\'le of 5<le eeuw gesticht te zijn. Van de andere kapel, die van nog oudere dagteekening moet zijn, bestaan slechts overblijfselen. Beide kapellen, oorspronkelijk ter eere van Heidensche godheden gesticht, werden in 799 door paus Leo III gewijd. Valla (Laurentius), invloedrijk humanist, een van de eerste herstellers der klas- sieke letterkunde, werd in 1415 te Rome geb. Hij trad in verschillende steden van Itali� op met aanbeveling der klassieke studi�n tegenover het scholasticismus, doch dit bezorgde hem zoovele vijanden, dat hij genoodzaakt was de wijk naar Napels te nemen en zich onder bescherming van koning Alphonsns te stellen. Van ketterij verdacht, ont- week hij de inquisitie door naar Rome te vlugten, waar hij vrijgesproken en tot pau- selijk secretaris on kanunnik benoemd werd. Hij overleed te Rome, waarschijnlijk in 1457. Zijn belangrijkste werk is Elegantiae Lalitii Sermonis (Rome 1471, dikwijls herdrukt), alsmede zijne verhandeling De donatione Constantini Magni, waarin hij de onechtheid der schenking van Konstantijn den Grooten aantoonde. Zijne Opera ver- schenen in fol. te Bazel in 1543. Valladolid, hoofdstad der gelijknamige Spaansche provincie, ligt in eene fraaije vlakte, ter plaatse waar de Esgueva zich in de Pisuerga stort, is de zetel eens bisschops en



		VALLAURI � VALLENDE ZIEKTE. 25 telt 21,000 inw. Meii vindt er vele schoone kerken, eene universiteit in 1346 gesticht, eene academie voor kunsten en wetenschappen, en verschillende scholen. Merkwaardig zijn de nog onvoltooide hoofdkerk en een oud paleis , waar vroeger de koningen van Castili� ver- blijf hielden, alsmede de Campo grande, met 400 zuilen en pilasters van graniet omgeven. V. was vroeger de residentie der Spaansche koningen. De nijverheid der inwoners bepaalt zich tot het vervaardigen van laken, goud- en zilverwerk, leder en aardewerk. Philips II en Anna van Oostenrijk werden te V. geboren, en Columbus overleed er in 1506. Vallauri (�ommaso), philoloog, geb. te Chiusa di Cuneo in 1805, werd in 1843 professor aan de universiteit te Turijn en behoort tot de beste Latinisten van Itali�. Hij heeft veel gedaan voor de verbetering van het onderwijs in zijn vaderland. Behalve verschillende uitgaven van Latijnsche klassieken zagen van hem het licht Historia critica litterarum Latinarnm (Turijn 1852), Sloria de/la poesia in Piemonle (Turijn 1841) en Storia della universila degli studj del Piemoute (Turijn ! 846, 3 dln.). Valle (Pietro della), een der beste reisbeschrijvers van de 17e eeuw, geb. te Rome in 1586, bezocht Turkije, Egypte, Arabi�, Porzi� en Indi�, en raakte met de taal, zeden en gewoonten van de bewoners dier landen naauwkeurig bekend. Naar Rome terugge- keerd, beschreef hij zijne reis (4 dln., Rome 1662) en hield zich vooral bezig met de beoefening der muziek. Hij overleed aldaar in 1652. Vallende sterren. Zie Meteoorsteenen. Vallende ziekte (Epilepsia, Morbus cadurus, Morbus sacer, - comitialis). Onder dezen naam verstaat men die zenuwziekte, welke zich kenmerkt door aanvallen van algemeene stuiptrekkingen, die gepaard gaan met verlies van het bewustzijn en het gevoel, en opgevolgd worden door een korteren of langeren diepen slaap. De aanvallen komen altijd snel op, zoodat de lijder meestal nedervalt, van waar de naam V. Z. Zij doen zich �p onregelmatige tijden voor. Gedurende de tusschenpoozen bevinden de lijders zich, althans in den aanvang, volkomen wel; later zijn de hersenverrigtingen dikwijls ook dan op verschillende wijzen belemmerd. De zoogenaamde aura epileptica is de veelvuldigste, doch niet eenige voorbode; de zieke ontwaart dan het gevoel van eene strooraende lucht, of van mierenkruipen, of van prikkeling, warmte enz., die van eenig ligchaamsdeel naar het hoofd opstijgen. Dit gevoel is echter van zoo korten duur en gaat zoo spoedig in verlies van bewustzijn over, dat de epileplictu hierdoor niet in stnat wordt gesteld eenigen maatregel tegen den aanval te nemen. Eerst later herinneren zich velen het bij den aanvang waargenomen gevoel. De aanval zelf begint in vele gevallen met het uiten van een sterkeren of zwakkeren gil, waarbij de lijder nederstort, bewus- teloos en gevoelloos is, en zich stuiptrekkingen, vermengd met tetanische spierzamen- trekkingen voordoen. Bij hevige aanvallen kunnen er nog, behalve beleediging van de tong en de nadeelen, welke de lijder zich door plotseling ncdervallen en het menig- vuldig rondslaan kan toebrengen, door het geweld der stuiptrekkingen beenbreuken en ontwrichtingen ontstaan. Nadat deze verschijnselen 5 tot 20 minuten geduurd hebben, houden plotseling de stuiptrekkingen op; de lijder ligt in een soporeusen toestand, hij steunt en zucht dikwijls. De ademhaling en de pols worden vrij spoedig weder geregeld, de ontsteltenis van het gelaat maakt plaats voor een bleek uitzigt met de uitdrukking van groote afmatting. Ontwaakt de lijder na verloop van ��n of meer uren uit dezen toestand, dan gevoelt hij zich vermoeid en weet niets van hetgeen is voorgevallen. Tot de ligtere vormen dezer ziekte kan men die ongesteldheid brengen, welke de Franschen pelit mal. de Nederlanders meestal enkel duizeling noemen. V. Z. kan overge�rfd zijn: soms springt zij eene generatie over en plant zich dan van de grootouders op het klein- kind over. Ook kan zij door schrik enz. der moeder gedurende de zwangerschap als aangeborene V. Z. ontstaan. Als gelegenheid gevende ooizaken vindt men alle omstan- heden opgegeven die direct of indirect de hersenen prikkelen. Hieronder moet men vooral noemen: onderdrukte menstruatie, manie, slag op het hoofd en alle psychische indrukken, zooals toorn, schrik, schande, kommer enz. Daar de anatomische veran- deriogen, die aan deze ziekte ten grondslag liggen, nog niet met voldoende zekerheid zijn bekend, zullen wij ze hier stilzwijgend voorbijgaan. Dij weinige ziekten vinden wij zoovele middelen en methoden ter behandeling aanbevolen als bij de epilepsie. Canstatt, Handhtch der spec. Pathologie uud Therapie, dl. III. blz. 366, heeft zich de moeite gegeven daarvan eene critische beschouwing te le"eren. Gedurende den aanval dient hoofdzakelijk gezorgd te worden om den lijder voor beleedigingen te vrijwaren, kwet- singen van de tong te voorkomen, de kleederen los te maken, het hoofd hooger te



		26 VALLISNEKIA � VALPABAISO.

		leggen, het niet te bezeeren door stevig vasthouden en geen geweid te bezigen om de duimen los te maken. Na den aanval gunne men den lijder zooveel doenlijk rust. Vallisneria is een plantengeslacht uit de familie der Waterkaarden, uit waterplanten zonder stengel bestaande. De V. apiralis L. is merkwaardig om de wijze van bevruchting; zij groeit in Itali� en in het Z. van Frankrijk op den bodem van het water. Om be- vrucht te worden schiet de vrouwelijke bloem aan een spiraalvormigen bloemstcel tot de oppervlakte van het water; de mannelijke bloem laai zich los en drijft vrij naar boven op de oppervlakte. Na de bevruchting daalt de vrouwelijke bloem, terwijl de steel zich samentrekt, weder naar den bodem. Valls, eetie stad in de Spaansche provincie Tarragona, met 12,650 inw., is bekend door den bloedden slag van 24 Febr. 1S09, waarin de Franschen op de Spanjaarden de overwinning behaalden. Valmont de Bomare (.lacques Christophe), natuurkundige, in 1731 te Rouaan geb., kwam op zijn l�c jaar te Parijs, waar hij zich weldra zulk een naam als uatuurkenner ver- wierf, dat hij van regeringswege werd uitgezonden tot het doen eener wetenschappelijke reis naar Zwitserland , het noorden van Spanje, Itali�, Duitschland, Holland, Engeland, Zweden, Lapland en IJsland. Hij keerde in 1756 terug, verrijkt met veelzijdige kennis en met eeu schat van natuurproducten, vooral met betrekking tot mineralogie. . Ver- volgens gaf hij, 17SS en 1795�1806, te Parijs openbare lessen over de natuur, welke ongemeen vele toehoorders telden. Hij overleed in 1807. Tot zijne belangrijkste werken behooren Traite de mineralogie en Dktionnaire rauonn� nnicersel d\'fiisluire naturelle. Vdlmy, een dorp in het Fransche depart. Marne, met ongeveer 500 inw., is belangrijk door het gevecht tusschen de Pruissen en Franschen, 20 Sept. 1702, waarin de eersten geslagen werden en daarna uit Frankrijk terugtrokken. Vdluis, vroeger een graafschap, later een hertogdom in Frankrijk, bevatte nagenoeg het tegenwoordige departem. �ise en behoorde tot de oude provincie Isle de France. Het koningshuis, dat 1328�1589 over Frankrijk regeerde, ontleende zijn naam van V. De oude graven van Valois behoorden tot een jongeren tak der Vermandois, wier laatste erfdochter V. door huwelijk aan Hugo, den zoon van Hendrik I vau Frankrijk, bragt. Diens nakomelingen behielden het, totdat hun geslacht uitstierf en V. in 1215 door Philips II August met de kroon werd vereeuigd. Philips de Stoute gif het in 1285 aan zijn zoon Karel, die hierdoor het hoofd van het kon. stamhuis van V. werd. Een zoon van dezen Karel werd in 1328 als Philips VI koning van Frankrijk, de eerste uit hut huis van Valois. Hij werd in 1350 opgevolgd door Jan den Goeden, die in 1364 het rijk naliet aan zijn zoon Karel V. Uit het huwelijk van dezen met Johanna van Bourbon ontsproten twee zonen: Karel VI en Lodewijk, die den titel van hertog van Orleans en iiet graafschap V. ontving. Ten zijnen behoeve werd V. in 1406 tot een hertogdom verheven. Zijn kleinzoon Lodewijk, hertog van V. en Orleans, besteeg in 1498 als Lodewijk XII den troon van Frankrijk, die achtereenvolgend was ingenomen geweest door Karel VI, Karel VII, Lodewijk XI en Karel VIII, met wien de regte linie van het stamhuis V. uitstierf. Ook Lodewijk XII overleed in 1515 zouder mannelijke nakomelingen, en werd als koning opgevolgd door Frans I, hertog van Angoul�me. Op hem volgden Hendrik II, Frans II, Karel IX en Hendrik III, met wien in 1589 het koninkl. stamhuis van V. in de mannelijke linie uitstierf. Valois (Hend. de). Zie Fal�sius (Hencl.). Valombrosa, de naam van eene abdij in het kerspel Fiesole, in Itali�, waar Joh. Gualbertus in 1038 eene monniken-orde naar den regel van Benedictus stichtte. De broeders werden Valombrosanen of naar hunne kleeding Grijze Broeders genoemd. Het was de eerste orde, welke leeken als broeders opnam; niettemin is zij weinig verbreid. Tn 1662 smolt zij met de orde der Sylvesterbroeders ineen. Valparaiso, de hoofdstad der gelijknamige provincie van de Z.-Americaansche republiek Chili, ligt aan de baai vau V. ten W. van Santiago, is de belangrijkste handelsplaats aan de westkust van Z.-America, heeft eene voortreffelijke haven, en telt 70,400 inw. V. heeft kromme en steile straten, meestal huizen van c�ne verdieping, een groot marktplein, belangrijke scheepswerven en vele aanzienlijke gebouwen. De voorstad Almendrale is grooter en van betere bouworde dan de eigenlijke stad, en bezit fraaije villa\'s eu tuinen. V. is het middenpunt van den handel en de industrie van Chili en neemt steeds in bloei toe. Met Santiago is zij door een spoorweg verbonden. In 1822 en 1851 leed de stad door aardbevingen.



		VALS � VANDAMME.
		27


		Vals, een badplaatsje in het Z. van Frankrijk, depart. Ard�che, met 2800 inw., is belangrijk wegens zijne minerale bronnen, die veel ijzer bevatten. Valscherm. Zie Parachute. Vampyr heet bij de Slawische en Grieksche bewoners van zuidoostelijk Europa een nachtspook, dat \'s nachts rondwaart, slapende menschen en vee aanvalt en doodbijt en hun het bloed uitzuigt. Reeds bij de Grieksche Christenen treft men het bijgeloof aan, dat personen, inden kerkelijken ban gestorven, des nachts uit hunne graven stijgen, rond- wnren en menschen vermoorden om zich aan hun bloed te vergasten; ook vindt men deze sage in de latere verhalen der Duizend en ��n Arabische nachten, waaruit blij- ken zou, dat zij van Oosterschen oorsprong is. Zij is overigens vrij gelijkluidend met die van den Westerschen weerwolf (z. a). In 1725 en 1732 liepen in Hon- garij� eu Servi� allerlei schrikwekkende geruchten over V., die talrijke opgravingen van lijken, en geschriften voor en tegen uitlokten. Het belangrijkste van dien aard is: Ranft, Tractat von dein, Kanen und Schmutzen der Tod ten in Grdbern, icorin die wakre Beschaffenheit derer humjarischen Vampyr» und Blutsauger gezeiyt, auc/t alle non dieier Materie �is/ier zuni Forsoliein aekonimene Schriften receusiret ici-rdeu (Leipz. 1734). Vampyr. Deze naam wordt aan een paar soorten van llaudvleugelige dieren (z. a.) gegeven, waarvan men verhaalt dat zij slapende menschen het bloed afzuigen, zooals de vliegende Hond (zie Hond, Vlieyoide), de P/iyllostoma Spectrum en de Fospertilio Sp. L., Fampi/rus Geoffr. Vanadium is een metaal, dat in 1830 door Sefstr�m in Zweedsch stafijzer werd ont- dekt, en later ook in ijzererts en in andere ertsen gevonden is. liet V. kristalliseert in witte blaadjes; het is broos, onsmeltbaar en brandbaar, en geleidt de electriciteit. In salpeterzuur opgelost, is het blaauw gekleurd. Vahcouvers-eiland. Zie Nieuu-Culedoni�. Vandalen of Wandalen, een Germaansch volk, dat in de geschiedenis voor het eerst in de tweede eeuw na Chr. voorkomt en destijds arm de noordoostelijke helling van het Reuzengebergte woonde. Spoedig daarna moeten zij hun vaderland verlaten hebben en ontmoet men hen aan den Donau, waar zij echter voor een groot deel door de Gothen vernietigd werden; de overblij venden kregen op hun verzoek van Konstantijn den Grooten verlof in Pannoni� te wonen. In het begin der vijfde eeuw trokken zij onder aanvoering van hunnen koning Godegisil westelijk en vielen in Galli�, waar zij gedurende drie jaren vreeselijke verwoestingen aanrigtteu. Door de slecht bewaakte bergpassen der Pyrene�n drongen zij vervolgens in Spanje, zetten zich neder in het naar hen genoemde Andalusi� (Vandalitia) en veroverden in 425 Sevilht en Karthagena, dat evenals de Balearische eilanden veel van hunne vernielzucht te lijden had. Van daar zond Gaiserich of Genserik (z, a.), Godegisils zoon, een Vandaalsch leger naar Afrika en stichtte daar het Vandaalsehe rijk, dat behalve Afrika\'s noordkust de Balca- rische eilanden, Sardini�, Corsica eu een gedeelte van Sicili� omvatte. Iu 4SS trok Genserik naar Itali� en verwoestte Rome op eene verschrikkelijke wijze. De ruwheid, waarmede zij handelden en zelfs de schoonste werken der kunst niet in het minste spaarden, heeft aan zulke wandaden den naam van Vandalismus doen geven. Op Gen- serik volgden llunuerik, Guntamund, �hrasamund, Hilderik en in 530 Gelimer, die in 533 door Belisarius verslagen werd en in Klein-Azi� stierf. De meeste V. werden naar Azi� overgebragt, waar zij in den oorlog tegen de Perzen dienden. De in Afrika achtergeblevenen vermengden zich met de Romeinsche en Moorsehe bevolking. Verg. Papencordt, (JescMc/ile der vandal llerrschaft in Afrika (ISerl. 1837). Vandamme (Dominique Jos.), graaf van Huneburg, in 1771 geb. te Cassel in het Frnnsche departem. du Nord, was een der generaals van het eerste Fransche kei- zerr�jk. Na het uitbarsten der omwenteling rigtte hij in 1792 een vrijcorps onderden naam van Chasseurs du Mont-Cassel op, aan welks hoofd hij zich door dapperheid zoo zeer onderscheidde, dat hij in 1793 tot brigade-generaal werd benoemd. Hij woonde verschillende veldslagen bij en was een der dapperste, maar tevens een der ruwste ge- neraals van Napoleon I. In 1813 werd hij bij Kulin gevangen genomen en naar Siberi� gezonden, vanwaar hij na de eerste restauratie iu Frankrijk terugkeerde. Van de Uourbous kreeg hij gecne aanstelling, doch gedurende de Honderd dagen verhief Napoleon hem tot pair. Met Grouchy greep hij 18 Juuij 1815 de Pruissen bij Wavre aan, maar verzuimde Napoleon bij Waterloo te ondersteund . Na de tweede restauratie werd hij uit Frankrijk verbannen. Hij ging eerst nabij Geut wonen, ver-



		28 VAN-DIEMENSLAND � VANLOO.

		trok vervolgens naar N.-America, en keerde in 1818 naar Frankrijk terug, waar hij weder in het leger werd opgenomen. In 1824 werd hij gepensionneerd en overleed te Cassel in 1830. Van-Diemensland of Tasmania, een eiland tot Australi� behoorende, werd in 1642 door Tasman ontdekt en door hem naar den gouv."generaal van Ned.-Ind. van Diemen aldus genoemd. Het heeft eene oppervlakte van 1177,4 □ m., is zeer bergachtig, bezit steile kusten met vele baaijen , die voortreffelijke havens vormen, en wordt be- sproeid door verschillende rivieren, waarvan de Tamnr in het N. en de Derwent in het Z. de voornaamste zijn. In het binnenland vindt men eenige meren. De bodem is zeer vruchtbaar, het klimaat minder warm dan in Nieuw-Z.-Wales, terwijl overigens de physi- sche gesteldheid en de voortbrengselen geheel overeenkomen met het vasteland van Australi� (z. a.). V. staat onder het bestuur van Engeland, dat er in 1803 eene strafkolonie ves- tigde, die spoedig door vrije kolonisten tot grooten bloei geraakte. De bevolking, ruim 90,0(10 zielen, is grootendeels van Europesche afkomst; de middelen van bestaan zijn veeteelt, landbouw, eenige industrie en vooral handel in wol. De belangrijkste sleden zijn : 1 lobarttown (z. a.), Launceston, Georgetown met eene goede zeehaven en Port Dalrymple. Vanellus. Zie Kievit. Vanessa. Zie Admiraal. Vangelisti (Vincenzo), graveur, in 1744 te Florence geb., begaf zich op kosten van den groothertog naar Parijs, waar hij zes jaren onder de leiding van Wille arbeidde. In 1760 te Florence teruggekeerd, werd hij daar tot professor aan de Florentijnsche academie benoemd. Later keerde hij naar Parijs terug en graveerde een nantal prenten, totdat hij in 1798 overleed. Vangerow (Karl Adolf von), een uitstekend regtsgeleerde , in 1808 te Schiffelbach bij Marburg geb., werd in 1837 professor te Marburg, en volgde in 1840 te Heidel- berg den overleden Thibnut op. Later was hij hofraad , geheim-hofraad en in 1849 werd hij geheimraad. Hehalve verschillende artikelen in Richter\'s Jahrb�cher en het Archiv fiir ckilisikclie Praxis is belangrijk zijn Lehrbuch der Pandekten (Marb. 1851� 1S52, 3 dln.). Vanille, Vanilla. Dit plantengeslacht, uit de familie der Standelkruidigen, klimt met 6�10 el lange ranken op tegen boomen , waarin die ranken wortelen. De bloesems zijn in aren geplaatst. De vruchten zijn lange zaaddoozen, die eene brijachtige zelfstan- digheid bevatten. Die der V. aromntica Sw. en V. planifolia Andr. maken de onder den naam V. bekende, geurig riekende specerij uit, welke gebruikt wordt om aan ijs, chocolade enz. een aangenamen smaak mede te deelen. De V. wordt in tropisch Ame- rica en Azi� gevonden. Vanini (Lucilio of, zooals hij zich later noemde, Julius Cesar) was een veelzijdig ont- wikkeld, geleerd man, maar tevens een dolzinnig geestdrijver. Hij werd in 1585 te Tauresano in Napels geb., na vele omzwervingen te Toulouse van godloochening en tooverij beschuldigd en in 1619 verbrand. Zijn tragisch einde heeft hem beroemder gemaakt dan hij het door zijne geschriften zoude geworden zijn. Deze zijn uitgegeven onder de titels van Amphitea\'ritm aelernae protidentiae divino-magicum etc. (Leid. 1615), en De admirandis naturae, reginae deaeque mortaliw.n, arcanis libri IV (Parijs 1616). Verg. voorts Fulleborn\'s Beitrrige zur Gesch. der Philos. en Victor Cousin\'s Frag- menls de philosophie Cort�sienne (Parijs 1845). Vanloo of van LOO, eene talrijke Nederl. schildersfamilie, van welke bekend zijn: Johan V., omstreeks 1585 te Sluis in Vlaanderen geb. Men weet van hem niets, dan dat J. Houbrnken naar hem gegraveerd heeft. � Zijn zoon .Takob V., in 1614 te Sluis geb., was portretschilder, woonde eerst te Amsterdam en later te Parijs, waar hij eene aan- stelling aan de nkademie verkreeg. .1. Houbraken heeft naar hem het portret van den Amsterdamschen burgemeester Karel van Penningen gegraveerd. � Zijn zoon Lodewijk V. was fresco-schilder. � Diens oudste zoon, Jean Papt. V., geb. te Aix in 1684, was historie- en portretschilder. De meesten zijner stukken worden te Parijs, Toulon, Turijn, Bome en Londen gevonden. � Lodewijk\'s tweede zoon Charles Andr� V., Carle V. genaamd, geb. te Nizza in 1705, wa9 historie� en landschapschilder, bezocht Rome en werd later professor aan de nkademie to Parijs. De stijl der beide laatsten draagt, bij veel vastheid van behandeling, in zijne gezochtheid den stempel der vorige eeuw. � Louis Michel V., oudste zoon van J. B. V., geb. te Toulon in 1707, werd



		VANNES � VANVITELLI.
		29


		in 1736 hofschilder vnn Philips V en in 1751 directeur der akademie van San Feiiiando. Hij portretteerde vele vorstelijke personen en overleed te Parijs in 1771. � Zijn broeder Charl. Amed�e Phil. V., in 1715 te Turijn geb., werd door Frederik II naar Perlijn geroepen, waar hij Sans-Souci en Potsdam met zijne werken versierde. In 1772 ging hij naar Parijs en leverde daar een staaltje van het streven zijner eeuw in eene allegorische schilderij, die door een glas gezien het portret van Lodewijk XV voorstelde. Hijover- leed aldaar in 1783. � Zijn zoon Gesar V., geb. te Parijs in 1742, was landschapschilder. Zijne compositi�n waren niet slecht, doch zeer eentoonig in kleur en behandeling. Hij was lid van de Fransche akademie en overleed te Parijs in 1821. � Behalve de reeds genoemden vermelden wij nog: Claude V. en Francois V., beiden zoons van J. 1?. V., die echter op jeugdigen leeftijd overleden. Eindelijk nog een Dirk V. uit den tijd van Eubens; een Pieter V., in 1731 te Haarlem geb., die bloemschilder was, en Jozef V., een graveur, van 1703�1740 te Parijs werkzaam, en niet te verwarren met de Fransche familie van dien naam. Vannes, eene stad met ongeveer 14,350 inw., is de hoofdplaats van het Fransche departem. Morbihan in het oude Bretagne en de zetel eens bisschops. Het ligt schil» derachtig aan de golf van Morbihan en heeft fraaije omstreken, doch is naauw en slecht gebouwd. De stad heeft een seminarie, eene stuurmansschool, belangrijke fabrieken en wijnhandel. Voormaals heette V. Dariorigum of Civitas Venetorum, was 1675� 1689 de zetel van het parlement van Bretagne, alsmede de residentie der hertogen, die het slot 1\'Hermine bewoonden. Vanni (Francesco), schilder, geb. te Siena in 1563, behoorde tot eene familie, die een aantal kunstenaars leverde. Onder de leiding van Passerotti en den invloed van Correggio en der Caracci ontwikkelde zich zijn talent zeer gelukkig. Hij koos Baroccio tot v�orbeeld en volgde dien zoo getrouw, dat men beider werken dikwijls met elkan- der verwart. V.\'s coloriet was fraai, maar zijne draperi�n werden onachtzaam behandeld. Te Rome, waar hij lang vertoefde, had hij vele vrienden, waaronder de pausen Alexander VII en Clemens VIII. Behalve de schilderkunst beoefende hij de bouw- en werktuig- kunde. Zijne twee voornaamste werken, Chr. op weg naar Golgotha en De vlugt naar Egypte, vindt men in kerken te Siena; de overigen zijn op verschillende plaatsen verspreid. Zijne teekeningen zijn beroemd en verraden een naauwgezet en geestvol kunste- naar. Daarnaar zijn onderscheidene gravures vervaardigd. Hij overleed te Pisa in 1609. Verg. Bnrtsch, Ptintre graveur, dl. XVII bladz. 195. � Zijne zonen Rafa�l en Micha�l Angelo V. beoefenden mede de kunst. Laatstgenoemde is bekend geworden door de uitvinding van moza�kschilderijen op marmer. Vannucchi. Zie Sarto {Andrea del). Vannucci (Pietro). Zie Perngino (Pielro). Vansittart (Nicol.), lord Bexley, een Engelsch staatsman en financier, in 1766 te Londen geb., werd in 1796 lid van het parlement en vervolgens secretaris der schat- kist, in welke betrekking hij zijn naam van een goed financier te zijn volkomen bevestigde. Na den dood van Perceval in 1812 werd hij kanselier der schatkist en was in zijn be- heer zoo gelukkig, dat hij zijn opvolger een overschot van 7 millioen pd. st. achterliet^ Hij was een aanhanger der Tories, doch het ontbrak hem aan gaven om een groot staatsman genoemd te kunnen worden. Zelfs zijne financi�ele maatregelen schrijft men aan de raadgevingen van llothschild toe. In 1823 werd hij tot pair verheven met den titel van lord Bexley en tot kanselier van Lancaster benoemd. Later, in 1828, trok hij zich uit de staatsdienst terug en was bestuurder van verschillende liefdadige err godsdien- stige genootschappen, o. a. president van het bijbelgenootschap en een der stichters van het King\'s College. Hij overleed in 1851 op zijn landgoed Footscray in Kent. Vanuzzi. Zie Perngino (Pietro). Vanvitelli (Gaspar), degli Occliial� genaamd, landschapschilder, afkomstig uit eene Nederlandscue familie, die Vitel of Witel, volgens anderen Kalf heette, werd in 1647 te Utrecht geb., begaf zich op 19-jarigen leeftijd naar Bome, bekocht verschillende Italiaansche steden en teekende en schilderde een aantal zee- en stadsgezigten en villa\'s. Te Napels vond hij een eervol onthaal en werd door het hof bijzondei; begunstigd. Te Bome teruggekeerd, schilderde hij er bijna al de schoone gebouwen der stad; zijne werken gingen grootendeels naar het buitenland. Hij overleed te Bome in 1736. � Z\\jn zoon Luigi V., schilder en architect, in 1700 te Bome geb., werd reeds ais jon- geling van 20 jaren belast met de beschildering in fresco van de kapel der reliqui�q



		30 VAK � VARENS. van de H. Oecilia in Trastevere. Later wijdde hij zich aan de studie der bouwkunst en muntte ook daarin zoo spoedig uit, dat hij op 26-jarigen leeftijd den post van architect aan de St. Pieterskerk verkreeg. Bij afwisseling echter schilderde hij nog, maar hoofdzakelijk bestond zijne werkzaamheid in het restaureren van oude en het stichten van nieuwe gebouwen te Home en elders in Itali�. Tot zijne meest beroemde werken behoort de aanleg der haven van Ancona en het bouwen van een hospitaal aldaar. In 1751 naar Napels ontboden, opende Karel III hem een ruim veld voor zijne werkzaamheid. Hij overleed te Home in 1773. Sommige zijner werken zijn afge- becld en gegraveerd door hem zelven (Napels 1750), anderen door zijn kleinzoon (Napels 1S23). Var, Ital. Varo, bij de Ouden Varus, eene kleine rivier, tot 1860 de grensrivier tus- schen Frankrijk en Itali�, ontspringt op de Zee-Alpen en stort zich na een loop van twaalf m. bij Nizza in zee. Het is gewoonlijk eene vrij onbeduidende beek met een snellen stroom, die echter somtijds door hare overstroomingen voor den omtrek gevaarlijk wordt. In de geschiedenis speelde de V. meermalen eene rol. In 1707 verscheen er o. a. de vereenigde Rrilsche en Nederlandsche vloot om den overtogt der troepen van den hertog van Savoyc te begunstigen, waarmede deze te vergeefs �oulon belegerde. � Naar haar is Frankrijks zuidoostelijk depart. V. genoemd, dat in drie arrondissementen is verdeeld en op ongeveer 110 □ m. 308,550 inw. telt. De kusten zijn gedeeltelijk vlak, gedeeltelijk rots- en bergachtig met vele inham- men. Merkwaardig is het rotslabyrinth van Ollioules, Vaux d\'OUioules genaamd, dat van verre gezien zich als de ru�nen eener stad voordoet, liet dep. wordt door- sneden door de V., de Esteron, de Verdon en de Argens, die geen van allen be- vaarbaar zijn. Het klimaat is gematigd en gezond; de bodem is in de nabijheid der rivieren zeer vruchtbaar, overigens steenachtig en dor, en levert geen koren genoeg voor eigen gebruik op. Men vindt er verschillende soorten van huisdieren, vele water- en moerasvogels en een rijkdom van oesters, eetbare mossels en visch. Op de bergen groeijen eiken en dennen, en langs de hellingen worden allerlei zuidvruchten aan- gekweekt. Het delfstoH\'enrijk levert lood, steenkolen en eenige marmersoorten. Visch- vangst en handel in de voortbrengselen des lands, benevens eenige industrie zijn de voornaamste middelen van bestaan der inwoners. De hoofdplaats Draguignan (z. a.) heeft 10,000 inw.; de belangrijkste stad is �oulon (z. a.). Verder verdienen vermel- ding Fr�jus (z. a.) , Hy�res (z. a-) en Brignolles (z. a.). Varek. Zie Soda. Varens, Filices, is de naam eener familie van overblijvende sporendragende plan- ten, met een kruipenden wortelstok. De bladen (het loof der V.) zijn in het eerst van den top af opgerold; zij dragen aan de rugzijde de sporen bevattende kiemhuisjes. Deze bladen zijn bij sommigen enkelvoudig, bij anderen zaamgesteld, gevind of vindeelig. De wijze van plaatsing der doosvormige kiemhuisjes is een kenmerk voor de verdeeling. De leden dezer familie zijn over den geheelen aardbodem, te vinden. Ons land telt 13 ge- slachten en 23 soorten van V , waarvan enkelen in dit werk vermeld zijn. Wij noe- men er hier de volgende. I". De Naaktvaren (Poli/podium) is een uitgebreid geslacht, dat aan de naakte stofhoopjes kenbaar is; het telt bij ons een viertal soorten: de Ge- meene- of Uoomvaren (P. l\'ulgare), de Beuken-, Eiken- en Kalkroinnende-N. (P. Phe- gopleris, Dryopkrh en Calcareum). 2°. Het Druifkruid iBoIryehium) z. a. Hiervan vindt men bij ons slechts ��ne soort. 3°. De Adderstong (Ophioglossum) z. a. 4^U. De Pluimvar�n (Osmuvda) z. a. 5". De Schubvaren (Ceterach), bij welke de onder- vlakte der bladen met schubben is bedekt. 6°. De Schildvaren (Aspidium) heeft de stof- hoopjes met een vliesje gedekt, waaronder de Boschvaren (z. a.), die bij anderen onder 7^U. De Niervaren {Polystichnm) is geplaatst, welke vijf soorten bij ons telt. 8°. De Blaas- varen (Cyslopteris), bij welke het dekvliesje der stofhoopjes blaasvormig is. 9°. De Maanvaren (Adianthuni), waarbij de Krulvaren (z. a.). 10°. De Streepvaren (Asplenium) z. a. 11°. De Tongvaren {Scolopmdrium), waaronder de Hertstong, z. a. 12°. De Randvaren (P/eris) z. a., en 13°. Het Dubbelloof (Blec/enum) z. a. Al onze V. zijn kruidachtige gewassen. In de warme landen echter komen boomachtige V. voor, die met de palmen veel overeenkomst hebben, met een ongeveer 10 el hoogen stam opgroei- jen en aan den top het lof dragen, zooals de Ahoph�a ar ui at-a en de Cyathea meduU larie (z. a.). Ofschoon men thans een 3000 soorten van V. kent, moeten zij in den voorwereldlijken tijd nog menigvuldiger geweest zijn, waarvan de vele afdrukken



		31
		VARESE � VARTOLOIDEN.


		dezer planten getuigen, die men liet meest in <le steenkolenperiode gevonden heeft. Toen vooral hebben vele boomachtige V. de aarde getooid. Varese, eene stad in de Ftaliaansche provincie Como, om hare bekoorlijke ligging en gezond klimaat Tempe d\'ltalia genoemd, bezit vele prachtige paleizen en villa\'s en eene beroemde zijdewormen-tcelt. Zij telt 10,400 inw., die in zijdespinnerijen en weverijen hun bestaan vinden. In de nabijheid ligt de beroemde bedevaartplaats Madonna del Monte. Vargas (Jnan de), een Spanjaard, die zich als lid van den raad van beroerte, in 1567 door Alva opgerigt, door zijne wreedheid heeft berucht gemaakt. Als een hand- langcr van Alva haalde V. zich den haat der Nederlanders op den hals. Talrijke voor- beelden van zijne hardvochtigheid en onkunde vindt men bij Hooft opgeteckend. Nadat het gebleken was, dat een aangeklaagde onverhoord en onschuldig was ter dood gebragt, durfde V. de opmerking uiten, dat het in elk geval heilzaam was voor diens ziel. Zoodra Alva vertrok, verliet ook V. deze landen. Verg. IWotley, The rite of the Dntch llepublic. Vargas (Luis de), schilder, het hoofd der nieuwere Andalusische school, in 1502 te Sevilla geb., trad in zijn vaderland als hervormer der aldaar nog steeds in zwang zijnde Gothische kunst op. Ken van zijne eerste werken is een altaarstuk in de hoofdkerk te Sevilla , De geboorte van Christus; verder de beroemde fresco\'s dier kerk, waaronder een Kruisdragende Christin, enz. Zijn beroemdste werk bevindt zich in de hoofdkerk en wordt la Gamba genaamd. Voorts schilderde V. in de Casa de la Misericordia te Sevilla het Laatste oordeel in fresco. Nog vindt men elders van hem voorstellingen, die getuigen van een buitengewoon talent, dat bij wijle de bevalligheid en den geest van Kafa�l ademt. Hij schilderde ook portretten, waaronder dat van de hertogin van Alcale. V. overleed te Sevilla in 1508. Varianten (Lat. variae leciiones) noemt men in de philologie de verschillende lezingen in de handschriften van een auteur, hetzij deze ontstaan zijn door onkunde of kwalijk toegepaste verbeteringszucht der afschrijvers (zie Glosse), hetzij zij te wijten zijn aan verkeerd dicteren of wel aan onduidelijkheid van het handschrift zelf. Eene zoo volle- dig mogelijke verzamcliug van V. tot het vaststellen van den waren tekst noemt men een kritisch apparaat. Zie Kritiek. Variati�n. Deze naam wordt aan zoodanige muziekstukken gegeven, waarbij de eene of andere, meestal bekende melodie ten grondslag wordt gelegd. Deze melodie, het thema geheeten, wordt dan op menigvuldige wijzen, met allerlei veranderingen, har- raonisch uitgewerkte toevoegselen, loopen , verschillende figuren enz. uitgewerkt, doch altijd zoo, dat de melodie van het thema er uit kan worden gehoord. V. worden meestal voor een solo-instrument, soms voor meer instrumenten geschreven, in het eerste geval wordt er gewoonlijk accompagnement bijgevoegd, dat tusschen ieder der V., om den solo-speler rust te geven, eenige maten uitvoert, die met het geheel in harmonie zijn. Variatierekening. Zie Combinatie. Vari�teit. Zie Verscheidenheid. Varinas, eene provincie der Z.-Americaansche republiek Venezuela, heeft eene opper- vlakte van 1122 □ m., met \\20,000 inw., is grootendeels vlak en vruchtbaar en van talrijke rivieren doorsneden. Onder hare voortbrengselen bekleedt de naar haar genoemde tabak eene voorname plaats; bovendien worden er cacao, koffij en suiker gekweekt De inw. vinden hun bestaan in landbouw, veeteelt, handel en eenige industrie. De hoofd- stad V. ligt in de nabijheid van den S.-l)omingo en telt ongeveer 10,000 inw. Vari�liet. Men geeft dezen naam aau rotssoorten , waarin korrels feldspath zich aan de oppervlakte verheven of als pokken vertoonen. Varioloiden {Goedaardige, gewijzigde polken) noemt men eene modificatie der echte pokken (Variolae), welke daardoor ontstaat, dat het contagium der ware pokken over- gebragt wordt op een gevaccineerd individu of een zoodanig , dat de ware pokken reeds had doorgestaan. De natuur der ziekte blijft echter altijd dezelfde, want uit haar kunnen weder door besmetting bij een niet gevaccineerden of bij iemand, die geen pokken ge- had heeft, de ware variolae ontstaan. De V. onderscheiden zich van de pokken in uitwendigen vorm en wijze van verloop, door de mindere hevigheid der koorts v��r het uitbreken, het gemakkelijker uitbreken, de geringere hoeveelheid en oppervlakkige zitplaats der puisten; verder door de snellere ontwikkeling der afzonderlijke puisten, het ontbreken van eene ware verettering met duidelijke etterkoorts en zwelling van het gelaat; door het vroeger intreden en een spoediger afloop van de opdrooging, het zel- den achterlaten van litteekenen en het sneller verdwijnen der nablijvende vlekken,



		32 VAKIUS � VASARHELY.

		Varius (Lucius), Roroeinsch dichter, tijdgenoot van Virgilius en Horatius, van wien slechts weinig tot ons gekomen is. Hij vervaardigde een epos ter verheerlijking van Augustus en Agrippa; voorts een gedicht De marie en een door de Ouden zeer geroemd treurspel Tliyestes, waarvan wij slechts eenige brokstukken kennen. Verg. Weichert, Be L. Varii et Casii Parmensis vita et carminibus (Grimma 1836). Varix. /ie Ader spat. Varken, Zie Zicijn. Varkensbrood. Zie Cyclamen. Varkenskool. Zie Beerenkluauw. Varna, door de Ouden Odessos genoemd, eene versterkte stad aan de westkust der Zwarte zee, met 20,000 inw., is de zetel van een Griekschen metropolitaan , bezit eene zeer goede haven en groole scheepstimmerwervcn. Hare ligging maakt haar tot een gewigtig strategisch punt, waar meermalen bloedige slagen zijn geleverd. Nog in den oorlog van 1853�55 werden hare vestingwerken versterkt en uitgebreid. In 1854 werd de grootste helft der stad door brand vernield. Varnhagen von Ense (Karl Aug.), Dnitsch letterkundige, geb. te Dusseldorp in 1785, was eerst in Oostenrijksche, later in Kussischc krijgsdienst, diende daarna zijn vader- land als diplomaat en woonde sedert 1819 te J�erlijn, waar hij in 1858 overleed. Hij behoort tot de voortreffelijkste Duitsche prozaschrijvers van den nieuweren tijd. Zijne talrijke werken zijn meest van biographischen en kritischen aard en munten uit door een meesterlijken stijl. De belangrijkste zijn: Goetlte in den Zeugnissen der Mitleben- den (Berl. 1823); Hiographische DenkmaU (Berl. 1845�46, 5 dln.); Zur Ge- schichtschreibung imd Literalur (Hamb. 1833); Denkw�rdigkeiten und vermischte Schriften (Leipz. 1843�46 en 1859, 9 dln.); Brie/e von A. von Humboldt an V. (Leipz. 1860), enz. Van grooten invloed op zijne letterkundige werkzaamheid was zijne vrouw Eahel Antonie Friederike, geb. Levin Marcus. Varro (Marcus Terentius), een der geleerdste Romeinen van zijn tijd, geb. te Reate in 116 v��r Chr., was eerst in krijgs- en staatsdienst, doch trok zich later uit het openbare leven terug en ontwikkelde tot in hoogen ouderdom (90 j.) eene groote letterkundige werk- zaamheid. Hij omvatte bijna het geheele gebied der wetenschappen van zijn tijd Van zijne talrijke geschriften, naar men wil ongeveer 500, is slechts weinig en dit nog on- volledig tot ons gekomen, namelijk: De re rustica; een tragment van De lingua Latina, en het hekeldicht Satira Farroniana of Menippea Bovendien vindt men in de werken van Augustinus eene reeks van zedekundige spreuken , van V. afkomstig. De beste uitgave van de De re rustica is die van J. G. Schneider in de Scriplores rei rusticae (Leipz. 1794). Van De lingua Latina bezorgden von Spengel (Berl. 1826), Muller (Leipz. 1833) en Egger (Par. 1846) uitgaven. Omtrent het hekeldicht verg. Oehler, Varronis satu- rarum Menipp. reliquiae (Leipz. 1844). Verg. ook Pape, Dissertatio historico-literaria de V. (Leid. 1835). � Publius �erentius V., bijgenaamd Atacinus, een episch dichter uit Galli� geboortig, leefde 82�37 v. Chr. Wij kennen van hem twee gedichten: Argo- naulica en De bello Sequanico. Verg Wernsdorf, Poelae Lalinae minores, en Wtilhier, De Varronis Alacini vita et scriptis (Munst. 1829). Varus (Publius Attius), een aanhanger van Pompejus, vlugtte bij het uitbreken van den burgeroorlog (49 v. Chr.) naar Afrika en vond, na den slag bij Thapsus naar Spanje ontkomen, bij Munda den dood (45 v. Chr.). � Publius Quinctilius V. stamde af uit een patricisch geslacht. Hij was (13 v. Chr.) consul, vervolgens (4 v. Chr.) stadhouder in Syri�, en later (6 n. Chr.) stadhouder in Germani�, waar hij het land tusschen Rijn en Wezer, sedert Drusus\'tijd aan Rome onderworpen,tot eene Romeinsche provincie zoude vormen door er Romeinsche zeden, gewoonten en wetten in te voeren. De onhandigheid en onvoorzigtigheid, waarmede hij in dezen handelde, verbitterde het volk tegen hem, dat in opstand geraakte en hem in het Teutoburgerwoud onder aanvoering van Herman (z. a.), den vorst der Cherusken, geheel versloeg. V. doorstak zich uit wanhoop met zijn zwaard. Bekend zijn de woorden van Augustus bij het vernemen van deze nederlaag: //V. geef mij mijne legioenen weder." Vasal. Zie Leenstelsel.* Vasarhely, ook V.-H�ldmez� of H�ldmez�-V. genoemd, het grootste zoogenaamde marktvlek van Hongarije en Oostenrijk, is belangrijk door zijne veeteelt, groote vee- markten, tabaksteelt en wijnverbouw. Het telt 42,500 inw. �� De stad Maros-V. ia de hoofdplaats van den gelijknamigen kreits.



		VASAKI � VASTLAND.		33


		Vasari (Giorgio), vooral als schrijver over de kunst beroemd, in 1512 te Arezzo geb., vormde zich als schilder en beeldhouwer onder de leiding van Willem vnn Mar- seille, A. del Sarto, Rosso en hoofdzakelijk van Michel Angelo, dien hij vooral navolgde. In 1553 werd hij directeur van de kunstondernemingen van Cosmo I te Florence en overleed aldaar in 1574. Zijne werken zijn meesterstukken in uiterlijke schikking en houding, maar missen diepte van opvatting, grootschheid van stijl en waarheid van uitdrukking. De geschiedkundige stukkeu in het Palazzo vecchio en de godsdienstige in den dom te Florence en die op het Vaticaan zijn de beroemdste Zijn fraaiste gebouw is het paleis del Uffizio te Florence. Zijne Vite. dei piu eccellenti pittori, scnltori ed urchitelti (1550, en later herhaaldelijk uitgegeven; de beste uitg. te Rome, 1759, 3 dln.; te Milaan, 1807, 16 dln.; Duitsch door Schorn en F�rster, T�b., 1S32�47, 5 dln.) hebben nog altijd groote waarde. Ook schreef hij: Ragionamenti sopra Ie invenzioni da lui dipinte in Firenze (1588 en 1762). Vasco da Gama. Zie Gama. Vasten, eene geheele of gedeeltelijke onthouding van spijs met een godsdicnstig- zedelijk doel, is een godsdienstig gebruik, dat in de oude wereld bij de volken van het Oosten, alsmede bij de Grieken en Romeinen in de mysteri�n werd in acht genomen, en ook nog bij de heidensche Chinezen, Hindoe\'s en bij de Mohammedanen, die zelfs eene V.-maand (Ramadan) hebben, als een heilige pligt beschouwd wordt. Bij de Isra�lieten was het V. als teeken van verootmoediging door de Moza�sche wet alleen voor den grooten verzoendag voorgeschreven (Levit. 16: 29, 31; 23: 27, 32). Andere vastendagen werden of wegens gedane geloften, of tot afwending van eenig gevaar, �f bij ondervondene nederlagen enz. gehouden. Na de Babylonische bnlling- schan nam het aantal vastendagen toe, en vooral door de Pharize�rs werd het V. als verdienstelijk beschouwd; zij vastten elke week \'s Maandags en \'s Donderdags. Jezus heeft het V. niet verordend, maar het als middel om bij belangrijke godsdienstige werkzaamheden den geest van zinnelijke kluisters los te maken goedgekeurd. In de Christel, kerk ging echter het V. met al zijne misbruiken reeds vroegtijdig uit de synagoge over, en vooral door de Montanisten, door het kloosterleven en door het denkbeeld, dat door het V. de vergeving van zonden verkregen wordt, nam het aantal vastendagen zeer toe. De voornaamsten in de Roomsche kerk zijn: 1) de groote V.-tijd, Quadragesima gen., die op den 46sten dag v��r Paschen op Woensdag, Aschdag gen., begint en, de zes Zondagen er afgerekend, 40 dagen duurt; 2) het wekelijksch V. op Woensdag en Vrijdag (de dagen, toen Jezus verraden en gekruisigd werd); voor den Woensdag kwam in de Westersche kerk in de 5<le eeuw de Zaturdag in de plaats, hetgeen echter de Grieksche kerk zeer afkeurde; 3) de quatertemper"V. (z. a.); 4) de vigili�n, vastendagen die aan de hooge feesten (Kersfeest, Pinksteren, Petrus en Paulus, Maria-hemelvaart, Mattheus en Allerheiligen) voorafgaan. Behalve deze zijn er nog buitengewone V.-dagen bij bijzondere gelegenheden voorgeschreven. De voor- naamste V.-dagen der Grieksche kerk zijn: 1) de 40 dagen (quadragesima) v��r Paschen; 2) 40 dagen v��r Kersfeest; 3) 14 dagen v��r Maria-hemelvaart; 4) de zoogen. Apos- tel-V. van Maandag na Pinksteren tot 29 Juuij (oude stijl). In de Protestantsche kerken is het V. als verootmoediging en boetedoening in dagen van kommer en gevaar bij algemeene bededagen herhaaldelijk door de synoden voorgeschreven, maar hoe langer zoo meer in onbruik geraakt. Vastenavond is eigenlijk de dag v��r Aschdag, de 47^ste dag v��r het Paaschfeest (zie Vasten), doch wordt ook gebezigd van de voorafgaande, aan de carnevals-verma- kelijkheden toegewijde dagen (zie Carneval). Vaste sterren. Zie Sterren. Vastland of Continent noemt men, in tegenstelling vnn eilanden (z. a.), eene groote uitgestrektheid van land, waarvan de deelen zamenhangen, niet door de zee van elkander gescheiden zijn, terwijl het geheel van alle kanten door de zee omspoeld wordt. Het V. der geheele aarde heeft eene uitgestrektheid van ongeveer 2,300,000 D m. en is door den oceaan in drie hoofddeelen gescheiden: het oostelijk V., ook wel de Oude wereld gen., uit de drie werelddeelen Afrika, Azi� en Europa bestaande; het westelijk V., ook wel de Nieuwe wereld gen., alleen uit America, waarvan de twee deelen, N.- en Z,-America, door de landengte van Panama vereenigd zijn, bestaande; het zuidelijk V., hetwelk eveneens een werelddeel vormt, dat den naam van Australi� (Oceani� of Polynesi�) draagt. Atgem. Nederl, Encyclopedie, deel XV. 8



		34 VATEN � VAUBAN. Vaten. Zie Bloedvaten. Vaten. Deze naam wordt bij de planten en dieren ann vertakte of onvertakte buizen gegeven, die met de eene of andere vloeistof of met lucht gevuld zijn. De V. der planten bevatten meestal lucht. Zij ontstaan uit cellen, zooals reeds in het art. Cel opgemerkt is. Even als daar aangewezen is, dat deae cellen naar het voorkomen der wanden onderscheiden worden, zoo verdeelt men ook de V. in Spiraal-, Gerimpelde-, Gestippelde V. enz. De V. zijn meestal tot bundels vereenigd , die men "V.-bundels noemt. �- Bij de dieren komen onderscheidene V. voor, o. a. de Bloedvaten, de Lymph-V. enz. Vater (Joh. Sevcrin), verdienstelijk taaikenner en godgeleerde, in 1771 te Altenburg geb., studeerde te Jena en Halle, werd eerst privaat-docent te Halle, in 1796 buiten- gewoon hoogl. te Jena, in 1800 hoogl. in de godgeleerdheid en Oostersche letterkunde te Halle, in 1809 hoogl. in de godgeleerdheid en bibliothekaris te Koningsbergen en in 1820 weder te Halle, waar hij in 1826 overleed. Hij onderzocht de verwantschap der Afrikaansche en bovenal der Atnericaansche talen, daarbij de grammatica dier talen bewerkende. Zijne hoofdgeschriften zijn: Die hebr. Grammatik (1797), Handb. der hebr., syr., chald. u. arab. Gramm. (1801), de voortzetting van Adelung\'s Mithri- daten (dl. 2�4, 1809�17) en de Literaiur der Grammatiken, Lexika und W�rter- sammlungen aller Sprachen der Erde (2e uitg., 1847). Hij redigeerde het Journal f�r Prediger, het Kirchenh�t. Archiv en het in 1819 opgerigte Jahrb. der Musl. Andacht. Vathi is de naam van onderscheidene havens en voorgebergten in Griekenland, als- mede van de hoofdplaats op het eiland Ithaka, aan eene groote zeebogt gelegen, met 2000 inw. Deze plaats is de zetel van een Gr. bisschop, van den resident en van het bestuur des eilands; zij heeft eene ruime haven, in welke het eiland San-Salvador met een klooster en kerk ligt. � Ook is V. de naam eener stad op het eiland Samos, met eene goede haven en 2000 inw. Vaticaan. Zie Rome. Vatke (Joh. Karl Wilh.), wijsgeer en godgeleerde, in 1806 te Behndorf in het Maagdenburgsche geb., studeerde te Halle, Berlijn en G�ttingen, legde zich vooral onder leiding van Gesenius op de studie van het O. T. toe en werd in 1880 privaat- docent te Berlijn en in 1837 hoogl. in de godgeleerdheid aldaar. Hegel en Schleier- macher hadden grooten invloed op zijne wijsgeerige ontwikkeling. Zijne voornaamste schriiten zijn: Die Religion des A. T. (1ste dl., 1835) en Die memchl. Freiheit in ihrem Ferhaltniss zur S�nde u. zur g�ttl. Gnade (1841). Vattel (Emrich von), beroemd publicist, in 1714 te Couret in het vorstendom Neufchatel geb., studeerde te Bazel en Gen�ve, maakte zich bekend door zijn scherp- zinnig werk D�fense du systeme Leibnitien etc. (Leid. 1741), begaf zich eerst naar Berlijn en in 1743 naar Dresden, waar hij raad van legatie werd, terwijl hij kort daarop als Saksisch gezant naar Bern vertrok. In 1758 werd hij teruggeroepen en werkte daarna ijverig als geheimraad in het keurvorstelijk kabinet. Hij overleed op eene ruis voor zijne gezondheid te Neufchatel in 1767. Als publicist deed hij de grondstellingen der rede en verlichting tegenover de staatkunde van den patrimoniaal- staat gelden, vooral in zijn beroemd werk: Droit des gens, ou principes de la loi naturelle applique\'e a la conduite et aux affaires des nations et des souverains (2 dln., 4^U, in 3 dln., 12°, 1758 en later meermalen uitgeg.; met een levensberigt, Amst. 1775). Zijn laatste geschrift was: Queslions du droit naturel, ou observations sur Ie traite de la nature par Wolf. Vauban (Sebastien Ie Pr�tre de), Fr. maarschalk en beroemd vestingbouwkundige, in 1633 te St. L�ger de Foucheret in Bourgondi� geb., trad op zijn 17^de jaar in het Spaansche leger, dat tegen Frankrijk streed, en ging na zijne gevangenneming, in 1653, in Fransche dienst over. Hij onderscheidde zich als officier der genie bij verschillende belegeringen dermate, dat hij in 1669 tot inspecteur-generaal der Fransche vestingen bevorderd werd. Onderscheidene belegeringen werden door hem geleid, o. a. die van Maastricht in 1673 en die van Ath in 1697 , waarbij hij de juiste aanlegging der parallelen en het ricochetschot voor het eerst aanwendde. Hij legde vele nieuwe vestingen aan, ver- beterde reeds bestaande en voerde buitendien onderscheidene belangrijke werken uit. In 1703 werd hij tot maarschalk benoemd. Hij overleed in 1707. V. was een man yan rijke ervaring, helder verstand en aoherpen blik. Bij zijne veetingbouwen wist hij



		VAUCANSON � VAUDONCOURT. 36 vooral van de gelukkig gekozen terreinen de meeste partij te trekken. Bijzonder ge- wigtig is zijne leer van het d�filement (z. a.), de aanleg van parallelen en batterijen en de doelmatige toepassing van ricochetschoten. Hij zelf liet slechts handschriften na, doch men leert zijne werkzaamheid kennen uit de door Foissac uitgegevene Oeuvre» militaire» (1793), uit de Traite de l\'attaque des places (1829), door Augoyat uitgegeven uit de Traite de la d�fense (1829), naar een door V. zelven herzien handschrift, met e�ne voorrede van generaal Valaze, en uit andere schriften. Vaucanson (Jacques de), beroemd Fransch werktuigkundige, geb. te Grenoble in 1709, overl. te Parijs in 1782, heeft zijne bekendheid voornamelijk te danken aan de door hem vervaardigde automaten en aan de uitvinding van werktuigen voor het twijnen van zijde. Zijn fluitspeler, een automaat van de grootte van een gewoon mensch, is wel zijn voornaamste werk. Hij verklaarde dit in eene brochure: Le m�canisme du Jluieur automate (1738). Frederik de Gr. bood hem eene betrekking in Pruissen aau , welke hij evenwel van de hand wees. Daarentegen nam hij de benoeming door kar- dinaal Flenry tot inspecteur over de zijdefabrieken aan. Te Lyon wilden de zijde- werkers hem, uit vrees voor zijne machineri�n, steenigen. Zijne automaten vermaakte hij aan de koningin van Frankrijk. Later kwamen velen in handen van zekeren Du- moulin, die ze, naar het schijnt, aan professor Beireis (z. a.) verkocht. Vaucluse (Departement van), Fr. depart. in het zuid-oost. deel van Frankrijk tus- schen de depart. van den Gard, der Dr�me, der Neder-Alpen en der Monden van de Rh�ne gelegen en aldus genaamd naar het dorp V., dat in een naauw romantisch rotsdal (vallis clausa) 4 mijlen van Avignon gelegen en beroemd is als verblijfplaats van Petrarca; in de nabijheid ligt de door den dichter bezongen bergbeek Sorgue of Sorgues, die in verschillende watervallen van hooge rotsen nederstort en l ni. boven Avignon in de Rhone valt. Op de door den dichter geliefkoosde plek bij de bron der beek is in 1809 eene zuil opgerigt. Het depart. telt op 64,78 □ m. (1866) 266,091 inw., is gevormd uit de voormalige Provencaalsche graafschappen Avignon en Venaissin en het vorstendom Orange, wordt in de arrondissem. Avignon, Orange, Apt en Carpentras verdeeld en heeft Avignon (z. a.) tot hoofdstad. Naauwelijks een vierde der opper- vlakte is vlak en behoort tot het Rh�nedal. Het overige is door takken van de Alpen overdekt; de Mont-Ventoux met eene bedevaartskapel verheft zich tot 6200 v. en biedt een prachtig uitzigt aan. Het is doorsneden door de Eh�ne, Durande en eenige kleine rivieren en kanalen, z. a. de 5 uur lange Crillon. Het klimaat is gezond; de bodem is in de dalen vruchtbaar en levert beste wijnsoorten, vijgen, olijven, zuidelijke vruchten, best ooft en raoerbezi�nboomen voor de zijdeteelt op; in andere gedeelten groeit slechts meekrap, aardappelen en koren; hoogere streken leveren bosschen en alpenweiden op. Er is veel wild. De bergen geven vooral ijzer en steenkolen. De voornaamste middelen van bestaan zijn landbouw, veeteelt, ooft-, olijven* en wijnteelt, zijdeteelten zijdeweverijen, manufacturen en fabrieken van metalen waren, papier, laken en leder, verder ook handel. De spoorweg van Lyon naar Marseille doorsnijdt het west. deel des depart. Pehalve Avignon zijn Orange (z. a.), Carpentras (z. a.) en Cavaillon, de tuin van Provence gen., met 7200 inw., de voornaamste steden. Vaudeville is een soort van lied bij de Franschen, dat uit meerdere coupletten be- staat, dikwijls van satirischen inhoud is en meestal op eene komische gebeurtenis van den dag, op belagchelijke gewoonten of ook wel op nog levende personen betrekking heeft. Het hoofddenkbeeld van het lied wordt aan het einde van elk couplet herhaald, en de melodie is altijd eene eenvoudige en liefelijke. De naam komt van het Norman- dische stadje Vau de Vire in het depart. Calvados, waar in het laatst der 14de eeuw de volmolenaar Olivier Basselin dergelijke vrolijke liedjes zong, die spoedig verbreid werden. Uit eene verzameling van zulke liederen, met een klein vrolijk blij- of kluchtspel ver- bonden, bestaat het vaudevillestuk, dat naar zijn meerder of minder boertigen inhoud in Com�die-V., Folie-V. en Drama-V. onderscheiden wordt. Le Sage wordt voor den uitvinder dezer stukken gehouden, en het eerste V.-theater werd in 1792 door Piis en Barre in de rue de Chartres opgerigt, het zelfde dat nu op het beursplein staat. De beroemdste en vruchtbaarste van alle V.-schrijvers is Scribe (z. a.); verder ver- dienen vermelding Dufrene, Brazier, Carmouche, Molesville, Saintine, Moreau, Du- merson en and., in Duitschland Angely, Blum, von Holtei en and. Verg. Heiberg, Oeber da» V. (1826). Vaudoncourt (Guillaume de), Fr. generaal en militair schrijver, in 1772 te Weenen 8*



		36 VAUQUELIN � VECHT.

		uit Fr. ouders geb.. kreeg zijne militaire opleiding te Berlijn en in Frankrijk, waar de omwenteling hein met geestdrift vervulde, en hij in 1791 als luitenant bij een infantcrie-bataillon optrad. Hij onderscheidde zich in de veldtogten van 1792 en 93, werd bij Pirmasens gevangen genomen, in 1797 door Bonaparte tot majoor en in 1801 tot opperbevelhebber over de artillerie der Ital. republiek bevorderd, vergezelde Massena in den veldtogt van 1805, werd in 1807 naar Epirus gezonden om het leger van AH Pascha te organiseren en in 1809, toen hij in Tirol commandeerde, tot brigade- generaal bevorderd. Hij vergezelde den onderkoning en werd gouverneur van Raab. In 1812 te Wilna gevangen genomen, keerde hij in 1814 naar Frankrijk terug en werd gedurende de 100 dagen tot inspecteur der nationale garde benoemd. Bij de tweede restauratie bij verstek ter dood veroordeeld, begaf hij zich naar Munchen. In 1821 aanvaardde hij in Pi�mont het opperbevel over het leger der insurgenten, vlugtte naar Spanje en in 1823 bij het oprukken der Franschen naar Engeland, kreeg in 1825 de vergunning om naar Frankrijk terug te keeren en overleed in 1845 te Passy. Zijne hoofdwerken zijn: Hist. des campagnes d\'Annibal en Itali� (3 dln., 1812), M�moires poitr servir « Vhisloire de la campagne de Ricssie en 1812 (1815), Polit. u. milil. Denktc�rdigkeiten �b. die Jonischen Insein u. Epirus (1816), Hist. des campagnes d\'Italie en 1813 et 1814 (1817), Hist. de la guerre des Francais en Allemagne en 1813 (1819), Hint. des campagnes de 1814 et 1815 en France (5 dln., 1826), Hist. polit. et milil. du prince Engine, Vice-Roi d\'Italie (3 dln., 1827). Vauquelin (Louis Nic), Fr. scheikundige, in 1763 te H�bertot in het depart. Cal- vados geb., was van 1783�91 amanuensis van Fourcroy, werd in 1793 pharmaceut aan het militaire hospitaal te Melun, in 1794 inspecteur van den bergbouw te Parijs, na d\'Arcet\'s dood hoogl. in de scheikunde aan het college de France, na Brongniart\'s dood hoogl. aan den Jardin des plantes en na Fourcroy\'s dood in 1811 hoogl. in de scheikunde bij de medische faculteit. In 1822 verkreeg hij zijn emeritaat en overleed �n 1830 te H�bertot. Zijne ontdekking van het chromium (z. a.) en het beryllium (z. a.) maakten hem beroemd. Zijne talrijke analytische onderzoekingen zijn in de Annales de chimii (1797�1812) medegedeeld; zijn Manuel de Vtssayeur is door nieuwere werken over de essayeerkunst in vergetelheid geraakt. Vauxhall, een dorp in de nabijheid van Londen, naar Jane Vaux, die het in 1615 bezat, genaamd, sedert met het stadsdeel Lambeth versmolten, waar in het midden der 18\'lc eeuw een tuin voor publieke vermakelijkheden werd aangelegd. Dit vond in Parijs en elders navolging en dergelijke tuinen werden V\'s genoemd. Thans is de V-.tuin te Londen teniet gegaan, daar de bezitters herhaaldelijk bankroet maakten. De V.-bridge is de eerste brug over de Theems en de V.-street leidt naar het binnendeel der stad. Vay (Nikol., baron von), Hong. staatsman, in 1802 te Unter-Szolcza in hetcomitaat Borsod geb., studeerde te Pesth en Weenen, werd in 1825 vice-notaris en in 1827 opper-notaris aan het Zempliner oppergespan, in 1827 eerste vice-gespan van het Zempliner comitaat, in 1840 gedeputeerde van den Zempliner adel bij den landdag, daarna administrateur van het Bosodsche oppergespan, koninkl. commissaris van de comitaten Bor>od, Heves, Neograd enz., in 1844 septemvir en nog in hetzelfde jaar tot kroonbescherraer benoemd. In 1845 werd hij als raad van het stadhouderschap naar Ofen verplaatst, in 1846 bij het uitbarsten der revolutie in Galici� door den koning als regeringscommissaris naar Boven-Hongarij� en in 1847 tijdens den hon- gersnood als zoodanig naar de Karpaten gezonden. In 1848 benoemde aartshertog Stefanus hem tot koninkl. commissaris in Zevenbergen. Hij onttrok zich van 1849 � 59 aan alle staatsbetrekkingen. In 1859 streed hij voor de regten der Protestan- ten op de superintendents-vergaderingen te Miskolcz en was de voorname bewerker van het keizerl. schrijven van 15 Mei 1860, waarbij de vrijheid van godsdienst hersteld werd. Bij de wederinvoering van de oud-Hong. constitutie bij het diploma van 21 Oct. 1860 werd V. tot Hong, hof kanselier benoemd, welke waardigheid hij tot Julij 1861 bekleedde. Vecelli. Zie Titiaan. Vecht (De) is de naam van twee rivieren. De eene ontspringt bij Horstmar in Westfalen, stroomt door het Hannoversche, waar zij bevaarbaar wordt, neemt de Dinkel, Steinforter Aa enz. in zich op, loopt in de Nederl. prov. Overijssel langs Hardenberg, Ommen en Dalfsen, vereenigt zich een uur ten N. van Zwolle met het Zwnrte water en stroomt onder dezen naam langs Hasselt, Zwartsluis en Generauiden



		VECHTA � VEDERMOTTEN. 37 naar de Zuiderzee, waar men aan haren mond of het zoogenaamde Zwolsche Diep voor eenige jaren belangrijke waterwerken heeft aangelegd. De andere rivier van dien naam kan men beschouwen als eene voortzetting van den Krommen Ti ij ri bij Utrecht, van waar zij aan de westzijde langs de stad, vervolgens langs Zuilen, Mnarsen, Lreu- kelen, Loenen, Vreeland, Nichtevecbt, Weesp en Muiden loopt en zicli aldaar in de Zuiderzee ontlast. Door den "Vaartschen Eijn staat zij in gemeenschap met de Lek, die haar voor een groot gedeelte van water voorziet. Vechta, hoofdplaats van den kreits V. (met 39,100 inw. op 14,33 □ m.) in het groothertogdom Oldenburg, aan de Vechta, een zijstroom van de Hase, gelegen, met 1800 inw., drie kerken, een Eoomsch gymnasium, een seminarie, gevangenis, linnen- weverijen en brouwerijen. Veda, d. i. wetenschap, is de algemeene naam voor het oudste gedeelte der Sanskri- tische letterkunde, welke uit gebeden, hymnen en aanroepingen van de goden, uit godsdienstige en zedelijke voorschriften, mythen en wijsgeerige bespiegelingen bestaat. De Veda\'s zijn zeer oud; de meesten bestonden reeds in de mondelinge overlevering in de 12de eeuw v. Chr. en werden volgens de sage door Vyfisa, d. i. verzamelaar, de personificatie van een lateren kritischen tijd, verzameld. Deze verdeelde de over- blijfselen der oude godsdienstige letterkunde in 4 deelen: Eig-V., Yadschoer-V., Sama-V. en Atharva-V., die ieder wederom in twee afdeelingen gesplitst zijn, waarvan de eerste de Mantras, d. i. gebeden en aanroepingen aan de godheid, meest in rhythrai- schen vorm, bevat, ook Sanhita (verzameling) gen.; de tweede behelst de Br&hmanas, voorschriften over offerceremoni�n, mythen enz., en is van lateren tijd. Eeeds in de 4de eeuw v. Chr. kwamen er commentaren op de Veda\'s uit; onder deze zijn vooral belangrijk het Niroekti van den Yaska (uitgeg. door Eoth, 1S48) en uit lateren tijd (de 14dc eeuw n. Chr.) een commentaar van Sayana en zijne leerlingen. Verg. Colebrooke, Otb. die heil. Schriften der Inder (Duitsch door Poley, 1857); Eoth, Zur Liter. u. Gesch. der Vedas (1846). De Eig-V. is uitgegeven door M. Muller (1849 volg.), in het Fr. vertaald door Langlois (4 dln., 1848), in het Eng. door Wilson (1850). De Yadschoer-V. is uitgegeven door Weber (1849); de Sama-V. door Benfey (1817); de Atharva-V. door Eoth en Whitney (1855)." Een overzigt van de leer der V. gaven Lassen, lnd..* Alterthum.sk.; Wuttke, Gesch. des Heidenth.\'s, en Dunker, Gesch. des Altherlh.^,s. Verg. verder de werken van N�ve en van Bnrth�lemy St.-Hilaire, alsmede het art. Sanskrit. Vederbos-polypen. Deze naam wordt aan geslachten van polypen gegeven, die met een groot aantal pluimvormige voelers voorzien zijn, zooals Christatella Cur., Plic- mutella Lans. en Alcyonella Lans., die in zoet water gevonden worden. Vederdistel, Cirsium, een plantengeslacht uit de familie der Zaamgesteldbloemigen. De omwindsels hebben schubben, die in doornen uitloopen, en een uit gevederde haren gevormd afvallend zaadpluis. Onze Flora telt een zestal soorten, die deels aan wegen groeijen, zooals de Speerdistel, Wollige V. en Akker-V. (C. lanceolatnm, eriophorum en arvense). In vochtige weilanden en in slooten vindt men de Moes- en Engelsche V. [C. oleraceum en anglicwn), terwijl de Moeras-V. (C. palustr�) in moerassige veen- streken voorkomt. De V. is voor bouw- en weilanden nadeelig. Vederen zijn de bekende voorwerpen, die aan de vogels tot dekking dienen. Men on- derscheidt aan de V. de spoel, die in de huid steekt, het verlengde daarvan, de schaft, en de vlag; dit laatste gedeelte is van ter zijden met uitstekende takken of stralen voor- zien , waaraan eindelijk zijdelings de draadjes geplaatst zijn. Aan de meer groote of harde V. geeft men den naam pennen; de andere noemt men ook kleine V. Die\'V., bij welke geene draadjes aan de stralen gevonden worden, noemt men dons. Naar de plaatsing der V. bij de vogels worden zij onderscheiden in Dek-V., Staart-V., Schou- der-V., Slagpennen enz. De V. der vogels vallen jaarlijks uit om door nieuwe te worden vervangen, dat men �ruijen" noemt, en bij welk ruijen men somtijds kleurveran- dering opmerkt, waardoor de vogels van verschillenden leeltijd menigmaal verschillend gc- kleurd zijn. De V. worden gebruikt tot opvulling van bedden en kussens, tot ver- sieringen in pluimen en tot schrijfpennen (z. a.). � Eindelijk wordt de naam Veer ook in de werktuigkunde toegepast op voorwerpen, die door hunne veerkracht drukking en beweging veroorzaken, zooals veeren in uurwerken, sloten, rijtuigen enz. Vedermotten, Pkrophoriden, noemt men eene familie van Vlinders, die zich onderscheiden doordien de vleugels (vooral de ondervleugels) door spleten in geve-



		38 VEDERPA8SER � VEELWIJVERIJ. derde slippen verdeeld zijn. Deze slippen dekken elkander in den staat van rust, zoodat zij als enkele pennen zijwaarts uitsteken, waardoor het diertje de gedaante van een kruis of T heeft. Tot deze familie behooren onderscheidene, ook inlandsche soorten, die een drietal geslachten uitmaken. Vederpasser is een passer, waarvan de beenen voortdurend eene neiging bezitten, om zich van elkaar te verwijderen. Zij worden bij elkaar gehouden door eene schroef. Vedette (van het Ital. tedere, d. i. zien) noemt men de op bepaalde afstanden, ge- woonlijk uit twee cavalleristen bestaande, uitgezette posten, die gezamenlijk eene keten vormen, de bewegingen des vijands moeten nagaan en voor het doorsluipen van spionnen, deserteurs enz waken. Vedretto. Zie GleUcher. Vedute (Ital.) beteekent in de schilderkunst zooveel als aanzigt, uitzigt. Veeartsenijkunde is de wetenschap, die de ziekten en gebreken der huisdieren, niet alleen der viervoetigen, maar ook der vogels, leert kennen, genezen en voorkomen. Zij omvat de genees-, heel- en verloskunde van alle huisdieren, en is mauw verwant aan de menschelijke geneeskunde. Tot hulpwetenschappen lieeft zij de ontleed- en natuurkunde der dieren, de natuurkunde (physica) en scheikunde, de plantenkunde, de geneesmiddelleer en de artsenijbereidkunde, de leefregelkunde en het hoef beslag. De oorsprong der V. ligt in het duister, doch zij bestond waarschijnlijk reeds bij de Grieken en later bij de Romeinen (zie Vegetius). In de middeneeuwen ging zij te gronde, en eerst in de 15de en 16<le eeuw ontwaakte zij weder. In den beginne trok echter alleen de behandeling van paarden de aandacht, totdat in 1711 eene geweldige ziekte onder het rundvee den eersten stoot gaf tot de uitbreiding van de veeartsenijkunde op het rund en daarna ook op de andere huisdieren. Dit gaf in 1762 aanleiding tot het stichten der eerste veeartsenijkundige school te Lyon en in 1766 te Alfort, in de nabijheid van Parijs, beiden naar het ontwerp van Bourgelat (z. a.). Dit voorbeeld werd weldra ook door andere landen gevolgd, doch in ons land duurde het tot ls21 eer er eene zoodanige school tot stand kwam. In dat jaar werd er echter eene opgerigt te Utrecht, waar eerst onder de leiding van Num;m en thans onder die van den hoogl. Wellen- bergh vele uitstekende veeartsen zijn gevormd. Onder de groote menigte van boeken over dit onderwerp noemen wij hier slechts als eenige der voornaamsten: Puchoz, Dictionnaire v�t�rinaire des nnimaux domestiqnes (1770�1775, 6 dln); Jung, Lehrb. der Vieharzneyknnde (1785); Husch en Daum, Archiv f�r Rossarzle und Pferdelieb- haber (1788�S9, 2 dln); Gardiner, Ohservations on the animnl oeconomy and on the causes and cnre of diseases (1784); Knijsz, Handb. van de beoefenende leer der ge- neesmiddelen voor veeartsen (uit het Hoogd. vert., 1825); Clater, De Paardenarls (uit het Eng., 1826); Dieterich , Handb. der veeartsenij kundige heelkunde (uit het lloogd., 1827); Bruinzeel, Verhandel, over het rundvee (1834); Nuinan, Handb. dergenees-en verloskunde van het vee (1826 en meerm); Veearlsenij kundig magazijn (lul�37) enz. Veeartsenijschool. Zie Veeartsenijkunde. Veelgodendom. Zie Polylheismus. Veelhoek is een plat vlak door regte lijnen ingesloten. Het aantal hoeken en zijden is gelijk. In een regelmatigen V. zijn de zijden en de hoeken onderling gelijk. Lijnen die geen twee op elkaar vol?ende hoekpunten vereenigen boeten diagonalen. De som der hoeken is zooveel maal twee regte hoeken als het aantal zijden min twee bedraagt. In en om eiken regelmatigen veelhoek kan een cirkel beschreven worden. Veelhoevigen. Zie Dikhuidigen. Veelvraat. Gnlo arctiens Desmar., Mustela Gulo L., Ursus Gulo Pall., behoort tot de Marderachtigen en heeft veel overeenkomst met de familie der Heren. De kleur is rood- bruin, op den rug meer zwart-bruin. De V. is een roofzuchtig dier, dat\'s nachts op prooi uitgaat en grootere zoogdieren, zooals rendieren en dergelijke, aanvalt door deze uit een boom op den nek te bespringen. De V. bewoont Lapland, Finland en het W. van Azi�. Veelwaard (Daniel), Nederl. graveur, in 1766 te Amsterdam geb. en in 1851 overl., vormde zich door eigen oefening tot graveur en heeft een groot aantal platen voor titels van boekwerken, benevens eeuige waterbouwkundige en andere kaarten gegraveerd. Bekend zijn zijne prenten in de Beschrijving der Zaanlandsche dorpen van Loosjes en in Witsen Geysbeek\'s Tableau, d\'Amsterdam, de ontleedkundige platen in het Museum analomicum van G. Sandifort, enz. VeelwijveriJ. Zie Polygamie.