Mr. t. VAN LENNEP

WORSTELSTRIJD MET SPANJE.

BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT UTRECHT

WORSTELSTRIJD MET SPANJE,

E1DEN, BIJ A. W. SI.

1. Het geslacht \'van Nassau. 1................... t.

2. Het geslacht van Nassau. II................... 2.

3. Keizer Karel de Vijfde..................... 3.

4. Willem van Oranje, de gunsteling van Keizer Karel......... 5.

5. Maximiliaan van Buren..................... 6.

il. Karel V doet afstand van de Nederlanden. I............ 8.

7. Karel V doet afstand van de Nederlanden. II............9.

8. De Prins van Oranje als gemachtigde van Spanje in Frankrijk .... 10.

9. Filips II en de Staten............�........12.

10. Karakterschets van Filips II................... 13.

11. Vertrek van Koning Filips uit de Nederlanden........... 15.

12. De Kardinaal van Granvelle................... 16.

13. De Landvoogdes Margareta................... 18.

14. Vertrek der Spaansche soldaten. � Oranjes tweede huwelijk..... 19.

15. Oranje en Granvelle..................... 21.

16. Granvelles vertrek uit de Nederlanden.............. 22.

17. Egmonds zending naar Spanje.................. 23.

18. Toenemende ontevredenheid. � Het Verbond der Edelen....... 24-

19. Handelingen der verbondene Edelen. 1............... 26-

20. Handelingen der verbondene Edelen. II.............. 27.

21. Prediking in het open veld. � Eerste ongeregeldheden....... 28.

22. Beeldestorm......................... 30-

23. Oranjes pogingen tot herstel der rust. � Gevecht by Austruweel . . . 31.

24. Oranje wijkt uit........................ 32.

25. De Hertog van Alva ..................... 34-

26. Alva in de Nederlanden. � Gevangenneming van Egmoud en Hoorne . "">.

27. De Raad van Beroerten..................... 36.

28. Oranjes krijgstoerusting en eerste ondernemingen.......... 37.

C9. Graaf Lodewijks overwinning by Heiligerlee............ 39-

30. De Graven van Egmond en Hoorne onthoofd........... 40-

31. Nederlaag by Jemgum..................... 41.

32. Overtocht van \'s Prinsen leger over de Maas........... 43.

33. Oranjes leger afgedankt. � Alvaas standbeeld........... 44.

34. De Watergeuzen........................ 45.

35. Nieuwe belastingen door Alva uitgeschreven............ 46.

36. Den Briel ingenomen, Bergen verrast en meer andere steden voor Oranje
gewonnen........................... 48.

37. De Hertog van Medina Celi. � FMips van Marnix......... 49.

38. Mislukking van \'s Prinsen tweeden veldtocht, in de zuidelijke Nederlanden. 50.

39. Bergen voorden Prins verloren. � De Prins van Oranje in INoordholland . 51.

40. Moord te Naarden. � Gelukkige verlossing der Enkhuizer schepen voor
Amsterdam......................... 53.

41. Beleg van Haarlem . . �................... 54.

42. Mislukte belegering van Alkmaar................ 56.

43. Scheepsstrijd op de Zuiderzee................. 57.

54. Alvaas vertrek. � Bequezens. � Pogingen tot ontzet van Middelburg . . . 58.

45. Zeeslag by Reimerswaal.................... 60.

46. Slag op de Mookerheide. � Dood van Graaf Lodewijk....... 61.

47. Belegering van Leiden..................... 63.

48. Leiden\'s ontzet. 1...................... 64.

49. Leiden\'s ontzet. II...................... 66.

50. De opperste macht aan Oranje opgedragen. �\'s Prinsen derde huwelijk. 67.

51. De tocht der Spanjaarts naar Duiveland en Schouwen. � Opdracht der
regeering aan Engeland, daarna aan Frankrijk........... 68.

52. Dood van Requezens. � Muitery van \'t Spaansche krijgsvolk .... 70.

53. Spaansche furie. � Pacilikatie van Gent............. 71.

54. De Unie van Brussel. � Het eeuwig Edikt............ 73.

55. Reis van den Prins door Holland. �� Vertrek van Don Juan .... 74.

56. Aartshertog Matlhias. � Mislukte aanslag op Amsterdam. � Alexander
Farneze, Prins van Parma.................. 76.

57. Wapenfeiten van Parma. � Overgang van Amsterdam....... 77.

58. De Hertog van Anjou. � Joan Kazimier............. 79.

59. Unie van Utrecht. � Beleg van Maastricht............ 80.

60. Toestand der Nederlanden in 1579............... 82.

61. Afval van Rennenberg. � Vertrek van Graaf Jan......... 83.

62. Beleg van Groningen en Steenwijk. � Dood van Rennenberg .... 85.

63. Oranje door Koning Filips vogelvrij verklaard........... 86.

64. Aankomst van den Hertog van Anjou.............. 87.

65. Moord-aanslag op den Prins van Oranje............. 89.

66. Oranjes herstelling...................... 90.

67. Dood van Charlotte van Bourbon. � Samenzwering tegen Oranje en
Anjou. � Vermeestering van Steenwijk............. 92.

68. Ontevredenheid van Anjou................... 93.

69. De Fransche furie...................... 94.

70. Verdrag met Anjou. � Inwendige twisten............ 96.

71. Vierde huwelijk van Oranje. � Afval van Graaf Willem van den
Berg. �� Dood van Ymbizc......�.....�...... 97.

72. Frederik Hendrik geboren................... 98.

73. De Prins van Oranje vermoord................. 100.

74. Ballhazar Geeraarts gevonnist................. 101.

75. Hesluit........................... 102.

1. HET GESLACHT VAN NASSAU.

Gy hebt zeker wel eens hooren spreken van Willem van Nassau,
Prins van Oranje, meer gewoonlijk Willem de Eerste genoemd ? Maar
indien men u afvroeg, hoe hy aan die namen kwam, uit welk geslacht
hy eigenlijk sproot, en uit welke oorzaak zijn betrekking tot de Neder-
landen ontstond, zoudt gy dan op al die vragen een voldoend antwoord
kunnen geven? Ik ben er niet zeker van, en daarom acht ik u geen
ondienst te doen, wanneer ik, eer wy verder gaan, eens poge, u zulks
helder uiteen te zetten.

Het geslacht van Nassau was een der oudste en aanzienlijkste van
Duitschland. Het had, in de dertiende eeuw, in Adolf van Nassau aan
het Rijk een Keizer, en, volgends sommigen, vroeger nog, aan Gelre
zijn eerste Graven geschonken. Sinds 1511 had het zich, door het hu-
welijk van Otto I, Graaf van Nassau, met de Erfdochter van Vianden
(een plaats in \'t Luxemburgsche) ook in de Nederlanden aanzienlijke
bezittingen verworven. Ottoos kleinzoon, Engelbrecht, was de eerste
Graaf van Nassau, die zich, in \'t begin der vijftiende eeuw, hier te lande
nederzette, en wel te Breda, \'t welk aan zijn vrouw, Johanna van Po-
lanen, toebehoorde. Hun zoon Jan, Drossaart van Brabant onder Hertog
Karel den Stoute, trouwde met Maria, dochter van den Graaf van Loon
en Heinsberg, en stierf te Dillenburg in \'t jaar 1475. Aan zijn oudsten
zoon Engelbrecht liet hy al zijn goederen na, aan den linker Rijnoever
en in Holland gelegen. Deze Engelbrecht stond in hooge gunst by Karel
den Stoute, die hem tot ridder van \'t Gulden Vlies verhief, en wien hy
trouwhartig in den oorlog diende. Toen de Hertog by Nancy sneuvelde,
werd ook Graaf Engelbrecht gevangen; doch de stad Breda, gehecht
aan haren heer, beyverde zich, om door het doen van voorschotten het

2 HET OESLAOHT VAN NASSAU.

losgeld voor hem te helpen betalen. Niet minder getrouw betoonde zich
Engelbrecht later jegends Maximiliaan (den echtgenoot van Gravin
Maria), die hem in 1479 het winnen van don slag by Guinegate ver-
schuldigd was, en wien hy ook als onderhandelaar gewichtige diensten
bewees. Engelbrecht werd achtereenvolgends door gemelden Vorst tot
Stadhouder van Luxemburg, Burggraaf van Limburg, Stadhouder van
Vlaanderen, van Artois en van Holland, en � door Mariaas zoon, Filips
den Schoone � tot Landvoogd over al de Nederlanden aangesteld. Doch
kort hierna, en wel in 1504, overleed hy. Een prachtige graftombe,
naar de teekening van den beroemden Italiaanschen beeldhouwer
Michel Angelo vervaardigd, werd hem en zijn vrouw, Limburg van
Baden, opgericht, en maakt nog het hoofdcieraad uit der Groote Kerk
te Breda.
De zinspreuk of devys van Engelbrecht was:

Ce sera mot, Nassau.
Dat zal ik, Nassau, zijn.

2. HET GESLACHT VAN NASSAU.
II.

Daar Engelbrecht kinderloos overleden was, vervielen zijn uitge-
strekte bezittingen aan zijn eenigen broeder Johan van Nassau. Deze
was gehuwd met Elizabeth, dochter van den Landgraaf van Hessen,
by welke vrouw hy twee zonen verkreeg, Hendrik en Willem.

Hendrik, de oudste, bokwam, na zijns vaders dood, tot zijn aandeel
de goederen en Heerlijkheden, welke zijn oom Engelbrecht bezeten
had. Niet minder dan deze was hy hier te lande in aanzien: hy was �
als deze � Ridder der orde van \'t Gulden Vlies; voorts Stadhouder
van Holland, Zeeland en Friesland, en het hoofd van belangrijke Ge-
zantschappen. Ja, het was voornamelijk door zijnen invloed, dat Karel
van Oostenrijk (Karel V) tot Keizer van Duitschland verkozen werd.
Zijn echtgenoote, Claude van Chalon, baarde hem een zoon, Reinier
(of Renatus) genoemd. Nu had deze Claude een eenigen broeder, Fili-
bert van Chalon, Prins van Oranje. Djze was kinderloos en, zijn goe-
deren niet in vreemde handen willende laten vervallen, nam hy den
jongen Renatus tot zoon aan, onder voorwaarde, dat deze zijn naam

HET GESLACHT VAN NASSAU. 3

zuil voeren, die dan ook ten gevolge daarvan by de geschiedschrijvers
bekend staat als Renatus van Chalon, Prins van Oranje.

In 1538 overleed Hendrik van Nassau, en kwamen dus ook de be-
zittingen van dezen aan zijn eenigen zoon Renatus. Niet minder dan
zijn vader en zijn oom Engelbrecht was hy in aanzien by den Keizer.
Ook hy werd tot Stadhouder aangesteld van Holland, Zeeland en Fries-
land, alsmede van Utrecht. Hij hield zijn verblijf te \'s Gravenhage, doch
verliet dit menigwerf, als de Keizer zijn dienst in den krijg behoefde.
Zoo wist hy in 1542 Luxemburg, \'t welk door den Hertog van Orleans
aan \'t hoofd der Fransche benden veroverd was, in ongemeen korten
tijd, weder voor zijn meester te winnen. Tegen Danemarken en Frank-
rijk, die een vijandigen toeleg hadden gesmeed op Holland en Zee-
land, gaf hy met goed gevolg kaperbrieven uit en voerde een wakkeren
strijd tegen den geduchten Gelderschen veldheer Maarten van Ros-
sem, toen deze in Brabant stroopte en Antwerpen bedreigde. Nadat
de macht der Gelderschen bedwongen was, en hun laatste Hertog zijn
kroon aan Karel V had afgestaan, werd ook het Stadhouderschap over
dat Hertogdom aan Renatus opgedragen. Dan in \'t midden van die
schitterende loopbaan zag hy zich onvoorziens gestuit. By het beleg
van St. Dizier in Champagne, trof hem, in \'s Keizers nabijheid strij-
dende, een stuk hout of steen, \'t welk van een huis afvloog, waar een
kanonskogel ingeslagen was: en zulks met het noodlottig gevolg, dat
hy den dag daaraan (1544) op den bloeienden leeftijd van twee en
dertig jaren overleed. Ook hy had by zijn vrouw, Anna van Lotha-
ringen, geen kinderen verwekt: en zoo trad, ingevolge zijn uiterste
wil, als zijn erfgenaam op zijn volle neef, de oudste zoon van Graaf
Willem van Nassau (straks genoemd), als zijn vader Willem geheeten.

3. KEIZER KAREL DE VIJFDE.

Ten gevolge van huwelijk, erfenis, overeenkomst of krijg, waren de
Nederlandsche Gewesten, op weinige uitzonderingen na, aan het Huis
van Bourgondi�n gekomen. Maria, de erfdochter uit dat machtige Huis,
bracht, door haren echt met den Aartshertog Maximiliaan van Oosten-
rijk, de teugels van het bewind in handen van dezen Vorst, die ze on-
verschrokken wist te voeren, niet alleen gedurende haar kortstondig
leven, maar ook zoo lang de minderjarigheid duurde van zijn zoon Fi-
�ps den Schoone.

KEIZER KAREL DE VIJFDE.

Deze laatste, in den echt getreden met Johanna, Erfdochter van Kas-
tili�n en Arragon, zag zich door dit huwelijk de kroon toevallen van
het machtige Spanje, \'t welk, nog byna uitsluitend in \'t bezit der rijke
schatten van het pas ontdekte Amerika, alle overige Rijken in aanzien
en vermogen overtrof. Maar, Nederlander van geboorte, aan zijn land
en zijn vrienden gehecht, had hy zich, by zijn vertrek naar Spanje, om-
ringd van Nederlanders, die, reeds by zijn leven, maar vooral na zijn
spoedig gevolgden dood, en gedurende de minderjarigheid van zijn zoon
Karel, zich daar te lande overmoedig gedroegen en aan de Spaansche
Grooten, zoowel als aan het Spaansche volk, menige stof tot klacht ga-
ven, waardoor de kiem reeds toen gelegd werd van een haat, die een-
maal vreeselijk uit zo� barsten.

Schitterender vooruitzichten dan die zich voor den jeugdigen Karel
opdeden, hadden sedert Karel den Groote geen vorst gestreeld: en luis-
terrijk werden zy vervuld. Door zijn geboorte Koning van Spanje, Na-
pels en Sicili�n, Aartshertog van Oostenrijk, Hertog van Bourgondi�n,
Heer van bijna al de Nederlanden en beheerscher der Nieuwe Waereld,
zag hij zich, onder den naam van Karel V, tot Keizer van Duitschland
verhelfen en wist eerlang � behalve over menige andere elders gele-
gen gewesten en steden � zich de heerschappy over Gelre en het
Sticht te verwerven: zoodat al de Nederlanden hem onderworpen waren.
Wel maakten deze niet dan een klein deel uit van zijn machtig gebied:
maar, behalve dat dit kleine deel in welvaart en vermogen, door han-
del en nijverheid verkregen, vele meer uitgestrekte bezittingen overtrof,
zoo was Karel te Gent geboren en had zijn landgenooten lief. Talrijk
waren de weldaden, welke hy hun bewees, en heilzaam de instellingen,
onder zijn bestuur hier te lande tot stand gebracht. Grooter nog hadden
die kunnen zijn, had hy niet steeds te kampen gehad tegen de klein-
geestigheid der besturen, zoo van gewesten als van steden, polders,
dijken enz., die ook de nuttigste verandering tegenwerkten, wanneer
die hun in \'t minste strijdig scheen met de vroeger hun verleende,
vaak zeer betwistbare privilegi�n. Nochthands, men was hem, als land-
genoot, genegen, en men had eerbied voor de schitterende bekwaam-
heden, welke hy als krijgs- en staatsman ontwikkelde. Dit bleek daar-
uit, dat men hier te lande, ware het dan al kibbelende en morrende,
toch zonder bepaalden tegenstand, gedurende zijne regeering, hem een
som opbracht van niet minder dan veertig millioen gulden, en dat in
een tijd toen het geld vrij wat schaarscher was en wat meer waarde
had dan thands.

Dan, gedroeg hy zich tegen de Nederlanders in \'t algemeen als een
welwillend en zachtmoedig vorst, niet alzoo jegends hen, die de leer
omhelsden, door Luther en diens volgelingen nu onlangs in Duitschland

KEIZER KAREL DE VIJFDE. 5

gepredikt. Streng waren de plakkaten, op zijn bevel tegen de voorstan-
ders der Kerkhervorming uitgevaardigd, en niet minder streng werden
zy ten uitvoer gelegd. Ten bewijze hiervan zij het genoeg te zeggen,
dat onder zijne regeering niet minder dan vijftig duizend uenschen,
ter oorzake van de godsdienst, hun leven verloren. Maar vervolging
om \'t geloof, zoo zy gruwzaam is, is tevens onstaatkundig, en ook hier
werd het bloed der martelaren het zaad der Hervormde Kerk.

4. WILLEM VAN ORANJE, DE GUNSTELING VAN
KEIZER KAREL.

Onder hen, die de Hervormde godsdienst aannamen, behoorde ook
Willem, Graaf van Nassau-Dillenburg, jonger broeder van den vroeger
vermelden Hendrik van Nassau. Deze Vorst trad tweemalen in den
echt, de eerste reize met Walburg, dochter van Jan, Graaf van Egmond,
die hem twee dochters schonk: de tweede reize met Juliana, Gravinne
van Stolberg. Bij deze verwekte hy vijf zonen: Willem, Jan, Lodewijk,
Adolf en Hendrik, en zes dochters: Maria, Anna, Izabella, Katharina,
Juliana en Magdalena.

Hoewel Graaf Willem den bynaam droeg van �de Rijke," was hy
echter verre van dien te verdienen: en de vooruitzichten zelfs van zgn
oudsten zoon zouden dan ook niet bijzonder schitterende geweest zijn,
ware aan dezen de erfenis van Renatus van Chalon niet toegevallen.
Intusschen ging het bekomen dier erfenis in den aanvang met niet wei-
nig zwarigheden vergezeld. De Koning van Frankrijk, tegen wien Re-
natus krijg gevoerd had, matigde zich na diens dood het Prinsdom van
Oranje aan, terwijl ook het Hertogelijke Huis van Longueville daar aan-
spraken op gelden deed. Wel werden deze bezwaren uit den weg ge-
ruimd, toen de vrede met Frankrijk gesloten en de soevereiniteit over
Oranje daarby aan den jongen Graaf Willem verzekerd werd; � maar
nu rezen er weder nieuwe op, van een anderen aard. De Geheime Raad
van Karel V beweerde namelijk, dat Willem van Nassau, als zoon van
een Protestant, alzoo van een ketter, geen erfenis aanvaarden mocht.
Dan ook deze tegenstand werd te niet gedaan, door de voorspraak van
Nikolaas Perrenot, \'s Keizers kanselier, � en zoo kwam eindelijk, hoe-
wel niet dan na het sluiten van den vrede van Cateau-Cambresis (1559),
de Prins in \'t volkomen bezit zijner goederen.

Intusschen schynt aan de gunst, door Keizer Karel V, tegen het

6 WILLEM VAN ORANJE, DE GUNSTELING VAN KEIZER KAREL.

advies van zijn Geheimen Raad aan, den jongen Prins betoond, de voor-
waarde gehecht te zijn geweest, dat hy zijn vader niet in \'t stuk der leer
zo� navolgen, maar in die der Roomsche Kerk worden opgeleid. Om
hiervan zeker te zijn, verklaarde de Keizer, dat hy zich zelf belasten
zo� met de opvoeding des elfjarigen knaaps. Hy liet dezen naar Brussel
koinen en gaf hem over aan de zorg zijnor zuster, Maria van Oostenrijk,
Koningin-weduwe van Hongaryen en Landvoogdes der Nederlanden.
Deze Vorstin, ofschoon het Katholiek geloof toegedaan, was wijs en ge-
matigd, en een vyandin van alle vervolging om \'t geloof, zoodat de in-
drukken, onder hare leiding ontvangen, niet dan gunstig op den jongen
Prins konden werken. Tot jongeling opgewassen, werd deze nu aan het
hof des Keizers, onder diens oog, ja door hcmzelven in de gronden van
het staatsbestuur onderwezen: en zoo snel waren daarby zijn vorde-
ringen, dat hy, reeds op twintigjarigen leeftijd, zich van \'s Vorsten
leerling tot \'s Vorsten raadsman verheven zag. Hem by uitzondering
werd het voorrecht vergund, om, wanneer de Keizer met vreemde vor-
sten of gezanten byeenkomsten hield, en alle andere edellieden de ka-
mer verlaten moesten, de beraadslagingen by te wonen. Byzonder
schepte Karel behagen in \'t ijzervaste geheugen van den Prins, die hem
dan ook telkens ten vraagbaak strekte, als hy zich iets wilde herinneren.
Op deze wijze reeds zoo jong in staatsgeheimen ingewijd, moest Willem
van Oranje al vroeg, zoo uit plicht als uit belang, de kunst leeren van
te zwijgen: en zoo zeer wist hy die kunst zich eigen te maken, dat hem
later by uitnemendheid de naam geschonken werd van �Zwijger."
Beter ware geweest �Verzwijger;" want spreken in den Raad en pra-
ten by de Dames verstond Oranje zoo goed als de beste: alleen hij «er-
sprak en verpraatte zich niet.

5. MAXIMILIAAN VAN BUREN.

Intusschen was de jonge Prins in den echt getreden, en wel (1551)
op achttienjarigen leeftijd, met de achttienjarige Anna van Egmond.
Deze was de dochter van Maximiliaan van Egmond, Graaf van Buren,
en de aanleiding tot dit huwelijk was op de volgende wijze gegeven.
Het gebeurde, dat de Keizer den Graaf aanbood, hem, tot loon der
diensten, aan het Keizerrijk bewezen, den tytel van Hertog van Buren
te schenken. Maximiliaan, alvorens deze gunst aan te nemen, wilde
weten, welk inkomen daaraan verbonden zou worden. De Keizer ant-

MAXIMILIAAN VAN BUREN. 7

woordde, dat hy, de Graaf, rijk was in overvloed en de tytel hem ge-
noeg moest zijn; waarop Maximiliaan hem voor de toegedachte eer be-
dankte, en (even als vroeger by een dergelijke gelegenheid Graaf Wil-
lem III van Holland) zeide, dat hy liever een rijke Graaf wilde zijn dan
een arme Hertog. Hy voegde er hy, dat, zoo de Keizer hem een gunst
wilde bewijzen, die dan liever daarin bestaan moest, dat hy hem hielp
zijn dochter aan den Prins van Oranje uit te huwelijken: � gelijk dan
ook later geschiedde.

Reeds uit dit antwoord aan den Keizer kunt gij Maximiliaan van
Buren, als een man van een eigenaardig karakter leeren kennen: en
in de daad toonde hij zich op meer dan eene wijze wat men noemt een
origineel. Toen eens de Keizer, tegen zijn raad aan, en ten gevolge van
dien des Hertogs van Alva, een goede gelegenheid verzuimd had om
slag te leveren, toonde hy zich daarover zoo gebelgd, dat hy zwoer noch
den eenen noch den anderen in veertien dagen te willen zien en den
tijd met drinken en in vrolijkheid door te brengen. Maar \'t zonderlingst
kwam \'s mans ge�artheid in zijn sterfuur uit. Toen hem namelijk in
1548 te Brussel een doodelijke krankte overviel en \'s Keizers genees-
heer, Vesalius, hem niet meer dan vijf of zes uren levens toezeide,
maakte hy bedaard zijn uitersten wil, ontfing de sakramenten der ster-
venden, liet zich toen zijn wapenen aangorden, met zijn pronkgewaden
en de orde van \'t Gulden Vlies omhangen, en nam, in de groote zaal
van zijn huis gezeten, met zijn helm en pluimen nevens zich, bedaard
en hartelijk afscheid, eerst van zijn vrienden en bloedverwanten, toen
van al zijn huisgenooten tot de stalknechts toe: onderscheidenen van
hen aan zijn vriend, den Bisschop van Atrecht, toevertrouwende. Ver-
volgends zijn feestbokaal ge�ischt hebbende, dronk hy dien tot \'s Keizers
eere ledig, overhandigde het juweel der orde aan den Hertog van Arem-
berg, met verzoek, het aan den Keizer over te brengen, dankte nog-
maals zijn geneesheer en de omstanders, begaf zich te bedde en gaf na
eenige oogenblikken den geest.

Zijn Erfdochter Anna bracht de Graafschappen Buren en Leerdam,
de Heerlijkheden IJsselstein en St. Maartensdijk, alsmede Cortgene en
andere goederen, ten huwelijk aan Willem van Oranje, waardoor het
aanzien van dezen Prins in Nederland niet weinig werd verhoogd.

6. KAREL V DOET AFSTAND VAN DE NEDERLANDEN.

In 1552 met \'s Keizers leger tegen Frankrijk getogen, onderscheidde
Willem van Oranje zich daarbij zoo zeer, dat hem reeds in 1554, toen
hy nog geen 21 jaar oud was, en met voorbygang van zoo vele veld-
oversten van meerderen leeftijd en ondervinding, het opperbevel over
het Nederlandsche leger gegeven werd. Hy beschaamde het in hem
gestelde vertrouwen niet, en het gelukte hem, ten aanzien des vyan-
delijken legers, de vesting Charlemont te versterken, en dien van
Philippeville te stichten, daarna het kasteel Saignolles te veroveren, en
in Pikardi�n de Fransche benden te verslaan, in weerwil dat de pest
in zijn eigen leger woedde. Dan, zoo hy roem behaalde, hy verwierf
maar schrale belooning en moest de onkosten van den veldtocht, voor
zooveel hem en zijn gevolg betrof, grootendeels zelf dragen: \'t geen
den grond lag tot de geldverlegenheid, waarin hy zich later meest al-
tijd bevond.

Nog was hy te velde, toen hy (1555) naar Brussel ontboden werd
om een handeling by te wonen, die geheel Europa met verbazing ver-
vulde. Karel V namelijk, een vijfjarig Bestand met Frankrijk gesloten
hebbende, wilde zich van \'t bewind ontdoen. Ofschoon nog niet ouder
dan 55 jaren, was hy door zorgen, oorlogen en jichtkwalen uitgeput:
hy voelde, dat zijn krachten niet langer berekend zouden wezen voor
zijn taak: en met eere wilde hy van het staats-tooneel aftreden. Bij dien
plechtigen afstand wilde hy, dat zijn geliefde kweekeling niet ontbre-
ken zou.

Het was op den 25^sten Oktober, dat die afstand in de groote zaal van
\'t Hof te Brussel plaats vond. Reeds met den middag kwamen aldaar
de hooge Geestelijkheid, de Edelen, de Afgevaardigden van Gewesten
en Steden te samen. Ten drie ure trad de Keizer binnen en ging wan-
kelende naar den throon, terwijl hy met den arm leunde op den schou-
der des Prinsen van Oranje. Hem volgde zijn zoon Filips, reeds in 1549
hier gehuldigd als toekomstige Heer en nu onlangs gehuwd met Maria,
Koningin van Engeland: voorts de Gouvernante Maria, \'s Keizers bloed-
verwanten, de Vliesridders en andere Grooten.

Toen alle hadden plaats genomen, werd eerst door Filibert van
Brussel, Lid van den Geheimen Raad, verslag gedaan van de redenen,
die den Keizer tot het doen van dien stap bewogen hadden, en tevens
aangekondigd, dat de Keizer de ingezetenen van Bourgondi�n en de
Nederlanden van hun eed ontsloeg en die Gewesten aan zijn zoon, den

KAREL V DOET AFSTAND VAN DE NEDERLANDEN. 9

Koning van Engeland, overgaf. � Nog had hy niet uitgesproken, toen
de Keizer zich met behulp des Prinsen van Oranje en van een stok op-
richtte, de Vergadering in de Fransche taal toesprak en schetste wat
hy van zijn zeventiende jaar af verricht had: hy dankte de landzaten
voor hunne trouw en beval hen met diep bewogen stem in de hoede
en genegenheid aan van zijn zoon, die knielend hem nu om zijn zegen
smeekte. Ongelukkig kon die zoon, die noch de Fransche, noch de Ne-
derduitsche taal machtig was, niet in persoon de tot hem gerichte rede
beantwoorden, en moest de Bisschop van Atrecht zich uit zijnen naam
daarvan kwijten. De cierlijke redevoering van dien geestelijke werd
niet minder cierlijk beantwoord door den Pensionaris van Antwerpen,
die namens de Siaten het woord voerde: \'t welk hy daarop nogmaals
deed tot de Landvoogdes Maria, nadat deze het bewind, door haar 25
jaren gevoerd, had nedergelegd. \'s Keizers zegels werden nu verbroken,
en eenige gunstbrieven verzegeld met die des Konings, waarmede de
plechtigheid een einde nam, en de Keizer, altijd nog door Prins Wil-
lem ondersteund, de zaal weder verliet.

7. KAREL V DOET AFSTAND VAN DE NEDERLANDEN.

De afstand der Nederlanden werd in den aanvang des volgenden
jaars gevolgd door dien van het Duitsche Keizerrijk, \'t welk Karel aan
zyn broeder, den Roomsch-koning Ferdinand, overgaf, en door dien
van Spanje en zijn overige Staten, welke hy opdroeg aan Filips. Het
was niet dan met tegenzin, dat Prins Willem zich met de taak belastte
om, op den aanstaanden rijksdag, uit \'s Keizers naam, de overdracht der
regeering te doen en de teekenen der Keizerlijke waardigheid over te
brengen, zijn hoop te kennen gevende, dat de Hemel hem zou behoeden
voor een dienst, waardoor hy de kroon van zijns meesters hoofd, welke
zijne voorgangers daarop hadden helpen zetten, zo� moeten wegdragen
en aan anderen overgaven.

Karel V, zich j van al zijne goederen en waardigheden ontdaan heb-
bende, begaf zich in een klooster by Piacensa, in Spanje, waar hy in
eenzame afzondering zijne dagen met wetenschappelijke onderzoekingen
en godsdienstoefeningen doorbracht. Men verhaalt, dat hy, niet tevreden
van aan de waereld het schouwspel te hebben gegeven van eon vorst,

10 DE PRINS VAN ORANJE ALS GEMACHTIGDE

die v��r zijn dood zijn nalatenschap verdeelde, ook nog by zijn leven
zijn begravenis wilde bywonen, en deze, kort voor by stierf, met de-
zelfde kerkelijke plechtigheden vieren liet, alsof hy werkelijk reeds ware
overleden.

Onzeker is het, of Karel V de waardigheden, waarvan hij afstand
gedaan had, nimmer teruggewenscht heeft; zijn zoon althands schijnt
hem daarvan te hebben verdacht gehouden. Immers eens, dat de Kar-
dinaal Granvelle van zekeren dag sprekende met Koning Filips, dezen
herinnerde^ dat het juist de dag was, op welken de Keizer afstand van
de regeering gedaan had, gaf Filips ten antwoord: dat het dan ook de
dag was, waarop de Keizer van dien afstand berouw had gehad.

En zeker, berouw over dien stap kan hy gevoeld hebben, wanneer
hy nadacht over het lot zijner geliefde Nederlanden, en hoe weinig
kans er was, dat het laatste bevel, door hem aan Filips gegeven, om
hetgeen deze zijn vader schuldig was, aan de ingezetenen dier Neder-
landen in zorg en liefde te betalen, door dien zoon zo� worden nage-
komen.

8. DE PRINS VAN ORANJE ALS GEMACHTIGDE VAN SPANJE
IN FRANKRIJK.

Verscheidene redenen liepen samen, waarom Willem van Oranje niet
verwachten kon, dat Filips hem een even goed hart zeil toedragen en
even veel gunst betoonen, als zijn vader dit gedaan had. Filips, in Spanje
opgevoed en door Spanjaarts volstandig omringd, gevoelde geen liefde
voor de Nederlanden, wier taal, vormen, zeden en gewoonten hem ge-
heel vreemd waren. Hy voelde, dat zy hem wederkeerig die genegen-
heid niet toedroegen, welke Karel V van hen verworven had: en dit
moest hem yverzuchtig maken op Oranje, die hoe jong nog, reeds zoo
hoog by hen stond aangeschreven, en die er in de daad meer invloed
had dan hy. Intusschen staatkunde gebood den Koning, de Nederland-
sche Grooten, en, door hen, het volk te winnen, en daarom verhief hy
dan ook, kort na zijn throonsbeklimming, den Prins van Oranje en an-
dere voorname Edellieden, te Antwerpen, tot Ridders van \'t Gulden
Vlies.

Reeds in het volgende jaar werd het bestand met Frankrijk verbro-
ken en een nieuwe veldtocht geopend, waaraan ook Oranje deel nam
en waarby zich Lamoraal, Graaf van Egmond, door het winnen van den
slag van St. Quentijn, grooten roem verwierf. Geldgebrek belette den
Koning, van het behaalde voordeel party te trekken, en hy zocht de

VAN SPANJE IN FIIANKTUJK.

Staten des lands aan om hem uit de verlegenheid te helpen. Hij kon
echter niet meer van hen verkrijgen dan de inwilliging eener jaarlijk-
sche belasting van � 800,000, en nog wel op voorwaarde, dat zy er
zelven het gebruik van bestieren zouden ; iets, wat hem geweldig tegen
de borst stuitte.

In 1558 had Oranje het ongeluk, \'zijn vrouw te verliezen, die hem
twee kinderen naliet, Filips Willem, in 1554, en Maria, in 1556 gebo-
ren. Kort daarop vertrok hy weder naar het oorlogstooneel, waarop Eg-
mond intusschen de Franschen wederom, en wel by Grevelingen, ver-
slagen had. Beide partyen haakten echter naar den vrede, waarover in
abdy Cercamp onderhandelingen werden aangevangen. Van de Spaan-
sche zijde verschenen als onderhandelaars de Prins van Oranje, de
Hertog van Alva, Ruy Gomez da Sylva, de Bisschop van Atrecht en
Viglius van Zuychem van Aytta. Frankrijks voornaamste Gemachtigden
waren de Kardinaal van Lotharingen en de Konstabel van Montmo-
rency. In 1559 kwam de vrede tot stand en werd te Cateau-Cambresis
gesloten ; terwijl, als reeds gezegd is, Prins Willem by die gelegenheid
in het bezit van zijn Prinsdom Oranje werd gesteld. Tevens ging hy,
met Alva, Egmond en den Hertog van Aerschot, als gijzelaar voor het
nakomen der vredesvoorwaarden naar Parijs. Door zijn schranderheid
en innemende manieren, wist hy zich by Hendrik II zeer aangenaam
te maken en diens vertrouwen te winnen, en zoo gebeurde het, dat hy,
door \'s Konings onvoorzichtigheid, achter een geheim kwam, waarvan
de ontdekking grooten invloed had op zijn volgende loopbaan. Tusschen
de beide Koningen was namelijk, behalve het openlijk vredes-kontrakt,
een geheime overeenkomst gesloten � die door den Kardinaal van
Lotharingen en den Bisschop van Atrecht geregeld was, � om name-
lijk met gemeen overleg de ketters of Hugenooten (als men die in
Frankrijk noemde) uit te roeien. Hendrik, met den Prins ter jacht
zijnde, sprak met hem over dit plan als over een bekende zaak. De
Prins, die onder de Fransche zoowel als onder de Duitsche Hervormden
talrijke vrienden en bloedverwanten had, hoorde niet zonder ontzetting
naar \'s Konings woorden; doch bedwong zich en ontlokte hem zoo
doende al de byzonderheden van het ontwerp. Terstond nam hy by
zich zelven het besluit om den dreigenden slag te keeren, en onder-
richtte zoowel den Admiraal Coligny, het hoofd der Hugenooten in
Frankrijk, als zijn vrienden in de Nederlanden, van het gevaar dat hen
boven \'t hoofd hing; terwijl hy, kort daarop zijn ontslag bekomen heb-
bende en in de Nederlanden terug gekeerd zijnde, al het mogelijke deed
om den Spaanschen invloed te keer te gaan, overtuigd, dat men, eens
daarvan ontslagen, geen maatregelen van geweld zo� te vreezen hebben.

9. FILIPS II EN DE STATEN.

De eerste maatregel dien Prins Willem en zijn vrienden noodzake-
lijk achtten om den invloed des Spanjaarts hier te lande te keer te
gaan, was het verwijderen van 3 a 4000 man Spaansche benden, die
in Nederlandsche vestingen lagen. Grond om die verwijdering te vra-
gen was genoegzaam te vinden in den overlast, dien de grensbewo-
ners van hen leden, en in de Privilegi�n, waarmede het verblijf van
vreemde troepen strijdig was. De Koning, weldra onderricht dat een
voorstel betreffende dat punt op de eerste Algemeene "Vergadering
der Staten zoude worden ingebracht, droeg, slim genoeg, het bevel
over gezegde Spaansche benden op aan Oranje en aan Egmond. Met
deze benoeming meende hy een dubbel doel te bereiken. Vooreerst
bracht hy hen daardoor in een stelling, waarin zy voor zich op de
verwijdering dier troepen niet konden aandringen; ten anderen moest
zulks hen by de Nederlanders in wantrouwen brengen. De beide Hee-
ren echter verydelden zijn list, door beleefdelijk voor de eer te be-
danken.

De tijd naderde nu, dat Filips naar Spanje terug zou keeren; doch
voor zijn vertrek was het noodig, dat door hem in de landvoogdy over
de Nederlanden werd voorzien, welke hy opdroeg aan zijn halve zus-
ter, Margareta. Tevens had de regeling plaats van de drie staat.slic.ha-
men, die haar ter zijde moesten staan. Het eerste en aanzienlijkste
dier lichamen was de Raad van State, die over zaken van vrede en
oorlog geraadpleegd werd, en waarin de Bisschop van Atrecht, de Hee-
ren van Glaion en van Barlaimont, Viglius, Oranje en Egmond, als
gewone Leden zitting hadden; het tweede, de Geheime Raad, die voor
wet en recht zorgen moest en Viglius tot Voorzitter had; het derde,
de Raad van Financi�n, die het beheer voerde over de geldmiddelen.
Ook het Voorzitterschap van dit Staatslichaam was door Oranje ge-
weigerd; doch hy aanvaardde het Stadhouderschap over Holland, Zee-
land en Utrecht, en later, dat over Bourgondi�n. Dat over Vlaanderen
en Artois werd aan Egmond, dat over Friesland, Overyssel, Groningen
en Lingen aan den Graaf van Aremberg, dat over Namen aan Barlai-
mont, dat over Gelderland en Zutfen aan den Graaf van Megen, dat
over Henegouwen aan den Markgraaf van Bergen gegeven, enz.

In Augustus 1559 werden de Algemeene Staten plechtig door den
Koning te Gent byeengeroepen, en hun de benoeming der Landvoog-
des en zijn aanstaand vertrek naar Spanje bekend gemaakt, terwijl de
beambten der regeering werden aangemaand, voor de handhaving der
leer en het stipte ten uitvoer leggen der plakkaten te zorgen. Dan nu

FILIPS II EN DE STATEN. 13

legde de Pensionaris van Gent, uit naam der Staten, na den Koning
beantwoord te hebben, een verzoek over, waarby aangedrongen werd
niet alleen op het wegzenden der vreemde troepen, maar ook op het
begeven van regeeringsposten aan inlanders alleen. De Koning, over
die vrije taal gebelgd, stond op en verliet de vergaderzaal met de woor-
den, dat men hem dan ook maar weg moest jagen, dewijl hy zelf ook
een vreemdeling was. Hy bedaarde echter, en gaf na verloop van een
paar dagen een antwoord, dat zeer gematigd klonk, en waarby hy zeide,
de Spaansche benden tot bescherming der grenzen noodig te achten;
doch ze, om den Staten genoegen te doen, eerlang terug te zullen roe-
pen. Wat het andere punt betrof, zoo gaf hy te kennen, dat hy geens-
zins van meening was, vreemdelingen in de regeering te brengen, ge-
lijk genoegzaam bleek uit de benoeming zijner zuster tot Landvoogdes,
en uit de samenstelling van den Raad van State. Meer konden de Staten
niet verlangen, en toch wantrouwden zy juist den gematigden toon, waarin
het antwoord vervat was. En de uitkomst bewees, dat zy geen ongelijk
hadden, argwaan te voeden. Reeds van toen af, had de Koning besloten,
al de onderteekenaars van het verzoekschrift, dat hem zoo zeer ver-
toornd had, vroeg of laat voor hun vermetelheid te doen boeten.

Weinige dagen later scheepte Filips zich in, om nimmer in de Ne-
derlanden terug te keeren; doch tot het laatste oogenblik zijns levens
gaf hy bewijs, dat hy hen niet vergat, en gaf hun aanleiding, om hem
wederkeerig nimmer te vergeten.

10. KARAKTERSCHETS VAN FILIPS II.

Ik zeide, dat Filips den Nederlanders aanleiding genoeg gaf, om hem
nimmer te vergeten; en werkelijk, sints drie eeuwen bleef zijn
naam aldaar in geheugenis als een vloeknaam, als de uitdrukking van
al wat wreed, valsch en afschuwelijk is. Verdiende hy werkelijk den
afkeer, welken hy hier inboezemde?

Onze voorouders hebben nimmer gelegenheid gehad, Filips anders
dan van een slechte zijde te leeren kennen; en, ook al had hy voor
\'t overige de beste hoedanigheden bezeten, voor hen zo� \'t even goed
zijn geweest, als had hy ze gemist. Maar juist daarom is het de plicht
van een onpartijdig nageslacht, te onderzoeken, of haat en vyandschap,
die doorgaands de oogen verblinden, ook niet Filips in die van de Ne-
derlanders nog boozer hebben doen schijnen dan hy werkelijk was.

KARAKTERSCHETS VAN FILIPS I).

Ten einde hem recht te be�ordeelen, moet men in de eerste plaats
de stelling in aanmerking nemen, waarin hy zich bevond. Hy was Ko-
ning van een uitgestrekt Rijk; maar dat daarom juist moeilijk te be-
heerschen viel. In Spanje had hy nevens zich een woeligen en mach-
tigen Adel, en nog een aantal Mahometaansche onderdanen, die gaarne
een gelegenheid zouden hebben te baat genomen om tegen hem op te
staan. Al zijn naburen waren hem vyandig: Frankrijk en Portugal
waren doorgaands met hem in oorlog, de Duitsche Vorsten haatten in
hem den zoon van Karel V, door wien hun macht was gefnuikt gewor-
den. Noch in de Nederlanden, noch in Engeland vond hy medewerking.
Door geweld van wapenen alleen zoude hy zich moeilijk tegen zoovele
tegenstanders gehandhaafd hebben, hy behoefde de staatkunde te hulp
te roepen: en dit kwam ook meer met zijn aart overeen, daar hy geen
minnaar was van den krijg. Daarentegen was hy zeer werkzaam, meer
misschien dan iemand in zijn Staten, en zelfs de geringste zaken ont-
gingen hem niet. Maar juist die geneigdheid om zich met alle byzon-
derheden te bemoeien, bewijst, dat hy ongeschikt was, de zaken in \'t
groot te overzien; zy geeft tevens, vooral in een vorst, kleingeestigheid
te kennen en gebrek van vertrouwen in anderen. Met die bekrompen-
heid van ziel stond zijn vervolging van wat hy kettery noemde in ver-
band. Hij was een getrouwa en yverige zoon der Roomsche Kerk ; en
als zoodanig verschoonbaar, indien hy, buiten die kerk geen zaligheid
kunnende erkennen, andersdenkenden zocht te brengen op hetgeen hy
als den rechten weg beschouwde. � Doch hy zag niet in, dat daartoe
geen slechter middel gevonden kon worden dan schavotten en brand-
stapels: dat men wel menschen van de aarde kan uitdelgen, maar
geenszins een leer: dat zwaard en vuur niemand overtuigen: eindelijk,
dat God, die enkel liefde en lankmoedigheid is, slecht gediend en nage-
volgd wordt, door hen ter dood te doemen, die Hem op hunne wijze
vereeren.

Intusschen, en al krimpt het hart by de herinnering van al de slacht
offers, op zijnen last verbrand, onthoofd, verbannen, of van \'t hunne
beroofd, nog zo� men Filips, op zijn standpunt, kunnen verschoonen
en alleen zijn verkeerden godsdienstyver betreuren; maar ongelukkig
doet de geschiedenis ons daden van hem kennen, evenzeer wreed en
afschuwelijk, en waarby de godsdienst niet in \'t spel was. Ik wil hier
niet spreken van den dood van zijn zoon Garlos, die volgends een vrij
algemeen gevoelen, op zijn last zo� zijn omgebracht geworden; want
die gandsche zaak is nog vrij duister; maar zeer zeker is het, dat hy,
in Spanje zelf, om een persoonlijke wraak te koelen, een geheel Gewest
te vuur en te zwaard vernielde. Uit deze handelwijze, die door niets te
rechtvaardigen is, kan men althands niet opmaken, dat hy, als sommigen

KARAKTERSCHETS VAM FlUPS FT. 15

beweeren, van nature zachtmoedig zo� geweest zijn. Enkele trekken
van welwillendheid of zelfs van vergevensgezindheid, welke men van
hem weet, bewijzen alleen, dat niemand zoo boos is, of hij heeft wel
eens goede oogenblikken. Men kan alzoo, geloof ik, aannemen, dat al
was Filips ook niet zulk een bare duivel, als onze voorouders hem heb-
ben afgeschilderd, hy toch niet de man was, op wien iemand die eerlijk
te werk gaat, gaarne een lofrede schrijven zal.

11. VERTREK VAN KONING FILIPS UIT DE NEDERLANDEN.

By zijn inscheping te Vlissingen had Filips een oogenblik alle vein-
zery ter zijde gesteld, en den Prins van Oranje, die hem uitgeleide deed,
rondborstig te kennen gegeven, dat hy hem hield voor den man, die
door zijn geheime listen oorzaak had gegeven tot de houding welke de
Staten hadden aangenomen. De reis van den Koning was zeer ongeluk-
kig: een felle storm vernielde een deel zijner schepen en wel duizend
menschen kwamen daarbij om.

Twee maanden na \'s Konings vertrek overleed (6 Oktober) te Dillen-
burg, Graaf Willem van Nassau. De Prins zag zich, door dit sterfgeval,
op 26-jarigen leeftijd aan \'t hoofd van zijn geslacht. Had er steeds in-
nige gehechtheid tusschen hem en zijn ouders bestaan, die band bleef
voortduren tusschen hem en zijn broeders en zusters; ja, de omstan-
digheden droegen niet weinig by om dien gedurig sterker en inniger
te doen worden. Wel waren Adolf en Hendrik, \'s Prinsen jongste broe-
ders, toen nog te jong om hem van eenige dienst te wezen; doch de
beide andere, Jan en Lodewijk, reeds uitmuntende door beleid en wak-
kerheid, deelden van toen afin zijn vast vertrouwen. Jan, in Duitschland
gevestigd, was vroom, bezadigd en voorzichtig; doch tevens geen op-
offeringen ontziende, waar hy de zaak zijns ouderen broeders dienen
kon; Lodewijk, van zijn kant, had al de eigenschappen die een vol-
maakt Ridder kenmerken: hy was vurig, dapper, ondernemend, be-
vallig, welkom aan de hoven der Grooten, beminnelijk in den omgang
met vrouwen. Vooral in Frankrijk zeer gezien; had hy aldaar de naauwste
vriendschap gesloten met de Hoofden der Hugenooten, en, zelf de leer
der Hervormden toegedaan, was hy natuurlijk meer dan iemand ge-
neigd om prins Willem te ondersteunen in \'t geen deze ter voorkoming
van alle vervolging wilde doen. Ja zelfs was hy voortvarender dan deze
en had eer een teugel dan een prikkel noodig.

16 VERTREK VAN KONING FILIPS UIT DE NEDERLANDEN.

Behalve in Lodewijk, moest Oranje, ter bereiking van zijn oogmerk,
voornamelijk steun vinden by Egmond, die de afgod van \'t krijgsvolk
was en ook by den Nederlandschen adel grooten invloed bezat. Er had
tusschen de beide Vorsten eenige verwijdering plaats gehad, die thands,
door bemiddeling van beider vriend, den krijgsoverste Lazarus von
Schwendi, werd v.eggenomen, om voor een vaste vriendschap plaats te
maken.

Gesproten uit een Huis, dat, hoezeer van geringen oorsprong, lang-
zamerhandals het rijkste van Holland beroemd was geworden en Her-
togen aan Gelder geschonken had, zag Lamoraal, Graaf van Egmond,
Prins van Gavere, weinigen in de Nederlanden, hem in rang en aanzien
gelijk. Als krijgsman groot, zoude hy nog uitgebreider invloed beko-
men en bezeten hebben, indien hy aan zijn veldheersbekwaamheden
ook die eens staatsmans gepaard had. Maar hy was geen zwijger als
Oranje, kon moeilijk een geheim bewaren, en liet zich daardoor wel
eens wat onvoorzichtig uit. Voorts aan de leer van Rome gehecht,
wilde hy wel den vervolgingsgeest weerstaan, doch was hy aan den
anderen kant ongenegen, de Hervormden in de hand te werken: hy
miste die vastheid van karakter waardoor Oranje zich kenmerkte, en
legde in zijn handelwijze meermalen besluiteloosheid en weifeling aan
den dag. Doch zijn oprechtheid was boven bedenking en zijn bondge-
nootschap onmisbaar voor Oranje: daar niemand buiten hen beiden,
door rang of stelling in de maatschappy, gewicht genoeg bezat om
daarmede den man op te wegen, die, op dat tijdstip, inderdaad het be-
stuur over de Nederlanden in handen had. Die man, van wien ik nu
en dan, doch niet dan ter loops gesproken heb, was Antoni Perrenot.

12. DE KARDINAAL VAN GRANVELLE.

Antoni Perrenot, zoon van den Kanselier van dien naam, aan wien
Oranje zijn Prinsdom grootendeels te danken had, was reeds voor een
geruimen tijd Bisschop van Atrecht geworden, en werd in 1560 tot
Aartsbisschop van Mechelen en tot Kardinaal benoemd; sedert welken
tijd hy meer onder dien \'tytel of met den naam zijner Heerlijkheid
Granvelle bekend bleef: een naam by de Nederlanders later even ge-
haat als die van Filips of van Alva, ofschoon met minder reden. Wel
bleef hy tot aan zijn dood een getrouw en yverig dienaar van zijn Koning
en van zijn leer; maar hy was geen vriend der Spanjaarts, en, hoezeer
hy het handhaven der plakkaten doordreef, keurde hy de later hier te

DR KATUHNAVI, VAN r.RiVNVEM.K.

lande gepleegde gruwelen ernstig af. Als staatsman werd h> in door-
zicht, beleid, waakzaamheid en vastheid van karakter door weinigen
ge�venaard; daarby was hy geleerd, welsprekend en aangenaam in den
omgang. Maar hy had twee hoofdgebreken, het eene, heerschzucht, dat
hem by den Adel gehaat, het andere, geldzucht, dat hem by \'t Volk
belachlijk maakte.

Oranje, de verplichtingen indachtig, welke hy aan den Kanselier had
gehad, was langen tijd de vriend van diens zonen geweest en bleet\' al-
tijd op een goeden voet met Granvelles broeders, de Heeron van Gham~
pagny en van Chantonnay; maar tusschen den Kardinaal en hem bestond
een te groot verschil van inzichten, dan dat zy vrienden konden blijven;
en het kon ook niet anders of zy stonden elkander, als de hoofden van
twee tegenovergestelde partyen, in den weg. Filips, die de bekwaam �
heden zoo wel als de trouw van Granvelle kende, had te recht ge�or-
deeld, dat niemand meer dan hy in staat was, Oranjes invloed te keer
te gaan, en daarom aan de Landvoogdes in last gegeven, niets te doen
zonder overleg met een soort van Achterraad, van welken Granvelle de
ziel was en het hoofd. In dien Achterraad zaten, benevens hem, Viglius,
Voorzitter van den Geheimen Raad, een doorgeleerde, bedaarde en
standvastige Fries, die wel geheel aan de zaak zijns Konings verknocht
was, doch de achting van alle partyen genoot, en Gillis, Graaf van Bar-
laimont, Voorzitter van den Raad van Financi�n, mede een allerbe-
kwaamst Staatsman, en onwankelbaar aan \'s Koningszaak gehecht, even
als later zijn vier zonen, die onder de namen van Hi�rges, Megen, Floyon
en Hautepenne beroemd werden.

De omstandigheid, dat alles in de Nederlanden door den Achterraad
bestuurd werd, was niet onbekend gebleven; en dit gaf dan ook aan-
leiding, dat het hoofd daarvan, Granvelle, aldus Adel, Burgery en Gees-
telijkheid tegen zich kreeg. De Adel kon het gezach niet dulden, dat
hy zich aanmatigde; de Burgery weet hem de gestrenge handhaving
der plakkaten, den druk der zware belastingen en den overmoed van
\'t Spaansche krijgsvolk: en de Geestelijkheid was ontevrede op hem,
omdat men het oprichten van dertien nieuwe liisdommen, \'t geen niet
dan ten koste van sommige Abdyen had plaats gehad, toeschreef aan
den raad, door hem gegeven. In enkele opzichten waren die redenen
van misnoegen niet ongegrond; minder gegrond echter het verwijt, dat
hy een vreemdeling was: zijn vader toch was lang in dienst van den
Lande geweest, en Bourgondi�n, zijn geboorteland, maakte, sedert het
verdrag van Augsburg, ��n Kreits met de Nederlanden uit. Te minder
klem had bovendien de beschuldiging, omdat men die inet gelijk recht
zo� hebben kunnen toepassen op Oranje, die buiten \'s lands geboren
was uit een elders regeerend geslacht; en niet-te-min, daaraan scheen

DE LANDVOOGDES MARGARETA.

niemand te denken. Doch dit is iets, \'t welk byna altijd gebeurt, wan-
neer partyschappen in een land opstaan. Men is dan gewoon, met al-
lerlei gronden van bezwaar tegen zijn we�rparty voor den dag te ko-
men, en men vraagt zelden of nooit, in hoeverre die gronden even zeer
tot bezwaar zouden kunnen strekken van hem die ze aanvoert.

13. DE LANDVOOGDES MARGARETA.

Moeilijk, tusschen dien strijd der partyen, was de toestand van de
Landvcogdes. Ik heb van haar nog niet dan in \'t voorbygaan gewach
gemaakt, en toch verdient zy, �n om den rang dien zy bekleedde, �n
om haar hoedanigheden, dat wy een oogenblik by haar stil staan.

Margareta van Oostenrijk was de spruit eener onwettige liefde tus-
schen Karel V en een Vlaainsche Jonkvrouw. Den huwbaren ouderdom
bereikt hebbende, werd zy de gemalin van Alexander van Medicis,
Groot-Hertog van Toscanen, en, na diens overlijden, van Octavio Far-
neze, Hertog van Parma. Uit dezen laatsten echt sproot Alexander Far-
neze, die zich later in den oorlog tegen Nederland zoo beroemd maakte.

Als Nederlandsche vrouw was Margareta, in weerwil van haar voort-
durende betrekkingen tot Itali�n, den Nederlanders genegen, en
wenschte niets liever, dan de rust en welvaart in haar Landvoogdy te
bevorderen. Wel was zy zeer gehecht aan de godsdienst waarin zy was
opgevoed, en van haar, die tot leermeester Ignatius de Loyola, den
stichter van de orde der Jezu�ten, had gehad, was ook niet veel begun-
stiging der Hervorming te verwachten; maar toch had zy een afkeer
van vervolging. Intusschen, het was de uitdrukkelijke wil van Filips
geweest, dat zy zich in alles zo� schikken naar den raad van Gran veile,
en zy kon dus niet handelen gelijk zy wel zo� verlangd hebben. Boven-
dien was Granvelle, als ik reeds gezegd heb, welbespraakt en overre-
dend, en aangenaam in zijn omgang, zoo dat Margareta, die, hoezeer
in haar uiterlijk en in haar gedragingen iets mannelijks hebbende, toch
het hart van een vrouw bezat, voor den invloed des Bisschops van
Atrecht waarschijnlijk toch wel gezwicht zo� hebben, al had zy niet
onder de verplichting gelegen, naar zijn raad te luisteren. Sedert nu
echter Granvelle het voorwerp van den algemeenen haat geworden
was, kreeg de Landvoogdes dagelijks klachten en beschuldigingen te
hooren, die hem golden, en die haar dubbel mishagen moesten, eens-
deels omdat zy hem genegen was, anderdeels omdat zy toch niets aan
den staat van zaken veranderen kon. Dat dit gehaspel en die oneenig-

Dli LANDVOOGDES MARGARETA.

heden haar het leven verbitterden, behoef ik wel niet te betoogen.

Volgends het wel overlegde plan van Oranje, moest men, om van
Spaanschen invloed en vervolging over \'t geloof ontslagen te raken,
eerst de verwijdering der vreemde benden vragen, vervolgends die van
Granvelle, en dan, als men van die zijde geen tegenkanting meer te
vreezen had, de plakkaten bestrijden. De Prins zelf echter stelde zich
niet op den voorgrond, uit zorg van zijn invloed en gezach te verliezen,
maar bestuurde in \'t geheim de raderen, tot bereiking van zijn doel in
beweging gebracht; zoo dat men zijn oogmerken wel gissen, maar niets
ten zijnen opzichte bewijzen kon.

Die voorzichtigheid was voorzeker loffelijk: maar van een anderen
kant mag men niet ontkennen, dat er in het gedrag,, door hem te dier
tijd gehouden, iets dubbelzinnigs gelegen was, \'t geen niet bepaald kan
goedgekeurd worden. Maar dit lag daarin, dat hy toen nog alleen als
staatsman handelde, en nog niet, zoo als later, een heilig en verheven
doel voor oogen had. Zelf in de Katholieke leer opgevoed en die uiter-
lijk nog belijdende, was hy door vriend- en bloedverwantschap naauw
gehecht aan voorstanders der Hervormde begrippen: als Stedehouder
des Konings moest hy de kettery dempen: als mensch wilde hy lieden
sparen, die misschien dwaalden, doch aan velen waarvan hy zijn ach-
ting niet ontzeggen kon; hy was niet genoeg met de stellingen der Room-
sche Kerk ingenomen om zich een yveraar voor deze te toonen, en aan
de andere zijde nog niet genegen, de gevoelens der Hervormden te om-
helzen; dit alles bracht hem in een valsche stelling en was oorzaak,
dat, terwijl de party van den Bisschop van Atrecht hem met argwaan
beschouwde, de voorstanders der Hervorming hem nog hun vol ver-
trouwen niet dorsten schenken.

14. VERTREK DER SPAANSCHE SOLDATEN. � ORANJES
TWEEDE HUWELIJK.

Hoewel Filips by zijn vertrek beloofd had, dat de Spaansche troe-
pen binnen vier maanden de Nederlanden ontruimen zouden, werd
dat vertrek, ook na verloop van dien termijn, onder allerlei voorwend-
sels vertraagd. Ja zelfs ontbrak het niet aan geruchten, dat de Koning
plan had nog 20 a 30,000 man over te zenden, om de Inquizitie met
geweld in te voeren. De Staten, kwalijk te vrede over de teleurstelling
welke zy ondervonden, weigerden nu de soldy der Spaansche troepen
te betalen en drongen met nadruk op het wegzenden daarvan aan. De

ORANJES TWEEDE HUWELIJK.

Landvoogdes schreef hierop naar Spanje, en ontfing van daar eenig
geld tot het betalen der soldy. Tevens gaf zy last, dat de troepen zich
naar Vlissingen zouden begeven om aldaar te worden ingescheept.
Maar nu sammelde men weder met het uitrusten der transportschepen,
en een nadere brief des Konings gelastte uitdrukkelijk, dat de benden
haar garnizoen niet zouden verlaten. Margareta, zeer in verlegenheid
gebracht, raadpleegde den Raad van State, waarvan de meerderheid
der Leden, in weerwil van het betoog van Granvelle, aandrong, dat zy
aan het verlangen der Staten zou voldoen. Zy wendde zich hierop an-
dermaal tot den Koning en vertoonde hem, hoe een langer verblijf van
het Spaansche krijgsvolk niet meer mogelijk was. Eindelijk kwam een
bevel, waarby aan den wensch der Nederlanders voldaan werd, en in
February 1561 ontruimden de gehate Spanjaarts het land.

Oranje had, door zijn huwelijk met Anna van Buren, zijn invloed
en vermogen in de Nederlanden aanmerkelijk vermeerderd: hy ging
nu een tweeden echt aan, wel geschikt, naar \'t zich liet aanzien, om
zich ook de vriendschap der Duitsche Vorsten te verzekeren. Hy
trouwde namelijk in Augustus 1561 met Anna, eenige dochter van
den Keurvorst Maurits van Saxen, een der yverigste voorstanders van
de Hervorming. Filips had dit huwelijk met de dochter eens ketters
niet dan met leede oogen aangezien: en van een anderen kant had de
Protestantsche Landgraaf van Hessen, grootvader der bruid, groote
zwarigheid gemaakt om zijn toestemming te verleenen aan het huwe-
lijk zijner kleindochter met een Katholiek Vorst, ja, hy had zulks alleen
gedaan onder voorwaarde, dat haar volle vrijheid van godsdienstoefe-
ning verzekerd werd: � waartoe Oranje zich dan ook verbond.

Deze verbintenis, welke schoone vooruitzichten zy ook moest openen,
had echter voor den Prins, noch ten opzichte van zijn huiselijk geluk,
noch ten opzichte der politieke voordeelen, de gevolgen welke hij
zich daarvan had voorgesteld. Het gedrag der Princes gaf hem weldra
reden tot billijke ontevredenheid, en noch het Saxische noch het Hes-
sische Huis, hebben Oranje, toen hy later in de engte zat, eenigen by-
stand geboden. Daar-en-tegen waren Filips, de Landvoogdes en Gran-
velle ten hoogste ontevrede over het gesloten huwelijk. Niet zonder
grond ergerde zich vooral de laatsgenoemde, dat de Prins, die volgens
zijn plicht als \'s Konings Stadhouder, de kettery moest weeren, een
Protestantschen Hofprediker had, by wien de Princes, benevens Graaf
Lodewijk en zijn zusters, ja zelfs Edelen en burgers, openlijk ter kerke
gingen.

15. ORANJE EN GRANVELLE.

Het was omtrent dezen tijd, dat Granvello tot Kardinaal verheven
werd, en dat de instelling der nieuwe Bisdommen plaats had, waarvan
vroeger gesproken is. Tusschen hem en Oranje was en bleef het een
onophoudelijk twistvoeren: het was genoeg, dat van de eene zijde iets
werd voorgesteld, om het van de andere te doen tegenspreken en te-
genwerken. Stond Oranje naar het Stadhouderschap over Brabant, Gran-
velle betoogde, dat de vervulling dier betrekking het gezach der Land-
voogdes verkleinen zou; moest er een gezant naar den Rijksdag worden
gezonden, die betrekking werd, met voorbygang van Oranje, aan den
Hertog van Aerschot opgedragen: drong daar-en-tegen Granvelle aan
op het zenden van hulptroepen naar Frankrijk om de Hugenooten te
bedwingen, Oranje kantte zich daar tegen en wees aan, dat het nood-
zakelijk was, het krijgsvolk binnen \'s lands te houden. De spanning
werd hoe langer hoe erger, en de partyen stonden al vinniger tegen
elkander over. Die van den Kardinaal was wel de zwakste in getal, maar
sterk door \'s Konings gezach en door de geslepenheid van haar Opper-
hoofd. Die der Staatsgezinden, gelijk de aanhangers van Oranje zich
noemden, was wel sterk in aanzien en rijkdom, maar, zelfs den schijn
moetende vermijden van den Koning ongehoorzaam te willen zijn, kon
zy haar volle kracht niet ontwikkelen. Hoe overtuigd by dit alles Gran-
velle was, dat geen zijner tegenstanders zoo zeer voor hem te vreezen
was als Oranje, ja, dat met diens verwijdering alle tegenstand zou te
niet gaan, bewijst de omstandigheid, dat hy hem by den Koning voor-
droeg om het Onderkoningschap van Sicili�n te bekleeden; � welke
voordracht echter zonder gevolg bleef.

Men wist intusschen hier te lande, dat de Koning voortdurend brieven
van den Kardinaal ontfing en naar hem alleen luisterde. Alle onder-
handsche pogingen om hem te bewegen, niet uitsluitend aan dien raads-
man gehoor te geven, waren vruchteloos afgeloopen, en zoo besloot men
nu een stouter stap te doen. Met goedkeuring van de Stadhouders der
Gewesten werd op 22 Maart 1563 een brief aan Filips geschreven, en
door Oranje, Egmond en Hoorne onderteekend, waarby op het ontslag
des Kardinaals werd aangedrongen. � Op dien brief kwam slechts een
ontwijkend antwoord; terwijl de Koning intusschen, hoezeer vergeefs,
pogingen in \'t werk stelde, om Egmond van \'t verbond af te trekken.
Dan nu zond Margareta zelve, al die moeilijkheden warsch, haar sekre-
taris Armenteros naar Spanje, om den Koning meer volledig aangaande
den staat van zaken in te lichten en hem voor oogen te houden, hoe de
spanning niet langer duren moest, zoo men de achtbaarheid der re-

ORANJE EN GRANVELLE.

geering en den klem van \'t gezach niet geheel in de waagschaal stellen
wilde. Terwijl Armenteros, die Oranje niet genegen was, zijn moeilijke
last volvoerde, werden hier te lande nieuwe wapenen tegen den Kardi-
naal gesmeed. Met geweld had men niets tegen hem kunnen uitrichten:
men nam nu spotterny te baat.

16. GRANVELLES VERTREK UIT DE NEDERLANDEN.

Oranje had op de byeenroeping der Algemeene Staten aangedrongen,
ten einde door hen in het verlengen eener bede of belasting wegends
oorlogskosten zou beslist worden. Margareta, door Granvelle aangezet,
had verklaard, dat de Koning de byeenkomsten volstrekt verboden had,
doch, om den Edelen eenig genoegen te geven, een "Vergadering der
Ridders van \'t Gulden Vlies veroorloofd. By die gelegenheid had het
niet aan feesten en drinkmalen ontbroken, en waren allerlei spotternyen
tegen den Kardinaal geuit, die van mond tot mond liepen. Het Volk
volgde weldra het voorbeeld van den Adel; en het regende schimp-
schriften en spotprenten tegen Granvelle: ja zelfs werden er penningen
met gelijk doel geslagen en in omloop gebracht. De Rederijkkamers,
die zich schijnbaar alleen met het maken van kreupele en verveelende
vaarzen, maar in de daad met staatkunde bezig hielden, staken, by hun
openbare optochten of vertooningen, den draak met den Kardinaal. Zoo
zag men by eene dier gelegenheden een duivel, die een Kardinaal met
een vossestaart geesselde. Maar de bijtendste grap was die, welke uit-
gedacht werd om Granvelles buitensporige weelde, onder andere in zijn
liveryen kenbaar, ten toon te stellen. Egmond namelijk liet al zijn be-
dienden verschijnen in grof, donkergrijs laken gekleed, zonder vercier-
selen, dan met zotskappen op de mouwen geborduurd. Weldra werd
dit voorbeeld byna door den geheelen Adel gevolgd. Granvelle zag zeer
goed in, dat de scherts hem gold, en beklaagde zich by den Koning,
op wiens last de Landvoogdes Egmond verzocht, de ergernis te doen
ophouden. Egmond liet nu wel de zotskappen wegnemen, maar vervan-
gen door een bundel pijlen, met het omschrift: Concordia res parvae
crescunt. Nu nam de zaak een ernstiger aanzien, als op een bepaalde
vereeniging tegen Granvelle duidende. De moed ontzonk hem en hy
vroeg den Koning voor eenigen tijd verlof. Armenteros, kort daarop, in
1564, uit Spanje teruggekeerd, bracht hem de vergunning daartoe, en
tevens een verzoek aan Oranje, Egmond en Hoorne om hun plaatsen
weder in te nemen in den Raad van State, waaruit zy zich een tijdlang

GRANVKM.ES VEUTItEK UIT DE NEDERLANDEN. 23

uit wrevel tegen Granvelle verwijderd hadden. Deze laatste wendde zich
nu tot de Landvoogdes en verzocht tijdelijk ontslag, onder voorwendsel
van zijn oude en zwakke moeder te gaan bezoeken. Weldra, in Maart
i 504, vertrok hy naar Bourgondi�n, en keerde nimmer terug. Hy begaf
zich later in Spanje, en werd aldaar voortdurend door den Koning ge-
raadpleegd en tot de aanzienlijkste bedieningen verheven.

Onbeschrijfelijk was de vreugde en het gejubel in de Nederlanden
by zijn vertrek. Twee malen had nu Oranje zijn doel bereikt: het krijgs-
volk was weggezonden, en Granvelle van het staatstooneel geruimd: nu
moest de derde en hachelijkste strijd, die ten voordeele der vrijheid
van godsdienst, gestreden worden.

17. EGMONDS ZENDING NAAR SPANJE.

Margareta, van de heerschappy ontslagen, welke Granvelle over haar
uitgeoefend had, gaf zich nu geheel aan de leiding over van Oranje
en zijne vrienden, die van hunnen kant alles in \'t werk stelden om
haar genoegen te doen. Viglius en Barlaimont hadden hun invloed
voor \'t oogenblik geheel verloren: en het was Oranje, die het werke-
lijk bestuur in handen had. Een tijdlang ging alles dan ook rustig en
voorspoedig; maar weldra ontaardde, zoo als het doorgaands gaat, de
vrijheid, welke men nu verkregen had, in bandeloosheid. Adel en Volk,
zoo lang door Granvelle in toom gehouden, sloegen tot moedwil over.
De Edelen, door geld- en heerschzucht gedreven, maakten het, door
hun onbetamelijke eischen, der Regeering lastig: men telde de plak-
katen niet meer, en zelfs gevonniste ketters werden met geweld uit de
handen van \'t gerecht verlost: en niet alleen het kerkelijk, maar het
burgerlijk gezach op vele plaatsen miskend.

Onder dezen staat van zaken kwam plotselings een bevel van Filips,
dat de besluiten van \'t koncilie van Trente hier zouden worden afge-
kondigd en opgevolgd: \'t welk een strenge naleving der plakkaten in-
sloot. Oranje en de zijnen oordeelden, dat dit voorkomen moest worden
en nu of nooit de vrijheid van godsdienst met alle kracht bepleit: en
met goedvinden der Landvoogdes werd, ondanks de tegenkanting van
Viglius en Barlaimont, besloten, Egmond naar Spanje te zenden, om
den Koning de zwarigheden tegen gemelde afkondigingen voor oogen
te houden. Aan Viglius werd ingevolge zijn betrekking het stellen op-
gedragen van den lastbrief, die aan Egmond zo� worden medegegeven;

24 EGMONBS ZENDING NAAK SPANJE.

voorzeker een lastige en moeilijke taak voor iemand, die geheel andere
inzichten had. Hy kon dan ook niet nalaten, dien lastbrief in zijn eigen
geest in te richten; doch dit had geen ander gevolg, dan dat Oranje
den inhoud afkeurde en krachtdadig bestreed. Zoo rondborstig liet hy
(joh te dezer gelegenheid uit en zoo breedvoerig sprak hy, dat de ver-
gadering scheidde alvorens tot een besluit te komen; terwijl Viglius
zoo ontroerd en overspannen was geraakt van \'t geen hy had moeten
hooren, dat hy in dien nacht door een beroerte overvallen werd, en
\'�lechts langzaam herstelde. Voorloopig werd zijn betrekking opgedra-
gen aan Joachim Hopper, even als hy een Fries van geboorte, Lid van
den Geheimen Raad, vermaard door zijn geleerdheid, en by alle par-
tyen in hoogachting. Door dezen werd de lastbrief eenigszins overeen-
komstig \'s Prinsen bedoeling gewijzigd: en nu vertrok Egmond op
Nieuwjaarsdag 1505 naar Spanje. Zijn zending werd echter door velen
als zoo hachlijk beschouwd, en zoo bekommerd was men, dat hem ter
oorzake dier reis eenig leed mocht overkomen, dat de Graven van Hoog-
straten en Brederode, en nog een vijftal Edelen, zich by geschrift ver-
bonden, elk ongeval, dat hem mocht overkomen, op Granvelle of wie
daaraan schuld mocht hebben, te wreken: welk verbond zy met hun
bloed onderteekenden.

Hun bezorgdheid bleek nader zonder grond geweest te zijn. Eg-
mond kwam, na vier maanden afwezigheid, behouden terug. Hy was
in Spanje zeer beleefd ontfangen geworden; doch omtrent het voorname
punt zijner zending had hy niets gewonnen. De Koning verklaarde,
liever duizend levens te verliezen, dan op het stuk der godsdienst iets
toe te geven, en droeg zelfs den Raad van State op, met raadpleging
van twee of drie Bisschoppen, maatregelen te beramen tot fnuiking
der kettery.

18. TOENEMENDE ONTEVREDENHEID. � HET VERBOND
DER EDELEN.

Om aan den wil des Konings te voldoen, werd aan de Bisschoppen
van Namen, Yperen en St. Omer de taak opgedragen, om met eenige
Magistraatspersonen en Geestelijken de middelen aan te wijzen ter
beteugeling dor kettery. Hun voorstel, in den Raad van State gebracht,
ontmoette tegenstand by Oranje, Egmond, Hoorne en Mansveld, die het
te gestreng keurden en weigerden er over te stemmen; terwijl de Ko-

TOENEMENDE ONTEVREDENHEID. � MET VERBOND DER EDELEN. 25

ning het daarentegen te zacht oordeelde, en beval, dat de plakkaten, zoo
als die door zijn vader en door hem verordend waren, zouden worden
ten uitvoer gelegd. Dit besluit des Konings bracht een algemeene ver-
slagenheid te weeg; en men wil, dat, toen het werd afgekondigd, de
Prins aan een der leden van den Raad van State zou gezegd hebben,
dat nu haast een droevig treurspel stond aan te vangen. Hy zelf verliet
den Raad en zijn hof te Brussel en begaf zich naar Breda, van waar
hy aan de Landvoogdes schreef, dat hy niet zag, hoe men \'s Konings
bevelen zoii kunnen nakomen, zonder een burgeroorlog te verwek-
ken, en dat hy, liever dan tot \'s Lands ondergang mede te werken,
zijn ontslag verzocht.

Inmiddels ging uit alle Gewesten maar eene stem op: het regende
van alle zijden klachten ten Hove over de vervolging en den overlast
dien men van de Inquiziteurs te lijden had: schotschriften by duizenden
werden gedrukt, verspreid, soms aan de muren geplakt. Te Antwer-
pen werd een geschrift aangeplakt, waarby de Overheid werd opge-
eischt, om den Koning van Spanje wegens meineed voor \'t Kamerge-
richt te Spiers te dagvaarden, en aan de huizingen van Egmond en
van Oranje, te Brussel, manifesten gespijkerd om hunne hulp voor \'t
volk in te roepen.

Dit alles geschiedde door byzondere personen, die zich schuil hielden;
maar ook de hoofdsteden van Brabant verzetteden zich tegen de In-
quiziteurs, als strijdig met hare voorrechten, en de Stadhouders der
Gewesten volgden Oranjes voorbeeld en dreigden hun ontslag te nemen,
zoo \'s Konings bevel naar de letter uitgevoerd moest worden.

Ook de Edelen zaten niet stil. Op twee byeenkomsten, in \'t laatst
van 1505 gehouden, de eene in het huis van den Graaf van Kuilenburg,
te Brussel, de andere in dat van Nikolaas van Hames, Wapenkoning der
Vliesridders, werd het besluit genomen, pogingen aan te wenden om
zich onderling te vereenigen tot weering der Inquizitie, en de Duitsche
Vorsten over te halen in dat verbond. Deze vereeniging, gewoonlijk
onder den naam van Compromis bekend, werd door Brederode, Lo-
dewijk van Nassau, de Graven van den Berg (Oranjes zwager), van
Kuilenburg, en van Mansveld, en ongeveer vierhonderd Edelen getee-
kend. Oranje behoorde niet onder de teekenaars, zoo min als Egmond
en Hoorne: hy beweerde zelfs den maatregel af te keuren; en zeker
was de onberaden, ja oproerige toon waarin het geschrift was opge-
steld, niet geschikt om de goedkeuring te verwerven van een staats-
man, bedaard en omzichtig als hy. Hoorne volgde zijn voorbeeld, en
hield zich van Brussel verwijderd; maar Egmond, de gunst des Ko-
nings, welke hy gevoelde verbeurd te hebben, wederom wenschende
te winnen, sloot zich omtrent dezen tijd by de Hofparty aan, en trachtte

26 HANDELINGEN DEK VERBONDENE EDELEN.

der Landvoogdes te behagen: \'t geen hem echter, als het vervolg leert,
weinig baten moest.

19. HANDELINGEN DER VERBONDENE EDELEN.
I.



		31
		BEE1.DEST0HM.


		en geenszins geneigd om de overeenkomst, met de Edelen aangegaan, te bekrachtigen: ja men verhaalde � en de uitkomst bewees, dat het gerucht verre van logenachtig was � hoe de Koning het graauw, dat de kerken geplunderd had, de ketters, die het beschermden en voor- stonden, en de Heeren � Oranje, Egmond en Hoorne � die met hen eene lijn trokken, allen even schuldig beschouwde. Oranje bekwam at- schrift van twee brieven, door d\'Alava, \'s Konings Gezant in Frankrijk, aan de Landvoogdes geschreven, en meldende, dat, zoo men de drie laatstgenoemden een tijdlang met zoete woorden paaide, om hen, ter geschikter ure, als stookers der beroerten te straffen, de Koning hier de onbepaalde heerschappy zo� bekomen. Oranje en zijn broeder Lo- dewijk oordeelden hierop, dat de tijd gekomen was om geweld met ge- weld te keer te gaan; doch de besluiteloosheid van Egmond, wien an- ders het krijgsvolk � waarvan hy de afgod was � gereedelijk gevolgd zou zijn, belemmerde het nemen van eenige krachtige maatregelen; terwijl ook de voortdurende twisten tusschen de Lutherschen en Kal- vinisten alle eenheid van handeling onmogelijk maakten.

		23. ORANJES POGINGEN TOT HERSTEL DER RUST. � GEVECHT BY AUSTRUWEEL. De Landvoogdes, de Edelen verdeeld en moedeloos ziende, achtte de gelegenheid gekomen om doortastende maatregelen te nemen. Zy liet Duitsch krijgsvolk werven, \'t welk men deels onder het bevel van Aremberg en van Megen, deels ook onder dat van Egmond en van Oranje plaatste. Deze laatste echter gaf men een Duitsch Overste ter zijde, met geheimen last om op zijn handelingen te letten. Het eerste wat de Landvoogdes met de hulp van deze nieuwe troe- pen ondernam, was "Valencijn te doen belegeren, waar de Hervormden zich in \'t bezit van verscheiden kerken gesteld hadden en geen bezet- ting wilden innemen. De Heer van Noircarmes (een van hen, die de verklaring, tijdens Egmonds reize naar Spanje afgelegd, mede met zijn bloed geteekend, en den Markgraaf van Bergen in het bewind over Henegouwen vervangen had, maar nu zijn voormaligen vrienden was afgevallen) bestuurde dit beleg, en Valencijn werd stormender- hand bemachtigd. Intusschen had zich Oranje op verzoek der Staten van Holland en Utrecht naar die Gewesten begeven om aldaar de rust te herstellen.



		35
		DE HERTOG VAN ALVA.

		aanvoerde, den Bevelhebber vooral der Sicilianen, Juliaan Romero, als krijgshoofd tot dien tijd onverwonnen: Louis Paciotte (of Pacheko) den bekwamen krijgsbouwmeester: en eindelijk Sanzio d\'Avila, die Alvaas lijfwacht aanvoerde en voor niemand dan voor hem als Veldheer on- derdeed. Van Genua begaf zich het leger, dwars over de Alpen heen, waar zich Alberik, Graaf van Lodron, er met 1200 Tirolers byvoegde, naar Borgondi�n. Al de bezwaren, welke zulk een moeilijke tocht, met een heirmacht, uit zoo verschillende bestanddeelen samengesteld, moest opleveren, had Alva door beleid en kloekheid overwonnen, en de ge- strengste tucht was op die lange reis bewaard gebleven, \'t Was in de laatste helft van Augustus, dat hy in do Nederlanden aankwam, en, te Brussel ontfangen, zijn intrek nam in het huis des Graven van Kuilen- burg. Met de tijding van zijne nadering, ontfing men ook alhier die van den dood des Markgraven van Bergen, even als later zijn tochtgenoot Montigny, te Madrid, en vermoedelijk door vergif, uit den weg geruimd.

		26. ALVA IN DE NEDERLANDEN. � GEVANGENNEMING VAN EGMOND EN HOORNE. Niet dadelijk liet Alva blijken, wat de eigenlijke strekking zijner zending was. Met heusheid ontfing hy de Edelen, die hun opwachting by hem kwamen maken, onverschillig tot welke party zy behoorden: en toen hem, by een kort oponthoud te Leuven, de twaalfjarige Filips Willem van Oranje werd voorgesteld, betuigde hy dezen, hem, waar hy kon, van gandscher harte ten dienste te zullen staan. De meesten lieten zich door dien schijn van vriendelijkheid verblin- den: en waarom zouden zy ook wantrouwen gekoesterd hebben? De Nederlanders waren immers weer tot rust gekeerd: en de prediking, die groote grief, had opgehouden. Hoorne aarzelde dan ook niet, terug te keeren: Hoogstraten maakte zich gereed, zijn voorbeeld te volgen: Oranje alleen zag verder en bleef wijsselijk waar hy was. Welhaast echter bemerkte Margareta wat er broeide. Alva had haar, by zijn aankomst te Brussel, zijn lastbrief als Kapitein-Generaal ver- toond; maar hy verzweeg niet langer, dat hy geheime bevelen had, welke hy te zijner tijd zo� openbaren. Margareta, met geen schaduw van gezach te vreden, en in de verantwoordelijkheid niet willende deelen van \'t geen gebeuren zo�, verzocht haar ontslag.



		46
		DE WATERGEUZEN.


		voorts met den Burgemeester dier plaats, Pieter Adriaanz. van der Werff, en met den predikant Jurriaan Epeszoon. Door toedoen van deze en andere vrienden van Oranje werden koliekten gedaan; waarby op- gemerkt werd, dat lieden van klein of middelbaar vermogen een groote mildheid toonden, terwijl vele rijken zich verschoonden, onder voor- wendsel van alles verloren te hebben en arm geworden te zijn. Van lieverlede echter worden de inzamelingen schraler: vooral toen het bleek, dat onderscheidene plannen, door den prins gevormd, om deze of gene plaats in de Nederlanden by verrassing te bemachtigen, ten gevolge van onderscheiden omstandigheden, zelfs niet tot een begin van uitvoering konden komen: en de meesten, die vroeger geld gegeven hadden, weigerden het langer te doen, tenzij zy den Prins zelven met ruiters en knechten in \'t veld zagen. Filips, voor de derde reis weduwnaar, ging omtrent dezen tijd een vierde huwelijk aan met Anna van Oostenrijk, dochter van Keizer Maximiliaan. De vorstelijke Bruid trok naar de Nederlanden, om zich al- daar in te schepen. Niet ongaarne zouden de Watergeuzen een kansjen op de vloot, die haar naar Spanje voerde, hebben gewaagd, doch Oranje, die te recht begreep, dat een zoodanige aanslag Maximiliaan tot zijn openba- baren vyand maken zou, zorgde in tijds gestrenge bevelen te geven, dat aan de Vorstin en wie haar vergezelden geen overlast werd aangedaan. Deed deze echtvereeniging do goede gezindheden van Maximiliaan ten opzichte van de Nederlanden merkelijk verflaauwen, aan de andere zijde wekte zy het ongenoegen op van Karel IX, die thands in Frankrijk regeerde, en deed dezen Vorst het oor leenen aan de voorstellen, hem door Graaf Lodewijk gedaan, om zich met de Duitsche Vorsten tegen Spanje te verbinden. Wel kwam het zoo ver niet; maar toch schoot Karel den Prins aanzienlijke geldsommen voor en begunstigde de lich- tin^en van soldaten. Deze omkeer in de staatkunde van \'t Fransche Hof deed Oranje weder moed vatten en op nieuwe ondernemingen peinzen. Men waande hier den strijd ge�indigd, en weinig dacht men, dat al wat men gezien had nog maar een voorspel was van den oorlog die volgen zou.

		35. NIEUWE BELASTINGEN DOOR AL VA UITGESCHREVEN. Waarschijnlijk had echter Oranje vergeefsche moeite gedaan, en zoude het land in rust gebleven zijn, indien Alva niet door zijn onstaat- kundig gedrag de gemoederen ook der onverschilligen, ja der Spaansch- gezinden, verbitterd en daardoor den Prins had in de hand gewerkt. Wel was het in hem niet te misprijzen, dat hy het binnenlandsch Be-



		53
		MOORD TE NAARDEN.


		Lands, en aan \'t Algemeene welzijn. Deze wijze van eedsaflegging, waar- door de Staten deel kregen aan de Soevereiniteit, was de eerste grond- slag tot de oppermacht, welke zy later verwierven.

		40. MOORD TE NAARDEN. � GELUKKIGE VERLOSSING DER ENKHUIZER SCHEPEN VOOR AMSTERDAM. Alva, in het Zuiden de handen vrij hebbende, kon thands zijn macht tegen het Noorden wenden. Zijn zoon Don Frederik, Gelderland inge- togen, sloeg het beleg voor Zutfen, waaruit de Bezetting de vrucht nam. De Spanjaarts, de stad binnen getrokken, richtten er een vreeslijk moordtooneel aan, \'t welk Hi�rges (de zoon van Barlaimont) die Me- gen als Stadhouder over Gelderland was opgevolgd, vruchteloos zocht te beletten. Weldra volgden de Bezettingen in de overige Geldersche, gelijk mede in de Oveiysselsche en Friesche steden, het voorbeeld van die van Zutfen: � en onderwierpen de drie Gewesten zich weder aan Don Frederik. Dezen stond nu de weg naar Holland open: en in Amsterdam, van alle zijden ingesloten, werd hartelijk naar zijn komst verlangd. Maar Naarden lag op den weg en moest nog vermeesterd worden. Don Frederik, wiens macht nu door de benden, die onder Bossu te Utrecht lagen, versterkt was, trok er heen en liet do stad op- eischen. Deze had, tot haar ongeluk, Bezetting in: \'t geen aan de Over- heid, die in den waan verkeerde, dat zy alleen met een afdeeling der troepen van Bossu te doen had, den moed gaf om de overgave te wei- geren. Doch reeds den volgenden dag (1 December) was de dwaling ontdekt: men kwam in onderwerping, en liet de Spaansche krijgs- knechten in. Wel had Romero, die hen gebood, beloofd, dat men nie- mand eenig leed zo� doen; doch op schandelijke wijze werd het gege- ven woord door hem verbroken. De burgery, in de kerk byeen geroepen om den eed aan den Koning te hernieuwen, werd aldaar door de Spanjaarts onverwachts aangevallen, en alles over de kling gejaagd: waarna de moord de geheele stad rondwaarde, zoo dat er in alles niet meer dan zestig burgers, \'t zij dooi\' de vlucht, \'t zij tegen betaling van een losgeld ontkwamen. Vervolgends werden de poorten en wallen door het gepreste landvolk geslecht. Deze gruweldaden, en vooral de gepleegde woordbreuk, wierpen niet alleen een onuitwischbaren smet op den naam van Romero, die ze gelast, en op dien van Don Frederik, die ze gedoogd had; maar misten ook ten eenemale hun doel. De overige Hollandsche Steden, verre



		lkiden\'s ontzet.
		67


		zijde der Staatschen de Graaf van Kuilenburg, Aldegunde en Buys: van de Spaansche zijde de Graaf van la Roche, de Heer van Rassinghem en de beroemde Leuvensche Hoogleeraar Elbertus Leoninus. Men was aan beide zijden het oorlogvoeren moede : de band tusschen het volk en zijn Soeverein was nog niet geheel verbroken, en men hoopte, de za- ken weer op den ouden voet te zullen zien terugkeeren: maar alles leed schipbreuk op twee punten: de vrijheid van Godsdienst, welke de Ko- ning niet wilde toestaan, en het byeenroepen eener Vergadering der Algemeene Staten, om de zaken te regelen, hetgeen, als strijdig met de waardigheid des Konings, door de Spaansche party verworpen werd. De onderhandeling liep dan te niet, en de oorlog werd in 1575 met kracht voortgezet. Mondragon bezette de Klundert en verscheidene pol- ders in Zuidholland; Hi�rges nam Buren in, bemachtigde toen Oude- water, dat stormenderhand genomen en. uitgemoord werd, en Scboon- hoven, dat zich by verdrag overgaf. De vyand was nu van die zijde meester en bedreigde Dordrecht.

		50. DE OPPERSTE MACHT AAN ORANJE OPGEDRA- GEN. � \'S PRINSEN DERDE HUWELIJK. Ging het in Zuidholland onvoorspoedig, in Westfriesland was het niet beter gesteld. Daar woedde, niet de vyand, maar een Bloedraad, even erg, zoo niet erger dan die van Vargas, en die door Sonoy was ingesteld op grond van geruchten van verraad. Roomsgezinde boeren, door el- lendige landloopers aangeklaagd, werden op de gruwzaamste wijze ge- slagen en gepijnigd, om hen te dwingen, misdaden te bekennen, waar zy nooit aan gedacht hadden: en perste hun de pijn bekentenissen af, dan was het branden, vierendeelen, \'t hart uit het lijf scheuren, enz. Sonoy werd hierop door de Staten by den Prins aangeklaagd wegens misbruik van gezach: hy klaagde wederkeerig de Staten aan, dat zy hem dwarsboomden in de uitoefening zijner betrekking. Oranje, die hem veel verschuldigd was, en hem kwalijk, missen kon, zocht hem zooveel doenlijk te bevredigen; doch verbood aan de opgeworpen rechtbank met vonnissen voort te gaan, en liet de gevangenen in vrijheid stellen. Ofschoon de Staten te dezer gelegenheid alleszins gelijk hadden met zich het lot der gemartelde ingezetenen aan te trekken, was het van een andere zijde waar, dat zy zich langzamerhand vrij wat meer gezach aanmatigden, dan hun toekwam, en den Prins daardoor het bewind-



		HERINNERINGEN


		UOOR Mr. t. VAN LENNEP » VIJFDE DRUK.


		LEIDEN, A. W. SIJTHOFF.

		u



		BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT UTRECHT

			A06000030571370B

		3057 137 O



		TNHO�D.

		8l.dc. 1. Het geslacht \'van Nassau. 1................... t. 2. Het geslacht van Nassau. II................... 2. 3. Keizer Karel de Vijfde..................... 3. 4. Willem van Oranje, de gunsteling van Keizer Karel......... 5. 5. Maximiliaan van Buren..................... 6. il. Karel V doet afstand van de Nederlanden. I............ 8. 7. Karel V doet afstand van de Nederlanden. II............9. 8. De Prins van Oranje als gemachtigde van Spanje in Frankrijk .... 10. 9. Filips II en de Staten............�........12. 10. Karakterschets van Filips II................... 13. 11. Vertrek van Koning Filips uit de Nederlanden........... 15. 12. De Kardinaal van Granvelle................... 16. 13. De Landvoogdes Margareta................... 18. 14. Vertrek der Spaansche soldaten. � Oranjes tweede huwelijk..... 19. 15. Oranje en Granvelle..................... 21. 16. Granvelles vertrek uit de Nederlanden.............. 22. 17. Egmonds zending naar Spanje.................. 23. 18. Toenemende ontevredenheid. � Het Verbond der Edelen....... 24- 19. Handelingen der verbondene Edelen. 1............... 26- 20. Handelingen der verbondene Edelen. II.............. 27. 21. Prediking in het open veld. � Eerste ongeregeldheden....... 28. 22. Beeldestorm......................... 30- 23. Oranjes pogingen tot herstel der rust. � Gevecht by Austruweel . . . 31. 24. Oranje wijkt uit........................ 32. 25. De Hertog van Alva ..................... 34- 26. Alva in de Nederlanden. � Gevangenneming van Egmoud en Hoorne . "">. 27. De Raad van Beroerten..................... 36. 28. Oranjes krijgstoerusting en eerste ondernemingen.......... 37. C9. Graaf Lodewijks overwinning by Heiligerlee............ 39- 30. De Graven van Egmond en Hoorne onthoofd........... 40- 31. Nederlaag by Jemgum..................... 41. 32. Overtocht van \'s Prinsen leger over de Maas........... 43. 33. Oranjes leger afgedankt. � Alvaas standbeeld........... 44. 34. De Watergeuzen........................ 45. 35. Nieuwe belastingen door Alva uitgeschreven............ 46. 36. Den Briel ingenomen, Bergen verrast en meer andere steden voor Oranje gewonnen........................... 48.



		INHOUD. BUdc. 37. De Hertog van Medina Celi. � FMips van Marnix......... 49. 38. Mislukking van \'s Prinsen tweeden veldtocht, in de zuidelijke Nederlanden. 50. 39. Bergen voorden Prins verloren. � De Prins van Oranje in INoordholland . 51. 40. Moord te Naarden. � Gelukkige verlossing der Enkhuizer schepen voor Amsterdam......................... 53. 41. Beleg van Haarlem . . �................... 54. 42. Mislukte belegering van Alkmaar................ 56. 43. Scheepsstrijd op de Zuiderzee................. 57. 54. Alvaas vertrek. � Bequezens. � Pogingen tot ontzet van Middelburg . . . 58. 45. Zeeslag by Reimerswaal.................... 60. 46. Slag op de Mookerheide. � Dood van Graaf Lodewijk....... 61. 47. Belegering van Leiden..................... 63. 48. Leiden\'s ontzet. 1...................... 64. 49. Leiden\'s ontzet. II...................... 66. 50. De opperste macht aan Oranje opgedragen. �\'s Prinsen derde huwelijk. 67. 51. De tocht der Spanjaarts naar Duiveland en Schouwen. � Opdracht der regeering aan Engeland, daarna aan Frankrijk........... 68. 52. Dood van Requezens. � Muitery van \'t Spaansche krijgsvolk .... 70. 53. Spaansche furie. � Pacilikatie van Gent............. 71. 54. De Unie van Brussel. � Het eeuwig Edikt............ 73. 55. Reis van den Prins door Holland. �� Vertrek van Don Juan .... 74. 56. Aartshertog Matlhias. � Mislukte aanslag op Amsterdam. � Alexander Farneze, Prins van Parma.................. 76. 57. Wapenfeiten van Parma. � Overgang van Amsterdam....... 77. 58. De Hertog van Anjou. � Joan Kazimier............. 79. 59. Unie van Utrecht. � Beleg van Maastricht............ 80. 60. Toestand der Nederlanden in 1579............... 82. 61. Afval van Rennenberg. � Vertrek van Graaf Jan......... 83. 62. Beleg van Groningen en Steenwijk. � Dood van Rennenberg .... 85. 63. Oranje door Koning Filips vogelvrij verklaard........... 86. 64. Aankomst van den Hertog van Anjou.............. 87. 65. Moord-aanslag op den Prins van Oranje............. 89. 66. Oranjes herstelling...................... 90. 67. Dood van Charlotte van Bourbon. � Samenzwering tegen Oranje en Anjou. � Vermeestering van Steenwijk............. 92. 68. Ontevredenheid van Anjou................... 93. 69. De Fransche furie...................... 94. 70. Verdrag met Anjou. � Inwendige twisten............ 96. 71. Vierde huwelijk van Oranje. � Afval van Graaf Willem van den Berg. �� Dood van Ymbizc......�.....�...... 97. 72. Frederik Hendrik geboren................... 98. 73. De Prins van Oranje vermoord................. 100. 74. Ballhazar Geeraarts gevonnist................. 101. 75. Hesluit........................... 102.



		1. HET GESLACHT VAN NASSAU.

		I. Gy hebt zeker wel eens hooren spreken van Willem van Nassau, Prins van Oranje, meer gewoonlijk Willem de Eerste genoemd ? Maar indien men u afvroeg, hoe hy aan die namen kwam, uit welk geslacht hy eigenlijk sproot, en uit welke oorzaak zijn betrekking tot de Neder- landen ontstond, zoudt gy dan op al die vragen een voldoend antwoord kunnen geven? Ik ben er niet zeker van, en daarom acht ik u geen ondienst te doen, wanneer ik, eer wy verder gaan, eens poge, u zulks helder uiteen te zetten. Het geslacht van Nassau was een der oudste en aanzienlijkste van Duitschland. Het had, in de dertiende eeuw, in Adolf van Nassau aan het Rijk een Keizer, en, volgends sommigen, vroeger nog, aan Gelre zijn eerste Graven geschonken. Sinds 1511 had het zich, door het hu- welijk van Otto I, Graaf van Nassau, met de Erfdochter van Vianden (een plaats in \'t Luxemburgsche) ook in de Nederlanden aanzienlijke bezittingen verworven. Ottoos kleinzoon, Engelbrecht, was de eerste Graaf van Nassau, die zich, in \'t begin der vijftiende eeuw, hier te lande nederzette, en wel te Breda, \'t welk aan zijn vrouw, Johanna van Po- lanen, toebehoorde. Hun zoon Jan, Drossaart van Brabant onder Hertog Karel den Stoute, trouwde met Maria, dochter van den Graaf van Loon en Heinsberg, en stierf te Dillenburg in \'t jaar 1475. Aan zijn oudsten zoon Engelbrecht liet hy al zijn goederen na, aan den linker Rijnoever en in Holland gelegen. Deze Engelbrecht stond in hooge gunst by Karel den Stoute, die hem tot ridder van \'t Gulden Vlies verhief, en wien hy trouwhartig in den oorlog diende. Toen de Hertog by Nancy sneuvelde, werd ook Graaf Engelbrecht gevangen; doch de stad Breda, gehecht aan haren heer, beyverde zich, om door het doen van voorschotten het �



		2 HET OESLAOHT VAN NASSAU. losgeld voor hem te helpen betalen. Niet minder getrouw betoonde zich Engelbrecht later jegends Maximiliaan (den echtgenoot van Gravin Maria), die hem in 1479 het winnen van don slag by Guinegate ver- schuldigd was, en wien hy ook als onderhandelaar gewichtige diensten bewees. Engelbrecht werd achtereenvolgends door gemelden Vorst tot Stadhouder van Luxemburg, Burggraaf van Limburg, Stadhouder van Vlaanderen, van Artois en van Holland, en � door Mariaas zoon, Filips den Schoone � tot Landvoogd over al de Nederlanden aangesteld. Doch kort hierna, en wel in 1504, overleed hy. Een prachtige graftombe, naar de teekening van den beroemden Italiaanschen beeldhouwer Michel Angelo vervaardigd, werd hem en zijn vrouw, Limburg van Baden, opgericht, en maakt nog het hoofdcieraad uit der Groote Kerk te Breda. De zinspreuk of devys van Engelbrecht was: Ce sera mot, Nassau. Dat zal ik, Nassau, zijn.

		2. HET GESLACHT VAN NASSAU. II. Daar Engelbrecht kinderloos overleden was, vervielen zijn uitge- strekte bezittingen aan zijn eenigen broeder Johan van Nassau. Deze was gehuwd met Elizabeth, dochter van den Landgraaf van Hessen, by welke vrouw hy twee zonen verkreeg, Hendrik en Willem. Hendrik, de oudste, bokwam, na zijns vaders dood, tot zijn aandeel de goederen en Heerlijkheden, welke zijn oom Engelbrecht bezeten had. Niet minder dan deze was hy hier te lande in aanzien: hy was � als deze � Ridder der orde van \'t Gulden Vlies; voorts Stadhouder van Holland, Zeeland en Friesland, en het hoofd van belangrijke Ge- zantschappen. Ja, het was voornamelijk door zijnen invloed, dat Karel van Oostenrijk (Karel V) tot Keizer van Duitschland verkozen werd. Zijn echtgenoote, Claude van Chalon, baarde hem een zoon, Reinier (of Renatus) genoemd. Nu had deze Claude een eenigen broeder, Fili- bert van Chalon, Prins van Oranje. Djze was kinderloos en, zijn goe- deren niet in vreemde handen willende laten vervallen, nam hy den jongen Renatus tot zoon aan, onder voorwaarde, dat deze zijn naam



		HET GESLACHT VAN NASSAU. 3

		zuil voeren, die dan ook ten gevolge daarvan by de geschiedschrijvers bekend staat als Renatus van Chalon, Prins van Oranje. In 1538 overleed Hendrik van Nassau, en kwamen dus ook de be- zittingen van dezen aan zijn eenigen zoon Renatus. Niet minder dan zijn vader en zijn oom Engelbrecht was hy in aanzien by den Keizer. Ook hy werd tot Stadhouder aangesteld van Holland, Zeeland en Fries- land, alsmede van Utrecht. Hij hield zijn verblijf te \'s Gravenhage, doch verliet dit menigwerf, als de Keizer zijn dienst in den krijg behoefde. Zoo wist hy in 1542 Luxemburg, \'t welk door den Hertog van Orleans aan \'t hoofd der Fransche benden veroverd was, in ongemeen korten tijd, weder voor zijn meester te winnen. Tegen Danemarken en Frank- rijk, die een vijandigen toeleg hadden gesmeed op Holland en Zee- land, gaf hy met goed gevolg kaperbrieven uit en voerde een wakkeren strijd tegen den geduchten Gelderschen veldheer Maarten van Ros- sem, toen deze in Brabant stroopte en Antwerpen bedreigde. Nadat de macht der Gelderschen bedwongen was, en hun laatste Hertog zijn kroon aan Karel V had afgestaan, werd ook het Stadhouderschap over dat Hertogdom aan Renatus opgedragen. Dan in \'t midden van die schitterende loopbaan zag hy zich onvoorziens gestuit. By het beleg van St. Dizier in Champagne, trof hem, in \'s Keizers nabijheid strij- dende, een stuk hout of steen, \'t welk van een huis afvloog, waar een kanonskogel ingeslagen was: en zulks met het noodlottig gevolg, dat hy den dag daaraan (1544) op den bloeienden leeftijd van twee en dertig jaren overleed. Ook hy had by zijn vrouw, Anna van Lotha- ringen, geen kinderen verwekt: en zoo trad, ingevolge zijn uiterste wil, als zijn erfgenaam op zijn volle neef, de oudste zoon van Graaf Willem van Nassau (straks genoemd), als zijn vader Willem geheeten.

		3. KEIZER KAREL DE VIJFDE. Ten gevolge van huwelijk, erfenis, overeenkomst of krijg, waren de Nederlandsche Gewesten, op weinige uitzonderingen na, aan het Huis van Bourgondi�n gekomen. Maria, de erfdochter uit dat machtige Huis, bracht, door haren echt met den Aartshertog Maximiliaan van Oosten- rijk, de teugels van het bewind in handen van dezen Vorst, die ze on- verschrokken wist te voeren, niet alleen gedurende haar kortstondig leven, maar ook zoo lang de minderjarigheid duurde van zijn zoon Fi- �ps den Schoone.



		KEIZER KAREL DE VIJFDE. 5 gepredikt. Streng waren de plakkaten, op zijn bevel tegen de voorstan- ders der Kerkhervorming uitgevaardigd, en niet minder streng werden zy ten uitvoer gelegd. Ten bewijze hiervan zij het genoeg te zeggen, dat onder zijne regeering niet minder dan vijftig duizend uenschen, ter oorzake van de godsdienst, hun leven verloren. Maar vervolging om \'t geloof, zoo zy gruwzaam is, is tevens onstaatkundig, en ook hier werd het bloed der martelaren het zaad der Hervormde Kerk.

		4. WILLEM VAN ORANJE, DE GUNSTELING VAN KEIZER KAREL. Onder hen, die de Hervormde godsdienst aannamen, behoorde ook Willem, Graaf van Nassau-Dillenburg, jonger broeder van den vroeger vermelden Hendrik van Nassau. Deze Vorst trad tweemalen in den echt, de eerste reize met Walburg, dochter van Jan, Graaf van Egmond, die hem twee dochters schonk: de tweede reize met Juliana, Gravinne van Stolberg. Bij deze verwekte hy vijf zonen: Willem, Jan, Lodewijk, Adolf en Hendrik, en zes dochters: Maria, Anna, Izabella, Katharina, Juliana en Magdalena. Hoewel Graaf Willem den bynaam droeg van �de Rijke," was hy echter verre van dien te verdienen: en de vooruitzichten zelfs van zgn oudsten zoon zouden dan ook niet bijzonder schitterende geweest zijn, ware aan dezen de erfenis van Renatus van Chalon niet toegevallen. Intusschen ging het bekomen dier erfenis in den aanvang met niet wei- nig zwarigheden vergezeld. De Koning van Frankrijk, tegen wien Re- natus krijg gevoerd had, matigde zich na diens dood het Prinsdom van Oranje aan, terwijl ook het Hertogelijke Huis van Longueville daar aan- spraken op gelden deed. Wel werden deze bezwaren uit den weg ge- ruimd, toen de vrede met Frankrijk gesloten en de soevereiniteit over Oranje daarby aan den jongen Graaf Willem verzekerd werd; � maar nu rezen er weder nieuwe op, van een anderen aard. De Geheime Raad van Karel V beweerde namelijk, dat Willem van Nassau, als zoon van een Protestant, alzoo van een ketter, geen erfenis aanvaarden mocht. Dan ook deze tegenstand werd te niet gedaan, door de voorspraak van Nikolaas Perrenot, \'s Keizers kanselier, � en zoo kwam eindelijk, hoe- wel niet dan na het sluiten van den vrede van Cateau-Cambresis (1559), de Prins in \'t volkomen bezit zijner goederen. Intusschen schynt aan de gunst, door Keizer Karel V, tegen het



		6 WILLEM VAN ORANJE, DE GUNSTELING VAN KEIZER KAREL. advies van zijn Geheimen Raad aan, den jongen Prins betoond, de voor- waarde gehecht te zijn geweest, dat hy zijn vader niet in \'t stuk der leer zo� navolgen, maar in die der Roomsche Kerk worden opgeleid. Om hiervan zeker te zijn, verklaarde de Keizer, dat hy zich zelf belasten zo� met de opvoeding des elfjarigen knaaps. Hy liet dezen naar Brussel koinen en gaf hem over aan de zorg zijnor zuster, Maria van Oostenrijk, Koningin-weduwe van Hongaryen en Landvoogdes der Nederlanden. Deze Vorstin, ofschoon het Katholiek geloof toegedaan, was wijs en ge- matigd, en een vyandin van alle vervolging om \'t geloof, zoodat de in- drukken, onder hare leiding ontvangen, niet dan gunstig op den jongen Prins konden werken. Tot jongeling opgewassen, werd deze nu aan het hof des Keizers, onder diens oog, ja door hcmzelven in de gronden van het staatsbestuur onderwezen: en zoo snel waren daarby zijn vorde- ringen, dat hy, reeds op twintigjarigen leeftijd, zich van \'s Vorsten leerling tot \'s Vorsten raadsman verheven zag. Hem by uitzondering werd het voorrecht vergund, om, wanneer de Keizer met vreemde vor- sten of gezanten byeenkomsten hield, en alle andere edellieden de ka- mer verlaten moesten, de beraadslagingen by te wonen. Byzonder schepte Karel behagen in \'t ijzervaste geheugen van den Prins, die hem dan ook telkens ten vraagbaak strekte, als hy zich iets wilde herinneren. Op deze wijze reeds zoo jong in staatsgeheimen ingewijd, moest Willem van Oranje al vroeg, zoo uit plicht als uit belang, de kunst leeren van te zwijgen: en zoo zeer wist hy die kunst zich eigen te maken, dat hem later by uitnemendheid de naam geschonken werd van �Zwijger." Beter ware geweest �Verzwijger;" want spreken in den Raad en pra- ten by de Dames verstond Oranje zoo goed als de beste: alleen hij «er- sprak en verpraatte zich niet.

		5. MAXIMILIAAN VAN BUREN. Intusschen was de jonge Prins in den echt getreden, en wel (1551) op achttienjarigen leeftijd, met de achttienjarige Anna van Egmond. Deze was de dochter van Maximiliaan van Egmond, Graaf van Buren, en de aanleiding tot dit huwelijk was op de volgende wijze gegeven. Het gebeurde, dat de Keizer den Graaf aanbood, hem, tot loon der diensten, aan het Keizerrijk bewezen, den tytel van Hertog van Buren te schenken. Maximiliaan, alvorens deze gunst aan te nemen, wilde weten, welk inkomen daaraan verbonden zou worden. De Keizer ant-



		FILIPS II EN DE STATEN. 13 legde de Pensionaris van Gent, uit naam der Staten, na den Koning beantwoord te hebben, een verzoek over, waarby aangedrongen werd niet alleen op het wegzenden der vreemde troepen, maar ook op het begeven van regeeringsposten aan inlanders alleen. De Koning, over die vrije taal gebelgd, stond op en verliet de vergaderzaal met de woor- den, dat men hem dan ook maar weg moest jagen, dewijl hy zelf ook een vreemdeling was. Hy bedaarde echter, en gaf na verloop van een paar dagen een antwoord, dat zeer gematigd klonk, en waarby hy zeide, de Spaansche benden tot bescherming der grenzen noodig te achten; doch ze, om den Staten genoegen te doen, eerlang terug te zullen roe- pen. Wat het andere punt betrof, zoo gaf hy te kennen, dat hy geens- zins van meening was, vreemdelingen in de regeering te brengen, ge- lijk genoegzaam bleek uit de benoeming zijner zuster tot Landvoogdes, en uit de samenstelling van den Raad van State. Meer konden de Staten niet verlangen, en toch wantrouwden zy juist den gematigden toon, waarin het antwoord vervat was. En de uitkomst bewees, dat zy geen ongelijk hadden, argwaan te voeden. Reeds van toen af, had de Koning besloten, al de onderteekenaars van het verzoekschrift, dat hem zoo zeer ver- toornd had, vroeg of laat voor hun vermetelheid te doen boeten. Weinige dagen later scheepte Filips zich in, om nimmer in de Ne- derlanden terug te keeren; doch tot het laatste oogenblik zijns levens gaf hy bewijs, dat hy hen niet vergat, en gaf hun aanleiding, om hem wederkeerig nimmer te vergeten.

		10. KARAKTERSCHETS VAN FILIPS II. Ik zeide, dat Filips den Nederlanders aanleiding genoeg gaf, om hem nimmer te vergeten; en werkelijk, sints drie eeuwen bleef zijn naam aldaar in geheugenis als een vloeknaam, als de uitdrukking van al wat wreed, valsch en afschuwelijk is. Verdiende hy werkelijk den afkeer, welken hy hier inboezemde? Onze voorouders hebben nimmer gelegenheid gehad, Filips anders dan van een slechte zijde te leeren kennen; en, ook al had hy voor \'t overige de beste hoedanigheden bezeten, voor hen zo� \'t even goed zijn geweest, als had hy ze gemist. Maar juist daarom is het de plicht van een onpartijdig nageslacht, te onderzoeken, of haat en vyandschap, die doorgaands de oogen verblinden, ook niet Filips in die van de Ne- derlanders nog boozer hebben doen schijnen dan hy werkelijk was.



		*m^ \\13>$�>*



		KARAKTERSCHETS VAM FlUPS FT. 15 beweeren, van nature zachtmoedig zo� geweest zijn. Enkele trekken van welwillendheid of zelfs van vergevensgezindheid, welke men van hem weet, bewijzen alleen, dat niemand zoo boos is, of hij heeft wel eens goede oogenblikken. Men kan alzoo, geloof ik, aannemen, dat al was Filips ook niet zulk een bare duivel, als onze voorouders hem heb- ben afgeschilderd, hy toch niet de man was, op wien iemand die eerlijk te werk gaat, gaarne een lofrede schrijven zal.

		11. VERTREK VAN KONING FILIPS UIT DE NEDERLANDEN. By zijn inscheping te Vlissingen had Filips een oogenblik alle vein- zery ter zijde gesteld, en den Prins van Oranje, die hem uitgeleide deed, rondborstig te kennen gegeven, dat hy hem hield voor den man, die door zijn geheime listen oorzaak had gegeven tot de houding welke de Staten hadden aangenomen. De reis van den Koning was zeer ongeluk- kig: een felle storm vernielde een deel zijner schepen en wel duizend menschen kwamen daarbij om. Twee maanden na \'s Konings vertrek overleed (6 Oktober) te Dillen- burg, Graaf Willem van Nassau. De Prins zag zich, door dit sterfgeval, op 26-jarigen leeftijd aan \'t hoofd van zijn geslacht. Had er steeds in- nige gehechtheid tusschen hem en zijn ouders bestaan, die band bleef voortduren tusschen hem en zijn broeders en zusters; ja, de omstan- digheden droegen niet weinig by om dien gedurig sterker en inniger te doen worden. Wel waren Adolf en Hendrik, \'s Prinsen jongste broe- ders, toen nog te jong om hem van eenige dienst te wezen; doch de beide andere, Jan en Lodewijk, reeds uitmuntende door beleid en wak- kerheid, deelden van toen afin zijn vast vertrouwen. Jan, in Duitschland gevestigd, was vroom, bezadigd en voorzichtig; doch tevens geen op- offeringen ontziende, waar hy de zaak zijns ouderen broeders dienen kon; Lodewijk, van zijn kant, had al de eigenschappen die een vol- maakt Ridder kenmerken: hy was vurig, dapper, ondernemend, be- vallig, welkom aan de hoven der Grooten, beminnelijk in den omgang met vrouwen. Vooral in Frankrijk zeer gezien; had hy aldaar de naauwste vriendschap gesloten met de Hoofden der Hugenooten, en, zelf de leer der Hervormden toegedaan, was hy natuurlijk meer dan iemand ge- neigd om prins Willem te ondersteunen in \'t geen deze ter voorkoming van alle vervolging wilde doen. Ja zelfs was hy voortvarender dan deze en had eer een teugel dan een prikkel noodig.



		16 VERTREK VAN KONING FILIPS UIT DE NEDERLANDEN. Behalve in Lodewijk, moest Oranje, ter bereiking van zijn oogmerk, voornamelijk steun vinden by Egmond, die de afgod van \'t krijgsvolk was en ook by den Nederlandschen adel grooten invloed bezat. Er had tusschen de beide Vorsten eenige verwijdering plaats gehad, die thands, door bemiddeling van beider vriend, den krijgsoverste Lazarus von Schwendi, werd v.eggenomen, om voor een vaste vriendschap plaats te maken. Gesproten uit een Huis, dat, hoezeer van geringen oorsprong, lang- zamerhandals het rijkste van Holland beroemd was geworden en Her- togen aan Gelder geschonken had, zag Lamoraal, Graaf van Egmond, Prins van Gavere, weinigen in de Nederlanden, hem in rang en aanzien gelijk. Als krijgsman groot, zoude hy nog uitgebreider invloed beko- men en bezeten hebben, indien hy aan zijn veldheersbekwaamheden ook die eens staatsmans gepaard had. Maar hy was geen zwijger als Oranje, kon moeilijk een geheim bewaren, en liet zich daardoor wel eens wat onvoorzichtig uit. Voorts aan de leer van Rome gehecht, wilde hy wel den vervolgingsgeest weerstaan, doch was hy aan den anderen kant ongenegen, de Hervormden in de hand te werken: hy miste die vastheid van karakter waardoor Oranje zich kenmerkte, en legde in zijn handelwijze meermalen besluiteloosheid en weifeling aan den dag. Doch zijn oprechtheid was boven bedenking en zijn bondge- nootschap onmisbaar voor Oranje: daar niemand buiten hen beiden, door rang of stelling in de maatschappy, gewicht genoeg bezat om daarmede den man op te wegen, die, op dat tijdstip, inderdaad het be- stuur over de Nederlanden in handen had. Die man, van wien ik nu en dan, doch niet dan ter loops gesproken heb, was Antoni Perrenot.

		12. DE KARDINAAL VAN GRANVELLE. Antoni Perrenot, zoon van den Kanselier van dien naam, aan wien Oranje zijn Prinsdom grootendeels te danken had, was reeds voor een geruimen tijd Bisschop van Atrecht geworden, en werd in 1560 tot Aartsbisschop van Mechelen en tot Kardinaal benoemd; sedert welken tijd hy meer onder dien \'tytel of met den naam zijner Heerlijkheid Granvelle bekend bleef: een naam by de Nederlanders later even ge- haat als die van Filips of van Alva, ofschoon met minder reden. Wel bleef hy tot aan zijn dood een getrouw en yverig dienaar van zijn Koning en van zijn leer; maar hy was geen vriend der Spanjaarts, en, hoezeer hy het handhaven der plakkaten doordreef, keurde hy de later hier te



		ia
		DE LANDVOOGDES MARGARETA.


		niemand te denken. Doch dit is iets, \'t welk byna altijd gebeurt, wan- neer partyschappen in een land opstaan. Men is dan gewoon, met al- lerlei gronden van bezwaar tegen zijn we�rparty voor den dag te ko- men, en men vraagt zelden of nooit, in hoeverre die gronden even zeer tot bezwaar zouden kunnen strekken van hem die ze aanvoert.

		13. DE LANDVOOGDES MARGARETA. Moeilijk, tusschen dien strijd der partyen, was de toestand van de Landvcogdes. Ik heb van haar nog niet dan in \'t voorbygaan gewach gemaakt, en toch verdient zy, �n om den rang dien zy bekleedde, �n om haar hoedanigheden, dat wy een oogenblik by haar stil staan. Margareta van Oostenrijk was de spruit eener onwettige liefde tus- schen Karel V en een Vlaainsche Jonkvrouw. Den huwbaren ouderdom bereikt hebbende, werd zy de gemalin van Alexander van Medicis, Groot-Hertog van Toscanen, en, na diens overlijden, van Octavio Far- neze, Hertog van Parma. Uit dezen laatsten echt sproot Alexander Far- neze, die zich later in den oorlog tegen Nederland zoo beroemd maakte. Als Nederlandsche vrouw was Margareta, in weerwil van haar voort- durende betrekkingen tot Itali�n, den Nederlanders genegen, en wenschte niets liever, dan de rust en welvaart in haar Landvoogdy te bevorderen. Wel was zy zeer gehecht aan de godsdienst waarin zy was opgevoed, en van haar, die tot leermeester Ignatius de Loyola, den stichter van de orde der Jezu�ten, had gehad, was ook niet veel begun- stiging der Hervorming te verwachten; maar toch had zy een afkeer van vervolging. Intusschen, het was de uitdrukkelijke wil van Filips geweest, dat zy zich in alles zo� schikken naar den raad van Gran veile, en zy kon dus niet handelen gelijk zy wel zo� verlangd hebben. Boven- dien was Granvelle, als ik reeds gezegd heb, welbespraakt en overre- dend, en aangenaam in zijn omgang, zoo dat Margareta, die, hoezeer in haar uiterlijk en in haar gedragingen iets mannelijks hebbende, toch het hart van een vrouw bezat, voor den invloed des Bisschops van Atrecht waarschijnlijk toch wel gezwicht zo� hebben, al had zy niet onder de verplichting gelegen, naar zijn raad te luisteren. Sedert nu echter Granvelle het voorwerp van den algemeenen haat geworden was, kreeg de Landvoogdes dagelijks klachten en beschuldigingen te hooren, die hem golden, en die haar dubbel mishagen moesten, eens- deels omdat zy hem genegen was, anderdeels omdat zy toch niets aan den staat van zaken veranderen kon. Dat dit gehaspel en die oneenig-



		1!»
		Dli LANDVOOGDES MARGARETA.


		heden haar het leven verbitterden, behoef ik wel niet te betoogen. Volgends het wel overlegde plan van Oranje, moest men, om van Spaanschen invloed en vervolging over \'t geloof ontslagen te raken, eerst de verwijdering der vreemde benden vragen, vervolgends die van Granvelle, en dan, als men van die zijde geen tegenkanting meer te vreezen had, de plakkaten bestrijden. De Prins zelf echter stelde zich niet op den voorgrond, uit zorg van zijn invloed en gezach te verliezen, maar bestuurde in \'t geheim de raderen, tot bereiking van zijn doel in beweging gebracht; zoo dat men zijn oogmerken wel gissen, maar niets ten zijnen opzichte bewijzen kon. Die voorzichtigheid was voorzeker loffelijk: maar van een anderen kant mag men niet ontkennen, dat er in het gedrag,, door hem te dier tijd gehouden, iets dubbelzinnigs gelegen was, \'t geen niet bepaald kan goedgekeurd worden. Maar dit lag daarin, dat hy toen nog alleen als staatsman handelde, en nog niet, zoo als later, een heilig en verheven doel voor oogen had. Zelf in de Katholieke leer opgevoed en die uiter- lijk nog belijdende, was hy door vriend- en bloedverwantschap naauw gehecht aan voorstanders der Hervormde begrippen: als Stedehouder des Konings moest hy de kettery dempen: als mensch wilde hy lieden sparen, die misschien dwaalden, doch aan velen waarvan hy zijn ach- ting niet ontzeggen kon; hy was niet genoeg met de stellingen der Room- sche Kerk ingenomen om zich een yveraar voor deze te toonen, en aan de andere zijde nog niet genegen, de gevoelens der Hervormden te om- helzen; dit alles bracht hem in een valsche stelling en was oorzaak, dat, terwijl de party van den Bisschop van Atrecht hem met argwaan beschouwde, de voorstanders der Hervorming hem nog hun vol ver- trouwen niet dorsten schenken.

		14. VERTREK DER SPAANSCHE SOLDATEN. � ORANJES TWEEDE HUWELIJK. Hoewel Filips by zijn vertrek beloofd had, dat de Spaansche troe- pen binnen vier maanden de Nederlanden ontruimen zouden, werd dat vertrek, ook na verloop van dien termijn, onder allerlei voorwend- sels vertraagd. Ja zelfs ontbrak het niet aan geruchten, dat de Koning plan had nog 20 a 30,000 man over te zenden, om de Inquizitie met geweld in te voeren. De Staten, kwalijk te vrede over de teleurstelling welke zy ondervonden, weigerden nu de soldy der Spaansche troepen te betalen en drongen met nadruk op het wegzenden daarvan aan. De



		GRANVKM.ES VEUTItEK UIT DE NEDERLANDEN. 23 uit wrevel tegen Granvelle verwijderd hadden. Deze laatste wendde zich nu tot de Landvoogdes en verzocht tijdelijk ontslag, onder voorwendsel van zijn oude en zwakke moeder te gaan bezoeken. Weldra, in Maart i 504, vertrok hy naar Bourgondi�n, en keerde nimmer terug. Hy begaf zich later in Spanje, en werd aldaar voortdurend door den Koning ge- raadpleegd en tot de aanzienlijkste bedieningen verheven. Onbeschrijfelijk was de vreugde en het gejubel in de Nederlanden by zijn vertrek. Twee malen had nu Oranje zijn doel bereikt: het krijgs- volk was weggezonden, en Granvelle van het staatstooneel geruimd: nu moest de derde en hachelijkste strijd, die ten voordeele der vrijheid van godsdienst, gestreden worden.

		17. EGMONDS ZENDING NAAR SPANJE. Margareta, van de heerschappy ontslagen, welke Granvelle over haar uitgeoefend had, gaf zich nu geheel aan de leiding over van Oranje en zijne vrienden, die van hunnen kant alles in \'t werk stelden om haar genoegen te doen. Viglius en Barlaimont hadden hun invloed voor \'t oogenblik geheel verloren: en het was Oranje, die het werke- lijk bestuur in handen had. Een tijdlang ging alles dan ook rustig en voorspoedig; maar weldra ontaardde, zoo als het doorgaands gaat, de vrijheid, welke men nu verkregen had, in bandeloosheid. Adel en Volk, zoo lang door Granvelle in toom gehouden, sloegen tot moedwil over. De Edelen, door geld- en heerschzucht gedreven, maakten het, door hun onbetamelijke eischen, der Regeering lastig: men telde de plak- katen niet meer, en zelfs gevonniste ketters werden met geweld uit de handen van \'t gerecht verlost: en niet alleen het kerkelijk, maar het burgerlijk gezach op vele plaatsen miskend. Onder dezen staat van zaken kwam plotselings een bevel van Filips, dat de besluiten van \'t koncilie van Trente hier zouden worden afge- kondigd en opgevolgd: \'t welk een strenge naleving der plakkaten in- sloot. Oranje en de zijnen oordeelden, dat dit voorkomen moest worden en nu of nooit de vrijheid van godsdienst met alle kracht bepleit: en met goedvinden der Landvoogdes werd, ondanks de tegenkanting van Viglius en Barlaimont, besloten, Egmond naar Spanje te zenden, om den Koning de zwarigheden tegen gemelde afkondigingen voor oogen te houden. Aan Viglius werd ingevolge zijn betrekking het stellen op- gedragen van den lastbrief, die aan Egmond zo� worden medegegeven;



		26 HANDELINGEN DEK VERBONDENE EDELEN. der Landvoogdes te behagen: \'t geen hem echter, als het vervolg leert, weinig baten moest.

		19. HANDELINGEN DER VERBONDENE EDELEN. I. De gemoederen geraakten hoe langer hoe meer aan \'t gisten. Een gerucht, dat Hertog Erik van Brunswijk krijgsvolk te Kleef verzamelde op \'s Konings last, om de Inquizitie met geweld door te drijven, ver- meerderde de ongerustheid. Oranje en Hoorne keerden naar Brussel en nu werd, deze reis met voorkennis van eerstgenoemde, een verzoek- schrift opgesteld, waarby men de Landvoogdes smeekte, by den Ko- ning � aan wien men voor \'t overige trouw en gehechtheid beloofde � op het intrekken der plakkaten aan te dringen. De verbonden Edelen kwamen zelve te Brussel: Hendrik van Brederode onder anderen met een gevolg van tweehonderd paarden: men vroeg gehoor, en toen dit was ver leend, trok de geheele stoet, ten getale van driehonderd, den 5 April 156C naar het Hof. Brederode en Lodewijk van Nassau sloten den optocht: en de eerstgenoemde, die door zijn afkomst uit het Huis van Holland als de aanzienlijkste onder de aldaar verbondenen be- schouwd werd, overhandigde het smeekschrift met een aanspraak. Mar- gareta antwoordde twee dagen later schriftelijk, dat zy een bezending aan den Koning zort doen, en dat zy intusschen, hoezeer onbevoegd om de schorsing der plakkaten te gelasten, zou zorg dragen, dat deze met gematigdheid werden ten uitvoer gelegd. Hierop kwam een weder- schrift van de Edolen, waarby zy op nieuw hun afkeer van alle oproer, en hun getrouwheid aan den Koning betuigden. Margareta was intus- schen bekomen van de eerste ontsteltenis, welke de verschijning der Edelen in zoo groot aantal by haar verwekt had. Men had, voor hun komst, allerlei geruchten verspreid; onder anderen, dat er 3500 man troepen gereed stonden om mot geweld de vrijheid van godsdienst te verkrijgen. Nu dit verdicht bleek te zijn en de Edelen by hun tweede geschrift werkelijk water in hun wijn deden, nam de Landvoogdes een fleren toon aan en gaf hun tot wederantwoord, dat er geen vrees van oproer bestond, ten ware van hunnen kant, en dat zy hen ernstig ver- maande, geen verdere leden in hun verbond te halen. Hiermede liep de zaak af, en de Edelen keerden terug, weinig voldaan over den uitslag



		HANDELINGEN DEFt VEnBONDENE EDELEN. 27

		hunner pogingen. Wel wendden zich ook de Staten van sommige Ge- westen tot de Landvoogdes met soortgelijke vertoogen; doch Margareta, van den inhoud vooraf verwittigd, weigerde die aan te nemen. De Edelen, ziende, dat er toch geen afschaffing der plakkaten te hopen viel, besloten ten minsten op de verzachting daarvan aan te drin- gen: en het was te dien einde, dat zy den Markgraaf van Bergen en den Baron van Montigny naar Spanje afvaardigden. De zending dezer Heeren bleef, wat de zaak zelve betrof, evenzeer zonder uitwerking als die van Egmond geweest was, en voor henzelve noodlottig, daar geen van beiden immer zijn Vaderland terugzag. Het verbond der Edelen was door de krachtige houding van Marga- reta vrij wat geschokt, en het eenige wezenlijke rezultaat er van be- stond daarin, dat het een naam en een leus opleverde, waaronder, als wy nader zien zullen, de worstelstrijd tegen Spanje het eerst gevoerd werd.

		20. HANDELINGEN DER VERBONDENE EDELEN. II. Ik zeide, dat een naam en een leus de hoofduitkomst waren van het verbond der Edelen. Toen namelijk op 7 April het eerste antwoord der Landvoogdes tot hen gekomen was, hadden zy zich in \'t huis des Graven van Kuilenburg vereenigd, waar hen Brederode onthaalde. Onder den maaltijd vertelde hy hun, hoe, toen Margareta by hun komst eenigszins ongerust scheen, Barlaimont haar in \'t oor gefluisterd had: �Stel u ge- rust, Mevrouw; \'t zijn maar geuzen (bedelaars)." Wekte het bericht van die spotterny in \'t eerst de verontwaardiging der gasten op, langzamer- hand, toen hun gemoederen door den wijn verhit waren, begonnen zy elkander met den naam van geuzen aan te spreken en zich alzoo dien scheldnaam als een eeretytel toe te eigenen. Een bedelzak en een drink- napjen, hoedanige de bedelaars gewoonlijk by zich dragen, werden door Brederode te voorschijn gehaald en onder luid gejuich en gejubel als ordeteekenen aangenomen. By die leuze werd alras tot devys of zin- spreuk aangenomen: fidelles om roy jusques & la besace (den Koning getrouw tot aan den bedelzak). Reeds weinige dagen later waren zilve- ren of gouden penningen geslagen, met den bedelzak en de zinspreuk daarop gesneden, en die om den hals gedragen werden; terwijl anderen



		28 HANDELINGEN DEH VERBONDENE EDELEN.

		een houten napjen aan hun hoed vasthechtten met het opschrift: leve de geus. Weinig vielen dergelijke vertooningen in den smaak van Oranje: en toch kon hy zich moeilijk zuiveren van de verdenking, alsof hy die had goedgekeurd. Immers, toen de bedoelde maaltijd plaats had, was hy met Hoorne, die \'t middagmaal by hem gehouden had, en met Egmond, het huis van Kuilenburg voorby gekomen om zich naar den Raad te begeven, en toen met hen naar binnen gegaan, om den Graaf van Hoog- straten af te halen, die er op last der Landvoogdes heen getrokken was om, zoo mogelijk, de gemoederen tot bedaren te brengen. Hun bezoek was met uitbundig gejuich ontfangen: en niet dan met veel moeite ge- lukte het hun, Hoogstraten, dien men niet wilde laten vertrekken, met zich mede te krijgen. Deze toevallige en kortstondige bywoning van dit gastmaal woog naderhand zwaar in de beschuldiging van hoog-verraad, tegen gemelde Heeren ingebracht. Het huis van Kuilenburg werd later, op last van Alva, ter oorzake van datzelfde gastmaal, tot den grond toe afgebroken, en een schandpaal gesteld op de plaats, waar het gestaan had. Het verbond der Edelen had by het volk een overdreven verwachting doen koesteren, dat de plakkaten zouden worden opgeheven: uitgewe- kenen en verbannenen waren teruggekeerd, Hugenootsche predikers in menigte overgekomen, openlijke predikati�n in de nabyheid der steden gehouden, duizenden tot de nieuwe leer overgegaan. Te grooter was dus de te-leur-stelling, toen het hangen en verbranden weder als te voren begon, toen het bleek, dat de Edelen door hunne fraaie woorden niets hadden uitgewerkt, en dat de zoogenaamde moderatie (of mati- ging) der plakkaten, door de Landvoogdes toegezegd, in waarheid niets beteekende: kortom, dat alles by het oude gebleven was en men meer dan ooit het ergste te duchten had. Het volk, steeds geneigd om met woorden te spelen, vermaakte zich nu, door, met een kleine byvoeging van letters, aan de moderatie den naam van moorderatie te geven.

		21. PREDIKING IN HET OPEN VELD. � EERSTE ONGEREGELDHEDEN. Hangen en branden zijn, als ik reeds vroeger heb aangemerkt, slechte bekeeringsmiddelen: en hoe meer men de prediking der nieuwe leer zocht te belemmeren en te straffen, hoc meer zy haar gang ging; �



		PREDIKING IN HET OPEN VELD. -- EERSTE ONGEREGELDHEDEN. \'29 maar nu in het open veld, terwijl de predikant doorgaands op een wa- gen stond, door een overhangenden boomtak of door een gespannen zeil tegen regen of zon beschut; � en de toehoorders gewapend waren en schildwachten uitzetteden om niet verrast te worden. De leeraars, die meest uit Frankrijk kwamen, waren de gevoelens van den beroem- den Kerkhervormer Kalvijn toegedaan en dit had ten gevolge, dat de meeste Protestanten in de Nederlanden die insgelijks omhelsden. Hoe- zeer nu de Lutheranen en Kalvinisten in de hoofdzaak wel overeen- kwamen, gebeurde het te dikwijls, dat zy, in stede van gezamentlijk hun vervolgers het hoofd te bieden, over byzaken met elkander twiste- den en zich onderling vyandig gedroegen, tot groot nadeel voor de zaak der gewetensvrijheid. De verwarring, het wantrouwen tusschen Regeering en bestuurden, het ongenoegen der menigte, klommen van dag tot dag. Vooral te Antwerpen nam de staat van zaken een zoo ernstig aanzien, dat de Magistraat, voor een opstand beducht, de Landvoogdes uitnoodigde, door hare tegenwoordigheid de orde te komen herstellen. Margareta, zich niet in eigen persoon aldaar willende wagen, zond er eerst den Graaf van Megen heen, en, toen deze de stad byna uitgejaagd was en althands onverrichter zake terugkeerde, den Prins van Oranje. Deze werd er door de bevolking als haar redder met luid gejubel ingehaald: wel dertig duizend menschen trokken hem te gemoet en klokken wer- den by zijn komst geluid. Niet zonder moeite, en geholpen door den Burgemeester, Antoni van Stralen, gelukte het hem, althands tijdelijk, de rust te herstellen; hoezeer niet zonder de overtuiging, dat, bij de eerste gelegenheid, de onlusten op nieuw zouden uitbarsten. Even als in het zuidelijke, werden ook in het noordelijke gedeelte der Nederlanden de predikingen al meer en meer bygewoond. De Graaf van Kuilenburg liet die in zijn eigen stad verrichten, en weldra werd dat voorbeeld ook in andere Hollandsche plaatsen gevolgd, deels onder begunstiging, deels met oogluiking, deels in spijt der Overheid. De Landvoogdes wendde zich nu tot de Verbonden Edelen, met het verzoek, dat zij hun invloed zouden aanwenden, om de ongeregeldhe- den te keer te gaan, ingevolge de verplichting die zy op zich hadden genomen. De Edelen, zeer ontevrede over de zoogenaamde moderatie, namen met vreugd deze gelegenheid te baat, om hunne grieven te bespreken, en vereenigden zich daartoe, wel ten getale van tusschen de 1500 a 2000, te St. Truien. Na aldaar in de maand July verscheiden dagen achtereen beraadslaagd te hebben, kwamen zy tot het besluit, de Hervormden te beschermen en des noods geweld met geweld te keeren. De Landvoogdes, inziende, hoe zoodanig besluit tot dadelijken opstand leiden zo�, verzocht Oranje, zijn invloed by hen te gebruiken.



		SO PREDIKING IN HET OPEN VELD. � EERSTE ONGEREGELDHEDEN. Op een samenkomst, den 18 July gehouden tusschen hem en twaalf gemachtigden der Edelen, met Lodewijk van Nassau en Brederode aan \'t hoofd, wist hy de Edelen te bewegen, uit elkander te gaan, en \'sKonings antwoord af te wachten. Reeds den 12 Augustus kwam dit en behelsde, dat de Koning zelf zoude overkomen, en inmiddels toe- stond, dat hem een nieuw ontwerp van matiging werd aangeboden. Alles scheen dus op weg om zich te schikken; toen een nieuwe en on- verwachte gebeurtenis alles weder uit zijn verband rukte.

		22. BEELDESTORM. Reeds den tweeden dag na dat \'s Konings antwoord te Brussel was gekomen, waren hier en daar hoopen blinde yveraars te samen ge- schoold en de kerken en gewijde kloosters gewelddadig binnengedrongen, waar zy de beelden, de altaren en cieraden van de Roomsche eeredienst vernielden. Deze Beeldestorm, gelijk men \'t noemde, begon in Vlaan- deren en Artois, en had vervolgends, byna gelijktijdig, in alle Gewesten plaats. Alleen in Brabant en Vlaanderen werden, in vier dagen tijds, meer dan 400 kerken verwoest. Deze dolzinnige en oproerige bedrijven, door alle verstandigen onder de Protestanten niet dan met smart en benaauwdheid aangezien, wel verre van hunne zaak te bevorderen, zet- teden die meer achteruit dan al wat tot dien tijd geschied was. Wel scheen, in den beginne en zoolang de Landvoogdes nog handelde onder den invloed van den eersten schrik, de zege der gewetensvrijheid naby: althands zy maakte een verdrag met de Verbonden Edelen, \'t welk be- helsde dat de Inquizitie hier te lande zou worden afgeschaft, en geen der Edelen over de door hem gedane stappen bemoeilijkt; maar alras kreeg zy berouw over de betoonde toegeeflijkheid. Zy zag, hoe verschei- denen der Edelen thands, uit verontwaardiging over het gebeurde, zich aan het verbond onttrokken, en hoe de kans voor haar schoon stond, om haar gezach, dat een poos gewankeld had, te herstellen. Oranje en Egmond hadden, in de Gewesten waarvan zy Stadhouders waren, de beeldstormers streng doen straffen; doch ook in sommige plaatsen, be- houdens nadere goedkeuring dos Konings, een soort van vergelijk met de Onroomschen aangegaan. Dit mishaagde Margareta. Zy deed de mecsten dier schikkingen te niet en liet hier en daar de predikers uit de steden drijven. Weldra kwam er tijding, dat de Koning � gelijk trouwens zich verwachten liet � fel verstoord was over het gebeurde



		32 ORANJES POGINGEN TOT HERSTEL F1EI1 RITST. Gewis was zijn taak verre van gemakkelijk; dewijl, op plaatsen waar de R�geering streng aan de Roomsche leer gehecht was, zoo als te Utrecht, het betoonen van toegeeflijkheid aan de Protestanten niet dan met groote zwarigheden kon verkregen worden; terwijl elders, waar, als te Amsterdam, de Hervormden machtigen stout waren, het wederom groote moeilijkheid inhad, de klem van \'t bestuur tegen over hen te bewaren. Nooit wellicht legde de Prins meer beleid en overleg aan den dag, dan by deze zending, en dit bleek ook daaruit, dat de Staten van Holland hem een geschenk van � 33,000 aanboden als bewijs hun- ner dankbaarheid: \'t welk hy echter voorzichtig genoeg was om be- leefdelijk van de hand te wijzen. En werkelijk baatte het weinig, of de rust in een paar Gewesten voor een tijd schijnbaar hersteld was, terwijl overal tweedracht en onrust broeiden en van weerszijden daden van geweld gepleegd werden. Sommigen onder de Eedgenooten, ziende welk een keer de zaken na- men, hadden het noodig geacht, zich te wapenen: de Graaf van den Berg versterkte zijn slot in de Bommelerwaard, Brederode zijn sloten te Vianen en te Ameide, terwijl hy in bovengemelde stad, waar hy zijn hofhouding had, een bende verzamelde, die eerlang tot 3000 man aangroeide, waarmede hy den omtrek afliep, doch weinig uitrichtte. Meer beteekenend door haar doel, doch noodlottig in haar uitslag, was een onderneming, omtrent dien tijd door Jakob van Marnix, Heer van Tholouze, in \'t werk gesteld om Walcheren te overrompelen. Met on- geveer 000 man voor Vlissingen gekomen, vond hy de bezetting reeds op haar hoede, en keerde onverrichter zake terug. Te Austruweel naby Antwerpen aan wal gekeerd, werd hy aangevallen door het krijgsvolk, dat de Landvoogdes op hem afzond: zijn bende, uit ongeoefend volk bestaande, werd spoedig uiteen gejaagd, en hy zelf in een schuur ver- brand, binnen welke hy zich met een hoopjen volks verschanst had. Zoo was het droevige treurspel, dat Oranje voorspeld had, reeds begonnen. Het Antwerpsche graauw weet hem het omkomen van Tholouze en de zijnen: en niet zonder oneindig veel moeite en beleid, ja niet zonder lijfsgevaar, gelukte het hem, de rust in die stad te herstellen.

		24. ORANJE WIJKT UIT. Men kon het Margareta niet ten kwade duiden, dat zy, in den moei- lijken toestand, waarin zy zich geplaatst zag, vriend van vyand onder- scheiden en weten wilde, op wien zy vertrouwen kon. Om hiertoe te



		38
		ORANJE WIJKT UIT.

		geraken, vorderde zy een nieuwen eed, zoo van de ambtenaren en overheden als van \'s Konings leenmannen. De eerstgenoemden moesten zweren, het Roomsch geloof te handhaven, de beeldstormers te straffen en de kettery uit te roeien: de leenmannen, den Koning tegen ieder te dienen. Deze laatste eed werd door velen, zelfs door Egmond gedaan: en met schrik konden nu de Verbonden Edelen merken hoe hun aantal versmolten was. Oranje, Hoogstraten, Berg, Brederode en enkele ande- ren weigerden, zeggende, eenmaal gezworen te hebben, en het niet noodig te achten, dit op nieuw te doen. Dit kostte Hoogstraten het Stad- houderschap over Mechelen, en Brederode het bevel over zijn bende van ordonnantie (welken naam men toen gaf aan een afdeeling troepen, in dienst van den Staat). De laatstgemelde zoo wel als Berg, de macht der Landvoogdes ziende aangroeien, poogden vrede met haar te maken; doch het was te laat voor verzoening: de Landvoogdes, zich harer macht bewust, eischte, dat zy zich zonder voorwaarden aan \'s Konings genade zouden onderwerpen. Hiertoe was noch de een noch de ander gezind: Brederode vooral achtte zich reeds te veel te hebben blootgegeven, en, nu tot openlijken wederstand overgaande, liet hy in February 1567 \'s Hertogenbosch door Antoni van Bombergen bezetten, die \'t echter niet langer hield dan tot April: vervolgends beproefde hy een aanslag op Utrecht, die mislukte, daar Megen, de Stadhouder van Gelderland, hem vooruit was geweest en de Stad bezet had. Brederodes krijgs- knechten wreekten zich over deze te-leur-stelling, door \'t klooster Ma- ri�nwaart te plunderen; terwijl zijn aanhangers ook elders in Holland en Utrecht vele geestelijke gestichten op dergelijke wijze behandelden. Vervolgends wierp hy zich in Amsterdam, waar de Onroomschen hem tot hoofd begeerden, en hy \'t ongeveer een maand hield. Oranje, by niemand meer steun vindende, noch by Egmond, die al- leen naar verzoening met het Hof streefde, noch by de Eedgenooten, die meerendeels het hoofd in den schoot legden, noch by de Staten en Overheden, in \'t algemeen sterk ingenomen tegen de Hervorming, en zich niet willende aansluiten, noch aan de onberaden handelingen van Brederode, noch aan de uitspattingen van het gepeupel, welke hy af- keurde, en tevens geen kans ziende om den Koning met behoud van eer en geweten te dienen, besloot het land te verlaten: hy legde zijn ambten neder en begaf zich den Uden April, met zijn gandsche huis- gezin, waaronder drie zijner broeders, uit Antwerpen naar Breda. Meer dan 4000 menschen deden hem uitgeleide, en de verslagenheid over zijn vertrek was algemeen. Tien dagen later, na zijn byzondere zaken in orde gebracht te hebben, reisde hy over Grave en Kleef naar Dillen- burg. Hy nam zijn dochtertjen met zich; doch liet zijn zoon Filip3 Wil- lem aan de Hoogeschool te Leuven achter, wat hem later genoeg be-



		u
		ORANJE WIJKT UIT.


		rouwde. Kuilenburg, Hoorne, Hoogstraten en daarna ook Brederode, volgden zijn voorbeeld en weken ten lande uit. De Hervormden gaven nu overal den moed verloren en begaven zich by duizenden naar elders, vooral naar Emden heen: hun kerken werden even snel afgebroken als vroeger de beelden en altaren: de prediking hield overal op: en met allen weerstand aan \'s Konings bevelen ware \'t uit geweest, indien hy zelf niet, door ontijdig wraak te willen nemen, een nieuwe veerkracht, en daardoor nieuwen tegenstand, zich by de Nederlanders had doen ontwikkelen.

		25. DE HERTOG VAN ALVA. Koning Filips had, toen hy beloofde in de Nederlanden te zullen overkomen, niet alleen de ingezetenen alhier, maar ook zijn zuster, misleid. Het voornemen daartoe had by hem nimmer een punt van ernstige overdenking uitgemaakt: als Koning zoude hy niet hebben kunnen komen dan om genade en vergiffenis aan te brengen, en het was enk al wraak en vervolging, welke hy den Nederlanders toedacht. Naar een geschikt werktuig om die uit te oefenen behoefde niet lang gezocht te worden. Onder zijn Veldheeren was er niet een, meer door zijn krijgskunde, maar ook door zijn onverbiddelijke gestrengheid beroemd, dan Ferdi- nand Alvarez van Toledo, hertog van Alva. Slaafsch aan zijn Koning gehecht, eischte hy ook, van wie onder hem stonden, de onbepaaldste onderwerping. Dit wist Filips, en achtte daarom niemand meer dan hem geschikt, om de ketters niet alleen, maar al de Nederlanders, voor hun wederspannigheid te straffen. "Vergeefs poogde Margareta, toen zy vernam, dat de gevreesde Krijgs- overste met volmacht herwaarts komen zo�, den Koning te bewegen, van zijn voornemen af te zien: Filips bleef onverbidlijk. Alva stak ovor naar Genua, met een talrijk leger, uit Spanjaarts, Albaneezen en Ita- lianen samengesteld, allen oude keursoldaten, in talrijke veldtochten geoefend en gehard, en aangevoerd door de bekwaamste Yeldheeren van hun tijd. Onder deze telde men Alvaas zonen, Don Frederik, die hem tot Stedehouder diende, Don Ferdinand, die het opperbevel voerde over de ruitery; beiden onder de oogen van hun vader tot het krijg- voeren opgevoed: Chiappin Vitelli, Graaf van Cetone, die als Veldmaar- schalk den tocht bestuurde, en wien weinigen overtroffen in doorzicht en ervarenis: Gabri�l Gerbellon, Overste van \'t geschut: Ulloa, die de Napolitanen, Braccamonte, die de Sarden, Lodogno, die de Lombarden



		36 GEVANGENNEMING VAN EGMOND EN HOORNE. En werkelijk, naauwlijks was er een maand verstreken, of Alva wierp het masker af. Op den 9^den September liet hy, door zijn zoon Ferdinand, Egmond en Hoorne, als reeds meermalen gebeurd was, by zich te gast noodigen. De maaltijd was vrolijk gelijk altijd; doch na den eten hield Alva hen zoo lang aan de praat, tot hem heimelijk bericht gebracht was, dat, ingevolge zijn last, Stralen, de Burgemeester van Antwerpen, Oranjes vriend, en Casembroot, Heer van Bakkerzeel, Eg- monds sekretaris, in hechtenis genomen waren. Dit was voor hem het sein, om zich te verwijderen: en nu werden onverwachts de beide Graven afzonderlijk buiten geroepen, gevangen genomen en, eenige da- gen later, naar \'t slot te Gent vervoerd. Hoogstraten, die reeds op weg naar Brussel was, hoorde in tijds nog, wat er gebeurde en haastte zich, sneller dan hy gekomen was, het land weer te verlaten. De jonge Graaf van Mansvelt was nog nader by zijn verderf geweest. In het paleis van Alva met Egmond en Hoorne gekomen, had hy een wenk van zijn vader ontfangen en zich in stilte weggemaakt. Het voorbeeld dezer beide Edelen werd aldra gevolgd en wel door een 20,000 tal menschen; gelukkig nog: er het lijf af te brengen en have en goed in de steek te laten; want nog voor het einde van Sep- tember was door Alva een nieuw Gerechtshof ingesteld onder den naam van Raad van Beroerten, voor \'t welk al wat tot de plaats gehad heb- bende onlusten maar eenigszins betrekking had, gebracht moest worden. Viglius, Barlaimont en Noircarmes werden, om de leus, en als mannen die aanzien en ontzach genoten, tot leden van dien Raad aangesteld: doch de eerste verschoonde zich om zijn hooge jaren, en de beide an- deren namen er nimmer zitting in.

		27. DE RAAD VAN BEROERTEN. Aan Joan de Vargas, een bloed- en geldgierigon Spanjaart, was hoofd- zakelijk de leiding opgedragen van dien Raad van Beroerten, die, om de menigte van strafvonnissen, welke hy uitsprak, aldra niet anders dan onder den naam van Bloedraad bekend werd. Al wie maar eenigszins, zelfs van verre, in de onlusten betrokken was geweest, werd voor dezen Raad gedaagd, en zy, die uitweken, werden met verbeurdverklaring hunner goederen gestraft. De doodstraf werd uitgesproken en voltrok- ken aan allen die de wapenen hadden opgevat, aan de beeldstormers, aan hen, die verzoekschriften tegen de plakkaten, de Inquizitie of de



		DE RAAD VAN BEROERTEN. 37

		instelling der Bisdommen geteekend hadden, die Predikanten gehuis- vest, psalmen of Geuzeliederen gezongen of aangehoord, de openbare prediking of Kalvinistische begrafenissen bygewoond, of zich ongunstig over de oude leer hadden uitgelaten. Tot bedwang van Antwerpen werd een citadel gesticht, en enkel de omstandigheden, die eerlang volgden, verhinderden Alva zulks ook op andere plaatsen te laten doen. Onder andere voortvluchtigen werden nu ook Oranje, zijn broeder Lodewijk, de Graven van den Berg, van Hoogstraten en van Kuilenburg, voor den Baad van Beroerten ingedaagd. Geen van hen, als van zelve sprak, voldeed hieraan: en te recht, daar deze Baad over de meesten hunner, in hun hoedanigheid, \'t zij van Vliesridders, \'t zij van Soeve- reine Vorsten, onbevoegd was, vonnis te vellen. Oranje verdedigde zijn wegblijven in geschrifte, en gaf later een meer omstandige verant- �woordiiig deswege in het licht. Inmiddels wist Alva den Prins toch in \'t hart te grieven, door diens zoon, Filips Willem, van de Akademie te Leuven te laten oplichten. Vargas kweet zich van die taak, en toen de Bestuurders der Hooge School hem vertoonden, dat zulk een handel- wijze een inbreuk was op hun voorrechten, duwde hy hun in slecht Latijn toe, dat men zich daaraan niet stoorde. De jonge Vorst, naar Spanje gevoerd, bleef aldaar acht-en-twintig jaar gevangen, en zag zijn vader nimmer weder. Byzonder fraai was de redeneering, waarmede de Spaansche Inqui- zitie de gruwelen wettigde, die nu hier te lande gepleegd werden. De ketters, zeide zy, hebben schuld aan den beeldestorm: de overigen heb- ben niets gedaan, om dien te beletten: derhalve zijn zy allen des doods schuldig. De landzaten, ziende, dat zy, wanneer zulk een beginsel gevolgd werd, geheel te gronde gebracht werden, sloegen tot wanhoop en ver- twijfeling over. Een hoop volks in West-Vlaanderen schoolde te samen, viel in de kloosters, plunderde en mishandelde de Geestelijkheid en be- dreef allerlei baldadigheid. Men gaf aan dezen hoop, onder welken zich het snoodst geboefte mengde, doch die weldra door Alvaas krijgsvolk verstrooid of gevangen en gestraft werd, den naam van Wilde of Boschgeuzen.

		28. OBANJES KBIJGSTOEBUSTING EN EERSTE ONDER- NEMINGEN. Oranje had, by zyn vertrek uit de Nederlanden, betuigd, dat hy niets tegen den Koning ondernemen zo�, zoo lang deze hem niet in eer en



		38
		ORANJES KRIJGSTOERUSTING EN


		goed aantastte. Thands echter, als verrader en muiter ingedaagd, van zijn bezittingen hier te lande, ja, wat meer zegt, van zijn kind beroofd, achtte hy zich gerechtigd, het zwaard op te vatten. Hy was ja, Leenman van Filips, maar toch, als deze, Soeverein, hem in stand en afkomst gelijk, en bevoegd, hem den oorlog aan te doen. Hy had nu mede, na lang en ernstig onderzoek, de leer der Hervormden uit overtuiging aangenomen, en zoude voortaan ook daarvoor strijden. Dan het geld is de zenuw van den oorlog, en de middelen, waarover hy op dit oogenblik beschikken kon, waren gering: zijn goederen alhier onder beslag en de inkomsten van zijn Prinsdom Oranje leverden hem niet veel op. Door geldleeningen aan te gaan, door het verpanden en verkoopen van zijn kleinoodi�n, wist hy eenige krijgsbenden te verzamelen; doch zoo be- krompen waren zijn middelen, dat hy zelfs eenige soldaten, wier dienst hem de Paltsgraaf, Jan Kazimier, aanbood, moest weigeren, omdat hem het noodige geld tot hun bezoldiging ontbrak. Voor \'t overige vond hy by de Duitsche Vorsten over \'t geheel den steun niet, dien hy gehoopt had; maar hielpen hem de Prins van Cond� en de Amiraal Coligny, hoofden der Fransche Kalvinisten, met eenig volk. En nu begon hy zijn onderneming, maar met meer beleid en moed dan kracht of geluk. Alvaas krijgsmacht was talrijk en geoefend, hy zelf als Veldoverste boven allen lof verheven. Het ware dus dwaasheid geweest, hem met een handvol volks in \'t open veld te willen tarten. Het eenige middel om hem te benadeelen bestond in het doen van aanvallen op verscheiden punten tevens, om alzoo, terwijl hy zijn leger verdeelde om de grenzen te verdedigen, aan het volk gelegenheid te geven tot een algemeenen opstand. Uit dien hoofde werd het plan van aanval op de navolgende wijze beraamd. Coqueville, een Normandisch Edelman, zo� mot de Fransche troepen Artois in Henegouwen, Graaf Lodewijk Groningerland, Hoogstraten en Kuilenburg Gelderland bedreigen; de Prins zelf gereed staan, zich daarheen te wenden, waar zijn byzijn het noodigst geoordeeld moest worden. Met dezen inval stond een ontwerp in verband om Alva op te lichten, als hy zich met de vasten naar \'t klooster Groenendaal, in \'t bosch van Soni�n by Brussel, begaf. Deze aanslag werd aan den Hertog verraden en mislukte geheel, even als de inval aan de zuidzijde, daar Coqueville, op last van den Koning van Frankrijk, werd opgelicht en ter dood gebracht. Aan den Maaskant scheen men aanvankelijk beter te zullen slagen. De Graaf van Kuilenburg bemachtigde zijn eigen slot Wichem, naby Valkenburg; doch werd er, even spoedig als hy \'t ge- wonnen had, weer uitgedreven. Eveneens verging het Berg, die zijn kasteel te \'s Heerenberg won en weder verloor. Tegen de vertoogen van den Prins, die zich te Kleef bevond, en den raad gaf, zich niet te



		EERSTE ONDERNEMINGEN. 39 ver te wagen, trokken de Edelen op Roermonde aan, doch stuitten hier op een Spaansche krijgsmacht onder Lodron en d\'Avila. Aan het wijken gebracht en vervolgd, werden zy op den 25"^en April 1508 by Daelhem volkomen verslagen, zoodat er 500 man op de plaats bleven, terwijl er naauwlijks 40 aan de Spaansche zijde sneuvelden. Verscheiden Edelen werden te dier gelegenheid gevangen genomen en later te Brussel ont- hoofd. Het overige van het sa�mgeiaapte leger verliep, en Oranje, zich te Kleef niet langer veilig achtende, keerde terug naar Dillenburg, om af te wachten, wat het wedervaren van Graaf Lodewijk zou wezen.

		29. GRAAF LODEWIJKS OVERWINNING BY HEILIGERLEE. Met beleid was de tocht van Graaf Lodewijk van Nassau overlegd. Aan \'t hoofd van een kleine bende uit Emden getogen, was hy begon- nen met een kasteel in Westwoldingerland, dat het Huis te Wedde ge- naamd was en den Hertog van Aremberg toebehoorde, te bemachtigen. Het innemen dezer sterkte had het voordeel, zoowel den toevoer uit Duitschland als den weg naar Groningen gemakkelijk te maken. Te Appingadam gunstig ontfangen, zag hy zijn macht aldaar eerlang ver- sterkt door de komst van zijn broeder Adolf met een honderdtal rui- ters. De afwezigheid van den Stadhouder Aremberg, toen in Frankrijk, bevorderde de onderneming: en zelfs stonden de Staten van het Ge- west, hoezeer dan onder den naam van brandschatting, aan Lodewijk een som gelds af, waarmede hy zijn troepen betalen kon. In zijn vaan- dels zette Lodewijk de zinspreuk nunc aut nunquam (nu of nooit), als wilde hy te kennen geven, dat, zoo men nu de kans niet waarnam, de vrijheid voor altijd verloren was: � en werkelijk voegden zich lang- zamerhand verscheiden vrijwilligers by hem. Maar intusschen kwam Aremberg, uit Frankrijk terug gekeerd, aan \'t hoofd van 1400 voet- knechten en een bende ruiters, op last van Alva aangerukt, om den ongenooden gast uit Groningerland te verdrijven. Megen, de Stadhou- der van Gelderland, had bevel gekregen, zijn troepen by die van Arera- berg te voegen; waarom Lodewijk, hiervan verwittigd, besloot, de krijgsmacht van laatstgemelde aan te tasten, eer zy door die van Megen versterkt ware. By het klooster Wittewierum met de Spanjaarts slaags geraakt, schoot hy te kort, en week naar \'t Huis te Wedde terug. De Spanjaarts, hem reeds buiten staat van tegenweer wanende, drongen nu luid by Aremberg aan, hem te vervolgen. Wel had de Stadhouder,



		40 GRAAF LODEWIJKS OVERWINNING BY HEILIGERLEE. het beleid en den moed van Lodewijk kennende, de komst van Megen willen afwachten; doch hy moest toegeven aan den algemeenen wil van zijn leger, dat hem als Nederlander mistrouwde en hem reeds voor Lutheraan begon te schelden. De uitkomst echter bewees, dat hy wel had gezien. Lodewijk, een voordeelige stelling hebbende ingenomen by het klooster Heiligerlee, zag naauwlijks in den achtermiddag van 23 Mei de Spaansche voorhoede genaderd, of hy zond Graaf Adolf met zijn ruiters op haar af en deed haar in verwarring wijken. Vruchteloos poogde Aremberg zijn leger in slagorde te stellen: uit twee hinderlagen aangetast, en onbekend met de gesteldheid van den grond, werd het op alle punten geslagen. Aremberg zelf moest, na dapperen weder- stand, zijn behoud in de vlucht zoeken; doch werd van \'t paard ge- schoten en vervolgends afgemaakt. Doch, hoe volkomen de overwinning was, door Lodewijk behaald, zy werd te duur betaald door den dood van zijn broeder Adolf, die, by zijn dapperen aanval, zich te ver in \'t midden der vyanden gewaagd hebbende, door hen omsingeld en gedood werd. Aremberg werd te Heiligerlee, Adolf op het Huis te Wedde be- graven; terwijl ter eer van laatstgenoemde, eenige jaren geleden, een gedachtenisteeken op het gewezen slagveld werd opgericht. Lodewijk, nu voortgerukt, sloeg het beleg voor Groningen, waar Megen intusschen met 2000 man was binnengetrokken. Hoogstraten en de Graaf van Schaumburg met eenig volk en een talrijke hoop Frie- zen en Groningerlanders hadden zich nu by den Graaf van Nassau ge- voegd; en een oogenblik voedde men hoop, dat Megen zelf, uit oude vriendschap en uit gehechtheid aan zijn landgenooten, de zijde der Spanjaarts verlaten zo�. � Maar te ras bleek het, dat de behaalde voor- deelen nutteloos geweest waren en dat alle hoop in rook vervliegen moest.

		30. DE GRAVEN VAN EGMOND EN HOORNE ONTHOOFD. Naauwlijks had Alva tijding van den slag by Heiligerlee bekomen, of hy besloot, door verdubbeling van gestrengheid, het bewijs te leveien, dat hy niemand ontzag, en dat hy zich door geen tegenspoeden liet af- schrikken, veel min tot toegevendheid bewegen. Achtereen volgends werden, in de eerste dagen van Juny, de beide Jonkers van Batenburg, Jan van Ilpendam, twee Heeren van Bloys, de Friesche Edelen Beyma en Galama, de Heeren van Villiers en Iluy, en anderen, deels vroeger wegends medeplichtigheid aan de ondernemingen van Brederode, deels



		DE GRAVEN VAN EGMOND EN HOORNE ONTHOOFD. 41 in het gevecht by Daelhem gevangen, te Brussel op het schavot ont- hoofd. Maar nog roemruchtiger hoofden moesten vallen: Egmond en . Hoorne, naar Brussel gevoerd, werden voor den Bloedraad te recht ge- steld, en, in weerwil hunner mannelijke verdediging, schuldig ver- klaard aan gekwetste majesteit. Egmond had zich tot het laatst met genade gevleid; doch toen Juliaan Romero, Alvaas getrouwe handlan- ger, hem op \'t schavot te kennen gaf, dat hieraan niet te denken viel, knielde hy neder, zeide den bisschop van Yperen, die hem in zijn uiterste bystond, zijn gebed na, kuste het zilveren kruisbeeld, dat de Bisschop hem voorhield, en ontfing den jongsten slag met de woorden: �Heere! in uwe handen beveel ik mijnen geest." Hoorne volgde hem op \'t schavot, doch deze, als de Hervormde leer omhelsd hebbende, weigerde de hulp van een Roomsch geestelijke. Beider hoofden werden op staken ten toon gesteld: een schouwspel dat zelfs den Spaanschen krijgsknechten tranen uit de oogen perste. Heel Brussel, ja het gandsche land treurde om den dood der Graven: en met de vrees voor Alva nam ook de haat tegen hem toe. Van deze strafoefening, die op den 5^den Juny 1568 voorviel, rekent men doorgaands den aanvang van den tachtigjarigen Krijg. Maar het was niet genoeg voor Alva, dus by de ingezetenen schrik te hebben ingeboezemd; ook de vyand moest ten lande worden uitge- dreven: en daartoe stelde hy alsnu krachtige maatregelen in \'t werk. Reeds terstond had hy aan Frans van Boshuizen, die op dat tijdstip Amiraal van Holland was, bevel gegeven, om met acht schepen op de Eems voor Delfzyl post te vatten, maar ook zond hy nu eerst Hertog Erik van Brunswijk, met 1500 ruiters, en vervolgends Chiappin Vitelli, met een regiment Walen en vijftien vendelen ander krijgsvolk, naar Groningerland; en vervolgends, verschillende krijgsbenden te \'s Her- togenbosch vereeuigd hebbende, trok hy in persoon met dat leger, over Deventer en Koevorden, den vyand tegen. Den 15^den July te Groningen gekomen, deed hy, zonder af te zitten, een verkenning tot voor het leger van Graaf Lodewijk, en besloot toen, het reeds den volgenden morgen aan te tasten.

		31. NEDERLAAG BY JEMGUM. Graaf Lodewijk had, na den zege, te Heiligerlee behaald, en toen hy het beleg voor Groningen sloeg, meer op zijn moed en \'t goed geluk, dan op de waarschijnlijke gevolgen gerekend. Oranje achtte de krijgs-



		42
		NEDERLAAG BY JEMGUM.

		macht zijns broeders te gering om iets uit te voeren tegen een sterke en wel verdedigde stad, en raadde hem daarom aan, liever eenige klei- nere plaatsen te vermeesteren en naar Enkhuizen te dringen, terwijl hy (Oranje) zelf in het zuiden des lands een afwending zou maken. Zijn raadgevingen werden echter niet ingevolgd, en kwamen gedeelte- lijk te laat. Lodewijks ma^ht bestond nu uit 25 vendelen voetvolk, waarby zich eerlang nog 000 busschieters en 200 ruiters hadden gevoegd, terwijl dagelijks vrijwilligers zijn leger kwamen vergrooten. Aan wapenen en toevoer had hy geen gebrek, en op 7 July gelukte het een zijner wak- kerste bevelhebbers, Diderik van Sonoy, den Hollandschen Amiraal uit de Eems te verdrijven, waardoor de gemeenschap met Emden we- der geopend werd. Megen zelf was in een uitval gewond, en de voor- uitzichten van den jongen Krijgsoverste waren dus alleszins gunstig, toen de voorbeeldeloos snelle komst van A!va zelven hem deed inzien dat het zaak was, de aanvallende stelling, welke hy ingenomen had, te ver- laten. Een achterwaartsche beweging geschiedt nooit zonder wanorde en verlies: en by ondernemingen als die van Lodewijk is de kans ver- keken, zoodra men terug moet trekken. Zijn soldaten, kwalijk betaald, sloegen tot oproerigheid over: en hy zag in, dat hier alles op den kant van een teerling gezet moest worden, en dat hy �f overwinnen, �f het plan moest opgeven. Met dat oogmerk wachtte hy, aan den linkeroever der Eems, en naby hare uitstrooming in den Dollart, by het dorp Jem- gum, met 7 a 800 man den meer dan eens zoo sterken vyand af. Hoe- zeer hy zich daar uitnemend versterkt had en door de schepen van So- noy gedekt was, kon zulks Alva niet verhinderen, een aanval te wagen. Deze werd echter afgeslagen, en wellicht zou Lodewijk een beslissende overwinning behaald hebben, waren juist nu zijn Duitsche huursoldaten niet om geld gaan roepen, en weigeren een hand op te heffen, zoo men hen niet betaalde. Van de verwarring, welke hierdoor ontstond, trok Alva party en drong in \'s vyands leger door. Vruchteloos waren de po- gingen van Lodewijk om de orde te herstellen: hy moest het opgeven en ontkwam ter naauwer nood in een schuitjen aan de slachting, die toen volgde. Al het geschut, de voorraad, de geheele legertrein, vielen den vyand in handen; en naauwlijks een achtste van Lodewijks volgers borg het leven; terwijl Alvaas verlies geheel onbeduidend was. Zoo was dan ook in het Noorden de onderneming mislukt, zoovele schatten en menschenlevens vruchteloos ten offer gebracht en het gezach van den Spaanschen dwingeland � naar het scheen althands � in de Neder- landen tegen allen wederstand gevestigd.