r.\' ^-T�r.S^\'S^! A

^^nSMflijiSSftSS»

Geschetst voor \'t Jonge Nederland.

JAET 6 GEKLEURDE P L A T E N.

BIBLIOTHEEK DER
RIJKSUNIVERSITEIT

jDOLL. TNOMAASSE

D. NOOTHOVEN VAN GOOR.

RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT

DRUK VAX I>. NOOTHOVEN VAN GOOR, TE LEIDEN.

Oranje.........1, .55, 133, -167, 192

SWIETEN............ 5

Graak Johan...........10

Culembobch...........\'23

coornhert............35

Biiys.............46

De Watergeuzen..........58, 77

Treslong............66

Abels............74, 83

Cabiljauw............88

Bonga.............90

1\'�VENVOIRDE........... 93

Inneming van den Briel.........95

Lancelot............ 102

Overgang van Vlissingen........ H3

TSERAERTS............ 1M

Sonoy............. H8

ru�chaver............ 128

Graaf Lodewijk.......... 137

La Noue ,........ 145

Eerste vrije vergadering van Hollands Staten . . . 149

Marnix............ 154

Van der Aa........... 169

De Bloedbruiloft.......... 174

Boysot............ 17fi

Van de Werff........... 182

Graaf Hendrik.......... 189

Bylagen............ 203

Sinds de stoute en roemwaardige inval van 1568 zonder vrucht

was gebleven, hield Oranje weder schijnbaar rustig op het hooge

huis te Dillenburg verblijf, maar peinsde er op gants andere zaken

dan op rust. Met een blik � om zijne eigene woorden te bezigen �

op den «pitoyable estat," waartoe »les affaires dun si fidel et flo.

rissant pays sont r�duictz," was stil zitten hem een onmooglykheid,

omdat dit gelijk stond aan lafhartigheid, een ondeugd die hem, by

alle menschelyke gebreken die hy mocht bezitten, ten eenemale

vreemd was. Het merkwaardig woord, door hem tot den Water-

landschen leeraar gesproken: »dat hy allen menschen in vriendschap

gezind was" � dat woord van echte humaniteit, een Oranje-Nassau

waardig � was hem nog niet van de lippen gevloeid, maar het

woonde toch alreeds in zijn hart, en hy verslond onder dat »allen

menschen" in de eerste plaats den Nederlanderen. Verademing had

hy noodig, herstel van kracht was hem een behoefte; maar toen

ook toog hy weder aan den arbeid om dier menschen rechten te

handhaven, en hunne belangen voor te slaan en te bevorderen; en

hy sloeg daartoe den weg der onderhandeling in, door middel van
Keizer Maximillaan.

Was dat uil besef van machteloosheid tot een meer aktief op-
treden?

Onmooglyk. Hy was verschalkt geworden, de stoute krijgs-
man, maar niet verslagen, en by alle mislukking had de veld-
tocht nochtans bewijzen opgeleverd, hoe hy als Veldheer niet minder
dan als Staatsman te vreezen was.

Maxiniiliaan, toenmaals nog niet dooi^- een vooruil zicht op de ver-
bintenis van een zijner dochters met de Spaansche kroon omge-
kocht, zond zijn broeder-zelf, den Aarls-Herlog Karel, naar Madrid,
om den Koning tot verzoenende maatregelen te bewegen. Filips
toonde zooveel verontwaardiging als hy den broeder des Keizers
mocht laten blijken. Vele gronden voerde hy aan, waarom liet hem
onmooglyk was om die brulale Nederlanders � die durfden meenen
dal men menschelyke rechten mocht doen gelden tegenover
Koninklyke rechten � anders te behandelen dan hy had ge-
daan en nog deed; de voornaamste dier redenen was, »dat hy de
»waere godsdienst, volgends de Leer van de Roomsche Kerk in al
»zijne landen en Heerlykheden gevolgt wilde hehben, waer van hy
snog ter rechter, nog ter linker hand soude afwijken; ook hing daer
»aen de rust des volks, soo wel als de zaeligheil der zielen;\'t welk
�de Heidenen selfs over hunne valsche Godsdienst had doen waeken."

De vrome man, die weinige jaren laler dezen zelfs tot verdierly-
king opgevoerden godsdienst-yver veil bood � mits hem dat wierd
betaald met de Duitsche Keizerskroon I

En welke diensten zijn satelliet in de Nederlanden aan de gods-
dienst bewees, kan het best worden opgemaakt uit de getuigenis

van Granvelles broeder Frederik, Heer van Champagny, die ver-
klaarde: dat »de godsdienst meer naar uiterlyke schijn en verloo-
»ning, dan werkelyk en nadrukkelyk werd ondersteund."

In Oranjes gemoed daarentegen was allengs een andere overtui-
ging gerijpt. Mocht hy vroeger te staalkundig zijn geweest en »te
omzichtig om den stap des overgangs Ie doen, zoolang hy door het
zelfde beginsel niet al zijne handelingen en ontwerpen tot eenheid
kon ordenen," ondanks zijn wensch oin zich als »den held des her-
vormden geloofs" te doen aanschouwen � de omzichtigheid was
in plaats van eene heerschende macht, eene onderworpen hoedanig-
heid geworden; mocht hy alreeds tijdig hebben doorzien, en by
anderen tot de ervaring zijn gekomen, »dat geene aardsche belan-
gen met m��r overgegeven zelfopoffering worden behartigd dan
wanneer innige overtuiging ze mei de eischen van hoogere behoef-
ten verbindt" � thands stond hy-zelf praktiesch op dat standpunt,
en beschouwde hy van daar uil de zaken met geen anderen blik.
Teleurstelling, tegenspoed, lijden � hoezeer zy krachtige gemoede-
ren dikwerf verbitteren � hadden hem loutering gebracht, die zijn
gemoed meer vaslheid hadden gegeven dan ooit voorheen; een nu
gewijzigd maar niet minder zelfslandig en degelijk stelsel was hieruit
voortgesproten. Zijn tijd van transigeeren was voorby. Vrijheid van
denken voor allen � maar op grond hiervan dan ook algeheele
uitsluiting van het uitsluilings-beginsel. En naardien de Kerk de
belichaming van dat beginsel was, volgde daaruit noodwendig de
billyke terugzetting van de Kerk, om haar heure overmacht te be-
nemen : eene redeneering, die volkomen logiesch moet worden ge-
noemd, al was er een schijn van hardheid in de uitvoering.

En daarom peinsde hy te meer en te ernstiger op wederom een

anderen weg, waarlangs hy het kreunende land zou kunnen ver-
lossen van den »beul fenijnig" en den »roover grijnig" � zoo als
het in het felle schimpdicht klonk � die een gulden zwaard had
ontfangen

»Om de Geusen te maken vervaert;
"Ja omdat den hloedgierigen Tyran
»Daer mede sou ombrengen wtff en man,
«Die God vresen en dienen van herten fijn,
"En om de religie dolen en in smerten sp."

Had hy vrienden verloren � hy had er ook behouden ; waren
hem krachten ontvallen � hy had er ook aangewonnen; was zijner
party in de Nederlanden de mondschroef aangelegd � zy was
daarom nog niet verstomd.

Men wist het: uit den lande geweken, was hy er nog met hart
en hoofd binnen, en daarom waren er getrouwe oogen genoeg die
voor hem rond zagen, kloek en scherp, en hem kondschapten wat
er [gedacht, gesproken, gedaan werd. Er waren reizigers te voet en
te paard, verspied zoowel als onverspied, die hem op de hoogte
der zaken hielden, en hem in staat stelden om, van den hoogen
Dillenburg uit, in alles het terrein te overschouwen waarop en te
midden waarvan hy weder handelend moest optreden; die hem in
staat stelden om te berekenen wanneer het oogenblik zou gekomen
zijn waarop hij het zwaard weder zou kunnen trekken, en de
schede wech werpen; die het hem vergemakkelyklen om zich
te vergewissen van den omvang der zedelyke en stoffelyke steun-
selen, die noodwendig allengs moesten toenemen, naarmate de
sonuitsprekelycke bloetdorstige tyrannye" de felle vuist persender
samep neep.

En onder de getrouwe vaderlanders die aldus, van verre en van
naby, volhardend met hem werksaam waren, bevond zich reeds in 1568,
nog v��r den Maastocht, de Zuidhollandsche Edelman Adriaan van

Getrouwe dienst, yver en verkleefheid waren niet vreemd in dit
adeloud Geslachte: toen Graaf Willem de Vierde zijne vazallen op-
riep ten Frieschen tocht, in 1345, volgden twee der drie zonen van
Heer Ramp van Swieten, de oudste en de jongste, de Grafelyke
banier, en zy sneuvelden in hare verdediging.

De tijden veranderden; de moed om een aangekleefd beginsel te
verdedigen, met opoffering des noods van lijf en goed, veranderde
in het Huis van Swieten niet. Maar Heer Adriaan had zich een
gants andere banier gekozen dan waarvan zijne voorvaderen zich
ooit een denkbeeld hadden gemaakt: die der Hervorming. In 1566
sloot hy zich derhalven den Edelen des Verbonds aan, en hy was
een dier onwankelbaren die het met volhardenden yver trachtten te
bevorderen.

Hoe de noodlottige gevolgen, die daaruit gingen opwassen, hem
reeds spoedig zouden dwingen om zijn eigen levensplan te wijzigen,
°f � liever nog � geheel wech te werpen, en zich een volstrekt

ander te scheppen � daarvan mag hy in den aanvang des volgen-
den jaars voorzeker wel reeds een volkomen besef hebben gehad.
Waartoe anders de moeite die hy zich gaf, om Graaf Herman van
Henneberg te bewegen om de vijf-en-veertig morgen lands, »aan de
hofstede Zwieten gelegen," in eigen goed te veranderen, »onder
voorwaarde dat hy, van dien tijd af, de hofstad en het huis van
Zwieten, met den boomgaard, singels en de omdyking, in gemelde
vier-en-vijftig morgen begrepen, te samen negen morgen groot, van
welgemclden Graaf Herman en zijne nakomelingen zou verzoeken en
verheergewaden ?"

Eigen goed kon worden verkocht, leengoed niet, en landerijen
konden in die dagen beter van de hand worden gezet dan een
kasteel als het schoone huis te Swieten, dat zijne torens zoo fier
aan den Hoogen Rijndijk hy Soeterwoude ophief.

Hy verkreeg hetgeen hy wenschte, maar hy genoot er onlange
van: de handelingen des Hertogen Alba, den vreeselyken engel uit
den Apokalips gelijk, de wraakfiolen des Konings uilgietende over
het hoofd der weerspannige bevolking, noopten hem te doen wat
reeds zoo velen � daaronder eigene verwanten, zijn schoonbroeder,
de Heer van Calslagen � deden: ter beschutting van lijf en leven
uil te wijken. Het voorbeeld, door den doorluchtigste aller ballingen
gegeven, mocht geruslelyk tot navolging noopen: beter met Oranje
het leven te sparen tot arbeiden onder tarten van den dood, dan
met Egmond en Hoorne het hoofd in den strik te steken, en voor
\'s lands toekomst verloren te gaan.

Toch zou die strik hem onverwacht om den hals zijn geworpen,
indien niet een edelaartig overheids-persoon daarvoor hadde ge-
waakt. De bekende wijze waarop de geloovige zoon der Kerk, die

naar Nederland was afgezakt om er de ketters te tuchtigen, ten jare
15G8 de Vasten inwijdde, had ook in hem een slacht-offer moeten
vinden: ook zijn naam stond op de lijst der personen die, alle ge-
westen door, in de nacht na den vrolyken Vasten-avond moesten
worden overvallen, opgelicht, en in boeien geklonken, om daarna
volgends de plakaten te worden gevonnisd. \'

Gelukkig was Jan van Berendrecht, de Schout van Leyden, niet
een van die armharlige Nederlanders, die den Landvoogd met vreeze
en bevinge, of � laaghartiger nog � uit baatzucht, naar de oogen
zagen. Hy deed Swieten heimelyk verwittigen van het lot dat men
hem had toegedacht � en toen de Kommissaris van Beroerte met
zijne satellieten de vangst meende te doen, was er een balling te
meer uit de Nederlanden op weg. Ongedeerd kwain Swieten met
anderen te Emden aan, waar het hem den lijve ten minste geen
leed kon brengen dat de Hertog hem, en zes-en veertig anderen daar-
nevens, by vonnis van een-en-dertig Augustus het land ontzeide, met
verbeurlverklaring, natuurlyk, van zijne goederen, op grond van te
hebben bygewoond »les Nuuvelles Preches, el pardessus ce d\'aultres
mesusages et delicts qui s\'en suyvent."

Maar zich bergende in den vreemde, liet hy de heilige zaken niet
los, waarvoor hy zijn vrede, zijn rust, zijn welvaart, ja zijn weelde
had opgeolferd. De bitterheid der ballingschap was hem ongetwijfeld
nog een spoorslag te meer om te arbeiden voor zoovele duizenden

¹ Volgend! herlcht van den Hertog -zelf bekwam hy op deze wijze een vtjfhonderdlal ge-
vangenen; nog ongeveer drie honderd meende hy later meester te worden, en levens bad hy
het oog op eenige rijke burgers: niet om ze ook op het schavot te brengen, maar om een deel
van hun vermogen als losgeld te bekomen j de Koning kon echter verzekerd zijn � schreef
hy � dat zich onder die afkoopbaren geen bevond die bet hoofd had verbeurd!

die dat lot met hem deelden, voor zoovele duizenden anderen
die daarover in kommer verkeerden, of daardoor in ongeluk,
in ellende, ja ten deele in gebrek waren gedompeld. Wat zijne
roemzuchtige voorzaten Diedryk en Herman veil hadden gehad voor
de banier des Graven, had hy veil voor den standert des Princen,
omdat die �en met de Hervorming was. Er moest hem dus alles
aan gelegen zijn om te weten wat de Prins wilde, opdat hy er
zijn eigen wil naar regelen en aan dienstbaar maken kon, en hy
stelde zich daarom reeds spoedig tot diens beschikking. Met den recht-
schapen zeemtouwer Pieter Adriaansen, die zijn »werf\' aan de
Leydsche veste mede had moeten verlaten, vinden wy hem ten
zelfden jare binnen Dillenburg, vanwaar hy vervolgends met zijn
even wakkeren medgezel heimelyk naar West-Friesland toog, om
daar de steden te bewegen tot verzet tegen Alba, en tot aansluiting
aan den Prins; en de gevolgen hebben doen blijken, dat hy er het
goede zaad niet vruchteloos heeft uitgestrooid, al had het tijd noo-
dig om het onkruid, rondom zich heen, boven het hoofd te wassen.
Maar ook die tijd van afwachten mocht voor hem niet dadenloos
voorby gaan, en toen het land hem daartoe geen gelegenheid
meer bood, koos hy met zoo menigen anderen Nederlander, wien
de warmte des geloofs, en de stoutheid des harten alle andere be-
denkingen overwogen, het beweeglyk element, dat in veiligheid ver-
kiesbaar bleek boven den vasten bodem � de zee.

Het dartele schip � de baren beheerschende, wanneer zy in
vrolyke kalmte zijne zijde omspelen, maar heur weerlooze prooi,
wanneer wolken van schuim den steven omspatten, en brullende
stortze�n manschap, want, en scheepstuig van het verdek slingeren �
werd de toevlucht veler moedige geesten.

En nu het jaar 1572 is aangebroken � Spanje naar het schijnt
een flonkerende starre toonende in \'t verschiet, den Nederlanden
daarentegen slechts een zwarlbewolkte kim, wier dampen hoe lan-
ger hoe tastbaarder worden � nu zit Oranje op den Dillenburg,
en peinst hoe hy dien sluier zou mogen verscheuren; nu dooien
velen zijner beste aanhangers als verspreide krachten op de zoo
weinig herbergsame zee, en met hen ook Jonkheer Adriaan van
Swieten.

Ongetwijfeld bezielt dezen de zekere hope dat de zaken in het
vaderland eenmaal een gunstiger keer zullen nemen; dat hy, onder
betere omstandigheden, eenmaal weder vasten voet op den geliefden
bodem zetten zal, en er betere krachten aan toewijden, dan hy op
dit oogenblik vermag.

M��r dan hy wist was intusschen de ure naby, waarop hy een
werkdadig deel zou nemen aan het stoute feit, dat den sleutel
wringen was in het stalen slot der keten waarmee Spanje Ne�r-
lands lendenen omslingerd hield. Hoe spoedig hy van Vrijbuiter-
kapitein weder Hopman te velde zou wezen; hoe hy aan het hoofd
eener geringe bende van negen-en-sestig voelknechten, en van slechts
een enkelen ruiter, \' op een ongezadeld paard, vergezeld, zich met
byna vermetele koenheid van het door de Magistraat aan de Spaan-
sche zijde gehouden Gouda zou meester maken, nadat hy alreeds
Oudewater aan den Prins had gebracht; hoe hy het weder verloren
Oudewater, na den afschuwelyken moord, nogmaals uit den Spaan-
schen klaauw zoude rukken; hoe hy vervolgends tot het plechtig
gezantschap zou behooren, dat, namens Aartshertog Matthias en

\' Jan Pietersen, Watergraaf van Oudewater.

den Prins, by den Arnhemschen Raad moest aandringen op het
samenbrengen der benoodigde penningen, en op het gerneenschap-
pelyk handelen ten behoeve van het in zorgwekkend en toestand
verkeerde vaderland; hoe hy verder zich veelvuldig verdienslelyk
zou maken zoowel in staatszaken als met het kiijgsgeweer, ondanks
tegenwerking en verdrietelyke teleurstellingen � zijnen blik was
het tooneel nog niet geopend, waarop hy die akten in het beweeg-
lyk drama zijn levens zou afspelen; hy was thands nog de zwal-
kende watergeus. \'

Intusschen � zijn velen van Oranjes medestanders ter zee zwer-
vende en dooiende, toch niet allen: menig hunner heeft den voet
te land gehouden, arbeidende met hem of in zijnen geest, en onder
dezen behoort de eerste plaats aan zijn op hem volgenden broeder

Hy was de tweede der vijf zonen, door Gravin Juliana haren
echtgenoot geschonken, en w�l verdiende hy de eere van haar
kind en Oranjes broeder te zijn. De schitterende toekomst, die

¹ Zie van zijn verder leven Bylage A.

den jeugdigen Willem een vroege verwijdering van het vaderlyk
huis afvergde, wachtte Johan niet; het offer van den ouderlyken
haard werd dus van hem ook niet ge�ischt: zoo bleven de wijsheid
des vaders, de tederheid der moeder, en de godsvrucht van beiden
hem immer onmiddelyk vol liefde naby, tot dat hy naar Wiltenberg
en naar Straatsburg ter hooge-schole verlrok. Hier werd zijn geest
gevormd, even degelyk als vroeger zijn hart, en dus ontwikkelden
zich by hem geheel zijn schoone aanleg en al de grondtrekken van
dat mannelyk en edel karakter, dat tegenover zoovele heldere licht-
punten slechts �en in \'t oogloopende schaduwplek bezat � zijn
groote eenzijdigheid op het stuk van godsdienst. Hierin verschilde
hy grootelyks en ten eenen male van zijn oudsten broeder, met
wien hy anders zoo veel voortreffelyks gemeen had: tegenover zijne
»uitstekende braafheid, edele grootmoedigheid, echte gemoedelykheid,
en tedere godsvrucht," staat een overdreven en laakbare geloofs-
yver, die hem soms vervoerde tot nonbillykheid; hardheid, en oogen-
schijnlyke onrechtvaardigheid."

Overigends � zijn geloof zetelde in zijn harte, en steeds bleef hy
zijner spreuke getrouw:

»Wer da stirht eb\' er stlrbt,
Der stirbt nit wann er stlrbt."

Geboren in 1535, telde hy niet meer dan vier-en-twintig jaren,
toen hy in 1559 by den dood zijns vaders diens erfgenaam werd
van Nassau-Dillenburg, Herborn, Siegen, en Diest. Met eene be-
minncnswaardige echtgenote, Gravinne Elizabeth van Leuchtenberg,
gehuwd, mocht hy zich verheugen in al de weelde van een geluk-
kigen echt, en wijdde hy zich aanvankelyk rustig toe aan de zorg

voor het welzijn van zijne onderdanen en goederen, terwijl hy ook
de verzorging zijner edele moeder gaarne op zich nam. Nu eens
het kasteel Dillenburg, dan eens het burchtslot Siegen ten verblyve
kiezende, smaakte hy daar al de genoegens, die deze bosch- en
bergachtige streken, »waar de ruwe natuur al hare schoonheden
en al hare schatten in ruime mate uitspreidt, eenen man van zijne
jaren, van zijnen stand, en van zijne opvoeding, aan de zijde eener
beminde gade opleveren ^konden."

De gebeurtenissen in Nederland, waaraan zijn Geslacht door zijn
ouderen broeder zoo zeer was verbonden, maakten een einde aan
dat rustig leven, en leidden hem een toekomst in van daden, die
hy verre was geweest van ooit te vermoeden, en die hem een plaats
zouden beschikken in de geschiedenis der menschheid, z�o belangrijk
en z�o grootsch, als de eenvoudige Graaf van Nassau-Dillenburg
zich wel nooit had voorgespiegeld: hy zou de steun en raadman
worden van zijn broeder Willem, dien handhaver der gewetens-vrijheid
onder God. Te recht zong de van Vaderlands- en Oranje-liefde
gloeiende Dichter:

»Want ja! om Necrlands zaak met �Nassaus zwaard te helpen,
Stond heel het Stamhuis op; de Leeuw met al zgn welpen
Ontvlamde, en wenkte, of \'t waar, van op zijn lilaauwend veld
Den rossen Liebaart toe, om \'s Vreemdlings aartsgeweld,
Zijn vloten en zyn vloek, zu\'n donders en zyn klingen,
Te trotsen en te staan. Daar brulden zy, en gingen
Met statelyken stap, vereend van zin, op buit,
Op buit van oorlogsroem en heiige \\ryheid uit."

Toen de opstand der Nederlanden in de beeldstorming losbarstte,
was Graaf Johan terstond in het belang zijner broeders Willem en
Lodewijk aan de hoven der Duitsche vorsten bezig, opdat die wilde

GRAAF JOHAN. 0ULEMBOR0H.

handeling niet een indruk van vijandelyke gezindheid mocht te weeg
brengen, en hy bood den vluchtelingen uit de Nederlanden, wien
de dreigende schaduw van den naderenden Alba in vrijwillige bal-
lingschap deed gaan, een veilige schuilpaats te Siegen.

Zijn broeder Willem ontfing hy met diens gemalin en vier kin-
deren te Dillenburg, werwaart ook zijne zuster Maria, met heur ge-
maal Graaf Willem van den Bergh een toevlucht zocht, zoodat de
kostbare hofhouding er weldra niet minder dan dertig Grafelyke
personen telde. Mocht de gastvrije Graaf aanvankelyk ook Oranje
hebben geraden om den wrok des Konings niet nog meer te ver-
bitteren door geweldige maatregelen � hy begreep thands zelf al
te goed, dat er met geen zachtheid meer te vorderen was. A.1
kende hy Filips als Vorst het recht toe om het opendlyk prediken
te verbieden � zijn protestantsch gemoed verzettede zich tegen de
onderdrukking zijner geloofsgenoten, waar dat recht met de bloedige
vuist van den beul werd gehandhaafd. Waren er in den Nederland-
schen toestand hem nog onvoldoend bekende zaken, wier onderlinge
verhouding of wier verband tot het geheel hem onbewust was of
dat hy nog niet besefte; had hy nog geen volkomen, geen juist
begrip van een staatsregeling, die den onderdaan tegenover den
Vorst gants andere en vrij betere rechten waarborgde, ook in veel
ruimer mate, dan zulks in de landen der Duitsche Vorsten bestond;
ontbrak hem nog de maatstaf tot een rechte waardeering van den
volksgeest en de volkskracht, van de eigendlyke levens-opvatting
en de zedelyke behoeften des land-aarts, waar de Germaansche
vrijheidszin nooit was uitgedoofd, maar � versterkt veeleer door den
onophoudelyken strijd met de elementen � zich telkends weder ver-
heven had.... wie kon hem daarop inlichten, beter dan Oranje?

Waren de gesprekken dier broeders op den Dillenburg ge-
schreven geworden, gelijk hunne brieven � wy zouden het kie-
men, het ontwikkelen, liet rijpen kunnen gadeslaan van het reus-
achtige plan om Nederland los te worstelen uit den reuzenklaauvv
van Spanje, die het thands zoo geweldig en vinnig ompersle, dat
er het bloed aan allen zijden uilsypelde.

In de Reformatie, dat levendmakend verzet van den menschelyken
geest tegen de doodende onbeperkte macht in geestelyke zaken, kiemde
een tweede verzet: dat tegen de aanmatiging van het goddelyke in het
vorslengezach � de revolutie. Al waren Lutheren Calvijn inkonzequcnt
genoeg om tegen zulk een opvatting des Woords zelfs te prediken
en te vermanen � onder de leerlingen gingen er alreeds met
stouter stap dan de meesters: John Knox leeraarde idat, ofschoon
opsland in het algemeen strafbaar en verboden was, toch het volk
zich met alle recht mocht verzetten legen maal regelen der Regee-
ring, die de onderdrukking der ware godsdienst ten doel hadden."
Ziedaar, naar het inzicht eens gevierden godsdienstleeraars, de op-
stand van Gods wege gewelligd.

Bovendien � de tijd was voorby van de alleenheerschappij dier
valsche en bedorven begrippen, die zoolang de hoofden had doen
buigen onder de reeds lang niet meer heilzame, maar veeleer be-
lemmerende en vernietigende macht die de Kerk, zoogenaamd vol-
gends de instelling en lastgeving van haren goddelyken stichter,
vrijelyk moet uitoefenen tot het einde der eeuwen, zoowel over
personen als over staten, zoo wel over Volkeren als over Vor-
sten! � Het graauwe stof, dat uit den molm dier in-eengezakte
stelling voor de schreden van Oranje opstoof, verblindde hem de
oogen niet; en helder begon hy in te zien, dat de maatschappij der

toekomst in hare banier de door heldere stralen der goddelyke
liefde omschitterde leuze moest voeren: Vrijheid van Gewe-
ten __ de erkenning van \'s menschen hoogste en heiligste recht.

Noemde de armzalige menschelyke bekrompenheid, in beur zonder-
ling raaskallen, dat nu de Vrijheid des Verderi\'s, en trachtte
zy het te keeren met alle macht die in haar was � hy zou den
strijd met haar beproeven. Voorwaar � toen de ongelukkige Anna
van Saxen hem schreef: »Ob ihr in henden von dem Hertzog von
Alba wardt, dar Euch Golt vor beih�tt, Ihr soldt auch wol bei-
kennen das weis schwartz were" � toonde zy w�l dat zy heur
gemaal niet kende: m��r dan ooit was hy nu de man geworden
wiens ijzer in het vuur der beproeving tot staal was gehard. Zijn
eerzucht verhief zich daarby, maar zijn heerschzucht weid er in
geadeld tot de grootsche begeerte om het bestuur in handen te
nemen over een volk, dat hy rijp achtte voor de toepassing en
verwerkelyking zijner ide�n. Die ide�n, toenmaals nog slechts door
weinigen in vollen omvang begrepen, en nog minder naar volle
waarde geschat, waren toch bestemd om waereld-ide�n te worden,
waartegen de vooze stellingen van hel eenzijdig toegekend goddelyk
gezach zouden blijken niet bestand te zijn.

De verdraagsaamheid zijns broeders missende, vermocht Graaf
Johan geenszins diens overtuiging in heur geheele breedheid deelen.
Wanneer er van beelden en ander Roomsch kerkgeraad een vreug-
devuur werd gestookt, dan warmde zich zijn hart daaraan: vrij-
heid van consci�nlie was hem iels ergerlyks. Daarentegen was hy
hem misschien vooruit in de stoute gedachte eener volkomen los-
worsteling; en hy mag daarby wel een bondgenoot hebben gevon-
den in Marais van Sint-Aldegonde, weldra geen vreemdeling op den

Dillenburg, en die met den onvervaarden Knox gelijktijdig te Gen�ve
geweest was. Zijn dan de gesprekken op den Dillenburg onbeluis-
terd gebleven � de feiten, die van daar uitgingen, laten er met
volle recht den hoofd-inhoud van vermoeden. Oranjes afkeer van de
stellingen der Hervorming voor hem-zelf is overwonnen; tot den
oorlog tegen-den Koning is in naam diens Konings besloten.

Nu hy dan ook in 1568 de worsteling vernieuwt, treedt, er als
een ander mensch uit hem te voorschijn. Hy is niet meer de
aristokraat, die met alle partijen in vrede wil zijn, en het gunstig
oogenblik voor zich-zelf afwacht. Geheel gewonnen voor de nieuwe
meeningen, ten minste in dier betrekking tot de staatkunde, heeft
hy van nu voortaan een beginsel waaraan hy zich zal gedragen. Hy
is zich bewust van hetgeen hy wil en waarnaar hy streeft. Nu
geen oogenblik van aarzelen of wankelmoedigheid meer. H y is het,
die voortaan de harten zal opheffen wanneer zy in-een zinken;
der verwarring ontworstelende, stelt hy er zich boven; hy doorziet
het weefsel van trouwloosheid en eedbreuk ; zijn blik doorboort het
duister van de nacht, en uit zijn ballingschap voert hy een ondoor-
dringbaar pantser met zich. Gelukkig hy, die zich in zijne neder-
laag aldus met kracht heeft omgord, en die uit zijne beproeving te
voorschijn treedt met zooveel klaarder en verhevener gedachten:
het noodlot gevoelt zich door hem overwonnen, en het buigt zich
neder aan zijn voet! \'

Dit is de vrucht, op den Dillenburg gerijpt, aan wier ontwikkeling
Johan van Nassau zijn schoon en heerlyk aandeel heeft gehad.
Maar deze zedelyke meewerking was den Grave niet genoeg: ook

stoffelyke ondersteuning kwam hy zijn broeder krachtdadig byzetten.
Toen de stoute krijgstocht was bepaald, en de gelden daarvoor moes-
ten worden by-een gebracht, waartoe Oranje-zelf fijftig duizend
gulden, Van den Bergh, Culemborch en Hoochstraten ieder dertig
duizend, Graaf Lodewijk en des Graven moeder van Hoorr.e ieder
tien duizend gulden bydroegen � toen was het Graaf Johan die het
meest aanbracht, door een leening »op onderpant van alle sijne
heerlijckheden ende goederen, doende onghelijck grooter hulp om
sijnen verdrevenen Broeder wederom by Landt ende Luyden te
brengen, als Keyser Carel by Goninck Christiaen van Denemarck,
nochte Hertog Carel van Burgundi�n by Coninck Eduwart van
Enghelant, beyde hare verjaegde Suster mans, niet ghedaen en had-
den, hoe-wel van onghelijck grooter macht ende rijckdom wesende."

Met vliegende vaandels en slaande trommen trokken de benden
te veld � en de uitslag van hun tocht was naauwkeurig vervat
in de weinige woorden van Alba aan Filips: »zy zijn geheel ge-
sheel geslagen, stervende van honger wech gedropen, en voor een
»groot gedeelte over de kling gejaagd."

Wederom was Johans kasteel de toevlucht van Willem � en wy
zagen hoe hy er aankwam. Het is niet vermetel om van den man,
wiens zienswijze en raad reeds vroeger door Oranje was ingeroe-
pen, thands te zeggen : wederom was hy zijns broeders steun. De
gang der zaken in Nederland bleven zy naauwkeurig gadeslaan, en
m��r dan een kloeke vaderlander stond hun daartoe ter dienste. De
onderlinge me�deelingen en beraadslagingen worden zelfs niet eens
afgebroken wanneer een der broeders zich tijdelyk van den Dillen-
burg verwijdert. Dikwerf houdt Oranje zich te Arnstatt in het

Graafschap Schwartsburg-Sonderhausen op, soms ook te Sihurg, in

Hessen; een ander maal is Graaf Johan afwezig; dan trekken de
boden heen en weder, die de brieven der beide mannen weerszijds
aan elkander overbrengen. Rust de Prins niet, en is het zijn waken
by nacht en zijn streven by dag om den Hertog van Alba � den
man die meent dat zijn tegenstander volstrekt niet meer te vreezen
en gants machteloos geworden is � te krenken; schrijft hy en doet
hy schrijven naar alle kanten, byzonder naar Holland en Zeeland,
waar hy meent «faveur te verwerven;" maakt hy »vele secrete
verbonden en handelingen om ter gelegener tijdt te werk te stellen;"
geeft hy ncommissi�n aen verscheiden gevluchte personen en parti-
culiere borgeren van Steden, dat sy souden handelen en tracteren
metten inwoonderen van de selve Steden, en de selve voorhouden
de goede en sonderlinge affectie die hy hadde om metter hulpe
Gods haer-luiden en het gantsche Land te verlossen van de tyran-
nye en slavernye daer in sy waren" � ook zijn wakkere broeder
zit niet stil. Mochten \'s Graven bemoejingen by Duitsche Vorsten
en Fransche Edelen niet dien uitslag hebben dien zijn wensch zici;
voorgespiegeld had; mocht hy de waarheid eryaren van Albaas
bijtenden spot: dat de Duitsche Vorsten wel sterke en machtige
dieren in hunne wapens voerden, geducht van tanden en klaauwen �
maar dat zy echter beten noch krabden; mocht hy voor het
oogenblik luttel m��r baat vinden by de Fransche Hugenoten �
hy gaf den moed niet op om Oranje by te staan, waarin en waar-
mede dat van zijne iiijde slechts geschieden kon. De yver zelfs waar-
mee hy zich by hem aansloot, � en die van genoegsame openbaarheid
was � noopte Oranje om hem te waarschuwen dat hy naauwlettend
mocht toezien om den Dillenburg met goede soldaten te doen be-
waken, nacht en dag goede wacht te houden, en zich wel van

krijgsvoorraad Ie voorzien. »Le temps esl terrible et plain de m�-
»chanst�s" � sprak de voorzichtige Prins. Eerst latere jaren hebben
aan het licht gebracht hoevele geldelyke opofferingen de Graaf zich
daartoe persoonlyk getroostte en voortdurend bleef getroosten. In
1575 was hy aan den Keurvorst van de Palts alleen een som van
veertig duizend gulden schuldig. In 1577 bedroeg de schuld die hy
had gemaakt om Nederland ter hulpe te komen, en tot wier vol-
doening hy zich had verbonden, een som van niet minder dan zes
honderd duizend gulden, waartoe hy niet slechts zijne bezittingen,
maar zelfs ook zijn zilverwerk en de kleinodi�n van zijne moeder
en zijne gemalin had moeten verpanden.

Oranje bleef echter aansprakelyk voor alles, en toen deze in 1584
als slachtoffer van Spanjes bedorvenheid gevallen was, vond men
zijn boedel bezwaard met een schuld van twee milioen vier hon-
derd duizend gulden. Zijne erfgenamen kwamen nog in den jare
1594 met Johan van Nassau tot eene overeenkomst over een schuld
van een milioen vier honderd duizend gulden. Maar ten einde de
eerstgemelden in staat te stellen om aan deze overeenkomst te vol-
doen, kwamen in 1598 de Staten van Holland tusschenbeiden, en,
hoezeer verklarende reeds verre boven de andere provinci�n belast
te zijn, desniettemin willende »de meriten van den geheelen huyse
van Nassau danckbaerlick erkennen," schonken zy aan de nalaten-
schap van Willem den Eerste een som van honderd vijf-en-seventig
duizend gulden. Doch ook dit was niet voldoende; en toeri Graaf
Johan in 1606 overleed, had hy nog een aanmerkelyke som te
vorderen, zoodat zijne erfgenamen verklaarden: dat hun huis alle
vier jaren honderd duizend rijksdaalders ten achteren ging door de
schulden en interesten. Eindelyk namen de Staten van Holland in

1619 nogmaals een besluit, waarby zy verklaarden, »om te belhoo-
nen heure groote affectie tegens de loffelijcke huyse van Nassau,
ende de danckbaerheyt die se denselven sijn toedraghende," een som
van honderd vijftig duizend gulden te schenken aan de erfgenamen
des Graven, die hiermede verklaard hebben al hunne vorderingen,
uit de veldtochten van 1568 tot 1574 voortgevloeid, te houden voor
svoldaen ende gequiteerd." \'

Gaven dan A.dolf, Lodevvijk, en Hendrik van Nassau hun leven
aan Nederland ten beste �

Dir Hendrik nog zoo jong, die cenge Lodewgk,
Van wie de Mookerhei de lyken met het leven
Verslond, na dat voorlang «Graaf Adolf was gebleven
In Friesland in den slag �""

Graaf Johan schonk het zijn welvaart, zijn rijkdom, en by die stof-
felyke ondersteuning tevens al zijn doorzicht en geestkracht. Ook
dat h y het is, die, met doorworsteling van allerlei bezwaren, de
Unie van Utrecht tot stand bracht, moet hem als geen geringe
verdienste worden toegerekend: by al het gebrekkige dezer twee-
slachtige vereeniging om zich en elkander »te voorsien tegens alle
inconvenienten daer inne sy souden moghen vallen deur eenighe
practijcken, aenslaghen ofte geweldt van haren vyanden," was het
de eerste stap tot de meerdere vastheid en eenheid der noordelyke
gewesten.

Met hoeveel teleurstelling van wankelmoedigheid, van onwil, van
tegenwerking � alles te zamen een leelyke som van zwarten ondank

vormende, die hem op veel verdriet, zelfs op lichamelyke ontbee-
ring zou te staan komen � hy zou worden vergolden, dat was
hem nu gelukkig nog verborgen ; gelukkig : want hy zou meer dan
mensch moeten zijn geweest, om die donkere toekomst met volhar-
ding in te streven. Ook al ware hem, gelijk Banquo, in een toover-
gezichte de reeks Koningen vertoond geworden, die, heerschende
over een vrij en gelukkig volk, zich op hem als hun stamvader
zouden beroemen � de overvolle maat van persoonlyk leed had
hem den moed moeten benemen.

Gants anders scheen het gelaat der toekomst zich op dit oogen-
blik voor te doen. Schreef Alba-zelf reeds in den aanvang van 1571
aan den Koning dat hy geenszins verwonderd was over den haat
dien het gantsche land hem toedroeg, naardien hy nooit iets had
gedaan om er zich bemind te maken � die haat was door het on-
staatkundig doordrijven van den maatregel omtrent den verafschuw-
den tienden penning ten top geklommen.

Was in de beide eerste dagen van November 1570 de beraamde
grootsche aanslag van Oranjes zijde � op Hoorn en Enkhuizen, te
gelijk met die »opten Briel en het Eiland van Voorn met Dordrecht,
Rotterdam en Delft, misgaders op Campen, Deventer, Zwol en Sut-
phen", verydeld door den woedenden orkaan, die de schepen uit
elkander wierp � de ure des verlossers, om op nieuw te handelen,
naderde, \'s Princen schrijven van den zeventienden February 1572:
«Hadden wy nu gereet geld: so souden wy metter hulpe Gods wel
wat goets hopen uit te rechten: want na de tydinge die wy van
alle oorden bekomen, het nu tijd ware, en men met geringe som-
men meer soude doen als op andere tijd met vele" � dat was veel
minder een wanhoopskreet dan de uiting eener zelf-aanspoocing tot

een nieuwe aangording. Om hem daartoe de middelen weder te
verschaffen, was Graaf .Tohan thands zoowel met den mond als met
de pen, zoo wel in persoon als dcor briefwisseling, met zijn gewo-
nen en onvermoeiden yver bezig, en de vroeger geleden teleurstel-
lingen konden hem in niets doen vertragen. \'

Hy was het dan ook, op wien de Prins onder de menschen zijn
eerste vertrouwen stelde: met hem bepeinsde hy, met hem over-
leidde hy, met hem besloot hy, met hem ging hy tot de uitvoering
over. Ook al bleef Oranje de eerste � te zamen verschijnen zy fe
midden der geweldige bewegingen van de tweede helft der zestiende
eeuw als twee reusachtige gestalten, die elkander steunend onder
den arm hadden gevat, en aldus te zamen een zwaren weg gingen
betreden, wiens slingeringen hen niet konden afmatten, wiens door-
nen zy niet achtten, en wiens kolossale struikelblokken � verre
van hen te vervaren � zy met wijsheid en kracht dachten wech
te wentelen.

Het onderling beraadslagen geschiedde echter niet altoos slechts
onder hen-beiden alleen: meermalen werd dat bygewoond en gedeeld
door een van Ne�rlands edelste Edelen, een man die het volkomen
vertrouwen bezat van Oranje, »in de geheymenis van wiens aenslaghen
en saecken hy diep was toegelaten:" Floris van Pallant, Graaf van

¹ Zie verder Bylage B.

Deze wakkere Edelman was de zoon van Erard van Pallant, een
neef van Anthonie van Lalaing en Elizabeth van Culemborch, wien
deze beiden � ter oirzake van een onvruchtbaar gebleven huwelyk �
hunne Heerlykheden Culemborch, Weerdt, en Weerderbroek be-
spraken.

Toen zijner moeder Margareta van Lalaing, by den dood zijns
vaders, in 1540, het droevig lot van Johanna van Arragon trof,
en zy krankzinnig werd, kwam het drie-jarig kind met zijne vier
jeugdige zusters op het kasteel van Culemborch, by zijne oudtante
Elizabeth. Weleer om hare onbevangen vroomheid evenzeer als door
hare schoonheid beminnelyk, bezat deze edele weduwe de eerste
hoedanigheid nog in volle mate. Heur hart was van innige godsvrucht
vervuld, maar � in de zwakheid heurs ouderdoms nu het blinde
werktuig geworden van haren biechtvader, »den bloeddorstigen Deken
van Sinte-Barbara, \' Johan van Schoonhoven," die haar vervormde
tot j>een zonderling voorbeeld van bygeloof, krank naar de ziel."

Eer het. veelbelovende kind, met zijn edelen aanleg, hier echter
tot een harteloozen dweeper kon worden bedorven, was hy knaap

De parochie-kerk te Culemborcti

geworden, en werd hy naar Brussel gezonden aan het hof der Land-
voogdesse, om er eene opleiding te genieten, gelijk een Edelman
van zijnen rang betaamde.

Zonder vreeze voor zijn zieleheil nochtans, kon de oude vrouw hem
gerustelyk zien vertrekken: hy was reeds een groot yveraar voor
de oude godsdienst geworden; nooit verzuimde hy om kerkdienst of
andere gewijde plechtigheden by te wonen, en de nieuwe leer was
hem gehaat.

En toch was de jonge Saulus nu op weg naar zijn Damaskus,
om daar eindelyk tot een Paulus te worden bekeerd.

Onder het oog der Landvoogdesse Maria van Hongarije, eene in
ervarenheid en schranderheid uitstekende vrouw, die zelf de fraaie
kunsten beoefende, en de beoefenaren daarvan aanmoedigde; in den
omgang met de bloem van den Nederlandschen Adel, die zich toen
aan dat hof bevond, begon zijn mannelyke geest de kluisters af te
werpen waarin zijne moei en hare geestelyke gunstelingen hem ge-
vangen hadden gehouden, en legde hy de grondslagen van dien wa-
ren vrijheidszin en die echte vaderlandsliefde, die hem in lateren tijd
verhieven boven de begeerte naar de gunst zijns Konings, en de
zucht tot het rustig bezit zijner rijkdommen. \'

By de gunst des Keizers � die hem tot Ridder sloeg, en de
Heerlykheid Gulemborch by diploma van den een-en-twintigsten Ok-
tober 1555 tot een Graafschap verhief � en de genegenheid van
Margarela zoowel als van Maria, won hy ook zelfs de welwillend-
heid van den »sluggen en frotschen" Kroonprins ; maar van beteren

aart en langeren duur was de innige en warme vriendschap waar-
mee hy zich verbond aan een anderen edelen jongeling van hoogen
Huize, en met hem van byna gelijken leeftijd � den levenslustigen
en beminnelyken Prins van Oranje. Rijkelyk geurde en purperde
het tusschen het groen; de rozen bloeiden in volle mate; de knob-
bels werden nog niet gezien, waaruit later zoo felle doornen met
schrikwekkende snelheid zouden opwassen.

Slechts weinige weken na de rangsverhooging van het hem toe-
vend gebied, overleed Gravinne Elizabeth, en Floris van Pallant
was Graaf van Culemborch, Baron van twee vrije Heerlykheden,
Heer van byna dertig Heerlykheden, en door dit alles »een der
rijkste grondbezitters in Gelderland, Utrecht, Zeeland, Munster, en
Gulickerland." Zoo voerde hy dan ook een hoogen staat, hebbende
»als een Heer van syn qualiteyt op sijn stal, uyt eigen buydel, over
de hondert paerden, en huys, taeffel en andere dispense naar adve-
nant." De weelde zijner levenswijze verweekelykte hem echter niet:
in den bloedigen strijd by Sint-Quentyn kweet hy zich dapper, en
in 1558 trok hy aan het hoofd van tachtig ruiters, door hem-zelf
bezoldigd, te veld.

Schatte Filips szijn geliefden en geminden neef\' reeds daardoor
hooger � sterker aanbeveling nog moet het den onverbiddelyken
ketterdooder geweest zijn, te bespeuren hoe Culemborch stiptelyk
de voorschriften zijner godsdienst naleefde, en onverholen zijn afkeer
uitsprak van de nieuwe begrippen, die de Kerk met zoo groote
hardheid aangrepen dat zy schudde op hare grondvesten. De heftige
bloedplakaten, duizendmaal godslasterender dan de beeldenstorm die
bun slechts zwakkelyk de gepleegde heiligschennis aan het levende
beeld Gods vergelden zou, stond hy in gemoede voor. In 1562

dreef boven Culemburch de rookwolk die den brandstapele ont-
steeg, waarop ook daar het christen bygeloof aan zijnen Molecheen
menschen-offer opdroeg.

Maar hiermede had de kerkgetrouwheid des Graven, op wiens
last een ongelukkige herdooper dus ten afschuwelyk schouwspel
verstrekte, heur hoogte-punt bereikt. Twee jaren later was hy ten
eenemale veranderd. Waar hy weleer gaarne het gewaad der
steenigers zou hebben willen bewaken � daar plaatste hy zich
thands beschermend voor hunne slachtoffers, en stelde zich voor
hen in de bres; ja als byna zonder zichtbaren overgang stond hy
plotselyk in de spits der voorhoede hunner gelederen, en was hunne
zaak de z ij n e geworden, waarvoor hy den schandscboen wierp,
en het zwaard opnam. Of nu het ergerlyk leven der Culemborch-
sche geestelyken, dan wel zijn huwelyk met de Lutherschgezinde
Jonkvrouwe Elizabeth, geboren Gravinne van Manderscheydt-Blan-
kenheym ter Schleyden, daartoe het meest moge hebben bygedragen,
kan niet worden uitgemaakt; misschien hebben beiden het hunne
gedaan.

Dat het hem ernst met de zaak was, toonde de Landvoogdesse
te begrijpen, toen zy den Pauselyken Gezant weerhield om den
brief te overhandigen, waarin Zijne Heiligheid den Grave trachtte
te bewegen tot terugkeer in den schoot der Kerk: zy duchtte, dat
de weinig ontziende jonge Edelman dat schrijven met luttel eerbied
mocht bejegenen.

Reeds v��r zijn toetreden tot de Evangelische begrippen behoorde
hy tot de Edelen wien de Spaansche geest der Regeering verdroot,
en was hy als zoodanig met Oranje, Egmond, Hoorne, Brederode
en anderen in 1562 op den R\\jksdag te Frankfort. Daarna kleefde

hy de party des weerstands nog sterker aan, en toonde in alles,
by de «oprechte liefde so hij droech tegens die waere gereformeerde
religie," zijne warme en standvastige genegenheid voor »dievrijheit
des vaderlants ende den persoon van Prins Willem van Orangi�n,
wiens godsalige practijckon ende geluckige voetstappen hij gewaecht
heeft te volgen."

Den volke was zijn weerstreven van den Kardinaal wel bekend,
en na diens vertrek zong het \'s Graven lof op de straat.

Toen Filips in zijn schrijven na Egmonds gezantschap, 1565, het
meest stellige bewijs van stompzinnige hardnekkigheid gaf, en Oranje
en andere Edelen zich aan het bewind onttrokken, verliet ook Cu-
lenborch een Hof, vanwaar nu de bloedgierige adem moest uitgaan,
die by vernieuwing en feller dan ooit het vuur onder de brandsta-
pels zou aanblazen.

Evenwel � ofschoon hy het levendige Brussel verliet, om zich
liever ter stille landstreke aan de Lek te gaan ophouden � in
den geest bleef hy met de Verbondenen vereenigd, en zijn ruim
hof op den Savel bleef steeds voor hen geopend en ter hunner
beschikking. Daar was het dan ook, dat in November 1565 de
samenstelling werd beraamd van het zooveel geruchts gemaakt
hebbend Compromis; daar was het, dat, de Edelen ten volgenden
jare by-een kwamen tot het indienen van het verzoekschrift, welks
ontstaan hy had helpen bevorderen op de vergaderingen te Breda
en te Hoochstraten; daar was het. dat de jubelende Geuzen-maaltijd
werd gehouden, van waar de leuze is uitgegaan die Berlaymonts
schimpwoord tot den eernaam heeft verheven, »dien elk Nederlan-
der trotsch mag zijn te voeren."

By het tweede en derde gehoor, den Edelen des Verbond?, door

Margareta verleend, was Culemborch tegenwoordig; maar op den
tienden April keerde hy naar zijn Graafschap in de Betuwe te rug,
waar hy het waschhuis en een houten loots op zijn voorburcht tot
een opendlyke predikplaats deed inrichten, verwaart soms tot zes of
acht honderd menschen, van rondom uit het Sticht en het land
van Gelder, uit steden en dorpen, de predikatie kwamen aanhooren.
De vinnig met scheldwoorden strijdende Roomschen en Lutherschen
in zijn Graafschap dwong hy by plakaat tot verdraagsaamheid.

Toenmaals achtte hy echter de ure nog niet daar, om de Her-
vorming binnen zijne staten bepaaldelyk in te voeren. In Andwerpen,
waar hy met Brederode en Graaf Lodewijk eenige dagen in den
Rooden Leeuw herbergde, en er »groot geld" verteerde, ging hy
opendlyk met de Geuzen en Andwerpsche Calvinisten om, terwijl
hy later ook op de bruisende vergadering te Sint-Truyen aanwezig
was, al bleef hy er niet tot den einde. Stradaas berichtgevers oor-
deelden intusschen zeer oppervlakkig, toen zy den Grave aan den
geschiedschrijver als onberaden en onstandvastig voorstelden.

De gebeurtenissen des tijds schijnen nu beslissend op hem te
hebben gewerkt. Op zijn kasteel aan de Lek te rug gekomen
� terwijl de beelden neerstormende orkaan, als ware hy door een
windvlaag uit Sint-Truyen aangeblazen, rondwoedde door het land �
sloot hy zich op stoute maar bedaarde wijze by die felle openba-
ring van den volksgeest aan. Terwijl het schuim der Hervormden,
onder het oog van meer aanzienlyken en van predikanten, los
trok op gevoelloos hout en steen, gelijk weleer het schuim der
Kruisvaarders zich onder het oog van Adel en geestelykheid met
het onschuldig bloed der Joden bezoedelde � liet hy den Calvinisti-
schen predikant Gerard van Culemborch binnen de gasthuiskerk

dier stad het gezuiverde evangelie prediken. Na verloop van een
paar dagen zag men eenige op zijn last aangestelde werklieden de
beelden op de straten, poorten, aan de hoeken der huizen, en waar
zy verder buiten de kerken en kerkhoven werden gevonden, wech-
nemen, hetgeen thands ten duidelykste zijn inzicht omtrent de ver-
andering van godsdienst openbaarde:

Dat op den aldus toebereiden bodem de in vollen gang zijnde
beeldstorming niet achter bleef, ligt voor de hand: ook daar, he-
laas! werden heerlyke kunstwerken, schatten van menschelyke vin-
dingrijkheid, vernuft, en scheppingsgave aan de harde eenzijdigheid
van het Calvinisme ten offer gebracht. Of nu de Graaf � gelijk
hy door sommigen wordt beschuldigd � daartoe heeft aangezet;
of hy zijne laagschatting van de voor hem volstrekt niet meer ge-
wijde zaken der Kerk z�o heeft overdreven, dat hy zijn papegaai
een gewijde hostie heeft doen slikken � dat hangt tusschen be-
schuldiging en bewijs, en de historie vermeldt hieromtrent geen
mirakel, dat anders, uit den aart der zaak, nog al te verwach-
ten ware geweest.

Na het nu spoedig volgende uit-een spatten des Verbonds, na de
dreigende machts-ontwikkeling der Landvoogdesse, met wie geen
verzoening meer mooglyk bleek; na het zekere der tijding van Al-
baas aantocht, verliet Gulemborch in April 1567 het vaderland, en
begaf zich met den Grave van den Bergh naar zijn Baronie Weerdt,
in Duitschland, waar hy op het kasteel zijn verblijf nam. Hy liet
zijne Nederlandsche bezittingen lot een »roof van de Spagniaerden
en hare adhaerenten, die deselve na haren lust en gevallen hebben
verruckt, gepluckt, beseten ende daerinne gedomineert."

De stem van Francoys de Knibbere, den eersten deurwaarder,

die hem, op den vier-en-twintigsten January 156S, onder luid trom -
petgeschal te Brussel indaagde en dagvaarde om op een van de drie
aangewezen »distincte dagen" te verschijnen voor den »hooge,
edele ende welgeboren den Hertoge van Alva, Marcgrave van Coria,
Riddere van der Ordre, Cappeteyn generael van dese Nederlanden",
was in zoo verre geen stemme ter woestijn, als de Graaf uit
Keulen, waar hy zich toen bevond, een protest inzond en alom
verspreiden deed, hetgeen echter natuurlyk zijn vonnis van eeuwig-
durende ballingschap op zijn lijf, met verbeurtverklaring zijner goe-
deren, niet weerhouden mocht.

Intusschen had Alba zijn verblijf te Brussel gevestigd binnen het
hof van Culemborch. en � tegenstelling zoo schimpend, als had de
overmoedige Hertog haar opzettelyk uitgedacht � toen zat daar
binnen de zelfde muren, waar de vrijheidszucht zoo luid gesproken
en een krachtig klinkende leuze gevonden had, de Junta van oorlog,
wier maatregelen die leuze zouden smoren, die zucht verstikken;
toen werden daar de Graven van Egmond en Hoorne gevangen,
om weldra hun hoofd door een rechtsmoord te verliezen ; toen, ein-
delyk, als om de kroon op te zetten aan al die naar bloed riekende
tooneelen van het tweede drama, werd daar de Raad van Beroerte
ingesteld, die door het volk zoo juist en rechtvaardig met den naam
van Bloedraad werd gebrandmerkt.

Spoedig echter vernielde deze roode demon hier zijn eigen wieg:
toen Margareta vertrokken, en Alba in het oude hof der Hertogen
van Brabant gevestigd was, sprak de Bloedraad het oordeel over
dat van Culemborch uit. Dien ten gevolge werd het neergeworpen
en tot den grond toe geslecht; het erf� opdat geen vriendelyke
plant, geen enkel bloemeken des velds er tieren zou � met zout

bestrooid, en er daarna een schandzuil opgericht, welks voetstuk
aan alle vier de zijden, in vier talen, te lezen gaf: »Als Philips
»de II. Catholijcksche Coninck van Spaengi�n, etc. regneerde in dese
»sijne Erfnederlanden, ende in sijn plaetse regneerde Fernando Alvares
»de Toledo, Hertoch van Alva, etc. is gheordineert dat het Huys,
«eertijds van Florents van Pallant, Grave van Culemborch, te gronde
»afghebroken zij, ter vervloeckter memori�n van de hernomen con-
»spirali�n, die daer in gheschiet is teghen de Conincklijcke Majes-
»teyt ende teghen deselve Landen. Anno MDLXVIII. Actum den
XXVIII May." \'

De Graaf van Culemborch behoorde ondertusschen zoo min als
Oranje tot. die ssmalle Jonckers," die, »tot de tanden toe in schulden"
stekende, «wenschten allles in \'t wilt te moghen loopen, om by
hol-gaende ghetije het hooft eens boven te krijghen;" een blaam,
waarmee sommigen nog altoos zoo gaarne al de Verbondenen zou-
den willen besmetten, ten einde den opstand daardoor zijn aureool
te kunnen ontnemen. Evenmin was hy te tellen onder die Edelen,
die een groot deel van hun vermogen moesten opofferen om den
Keizer of den Koning te dienen in even kostbare als eervolle ge-
zantschappen en tochten, � waarvoor alle vergoeding achterbleef. Zijne
buitenlandsche bezittingen waren nog van dien aart, dat hy den
vaderlande zoo wel hulp van zijn geld als van zijn arm mocht by-
zetten, en van het. eerste wel het krachtigst.

Immers � maakte hy zich, v��r Oranjes eersten inval, door een

\' Na de Pacificatie van Gend werd, op grond van art. 13, die schandzuil onder het gejubel
des volks onder den voet gehaald, en tijdens het twaalfjarig bestand deden de Aarts-Hertogen
op het ledige erf een klooster voor ongeschoeide Karmelieten houwen, dat aan de bygelegen
straat den naam van die der Kleine Karmelieten heeft geschonken.

stouten aanslag meestei^- van zijn dooi\' de Spanjaarden bezet kasteel
"Witthem, aan de Geule, naby Valckenburg � het ging straks
weder verloren, even als kort daarna zijn kasteel en Heerlykheid
Weerdt door de Spaanschen werd overmeesterd en vernield, hetgeen
hem een schade van minstens vijf tonnen gouds berokkende. En
toch � blijkends echte stukken � waren tegenspoed noch we-
derwaardigheid by machte om zijn volharding te knakken, heb-
bende hy »doen als nog in sijn benaeuwtheyt alle sijn silverwerk
versmolten, en het geit daervan, volgens obligati�n, den Prince van
Oraengi�n verstrekt tot dienst van de gemeyne saecke: hebbende
daerenhoven zijne goederen, in neutrale landen gelegen, tenselven
eynde verset en verpant, waeronder een bouwhoff is geweest, ge-
legen in \'t sticht van Ceulen, die jaerlicx heeft cunnen uytbrengen
die somme van twee duysent guldens." Ook verpandde hy »een
goed, genaemt Wijler, weerdich om die hondert duysent guldens,
ende so aengename ende gelegene plaetse, als in die quartieren
weynich te vinden."

"Was hy na het verlies van Weerdt, en zijne uitdrijving uit Keu-
len, nu eens te Berris of te Biberich, »waar hy zijne geliefde gade
verloor en zijn eenig dochtertjen achterliet;" dan weder te Worms
of te Straatsburg, te Heidelberg of, na Oranjes terugkomst, te Dil-
lenburg � »alles ginc hy nae, of er nog soms hope van uilred-
dinghe ware:" alom had hy zijne kondschappers, en met de voor-
naamste Edelen, waaronder vooral Schauenburg en Oranje, onder-
hield hy briefwisseling. In 1570 was hy met den Graaf van den
Bergh, de Gravin van Hoorne, den Heer van Batenburch, en andere
uitgewekenen, die \'s Keizers Leenmannen waren, op den Bijksdag
te Spiers, waar zy by srequesten en remonstranti�n" hunne bezwa-

ren over den toestand der Nederlanden aan Maximiliaan indienden.
Voerde dit, helaas ! tot geen hoogere baat dan tot een werkeloos
medelijden � Culemborch behoorde niet tot de zulken die den moed
opgaven, en ten bewijze daarvan ondersteunde hy Oranje nog in
dat zelfde jaar met een som van twintig duizend gulden, waarvoor
hy zijne eigene goederen verpandde.

Wel verre derhalven van de gedachtenlooze aantijging der on-
kunde : dat hy de man niet zou geweest zijn »orn zware lasten en
zorgen te dragen en ze met kloekmoedigheid uit te voeren," en dat
hy »stille rust beminde, gelijk hy ook nooit tot eenige oorlogsramp en
zwarigheid is gebruikt geworden" � rijst uil zijne daden zijn beeld
voor ons op als een ruslelooze kampioen voor de heilige zake \'s lands,
wiens geslachtswapen wel den leeuw van Nederland in een hartschild
mocht voeren, als het symbool van zijn liefde, zijn yver, en zijn trouw.

Zoo verdiende hy dan ten volle den lof zijner tijdgenoten: dat
hy een der eerste en voornaamste handhavers onzer vrijheid moet
worden genoemd; zoo mocht zijn wakkere zoon van den edelen
vader gerust de getuigenis afleggen: »Wat hy had, was tot dyenst
van \'t lieff\' vaderland;" zoo had zijn latere geschiedschrijver het
recht om met ingenomenheid en warmte van hem te verklaren:
«Zijne liefde voor het Huis van Oranje werd alleen door die voor
het vaderland overtroffen. Weinigen hebben hem daarin ter zijde
gestreefd;" zoo stichtte hy zich een gedenkteeken van marmer en goud
in de geschiedboeken van Nederland, en in de harten van allen,
die het Vaderland, Oranje, en de vrijheid eeren en beminnen. \'

Zie verder Bylage C.

Maar de adel van geest, die den Prins in dit zwaarwichtig tijd-
vak bystond; hem zijne bemoejingen, kon het zijn, trachtte te
vergemakkelyken; hem van inlichting, van opheldering, van raad
diende, of hem met kloeke daad, met lijf en goed ondersteunde,
huisde niet enkel by den Adel van geboorte. Te bekwame, te yve-
rige, te vrijheid- en vaderlandlievende mannen werden er overvloedig
gevonden in den burgerstand � in de nieuwe geschiedenis ten allen
tijde de eenige en waarachtige kern der maatschappij, de eenige bron
van onuitputtelyke kracht, van gedurig frissche herleving � dan dat
zy in dezen by de wapenvoerende hooggeborenen zouden hebben wil-
len � neen � zouden hebben kunnen achter staan. Want niet
enkelen waren het: hier een arme predikant, die � zonder eenige
hope om ooit by de heiligen te worden geteld � zijne onder ge-
moedelyke woorden gekollekteerde gelden voor de heiligste zaak als
een sintpauluspenning in de schatkist des Princen stortte; daar
een onvertsaagde spie, die niet diende om loon, maar � zonder
eenige aanmatiging van martelaar te willen zijn � honger en al-
lerlei ontbering leed, wanneer de zaak des lieven vaderlands dat
vorderde; gints een eenvoudige handwerksman die � er niet aan
denkende of men zijn naam misschien zou schrijven in het boek dei-
door de uitspraak van menschen gezaligden � het musket opnam,
om te strijden voor het evangelie der vrijheid van consci�ncie �
zy, en talloos in getal nog daarenboven waren er, die zich toonden
geenszins de minderen, maar in menig opzicht minstens de gelijken
te zijn der hoogere standen, waardig den consistori�n, wier veer-
kracht nog als een bezielende adem onder het volk rondging,
toen het Verbond reeds als een bruisende meteoor was uit-een
gespat.

En in de voorste rijen dier adelyken van geest stond een man,
wiens naam, met onuitwischbare letteren op de arduinen tafelen
van onzen Vrijheids-oorlog gegriffeld, door zijn engel werd overge-
boekt op de gewijde rollen, waar de worstelingen der lijdende
menschheid voor eeuwig staan aangeteekend � en die naam was
Coornhert.

Adel van geest � reeds met �en blik is hy te lezen op het mannelyk
schoon gelaat, de uitdrukkingvolle trekken van Dirck Volckerlsen

Wie Coornhert zegt, noemt den man in Holland, die de wak-
kerste yveraar was voor vrijzinnigheid van godsdienstbegrippen, en
te gelijk de meest rustelooze bestrijder van der anderen gevoelens. \'
Wie Coornhert zegt, noemt den man in Holland, die uit dringende
behoeften des gemoeds op middelbaren leeftijd zich de oefeningen
eens scholiers getroostte, om zelfstandig te mogen oordeelen over
zoovele vraagstukken als er toen op godsdienstig en theologiesch
domein aan de orde waren, en die weldra door voorbeeldeloozen

¹ Mevr. Bosboom Toussaint.

yver zoo diep in de wijsgeerte der Oudheid was ingedrongen, dat
hy in haar een feilloozen toets dacht gevonden te hebben tot oplos-
sing der levenskwesti�n van zijn tijd. Wie Coornhert zegt, noemt
den man in Holland, die als jongeling reeds van verontwaardiging
sidderde over bloedige vervolging om den geloove, en die als acht-
en-sestigjarig grijsaart het vege hoofd niet eer tot sterven vlijde, voor
dat hy het derde strijdschrift zijns laatsten levensjaars tegen een toe-
valligen advokaat van \'t ketterdooden had voltooid. Wie Coornhert
zegt, noemt den man, die slerker dan eenig hervormer tegen gezach in
godsdienst en kerk protesteerde, en die zich nooit by eenig der
bestaande kerkgenootschappen wilde aansluiten, omdat zy allen de
oude tyrannie onder een nieuw mom hadden gehuldigd, zoo spoedig
het haar gelukt was om het gehate juk met vurige geestdrift van
de schouderen te schudden. Wie Coornhert zegt � eindelyk �
noemt den man, die met alle protestanten en alle hervormers de
gedachte der Reformatie � de heilige Schriftuur onfeilbaar wet-
boek � als een echt kind zijns tijds tot bekrompen wordens toe
omhelsde, maar die tevens, door zijn gezond oordeel geleid, door zijne
belezenheid in de klassieken treflelyk voorbereid, een aantal ethische
werken naast zijne ontelbare polemischen legde, om te staven dat
zijne levenstaak geenszins door de afwezigheid van eigen scheppingen
een louter negatieve en afbrekende zou mogen genoemd worden. \'
Het zijn sympathetische gemoederen, die deze heerlyke getuigenis
van dien grooten zoon des burgerstands afleggen. Alzoo partydig �
kan een bekrompen geest, door zijn byzienden blik begrensd, afdin-

l)r. J Ion Klink

gen. Daarop mag een yverende, met het priesterkleed omhangen
volgeling der tegenparly \' andwoorden, wanneer hy het volgende
te recht als een roemenswaardig feit van onpartydigheid ver-
haalt.

De door Amsterdams fierste burgers zoo vurig begeerde, en voor
de welvaart der goede stede zoo uitnemend gezegende omwenteling
van 1578 had plaats gevonden; de oude Regeering was bedaard en
zonder bloedvergieten de stad uitgeleid; een nieuw Bestuur, einde-
loos gematigder dan het oude � maar waarvan daarom nog niet
ieder lid gematigd was � zat op het kussen. »Ende corts hier
na, soo Reynier Cant ^; regeerende Borghermeester binnen Amster-
dam, op den middagh afgingh van het Stadlhuys, ende by ghevalle
sagh dat Coornhert met een ander persoone wandelde op den Dam,
tradt hy hem van achteren inne: ende hem slaende op sijn schou-
deren, seyde hy: »Wel ghy wijse-man, waer toe zijt ghy gecomen,
»»ende soo verandert, dat ghy voor de Roomsche mede gheteekent
»»hebt? Ist u vergheten dat wy Landt-vluchtigh waren, ende te
»»samen soo tot Embden als elders hebben moeten swerven?" �
Coornhert antwoordde: »Mijn Heer Borghermeester, ick en ben
»»niet verandert, maer noch in \'t selve ghevoelen als doen. Wel is
»»waer dat wy 1567 landt-vluchtigh waren, om redenen u ende
»»rny bekent: maer ick hebbe voor ende naer altijdts gheoordeelt
»»dese Landen dienstigh te zijn niet het Pausdom daer uyt te
»»schoppen, ende de Galvinisterie in plaetse te stellen; maer eenen

¹ Pater Augustijn van Teylingen.

² Zeer bekend, wnarschijniyk ook bevriend, met Goornherts broeders Frans en
Clement.

.\'38 COORNHERT.

»»yder s\'yn gheloof vry ende onverhindert te laten beleven ende
Moeffenen." "

Ziedaar een in alles ontsluierde openbaring der beginselen, waar-
naar Coornhert op zijn gantsche lange levensbaan zijne voetstappen
heeft gezet, met de beslotenheid der innigste overtuiging. Oranjes
onvermoeide,, en standvastige poogingen om het rillende en krim-
pende vaderland te redden uit de nagels eener ijskoude en gevoel-
looze geloofs-rechtbank; om het te ontrukken aan den onzinnigen
vloek der verdoemenisse, door die roode vierschaar uit den vreemde
over de gantsche inheemsche bevolking uitgesproken, \' moest der-
halven noodwendig de volle sympathie winnen van een man als
Coornhert. Maar ook Coornhertsbreede denkbeelden, zijner eeuw zoo-
verre vooruit, moesten de aandacht trekken van een helderen geest als
Oranje, die in zijn vollen rijkdom, in zijn volle grootheid, door zoo
weinigen, zelfs onder zijne onmiddelyke omgeving, begrepen werd :
de Prins en de burgerman moesten elkander als gelijken de hand
drukken over de walmende klove der onverdraagsaamheid heen, de
cintels van de brandstapels der Kerk wech schoppende nevens die
des brandstapels van Calvijn.

Het is wellicht te Schoonhoven geweest, anno 1566, dat de
scherpe blik van Oranje zich het eerst vestigde op Coornhert,
toenmaals Sekretaris der Vroedschap van Haarlem. Het was in de
maand November dezes jaars, dat de Prins daar verscheen om
namens de Landvoogdesse de Staten van Holland en Zeeland te
vermanen tot het stellen van »ordre" op de «beroerten," ten einde

Zie Oranje en zgn Keurvendel. 1

te voorkomen dat \'s Konings gramschap niet in volle hitte over het
land zou uitbarsten.

Omziende naar iemant die hem in deze moeielyke taak mocht
bystaan, viel zijn oog op den Sekretaris der Haarlemsche Burge-
meesteren. Dirck Volckertsen Goornhert was de rechte man voor
Willem van Oranje. Beiden bedeeld met schitterende talenten, die
hen ongezocht op den voorgrond moesten plaatsen; beiden verheven
boven de jammerlyke vooroordeelen hunner eeuw � vooroordeelen,
die zoo menig voortreffelyke geest tot vergetelheid of schande heb-
ben gedoemd; beiden strevende om met rustig overleg in de be-
hoeften van hun koortsachtig woelenden tijd te voorzien � zou-
den zy tevens een zoo machtigen invloed op hunne omgeving uit-
oefenen, dat het misschien nog onzen dagen verbleven is om hunne
verdiensten, met veroordeeling van zouteloozen, overdreven lof, met
gering-achting van bitteren en hatelyken blaam, in het ware licht
te beschouwen. \'

Coornhert werd in 1522 te Amsterdam uit een gegoede familie
geboren. Hy genoot een opvoeding die den lakenkooperszoon geens-
zins ten geleerde bestemde, maar hem, zoowel als zijne beide
broeders, toch in staat stelde om, gelijk het by de meer aanzien-
lyken dier dagen vrij wel gewoonte was, een buitenlandsche reis
te doen.

Nadat hy Spanje en Portugal had bezocht, waar hy het Katholi-
cisme leerde kennen onder een lamelyk ander licht dan er in hel
veel ernstiger godsdienstige Holland over uitstraalde � hetgeen
wellicht zijn waarachtig vroom gemoed te eerder voor de waarheden

der Hervorming geopend heeft � brachten twee schoone oogen een
ganlsche verandering in zijn toekomst. Rijk mans kind als hy was,
beging hy de naar de denkwijze zijner moeder onduldbare fout om
zijn hart te schenken aan een burger meisjen, zonder middelen, en
wier naaste bloedmaagschap zich met een onzedelyken blaam had
beladen. Het was Cornelia Symonsdochter, aan wie de nog geen
twintigjarige Coornhert zich met zijn gantsche ziel geboeid ge-
voelde. De moederlyke vertoogen baatten niet; met zijne gewone
vastheid van karakter handelde hy ook thands � en hy huwde de
maagd, die hem ruim veertig jaren lang met hare innige liefde
gelukkig heeft gemaakt. Treffender geen getuigenis daarvan, dan
zijne woorden aan Spieghel, na haren dood: »Mach schoonheyt (soo
»haer Jeught was) denghdelijckheyt (soo haer bejaertheydt was)
»ende vriendelijckheydt (soo al haer leven was) een mans herte
strecken tot liefde, soo behoorde mijn herte haer lief te hebben.
»Dat is ook so gheweest."

Zy verdiende dat, want zy heeft hem het bewijs gegeven dat
hare liefde sterker was dan de vreeze voor de verschrikkingen van
zelfs een afschuwelyken dood.

Intusschen bracht zijn huwelyk hem om zijne ouderlyke erfenis,
en alzoo in stoffelyke zorgen. Graaf Reynout van Brederode voorzag
daarin, door hem onder zijn gevolg op te nemen als »concierge ende
toesiender."

Ik kan geen juiste definitie geven van wat dit soort van hof-
meesterschap � portierschap zal het wel niet geweest zijn! � in
zich sloot; zeker is het echter, dat een krachtige geest als die van
Coornhert zich binnen zulke enge grenzen al spoedig tot stikkens
toe benaauwd gevoelen moest, waarom hy dan ook weldra zijn

ontslag nam. Waarschijnlyk was hy inmiddels reeds bekend ge-
worden met den vooral toenmaals hoog gevierden schilder Marten
Heemskerck, een man van vrij wat minder persoonlyken moed dan
hy, maar die al.s kunstenaar toch zijne eigenaartige verdienste be-
zat, en hem liefde voor de kunst, en zucht voor hare beoefening
inboezemde. In elk geval � hy legde zich op het etsen toe, en
bracht het daarin ver genoeg om er aanvankelyk zijn levens-onder-
houd in te vinden, en er nog eenigen roem in te behalen boven-
dien. »De voornaamste, kapitaalste en beste prenten van Heems-
kerk" zijn door hem in koper gebracht, »als de groote Kindermoord,
de Balk, het Bachanaal, de groote Kruissiging, de twaalf Schermers,
de twaalf Patriarchen, het Leven en Lijden van Jezus Christus, en
een groote menigte anderen."

Onder dien arbeid met naald en bijtwater bleef hem overvloedig
tijd tot nadenken, en het meerendeel der onderwerpen-zelf van dien
arbeid behoorde juist binnen den kreits waarin de geest der zes-
tiende eeuw zijne ernstigste bewegingen gebannen zag: het gods-
dienstige. Coornhert nu, »in eenighe poincten der religie ongherust
zijnde, ende sijn ghemoet niet connende vernoeghen, meende dat
hy in de boucken van Augustijn of andere Patres soude connen
onderrechtinghe ende vernoeginghe vinden," en ten gevolge daarvan
begaf hy zich op vijf-en-dertig-jarigen leeftijd tot de studie der
Latijnsche taal. Het lezen van de schriften der Ouden bracht hem
tot een nog stelliger besef, tot nog juister begrip der rechten van
het individu, bovenal ten opzichte der vrijheid van consci�ncie, het-
geen hem als ongeschokte overtuiging zijn gantsche leven bybl�ef en
waarvoor hy, tot aan zijn einde toe, een Bayard met de pen is ge-
weest, sans peur et sans reproche.

In 1561 werd hy door de Regeering van Haarlem tot notaris, in
1562 tot sekretaris der stad, en in 1564 tot sekretaris van Burge-
meesteren benoemd, in welke laatste betrekking hy in vele »Poli-
tique saken ghebruyckt" werd, en »veele moeyten gehadt heeft."

Zijne aangevangen studi�n op het terrein van kunst en weten-
schap leden daaronder niet. Door een vaste verdeeling van zijn
tijd, wist hy er altoos nog eenige uren voor te ontwoekeren. Sloeg
de avondklok tien, dan begaf hy zich naar bed. en langer dan
vier uren na middernacht sliep hy niet. Daarom zong hy in zijn
«Protest teghen den Slaep:"

�Zes uren slapens is de schuld der naturen.

Slaept ghy dan in uw levens fleur twalef uren,

Zij dy dan van \'t vierendeel uws levens niet self een dief?"

Geen wonder dat een man, die dus prijs stelde op het nuttig
gebruik van ieder oogenblik, eenmaal by een wandeling in den
Haarlemmer Houte, waar hy een menigte volks voor de taveernen
zag zitten, in de klachte uitbrak: »Is \'t niet droevig, dat die men-
»schen te veel hebben \'t geen ik te weinig heb!"



		24
		CULEMBORCH.


		geworden, en werd hy naar Brussel gezonden aan het hof der Land- voogdesse, om er eene opleiding te genieten, gelijk een Edelman van zijnen rang betaamde. Zonder vreeze voor zijn zieleheil nochtans, kon de oude vrouw hem gerustelyk zien vertrekken: hy was reeds een groot yveraar voor de oude godsdienst geworden; nooit verzuimde hy om kerkdienst of andere gewijde plechtigheden by te wonen, en de nieuwe leer was hem gehaat. En toch was de jonge Saulus nu op weg naar zijn Damaskus, om daar eindelyk tot een Paulus te worden bekeerd. Onder het oog der Landvoogdesse Maria van Hongarije, eene in ervarenheid en schranderheid uitstekende vrouw, die zelf de fraaie kunsten beoefende, en de beoefenaren daarvan aanmoedigde; in den omgang met de bloem van den Nederlandschen Adel, die zich toen aan dat hof bevond, begon zijn mannelyke geest de kluisters af te werpen waarin zijne moei en hare geestelyke gunstelingen hem ge- vangen hadden gehouden, en legde hy de grondslagen van dien wa- ren vrijheidszin en die echte vaderlandsliefde, die hem in lateren tijd verhieven boven de begeerte naar de gunst zijns Konings, en de zucht tot het rustig bezit zijner rijkdommen. \' By de gunst des Keizers � die hem tot Ridder sloeg, en de Heerlykheid Gulemborch by diploma van den een-en-twintigsten Ok- tober 1555 tot een Graafschap verhief � en de genegenheid van Margarela zoowel als van Maria, won hy ook zelfs de welwillend- heid van den »sluggen en frotschen" Kroonprins ; maar van beteren

		¹ Schotel,



		39
		C00R.NHERT.


		te voorkomen dat \'s Konings gramschap niet in volle hitte over het land zou uitbarsten. Omziende naar iemant die hem in deze moeielyke taak mocht bystaan, viel zijn oog op den Sekretaris der Haarlemsche Burge- meesteren. Dirck Volckertsen Goornhert was de rechte man voor Willem van Oranje. Beiden bedeeld met schitterende talenten, die hen ongezocht op den voorgrond moesten plaatsen; beiden verheven boven de jammerlyke vooroordeelen hunner eeuw � vooroordeelen, die zoo menig voortreffelyke geest tot vergetelheid of schande heb- ben gedoemd; beiden strevende om met rustig overleg in de be- hoeften van hun koortsachtig woelenden tijd te voorzien � zou- den zy tevens een zoo machtigen invloed op hunne omgeving uit- oefenen, dat het misschien nog onzen dagen verbleven is om hunne verdiensten, met veroordeeling van zouteloozen, overdreven lof, met gering-achting van bitteren en hatelyken blaam, in het ware licht te beschouwen. \' Coornhert werd in 1522 te Amsterdam uit een gegoede familie geboren. Hy genoot een opvoeding die den lakenkooperszoon geens- zins ten geleerde bestemde, maar hem, zoowel als zijne beide broeders, toch in staat stelde om, gelijk het by de meer aanzien- lyken dier dagen vrij wel gewoonte was, een buitenlandsche reis te doen. Nadat hy Spanje en Portugal had bezocht, waar hy het Katholi- cisme leerde kennen onder een lamelyk ander licht dan er in hel veel ernstiger godsdienstige Holland over uitstraalde � hetgeen wellicht zijn waarachtig vroom gemoed te eerder voor de waarheden

		\' Ten BrlBk.



		45
		C.00RNHERT.


		\'s Princen schepen, daar, in Ooster- en Wester-Eems liggende, geno- men. Vreeze voor het Spaansche hewind, en bezorgdheid voor »\'t perijkel dat \'t geheele Land van den Hertog van Alva verdorven soude werden," had den Drost daartoe gedreven, en Coornhert kon geen dadelyke opheffing verkrijgen. Toch bleef zijn spreken niet zonder gevolg, en nog op het einde der maand kwam er meerder vrijheid. Op deze wijze is ook hy een nimmer rustend rad aan het reuzen- werktuig ter bevrijding van Nederland, waarvan de groote Zwijger de krachtige en immer spannende veder is. \' Maar wie nu in die dagen op den Dillenburg verwijlde � een blik werpende op de voornaamsten onder hen, voor wie de poort- deuren werden geopend, om in de binnenkamer te worden toege- laten van hem, die door de Voorzienigheid tot den held van Ne�r- lands vrijheid was bestemd � hy had misschien minder oog gehad voor een man die daar slechts een enkele maal inderhaast was verschenen, en den volgenden dag weder even haastig was afgereisd. Toch was dat een van die getrouwen aan de goede zaak, die ons niet zonder een naauwlettender opmerking mogen voorby gaan; met onderscheiding nam hy zijn plaats in, en verwierf daardoor in den epos van onzen vrijheidskrijg een breeden klank voor zijn eenvoudigen naam: Paulus

		¹ Zie verder Hyluge I).



		54
		BUTS.


		wy behoeven der waereld niet diets te maken dat onze Davids alleen de knie bogen voor den Heer, zonder tevens den Baal te offeren. Ook met al hunne gebreken hebben de helden onzes ouden Verbonds hunne besten krachten, hunne edelste gaven ge- wijd en besteed aan de verlossing huns volks uit een erger dan Egyptischen slavendwang � en daarvoor hebben zy volle aanspraak en recht op de onbevangen en innige dankbaarheid van ieder Ne- derlandsch gemoed. Het is en blijft laster, om op den gezonden kern te smalen, dewijl de schil daar buiten hier of daar een worm- stekige plek laat zien. Daarom ook eere aan den bezonnen Stichtenaar, die in de ure der grootste benauwdheid � niet van zich maar van zijn volk � op gevaar van eigen voordeel, bezittingen en leven, de triumfee- rende party der overheersching verliet, en zich der zijde van de hoop des verzets aansloot. \' Ook gingen � gelijk altoos � onafhankelyk van het oordeel der menschen, de waereldgebeurtenissen haren rustigen gang. De genius der middel-eeuwen, de slagpennen zijner wieken voelende uitvallen, maakte zich gereed om plaats te ruimen aan den be- scherm-engel van een nieuw tijdvak. Het gold ook hier, met de veel-omvattende woorden van den mystieken jonger uit de school van sint Jan: dat de oude hemel en de oude aarde waren voorby gegaan, en beiden gingen vernieuwd worden. En z�o was dan eindelyk het voorjaar van 1572 gekomen. Over Nederland hing een zwarte nacht. Waar hier en daar in \'t heime-

		i flie verder Bylagc E,



		50
		DE \'WATERGEUZEN.


		vergeten kan dat zijn «moeder te Delft gehangen es uit saecke »van de voorleden troublen;" gints een vroegere Boschgeus � Gautier Herlijn � wiens geschonden gelaat, van neus en ooren be- roofd, en de herinnering aan den brandstapel waaraan hy was ont- vloden, hem gestadig prikkelen tot wraak, en het hem ter barbaarsche gewoonte maken om »alle Priesters, zoo Spanjaarts als Nederlanders, die in zijn handen vielen, neus en ooren af te snijden, en dan door \'t vuur ter dood te brengen;" \' en elders een Luitenant � .larich, aan boord van Kapitein Eelsma � »wesendeeen paep, die gestaen heeft opter Schelling." De wilde Luikenaar Omale, en de fijn beschaafde Fries Inthiema; de Delftsche verwersbaas Menninck, en de Edelman van alouden stam van Haren; Jan van Duvenvoirde, wiens trouwe aan het geloof zijner vaderen de trouw jegens het vaderland niet verbasterde, en Fokke Abels, die z�o zeer met de Kerk gebroken had, dat hy zijn wijn of bier niet dan uit gewijde bekers dronk � Bonter schaar Bracht nooit nog de Uzren dwang der tyden tot elkaar! De dichter penceelt getrouw naar het leven, wanneer hy in zijne voortreffelyke vaerzen schildert: Een handvol kapers, wild en half beroofd, wanhopend Aan burgervrijheid, eerst de Friesche kusten stroopend, Was aangewassen als een bergstroom, wen de lent Do sneeuw in beken van de toppen ncderzendt. Met enkel Ne�rlandsch kroost, van Khijn- of Aemstelzoomen (De meerderheid!) werd In de reien opgenomen,

		\' Van Haren is de eenlge die dit vermeldt. Maar men vergete niet, dat hy het band schrift �ljns voorvaders, den "Watergeus Daam, te zijner beschikking had,



		INHOUD.

		lllailz \' Oranje.........1, .55, 133, -167, 192 SWIETEN............ 5 Graak Johan...........10 Culembobch...........\'23 coornhert............35 Biiys.............46 De Watergeuzen..........58, 77 Treslong............66 Abels............74, 83 Doup.............84 Cabiljauw............88 Bonga.............90 1\'�VENVOIRDE........... 93 Inneming van den Briel.........95



		INHOUD.
		IV


		Bluti. Lancelot............ 102 Overgang van Vlissingen........ H3 TSERAERTS............ 1M Sonoy............. H8 ru�chaver............ 128 Graaf Lodewijk.......... 137 La Noue ,........ 145 Eerste vrije vergadering van Hollands Staten . . . 149 Marnix............ 154 Van der Aa........... 169 De Bloedbruiloft.......... 174 Boysot............ 17fi Van de Werff........... 182 Graaf Hendrik.......... 189 Bylagen............ 203



		ORANJE.

		Sinds de stoute en roemwaardige inval van 1568 zonder vrucht was gebleven, hield Oranje weder schijnbaar rustig op het hooge huis te Dillenburg verblijf, maar peinsde er op gants andere zaken dan op rust. Met een blik � om zijne eigene woorden te bezigen � op den «pitoyable estat," waartoe »les affaires dun si fidel et flo. rissant pays sont r�duictz," was stil zitten hem een onmooglykheid, omdat dit gelijk stond aan lafhartigheid, een ondeugd die hem, by alle menschelyke gebreken die hy mocht bezitten, ten eenemale vreemd was. Het merkwaardig woord, door hem tot den Water- landschen leeraar gesproken: »dat hy allen menschen in vriendschap gezind was" � dat woord van echte humaniteit, een Oranje-Nassau waardig � was hem nog niet van de lippen gevloeid, maar het woonde toch alreeds in zijn hart, en hy verslond onder dat »allen menschen" in de eerste plaats den Nederlanderen. Verademing had hy noodig, herstel van kracht was hem een behoefte; maar toen ook toog hy weder aan den arbeid om dier menschen rechten te handhaven, en hunne belangen voor te slaan en te bevorderen; en 1



		2 ORANJE.

		hy sloeg daartoe den weg der onderhandeling in, door middel van Keizer Maximillaan. Was dat uil besef van machteloosheid tot een meer aktief op- treden? Onmooglyk. Hy was verschalkt geworden, de stoute krijgs- man, maar niet verslagen, en by alle mislukking had de veld- tocht nochtans bewijzen opgeleverd, hoe hy als Veldheer niet minder dan als Staatsman te vreezen was. Maxiniiliaan, toenmaals nog niet dooi^- een vooruil zicht op de ver- bintenis van een zijner dochters met de Spaansche kroon omge- kocht, zond zijn broeder-zelf, den Aarls-Herlog Karel, naar Madrid, om den Koning tot verzoenende maatregelen te bewegen. Filips toonde zooveel verontwaardiging als hy den broeder des Keizers mocht laten blijken. Vele gronden voerde hy aan, waarom liet hem onmooglyk was om die brulale Nederlanders � die durfden meenen dal men menschelyke rechten mocht doen gelden tegenover Koninklyke rechten � anders te behandelen dan hy had ge- daan en nog deed; de voornaamste dier redenen was, »dat hy de »waere godsdienst, volgends de Leer van de Roomsche Kerk in al »zijne landen en Heerlykheden gevolgt wilde hehben, waer van hy snog ter rechter, nog ter linker hand soude afwijken; ook hing daer »aen de rust des volks, soo wel als de zaeligheil der zielen;\'t welk �de Heidenen selfs over hunne valsche Godsdienst had doen waeken." De vrome man, die weinige jaren laler dezen zelfs tot verdierly- king opgevoerden godsdienst-yver veil bood � mits hem dat wierd betaald met de Duitsche Keizerskroon I En welke diensten zijn satelliet in de Nederlanden aan de gods- dienst bewees, kan het best worden opgemaakt uit de getuigenis



		4
		ORAN.IE.


		anderen weg, waarlangs hy het kreunende land zou kunnen ver- lossen van den »beul fenijnig" en den »roover grijnig" � zoo als het in het felle schimpdicht klonk � die een gulden zwaard had ontfangen »Om de Geusen te maken vervaert; "Ja omdat den hloedgierigen Tyran »Daer mede sou ombrengen wtff en man, «Die God vresen en dienen van herten fijn, "En om de religie dolen en in smerten sp." Had hy vrienden verloren � hy had er ook behouden ; waren hem krachten ontvallen � hy had er ook aangewonnen; was zijner party in de Nederlanden de mondschroef aangelegd � zy was daarom nog niet verstomd. Men wist het: uit den lande geweken, was hy er nog met hart en hoofd binnen, en daarom waren er getrouwe oogen genoeg die voor hem rond zagen, kloek en scherp, en hem kondschapten wat er [gedacht, gesproken, gedaan werd. Er waren reizigers te voet en te paard, verspied zoowel als onverspied, die hem op de hoogte der zaken hielden, en hem in staat stelden om, van den hoogen Dillenburg uit, in alles het terrein te overschouwen waarop en te midden waarvan hy weder handelend moest optreden; die hem in staat stelden om te berekenen wanneer het oogenblik zou gekomen zijn waarop hij het zwaard weder zou kunnen trekken, en de schede wech werpen; die het hem vergemakkelyklen om zich te vergewissen van den omvang der zedelyke en stoffelyke steun- selen, die noodwendig allengs moesten toenemen, naarmate de sonuitsprekelycke bloetdorstige tyrannye" de felle vuist persender samep neep.



		I SWIETEN. 5

		En onder de getrouwe vaderlanders die aldus, van verre en van naby, volhardend met hem werksaam waren, bevond zich reeds in 1568, nog v��r den Maastocht, de Zuidhollandsche Edelman Adriaan van

		SWIETEN.

		Getrouwe dienst, yver en verkleefheid waren niet vreemd in dit adeloud Geslachte: toen Graaf Willem de Vierde zijne vazallen op- riep ten Frieschen tocht, in 1345, volgden twee der drie zonen van Heer Ramp van Swieten, de oudste en de jongste, de Grafelyke banier, en zy sneuvelden in hare verdediging. De tijden veranderden; de moed om een aangekleefd beginsel te verdedigen, met opoffering des noods van lijf en goed, veranderde in het Huis van Swieten niet. Maar Heer Adriaan had zich een gants andere banier gekozen dan waarvan zijne voorvaderen zich ooit een denkbeeld hadden gemaakt: die der Hervorming. In 1566 sloot hy zich derhalven den Edelen des Verbonds aan, en hy was een dier onwankelbaren die het met volhardenden yver trachtten te bevorderen. Hoe de noodlottige gevolgen, die daaruit gingen opwassen, hem reeds spoedig zouden dwingen om zijn eigen levensplan te wijzigen, °f � liever nog � geheel wech te werpen, en zich een volstrekt



		6 SWIETEN.

		ander te scheppen � daarvan mag hy in den aanvang des volgen- den jaars voorzeker wel reeds een volkomen besef hebben gehad. Waartoe anders de moeite die hy zich gaf, om Graaf Herman van Henneberg te bewegen om de vijf-en-veertig morgen lands, »aan de hofstede Zwieten gelegen," in eigen goed te veranderen, »onder voorwaarde dat hy, van dien tijd af, de hofstad en het huis van Zwieten, met den boomgaard, singels en de omdyking, in gemelde vier-en-vijftig morgen begrepen, te samen negen morgen groot, van welgemclden Graaf Herman en zijne nakomelingen zou verzoeken en verheergewaden ?" Eigen goed kon worden verkocht, leengoed niet, en landerijen konden in die dagen beter van de hand worden gezet dan een kasteel als het schoone huis te Swieten, dat zijne torens zoo fier aan den Hoogen Rijndijk hy Soeterwoude ophief. Hy verkreeg hetgeen hy wenschte, maar hy genoot er onlange van: de handelingen des Hertogen Alba, den vreeselyken engel uit den Apokalips gelijk, de wraakfiolen des Konings uilgietende over het hoofd der weerspannige bevolking, noopten hem te doen wat reeds zoo velen � daaronder eigene verwanten, zijn schoonbroeder, de Heer van Calslagen � deden: ter beschutting van lijf en leven uil te wijken. Het voorbeeld, door den doorluchtigste aller ballingen gegeven, mocht geruslelyk tot navolging noopen: beter met Oranje het leven te sparen tot arbeiden onder tarten van den dood, dan met Egmond en Hoorne het hoofd in den strik te steken, en voor \'s lands toekomst verloren te gaan. Toch zou die strik hem onverwacht om den hals zijn geworpen, indien niet een edelaartig overheids-persoon daarvoor hadde ge- waakt. De bekende wijze waarop de geloovige zoon der Kerk, die



		SWIETEN. 7

		naar Nederland was afgezakt om er de ketters te tuchtigen, ten jare 15G8 de Vasten inwijdde, had ook in hem een slacht-offer moeten vinden: ook zijn naam stond op de lijst der personen die, alle ge- westen door, in de nacht na den vrolyken Vasten-avond moesten worden overvallen, opgelicht, en in boeien geklonken, om daarna volgends de plakaten te worden gevonnisd. \' Gelukkig was Jan van Berendrecht, de Schout van Leyden, niet een van die armharlige Nederlanders, die den Landvoogd met vreeze en bevinge, of � laaghartiger nog � uit baatzucht, naar de oogen zagen. Hy deed Swieten heimelyk verwittigen van het lot dat men hem had toegedacht � en toen de Kommissaris van Beroerte met zijne satellieten de vangst meende te doen, was er een balling te meer uit de Nederlanden op weg. Ongedeerd kwain Swieten met anderen te Emden aan, waar het hem den lijve ten minste geen leed kon brengen dat de Hertog hem, en zes-en veertig anderen daar- nevens, by vonnis van een-en-dertig Augustus het land ontzeide, met verbeurlverklaring, natuurlyk, van zijne goederen, op grond van te hebben bygewoond »les Nuuvelles Preches, el pardessus ce d\'aultres mesusages et delicts qui s\'en suyvent." Maar zich bergende in den vreemde, liet hy de heilige zaken niet los, waarvoor hy zijn vrede, zijn rust, zijn welvaart, ja zijn weelde had opgeolferd. De bitterheid der ballingschap was hem ongetwijfeld nog een spoorslag te meer om te arbeiden voor zoovele duizenden

		¹ Volgend! herlcht van den Hertog -zelf bekwam hy op deze wijze een vtjfhonderdlal ge- vangenen; nog ongeveer drie honderd meende hy later meester te worden, en levens bad hy het oog op eenige rijke burgers: niet om ze ook op het schavot te brengen, maar om een deel van hun vermogen als losgeld te bekomen j de Koning kon echter verzekerd zijn � schreef hy � dat zich onder die afkoopbaren geen bevond die bet hoofd had verbeurd!



		8 SWIETEN.

		die dat lot met hem deelden, voor zoovele duizenden anderen die daarover in kommer verkeerden, of daardoor in ongeluk, in ellende, ja ten deele in gebrek waren gedompeld. Wat zijne roemzuchtige voorzaten Diedryk en Herman veil hadden gehad voor de banier des Graven, had hy veil voor den standert des Princen, omdat die �en met de Hervorming was. Er moest hem dus alles aan gelegen zijn om te weten wat de Prins wilde, opdat hy er zijn eigen wil naar regelen en aan dienstbaar maken kon, en hy stelde zich daarom reeds spoedig tot diens beschikking. Met den recht- schapen zeemtouwer Pieter Adriaansen, die zijn »werf\' aan de Leydsche veste mede had moeten verlaten, vinden wy hem ten zelfden jare binnen Dillenburg, vanwaar hy vervolgends met zijn even wakkeren medgezel heimelyk naar West-Friesland toog, om daar de steden te bewegen tot verzet tegen Alba, en tot aansluiting aan den Prins; en de gevolgen hebben doen blijken, dat hy er het goede zaad niet vruchteloos heeft uitgestrooid, al had het tijd noo- dig om het onkruid, rondom zich heen, boven het hoofd te wassen. Maar ook die tijd van afwachten mocht voor hem niet dadenloos voorby gaan, en toen het land hem daartoe geen gelegenheid meer bood, koos hy met zoo menigen anderen Nederlander, wien de warmte des geloofs, en de stoutheid des harten alle andere be- denkingen overwogen, het beweeglyk element, dat in veiligheid ver- kiesbaar bleek boven den vasten bodem � de zee. Het dartele schip � de baren beheerschende, wanneer zy in vrolyke kalmte zijne zijde omspelen, maar heur weerlooze prooi, wanneer wolken van schuim den steven omspatten, en brullende stortze�n manschap, want, en scheepstuig van het verdek slingeren � werd de toevlucht veler moedige geesten.



		9
		SWIETEN.

		En nu het jaar 1572 is aangebroken � Spanje naar het schijnt een flonkerende starre toonende in \'t verschiet, den Nederlanden daarentegen slechts een zwarlbewolkte kim, wier dampen hoe lan- ger hoe tastbaarder worden � nu zit Oranje op den Dillenburg, en peinst hoe hy dien sluier zou mogen verscheuren; nu dooien velen zijner beste aanhangers als verspreide krachten op de zoo weinig herbergsame zee, en met hen ook Jonkheer Adriaan van Swieten. Ongetwijfeld bezielt dezen de zekere hope dat de zaken in het vaderland eenmaal een gunstiger keer zullen nemen; dat hy, onder betere omstandigheden, eenmaal weder vasten voet op den geliefden bodem zetten zal, en er betere krachten aan toewijden, dan hy op dit oogenblik vermag. M��r dan hy wist was intusschen de ure naby, waarop hy een werkdadig deel zou nemen aan het stoute feit, dat den sleutel wringen was in het stalen slot der keten waarmee Spanje Ne�r- lands lendenen omslingerd hield. Hoe spoedig hy van Vrijbuiter- kapitein weder Hopman te velde zou wezen; hoe hy aan het hoofd eener geringe bende van negen-en-sestig voelknechten, en van slechts een enkelen ruiter, \' op een ongezadeld paard, vergezeld, zich met byna vermetele koenheid van het door de Magistraat aan de Spaan- sche zijde gehouden Gouda zou meester maken, nadat hy alreeds Oudewater aan den Prins had gebracht; hoe hy het weder verloren Oudewater, na den afschuwelyken moord, nogmaals uit den Spaan- schen klaauw zoude rukken; hoe hy vervolgends tot het plechtig gezantschap zou behooren, dat, namens Aartshertog Matthias en

		\' Jan Pietersen, Watergraaf van Oudewater.



		^^ \\ZJ(fCf



		10 GRAAF JOHAN.

		den Prins, by den Arnhemschen Raad moest aandringen op het samenbrengen der benoodigde penningen, en op het gerneenschap- pelyk handelen ten behoeve van het in zorgwekkend en toestand verkeerde vaderland; hoe hy verder zich veelvuldig verdienslelyk zou maken zoowel in staatszaken als met het kiijgsgeweer, ondanks tegenwerking en verdrietelyke teleurstellingen � zijnen blik was het tooneel nog niet geopend, waarop hy die akten in het beweeg- lyk drama zijn levens zou afspelen; hy was thands nog de zwal- kende watergeus. \' Intusschen � zijn velen van Oranjes medestanders ter zee zwer- vende en dooiende, toch niet allen: menig hunner heeft den voet te land gehouden, arbeidende met hem of in zijnen geest, en onder dezen behoort de eerste plaats aan zijn op hem volgenden broeder

		GRAAF JOHAN.

		Hy was de tweede der vijf zonen, door Gravin Juliana haren echtgenoot geschonken, en w�l verdiende hy de eere van haar kind en Oranjes broeder te zijn. De schitterende toekomst, die

		¹ Zie van zijn verder leven Bylage A.



		\\\\
		GRAAF JOHAN.

		den jeugdigen Willem een vroege verwijdering van het vaderlyk huis afvergde, wachtte Johan niet; het offer van den ouderlyken haard werd dus van hem ook niet ge�ischt: zoo bleven de wijsheid des vaders, de tederheid der moeder, en de godsvrucht van beiden hem immer onmiddelyk vol liefde naby, tot dat hy naar Wiltenberg en naar Straatsburg ter hooge-schole verlrok. Hier werd zijn geest gevormd, even degelyk als vroeger zijn hart, en dus ontwikkelden zich by hem geheel zijn schoone aanleg en al de grondtrekken van dat mannelyk en edel karakter, dat tegenover zoovele heldere licht- punten slechts �en in \'t oogloopende schaduwplek bezat � zijn groote eenzijdigheid op het stuk van godsdienst. Hierin verschilde hy grootelyks en ten eenen male van zijn oudsten broeder, met wien hy anders zoo veel voortreffelyks gemeen had: tegenover zijne »uitstekende braafheid, edele grootmoedigheid, echte gemoedelykheid, en tedere godsvrucht," staat een overdreven en laakbare geloofs- yver, die hem soms vervoerde tot nonbillykheid; hardheid, en oogen- schijnlyke onrechtvaardigheid." Overigends � zijn geloof zetelde in zijn harte, en steeds bleef hy zijner spreuke getrouw: »Wer da stirht eb\' er stlrbt, Der stirbt nit wann er stlrbt." Geboren in 1535, telde hy niet meer dan vier-en-twintig jaren, toen hy in 1559 by den dood zijns vaders diens erfgenaam werd van Nassau-Dillenburg, Herborn, Siegen, en Diest. Met eene be- minncnswaardige echtgenote, Gravinne Elizabeth van Leuchtenberg, gehuwd, mocht hy zich verheugen in al de weelde van een geluk- kigen echt, en wijdde hy zich aanvankelyk rustig toe aan de zorg



		12 GRAAF JOHAN. voor het welzijn van zijne onderdanen en goederen, terwijl hy ook de verzorging zijner edele moeder gaarne op zich nam. Nu eens het kasteel Dillenburg, dan eens het burchtslot Siegen ten verblyve kiezende, smaakte hy daar al de genoegens, die deze bosch- en bergachtige streken, »waar de ruwe natuur al hare schoonheden en al hare schatten in ruime mate uitspreidt, eenen man van zijne jaren, van zijnen stand, en van zijne opvoeding, aan de zijde eener beminde gade opleveren ^konden." De gebeurtenissen in Nederland, waaraan zijn Geslacht door zijn ouderen broeder zoo zeer was verbonden, maakten een einde aan dat rustig leven, en leidden hem een toekomst in van daden, die hy verre was geweest van ooit te vermoeden, en die hem een plaats zouden beschikken in de geschiedenis der menschheid, z�o belangrijk en z�o grootsch, als de eenvoudige Graaf van Nassau-Dillenburg zich wel nooit had voorgespiegeld: hy zou de steun en raadman worden van zijn broeder Willem, dien handhaver der gewetens-vrijheid onder God. Te recht zong de van Vaderlands- en Oranje-liefde gloeiende Dichter: »Want ja! om Necrlands zaak met �Nassaus zwaard te helpen, Stond heel het Stamhuis op; de Leeuw met al zgn welpen Ontvlamde, en wenkte, of \'t waar, van op zijn lilaauwend veld Den rossen Liebaart toe, om \'s Vreemdlings aartsgeweld, Zijn vloten en zyn vloek, zu\'n donders en zyn klingen, Te trotsen en te staan. Daar brulden zy, en gingen Met statelyken stap, vereend van zin, op buit, Op buit van oorlogsroem en heiige \\ryheid uit." Toen de opstand der Nederlanden in de beeldstorming losbarstte, was Graaf Johan terstond in het belang zijner broeders Willem en Lodewijk aan de hoven der Duitsche vorsten bezig, opdat die wilde



		13
		ORAAF JOHAN.

		handeling niet een indruk van vijandelyke gezindheid mocht te weeg brengen, en hy bood den vluchtelingen uit de Nederlanden, wien de dreigende schaduw van den naderenden Alba in vrijwillige bal- lingschap deed gaan, een veilige schuilpaats te Siegen. Zijn broeder Willem ontfing hy met diens gemalin en vier kin- deren te Dillenburg, werwaart ook zijne zuster Maria, met heur ge- maal Graaf Willem van den Bergh een toevlucht zocht, zoodat de kostbare hofhouding er weldra niet minder dan dertig Grafelyke personen telde. Mocht de gastvrije Graaf aanvankelyk ook Oranje hebben geraden om den wrok des Konings niet nog meer te ver- bitteren door geweldige maatregelen � hy begreep thands zelf al te goed, dat er met geen zachtheid meer te vorderen was. A.1 kende hy Filips als Vorst het recht toe om het opendlyk prediken te verbieden � zijn protestantsch gemoed verzettede zich tegen de onderdrukking zijner geloofsgenoten, waar dat recht met de bloedige vuist van den beul werd gehandhaafd. Waren er in den Nederland- schen toestand hem nog onvoldoend bekende zaken, wier onderlinge verhouding of wier verband tot het geheel hem onbewust was of dat hy nog niet besefte; had hy nog geen volkomen, geen juist begrip van een staatsregeling, die den onderdaan tegenover den Vorst gants andere en vrij betere rechten waarborgde, ook in veel ruimer mate, dan zulks in de landen der Duitsche Vorsten bestond; ontbrak hem nog de maatstaf tot een rechte waardeering van den volksgeest en de volkskracht, van de eigendlyke levens-opvatting en de zedelyke behoeften des land-aarts, waar de Germaansche vrijheidszin nooit was uitgedoofd, maar � versterkt veeleer door den onophoudelyken strijd met de elementen � zich telkends weder ver- heven had.... wie kon hem daarop inlichten, beter dan Oranje?



		4*
		GRAAF JOIiAN.


		Waren de gesprekken dier broeders op den Dillenburg ge- schreven geworden, gelijk hunne brieven � wy zouden het kie- men, het ontwikkelen, liet rijpen kunnen gadeslaan van het reus- achtige plan om Nederland los te worstelen uit den reuzenklaauvv van Spanje, die het thands zoo geweldig en vinnig ompersle, dat er het bloed aan allen zijden uilsypelde. In de Reformatie, dat levendmakend verzet van den menschelyken geest tegen de doodende onbeperkte macht in geestelyke zaken, kiemde een tweede verzet: dat tegen de aanmatiging van het goddelyke in het vorslengezach � de revolutie. Al waren Lutheren Calvijn inkonzequcnt genoeg om tegen zulk een opvatting des Woords zelfs te prediken en te vermanen � onder de leerlingen gingen er alreeds met stouter stap dan de meesters: John Knox leeraarde idat, ofschoon opsland in het algemeen strafbaar en verboden was, toch het volk zich met alle recht mocht verzetten legen maal regelen der Regee- ring, die de onderdrukking der ware godsdienst ten doel hadden." Ziedaar, naar het inzicht eens gevierden godsdienstleeraars, de op- stand van Gods wege gewelligd. Bovendien � de tijd was voorby van de alleenheerschappij dier valsche en bedorven begrippen, die zoolang de hoofden had doen buigen onder de reeds lang niet meer heilzame, maar veeleer be- lemmerende en vernietigende macht die de Kerk, zoogenaamd vol- gends de instelling en lastgeving van haren goddelyken stichter, vrijelyk moet uitoefenen tot het einde der eeuwen, zoowel over personen als over staten, zoo wel over Volkeren als over Vor- sten! � Het graauwe stof, dat uit den molm dier in-eengezakte stelling voor de schreden van Oranje opstoof, verblindde hem de oogen niet; en helder begon hy in te zien, dat de maatschappij der



		t6 GRAAF JOHAN.

		Dillenburg, en die met den onvervaarden Knox gelijktijdig te Gen�ve geweest was. Zijn dan de gesprekken op den Dillenburg onbeluis- terd gebleven � de feiten, die van daar uitgingen, laten er met volle recht den hoofd-inhoud van vermoeden. Oranjes afkeer van de stellingen der Hervorming voor hem-zelf is overwonnen; tot den oorlog tegen-den Koning is in naam diens Konings besloten. Nu hy dan ook in 1568 de worsteling vernieuwt, treedt, er als een ander mensch uit hem te voorschijn. Hy is niet meer de aristokraat, die met alle partijen in vrede wil zijn, en het gunstig oogenblik voor zich-zelf afwacht. Geheel gewonnen voor de nieuwe meeningen, ten minste in dier betrekking tot de staatkunde, heeft hy van nu voortaan een beginsel waaraan hy zich zal gedragen. Hy is zich bewust van hetgeen hy wil en waarnaar hy streeft. Nu geen oogenblik van aarzelen of wankelmoedigheid meer. H y is het, die voortaan de harten zal opheffen wanneer zy in-een zinken; der verwarring ontworstelende, stelt hy er zich boven; hy doorziet het weefsel van trouwloosheid en eedbreuk ; zijn blik doorboort het duister van de nacht, en uit zijn ballingschap voert hy een ondoor- dringbaar pantser met zich. Gelukkig hy, die zich in zijne neder- laag aldus met kracht heeft omgord, en die uit zijne beproeving te voorschijn treedt met zooveel klaarder en verhevener gedachten: het noodlot gevoelt zich door hem overwonnen, en het buigt zich neder aan zijn voet! \' Dit is de vrucht, op den Dillenburg gerijpt, aan wier ontwikkeling Johan van Nassau zijn schoon en heerlyk aandeel heeft gehad. Maar deze zedelyke meewerking was den Grave niet genoeg: ook

		¹ Quinet.



		10
		GIUAF JOHAN


		krijgsvoorraad Ie voorzien. »Le temps esl terrible et plain de m�- »chanst�s" � sprak de voorzichtige Prins. Eerst latere jaren hebben aan het licht gebracht hoevele geldelyke opofferingen de Graaf zich daartoe persoonlyk getroostte en voortdurend bleef getroosten. In 1575 was hy aan den Keurvorst van de Palts alleen een som van veertig duizend gulden schuldig. In 1577 bedroeg de schuld die hy had gemaakt om Nederland ter hulpe te komen, en tot wier vol- doening hy zich had verbonden, een som van niet minder dan zes honderd duizend gulden, waartoe hy niet slechts zijne bezittingen, maar zelfs ook zijn zilverwerk en de kleinodi�n van zijne moeder en zijne gemalin had moeten verpanden. Oranje bleef echter aansprakelyk voor alles, en toen deze in 1584 als slachtoffer van Spanjes bedorvenheid gevallen was, vond men zijn boedel bezwaard met een schuld van twee milioen vier hon- derd duizend gulden. Zijne erfgenamen kwamen nog in den jare 1594 met Johan van Nassau tot eene overeenkomst over een schuld van een milioen vier honderd duizend gulden. Maar ten einde de eerstgemelden in staat te stellen om aan deze overeenkomst te vol- doen, kwamen in 1598 de Staten van Holland tusschenbeiden, en, hoezeer verklarende reeds verre boven de andere provinci�n belast te zijn, desniettemin willende »de meriten van den geheelen huyse van Nassau danckbaerlick erkennen," schonken zy aan de nalaten- schap van Willem den Eerste een som van honderd vijf-en-seventig duizend gulden. Doch ook dit was niet voldoende; en toeri Graaf Johan in 1606 overleed, had hy nog een aanmerkelyke som te vorderen, zoodat zijne erfgenamen verklaarden: dat hun huis alle vier jaren honderd duizend rijksdaalders ten achteren ging door de schulden en interesten. Eindelyk namen de Staten van Holland in



		20
		GRAAF JOilAN.


		1619 nogmaals een besluit, waarby zy verklaarden, »om te belhoo- nen heure groote affectie tegens de loffelijcke huyse van Nassau, ende de danckbaerheyt die se denselven sijn toedraghende," een som van honderd vijftig duizend gulden te schenken aan de erfgenamen des Graven, die hiermede verklaard hebben al hunne vorderingen, uit de veldtochten van 1568 tot 1574 voortgevloeid, te houden voor svoldaen ende gequiteerd." \' Gaven dan A.dolf, Lodevvijk, en Hendrik van Nassau hun leven aan Nederland ten beste � Dir Hendrik nog zoo jong, die cenge Lodewgk, Van wie de Mookerhei de lyken met het leven Verslond, na dat voorlang «Graaf Adolf was gebleven In Friesland in den slag �"" Graaf Johan schonk het zijn welvaart, zijn rijkdom, en by die stof- felyke ondersteuning tevens al zijn doorzicht en geestkracht. Ook dat h y het is, die, met doorworsteling van allerlei bezwaren, de Unie van Utrecht tot stand bracht, moet hem als geen geringe verdienste worden toegerekend: by al het gebrekkige dezer twee- slachtige vereeniging om zich en elkander »te voorsien tegens alle inconvenienten daer inne sy souden moghen vallen deur eenighe practijcken, aenslaghen ofte geweldt van haren vyanden," was het de eerste stap tot de meerdere vastheid en eenheid der noordelyke gewesten. Met hoeveel teleurstelling van wankelmoedigheid, van onwil, van tegenwerking � alles te zamen een leelyke som van zwarten ondank

		Prot. Bosscha.



		CULEMBORCH. 25

		aart en langeren duur was de innige en warme vriendschap waar- mee hy zich verbond aan een anderen edelen jongeling van hoogen Huize, en met hem van byna gelijken leeftijd � den levenslustigen en beminnelyken Prins van Oranje. Rijkelyk geurde en purperde het tusschen het groen; de rozen bloeiden in volle mate; de knob- bels werden nog niet gezien, waaruit later zoo felle doornen met schrikwekkende snelheid zouden opwassen. Slechts weinige weken na de rangsverhooging van het hem toe- vend gebied, overleed Gravinne Elizabeth, en Floris van Pallant was Graaf van Culemborch, Baron van twee vrije Heerlykheden, Heer van byna dertig Heerlykheden, en door dit alles »een der rijkste grondbezitters in Gelderland, Utrecht, Zeeland, Munster, en Gulickerland." Zoo voerde hy dan ook een hoogen staat, hebbende »als een Heer van syn qualiteyt op sijn stal, uyt eigen buydel, over de hondert paerden, en huys, taeffel en andere dispense naar adve- nant." De weelde zijner levenswijze verweekelykte hem echter niet: in den bloedigen strijd by Sint-Quentyn kweet hy zich dapper, en in 1558 trok hy aan het hoofd van tachtig ruiters, door hem-zelf bezoldigd, te veld. Schatte Filips szijn geliefden en geminden neef\' reeds daardoor hooger � sterker aanbeveling nog moet het den onverbiddelyken ketterdooder geweest zijn, te bespeuren hoe Culemborch stiptelyk de voorschriften zijner godsdienst naleefde, en onverholen zijn afkeer uitsprak van de nieuwe begrippen, die de Kerk met zoo groote hardheid aangrepen dat zy schudde op hare grondvesten. De heftige bloedplakaten, duizendmaal godslasterender dan de beeldenstorm die bun slechts zwakkelyk de gepleegde heiligschennis aan het levende beeld Gods vergelden zou, stond hy in gemoede voor. In 1562



		26
		CUF.EMBORCH.


		dreef boven Culemburch de rookwolk die den brandstapele ont- steeg, waarop ook daar het christen bygeloof aan zijnen Molecheen menschen-offer opdroeg. Maar hiermede had de kerkgetrouwheid des Graven, op wiens last een ongelukkige herdooper dus ten afschuwelyk schouwspel verstrekte, heur hoogte-punt bereikt. Twee jaren later was hy ten eenemale veranderd. Waar hy weleer gaarne het gewaad der steenigers zou hebben willen bewaken � daar plaatste hy zich thands beschermend voor hunne slachtoffers, en stelde zich voor hen in de bres; ja als byna zonder zichtbaren overgang stond hy plotselyk in de spits der voorhoede hunner gelederen, en was hunne zaak de z ij n e geworden, waarvoor hy den schandscboen wierp, en het zwaard opnam. Of nu het ergerlyk leven der Culemborch- sche geestelyken, dan wel zijn huwelyk met de Lutherschgezinde Jonkvrouwe Elizabeth, geboren Gravinne van Manderscheydt-Blan- kenheym ter Schleyden, daartoe het meest moge hebben bygedragen, kan niet worden uitgemaakt; misschien hebben beiden het hunne gedaan. Dat het hem ernst met de zaak was, toonde de Landvoogdesse te begrijpen, toen zy den Pauselyken Gezant weerhield om den brief te overhandigen, waarin Zijne Heiligheid den Grave trachtte te bewegen tot terugkeer in den schoot der Kerk: zy duchtte, dat de weinig ontziende jonge Edelman dat schrijven met luttel eerbied mocht bejegenen. Reeds v��r zijn toetreden tot de Evangelische begrippen behoorde hy tot de Edelen wien de Spaansche geest der Regeering verdroot, en was hy als zoodanig met Oranje, Egmond, Hoorne, Brederode en anderen in 1562 op den R\\jksdag te Frankfort. Daarna kleefde



		CULEMBORCH. 27

		hy de party des weerstands nog sterker aan, en toonde in alles, by de «oprechte liefde so hij droech tegens die waere gereformeerde religie," zijne warme en standvastige genegenheid voor »dievrijheit des vaderlants ende den persoon van Prins Willem van Orangi�n, wiens godsalige practijckon ende geluckige voetstappen hij gewaecht heeft te volgen." Den volke was zijn weerstreven van den Kardinaal wel bekend, en na diens vertrek zong het \'s Graven lof op de straat. Toen Filips in zijn schrijven na Egmonds gezantschap, 1565, het meest stellige bewijs van stompzinnige hardnekkigheid gaf, en Oranje en andere Edelen zich aan het bewind onttrokken, verliet ook Cu- lenborch een Hof, vanwaar nu de bloedgierige adem moest uitgaan, die by vernieuwing en feller dan ooit het vuur onder de brandsta- pels zou aanblazen. Evenwel � ofschoon hy het levendige Brussel verliet, om zich liever ter stille landstreke aan de Lek te gaan ophouden � in den geest bleef hy met de Verbondenen vereenigd, en zijn ruim hof op den Savel bleef steeds voor hen geopend en ter hunner beschikking. Daar was het dan ook, dat in November 1565 de samenstelling werd beraamd van het zooveel geruchts gemaakt hebbend Compromis; daar was het, dat, de Edelen ten volgenden jare by-een kwamen tot het indienen van het verzoekschrift, welks ontstaan hy had helpen bevorderen op de vergaderingen te Breda en te Hoochstraten; daar was het. dat de jubelende Geuzen-maaltijd werd gehouden, van waar de leuze is uitgegaan die Berlaymonts schimpwoord tot den eernaam heeft verheven, »dien elk Nederlan- der trotsch mag zijn te voeren." By het tweede en derde gehoor, den Edelen des Verbond?, door



		28
		CULEMBOnCH.


		Margareta verleend, was Culemborch tegenwoordig; maar op den tienden April keerde hy naar zijn Graafschap in de Betuwe te rug, waar hy het waschhuis en een houten loots op zijn voorburcht tot een opendlyke predikplaats deed inrichten, verwaart soms tot zes of acht honderd menschen, van rondom uit het Sticht en het land van Gelder, uit steden en dorpen, de predikatie kwamen aanhooren. De vinnig met scheldwoorden strijdende Roomschen en Lutherschen in zijn Graafschap dwong hy by plakaat tot verdraagsaamheid. Toenmaals achtte hy echter de ure nog niet daar, om de Her- vorming binnen zijne staten bepaaldelyk in te voeren. In Andwerpen, waar hy met Brederode en Graaf Lodewijk eenige dagen in den Rooden Leeuw herbergde, en er »groot geld" verteerde, ging hy opendlyk met de Geuzen en Andwerpsche Calvinisten om, terwijl hy later ook op de bruisende vergadering te Sint-Truyen aanwezig was, al bleef hy er niet tot den einde. Stradaas berichtgevers oor- deelden intusschen zeer oppervlakkig, toen zy den Grave aan den geschiedschrijver als onberaden en onstandvastig voorstelden. De gebeurtenissen des tijds schijnen nu beslissend op hem te hebben gewerkt. Op zijn kasteel aan de Lek te rug gekomen � terwijl de beelden neerstormende orkaan, als ware hy door een windvlaag uit Sint-Truyen aangeblazen, rondwoedde door het land � sloot hy zich op stoute maar bedaarde wijze by die felle openba- ring van den volksgeest aan. Terwijl het schuim der Hervormden, onder het oog van meer aanzienlyken en van predikanten, los trok op gevoelloos hout en steen, gelijk weleer het schuim der Kruisvaarders zich onder het oog van Adel en geestelykheid met het onschuldig bloed der Joden bezoedelde � liet hy den Calvinisti- schen predikant Gerard van Culemborch binnen de gasthuiskerk



		CULEMHORCH. 29

		dier stad het gezuiverde evangelie prediken. Na verloop van een paar dagen zag men eenige op zijn last aangestelde werklieden de beelden op de straten, poorten, aan de hoeken der huizen, en waar zy verder buiten de kerken en kerkhoven werden gevonden, wech- nemen, hetgeen thands ten duidelykste zijn inzicht omtrent de ver- andering van godsdienst openbaarde: Dat op den aldus toebereiden bodem de in vollen gang zijnde beeldstorming niet achter bleef, ligt voor de hand: ook daar, he- laas! werden heerlyke kunstwerken, schatten van menschelyke vin- dingrijkheid, vernuft, en scheppingsgave aan de harde eenzijdigheid van het Calvinisme ten offer gebracht. Of nu de Graaf � gelijk hy door sommigen wordt beschuldigd � daartoe heeft aangezet; of hy zijne laagschatting van de voor hem volstrekt niet meer ge- wijde zaken der Kerk z�o heeft overdreven, dat hy zijn papegaai een gewijde hostie heeft doen slikken � dat hangt tusschen be- schuldiging en bewijs, en de historie vermeldt hieromtrent geen mirakel, dat anders, uit den aart der zaak, nog al te verwach- ten ware geweest. Na het nu spoedig volgende uit-een spatten des Verbonds, na de dreigende machts-ontwikkeling der Landvoogdesse, met wie geen verzoening meer mooglyk bleek; na het zekere der tijding van Al- baas aantocht, verliet Gulemborch in April 1567 het vaderland, en begaf zich met den Grave van den Bergh naar zijn Baronie Weerdt, in Duitschland, waar hy op het kasteel zijn verblijf nam. Hy liet zijne Nederlandsche bezittingen lot een »roof van de Spagniaerden en hare adhaerenten, die deselve na haren lust en gevallen hebben verruckt, gepluckt, beseten ende daerinne gedomineert." De stem van Francoys de Knibbere, den eersten deurwaarder,



		30
		CUI.F.MBORCH

		die hem, op den vier-en-twintigsten January 156S, onder luid trom - petgeschal te Brussel indaagde en dagvaarde om op een van de drie aangewezen »distincte dagen" te verschijnen voor den »hooge, edele ende welgeboren den Hertoge van Alva, Marcgrave van Coria, Riddere van der Ordre, Cappeteyn generael van dese Nederlanden", was in zoo verre geen stemme ter woestijn, als de Graaf uit Keulen, waar hy zich toen bevond, een protest inzond en alom verspreiden deed, hetgeen echter natuurlyk zijn vonnis van eeuwig- durende ballingschap op zijn lijf, met verbeurtverklaring zijner goe- deren, niet weerhouden mocht. Intusschen had Alba zijn verblijf te Brussel gevestigd binnen het hof van Culemborch. en � tegenstelling zoo schimpend, als had de overmoedige Hertog haar opzettelyk uitgedacht � toen zat daar binnen de zelfde muren, waar de vrijheidszucht zoo luid gesproken en een krachtig klinkende leuze gevonden had, de Junta van oorlog, wier maatregelen die leuze zouden smoren, die zucht verstikken; toen werden daar de Graven van Egmond en Hoorne gevangen, om weldra hun hoofd door een rechtsmoord te verliezen ; toen, ein- delyk, als om de kroon op te zetten aan al die naar bloed riekende tooneelen van het tweede drama, werd daar de Raad van Beroerte ingesteld, die door het volk zoo juist en rechtvaardig met den naam van Bloedraad werd gebrandmerkt. Spoedig echter vernielde deze roode demon hier zijn eigen wieg: toen Margareta vertrokken, en Alba in het oude hof der Hertogen van Brabant gevestigd was, sprak de Bloedraad het oordeel over dat van Culemborch uit. Dien ten gevolge werd het neergeworpen en tot den grond toe geslecht; het erf� opdat geen vriendelyke plant, geen enkel bloemeken des velds er tieren zou � met zout



		CULEMBORCH. 31 bestrooid, en er daarna een schandzuil opgericht, welks voetstuk aan alle vier de zijden, in vier talen, te lezen gaf: »Als Philips »de II. Catholijcksche Coninck van Spaengi�n, etc. regneerde in dese »sijne Erfnederlanden, ende in sijn plaetse regneerde Fernando Alvares »de Toledo, Hertoch van Alva, etc. is gheordineert dat het Huys, «eertijds van Florents van Pallant, Grave van Culemborch, te gronde »afghebroken zij, ter vervloeckter memori�n van de hernomen con- »spirali�n, die daer in gheschiet is teghen de Conincklijcke Majes- »teyt ende teghen deselve Landen. Anno MDLXVIII. Actum den XXVIII May." \' De Graaf van Culemborch behoorde ondertusschen zoo min als Oranje tot. die ssmalle Jonckers," die, »tot de tanden toe in schulden" stekende, «wenschten allles in \'t wilt te moghen loopen, om by hol-gaende ghetije het hooft eens boven te krijghen;" een blaam, waarmee sommigen nog altoos zoo gaarne al de Verbondenen zou- den willen besmetten, ten einde den opstand daardoor zijn aureool te kunnen ontnemen. Evenmin was hy te tellen onder die Edelen, die een groot deel van hun vermogen moesten opofferen om den Keizer of den Koning te dienen in even kostbare als eervolle ge- zantschappen en tochten, � waarvoor alle vergoeding achterbleef. Zijne buitenlandsche bezittingen waren nog van dien aart, dat hy den vaderlande zoo wel hulp van zijn geld als van zijn arm mocht by- zetten, en van het. eerste wel het krachtigst. Immers � maakte hy zich, v��r Oranjes eersten inval, door een

		\' Na de Pacificatie van Gend werd, op grond van art. 13, die schandzuil onder het gejubel des volks onder den voet gehaald, en tijdens het twaalfjarig bestand deden de Aarts-Hertogen op het ledige erf een klooster voor ongeschoeide Karmelieten houwen, dat aan de bygelegen straat den naam van die der Kleine Karmelieten heeft geschonken.



		32
		CULEMBORCH.


		stouten aanslag meestei^- van zijn dooi\' de Spanjaarden bezet kasteel "Witthem, aan de Geule, naby Valckenburg � het ging straks weder verloren, even als kort daarna zijn kasteel en Heerlykheid Weerdt door de Spaanschen werd overmeesterd en vernield, hetgeen hem een schade van minstens vijf tonnen gouds berokkende. En toch � blijkends echte stukken � waren tegenspoed noch we- derwaardigheid by machte om zijn volharding te knakken, heb- bende hy »doen als nog in sijn benaeuwtheyt alle sijn silverwerk versmolten, en het geit daervan, volgens obligati�n, den Prince van Oraengi�n verstrekt tot dienst van de gemeyne saecke: hebbende daerenhoven zijne goederen, in neutrale landen gelegen, tenselven eynde verset en verpant, waeronder een bouwhoff is geweest, ge- legen in \'t sticht van Ceulen, die jaerlicx heeft cunnen uytbrengen die somme van twee duysent guldens." Ook verpandde hy »een goed, genaemt Wijler, weerdich om die hondert duysent guldens, ende so aengename ende gelegene plaetse, als in die quartieren weynich te vinden." "Was hy na het verlies van Weerdt, en zijne uitdrijving uit Keu- len, nu eens te Berris of te Biberich, »waar hy zijne geliefde gade verloor en zijn eenig dochtertjen achterliet;" dan weder te Worms of te Straatsburg, te Heidelberg of, na Oranjes terugkomst, te Dil- lenburg � »alles ginc hy nae, of er nog soms hope van uilred- dinghe ware:" alom had hy zijne kondschappers, en met de voor- naamste Edelen, waaronder vooral Schauenburg en Oranje, onder- hield hy briefwisseling. In 1570 was hy met den Graaf van den Bergh, de Gravin van Hoorne, den Heer van Batenburch, en andere uitgewekenen, die \'s Keizers Leenmannen waren, op den Bijksdag te Spiers, waar zy by srequesten en remonstranti�n" hunne bezwa-



		33
		CULEMDORCH.


		ren over den toestand der Nederlanden aan Maximiliaan indienden. Voerde dit, helaas ! tot geen hoogere baat dan tot een werkeloos medelijden � Culemborch behoorde niet tot de zulken die den moed opgaven, en ten bewijze daarvan ondersteunde hy Oranje nog in dat zelfde jaar met een som van twintig duizend gulden, waarvoor hy zijne eigene goederen verpandde. Wel verre derhalven van de gedachtenlooze aantijging der on- kunde : dat hy de man niet zou geweest zijn »orn zware lasten en zorgen te dragen en ze met kloekmoedigheid uit te voeren," en dat hy »stille rust beminde, gelijk hy ook nooit tot eenige oorlogsramp en zwarigheid is gebruikt geworden" � rijst uil zijne daden zijn beeld voor ons op als een ruslelooze kampioen voor de heilige zake \'s lands, wiens geslachtswapen wel den leeuw van Nederland in een hartschild mocht voeren, als het symbool van zijn liefde, zijn yver, en zijn trouw. Zoo verdiende hy dan ten volle den lof zijner tijdgenoten: dat hy een der eerste en voornaamste handhavers onzer vrijheid moet worden genoemd; zoo mocht zijn wakkere zoon van den edelen vader gerust de getuigenis afleggen: »Wat hy had, was tot dyenst van \'t lieff\' vaderland;" zoo had zijn latere geschiedschrijver het recht om met ingenomenheid en warmte van hem te verklaren: «Zijne liefde voor het Huis van Oranje werd alleen door die voor het vaderland overtroffen. Weinigen hebben hem daarin ter zijde gestreefd;" zoo stichtte hy zich een gedenkteeken van marmer en goud in de geschiedboeken van Nederland, en in de harten van allen, die het Vaderland, Oranje, en de vrijheid eeren en beminnen. \'

		Zie verder Bylage C. 3



		34 CULEMBORCH.

		Maar de adel van geest, die den Prins in dit zwaarwichtig tijd- vak bystond; hem zijne bemoejingen, kon het zijn, trachtte te vergemakkelyken; hem van inlichting, van opheldering, van raad diende, of hem met kloeke daad, met lijf en goed ondersteunde, huisde niet enkel by den Adel van geboorte. Te bekwame, te yve- rige, te vrijheid- en vaderlandlievende mannen werden er overvloedig gevonden in den burgerstand � in de nieuwe geschiedenis ten allen tijde de eenige en waarachtige kern der maatschappij, de eenige bron van onuitputtelyke kracht, van gedurig frissche herleving � dan dat zy in dezen by de wapenvoerende hooggeborenen zouden hebben wil- len � neen � zouden hebben kunnen achter staan. Want niet enkelen waren het: hier een arme predikant, die � zonder eenige hope om ooit by de heiligen te worden geteld � zijne onder ge- moedelyke woorden gekollekteerde gelden voor de heiligste zaak als een sintpauluspenning in de schatkist des Princen stortte; daar een onvertsaagde spie, die niet diende om loon, maar � zonder eenige aanmatiging van martelaar te willen zijn � honger en al- lerlei ontbering leed, wanneer de zaak des lieven vaderlands dat vorderde; gints een eenvoudige handwerksman die � er niet aan denkende of men zijn naam misschien zou schrijven in het boek dei- door de uitspraak van menschen gezaligden � het musket opnam, om te strijden voor het evangelie der vrijheid van consci�ncie � zy, en talloos in getal nog daarenboven waren er, die zich toonden geenszins de minderen, maar in menig opzicht minstens de gelijken te zijn der hoogere standen, waardig den consistori�n, wier veer- kracht nog als een bezielende adem onder het volk rondging, toen het Verbond reeds als een bruisende meteoor was uit-een gespat.



		35
		COORNHERT.


		En in de voorste rijen dier adelyken van geest stond een man, wiens naam, met onuitwischbare letteren op de arduinen tafelen van onzen Vrijheids-oorlog gegriffeld, door zijn engel werd overge- boekt op de gewijde rollen, waar de worstelingen der lijdende menschheid voor eeuwig staan aangeteekend � en die naam was Coornhert. Adel van geest � reeds met �en blik is hy te lezen op het mannelyk schoon gelaat, de uitdrukkingvolle trekken van Dirck Volckerlsen

		COORNHERT.

		Wie Coornhert zegt, noemt den man in Holland, die de wak- kerste yveraar was voor vrijzinnigheid van godsdienstbegrippen, en te gelijk de meest rustelooze bestrijder van der anderen gevoelens. \' Wie Coornhert zegt, noemt den man in Holland, die uit dringende behoeften des gemoeds op middelbaren leeftijd zich de oefeningen eens scholiers getroostte, om zelfstandig te mogen oordeelen over zoovele vraagstukken als er toen op godsdienstig en theologiesch domein aan de orde waren, en die weldra door voorbeeldeloozen

		¹ Mevr. Bosboom Toussaint.



		36 COORNHERT.

		yver zoo diep in de wijsgeerte der Oudheid was ingedrongen, dat hy in haar een feilloozen toets dacht gevonden te hebben tot oplos- sing der levenskwesti�n van zijn tijd. Wie Coornhert zegt, noemt den man in Holland, die als jongeling reeds van verontwaardiging sidderde over bloedige vervolging om den geloove, en die als acht- en-sestigjarig grijsaart het vege hoofd niet eer tot sterven vlijde, voor dat hy het derde strijdschrift zijns laatsten levensjaars tegen een toe- valligen advokaat van \'t ketterdooden had voltooid. Wie Coornhert zegt, noemt den man, die slerker dan eenig hervormer tegen gezach in godsdienst en kerk protesteerde, en die zich nooit by eenig der bestaande kerkgenootschappen wilde aansluiten, omdat zy allen de oude tyrannie onder een nieuw mom hadden gehuldigd, zoo spoedig het haar gelukt was om het gehate juk met vurige geestdrift van de schouderen te schudden. Wie Coornhert zegt � eindelyk � noemt den man, die met alle protestanten en alle hervormers de gedachte der Reformatie � de heilige Schriftuur onfeilbaar wet- boek � als een echt kind zijns tijds tot bekrompen wordens toe omhelsde, maar die tevens, door zijn gezond oordeel geleid, door zijne belezenheid in de klassieken treflelyk voorbereid, een aantal ethische werken naast zijne ontelbare polemischen legde, om te staven dat zijne levenstaak geenszins door de afwezigheid van eigen scheppingen een louter negatieve en afbrekende zou mogen genoemd worden. \' Het zijn sympathetische gemoederen, die deze heerlyke getuigenis van dien grooten zoon des burgerstands afleggen. Alzoo partydig � kan een bekrompen geest, door zijn byzienden blik begrensd, afdin-

		l)r. J Ion Klink