. ^ .a^ .1*. .^* ^ *

UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK UTRECHT
� ■.. i, ii i in i 11 |

ADERMin GESCH1MIS

INZONDERHEID TEN GEBRUIKE BIJ

BIJZOIDERE &. K. SCHOLEI,

0 W. J. F. NUYENS,

Kerkelijk goedgekeurd.

l\'~~»^8~~IF-»-t-

O. Xi. VAN IjANGKNH�YSKN,
tb AMSTERDAM.

INZONDERHEID TEN GEBRUIKE BIJ

BIJZONDERE R. K. SCHOLEN, _m

D^r W. J. F. NUYENS,

.....-----� -----

Kerkelijk; goedgekeurd.

_------------------------------

C. L. VAN LANGENH�YSKN,
te AMSTEUDAM.

De Vaderlandsche Geschiedenis voor de Jeugd, bewerkt door den
erdit�istvollcn Nu yens, wordt niet alleen gaarne door ons gocd-
ckeurd, maar tevens, om de vele voortreffelijke eigenschappen .
oor het gebruik op de R. K. Scholen bijzonder aanbevolen.

Haarlem, 19 Sept. 1870. H. VAN BEEK.

Een mijner vrienden, een man, die onder de katholieken
een algemeen en welverdiend vertrouwen geniet; een man,
die zich van de onderw ijskw estie eene studie heeft gemaakt,
en in eene der aanzienlijkste steden des lands, het katho-
liek onderwijs op alle mogelijke wijze behartigt en bevor-
dert: die vriend zeide tot mij, ruim een jaar geleden: > Schrijf
een dergelijk boekje (hij had de vaderlandsche geschiedenis
vrm het Nut van \'t Algemeen in de hand) voor onze katho-
lieke schooljeugd en ge doet er nog meer nut mede, dan
met uwe Geschiedenis der Nederlandsclie Beroerten."

Ik dacht daarover na: ik overwoog rijpelijk. hoe de geschiede-
nis aan eene jeugd, die katholiek en Nederlander te gelijk is,
diende onderwezen te worden: ik overwoog het rijp en ge-
ruiinen tijd. Toen nam ik het besluit, in een boekje, van
circa veertien vel klein 8°, eene schets van de vaderland-
sche geschiedenis te schrijven voor mijne eigene kinderen,
voor twee knapen van tien tot twaalf jaar. Ik beproefde wat
zij begrepen, of wat hun zonder moeite begrijpelijk kon ge-
maakt worden.

Zoo is dit boekje ontstaan.

Ik heb het als vader voor mijne eigene kinderen geschre-
ven, met het voornemen, om het onder bereik van geheel
de katholieke jeugd in Nederland te brengen.

In dit kleine boekje heb ik, voor kinderen, alles zoeken
neder te leggen, wat een langdurige beoefening van de ge-
schiedenis in het algemeen, en die mijns vaderlands in het
bijzonder, mij geleerd had daarin op den voorgrond te moe-
ten stellen, en naar de methode. die mij als de beste is
toegeschenen.

Ik zal hier mijne zienswijze beknopt uiteen zetten.

De wereldgebeurtenissen (= geschiedenis), worden geleia

door Gods voorzienigheid: de mensen kan, door zijnen vrijen
wil Gods raadsbesluiten voor een oogenblik zoeken tegen te
werken; maar God leidt de gebeurtenissen, ondanks des men-
schen verkeerdbeden, gelijk Hij besluit.

Van daar dat de geschiedenis der maatschappijen, en de
geschiedenis van den godsdienstigen toestand der maatschap-
pijen niet van elkander kunnen gescheiden worden.

In de geschiedenis des Nederlandschen volks is, sinds de
reformatie, het katholiek element te veel over het hoofd
gezien, de katholieke traditie vergeten of achterwege ge-
schoven.

In eene geschiedenis der Nederlanden, moet evenzeer ge-
let worden, op de Zuidnederlandsche gewesten van Neder-
landschen stam: b. v. op Brabant, Limburg, Vlaanderen,
als op de Noordnederlandsche, Holland enz. Dit is in nage-
noeg alle boekjes voor de jeugd veronachtzaamd.

De geschiedenis moet niet uitsluitend zijn. de geschiede-
nis van vorstenhuizen, of van oorlogen, maar van alles wat
den maatschappelijken toestand eener natie belangt.

Dit alles kan evenzeer tot grondslag strekken voor een
klein boekje voor de jeugd. als voor een uitgebreide geschie-
denis des Nederlandschen volks.

Ziedaar den draad mijner gedachten, bij het schrijven van
dit boekje.

Een ieder weet, dat de wijze waarop de geschiedenis des
Vaderlands, op niet-Katholieke scholen werd onderwezen,
eene der groote grieven der katholieken sinds jaren geweest
is, en nog is,

Wil men zich zelven gelijk blijven, dan moet men, ook
vooral bij het onderwijs der geschiedenis, den godsdiensti-
gen grondslag in het oog houden. Daarom is een schoolboek,
waarin alleen gezorgd wordt voor het niet-hwetsen der
Roomsch-Katholieken onvoldoende.

D\' VV. J. �. NUYENS.

Westwoud, 1 Sopt. 1870.

WAT DE GESCHIEDENIS IS.

1. De geschiedenis noemt men het verhaal van hetgeen vroe-
ger met eenen persoon, niet ecne stad of met een geheel
volk is voorgevallen\'. De geschiedenis van eenen persoon noemt
men levensbeschrijving; de geschiedenis van eene stad stads-
geschiedenis; terwijl de geschiedenis van landen genoemd
wordt, hij voorbeeld. Engelsche, Fransche, Duitsche geschie-
denis. Men heeft ook andere geschiedenissen, zooals de
Algemeene geschiedenis, die de gebeurtenissen verhaalt van
alle volken der wereld; de Bijbelsche geschiedenis, die het
verhaal geeft van de gebeurtenissen, in het Oude en Nieuwe
Testament vermeld; de Kerkelijke geschiedenis, die verhaalt
wat er voorgevallen is met onze heilige Kerk, sinds de
Zaligmaker in de wereld verscheen. Van al deze geschiede-
nissen willen wij u thans niet spreken. Wij willen u onder-
houden over de geschiedenis van ons vaderland, van het
tegenwoordige koninkrijk der Nederlanden. Wij noemen die
vadcrlandsche geschiedenis.

2. liet is van zeer groot belang voor u, mijne kinderen!
daarvan althans iets te weten. Hoe zoudt gij zoo onver-
schillig kunnen zijn, dat gij u niet bekommerdet omtrent
hetgeen in vroegere tijden is geschied met het land, waarin
de goede God u heeft laten geboren worden? Het is een
heilige plicht voor ieder mensch, zijn vaderland te beminnen.
Groote, vrome mannen, van wie de II. Schrift spreekt,
beminden hun land met innige liefde. Hoe beminde koning;
David zijn vaderland! Hoe treurden profeten, als Isa�as, om,
het ongeluk van hun dierbaar land, van Judea! Hoe offerde

de vrome held Judas de Machabe�r zijn leven op voor zijn
vaderland! Dit alles zult gij wel in de Lijbelsche geschiede-
nis geleerd hebben of gij zult het nog leeren. Wij zullen
u evenwel een nog oneindig heiliger voorbeeld van liefde
voor het vaderland geven. Hoe bemiudc onze aanbiddelijke
Heiland het land, waarin hij op de wereld was verschenen;
hoe weende hij over het lot van Jeruzalem, dat hij in zijne
goddelijke wijsheid vooruit kende!

Hot is derhalve uw plicht dat gij uw vaderland bemint.
En hoe zou men iets beminnen, wat men niet kent ? En hoe
zou men niet willen weten wat er vroeger is geschied met
degenen, die men bemint ? Vraagt gij soms niet met b elangstel-
ling naar de vroegere lotgevallen uwer ouders? En zoudt
gij ook niet met belangstelling vragen naar de vroegere lotge-
vallen van uw vaderland?

3. Gij moet dus, zeg ik, uw vaderland beminnen; gij moet,
omdat gij het bemint, de geschiedenis van dat land begeeren
te kennen. Maar omdat gij uw vaderland bemint, behoeft
gij niet alle daden van onze voorouders, dat is van de
menschen, die vroeger in ons vaderland geleefd hebben, goed
te keuren. Gij weet dat de mensch gemakkelijk kan dwa-
len, dat hij niet altijd God en Gods geboden voor oogen
houdt, dat hij vaak in groote zonden vervalt. Nu zijn
onze voorouders meer dan eenmaal in groote verkeerd-
heden vervallen, evenals dit nu nog dagelijks met vele
volken geschiedt. Zulke verkeerdheden moet men niet goed-
keuren, al hebben onze voorouders die ook begaan. Kwaad
blijft altijd kwaad, door wien ol\' bij welke gelegenheid het
wordt bedreven. De daden van vele Nederlanders, die vroeger
leefden, mag men daarom veilig afkeuren; men moet het
doen wanneer zij kwaad zijn. De geboden Gods moeten
voor ons de maatstaf wezen, waaraan wij toetsen of iets
geoorloofd of ongeoorloofd is.

i. Wat meer is: mocht het geschied zijn dat soms uit kwade
daden heilzame gevolgen voortsproten, mag men evenwel
nog niet zeggen dat die daden goed waren, wijl zij goede

uitkomsten opleverden. Goed blijft goed en kwaad blijft
kwaad. Het is de oneindige goedheid Gods, die meermalen
iets, wat de menschen verkeerd doen, ten goede doet uit-
komen; maar het is dan de wijze beschikking Gods, die
bet goede veroorzaakt, niet de kwade daad der menschen.

Dit moet gij bij het leeren van de geschiedenis van uw
vaderland altijd in het oog houden.

Ten tweede moet gij niet vergeten dat gij uw vaderland
moet beminnen, al hebben onze voorouders ook soms ver-
keerde daden bedreven.

5. Er is nog iets, mijne kinderen ! wat gij nooit uit betoog
moet verliezen. Dat punt is zelfs van zulk groot gewicht, dat ik
enkel daarom voor ulieden deze geschiedenis schrijf, liet is
het volgende: de menschen stellen maar al te dikwijls zaken
en daden, die in vroegere eeuwen zijn voorgevallen, geheel
anders voor dan zij inderdaad geschied zijn. Dit is vooral het
geval geweest met de voorstelling van de geschiedenis van
ons vaderland.

De eerste oorzaak daarvan is de volgende: men heeft sinds
vele jaren de geschiedenis van ous vaderland beschouwd,
zooals die vroeger door voorname protestantsche man-
nen werd beschreven. Maar die mannen beschouwden de
zaken geheel anders als wij. Zij erkenden de roeping van
de heilige katholieke Kerk niet. Zij vermeldden niets van
de ongerechtigheden, welke onze katholieke voorouders
hebhen ondergaan. Nog meer: velen van hen stelden de
zaken in een geheel verkeerd licht. Door al te grootc liefde
voor de Protestanten van vroegere eeuwen gedreven, duid-
den zij alles, wat die gedaan hadden, ten goede. Door al te
groote vooroordeelen tegen de Katholieken verblind, duid-
den zij alles, wat die gedaan hadden, ten kwade. Nu was
daarvan het gevolg, dat vele kindereu reeds in hunne prille
jeugd -eene geheel verkeerde voorstelling van de gebeurte-
nissen, die in vroegere eeuwen in ons vaderland geschied
zijn, verkregen.

6. Maar nu vraag iku, mijne kinderen! zoo iemand uit on-

wetendheid of uit boosheid zeer veel kwaad van uwe moe-
der, die gij zoo bemint en die gij verplicht zijt zoo te be-
minnen , vertelde, zoudt gij het dan willen gelooven ? Neen. �
Ik zal nog meer zeggen: gesteld eens, zeer vele menschen ver-
telden u van haar zooveel kwaad, dat gij het inderdaad
begont te gelooven, zoudt gij dan nog diezelfde achting aan uwe
moeder blijven schenken? Gij zoudt haar willen blijven be-
minnen , omdat zij uwe moeder was, doch gij zoudt haar
minder achten, omdat gij meendet dat zij dikwijls zeer kwa-
lijk gehandeld had. Maar zoo er nu iemand kwam, die u
zeide: al het kwaad, wat men van uwe moeder gespro-
ken heeft, is onwaar; ik zal u de zaak eens recht duidelijk,
kort en bondig vertellen: zoudt gij dan niet opgetogen van
vreugde zijn ?

Welnu, men heeft meermalen vroeger aan kinderen ver-
teld dat onze moeder, dej heilige Kerk, in de Nederlanden
verkeerd gehandeld had: dit was eene dwaling. Vrome en
verstandige mannen wisten het wel beter. Zij hebben dan
\'ook gezorgd dat men u, kinderen! een onderwijs zou
geven, waardoor gij de waarheid zoudt hooren en opgeleid
worden tot deugd en plichtsbetrachting. Die mannen, die
zooveel zorg voor uw welzijn dragen, die onderwijzers, die
u zooveel nuttigs en zooveel waars loeren, moet gij hoogach-
ten en hunne lessen moet gij in uw geheugen prenten. Gij
zult er u wel bij bevinden.

Na u dit als eene kleine inleiding^geZegd �te hebben, zal\'
ik thans overgaan tot de eigenlijke geschiedenis van ons va-
derland.

OVER DEN STAAT VAN ONS VADERLAND IN DE
VROEGSTE TIJDEN.

1. Ons vaderland, zooals gij op de kaart kunt zien, ligt
aan den noordwestelijken uithoek van het vasteland van

Europa. Het wordt ten noorden en ten westen begrensd
door de Noordzee; ten oosten grenst het aan Duitschland,
ten zuiden aan Belgi�. Het wordt van alle kanten door-
sneden met rivieren, die uit andere landen naar ons vader-
land komen en zich daar in de zee uitstorten. De Rijn,
de Maas en de Schelde zijn de voornaamste dier rivie-
ren; hare verschillende zijtakken zullen wij niet noemen;
gij zult ze uit de aardrijkskunde leeren kennen. Die rivieren
nu, welke uit hoogere hergstrekcn van het tegenwoordige
Zwitserland en Frankrijk haren loop naar het noordwesten
nemen, hebben daar voor een tal van eeuwen, nog voor de
komst van onzen Heiland op deze aarde, telkens haar
slib achtergelaten. Zoo heelt zich later een groot gedeelte
van den bodem van Nederland gevormd. De vruchtbare klei-
streken van Holland, de zeeuwsche eilandenen andere ge-
deelten van ons land zijn op die wijze gevormd geworden.
Met recht kan men zeggen dat de grond van de Nederlanden
eerst door de wateren gevormd, toen door de wateren
overstroomd en later weder aan die wateren ontroold is
geworden.

2. Immers toen zich eenmaal in den loop van eeuwen, door
de aanslibbing der groote rivieren, de grond van het tegen-
woordige Nederland, althans voor een groot gedeelte, had
gevormd, bleven diezelfde rivieren toen, evenals nog heden,
langs onze landen haren weg naar de zee volgen. Nu geschiedde
bet dikwijls dat die rivieren overstroomden; bij die gele-
genheid vormden zij poelen, moerassen , ja, geheele meren.
Die overstroomingen moeten in vroegere qeuwen zeer dikwijls
plaats gehad hebben. Zooals u hekend is, bestaat ons va-
derland voor een belangrijk gedeelte uit droog gemaakte me-
ren , en die meren hebben zich voor eeuwen herwaarts, vooral
door overstroomingen van den Rijn, gevormd. Een ander ge-
deelte van ons vaderland, zooals een aanzienlijk deel der
provincie Limburg, is echter niet door die aanslibbingen der
nvieren gevormd geworden; ook is dat geen land, dat men
later droog gemaakt heeft; integendeel, het is van veel oudere

dagteekening. liet is land, dat reeds aanwezig was, toen mis-
schien Holland en Zeeland nog niet bestonden.

Daarentegen is ook veel van hetgeen vroeger land was
later weder zee of water geworden. Wat thans de Zuider-
zee is, was voor achttien eeuwen voor een groot gedeelte
land. De Rijn stroomde met verschillende takken door dat
land heen en liep bij Texel en Vlieland in de Noordzee uit.
Midden in dat land, watthans de Zuideiv.ec is, lag het meer
Flevo (ofVliemeer). Allengs beeft de zee het land verzwolgen:
het meer Flevo heeft zich vereenigd met de wateren der zee, en
zoo is allengs de Zuiderzee ontstaan. Dit is niet op eeris, maar
misschien in den loop van verscheidene eeuwen geschied.
In het jaar 1250 bestond de Zuiderzee geheel en al; twee-
honderd jaren vroeger was er nog een zeer groot boscli,
waar in 1250 reeds alles water was.

Zoo heeft zicli ook de Dollart in de provincie Groningen
gevormd, waar vroeger land was. Zoo is ook in het jaar
1421 de Biesboscb, tusschen Zuid-Holland en Noord-Brabant,
door eene verschrikkelijke overstrooming gevormd geworden.

3. De bodem van ons vaderland beeft derhalve, in den loop
van meer dan achttien eeuwen, eene zeer groote verandering
ondergaan. Waar thans zeer schoon en vruchtbaar land is,
was toen water. Zeer veel land van vroegere eeuwen is
thans water. Maar ook in andere opzichten hebben zeer
groote veranderingen plaats gehad. Voor negentien eeuwen
waren er nog geene steden en dorpen. Geheel het land was
overdekt met groote en dichte bosscben, waarvan bet Haag-
scbe bosch en de Haarlemmerhout nog overblijfselen zijn.
(Jok waren er zeer uitgebreide moerassen. In dat boscbrijke
en moerassige land leefden misschien niet eens zooveel men-
schen, als thans in de stad Rotterdam all��n.

4. Nog lang voor de geboorte van Christus leefde in het tegen-
woordige Drenthe een volk, dat de Rimbren wordt ge-
noemd. Deze hebben die groote steenhoopen gemaakt, bekend
onder den naam van hunnebedden en waaronder waar-
schijnlijk hunne opperhoofden begraven werden. Later werden

de verschillende gedeelten van ons vaderland door andere
volksstammen bewoond, die alle onder den gemeenschappe-
lijken naam van Germanen bekend geworden zijn. Die Ger-
manen bewoonden alle landen, die thans Duitschland, de
Nederlanden en Belgi� vormen. De Germanen waren in ver-
schillende kleinere volkeren of volksstammen verdeeld. De
grond van het tegenwoordige koninkrijk der Nederlanden
werd voornamelijk bewoond door drie volksstammen: de Frie-
zen, de Batavieren en de Menapi�rs.

5. De Friezen bewoonden liet land, dat nu Noord-Holland,
Friesland, Groningen, Ovcrijsel en Drenthe wordtgelieeten,
en het land waar thans de Zuiderzee is. Ook bewoonden zij
een gedeelte der tegenwoordige provinci�n Zuid-Holland,
Utrecht en Gelderland. De Bataven woonden vroeger iu
Duitschland, in de streek, die thans Hessen wordt gehee-
ten. Ongeveer cene eeuw voor de geboorte des Zaligmakers
verlieten zij dat oord en vestigden zich in het land tus-
schen den llijn, de Waal en de Maas. Dat land noemden zij
Bal-ouwe, wat in hunne taal goeden yrond beteekende. Zij
zei ven heetten Batouwcn, en de Betuwe, tusschen de Maas en
de Waal in Gelderland, heeft naai-hen haren naam behouden.
De Bataven (ook Batavieren geheetcn) bewoonden derhalve
een gedeelte van hetgeen nu de provincie Zuid-Holland,
Utrecht en Gelderland is. De Menapi�rs woonden ten zuiden
van den Rijn en de Maas: inliet land, dat thans de provinci�n
Zeeland, Xoord-Brabant en een deel van Limburg vormt.
Deze Menapi�rs behoorden tot een grooter volk, dat ook
meerendeels van gennaanschen oorsprong was en Belgen
werd genoemd, liet koninkrijk Belgi�, dat ten zuiden van
ons vaderland ligt, heeft van die volken, welke vroe-
ger dat land bewoonden, zijnen naam verkregen. Behalve
de Friezen, de Batavieren en Menapi�rs, woonden er op
onzen vaderlandschen grond nog eenige andere kleine volks-
stammen, waarover wij u evenwel niet behoeven te spre-
ken, wijl zij gering in getal waren en in het lot der drie
grootere volken deelden.

G. De bewoners van den Nederlandschen grond waren voor
licgentien eeuwen nog zeer ruw en onbeschaald. Zij hadden
liet ongeluk den waren God niet te kennen en daardoor
misten zij ook de ware beschaving.

Zij waren Heidenen. Zij aanbaden de krachten der na-
tuur en de helden van hun voorgeslacht. Die belden
hielden zij voor ware goden, die over den hemel, de
aarde, de zee en alle natuurkrachten regeerden. Donar (in
het Noorden Thor geheeten) was de god des donders; Woden
(of Wodan) de god des oorlogs; Freya (want die ongelukkige!
heidenen meenden dat er godinnen waren evenzeer als
goden) was de godin, die de vruchtbaarheid schonk. Behalve
deze, hadden zij nog zeer vele andere goden en godinnen,
wien zij eer bewezen. Zij geloolden dat de dappere mannen,
die op het slagveld stierven, naar eene plaats, het AYalhalla,
gingen, dat hun hemel was en waar de grootste gelukzalig-
heid bestond in maal tijden en gevechten.

De hemel dier arme Heidenen was dus, naar hunne meening.
niet de belooning van vroomheid, deugd en zelfverlooche-
ning, maar van dapperheid in den oorlog! De boozen gingen
naar eene plaats van duisternis.

De Friezen, Batavieren en Mcnapi�rs vereerden hunne
goden te midden van groote bosschen, in zoogenaamde heilige
plaatsen. Dikwijls brachten zij hun offers van nienschen.
Op zulk een dwaalspoor had de booze geest hen ge-
bracht! Zij hadden priesters, wien zij groote eer bewe-
zen en die zij als waarzeggers beschouwden. Ook bewezen
-zij groote eer aan de mannen, die de daden der dappere
helden bezongen. Die mannen noemden zij barden.

7. De Friezen, Batavieren en Mcnapi�rs woonden niet in
steden of dorpen , gelijk wij. Zij woonden bier en daar langs
den zoom der rivieren of der bosschen. Op die plaatsen,
waar zij voor ov «rstroomiugen te vreezen hadden, bouwden
zij hunne woningen op hoogten, die terpen genoemd wer-
den. Zij kenden nog zeer weinig handel. Zij hadden gecne
iabrieken, geene winkels, leder moest in zijne eigene be-

hoeften en in die van zijn gezin voorzien. Zij hadden zelfs
nog weinig akkerbouw. Zij leefden voornamelijk van de vee-
teelt, van de jacht en van de visscherij. Hunne woningen waren
niets anders dan tenten, vervaardigd van boomstaken en aan
elkander genaaide beestenvellen. Hunne kleeding bestond
insgelijks uit beestenvellen en zeer grof gewevene stoffen.

De jacht, de visscherij en veeteelt waren derhalve de
voornaamste bezigheden dier volken. Maar geen minder voor-
name bezigheid voor hen was de oorlog. Zij leefden in
voortdurenden strijd met hunne naburen. Zij waren zeer
dapper en geschikt tot het uitstaan der grootste vermoeie-
nissen en onverschrokken te midden der gevaren. Reeds
van hunne jongste jaren af werden zij in het paardrijden,
zwemmen, schieten met pijl en boog en worstelen geoefend.
Zoodoende werden zij geharde soldaten. Zij trokken te
velde onder opperhoofden, die later nu eens koningen dan
weder hertogen genoemd werden. Deze opperhoofden hadden
zoolang de krijgstocht duurde het hevel over het geheele volk ;
maar in vredestijd hadden zij weinig gezag. De straffen, op over-
tredingen gesteld, waren niet vele, en de meeste misdaden
werden met boeten in vee of andere zaken van waarde ge-
straft. Gelijk alle volkeren, die het goddelijke licht des
Evangelies niet kenden, werden vele menschcn, hetzij als over-
treders der wetten, hetzij als krijgsgevangenen , in slavernij ge-
bracht. Deze arme slaven werden, gelijk het redelooze vee,
als het eigendom hunner meesters beschouwd, die hen kon-
den mishandelen en als een os of paard verkoopen.

8. De heidensche bewoners van onzen vaderlandschen
grond maakten zich vooral ook schuldig aan het misbrnik
van sterke dranken, die zij uit koren en gerst brouwden.
Zij gaven zich over aan eene schandelijke dronkenschap
en aan een\' niet minder schandelijken hartstocht voor
dobbelspelen. Zij ontzagen zich niet om have en goed, ja
vrouw en kinderen te verdubbelen. Want bij die ongeluk-
kige heidenen hadden de vaders het recht, hunne eigene
vrouwen en kinderen te verkoopen! Aan het Christendom

all��n hebben wij het te danken, dat alle menschen, arm
of rijk, mannen, vrouwen of kinderen, beschouwd wor-
den als gelijken, als «kinderen van onzen Vader, die in den
hemel is, allen verlost door den Zaligmaker!"

Die heidenen bezaten evenwel ook vele natuurlijke deug-
den. Zij waren oprecht en getrouw aan hun woord. De kin-
deren eerden hunne ouders en allen eerden den ouderdom.
De vrouwen waren zedig en ingetogen. Zij werden zeer
hoog geschat en niet, zooals bij andere meer beschaafde
heidenen, geminacht of dikwijls mishandeld en verstooten.
Zij waren dan ook zeer-arbeidzaam en huiselijk. In een woord:
hoe ruwen onbeschaafd onze heidensche voorouders waren,
zij muntten over het algemeen toch in vele opzichten uit boven
andere heidensche volken, die voor en omtrent de geboorte
van Christus leefden.

DE KOMST DER ROMEINEN IN ONS LAND.

1. In die tijden, toen ons land nog met bosschen was be-
dekt, de grond voor een gedeelte nog niets anders was dan
moeras, toen eenige weinige ruwe en woeste bewoners er
slechts met moeite hun levensonderhoud vonden, heerschte
een machtig volk reeds over een groot gedeelte van Europa.
Azi� en Afrika. Dat volk heette de Romeinen. Hunne hoofd-
stad was Rome in Itali�. Even als alle andere volken,
de Joden uitgezonderd, waren zij heidenen en hadden allengs
gedurende zeven eeuwen nagenoeg alle toen bekende volken
aan zich onderworpen. Rome was de hoofdstad van een machtig
rijk, liet machtigste dat er ooit geweest is. De goede God had
dat Romeinsche volk, dat alle andere volken aan zich onder-
wierp, gebruikt als een werktuig, om de wereld des te
geschikter te maken voor de verkondiging en verspreiding
van het Evangelie. Want dat Romeinsche rijk was juist het
machtigste en uitgebreidste in de tijden toen de Zaligmaker

der wereld te Bethlchem werd geboren, en in die eerste
eeuwen, waarin het Christendom overal werd verspreid.

2. Achtenvijftig jaren voor de geboorte van Christus kwam
een machtig llomeinsch veldheer, Julius Caesar, en onder-
wierp het land, dat toen bekend was onder den naam van
Galli� en nu Frankrijk wordt gebeeten. Hij kwam ook oor-
log voeren in het land, dat door de Belgen werd bewoond
en nu Belgi� wordt genoemd. Door geweld van wapenen
onderwierp hij alle Belgische volken aan de heerschappij der
Romeinen. Hij wilde ook de Menapi�rs, die Belgen waren en,
gelijk wij verhaald hebhen, het land bewoonden, dat thans
Zeeland. Noord-Brabanten het noorden van Limburg is. aan
zich onderwerpen; maar de Menapi�rs verscholen zich in
hunne uitgestrekte bosschen en tusschen de moerassen van hun
land, waardoor Caesar hen niet tot onderwerping kon brengen.
Bij gelegenheid van zijne krijgstochten kwam Caesar ook in
het land tusschen de Maas en de Waal, het eiland der
Batavieren. Hij onderwierp de Batavieren niet, zooals an-
dere volken, maar sloot met hen een verbond van vrede en
vriendschap. De Batavieren beloofden hem te helpen met
hulptroepen. Van nu al\' trokken velen van hen met de
Romeinsche legers mede en voerden oorlog tegen de vijan-
den der Domeinen. Door hunne trouw en dapperheid wa-
ren zij zoo geacht, dat de Romeinsche keizers hunne lijf-
wacht voor een gedeelte uit de Batavieren kozen. De be-
woners van onzen voorvaderlijken grond beschermden dus
nagenoeg bijna achttien eeuwen de heidensche vorsten van
Bome reeds tegen hunne vijanden, even als vele dap-
pere Nederlanders in onzen tijd den Heiligen Vader, paus
Kus IX.

3. De Friezen werden door Caesar niet bezocht; zij woonden
noordelijker dan hij ooit gekomen is. De Romeinsche veld-
heeren evenwel, die de grenzen des rijks tegen de invallen
der Germaansche volken moesten beschermen, kwamen wel-
dra in aanraking en spoedig in oorlog met de Friezen. Dru-
sus, een Romeinsch veldheer, kwam, tien jaren na de ge-

boorte van Christus, in het land, dat thans Gelderland,
Overijsel en Friesland heet. Hij dwong de Friezen zich
aan het Ronieinsche rijk te onderwerpen en eene schatting
in dierenhuiden te betalen. Zoo arm waren onze voorouders,
dat zij geene schatting van goud of zilver konden opbrengen.
Drusus liet door zijne soldaten een kanaal lusschen den Rijn
en den IJsel graven, naar hem de Drususgracht genoemd.

4. Het duurde evenwel niet lang of er ontstond een oorlog
tusschen de Romeinen en de Friezen, die zich aanvankelijk
onderworpen hadden. De geweldenarijen der eerstgenoemden
waren daarvan de oorzaak. Onder voorwendsel van de ver-
schuldigde schatting te vorderen, beroofden de Romeinsche
landvoogden de arme Friezen. Zoo deze de gevorderde schat-
ting niet konden opbrengen, verkocht men hun have en
goed, tot zelfs hunne vrouwen en kinderen als slaven. Dit
gedoogden de Friezen niet. Zij grepen naar de wapenen,
doch moesten voor het meerdere krijgsbeleid der Romei-
nen onderdoen en werden opnieuw overwonnen.

5. De Batavieren leefden aanvankelijk in goede eensgezind-
heid met de Romeinen; maar deknevelarijen van de laatstge-
noemden brachten eindelijk het dappere Bataafsche volk ins-
gelijks tot opstand. Immers werden zij door de Romeinsche
landvoogden niet meer als vrije mannen en bondgenooten,
maar als overwonuelingen en slaven behandeld. Onder voor-
wendsel van hulptroepen, die de Batavieren volgens hun
verbond met de Romeinen leveren moesten, te lichten,
voerde men kinderen en grijsaards weg. Deze moesten zich
dan loskoopen of werden als slaven behandeld. Eenigen van de
voornaamsten onderde Batavieren werden ter dood gebracht/
anderen, onder welke Claudius Civilis, als gevangenen
naar Rome gevoerd, waar zij zich voor den, keizer moesten
verantwoorden, want zij werden beschuldigd van oproer.
De keizer, voor wien zij kwamen, was Nero! Deze vergenoegde
zich evenwel met de verontschuldigingen van Claudius
Civilis en zond hem en zijne gezellen naar hun land terug.

Toen Civilis in het land der Batavieren teruggekeerd was,

zon hij op wraak tegen de Romeinen. Hij wist ettelijke andere
volken van Germaanschen stam, die langs den Rijn woonden,
tot een verbond tegen de Romeinen over te halen. Spoedig
weerklonk het oorlogsgedruisch bij alle volksstammen tusschen
den Rijn en de Maas. Verscheidene kasteelen der Romeinen
werden veroverd en de oorlog barstte uit. Dit geschiedde
in het jaar G9 na de geboorte van Christus. De Batavieren
behaalden met hunne bondgenooten aanvankelijk meer dan
e�ne overwinning; maar hoe konden zij den strijd volhouden
tegen de Romeinen, die volleerd waren in de krijgskunde?
Eenige bondgenooten verlieten Civilis; hij en de Batavieren
leden op hunne beurt verliezen. Nu bood de Romeinsche
veldheer, Cerialis geheeten, hun den vrede aan. De Bata-
vieren waren geneigd dien aan te nemen, en het oude
bondgenootschap tusschen de beide volken werd weder
gesloten. De Batavieren bleven, als vroeger, hunne vrijheid
behouden, doch moesten aan het Romeinsche leger eene bende
hulptroepen leveren.

6. Nu leefden de Friezen, Batavieren en andere volken, die
den nederlandschen grond bewoonden, in vrede met de Romei-
nen. Zij volgden het leger der Romeinsche keizers tot in de
verste landen, tot in Egypte, tot in Azi�. De Bataafsche
ruiterij werd voor eene der dapperste al\'deelingen des romein-
schen legers gebouden. De keizers, die zoo vaak door hunne
wreedheid en dwingelandij hunne onderdanen verbitterden,
steunden altijd op de trouw der Bataafsche troepen, die
hunnen persoon beschermden.

7. Gedurende de vier eerste eeuwen na de geboorte des
Zaligmakers heerschtcn dan de Romeinen, hetzij als meesters,
hetzij als machtige bondgenooten, over het land, dat thans
Nederland geheeten wordt. Zij lietenden volken, welke dien
grond bewoonden, hunne oude zeden, wetten en gewoonten
behouden. De Friezen en -Batavieren bleven voornamelijk
hun onderhoud zoeken in de jacht, vischvangst en veeteelt; bij
laatstgenoemden geraakte ook de landbouw meer in aanzien:
trouwens zij waren beschaafder dan de Friezen. De naam

Menapi�rs verdween in dien tijd geheel en al uit de ge-
schiedenis ; andere Gennaansche volksstammen, waaronder de
Tongeren, namen hun land in. Eene stad in Belgisch Lim-
burg, Tongeren, heeft haren naam aan dien volksstam ont-
leend.

Overal waar de Ilomeinen zich nederzett\'en, bouwden zij
versterkte legerplaatsen of kasteelen. Vele daarvan zijn in
het vervolg sleden geworden; andere zijn weder te niet
gegaan. Zoo is het bekend dat zij eene versterkte legerplaats
of kasteel gebouwd hebben ter plaatse waar nu het dorp
Voorburg bij \'s Gravenhage is. Ock op de plaats waar Leiden
ligt of in die omstreken hebben zij eene stad gesticht. Nijme-
gen, Utrecht en Maastricht hebben insgelijks hun allerecrsten
oorsprong aan de Romeinen te danken.

8. De Romeinen waren een heidensch volk; maar het Chris-
tendom was reeds zeer vroeg, gelijk een vruchtbaar zaad,
onder hen gezaaid. De UIL Apostelen Petrus en Paulus zelven
hadden in de stad Rome den gekruisigden en opgestanen Heiland
verkondigd. De goddelijke leer onzes Zaligmakers werd zeer
spoedig door geheel het Romeinsche rijk verspreid. Reeds
in de eerste eeuw na Christus\' geboorte werd het Evangelie
verkondigd in tialli�, die groote provincie des Romeinschen
rijks, die thans Frankrijk heet. Het zuiden van ons vader-
land, dat wil zeggen de provinci�n Noord-Brabant en Limburg,
behoorde in die dagen tot Galli�. Wel is waar was dat gedeelte
juist bet ruwste en minst bewoonde, maar toch waren
er reeds steden gebouwd, zooals Tongeren en Maastricht. Nu
kwam in de vierde eeuw na de geboorte des Zaligmakers een
heilig man , Maternus gehceten, aan die ongelukkige volksstam-
men, die nog verstoken waren van het licht des Evangelies, de
leer des Zaligjnakers verkondigen. De II. Maternus werd bis-
schop van Tongeren en kwam later zijnen zetel in Maas-
tricht vestigen. Hij is dus de eerste christen-bisschop ge-
weest, die in ons vaderland de katholieke Kerk heeft ge-
grondvest te midden van nog ruwe en onbeschaafde vol-
ken. Men moet evenwel niet denken dat al onze heiden-

sche voorvaderen, die het land, dat thans Noord-Brabant
en \'Limburg heet, bewoonden, zich terstond bekeerden; o
neen! de meerderheid, die in bosschen en afgelegen plaatsen
wuonde, bleef\' hardnekkig aan de oude gewoonten des hei-
dendoms vasthouden.

HET EVANGELIE WORDT IN DE NEDERLANDEN
VERKONDIGD.

1. liet Romeinsclie rijk was een poel van ongerechtigheid
geworden. Het heidendom had de volken diep bedorven;
alleen de Christenen boden tegenstand aan het algemeene
bederf. De alwijzo God liet toe dat volken, die ook wel hei-
denen" waren, maar niet zoo diep bedorven als de Romei-
nen, het Romeinsche rijk aantastten, vele landen veroverden
en nieuwe rijken stichtten, die, het ecne voor, het andere
na, den christclijkcn godsdienst aannamen. Al die volken
waren Germanen: bijgevolg stamgenooten van de Friezen
en Batavieren. Onder hen zullen wij slechts de Franken en
de Saksen noemen, wijl deze alleen niet de geschiedenis van
ons vaderland in verband staan.

2. De Franken, die weder in twee stammen verdeeld wa-
ren , woonden langs den Rijn en den IJsel in het tegen-
woordige Overijsel. Die, welke langs den IJsel woonden,
heetten Sali�rs. Zij waren een zeer dapper, ruw volk, dat
bovenal zijne vrijheid beminde. Ruim drie en- eene halve
eeuw na de geboorte van Christus verspreidden zij zicli over
het land, dat door de Batavieren bewoond werd, en de
naam van Batavieren verdwijnt nu in de geschiedenis. Waar-
schijnlijk hebben zij zich met de Franken verecnigd. Onge-
veer vier en eene halve eeuw na de geboorte van Christus
hadden de Franken, nadat zij de Romeinen herhaaldelijk
feeslagen en andere kleine Gerinaansche volksstammen onder-
worpen hadden, een rijk gesticht, dat het Frankische rijk ge-

noemd werd. Het zuidelijke gedeelte van ons vaderland, Bel-
gi�, een gedeelte van Duitschland en geheel de noordelijke
helft van Frankrijk behoorden tot het Frankische rijk. Hun
koning Klovis had den christclijken godsdienst aangenomen,
en zijn volk met hem. De Franken bleven echter nog ecuwen
lang een woest en barbaarsch volk. dat all��n door de
II. Kerk en hare bisschoppen tot beschaving en zachtere
zeden kon gebracht worden.

3. De Saksen, een ander Germaansch volk , spreidden zich uit
langs de kusten van de Noordzee; zij namen ook een ge-
deelte van ons vaderland, ten noorden van den Rijn, in. De
Friezen, die met de Franken in voortdurenden oorlog leef-
den, stonden daarentegen met de Saksen meestal in goede
verstandhouding. De Saksen, die in hunnen tijd reeds on-
verschrokkene zeevaarders waren, staken, ongeveer vier en
eene halve eeuw na Christus\' geboorte, over naar het eiland
Brittanni�, dat thans Engeland beet, en veroverden dat land.
De Friezen badden een groot aandeel aan die verovering,
ofschoon zij onder den algemeenen naam van Saksen door-
gingen. Waarschijnlijk vertrokken de veroveraars van Brit-
tanni� van de kusten van ons vaderland.

4. Die Saksen waren de ruwste en onbeschaafdste volken
van den Germaanschen stam. Zij waren verharde heidenen.
De h. paus Gregorius de Groote te Rome had medelijden
met de blindheid des heidendoms, waarin de Saksen van
Brittanni� leefden. Daarom zond hij , ruim vijf eeuwen na
Christus\' geboorte, vrome zendelingen naar dat verre land.
Deze bekeerden de heidensche Saksen, en binnen ��ne eeuw
was geheel het volk van Engeland katholiek geworden. In
groote kloosters wijdden zich duizende vrome mannen aan
den dienst van God en aan het welzijn hunner evennaasten.

Deze vrome mannen waren er niet mede tevreden, dat
zij zelven het licht des waren geloofs hadden; zij wilden
het ook mededeelen aan hunne stamgenooten, aan de bewo-
ners van het land boven den Rijn, waar onze voorouders
woonden. Een gedeelte van dat land, bij voorbeeld dat waai\'

thans de stad Utrecht ligt, gehoorzaamde aan de Frankische
koningen. Deze vorsten waren reeds katholiek. Ruim zes
eeuwen na de geboorte van den Zaligmaker regeerde een
koning over de Franken, met name Bagohert. Deze koning «
liet zich zeer veel gelegen liggen aan de verspreiding van
het Christendom onder de hcidensche stammen. De Heilige
Eligius en de II. Amandus, twee vrome mannen van Fran-
kischen stam, kwamen het Evangelie prediken aan de hei-
denen, die het zuidelijke gedeelte van on? vaderland bewoon-
den. Ruim zes eeuwen na Christus\' geboorte werd de eerste
Christenkerk boven den Rijn gesticht, ter plaatse waar thans
de stad Utrecht gelegen is. Deze stad was in dien tijd reeds
aanwezig, maar was nog zeer onaanzienlijk en bestond slechts
uit eenige schamele huizen.

5. De voornaamste verkondigers Aan het Evangelie aan de
bewoners van ons vaderland kwamen echter, gelijk wij
reeds gezegd hebben. uit Engeland. De II. Wcrenfried , de
II. Adelbert, de II. Wolfram en vooral de II. Willebrord
verkondigden de leer des Zaligmakers aan de woeste vol-
ken, die nog te midden van de bossehen of\' in nietige dor-
pen en in zeer weinige onaanzienlijke steden leefden en nog
de afgoden aanbaden. De II. Adelbert predikte in de omstre-
ken van Velzen en waar thans Haarlem en Alkmaar liggen;
de II. Werenfried in de omstreken, waar men thans Medeinblik
en Enkhuizen vindt; de II. Willebrord door geheel Holland
en Utrecht en in nog andere streken. Hij trok naar Rome,
Waar paus Sergius hem tot eersten bisschop van Utrecht
wijdde. De h. man mag met recht de Apostel der Neder»
landen genoemd worden. In zijnen ijver voor bet heil der
zielen trok hij nog verder; hij stichtte in Luxemburg de
abdij van Echternach, waar hij begraven ligt.

6. De II. Wolfram, een der getrouwe medehelpers van den
II. Willebrord, verkondigde het Evangelie aan Radboud, den
koning der Friezen. Deze wilde zich laten doopen. Dit zou
geschieden ter plaatse waar thans het dorp Hoogwoud in
Noord-Holland ligt. De koning was reeds gestapt in de

wijde kom, die tot doopvo\'nt zou dienen, gelijk in die
dagen liet gebruik was. Er in staande, vroeg liij den II. Wol-
fram, waar zijne voorouders waren, in de hel of\' in
. den hemel. Toen de h. man antwoordde dat hij vreesde dat
zij in de hel waren, antwoordde Radboud, dat hij liever
met zijne voorvaderen in de hel, dan met de Christenen in
den hemel begeerde te zijn: en wilde zieh niet laten doopen.

7. Welke moeite en inspanningen de vrome zendelingen
zich ook getroostten, bleel\' het Friesche volk evenwel nog
voor verreweg het grootste gedeelte aan de heidensche dwa-
lingen verslaald. Het ging nog voort in zijne barbaarschhe-
den en menschenoffers. De Friezen droegen den Franken
een bitteren haat toe, en die booze hartstocht bracht hen
er toe, de onwaardeerbare gave der waarheid te versmaden.
De verkondigers van het Evangelie hadden dan ook te mid-
den dier onbeschaafde stammen met de grootste gevaren te
kampen. Dit bewijst liet droevige uiteinde van den II. Bo-
nifacius. Deze, evenals zoovele andere vrome priesters
van zijnen tijd, uit Engeland gekomen, om aan de Frie-
-zen het Evangelie te verkondigen, was een man, bla-
kende van godsdienstijver, vroom, geleerd en bereid zijn
leven voor den Zaligmaker op te offeren. Hij werd bisschop
van Utrocht; hij reisde naar Rome tot den II. Vader, om
door dezen bevestigd en gesterkt te worden in zijne zware
taak: de bekeering der Friezen en van andere Duitsche
volksstammen. Hij stichtte het aartsbisdom van Mentz in
Duilschland. Eindelijk stierf bij als martelaar. Eene bende
woeste Friezen viel den 5 Mei 755 den II. Bonifacius en
diens metgezellen, priesters en Christenen, aan en vermoord-
de hen allen. Dit geschiedde in de omstreken van de stad
Dokkum in Friesland. De plaats zelve wordt thans nog
Mormerwoude, dat beteekent Moordenaarswoudc; genoemd.

8. Het zuidelijke gedeelte van ons vaderland, en wel voor-
namelijk Limburg, was grootendeels bekeerd. De stad Maas-
tricht was zelfs een bisschopszetel, totdat de II. Lambertus
dien zetel overbracht naar Luik. Trouwens Limburg en

Noord-Brabant behoorden geheel en al tot het rijk der
Franken. Utrecht en de streken van Zuid-Holland en Gel-
derland waren voor een gedeelte tot den christelijken gods-
dienst bekeerd, maar hadden altijd nog veel te lijden van
de heidensche Friezen. Deze, die het tegenwoordige Noord-
Holland, het laad waar thans de Zuiderzee ligt, Friesland,
Groningen en Drenthe bewoonden, bleven nog hardnekkig
den dienst der afgoden aankleven. Ruim eene eeuw was er
voorbijgegaan, sinds de eerste christen-prediking onder hen
plaats greep en den dag dat de II. Bonifacius vermoord werd,
en nog bleven zij grootendecls verhard in hunne dwaling.

Maar er hadden middelerwijl gewichtige veranderingen
plaats in het Frankische rijk. Het oude koningshuis. dat
afstamde vanden eersten christenkoning der Franken, Clovis
geraakte van den troon. Een ander aanzienlijk geslacht, de
afstammelingen van Pepin, werden op den koningstroon
geplaatst. Dit geslacht van Pepin was allerwaarschijnlijkst
afkomstig uit lirabaud, en tot de streken waar zij het meest
hun verblijf hielden behoorde dat gedeelte van ons vader-
land, dat thans een deel uitmaakt van de provincie Lim-
burg en niet ver van de steden Luik, Maastricht en Aken ligt.

De beroemdste vorst uit het geslacht van Pepin was kei-
zer Karel de Groote.

1. De afstammelingen van den frankischcn koning Clovis had-
den, door luiheid en weelde verleid, het rijksgebied ver-
waarloosd. Gelijk wij zoo even verhaald hebben, werd
daarom over de Franken een ander geslacht op den troon verhe-
ven: het geslacht van Pepin. Dit werd ook het Karoliiujisehe huis
genoemd naar twee groote vorsten uit dat geslacht, beide
Karel geheeten. De beroemdste van allen was Karel, die
naderhand de Groote is genoemd. Hij werd omstreeks de

helft der achtste eeuw in de omstreken van de stad Luik
geboren. Zijne geliefkoosde verblijfplaats was te Aken, in
de onmiddellijke nabijheid van het zuidelijkste gedeelte van
ons vaderland; ook hield hij zich veel op te Nijmegen. De
taal, welke hij sprak, was dezelfde als die , welke in die
dagen in het grootste gedeelte van ons vaderland werd
gesproken. Karei de Groote was dus in vele opzichten een
Nederlander.

2. Karel bezat het uitgestrektstc rijk, dat er na den ondergang
van het Romeinsche rijk in Europa geweest is. Geheel Frank-
rijk, Belgi�, de Nederlanden, geheel Duitschlaud, tot aan de
rivier den Oder, Zwitserland en het noorden van Itali� ge-
hoorzaamden aan zijne bevelen. Dit alles behoorde, hetzij van
oudsher, hetzij door overwinningen van Karel, tot bet rijk
der Franken. Karel had gedurende geheel zijn leven onop-
houdelijk te strijden. In het zuiden van Europa hadden de
aanhangers van den valschen profeet Mohammed geheel Spanje
veroverd en ook Frankrijk wilden zij aan zich onderwerpen;
maar Karel trok tegen hen te velde en versloeg hen. Aan
de oostelijke grenzen zijns rijks moest hij strijden legen een
woest, heidensch volk, Slawen genoemd dat bet tegen-
woordige Oostenrijk bewoonde. In het noorden eindelijk
had hij voortdurende oorlogen tegen de Saksers en de Frie-
zen te voeren. Eerstgenoemden bewoonden dat deel van
Duitschland, hetwelk tusschen de Eems, de Wezer en nog
verder tusschen de Elbe ligt. Waar de Friezen woonden is
u bekend.

3. Deze beide volken bleven, ondanks de ijverige pogingen
der christen-zendelingen, nog hunne heidensche goden
vereeren en een diepen afkeer koesteren van den gods-
dienst van onzen Zaligmaker. Zij overvielen de christelijke
gemeente aan de grenzen des Frankischen rijks, verbrandden
de kerken en vermoordden de geestelijken. Telkens de-
den zij invallen in het gebied der Franken. Karel besloot ben
door de wapenen tot onderwerping te brengen; maar dit ging
niet gemakkelijk. Herhaaldelijk trokken de dappere Franki-

sche heerscharen te velde tegen de Friezen en de Saksers.
Deze werden iederen keer overwonnen; maar zoodra was niet
het leger der Franken teruggetrokken of de Saksers en Frie-
zen stonden weder op en begonnen opnieuw den oorlog.
Eindelijk werden zij echter zoo door Karel ten onder ge-
bracht, dat zij zich voor goed onderwierpen enden christe-
lijkcn godsdienst aannamen.

4. liet was Karel niet genoeg, die woeste, krijgszuchtige vol-
ken ten langen laatste onderworpen te hebben; hij wilde hen
ook beschaven. Want daarom vooral is Karel de Grootc zoo-
veel bewondering en eerbied waardig, wijl hij niet slechts
een groot vorst en dapper veldheer, maar ook een weldoe-
ner zijns volks was en vd�r alles de uitbreiding van het
rijk Gods onder de menschcn beoogde. Hij zond niet alleen
zijne landvoogden en rechters, die hertogen en graven ge-
noemd werden, om de onderworpene volken te bestieren,
maar bij zond ook vrome bisschoppen en priesters, om hun
den waren godsdienst te verkondigen: hij deed dit in overeen-
stemming en samenwerking met den Paus van Home. Te
utrecht was reeds een bisdom. Karel richtte ook andere bis-
dommen op in het land der Saksers en der Friezen. Wij
behoeven alleen van die van Munster en Osnabrug te spre-
ken; want een klein gedeelte van ons vaderland, met name
een deel van Groningen en een deel van Ovcrijsel werden
gebracht onder die beide bisdommen. Het kerkelijk rechts-
gebied van den bisschop van Utrecht strekte zich uit overliet
tegenwoordige Holland, Utrecht, Friesland en Gelderland.
\'Iet zuidelijkste gedeelte onzes vaderlands, de beide provin-
ci�n Noord-Iirabant en Limburg, hoorden tot het bisdom van
Luik. Karel ondersteunde in al die bisdommen de bisschop-
pon en priesters in alles wat tot stichting en onderwijzing
der volken kon dienen, llij liet kerken en kloosters bouwen;
"ij richtte scholen op; hij hielp zendelingen uitzenden, die
de verspreide heidenen opzochten, om hen te bekeeren. Hij
\'«toonde zich een waar christen-koning.

5. Ook in bet zuiden van zijn uitgebreid rijk betoonde Ka-

rel zich als een beschermheer der Kerk. Een Germaansch
volk, de Longobarden geheeten, had, ongeveer vijf\' eeuwen
na de geboorte van Christus, in Itali� een rijk gesticht, dat
het Lombardische rijk genoemd werd. Nu was de Paus te
Rome allengs een schier onafhankelijk vorst geworden; maar
de Lombardische koningen wilden Rome en den Paus aan
zich onderwerpen. De Paus evenwel, die door dezen on-
rechtvaardigen aanval der Lombardische koningen.bedreigd
werd, zocht hulp bij de koningen der Franken, en niet
het minst bij Rare] toen deze koning geworden was. Karel
beoorloogde meer dan eens de Longobarden, onderwierp
hen eindelijk en liet zich door hen koning kroonen, zoo-
dat ook geheel het noorden van Itali� aan hem onderdanig
werd.

6. Nu was sinds hetzelfde tijdstip, waarop de Zaligmaker
geboren werd, do hoogste wereldlijke macht op de aarde
die der Romeinsche keizers. Nadat de Roineinsche heerschappij
door de Germaansche volken vernietigd was, bleef het Ro-
meinsche rijk in naam voortbestaan in die landen, welke
thans tot Turkije behooren; maar inderdaad was het Romein-
sche rijk in geheel westelijk Europa vernietigd. De Paus be-
sloot toen om Karel, die de machtigste christen-vorst was,
die ooit bestaan had; die de Mohammedanen in het zuiden
van Europa en de heidensche Saksers en Friezen in het
noorden had overwonnen; die den Heiligen Stoel beschermd
had tegen onrechtvaardige aanvallen, tot keizer te verheffen.

Dit geschiedde in Kerstnacht van het jaar 800. In dien
nacht plaatste de Paus van Rome de keizerskroon op het
hoofd van Karel den Groote. De nieuw verkoren keizer be-
vestigde den Paus in zijn tijdelijk gezag over de stad Rome
en schonk hem het gebied over eene uitgebreide streek van
Itali�, die later de Kerkelijke Staat is genoemd.

7. Keizer Karel bleef evenwel in zijne zeden en gewoonten
geheel en al een man van Duitschen stempel. Hij was en bleel
eenvoudig. Zijne geliefkoosde woonplaats bleef Aken en
de zuidelijkste streek van ons vaderland. Van uit die stad

Aken rcjgcerde liij zijn machtig rijk. Hij gaf wijze wetten;
hij bevorderde de verspreiding der christelijke leer; hij
stichtte steden; hij beschermde kunsten en wetenschappen
en regeerde met verstand en vroom heleid de volken, die
door God aan zijne zorgen waren toevertrouwd. Hij stierf
in het jaar 814 en werd te Aken begraven;

8. Zijne opvolgers geleken hem op verre na niet in dapper-
heid en wijsheid. Zijn eenige zoon Lodewijk was een goed-
hartig en vroom vorst; maar hij was niet in staal zulk een
groot rijk zoo te bestieren als keizer Karcl dit gedaan had.
Lodewijk (wien de bijnaam van de Godvruchtige werd ge-
geven) verdeelde liet al te uitgestrekte rijk tusschen zijne
drie zonen. De oudste kreeg dat gedeelte, waartoe het zui-
den van ons vaderland behoorde; de jongste dat gedeelte,
wal hoven den Rijn ligt en waartoe bijgevolg het land der
Friezen moet gerekend worden, liet grootste gedeelte van hel
tegenwoordige Frankrijk werd het deel van den tweeden der
zonen van keizer Lodewijk. De oudste, tot wiens deel de zuide-
lijke provinci�n van ons vaderland, Belgi� en het oostelijke
gedeelte van Frankrijk behoorden, welk deel Lotharingen
genoemd werd, bekwam ook Itali� en den titel van keizer.

9. Maar de opvolgers van deze drie kleinzonen van Karel
den Groote waren vorsten van niet groote geestkracht.
Bovendien hadden zij met groote moeiclijkhcden te kampen.
In het noorden namelijk van Europa, in het tegenwoordige
Noorwegen en Denemarken; woonden volksstammen, die
nog ruwe. woeste heidenen waren: zij werden Noor-
mannen geheeten. Die Noormannen, een der dapperste vol-
ken die ooit bestaan hebhen, waren zeer stoutmoedige zee-
lieden. Up kleine scheepjes, niet grooter dan onze visschers-
schuiten, waagden zij de gevaarlijkste tochten op den Oceaan.
Zij overvielen de kusten van andere landen, voeren de ri-
vieren op en plunderden, roofden en moordden. Niets was
Voor hen veilig. Hun grootste genot was de oorlog; hun
middel van bestaan was roof. en zij dachten dat zij hunnen
heidenschen hemel (die geen hemel was) verdienden door

dapperheid in liet gevecht. Ons vaderland had zeer veel
van hen te lijden. Zij voeren de rivieren op. Wijk hij Duur-
stede, dat in die dagen eene rijke koopstad was, werd door
hen verbrand. Alom vernielden zij de kerken en vermoord-
den zij de priesters. Zoo vermoordden zij te Noordwijk
den heiligen Jeroen, een vroom en deugdzaam priester. In
de omstreken van Alkmaar vestigde zich een hunner opper-
hoofden; anderen deden dit weder op andere plaatsen. Dit
deden zij langs de kusten van Belgi� en van Frankrijk; ja, zij
drongen plunderende en roovcnde door tot in de Middel-
landschc ze;:, liet schijnt dat ook vele Friezen onder die
veroverende Noormannen behoord hebben, want een groot
deel van de Friezen beminde nog boven alles avonturen, en de
Germaansche volksstammen, die aan de Noordzee woonden»
waren met elkander zeer nauw verbonden.

1. Zoolang Ka rel de Groote leefde had hij zijn\'uitgebreid rijk
met beleid en kracht welen te regecrcn en te beschermen;
maar dit was het geval niet met zijne opvolgers. Noch zijn
zoon Lodewijk, noch diens opvolgers konden alle landen,
die onder bun gebied stonden, verdedigen tegen de talrijke
aanvallers. Hieronder behoorden, gelijk wij gezegd hebben,
in de voornaamste plaats de Noormannen. In onzen tijd stelt
een koning zijne gouverneurs aan over de verschillende
gewesten, om die te bestieren; zendt hij generaals aan het
hoofd van zijn leger, om die tegen den vijand te verde-
digen, en stelt hij rechtbanken aan, die recht uitspreken. Dit
was niet het geval in die tijden , waarover wij thans spre-
ken. De toestanden waren geheel anders, en onder de op-
volgers van den grooten keizer Karel ontstond allengs een
regeeringstelsel, dat bijna zeven eeuwen heeft geduurd en
het leenstelsel werd genoemd.

2. De keizers en koningen , die Karel den Groote opvolgden
in zijne heerschappij, konden natuurlijk niet alles zelven be-
Stieren, niet alle plaatsen huns rijks verdedigen of overal
recht spreken. Zij stelden derhalve ambtenaren aan. Dit had
keizer Karel de Groote ook wel gedaan; maar er was groot
onderscheid tusschen de ambtenaren en veldoversten , die hij
aanstelde, en die door zijne opvolgers werden aangesteld.
�it was hierin gelegen, dat de laatstgenoemden zich in vele
opzichten bijna geheel en al onafhankelijk gedroegen en de
waardigheden erfelijk in hunne fainili�n wisten te maken.

De keizers en koningen, opvolgers van Karel den Groote,
benoemden dan over uitgestrekte landstreken als bestierders
en vooral om hevel over de legers te voeren hertogen.
liet land werd verdeeld in verschillende onderdeden , die
men gouwen noemde. Over deze gouwen werd een ambte-
naar aangesteld, wiens voornaamste taak liet was, recht te-
spreken: die ambtenaren noemde men graten. Gewoonlijk
werden tot hertogen en graven van een land mannen be-
noemd, welke in dat land zelve grooten invloed en uitge-
breide bezittingen hadden. Karel de Groote hield die ambte-
naren in groote afhankelijkheid van zijn gezag; maar dit
vermochten zijne opvolgers niet. Die ambtenaren (hertogen
en graven) begonnen al zeer spoedig, naar gelang de keizers
en koningen hunne macht zagen verminderen, hunne eigene
macht te vergrooten. Zij wisten gedaan te krijgen dat hunne
zonen hen in hunne macht zouden opvolgen , of die zonen
zelven stelden zich in liet! bezit dier macht, zonder dat de
■\'icizers of koningen dit konden beletten. Zoodoende werden de
waardigheden van hertogen en graven allengs erfelijk in
een geslacht.

In die tijden, waarvan wij thans spreken, was het geld
uiterst schaarsch. Het was ook geene gewoonte, ambtena-
ren des vorsten met geld te betalen; evenmin deden die
^Hl»blenaren het hunne onderhoorigen. Nu werd de grond
voor verreweg het grootste gedeelte beschouwd als de
eigendom van den vorst, hetzij keizer of koning. Ge-

schiedde het nu clat de keizer een ambtenaar, als graaf bij
voorbeeld, naar eene streek zond, dan trok deze voor zijn
onderhoud, en dat zijner onderboorige ambtenaren of\' krijgs-
knechten, een opbrengst van den grond. Allengs werd liet eene
gewoonte dat de vorst gebcele landstreken alstond aan dezen
of\'genen hertog of graaf tegen bepaalde voorwaarden. Die voor-
waarden kwamen gewoonlijk hierop neder, dat de graaf het land,
waarover hij gesteld was , moest bestieren, verdedigen en het
recht handhaven. Hiervoor werd het gezag over en het bezit
van die landstreek aan hem overgelaten. Hij mocht die
overdoen aan zijne opvolgers; maar hij moest aan den vorst
cenen eed afleggen van trouw; hij moest, wanneer zijn
vorst in oorlog geraakte, hem bijstaan in eigen persoon en
gevolgd door zijne onderhoorigen; hij moest eindelijk zekere
schatting betalen of zeker bewijs van hulde betoonen aan den
vorst. Daarvoor stelde deze hem in bet erfelijk bezit van
meer of minder uitgestrekte landstreken. Den vorst noemde
men leenheer; den hertog of graaf, die op deze voorwaarden
in het bezit van eene landstreek gesteld werd, noemde men
leenman of rastaal.

3. Die leenmannen echter hadden op hunne beurt weder
hunne onderhoorigen, die onder hen het land bestierden
of met hen aan het hoo!d der gemecne lieden ten strijde
togen. Aan deze stonden nu die leenmannen, hertogen of
graven of hoe zij heetten, op hunne beurt weder landerijen
af. Ook deze landerijen werden op voorwaarde van eed van
trouw, van zekere dienstbetooningcn en van hulde erfelijk
afgestaan. Men noemde dit achterhenen. Wij zullen u dit
door een voorbeeld ophelderen. De keizer van het Duitsche
rijk was leenheer van al het land, dat thans ons vaderland
uitmaakt; maar de keizer had dat gedeelte, hetwelk thans
Holland heet, in leen gegeven aan den graaf van Holland.
Dus Holland was een leen. De graaf\' van Holland had de
omstreken van Haarlem weder in leen gegeven aan de hee-
ren van Brederode; Gorkum met zijne omstreken aan de hoeren
van Arkel; Velzen aan de bceren van Velzen. Dus Brederode,

Arkcl en Velzen waren achterleenen. Dergelijke heeren, als die
van Arkel enz., werden soms ook wel vrijheeren, baronnen
genaamd.

Al deze personen, die de regeerders des lands waren ,
noemde men te zamen genomen den adel.

4. In lateren tijd, ongeveer in de elfde en twaalfde eeuw ,
kwam de gewoonte in zwang, dat mannen van adellijke
geboorte, die zicli bijzonder verdienstelijk maakten in den
oorlog, met zekere plechtigheden tot ridders geslagen wer-
den. Ook werden er toen vercenigingen van mannen, allen
ridders, gevormd met zeker doel, bij voorbeeld om bet
heilige graf van den Zaligmaker te verdedigen, of de Moham-
medanen te bestrijden. Deze vercenigingen noemde men
ridderorden.

5. \'n de tijden der opvolgers van Karel den Groote en
later nog, berustten nagenoeg alle wetenschap en beschaving
bij de geestelijkheid. Die geestelijkheid en vooral hare hooi-
den, de bisschoppen, verwierven allengs groote macht en
aanzien. Zij hadden gewoonlijk bunnen zetel gevestigd in
de voornaamste steden, en de inwoners dier steden gevoel-
den zich onder hunne bescherming veiliger dan elders.
Het gebeurde vaak dat die bisschoppen mannen waren van
aanzienlijken huize en bezitters van uitgestrekte goederen.
Hunne bloedverwanten nu schonken dikwijls aan de bis-
schoppen uitgebreide bezittingen, bosschen, landhoeven enz.
Die bisschoppen gaven hunne eigene goederen aan hunne
kerken, zooals zij zich uitdrukten: dat is, dat die goederen
voortdurend beheerd zouden worden door den persoon, die
op den bisschopszetel gevestigd was. Keizers, graven, bij-
zondere personen vermeerderden die bezittingen door hunne
goedgevigheid. Zoo geraakten de bisschoppen allengs in
het bezit van zeer groote goederen. Nu gold in die eeuwen
hrt recht, dat de bezitters van den grond te gelijk het ge-
zag over de bewoners uitoefenden, en zoo werden de bisschop-
pen tijdelijke vorsten, evenzeer als de hertogen en graven.

6. Die bisschoppen bezaten nu een groot gedeelte van de be-

zittingen hunner kerken als leenen van de keizers en konin-
gen. Als dusdanig, namelijk als tijdelijke vorsten, bij voorbeeld
van het bisdom Utrecht, moesten zij den eed van trouw eu
hulde doen aan hunnen leenheer, den keizer; zij moesten
dit niet doen als geestelijken. Want geen koning of keizer
ter wereld heeft het recht, zich heerschappij over de gees-
telijke macht der Kerk aan te matigen; maar als bezitters
van tijdelijke goederen waren de bisschoppen leenmannen
des keizers. Ook zij gaven, evenals de graven op hunne
beurt, goederen in achterleen aan andereu. Zoo was, bijvoor-
beeld, de burgtvoogd van Koevorden, zoo was de heer van
Zuylen een leenman van den bisschop van Utrecht.

7. Evenals de bisschoppen in het bezit van uitgestrekte heer-
schappijen kwamen, zoo kwamen kloosters en abdijen in het
bezit van belangrijke goederen, niet minder dan aanzienlijke
baronijen. De abdijen en kloosters kwamen in dat bezit door
arbeid en noeste vlijt. Ilonderde bunders woeste gronden
werdendoor hen ontgind en vruchtbaar gemaakt. Vrije eige-
naars van hoeven, te zwak om zich zclven te verdedigen
tegen het geweld van machtigen, plaatsten zich onder be-
scherming dier kloosters en namen hunne bezittingen als
leenen uit de banden der abten. Vrome lieden schonken land
Cn goed: zoo werden de kloosters en abdijen aanzienlijke
grondbezitters. Veel hadden zij in bezit als achterleenen.
eu als dusdanig deden zij weder hunnen eed en hulde aan
hunnen leenman, bijvoorbeeld aan den hertog van Brabant
of aan den graaf\' van Holland.

8. De groote menigte des volks leefde, van de negende lot
de twaalfde eeuw, in den staat van lijfeigenschap, dat is:
zij was geen meester over haar eigen doen en laten, maar
afhankelijk van den adel. Zij, die den grond bebouwden of
de weinige nijverheid, die er bestond, dreven, moesten dit voor
een gedeelte doen ten voordeele van hunnen heer. Een ge-
deelte slechts van de opbrengst van hunnen arbeid mochten
zij als het hunne beschouwen; de grond behoorde hun
«iet toe. Een lijfeigene mocht niet eens den grond, dien hij

bewoonde, verlaten en eene andere woonplaats kiezen,
ponder goedkeuring zijns meesters. Deze toestand was het
gevolg van de verovering van het Romeinsche rijk door de
Gcrmaansche volken. De overwinnaars, van welke de
adel afstamde, hadden de overwonnelingen onder het juk
gebracht en tot lijfeigenen gemaakt, die voor hen den grond
moesten bearbeiden en handwerken uitoefenen.

9. De lijfeigenschap drukte hard op de groote menigte des
volks; maar de Kerk, die de beschaveresse der ruwe over-
winnaars en de beschermster der bedrukten was, verzachtte
dat lot. De kerken en abdijen waren de toevluchtsoorden
voor de zwakken en onderdrukten. Ieder, die door de Kerk
onder hare geestelijkheid werd aangenomen, werd een vrij
man; ieder , die leenman der Kerk werd of\' zelfs haar lijf-
eigene, werd zachtzinniger behandeld en met klem beschermd.
De Kerk verbood dat de heer\'en de huwelijken der lijfeige-
nen zouden scheiden, door echtgenoolen van elkander te
verwijderen; ja, zij beschermde de onderdrukten nog
het meest van allen, door de sterkeren en machtigen der
wereld te wijzen op de straffen, die God hier namaals be-
reid heeft voor hen, die geweld en onrecht plegen en dit
niet naar hun vermogen herstellen.

10. Het leenstelsel was de maatschappelijke vorm van bijna
geheel ons land gedurende de middeleeuwen. Het werd
echter allengskens meer gewijzigd en zachter. Er ontstonden
steden. De inwoners dier steden wisten van de graven en
hertogen voorrechten te verkrijgen, privilegi�n genaamd.
De voornaamste dier voorrechten waren: dat de be-
woners der steden hunne eigene overheden en rechters moch-
ten kiezen; dat zij niet zonder hunne toestemming mochten
beladen worden met belastingen; dat de persoonlijke veilig-
iieid en eigendom zouden gewaarborgd worden.

11. Allengs geraakten die steden tot macht en aanzien, en
begonnen zij zelfs deel te nemen aan bet bestuur des lands.
Kleinere steden verkregen» dezelfde rechten als de grootere.
De lijfeigenen, die burgers der steden konden worden, wer-

den vrije mannen. De steden bloeiden door handel en nij-
verheid en boezemden ontzag in aan den machtigen adel door
de geoefendheid der burgeriien in den wapenhandel. Zij regeer-
den zich zelven, zij verdedigden zich /.elven, en zoo ontstond
in den loop der eeuwen de derde stand, de stand der burgerijen.
In enkele; streken van ons vaderland, te weten in Fries-
land en in dat gedeelte van Noord-Holland . dat wel eens
West-Friesland genoemd wordt, heeft het leenstelsel nooit
geheerscht. De verschillende gouwen of streken werden be-
stierd door de ingezetenen zelven, aan wier hoofd mannen
stonden, die in Friesland Grietmannen (dat is: groote man-
nen) genoemd werden.

HET GRAAFSCHAP HOLLAND EN ZEELAND ONDER HET
HOLLANDSCHE HUIS.

1. De voornaamste landschappen, waarin ons land gedurende
den tijd van het leenstelsel verdeeld was, waren: het
graafschap Holland, waarmede Zeeland was verbonden; het
bisdom Utrecht; in het hertogdom Gelder; terwijl het hertog-
dom Brabant, waarmede dat van Limburg nauw verbonden
was, voor het grootste gedeelte tot het tegenwoordige Belgi�,
maar toch ook voor een deel tot ons vaderland behoorde.

Algemeen wordt aangenomen dat de gift van eene streek
gronds langs de Noordzee-kusten, door den Frankisehen koning
Karel den Eenvoudige, als koning van Lotharingen in 922
aan zekeren Dirk of Diederik gedaan, den grond heeft gelegd
tot het graafschap Holland. Zoowel door veroveringen op de
Friezen als door aanhechting van andere heerlijkheden heeft
dat graafschap allengs den omvang der tegenwoordige pro-
vinci�n, Noord- en Zuid-Holland verkregen. Van de drie
eerste graven: Dirk I, Dirk II en Arnoud, weet men weinig.
De abdij -goederen van Egmond mSaktcn toen het belangrijkste
en verreweg meest beschaafde deel van het graafschap uit.

De graven waren beschermheeren dier abdij, en dit was
het. eerste begin van hun aanzien en van hunne macht.
Zij hadden veel te oorlogen met de West-Friezen, die
het noordoostelijke gedeelte van het tegenwoordige Noord-
Holland bewoonden. Graaf Arnoud kwam in een gevecht
tegen hen, bij het dorp Winkel, om het leven. De oor-
zaak dier oorlogen was, dat de graven meenden dat de
West-Friezen hun onderwerping schuldig waren; terwijl
deze hunne onafhankelijkheid handhaafden.

2. Den derden graaf, die den naam van Dirk voerde, kan men
beschouwen als den eigenlijken stichter van het graafschap
Holland. Deze bouwde in het jaar 1018 op een moerassi-
gen grond, waar verschillende rivieren, de Lek en de Maas
samenvloeien, eene stad. Dordrecht gcheeten: de oudste stad
van Holland. Hij deed dit om tol te heffen van alle sche-
pen, die de rivieren zouden komen afvaren. De grond, waarop
Dirk die stad bouwde, behoorde aan het bisdom van Utrecht.
Deze omstandigheid en ook dat graaf Dirk op eigen gezag de
kooplieden, die de rivier afvoeren, tol betalen liet, haalde
hem het ongenoegen des keizers van Duitscbland op den
hals. Dirk moest dezen als zijnen leenheer gehoorzamen,
doch de leenmannen waren weinig gewoon zich om recht
te bekommeren; zij deden wat hun gocddacht. zoolang zij
de stcrksten waren. Dirk wist zich, ondanks zijne vijanden,
in het bezit van Dordrecht te handhaven. Hertog Gode-
vaert van Neder-Lotharingen, dat later Brabant genoemd is,
werd door den keizer opgedragen, den graaf van Holland tot
zijnen plicht te brengen; doch de hertog werd in een gevecht
door Dirk gevangen genomen. Hij stelde hem echter in vrij-
heid, waarop hertog Godevaert de verzoening tusschen den
keizer en graaf Dirk wist te weeg te brengen.

3. De opvolgers van Dirk III waren zijne zonen Dirk IV en
Ploris I. Ook deze voerden aanhoudend oorlog met de bis-
schoppen van Utrecht. Want,niet tot eer der graven van
Holland, zochten deze nu dit, dan weder dat,hetgeon dien
bisschoppen toebehoorde, te overmeesteren. Aangezien nu

-die bisschoppen te gelijker tijd wereldlijke vorsten waren
moesten zij hunne onderdanen beschermen.

De graven, die op Floris I volgden, voerden alle, op ��n
na, de namen van Floris, Dirk of Willem. Wij zullen ze u
straks naar volgorde opgeven. Gedurende de minderjarigheid
van Dirk V voerde Godevaert (bekend als Covert met den
bult) van Neder-Lotharingen de voogdij over hem en stichtte
de stad Delft.

4. Opliet einde der elfde eeuw, in het jaar 1000. begonnen
de kruistochten. Gelijk u bekend zal wezen, was het land.
waar onze Heer Jezus Christus op aarde geleefd bad, in de
banden van ongeloovigen, volgelingen vanden valschen pro-
feet Mohammed, gevallen. Nu was het eene vrome gewoonte
van velen. het Heilige Graf des Zaligmakers als pelgrims te
gaan bezoeken en daar te gaan bidden. Maar de Moham-
medanen mishandelden de Christenen, die derwaarts gingen,
vreeselijk. Dit wekte de verontwaardiging hunner geloofs-
genooten in Europa op. Koningen, hertogen, graven en edel-
lieden, duizenden en duizenden ontzagen moeite noch geva-
ren om het Heilige Graf te verlossen uit de macht der
ongeloovigen. Zoo ontstonden die verbazende krijgstoch-
ten der westersche volken naar bet Heilige Land. die wij
kruistochten noemen, omdat zij, die daaraan deelnamen, tot
teeken een kruis op hunne klecdercn droegen.

De Christenen van bet westelijke Europa werden bet eerst
tot het ondernemen der kruistochten ontvlamd door de predi-
kati�n van eenen vromen man. Peter de Kluizenaar gehee-
ten, afkomstig uit Amicns in Frankrijk. Deze reisde groote
gedeelten van Europa door, om den Christenen den deer-
lijken toestand van het Heilige Land te schetsen. Duizenden
en duizenden namen daarop het teekcn des kruises aan uit
iijne handen en uit die van andere geestelijken. Al die
duizendtallen togen gewapend naar Azi�, om de Mohammeda-
nen te bestrijden en Jeruzalem en het Heilige Graf uit de
macht der ongeloovigen te verlossen. Het voornaamste hoofd
van den eersten kruistocht was Godfried van Bouillou, mark-

graaf van Antwerpen: een Zuid-Nederlander of\' Belg. Onder
lijn beleid namen de kruisvaarders Jeruzalem in (1091) en
stichtten een christenrijk in Palestina.

De kruistochten duurden ongeveer twee eeuwen. Bijna ieder
jaar togen gewapende mannen naar het Heilige Land\'; maar
tot zeven keoren toe beproefden groote en machtige legers, de
Mohammedanen uit Palestina te verdrijven. Eindelijk waren
de Christenen, na een bijna tweehonderdjarigen strijd, genood-
zaakt Jeruzalem en alle volkplantingen der Christenen in
Azi� geheel en al in de macht der ongeloovigen te laten.
De Christenen hadden evenwel te weeg gebracht dat de vol-
gelingen van den valschen proleet Mohammed Europa voor
langen tijd met rust lieten.

De graven en edelen van Holland, vrome en dappere
mannen. namen een werkzaam deel aan de kruistochten.
Kloris 111 toog derwaarts, maar stierf eer hij nog het heilige
land bereikte (1190). Graaf\' Willem I was tegenwoordig bij
de verovering van Damiate, eene stad in Egypte, die in 1219
door de kruisvaarders werd ingenomen. De Hollanders en
Zeeuwen, toen reeds bekwame zeevaarders, behaalden bij
die verovering grooten roem.

Willem 1 was een broeder van graaf\' Dirk VII. Deze had
cene dochter, Ada, achtergelaten. Ada had haren vader
moeten opvolgen; maar algemeen was de hollandsehe adel
van meening, dat het graafschap Holland was een zwaard-
ken , waartoe alleen mannen gerechtigd waren, en geen spil-
kleen, waarin ook vrouwen konden opvolgen. Willem I wist
zich in het bezit van het graafschap te handhaven tegenover
zijne nicht, gravin Ada.

De graven van Holland waren allengs toegenomen in
nacht en aanzien, zoo zelfs dat Willem II, kleinzoon van
graaf Willem I, door den invloed van paus Innocentius IV
(1247) tot roomsch koning werd verheven. Deze waardigheid
Was zooveel als bestierder en vorst van geheel het inach-
hge duitsche rijk. Was die vorst eenmaal door den paus ge-
hoond, dan was hij duitsch keizer. Nu hadden, sinds meer

dan ceno eeuw, verschillende duitsche keizers beproefd, den
paus van Rome van zich afhankelijk te maken en hein
vervolgd en beoorloogd. De paus echter had all��n het recht
den duitschen keizer-te kroonen; hij mocht dien ook, om
groote misdaden, vervallen verklaren van den keizerstroon.
Dit deed paus Innocentius IV don duitschen keizer Frede-
rik 11, een groot vervolger der Kerk. Willem II werd hierop
door hen, die het met de Kerk en den paus wel meenden,
tot opvolger van Frederik II verkozen: zoo groot in aan-
zien was toen reeds het hollandsche gravenhuis! Ongeluk-
kigerwijze leefde Willem II niet lang. Hij beoorloogde in
den winter (1256) de Westfriezen. Bij die gelegenheid ver-
loor hij het leven in het ijs nabij Hoogwoude, een dorp in
Noordliolland. De Westfriezen vonden het lijk en begroeven
bet op eene onbekende plaats. Later kwam graaf Floris V,
zoon van Willem, de Westfriezen heoorloogen. Toen hij hen
onderworpen had, vorderde hij het lijk zijns vaders. Een
oude Westfries wist de plaats waar Willem II lag begraven,
en zoo vond Floris het overschot zijns vaders, dat hij in
de abdij te Middelburg liet ter aarde bestellen.

Deze graaf Willem II bouwde in een boschrijk oord van
Zuidholland een slot. Om dat slot vestigde zich allengs be-
woners. De graaf en zijne opvolgers hielden daar vaak hun
verblijf, en zoo ontstond rondom het hof van graaf Willem
de plaats, die thans het schooue \'s Gravenhage is!

Ook andere steden waren allengs in het graafschap Hol-
land en Zeeland opgekomen en tot bloei gestegen. Dordrecht,
Delft, Haarlem, Alkmaar, Middelburg, Zierikzee en meer
andere plaatsen hadden reeds vroeger belangrijke voorrech-
ten ontvangen of ontvingen die van graaf Willem II en
diens zoon en opvolger Floris V. Die steden kregen van
hunne vorsten het recht om door hunne eigene schepenen
recht te laten spreken; zij verkregen belangrijke voordeden
voor hunnen handel en hunne markten. De inwoners, die
men poorters noemde, omringden hunne steden met muren,
oefenden zich in den wapenhandel en leerden hunne eigene

stad beschermen en verdedigen. De burgerijen dier ste-
den hadden menigmaal geschillen met de edelen en wer-
den dan door graaf Willem en graaf Kloris V begunstigd.
Deze laatste was zoo in aanzien bij de Imrgcrijcn, dat men
hem »der keerlen god" noemde. Dit wekte grooten wrok
der edelen tegen Floris op. iV\'u geschiedde hel dat "de graaf
in onmin was met den koning van Engeland. Eenige edelen
spanden verradelijk met dien vreemden vorst samen, om
hunnen eigen wettigen leenheer gevangen te nemen en naar
Engeland te voeren. Gerard van Velsen, Herman van Woer-
den en Gijsbrecht van Amstel waren de voornaamste dier
edelen. Zij overvielen den graaf op een valkenjacht, na cenen
maaltijd, waaraan zij zelven met hein aangezeten hadden. Zij
voerden hem gevankelijk naar het slot te Muiden , waar men
nog de gevangenkamer van graaf Floris V kan zien. Zij wil-
den hem van hier naar Engeland voeren.

Zoodra evenwel de Westfriezen, de mannen van Water-
land en van het Gooy vernomen hadden hoc meineedige
edelen hunnen beminden graaf gevangen hielden, snelden die
mannen gewapend toe , om hunnen heer te verlossen. De
edelen begrepen dat zij het slot niet lang tegen de veront-
waardigde burgers zouden kunnen verdedigen. Zij wilden nu
den graaf naar Braband voeren, doch op hunnen tocht door de
burgers achtervolgd, vermoordden zij den edelen Floris,
hunnen wettigen heer, wicn zij trouw gezworen hadden
_v129�). De moordenaars werden later door de verbitterde
burgers vervolgd en zwaar gestraft. Hunne kasteelen wer-
den onder den voet gehaald en hunne geslachten gingen
\'e niet.

Onder de moordenaars van Floris V was ook Gijsbrecht
van Amstel. Hij was heer van eenc moerasachtige strook
lands waar de Amstel in het 1.1 uitloopt. Hier ontstond eerst
een klein dorp onder bescherming der hoeren van Amstel,
"\'t werd langzamerhand cene stad, die in 1300 stadsrechten
ontving en thans Amsterdam is.

Floris V, de edele en dappere graaf, de beschermer der*

Steden en burgers, kwam zoo noodlottig aan zijn einde. Hij
werd opgevolgd door zijnen jongen zoon Jan I. Deze stierf
drie jaren later. Zijn naaste erfgenaam was de graaf^v van
Henegouwen, Jan van Avesnes, de zoon van ccne zuster van
graaf Willem II. Met Jan I stierf, in 1299, het gravcngeslacht
in liet hollandsche huis uit.

Graven van Holland zijn geweest: Dirkl, Dirk II, Arnoud,
Dirk III, Dirk IV, Florisl, DirkV, Kloris II. Dirk VI, Klo-
ris III, Dirk VII. gravin Ada, Willem I, Kloris IV, Wil-
lem II en Jan I (922�1299).

HET HENEGOUWSCIIE EN BEYERSCHE HUIS.

In vroegere eeuwen hadden de volken eene zeer groote
achting voor het recht van erfopvolging. Zij zouden gerekend
hebben dat zij eene groote zonde begingen, indien zij den wetti-
gen erfgenaam van-hunnen overledenen vorst niet op zijne
beurt als hunnen vorst erkenden. Nu heerschte er dikwijls
zeer veel verschil over de vraag wie tot de erfopvolging ge-
rechtigd was. In sommige vorstendommen mochten vrouwen
de regeering aanvaarden, bij voorbeeld in Vlaanderen, in
Draband; in audeio weder niet; in andere weder bleef de
zaak onbeslist. Dit was het geval met Holland en Zeeland. De
een beweerde dat all��n een man regeerend graaf kon wezen
dat Holland een zwaardlecn was, gelijk men dit noemde;
de andere beweerde dat ook eene vrouw de rcgecring kon
voeren, wijl Holland een spilhleen was. Dit gaf aanleiding tot
groote twisten en hevige burgeroorlogen, gelijk wij zullen zien.

Jan II, ook wel naar zijne geboorteplaats Jan van Aves-
nes gehecten, was de naaste mannelijke bloedverwant van
den overledenen graaf Jan I. Hij wist zich in het bezit van
het graafschap Holland en Zeeland te stellen; maar dit ge-
schiedde niet zonder vele moeielijkhcden. De graven van
Vlaanderen meenden recht te hebbeu op een groot gedeelte

van Zeeland en \'wilden dit met de wapenen veroveren. Zij
drongen zelfs door tot in Holland in de nabijheid van Haar-
lem; doch hier werden zij overwonnen (1303). Slechts\'wei-
nigen keerden naar hun land terug. Jan II kon zoodoende
in het rustig bezit v%n liet graafschap Holland en Zeeland
blijven en dit aan zijnen zoon Willem III laten erven.

Deze Willem III werd de goede bijgenaamd. Hij was een
zeer goed en wehncenend vorst. die het welzijn zijner onder-
danen beoogde. Hij oefende gerechtigheid uit en beminde den
vrede. Hij werd dan ook algemeen door zijn volk ge�erd en
geacht. Hij zelf genoot in zijn land en daar hui ten groote
eer en aanzien, en zijn volk leefde gelukkig. De handel en
nijverheid bloeiden in Holland en Zeeland: Dordrecht was
eeue belangrijke koopstad, die grootcn handel op Duitschland
dreef. Ook steden van andere gewesten, als Tiel, Deventer,
Harderwijk, bloeiden door den handel. De gerechtigheid, die de
goede graaf uitoefende, de vrijheden, die hij aan de burge-
rijen schonk, waren oorzaak van dien grooten bloei; want
gerechtigheid loont alreeds zich zelve. De burgers der
steden . overtuigd dat hun vorst voor \'s lands welzijn
waakte. waren nijver en arbeidzaam en verwierven zich
daardoor groote rijkdommen. De sleden verkregen vele rech-
ten van den goeden graaf: waaronder een van de voornaamste
was, dat de burgers hunne eigene overheden mochten kiezen,
voor hunne eigene rechters te recht staan, zich zelven door
schutterijen mochten verdedigen, zich te zamen mochten
vcreenigen tot gilden.

Die gilden oefenden een grooten invloed uit op den bloei
en de welvaart der steden. Gilde», zoo noemde men de ver-
eeniging van lieden, die hetzelfde ambacht dreven, eu hunne
eigene belangen verzorgden. Zij werden bestuurd door rfe-
kens en overmannen, die zij uit hun eigen midden kozen. Zij
zonden in de meeste steden hunne bestuurders in de stads-
regeering, om daar hunne belangen voor te staan. Ieder gild
had zijn eigen vaandel: meestal in de hoofdkerk zijne eigene
kapel en stelde zich onder de bescherming vau ecnen hei-.

lige als patroon. Zoo heette het schildersgild dikwijls het
St. Lucasgild, omdat de II. Lucas de patroon der schilders was.

Na den dood van Willem III volgde diens zoon Willem IV
hem op. Deze was oorlogzuchtiger en sneuvelde (1345) hij
Stavoren in een gevecht tegen de Friezen, die hij wilde
onderwerpen. Hij liet geene kinderen na. Zijne naaste erf-
gename was zijne zuster Margareta. Deze was gehuwd niet
Lodewijk van Beyeren, die duitsch keizer was. Eigenlijk
kon. naar de meeniug van velen, geene vrouw regeiyeud gra-
vin van Holland zijn; doch haar man. dit" als keizer ook in
Holland groote rechten bezat, bevestigde haar in liet bezit
van de erfenis haars broeders. Daar Margareta zelve het
bestuur moeielijk kon waarnemen over Holland en Zeeland,
liet zij dit over aan haren zoon Willem, op voorwaarde dal
hij haar jaarlijks de som van 10,000 schilden (toen eeue zeer
groote som) zou uitkeeren. Het hleek alras dat Willem die
som niet kou of wilde betalen, of dat de hollandsche
onderzaten, die dat geld moesten opbrengen, er weinig ge-
neigdheid toe betoonden. Willem kwam de voorwaarden niet
na, en dit gaf aanleiding tot de ergerlijkste oneenighcdeu
tusschen moeder en zoon.

Margareta, die weduwe geworden was. wilde de heer-
schappij over Holland en Zeeland weder aanvaarden: haai\'
zoon wilde deze niet afstaan. Ieder van hen werd bijgestaan
door steden of door adellijke personen. Hierop ontvlamde
een vreeselijke, onnatuurlijke oorlog, tusschen burgers van
hetzelfde land. tusschen moeder en zoon. Volgens de ge-
woonte dier tijden, nam iedere partij eene eigene kleur en
een bijzonderen naam aan: de aanhangers van Margareta kozen
de roode kleur en noemden zich Hoekschen. De aanhangers
van Willem kozen de grijze kleur en noemden zich Kabel-
jauwtchen. De oorzaak dier namen vindt men in de volgende
omstandigheden: even als de kabeljauw de kleine vischjes
verslindt, zoo beweerden de aanhangers van Willem, zouden
�zij hunne vijanden vernietigen. De audere partij noemde
zich hoehschcn, omdat de kabeljauw met een hoek gevau-

gen wordt. Na hevige gevechten tusschcn beide partijen
bleef Willem overwinnaar en in het bezit van Holland en
Zeeland, terwijl zijne moeder tot aan haren dood Henegou-
wen bleef besturen. Dit erfde Willem ook na haren dood.
Hij had er echter weinig genot van . want hij werd krank,
zinnig, moest het beheer over alles, wat het zijne was. aan
zijn broeder Albrecht overlaten, en stierf na dertig jaren
als krankzinnige te zijn opgesloten geweest! Zijn gedrag
jegens zijne moeder, tegen wie hij was opgestaan, had hem
geen zegen gebracht!

Willem IV was de eerste graaf, van Holland, Zeeland en
Henegouwen, uit het geslacht of huis van Beyeren gewcest.~Oat
geslacht was in Holland niet inheemsch. Het was in zeden
en gewoonten meer fransen, want Henegouwen, waar het bij
voorkeur zich ophield, volgde fransche taal en zeden. De
graven van Holland en Henegouwen behoorden tot de mach-
tigste heeren van hunnen tijd. Daardoor werden zij gevreesd
en zocht men hunne vriendschap. Zij sloten nauwe verbinte-
nissen niet de fransche koningen en groote fransche heeren.
De groote heeren van het fransche hof en ook do adel zagen
gewoonlijk met minachting op de burgerijen der steden neder.
Zij benijdden de opkomende macht en rijkdom van deze,
en poogden die te onderdrukken. Dit gaf aanleiding tot
groote onlusten en burgeroorlogen, niet alleen in ons land,
maar ook in vele andere landen. De graven van Holland en
Henegouwen uit het beyersche huis trokken de partij van
den adel tegen de burgerijen , en van de Hoekschen tegen
de Kaherjaiiwsch.cn.

Want die noodlottige burgeroorlog bleef zelfs na den dood
van Margareta en haren zoon Willem voortduren. De Hoek-
schen waren meest machtige en aanzienlijke edellieden, die
\'tiet konden gcdoogen dat de burgerijen der steden in aan-
zien en macht toenamen. Tot de Kabcljauwschen behoorden
meest de deftige burgerschappen der steden, die door handel
en nijverheid rijk geworden waren en den adel ter zijde wilden
streven. Enkele steden, zooals Gouda, trokken echter het meest

partij voor de Hoekschcn. Enkele edellieden, zooals de mach-
tige heeren van Arkel en van Egmond, trokken daarentegen
partij voor de Kabeljauwschen. Onistreeks denzelfden tijd
werden ook andere gewesten van ons land door burgeroor-
logen geteisterd, die uit dezelfde oorzaken voortkwamen.

Onder Albrecht en diens zoon Willem VI bleven die bur-
gertwisten \'voortduren. Het hevigst ontbrandden zij onder
Jacoba van Beyeren. Deze was de eenige dochter van Wil-
lem VI; haar vader stierf, toen zij nog maar zestien jaren
oud was. Zij was reeds vroeg gehuwd met een zoon van den
koning van Frankrijk: deze stierf ook zeer jong. Jacoba
kwam toen naar Holland, om bezit van haars vaders erfenis
te nemen; de Hoekschen erkenden haar als gravin, doch de
Kabeljauwschen niet. Deze beweerden dat Jan van Beyeren.
broeder van Jacoba\'s vader, de wettige vorst was. Nu ontstond
er een hevige burgeroorlog, tusschen Jacoba , aan het hoofd
der Hoekschcn en Jan van Beyeren, dien de Kabeljauwschen
■waren toegedaan. Jacoba huwde met Jan , hertog van lira-
band, doch deze was een onbekwaam vorst; en Jacoba was
eerzuchtig en lichtzinnig genoeg, om zich al spoedig, tot
groote ergernis van alle weldenkcnden. van haren man te
laten scheiden , ja zelfs gedurende diens leven met een cn-
gelschen prins in. het huwelijk te treden.

De levensloop van Jacoba van Beyeren was zeer ongeluk-
kig. De lichtzinnigheid, waarmede zij een huwelijk sloot, dat
tegen de geboden van God en van de 11. Kerk streed, ver-
dient zeker eene gestrenge afkeuring, maar het is toeh een
aandoenlijk schouwspel eene zoo jonge vorstin, die meende
haar goed recht te verdedigen, te zien vervolgen door hen.
die hare natuurlijke beschermers waren, namelijk door
haren oom Jan van Beyeren en haren neef. Filips van Bour-
gondi�, die, elk op hun beurt, haar van haar erfdeel wilden
ontzetten, op den bcdenkelijken grond, dat in Holland de
vrouwenregeering door de staatsregeling werd uitgesloten
(bl. 38, 36). Waarheid blijft intusschen, dat de oorzaken dei-
meeste rampen , waarmede de menschen bezocht worden.

hunne eigene Looze hartstochten of die van anderen zijn.

Henegouwen. Holland en Zeeland waren jaren lang diep
ongelukkig door deze burgeroorlogen. Beide partijen voerden
den oorlog zeer wreed: zij schenen vergelen te hebben dat
zij Christenen waren. Men verhaalt, dat toen de Hoekschen
de stad en het kasteel van Schoonhoven , waar men het niet de
Kabeljauwschen hield, belegerden, zij den bevelhebber van het
kasteel gevangen namen. Deze man, Albrccht Beyling gehee-
ten, zou door de wreede Hoekschen veroordeeld zijn om levend
hegraven te worden ! Hij had een uitstel van vier weken ver-
zocht om zijn gezin te bezoeken en zijne zaken te regelen,
en beloofde op zijn woord dan terug te keeren. Dit werd hein
door den bevelhebber der Hoekschen toegestaan. Albrecht
Beyling vertrok � en kwam, gelijk hij beloold had. terug,
en werd levend begraven. Aan de waarheid van dit bekend
verhaal wordt echter met grond getwijfeld.

Jan van Beyercn stierf, terwijl hij nog tegen Jacoba oor-
log voerde. Hij benoemde Filips, hertog van Bourgondi�,
een vollen neef van moeders zijde van Jacoba, tot zijnen
erfgenaam. De Kabeljauwschen erkenden nu Filips als graaf.

Filips, een der machtigste vorsten van zijnen tijd, beoor-
loogde Jacoba. Deze was tegen hem (die nog wel den bij-
naam van de Goede droeg) niet bestand. Zij moest vrede
sluiten, op voorwaarde van het beheer harer landen aan
Filips af te staan en niet zonder zijne voorkennis te huwen;
want haar gemaal, Jan van Braband, was reeds dood, en
de engelscbe prins, hertog van Gloucestcr geheeten, had
haar reeds verlaten! Jacoba huwde echter in stilte met een
zeeuwschen edelman. Frank van Borselen, die haar. in haar
ongeluk, met goed en bloed had bijgestaan. Filips, hierover
vergramd, wilde Frank van Borselen ter dood laten bren-
gen; hij deed dit echter niet, op voorwaarde dat Jacoba hem
(den hertog) als graaf van Henegouwen, Holland en Zeeland
zou erkennen: wat zij deed. Zij ging nu meestal op het slot
van Tcylingen bij Leiden of bij Goes wonen , en stierf in
het jaar 1436.

De regeering van de graven uit liet henegouwsche en
beyersche huis bracht Holland en Zeeland onder vorsten,
die. zoo als wij reeds opmerkten, in taal fin zeden veel
van den hollandschen eenvoud verschilden; doch geluk-
kig wisten onze vaderen, ondanks alle rampen, die hen
troffen, toch hunne eigene voorvaderlijke taal te be-
waren: wat onze zuidelijke naburen niet zoo goed deden.
Onder die graven werd ons land wreed geteisterd» niet
alleen door dien rampzaligen strijd tusschen inwoners van
betzelfde land, maar ook door hevige watervloeden. De
dijken waren toen op lange na niet zoo wel ingericht als
thans. Op zekeren nacht, voo\'r den feestdag van de II. Elizabeth
(18 November 1421). braken de dijken bij Dordrecht en Geer-
truidenberg door een hevigeu storm. Twee en zeventig dor-
pen werden door het water overstroomd en geheel en al
vernield: honderd duizend menschen verloren daarbij het
leven. Al dat land werd door het water verzwolgen, en
zoodoende de Iliesbos gevormd. Men verhaalt dat bij
dien storm een kind in eene wieg kwam aanspoelen aan den
dijk, die nu nog Kinderdijk heet. Eene kat, die in dat wiegje
was gaan liggen, had door heen en weder te springen het
evenwicht weten te bewaren, waardoor het wiegje niet om-
sloeg � God had het kind behouden!

Terwijl Jacoba gravin van Holland was, werd door Lou-
rens Janszoon, Schepen te Haarlem, en die aan het door
hem of door zijn voorvaderen bekleede kostersamht (toen-
maals een aanzienlijke post) den familienaam van Coster ver-
schuldigd was, de boekdrukkunst uitgevonden!

Graven en gravinnen uit het huis van Henegouwen, 1299�
1350:

Jan II, Willem III, Willem IV, Margareta;

Graven en gravinnen uit het huis van Beyercn, 1350�1433!

Willem V, Albrecht, Willem VI, Jacoba.

HET BISDOM VAN UTRECHT EN DE LANDEN DIE DAAR
ONDER BEHOORDEN.

Gedurende de middeneeuwen hadden de geestelijken over
het algemeen eene zeer groote macht. Zeer vele bisschoppen
en abten van kloosters, vooral in de landen, die tot het
duitsche rijk behoorden, waren tegelijker tijd geestelijken en
tijdelijke vorsten. liet is niet ondienstig, dat wij u een be-
knopt, maar duidelijk inzicht van deze zaak geven. Vooral in
de tijden, die op den dood van Karel den Groote volgden,
waren de geringen en zwakken zonder verdediging over-
geleverd aan het geweld der machtigen en sterken. Nu
oefende de geestelijkheid op het gcloovige volk een grootcn
invloed uit, en gebruikte dien ter bescherming van de ver-
drukten. Deze namen dan ook hunne toevlucht tot de bisschop-
pen en tot de abten der kloosters. Zij maakten zich tot hunne
leenmannen, gelijk men het noemde; dat is: zij erkenden hen
voor hun hoofd, mits zij op hunne bescherming konden
rekenen. Zoodoende ontvluchtte!! zij het geweld; want ieder,
die de bezittingen der Kerk of hare dienaren aanrandde,
werd in den ban gedaan en door alle geloovigen geschuwd.
Zeer velen maakten zich zoo tot leenmannen van dezen of
genen bisschop. Dit was eene eerste oorzaak hunner macht.

Eene tweede was, dat de bisschoppen en kloosters zich
reeds vroeg op het ontginnen van woeste landen, op het
leggen van dijkeu, als anderzins, toelegden. Ongelooflijk veel
dorpen en verscheidene steden hebben hieraan hun eerste
ontstaan te danken. Dit land werd natuurlijk de eigendom
van hen, die het vruchtbaar maakten.

Eene derde en voorname oorzaak was de schenkingen der
keizers. Toen na den dood van Karel den Groote zijne opvol-
gers hun gezag niet meer wisten te verdedigen en te handhaven,
schonken zij groote gedeelten hunner landen aan graven. maar

ook aan bisschoppen. Gohcelc landstreken werden op die wijze
onder het onmiddellijk gebied van geestelijken gebracht. Daar,
deze in de nabijheid waren en algemeen werden ontzien.
waren zij beter in staat de armen en geringen te bescher-
men en hun recht te bedcelen dan de keizer, die ver af
was. Dat toekennen van wereldlijk rechtsgebied aan bisschop-
pen en abten door verschillende keizers, zoowel van hetfran-
kische als naderhand van het duitsche rijk, duurde eeuwen
lang.

Nu bestond boven den Rijn. sinds het jaar 635, de bisschops-
zetel van Utrecht. Al het land, dat tegenwoordig tot ons
vaderland behoort, ten noorden van de Schelde en de Maas,
erkende dien bisschop als zijn geestelijk opperhoofd. Vele heilige
en vrome mannen hebben dien bisschopszetel beklommen,
zooals de H. Bonifacius en later de II. Gregorius, en meer
anderen. Terwijl geheel het noordelijk gedeelte van ons vader-
land . met uitzondering van het graafschap Holland (dat toen
veel kleiner was dan later), in regceringloosheid was. gaven
de duitsche keizers aan de bisschoppen van Utrecht het gezag
over die landen, liet gedeelte, dat thans de provincie Utrecht
vormt. toen het Benedensticht geheeten . kwam het eerst onder
het wereldlijk gezag der bisschoppen; in de elfde eeuw ook het
zoogenaamde Borensticht, thans de provincie Overijsel. Ook
Groningerland, Drenthe, Frieslanden een gedeelte van Gelder-
land, dat thans de Veluwe heet en aan Holland behoorde, kwa-
men, althans in naam, krachtens de schenkingen der duitsche
keizers, aan het bisdom van Utrecht. Die duitsche keizers,
vooral 0Ito II, Hendrik II en Hendrik IV, hielden de bis-
schoppen van Utrecht in groot aanzien en namen menig-
maal hun verblijf in de stad.

De bisschop werd gekozen door de geestelijken der vijf
kapittelkerken: dat zijn de kerken waaraan kollegi�n van
kanunniken verbonden zijn. De kapittels vormden den bis-
schopsraad, zoowel in tijdelijke ais geestelijke zaken. ledere
bisschop echter, zou hij wettig bestierder der Kerk zijn,
moest door Z. II. den Paus bevestigd worden. Deze gaf

liem dan den mijter en staf, tcu teeken dat hij de kudde
van don Zaligmaker moest hoeden. De keizer hczat alleen
het recht om den hisschop het tijdelijk gezag te geven.
Evenwel wilden vele keizers zich het recht aanmatigen.
zeken de bisschoppen te benoemen. Dit was eeue onrecht-
vaardige aanmatiging; want zij luidden daartoe geen gezag
van �od ontvangen. Die aanmatiging des keizers gaf gele-
genheid tot vele twislen.

De bisschoppou van Utrecht hadden ook dikwijls moeie-
lijkhcden met hunne eigene onderdanen. Over het algemeen
waren zij zeer zachtzinnige vorsten; zij gaven aan de meeste
steden uitgebreide vrijheden, zoodat deze bijna onafhanke-
lijk werden van hunnen vorst, den bisschop. Groningen,-»
Zwol, Kampen en Deventer werden door hunne eigene stads-
raden, bijna geheel en al onafhankelijk van den bisschop,
geregeerd; ook de stad Utrecht zelve. Nu geschiedde het dik-
wijls, dat vooral de burgerij der laatstgenoemde stad zich
wat veel aanmatigde en vandaar in onmin met den bis-
schop kwam.

liet meest evenwel hadden de bisschoppen te kampen met
de wereldlijke vorsten, hunne naburen, de graven van
Holland en Gelderland. Ecrstgcnoemden ontnamen hun Gooi-
land en het land rondom Dordrecht; de laatstgenoemden de
Veluwe. Wat meer is, de graven van Holland maakten zich
hi Utrecht zelve eene partij "en wilden dikwijls, bij de keuze
van oenen nieuwen bisschop, door verkeerde middelen
deze naar bunnen zin doen uitvallen: dit gelukte hun soms,
maar mislukte ook meer dan eens. De bisschop Jan van
Arkel, die omstreeks 1350 den zetel van Utrecht bekleedde,
had zeer veel te kampen mot die heerschzucht der holland-
sche graven.

Toen in Holland en Zeeland de bookscbe en kabeljauw*
sclie twisten uitbraken, geraakte bet sticht van Utrecht
insgelijks in burgeroorlog. Een gedeelte van don adel on de
steden hielp de Hoekschcn, een ander gedeelte de Kabel-
jauwscben. Dit gaf aanleiding tot treurige verdeeldheden,

zelfs zoo dat iedere partij ccncu bisschop koos. ofschoon
slechts een de wettig gekozene kon zijn. Men kon trou-
wens altijd weten wie de wettige was: te weten die door
den Paus van Rome als dusdanig werd erkend. Toen ein-
delijk Filips van Bourgondi�\' graaf van Holland werd, kwam
ook een persoon uit het huis van Bourgondi�\' op den bis-
schopszetel van Utrecht, en hielden de oneenigheden tus-
schen de graven van Holland en de bisschoppen op.

De provinci�n Friesland en Groningen, die na den on-
dergang van liet frieschc koningrijk tot het rijk van Karel
den Groote kwamen, werden in de elfde eeuw en later dooi-
de duitsche keizers wel is waar aan den bisschopszetel van
�Utrecht gevoegd; maar over\'t algemeen oefenden de bisschop-
pen in die streken weinig gezag uit. Groningen werd eene
nagenoeg onafhankelijke stad. Het overige gedeelte werd door
edelen geregeerd, die weder een hoofdman, welken z�jpodes-
iaat noemden, als hunnen algemeenen aanvoerder kozen; de
friesche steden werden geregeerd door hare eigene over-
heden. De Friezen, waartoe ook de Groningerlanders gere-
kend werden, waren langen tijd het onbeschaafdste volk van
deze landen. Zij waren zeer vrijlieidlievend , en kwamen
daardoor in hotsing met de heerschzucht der hollandschc
graven.





		UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK UTRECHT � ■.. i, ii i in i 11 \|

		3542 1217



		ADERMin GESCH1MIS VOOR DE JEUGD, i INZONDERHEID TEN GEBRUIKE BIJ IIUIS0NDERW1JS EN VUUK DB BIJZOIDERE &. K. SCHOLEI,

		0 W. J. F. NUYENS, sq. o. s. o. M.

		Kerkelijk goedgekeurd.

		JWEEDE pRUK.

		l\'~~»^8~~IF-»-t-

		O. Xi. VAN IjANGKNH�YSKN, tb AMSTERDAM.

		M



		GOEDKEURING.

		De Vaderlandsche Geschiedenis voor de Jeugd, bewerkt door den erdit�istvollcn Nu yens, wordt niet alleen gaarne door ons gocd- ckeurd, maar tevens, om de vele voortreffelijke eigenschappen . oor het gebruik op de R. K. Scholen bijzonder aanbevolen. Haarlem, 19 Sept. 1870. H. VAN BEEK. lib. eens.



		VOORREDE.

		Een mijner vrienden, een man, die onder de katholieken een algemeen en welverdiend vertrouwen geniet; een man, die zich van de onderw ijskw estie eene studie heeft gemaakt, en in eene der aanzienlijkste steden des lands, het katho- liek onderwijs op alle mogelijke wijze behartigt en bevor- dert: die vriend zeide tot mij, ruim een jaar geleden: > Schrijf een dergelijk boekje (hij had de vaderlandsche geschiedenis vrm het Nut van \'t Algemeen in de hand) voor onze katho- lieke schooljeugd en ge doet er nog meer nut mede, dan met uwe Geschiedenis der Nederlandsclie Beroerten." Ik dacht daarover na: ik overwoog rijpelijk. hoe de geschiede- nis aan eene jeugd, die katholiek en Nederlander te gelijk is, diende onderwezen te worden: ik overwoog het rijp en ge- ruiinen tijd. Toen nam ik het besluit, in een boekje, van circa veertien vel klein 8°, eene schets van de vaderland- sche geschiedenis te schrijven voor mijne eigene kinderen, voor twee knapen van tien tot twaalf jaar. Ik beproefde wat zij begrepen, of wat hun zonder moeite begrijpelijk kon ge- maakt worden. Zoo is dit boekje ontstaan. Ik heb het als vader voor mijne eigene kinderen geschre- ven, met het voornemen, om het onder bereik van geheel de katholieke jeugd in Nederland te brengen. In dit kleine boekje heb ik, voor kinderen, alles zoeken neder te leggen, wat een langdurige beoefening van de ge- schiedenis in het algemeen, en die mijns vaderlands in het bijzonder, mij geleerd had daarin op den voorgrond te moe- ten stellen, en naar de methode. die mij als de beste is toegeschenen. Ik zal hier mijne zienswijze beknopt uiteen zetten. De wereldgebeurtenissen (= geschiedenis), worden geleia



		HOOFDSTUK I.

		WAT DE GESCHIEDENIS IS. 1. De geschiedenis noemt men het verhaal van hetgeen vroe- ger met eenen persoon, niet ecne stad of met een geheel volk is voorgevallen\'. De geschiedenis van eenen persoon noemt men levensbeschrijving; de geschiedenis van eene stad stads- geschiedenis; terwijl de geschiedenis van landen genoemd wordt, hij voorbeeld. Engelsche, Fransche, Duitsche geschie- denis. Men heeft ook andere geschiedenissen, zooals de Algemeene geschiedenis, die de gebeurtenissen verhaalt van alle volken der wereld; de Bijbelsche geschiedenis, die het verhaal geeft van de gebeurtenissen, in het Oude en Nieuwe Testament vermeld; de Kerkelijke geschiedenis, die verhaalt wat er voorgevallen is met onze heilige Kerk, sinds de Zaligmaker in de wereld verscheen. Van al deze geschiede- nissen willen wij u thans niet spreken. Wij willen u onder- houden over de geschiedenis van ons vaderland, van het tegenwoordige koninkrijk der Nederlanden. Wij noemen die vadcrlandsche geschiedenis. 2. liet is van zeer groot belang voor u, mijne kinderen! daarvan althans iets te weten. Hoe zoudt gij zoo onver- schillig kunnen zijn, dat gij u niet bekommerdet omtrent hetgeen in vroegere tijden is geschied met het land, waarin de goede God u heeft laten geboren worden? Het is een heilige plicht voor ieder mensch, zijn vaderland te beminnen. Groote, vrome mannen, van wie de II. Schrift spreekt, beminden hun land met innige liefde. Hoe beminde koning; David zijn vaderland! Hoe treurden profeten, als Isa�as, om, het ongeluk van hun dierbaar land, van Judea! Hoe offerde 1



		17 thans de stad Utrecht ligt, gehoorzaamde aan de Frankische koningen. Deze vorsten waren reeds katholiek. Ruim zes eeuwen na de geboorte van den Zaligmaker regeerde een koning over de Franken, met name Bagohert. Deze koning « liet zich zeer veel gelegen liggen aan de verspreiding van het Christendom onder de hcidensche stammen. De Heilige Eligius en de II. Amandus, twee vrome mannen van Fran- kischen stam, kwamen het Evangelie prediken aan de hei- denen, die het zuidelijke gedeelte van on? vaderland bewoon- den. Ruim zes eeuwen na Christus\' geboorte werd de eerste Christenkerk boven den Rijn gesticht, ter plaatse waar thans de stad Utrecht gelegen is. Deze stad was in dien tijd reeds aanwezig, maar was nog zeer onaanzienlijk en bestond slechts uit eenige schamele huizen. 5. De voornaamste verkondigers Aan het Evangelie aan de bewoners van ons vaderland kwamen echter, gelijk wij reeds gezegd hebben. uit Engeland. De II. Wcrenfried , de II. Adelbert, de II. Wolfram en vooral de II. Willebrord verkondigden de leer des Zaligmakers aan de woeste vol- ken, die nog te midden van de bossehen of\' in nietige dor- pen en in zeer weinige onaanzienlijke steden leefden en nog de afgoden aanbaden. De II. Adelbert predikte in de omstre- ken van Velzen en waar thans Haarlem en Alkmaar liggen; de II. Werenfried in de omstreken, waar men thans Medeinblik en Enkhuizen vindt; de II. Willebrord door geheel Holland en Utrecht en in nog andere streken. Hij trok naar Rome, Waar paus Sergius hem tot eersten bisschop van Utrecht wijdde. De h. man mag met recht de Apostel der Neder» landen genoemd worden. In zijnen ijver voor bet heil der zielen trok hij nog verder; hij stichtte in Luxemburg de abdij van Echternach, waar hij begraven ligt. 6. De II. Wolfram, een der getrouwe medehelpers van den II. Willebrord, verkondigde het Evangelie aan Radboud, den koning der Friezen. Deze wilde zich laten doopen. Dit zou geschieden ter plaatse waar thans het dorp Hoogwoud in Noord-Holland ligt. De koning was reeds gestapt in de 2



		3(i

		Steden en burgers, kwam zoo noodlottig aan zijn einde. Hij werd opgevolgd door zijnen jongen zoon Jan I. Deze stierf drie jaren later. Zijn naaste erfgenaam was de graaf^v van Henegouwen, Jan van Avesnes, de zoon van ccne zuster van graaf Willem II. Met Jan I stierf, in 1299, het gravcngeslacht in liet hollandsche huis uit. Graven van Holland zijn geweest: Dirkl, Dirk II, Arnoud, Dirk III, Dirk IV, Florisl, DirkV, Kloris II. Dirk VI, Klo- ris III, Dirk VII. gravin Ada, Willem I, Kloris IV, Wil- lem II en Jan I (922�1299). VIII. HET HENEGOUWSCIIE EN BEYERSCHE HUIS. In vroegere eeuwen hadden de volken eene zeer groote achting voor het recht van erfopvolging. Zij zouden gerekend hebben dat zij eene groote zonde begingen, indien zij den wetti- gen erfgenaam van-hunnen overledenen vorst niet op zijne beurt als hunnen vorst erkenden. Nu heerschte er dikwijls zeer veel verschil over de vraag wie tot de erfopvolging ge- rechtigd was. In sommige vorstendommen mochten vrouwen de regeering aanvaarden, bij voorbeeld in Vlaanderen, in Draband; in audeio weder niet; in andere weder bleef de zaak onbeslist. Dit was het geval met Holland en Zeeland. De een beweerde dat all��n een man regeerend graaf kon wezen dat Holland een zwaardlecn was, gelijk men dit noemde; de andere beweerde dat ook eene vrouw de rcgecring kon voeren, wijl Holland een spilhleen was. Dit gaf aanleiding tot groote twisten en hevige burgeroorlogen, gelijk wij zullen zien. Jan II, ook wel naar zijne geboorteplaats Jan van Aves- nes gehecten, was de naaste mannelijke bloedverwant van den overledenen graaf Jan I. Hij wist zich in het bezit van het graafschap Holland en Zeeland te stellen; maar dit ge- schiedde niet zonder vele moeielijkhcden. De graven van Vlaanderen meenden recht te hebbeu op een groot gedeelte



		:j8

		lige als patroon. Zoo heette het schildersgild dikwijls het St. Lucasgild, omdat de II. Lucas de patroon der schilders was. Na den dood van Willem III volgde diens zoon Willem IV hem op. Deze was oorlogzuchtiger en sneuvelde (1345) hij Stavoren in een gevecht tegen de Friezen, die hij wilde onderwerpen. Hij liet geene kinderen na. Zijne naaste erf- gename was zijne zuster Margareta. Deze was gehuwd niet Lodewijk van Beyeren, die duitsch keizer was. Eigenlijk kon. naar de meeniug van velen, geene vrouw regeiyeud gra- vin van Holland zijn; doch haar man. dit" als keizer ook in Holland groote rechten bezat, bevestigde haar in liet bezit van de erfenis haars broeders. Daar Margareta zelve het bestuur moeielijk kon waarnemen over Holland en Zeeland, liet zij dit over aan haren zoon Willem, op voorwaarde dal hij haar jaarlijks de som van 10,000 schilden (toen eeue zeer groote som) zou uitkeeren. Het hleek alras dat Willem die som niet kou of wilde betalen, of dat de hollandsche onderzaten, die dat geld moesten opbrengen, er weinig ge- neigdheid toe betoonden. Willem kwam de voorwaarden niet na, en dit gaf aanleiding tot de ergerlijkste oneenighcdeu tusschen moeder en zoon. Margareta, die weduwe geworden was. wilde de heer- schappij over Holland en Zeeland weder aanvaarden: haai\' zoon wilde deze niet afstaan. Ieder van hen werd bijgestaan door steden of door adellijke personen. Hierop ontvlamde een vreeselijke, onnatuurlijke oorlog, tusschen burgers van hetzelfde land. tusschen moeder en zoon. Volgens de ge- woonte dier tijden, nam iedere partij eene eigene kleur en een bijzonderen naam aan: de aanhangers van Margareta kozen de roode kleur en noemden zich Hoekschen. De aanhangers van Willem kozen de grijze kleur en noemden zich Kabel- jauwtchen. De oorzaak dier namen vindt men in de volgende omstandigheden: even als de kabeljauw de kleine vischjes verslindt, zoo beweerden de aanhangers van Willem, zouden �zij hunne vijanden vernietigen. De audere partij noemde zich hoehschcn, omdat de kabeljauw met een hoek gevau-



		39 gen wordt. Na hevige gevechten tusschcn beide partijen bleef Willem overwinnaar en in het bezit van Holland en Zeeland, terwijl zijne moeder tot aan haren dood Henegou- wen bleef besturen. Dit erfde Willem ook na haren dood. Hij had er echter weinig genot van . want hij werd krank, zinnig, moest het beheer over alles, wat het zijne was. aan zijn broeder Albrecht overlaten, en stierf na dertig jaren als krankzinnige te zijn opgesloten geweest! Zijn gedrag jegens zijne moeder, tegen wie hij was opgestaan, had hem geen zegen gebracht! Willem IV was de eerste graaf, van Holland, Zeeland en Henegouwen, uit het geslacht of huis van Beyeren gewcest.~Oat geslacht was in Holland niet inheemsch. Het was in zeden en gewoonten meer fransen, want Henegouwen, waar het bij voorkeur zich ophield, volgde fransche taal en zeden. De graven van Holland en Henegouwen behoorden tot de mach- tigste heeren van hunnen tijd. Daardoor werden zij gevreesd en zocht men hunne vriendschap. Zij sloten nauwe verbinte- nissen niet de fransche koningen en groote fransche heeren. De groote heeren van het fransche hof en ook do adel zagen gewoonlijk met minachting op de burgerijen der steden neder. Zij benijdden de opkomende macht en rijkdom van deze, en poogden die te onderdrukken. Dit gaf aanleiding tot groote onlusten en burgeroorlogen, niet alleen in ons land, maar ook in vele andere landen. De graven van Holland en Henegouwen uit het beyersche huis trokken de partij van den adel tegen de burgerijen , en van de Hoekschen tegen de Kaherjaiiwsch.cn. Want die noodlottige burgeroorlog bleef zelfs na den dood van Margareta en haren zoon Willem voortduren. De Hoek- schen waren meest machtige en aanzienlijke edellieden, die \'tiet konden gcdoogen dat de burgerijen der steden in aan- zien en macht toenamen. Tot de Kabcljauwschen behoorden meest de deftige burgerschappen der steden, die door handel en nijverheid rijk geworden waren en den adel ter zijde wilden streven. Enkele steden, zooals Gouda, trokken echter het meest



		41 hunne eigene Looze hartstochten of die van anderen zijn. Henegouwen. Holland en Zeeland waren jaren lang diep ongelukkig door deze burgeroorlogen. Beide partijen voerden den oorlog zeer wreed: zij schenen vergelen te hebben dat zij Christenen waren. Men verhaalt, dat toen de Hoekschen de stad en het kasteel van Schoonhoven , waar men het niet de Kabeljauwschen hield, belegerden, zij den bevelhebber van het kasteel gevangen namen. Deze man, Albrccht Beyling gehee- ten, zou door de wreede Hoekschen veroordeeld zijn om levend hegraven te worden ! Hij had een uitstel van vier weken ver- zocht om zijn gezin te bezoeken en zijne zaken te regelen, en beloofde op zijn woord dan terug te keeren. Dit werd hein door den bevelhebber der Hoekschen toegestaan. Albrecht Beyling vertrok � en kwam, gelijk hij beloold had. terug, en werd levend begraven. Aan de waarheid van dit bekend verhaal wordt echter met grond getwijfeld. Jan van Beyercn stierf, terwijl hij nog tegen Jacoba oor- log voerde. Hij benoemde Filips, hertog van Bourgondi�, een vollen neef van moeders zijde van Jacoba, tot zijnen erfgenaam. De Kabeljauwschen erkenden nu Filips als graaf. Filips, een der machtigste vorsten van zijnen tijd, beoor- loogde Jacoba. Deze was tegen hem (die nog wel den bij- naam van de Goede droeg) niet bestand. Zij moest vrede sluiten, op voorwaarde van het beheer harer landen aan Filips af te staan en niet zonder zijne voorkennis te huwen; want haar gemaal, Jan van Braband, was reeds dood, en de engelscbe prins, hertog van Gloucestcr geheeten, had haar reeds verlaten! Jacoba huwde echter in stilte met een zeeuwschen edelman. Frank van Borselen, die haar. in haar ongeluk, met goed en bloed had bijgestaan. Filips, hierover vergramd, wilde Frank van Borselen ter dood laten bren- gen; hij deed dit echter niet, op voorwaarde dat Jacoba hem (den hertog) als graaf van Henegouwen, Holland en Zeeland zou erkennen: wat zij deed. Zij ging nu meestal op het slot van Tcylingen bij Leiden of bij Goes wonen , en stierf in het jaar 1436.



		**yAf" l^²)***



		43

		IX. HET BISDOM VAN UTRECHT EN DE LANDEN DIE DAAR ONDER BEHOORDEN. Gedurende de middeneeuwen hadden de geestelijken over het algemeen eene zeer groote macht. Zeer vele bisschoppen en abten van kloosters, vooral in de landen, die tot het duitsche rijk behoorden, waren tegelijker tijd geestelijken en tijdelijke vorsten. liet is niet ondienstig, dat wij u een be- knopt, maar duidelijk inzicht van deze zaak geven. Vooral in de tijden, die op den dood van Karel den Groote volgden, waren de geringen en zwakken zonder verdediging over- geleverd aan het geweld der machtigen en sterken. Nu oefende de geestelijkheid op het gcloovige volk een grootcn invloed uit, en gebruikte dien ter bescherming van de ver- drukten. Deze namen dan ook hunne toevlucht tot de bisschop- pen en tot de abten der kloosters. Zij maakten zich tot hunne leenmannen, gelijk men het noemde; dat is: zij erkenden hen voor hun hoofd, mits zij op hunne bescherming konden rekenen. Zoodoende ontvluchtte!! zij het geweld; want ieder, die de bezittingen der Kerk of hare dienaren aanrandde, werd in den ban gedaan en door alle geloovigen geschuwd. Zeer velen maakten zich zoo tot leenmannen van dezen of genen bisschop. Dit was eene eerste oorzaak hunner macht. Eene tweede was, dat de bisschoppen en kloosters zich reeds vroeg op het ontginnen van woeste landen, op het leggen van dijkeu, als anderzins, toelegden. Ongelooflijk veel dorpen en verscheidene steden hebben hieraan hun eerste ontstaan te danken. Dit land werd natuurlijk de eigendom van hen, die het vruchtbaar maakten. Eene derde en voorname oorzaak was de schenkingen der keizers. Toen na den dood van Karel den Groote zijne opvol- gers hun gezag niet meer wisten te verdedigen en te handhaven, schonken zij groote gedeelten hunner landen aan graven. maar



		45 liem dan den mijter en staf, tcu teeken dat hij de kudde van don Zaligmaker moest hoeden. De keizer hczat alleen het recht om den hisschop het tijdelijk gezag te geven. Evenwel wilden vele keizers zich het recht aanmatigen. zeken de bisschoppen te benoemen. Dit was eeue onrecht- vaardige aanmatiging; want zij luidden daartoe geen gezag van �od ontvangen. Die aanmatiging des keizers gaf gele- genheid tot vele twislen. De bisschoppou van Utrecht hadden ook dikwijls moeie- lijkhcden met hunne eigene onderdanen. Over het algemeen waren zij zeer zachtzinnige vorsten; zij gaven aan de meeste steden uitgebreide vrijheden, zoodat deze bijna onafhanke- lijk werden van hunnen vorst, den bisschop. Groningen,-» Zwol, Kampen en Deventer werden door hunne eigene stads- raden, bijna geheel en al onafhankelijk van den bisschop, geregeerd; ook de stad Utrecht zelve. Nu geschiedde het dik- wijls, dat vooral de burgerij der laatstgenoemde stad zich wat veel aanmatigde en vandaar in onmin met den bis- schop kwam. liet meest evenwel hadden de bisschoppen te kampen met de wereldlijke vorsten, hunne naburen, de graven van Holland en Gelderland. Ecrstgcnoemden ontnamen hun Gooi- land en het land rondom Dordrecht; de laatstgenoemden de Veluwe. Wat meer is, de graven van Holland maakten zich hi Utrecht zelve eene partij "en wilden dikwijls, bij de keuze van oenen nieuwen bisschop, door verkeerde middelen deze naar bunnen zin doen uitvallen: dit gelukte hun soms, maar mislukte ook meer dan eens. De bisschop Jan van Arkel, die omstreeks 1350 den zetel van Utrecht bekleedde, had zeer veel te kampen mot die heerschzucht der holland- sche graven. Toen in Holland en Zeeland de bookscbe en kabeljauw* sclie twisten uitbraken, geraakte bet sticht van Utrecht insgelijks in burgeroorlog. Een gedeelte van don adel on de steden hielp de Hoekschcn, een ander gedeelte de Kabel- jauwscben. Dit gaf aanleiding tot treurige verdeeldheden,



		�G

		zelfs zoo dat iedere partij ccncu bisschop koos. ofschoon slechts een de wettig gekozene kon zijn. Men kon trou- wens altijd weten wie de wettige was: te weten die door den Paus van Rome als dusdanig werd erkend. Toen ein- delijk Filips van Bourgondi�\' graaf van Holland werd, kwam ook een persoon uit het huis van Bourgondi�\' op den bis- schopszetel van Utrecht, en hielden de oneenigheden tus- schen de graven van Holland en de bisschoppen op. De provinci�n Friesland en Groningen, die na den on- dergang van liet frieschc koningrijk tot het rijk van Karel den Groote kwamen, werden in de elfde eeuw en later dooi- de duitsche keizers wel is waar aan den bisschopszetel van �Utrecht gevoegd; maar over\'t algemeen oefenden de bisschop- pen in die streken weinig gezag uit. Groningen werd eene nagenoeg onafhankelijke stad. Het overige gedeelte werd door edelen geregeerd, die weder een hoofdman, welken z�jpodes- iaat noemden, als hunnen algemeenen aanvoerder kozen; de friesche steden werden geregeerd door hare eigene over- heden. De Friezen, waartoe ook de Groningerlanders gere- kend werden, waren langen tijd het onbeschaafdste volk van deze landen. Zij waren zeer vrijlieidlievend , en kwamen daardoor in hotsing met de heerschzucht der hollandschc graven. Deze toch beweerden dat hun de macht over Friesland toekwam. Eeuwen lang voerden zij krijg, om de Friezen te doen buigen. Eerst beoorloogden zijde West-Friezen, die het tegenwoordige Noordholland bewoonden. Wij hebben u reeds verhaald hoe Willem II, graaf van Holland, in een gevecht tegen hen. hij Hoogwoude . gedood werd. Eindelijk werden de West-Friezen onderworpen; zij hadden dit voornamelijk te wijten aan de doorbraak der Zuiderzee, die hen van de Friezen, van de tegenwoordige provincie Friesland, scheidde. De graven uit het henegouwsche en beyersche huis, Wil- lem IV en Alhreeht, trokken over de Zuiderzee, om de Frie- zen tot onderwerping te brengen. Zij gingen niet groote legers derwaarts. Willem IV werd bij Stavoren door de



		47

		Friezen gedood. Albrecht bracht hen voor een oogenhlik lot onderwerping; maar zoodra was de graaf\' van Holland niet weder naar zijn land teruggekeerd, of\' de Friezen verjoegen zijne ambtenaren en weigerden verdere gehoorzaamheid. Zoo bleven zij vrij van vreemde overheersching. Maar hunne eigene booze driften veroorzaakten hun veel kwaad. Omstreeks denzelfden tijd dat de hoeksche en kabel- jauwsche twisten in Holland uitbraken, geraakte Friesland in groote verdeeldheid door de partijen der Schieringers en Vetkoopers. Die twisten werden veroorzaakt door den naijver van de kleine, behoeftige grondbezitters jegens de rijken en machtigen en door de trotschheid der laatsten* De schieraal, een zeer gaedkoope visch, was het voedsel der belioeftigen; daarom noemde men de eene partij , die der mindere mannen, Schieringers; de anderen werden, om hunne rijkdommen in land en" vee, Velhoojiers genoemd. Deze beide partijen bevochten elkander niet groote woede en wreed- heid. Wanneer echter de hollandsche graven tegen Fries- land optrokken, vergaten zij voor een oogenhlik hunne bin- nenlandsche twisten; maar vervielen al spoedig weder daartoe, zoodra de Hollanders naar hun eigen land terug- gekeerd waren. Die burgeroorlog tusschen de Schieringers en Vetkoopers duurde nagenoeg even lang als de hoeksche en kabe auwschetwist en eindigde ongeveer terzelfder tijd. X. GELDERLAND. Een ander gewest in ons vaderland, dat in vroegere eeuwen zijne eigene vorsten had, is Gelderland. Hetgeen wij thans onder de provincie van dien naam rekenen is slechts een gedeelte van het voormalige hertogdom Gelderland, liet grootste ge- deelte van Nederlandsch-Limburg met de steden Roermond en Venlo behoorde vroeger er insgelijks toe; even zoo een gedeelte, dat thans onder Pruissen behoort en waarin de



		18

		stad Gelder ligt. Deze stad heelt den naam aan het geheele gewest gegeven. De eerste graaf van Gelder of Gelderland was een duit- sche vorst uit het huis van Nassau: dus uit hetzelfde ge- slaclii. waarvan onze tegenwoordige koning\'afstamt. Hij heette �tto en vereenigde het graafschap Zutfen, naar de stad van dien naam geheeten, met Gelderland, waarmede het sinds dien tijd is vereeuigd gebleven. Deze graaf Otto regeerde omstreeks liet jaar 1076. Zijne opvolgers breidden hunne macht en hun aanzien uit. Zij vereenigden de landstreek, die de Veluwe wordt genoemd, met Gelder, �tto II, die omstreeks denzclf- deu tijd als graaf Willem 11 van Holland leelde, was een zeer dapper vorst, die zijn land macht en aanzien wist te geven. Hij ijverde voor de belangen der burgerijen en gaf aan de steden Harderwijk, Wageuingen en Arnhem vele voorrechten; ook vereenigde hij Nijmegen, dat vroeger tot het duitsche rijk behoorde, met Gelderland. Zijn opvolger heette lleiuoud I. Deze voerde met de her- togen van Urabaud een oorlog om liet bezit van Limburg. Die oorlog viel ongelukkig voor hein uit; hij werd niet zijn le- ger bij Woelingen geslagen. Die slag bij Weeringen is in die dagen zeer beroemd geweest. Dezelfde ltcinoud 1 gaf insge- lijks aan de burgerijen der steden groote en uitgebreide voor- rechten. Dit wekte bet ongenoegen en de afgunst van de adellijke geslachten op, die in Gelderland zeer talrijk en machtig waren. Deze beweerden dat graaf Reinoud krank- zinnig was en wilden dat zijn zoon, insgelijks Heinoud ge- heeten, de regeering zou aanvaarden. Die zoon was ontaard genoeg om tegen zijnen vader op te staan, en hem niet behulp van die adellijke geslachten van do regeering te berooven, ja, hem in eene gevangenis te laten bewaren, waarin de oude graai\' in 1326 overleed. Reinoud II, die op zulke misdadige wijze tot de regec- ring was gekomen, was de eerste hertog van Gelderland. Zijne voorgangers hadden slechts den titel van graaf ge- voerd. Heinoud II begeerde den hoogeren titel van hertog:



		4»

		dergelijken hoogcren titel moclit in die eeuwenall��n de paus of de keizergeven. Reinoud ontving dien van den Duitsclien keizer Lodewijk van Bcyeren, den gemaal van de hollandsche gravin Margareta. Gelderland werd dus (in 1339) een hertogdom, lleinoud II, die zijn eigen vader zoo oneerbiedig behan- deld had, stierf, en onder zijne kinderen braken dezelfde onnatuurlijke verdeeldheden en twisten uit, welke hem aan de regeering hadden geholpen. Wat hij tegen zijn eigen vader had gedaan, deden zijne zoons tegen elkander. Zijn zoon lleinoud III was hem als hertog opgevolgd, docli diens jongere broeder Eduard stond tegen hem op en vyildehem van de regeering berooven. Dit gaf aanleiding tot een vrecse- lijken burgerkrijg in Gelderland, welke die der Heeckerens en Bronkhorsten wordt genoemd. Die burgerkrijg woedde omstreeks dezelfde tijden als de hoeksche en kabeljauwscbe twisten in Holland. De oorzaken waren ook dezelide. Rei- noud III begunstigde sterk het adellijk geslacht der Bronk- horsten; Eduard daarentegen het geslacht der Heeckerens. Vandaar dat de namen dier twee geslachten aan de beide partijen zijn gegeven. Maar lleinoud begunstigde ook voor- namelijk de oude en machtige adellijke geslachten, die daarom ook bij den burgeroorlog zijne zijde kozen. Eduard daaren- tegen zocht hulp bij de minder aanzienlijke geslachten en vooral bij de steden. De afgunst van den machtigen adel jegens de opkomende macht en het aanzien "van de burgerijen der steden gaf dus ook bier in Gelderland aanleiding tot rampzalige twisten; want juist doordat ieder van de beide broe- ders, die elkander beoorloogden, aanhangers vond, die el- kander haat en afgunst toedroegen, konden zij elkander be- oorlogen. Eduard overwon zijnen broeder Reinoud III in 1301 bij Tiel en wierp hem in eene nieuwe gevangenis op \'iet slot Nyenbeek. Maar tien jaren later kwam diezelfde Eduard in een gevecht tegen de Brabanders om het leven. Hierop werd Reinoud III weder hertog, maar stierf spoedig daarna in 1371, zonder kinderen na te laten, waarop het "ertogdom Gelder in een ander geslacbt overging. i



		50

		Eene dochter namelijk van Reinoud II was gehuwd ge- weest met eenen hertog van Gulik ia Duitschland. Nu wilde de partij der Bronkhorsten dat een zoon der hertogin van Gulik, Willem geheeten, als hertog van Gelderland zou erkend worden; maar de partij der �eeckerens wilde dat men eene andere dochter van Reinoud II, Mathilda gehee- ten, die ouder was dan de hertogin van Gulik, als hertogin zou aannemen, liet was derhalve ook hier alweder de strijd of eene vrouw, als erfgename erkend, de regeering zou kunnen voeren, dan wel of men den naasten mannelijken erfgenaam tot opvolger van den overledenen vorst moest kie- zen. De burgeroorlog tusschen de Bronkhorsten en �eecke- rens kwam derhalve geheel en al overeen met dien, welke in Holland woedde: de Bronkhorsten kwamen overeen met de Hoekschen, de Heeckercns met de Kabeljauwschen. Om- streeks dienzelfden tijd had men insgelijks dezellde burger- oorlogen in Vlaanderen, waar insgelijks eene partij het voornamelijk met den adel, de andere het voornamelijk met de burgerijen der steden hield. In Gelderland behaalden eindelijk Willem van Gulik en de Bronkhorsten , na zevenjarige verschrikkelijke oorlogen , de overwinning op de partij der Heeckerens. Willem werd al- gemeen als hertog erkend. Hij werd dit ook gedaan door den keizer van het Duitsche rijk, die als leenheer het recht bezat, bij uitsterven van bet regeerend vorstengeslacht, een ander geslacht met het hertogdom te beleeuen, dat is, tot hertog te maken. Deze Willem van Gulik liet gecne kinde- ren na; derhalve volgde hem zijn broeder Reinoud IV als hertog op. Toen deze in 1423 zonder kinderen stierf, ver- gaderden de staten van Gelderland (dat is, de voornaamste edellieden en afgevaardigden der steden) te Nijmegen en ver- kozen Arnoud van Egmond, een verren bloedverwant van den gestorven hertog, tot bunnen vorst. Onder dezen duurden de rampzalige burgertwisten, waar- door de Gelderscben onderling verdeeld werden, nog steeds voort. De haat, afgunst en wraakzucht verdeelden de adellijke j



		51

		geslachten eu de steden onderling. Door luitine booze harts- tochten verblind, hoorden zij nocli naar do geboden van den godsdienst, nocli naar hun eigenbelang en dat van hun vaderland. Het was alsof de vijandschap en haat, die burgers tegen burgers, edelen legen edelen, geheel Gelderland door, op- zett\'en, ook allijd het vorstelijk geslacht, dat hel landschap regeerde, moesten verdeden. Een ontaarde zoon, Adolf, durfde zijn eigen vader, hertog Arnoud van Gelderland, beoor- logen, evenals vroeger dit Rehioud II zijnen vader Rei- � noud I had gedaan. Geholpen door zijns vaders tegenpartij, beproefde hij zich van de regeering meester te maken. IIoo- rende naar den raad van laaghartige vleiers, sloeg de ont- aarde Adolf de hand aan zijn eigen vader, nam hem ge- vangen en sleepte hem in den barren winter over het ijs naar het kasteel van Uuren en sloot hem daar op. Maar de straf volgde spoedig op de misdaad. Karel, her- tog van Bourgondie, over wien wij later zullen spreken, trok partij voor den ouden hertog, nam op zijne beurt den schuldigen Adolf gevangen en liet hem in een kas- teel te Vilvoorden opsluiten. Dit geschiedde in 1470. Zoo veroorzaakten familie-twisten, voortgesproten uit heerschzucht en uit gemis aan eerbied van kinderen voor hunne ouders of aan lielde tusschen broeders onderling, de geduchtste rampen. Zij, die de schuldigen hielpen en bijston- den, berokkenden zich zelven niet minder groote ongelukken, ^oo werd Gelderland gedurende meer dan honderd jaren diep rampzalig ten gevolge van de misdaden der vorsten en de verkeerdheden der aanzienlijken, wijl deze eerder gehoor gaven aan booze hartstochten dan aan de bevelen des Evan- gelies. Dit toch gebiedt eerbied voor zijne ouders, liefde voor zijne broeders, en verbiedt allen nijd en afgunst jegenst anderen.



		52 XI. BRADANT EN LIMBURG. Tot liet koninkrijk Belgi�, dat ook wel de zuidelijke Ne- derlanden wordt genoemd, behoort liet grootste gedeelte van het landschap, dat vroeger Brabant heette. Een gedeelte daarvan echter behoort tot ons vaderland en heet thans nog Noord-Brabant. Ook behoorde vroeger tot de zuidelijke Nederlanden een landschap, met name Limburg. liet voor- naamste gedeelte daarvan is thans het zuidelijk deel der Nc- derlandsche provincie Limburg. Daarom moet men, bij het behandelen van de geschiedenis van ons vaderland, ook over Brabant en Limburg spreken. Na den dood van Lodewijk, den zoon van Karel den Groote, werd het groote Frankische rijk onder de zonen van Lo- dewijk verdeeld (843). Het land, dat tusscheu de Maas eu den lliju ligt, werd het deel van Lothaar, zoon van Lode- wijk. Men noemde het Lother-rijkol\'Lotharingen. Later werd bet weder verdeeld in �pper-Lotbaringen, dat thans tot Frankrijk behoort, en Neder-Lotharingen. Dit laatste strekte zich uit over bet grootste gedeelte van het tegenwoordige Belgi�. Neder-Lotliaringen werd bestierd door hertogen. Onder die hertogen muntte vooral uit Godfried, die, om zeker lichaamsgebrek, de Bultenaar werd genoemd. Deze was een zeer dapper en beroemd vorst, die in oorlog kwam niet den Ilollandschen graaf Dirk V, omdat deze zich bezittingen van den bisschop van Utrecht had toege�igend. Godfried deed reizen naar Itali� en huwde daar met eenc zeer beroemde vorstin, Mathilda van Toskane geheeten. Deze Mathilda is daarom zoo vermaard, wijl zij paus Gregorius VII, toen deze door zijn vijand, den Duitschen keizer Hendrik IV, vervolgd werd, beschermde en ondersteunde. Godfried werd door een sluipmoordenaar gedood, zonder kinderen na te laten.



		53

		Ofschoon het grootste deel van het tegenwoordige Belgi� en ook Noordbrabant tot Neder-Lotharingen behoorden, waren er nog andere kleinere vorstendommen, zooals het mark- graafschap Antwerpen en het graafschap Leuven. Het eerste behoorde aan Godfried den Bultenaar. Na diens dood kwam het markgraafschap Antwerpen, waartoe misschien een deel van ons vaderland (deomstreken van Breda) behoorde, aan God- fried van Bouillon, neef van Godfried den Bultenaar. Deze was de groote held, die aan het hoold der kruisvaarders in 1099 het heilige graf uit de macht der Mohammedanen verloste. Het hertogdom Neder-Lotharingen werd in verloop van tijd in vele kleine landschappen verdeeld; als: het graaf- schap Leuven, het hertogdom Limburg, het graafschap Na- men en meer andere. De graven van Leuven strekten allengs hun gebied uit over dat gedeelte Iands, hetwelk thans de Belgische provinci�n Zuid-Brabant en Antwerpen en de Ne- derlandsche provincie Noord-Brabant vormt. Eenen van hen. Godfried geheeten, werd door den Duitschen keizer in 110B de titel van hertog gegeven. Hij noemde zich hertog van Brabant. Hij woonde te Leuven. Later gingen zijne opvol- gers in Brussel wonen, dat op die wijze de hoofdstad van Bra- bant en eindelijk van geheel Belgi� werd. Godfried III. hertog van Brabant, was een groot liefhebber van de jacht. Nu was er in het noordelijkste gedeelte van zijn gebied een zeer hoschrijk oord, Orten geheeten. Hier bouwde hij een slot, om er te vertoeven wanneer hij ging jagen. Allengs bouwden ook andere lieden huizen in de nabijheid van dat slot. Zoo werd in 1184 eene stad gesticht, die den naam verkreeg van \'s Hertogenbosch. Limburg bleef geruimen tijd een afzonderlijk hertogdom, �et strekte zich uit over het stadje Limburg, hetwelk thans tot Pruissen behoort, en het zuidoostelijk gedeelte van onze «ederlandsche provincie Limburg. waar men thans de dorpen Waals, Kerkrade, Valkenburg enz. vindt. Toen in 1282 de \'aatste erfgenaam der hertogen van Limburg stierf, voerden de hertog van Gelder, Reinoud I, en de hertog van Bra-



		M

		bant, Jan I, eeu verwoeden oorlog om hot bezit van dat land. In 1288 kwam het bij Woeringen tot een slag, waarbij de hertog van Brabant overwinnaar bleef\'. Hierdoor kwam Limburg aan Brabant. Brabant was langen tijd het aanzienlijkste gewest der Ne- derlanden. Het bloeide door handel, maar vooral door fabrie- ken. Leuven was eene der voornaamste fabrieksteden van Europa. De Brabantsche burgers waren in het bezit van zeer uitgebreide vrijheden. Iedere nieuwe hertog moest, wan- neer hij door zijne onderdanen gehuldigd werd, zweren dat hij die vrijheden zou ontzien en niets tegen de rechten der burgers ondernemen. Hij moest bovendien beloven dat hij geene belastingen zou hellen, zonder toestemming zijner onderdanen. Men noemde? de vc�rzijdsehe verplichtingen , waaronder de hertog en zijne onderdanen zich legden, de blijde inkomste, omdat zij bezworen werden bij gelegenheid van de plechtige komst van den nieuwen hertog in de steden van zijn land. Evenals Holland, Gelderland en andere gewesten, werd ook Brabant in de veertiende eeuw geweldig door burger- oorlogen geteisterd. In de steden waren de handwerkslieden zeer machtig, maar ook zeer woelziek. Doordat zij veel geld ver- dienden , waren zij zeer overmoedig geworden. Nu woonden in de meeste steden oude en aanzienlijke geslachten, en deze voer- den de regeering der stad. Dit konden de vereenigingen der handwerkslieden of gilden, gelijk zij genoemd werden, niet ge- doogen. Zij stonden op, maakten herhaaldelijk oproer, omdat zij wilden dat de regeering der steden naar hunnen zin zou handelen. Wanneer zij overwinnaars waren, maakten zij zich aan vele buitensporigheden schuldig, terwijl zij, wanneer zij overwonnen werden, zware straffen ondergingen. Ook was de adel gewoonlijk in onmin met do steden. Zoodoende ont- stonden er veel twist en strijd, die aan velen het leven en aan nog meerderen hunne welvaart kostten. Ondanks die veel- vuldige burgertwisten bleef Brabant toch bloeien. Dit kwam door de buitengewone nijverheid der bevolking, die, even-



		55

		als do bevolking van Vlaanderen, in f\'abriekwerkeu verre bij andere Linden van Europa vooruit was. De Brabantsche laken we verijcu waren vooral beroemd. Nadat Jan iil zonder zonen gestorven was, kwam zijne dochter Johanna aan de regeering. In de zuidelijke Nederlan- den, Vlaanderen en Brabant, maakte men minder zwarigheid ecne vrouw te gehoorzamen dan in Holland. Deze Johanna benoemde den tweeden zoon van Filips I, hertog van Bour- gondi�, die in verre bloedverwantschap tot naar stond, tot liaren erfgenaam. Deze zoon, Anlhonie gelieeten, volgde kaar in 1406 als hertog van Brabant op. Aldus kwam het huis van Bourgondi�\' op den hertogszetel van Brabant. De zoon van Anthouie was Jan IV. Deze huwde met Ja- coba van Beyercn, die reeds gravin van Henegouwen, Hol- land en Zeeland was. Brabant, Henegouwen, Holland en Zeeland waren dus door het huwelijk van hunne vorsten met elkander verbonden. Hadden Jan IV en Jacoba kinderen gehad, dan zouden deze hen opgevolgd zijn. Dan waren al die landschappen onder ��n vorst niet elkander vereeuigd geweest. Doch Jan IV en Jacoba van Beyeren kregen geene kinde- ren. Hun huwelijk was hoogst ongelukkig. Hel was gesloten geheel en al om wereldsrhe inzichten van macht en aanzien. Hertog Jan was traag, onbekwaam en onwetend. Jacoba daar- entegen eerzuchtig, lier en behaagziek. Dit gal\' groote verwij- dering tusschen ben beiden. Nu trok een gedeelte des adels en des volks in Brabant partij voor den hertog, de anderen voor zijne vrouw. Zoodoende geraakte Brabant, evenzeer als Holland, Zeelanden Henegouwen, in twist en verdeeldheid. Eindelijk verliet Jacoba van Bevcren haren echtgenoot, den hertog, en huwde met eenen Engelschen vorst, den hertog van «loucester, gelijk wij reeds vroeger gezien hebben. Vele uarer onderdanen keurden deze zondige handelwijze, die tegen de geboden van God en van de II. Kerk streed, al\' en wil- den haar niet meer ondersteunen. Jan IV stierf kinderloos, ^ei> zijn broeder Filips, die hem opvolgde, insgelijks. Nu was



		56

		de naaste bloedverwant van de overledene hertogen van Bra- bant Filips, hertog van Bourgondi�, die reeds graaf van Vlaanderen was. Deze volgde hen in 1430 op. XII. VLAANDEREN. Een gedeelte van ons Vaderland, dat thans onderde pro- vincie Zeeland wordt gerekend en vroeger Staats-Vlaanderen werd genoemd, behoorde tot Vlaanderen :\'een landschap, waarvan verreweg het grootste deel thans tot het koninkrijk Belgi� behoort. In dat landschap werd vroeger en wordt thans nog de Nederdui tsche taal gesproken. Men heeft dus redenen om de geschiedenis van Vlaanderen, bij het beoe- fenen van de geschiedenis van ons vaderland, niet te vergeten. Vlaanderen was in de middeleeuwen een zeer groot en machtig landschap; het werd geregeerd door graven, van Welke de eerste omstreeks het jaar 862 door den koning der Franken, Karel, de Kale bijgenaamd, met een gedeelte van het tegenwoordige Vlaanderen werd beleend. Deze eerste graaf heette Boudewijn. Zijne opvolgers breidden hunne be- zittingen uit over eene groote streek lands tusschen de Noordzee, de rivier de Schelde en de zeeuwsche stroomen. Zij maakten ook aanspraak op de zeeuwsche eilanden Wal- cheren en Noord- en Zuid-Beveland. Waarschijnlijk hebben die eilanden inderdaad een tijd lang tot het graafschap Vlaanderen behoord. Vlaanderen had in de middeleeuwen zeer vele machtige en dappere edellieden en vele groote en rijke steden. Er is een tijd geweest, tusschen 1300 en 1500, dat de Vlaamsche koop- en fabrieksteden de rijkste en machtigste van ge- heel het westelijk Europa waren. Vandaar dat Vlaanderen wijd en zijd beroemd werd, zoo zelfs dat in verre landen alle Nederlanders gewoonlijk Vlamingen werden genoemd. De eerste roem van Vlaanderen werd door geheel Europa,



		67

		ja tot in Azi� verspreid door de kruisvaarders. Boudewijn van Vlaanderen was een der voornaamste christcn-veldhceren , die in het jaar 1099 de Mohammedanen uit Jeruzalem verjoeg en het graf van den Zaligmaker veroverde. Een andere graai\' van Vlaanderen werd zelfs keizer van Konstantinopel. Bij de kruistochten betoonden dus de Vlamingen een moed en eene dapperheid, die door geen ander volk werden overtroffen; doch onder die Vlamingen waren gewoonlijk zeer vele be- woners van streken, die thans tot ons vaderland behooren. Meer echter nog dan door de dapperheid zijner edellieden , werd Vlaanderen wijd en zijd vermaard door den handel en de nijverheid zijner burgers. Brugge was een tijd lang de rijkste koopstad van westelijk Europa, toen Amsterdam nog niet meer was dan een zeer onaanzienlijk plaatsje, Londen dreef toen veel minder handel dan Brugge. De haven van die wijdberoemde koopstad was Sluis, hetwelk thans onder de provincie Zee- land wordt gerekend. De rijkdom van de kooplieden van Brugge was zoo groot, dat eene koningin van Frankrijk, die de stad bezocht, verwonderd zeide: -ik meende all��n ko- ningin te zijn, maar de vrouwen der kooplieden van Brugge zyn rijk getooid als koninginnen." Gent was nog machtiger dan Brugge. Het was bijna tweehonderd jaren lang (1300�1500) de grootste fabriekstad van Europa. Het zond zijn laken en linnen naar verre landen. Maar evenals elders, verviel ook Vlaanderen in groote rampen door den naijver tusschen don adel en de burgerijen. De eerste graven van Vlaanderen betoonden zich voorstan- ders van de rechten en den bloei der steden; zij gaven aan Gent, aan Brugge en aan vele andere steden uitgebreide voor- rechten. De burgers hielpen hunne vorsten dan ook getrouw in hunne oorlogen, zooals bij voorbeeld in dien tegen Holland, onder graaf Jan II, waarvan wij reeds gesproken hebben ; maar andere graven hielden het meer met den adel. Daarbij kwam dat de koning van Frankrijk, Filips, bijgenaamd de Schoone, in 1301 zichzelven tot graaf van Vlaanderen wilde maken. Een groot gedeelte van den adel koos toen de partij



		58

		der Franschen: uien noemde hen Leliaerts, naar de lelie, welke de Fransche koningen in hun wapen voerden. De machtige steden: Brugge, Gent, Yperen, wilden echter niets van de Fransche overheerschiug weten. Men noemde ze en die met haar partij trokken Klauwaerts, naar den leeuw, die in het wapen van Vlaanderen stond. Do burgerijen der Vlaamsche steden, waartoe in die eeuwen ook Sluis, Sas van Gent en Hulst behoorden, waren zoo manmoedig en dapper, dat zij bij Kortrijk het geheele leger der Franschen versloegen. Elfhonderd Fransche edellieden verloren daarbij het leven. Daar de overwinnaars de gouden sporen, welke die edellieden droegen, buit maakten, werd die slag de slag der gouden sporen genoemd. In het begin der veertiende eeuw was er een hardnekkige en vreeselijke oorlog tusschen Frankrijk en Engeland uitgebarsten. Vlaanderen werd daarin betrokken. De Fransche koning was leenheer over Vlaanderen, evenals de Duitsche keizer het was over Holland, Brabant enz. De graven van Vlaanderen en de meeste edellieden trokken partij voor Frankrijk; maar de burgerijen der rijke en machtige steden: Gent, Brugge en Yperen, hielden het veel meer met de Engelschen. De reden hiervan was, dat de Gcntsche fabrieken vooral uit lakenweve- rijen bestonden; nu leverde Engeland, waar veel wol ge- wonnen werd, die wol aan de Vlaamsche fabrieken. Was er nu oorlog met Engeland, dan was de handel in wol ge- stremd, dan kouden de Gcntsche fabrieken niet meer aan den gang blijven, dan leden duizende werklieden ar- moede; want Gent was zoo volkrijk, dat het vijftig duizend man onder de wapenen kon brengen. Die duizende burgers waren alle in den wapenhandel geoefend, en zij verzamel- den, zoodra er onraad was, onder geleide van de gilden- hooiden, ouder hun eigen vaandel. Wanneer de Gentenaars dan zagen dat zij zoo groot in getal en zoo wel gewapend waren, ontzagen zij niets. Dikwijls streden zij dan met moed voor hun eigen recht, maar dikwijls ook uit trots en uit naijver op Brugge of\' op hunnen vorst. Dan kozen zij



		50

		zich een eigen opperhoofd, dat dikwijls meer niaclit bezat dan de graai\'van Vlaanderen zeil\'. Het beroemdste dier hooi- den was Jacob van Artevelde. Toen de Franschen en Engelschen in 133� elkander be- oorloogden en Lodewijk, graal\' van Vlaanderen, partij voor de Franschen trok, wilden de Gentenaars zijn gezag niet meer erkennen, maar sloten een verbond met Ednard Hl, koning van Engeland. Deze kwam zeil\', landde te Sluis en ging van daar naar Gent. Hier sloot Jacob van Artevelde , die door de Gentenaars tot bun opperboofd gekozen was , met hein een verbond. Ieder vreesde en ontzag die mach- tige stad Geut, omdat bare burgers zoo dapper en te gelijk zoo arbeidzaam waren en zoo voor hunne vrijheid streden; maar de Geutenaars waren ook twistziek, altijd naijverigop anderen, wilden slecht gehoorzamen en leenden bet oor aan valsche mannen, die beu van vrijheid spraken, maar wan- orde stichtten. Uit berokkende Vlaanderen veel onheil: de- zelfde Gentenaars, die Jacob van Artevelde tot hun opper- hoold verheven hadden, vermoordden hem later. De laatste graal\' van Vlaanderen was Lodewijk, naar zeker kasteel Lodewijk van Male geheeten. Hij bad veel te kampen met zijne eigene onderdanen. Uu oorzaak biervan was, dat Lodewijk zeer onzedelijk leefde en grootc verteringen maakte ; ook beminde hij de Franschen meer dan zijne eigene onder- danen. Van deze vorderde bij zware belastingen. Hij zag , hoe de koning van Frankrijk zijn volk zooveel liet betalen aan belastingen als bij begeerde, en wilde dit navolgen. De Vla- mingen echter waren er niet toe geneigd, meer belastingen te betalen dan zij goeddachten. Volgens hunne rechten mocht de vorst hun geene belasting afvordereu, waarin zij zelven niet toegestemd badden. Hadden de burgerijen zich hierbij gehouden, dan hadden zij hun eigen recht verdedigd; maar zij waren dik- wijls oproerig en halsstarrig. Zoodoende weid het land door groote partijschappen verdeeld en ondervond vele rampen. Dus was Vlaanderen tusschen Leliaarts en Klauwaarts verdeeld en bet tooneel van burgeroorlogen, omstreeks de-



		GO

		zelfde tijden toen de Hoeksclien en Kabeljauwschcn in Hol- land en de Bronkhorsten \'en Heeckercns in Gelderland elkander beoorloogden. De oorzaken waren ook dezelfde: de naijver tusschen den adel en de burgerijen der steden, die allengs meer macht en aanzien kregen , terwijl die van den adel verminderden. Lodewijk van Male liet slechts ccne dochter na, Mar- gareta. Deze was gehuwd met Filips, bijgenaamd de Stoute, hertog van Bourgondi�. In Vlaanderen kon eene vrouw de regeering voeren. Zoodoende werd de hertogin van Bour- gondi� gravin van Vlaanderen. XIII. VORSTEN UIT HET BOURGONDISCHE HUIS. Bourgondi� is een landschap in liet oosten van Frankrijk: de hoofdstad heet Dyon. Fiiijis de Stoute, die, gelijk wij ge- zien hebben, met de cenige dochter van den graaf van Vlaan- deren huwde, was door zijnen vader Jan, koning van Frank- rijk, tot hertog van dat rijke land gemaakt. Deze Filips de Stoute werd door zijn huwelijk met Margareta insgelijks graad van Vlaanderen en van Artois: een landschap, dat thans tot Frankrijk behoort en Atrecht (Arras) tot hoofdstad heeft. Filips, bijgenaamd de Goede, was de kleinzoon van dezen Filips den Stoute. Hij kwam aan de rcgeering na den dood van zijn vader, Jan van Bourgondi�, in bet jaar 1419. Bij den aan- vang zijner regeering was hij in hevigen oorlog met den koning van Frankrijk en in nauw verbond met den koning van Engeland, Hendrik IV, die bijna geheel Frankrijk ver- overd had. Filips de Goede was een der machtigste vorsten van zijnen tijd. Zijn roem was over geheel Europa verspreid. Zelfs bij de Turken was zijn naam vermaard. Deze noem- den hemden «grooten hertog van het westen". Zeker is het dat Filips de Goede machtiger was dan vele koningen van



		UI

		zijnen tijd. Want niet allecu was hij hertog van Bourgondie en hertog en graaf van vele andere streken van Frankrijk, maar hij werd langzamerhand meester van hijna alle Neder* landsche gewesten. Zooals wij gehoord hebben, was zijn grootvader reeds graal\' van Vlaanderen. Na den dood van zijnen neef Filips, den laatsten hertog van Brabant en Limburg, werd hij diens opvolger. Ook wist hij zich tot erfgenaam van het graaf- schap Namen te maken; Luxemburg verviel insgelijks door erfenis aan hem. Holland, Zeeland en Henegouwen warende graafschappen van zijne nicht Jacoha van Bcycrcn, wier moeder eene zuster van zijn vader was; doch bijgestaan door de Kabeljauwschen, gelukte het Filips den Goede zich meester te maken van hare bezittingen. Zoo waren in 1436 de meeste Nederlandsche hertogdommen en graafschappen in zijn bezit, uitgezonderd Gelderland en het bisdom Utrecht met de landschappen. die daartoe behoorden. Maar ook in dat bisdom wist hij groote macht te verkrijgen door een zijner zoons, David, tot bisschop te doen benoemen. Gelderland alleen stond dus niet ouder het huis van Bour- gondie. Van nagenoeg alle Nederlandsche gewesten had Filips zich dus meester gemaakt. Dit had hij grootendeels te danken aan zijn recht van erfgenaam; want in vroegere eeuwen kon men land en volk erven, evenals huis en hof: en door huwelijksver- bintenissen was het Bourgondische huis zoo rijk en machtig geworden. Om zich evenwel meester van al die landen te maken, bedreef Filips vele oneerlijke daden. Immers hij wist zijne nicht Jacoba van Beyeren nog meer door list dan door geweld van haar erldeel te berooven. Ook beging hij veel onrecht en vele wreedheden , om zich in het bezit van al die landen te handhaven. Daarom zal het misschien verwon- dering baren, dat hij de Goede is bijgenaamd. De reden hier- van was dat hij groote zorg droeg voor den bloei en het Welvaren zijner onderdanen. Hij legde dezen wel zware be- lastingen op, die dikwerf oproeren veroorzaakten, maar hij



		02

		zorgde voor de handhaving der justitie; hij wilde niet ge- doogen dat machtige edelen de burgers en de plattelandsbevol- king onderdrukten. Ook beschermde hij den handel zijner on- derdanen. De Hollanders dreven toen reeds zeer grooten han- del op de Oostzee, van waar zij veel graan haalden, datzij op andere plaatsen met rijk gewin aan de markt brachten. Nu rooiden de bewoners der Oostzeekusten in 1438 de Ilol- landsche schepen. Onmiddellijk rustte hertog Filips eene vloot uit, om den Hollandschen handel te beschermen. De veiligheid der Hollandsche schepen werd aldus hersteld; en tot teeken van hunne overwinning, voerden de schepen, die de roovers der Oostzeekusten gestraft hadden, een bezem in den mast, wijl zij de zee schoon geveegd hadden, gelijk zij zeiden. Filips zorgde dus voor het welzijn van zijne onderdanen, ofschoon de zware belastingen, welke hij vorderde, vele op- roeren veroorzaakten. In Holland was de partij der Hoek- schen zeer verbitterd op hem. Zij bracht oproeren te weeg in Amsterdam en Leiden; deze werden echter bedwongen en de aanleggers streng gestraft. Het machtige Gent geraakte in nog grooter oproer en voerde zelfs oorlog tegen den her- tog. Die ��ne stad was toen zoo machtig, dat zij twee jaren lang den oorlog tegen Filips en al zijne andere onderda- nen volhield! Eindelijk werd zij overwonnen en streng ge- straft. Filips leefde somtijds in zijne Fransche staten, doch meestal in de stad Brussel of Brugge in Vlaanderen als een rijk vorst. Zijne hofhouding was de prachtigste van geheel Europa; maar om die pracht te voeden, maakte hij zich dikwijls schuldig aan het afpersen van geld van zijne onderdanen. En dit gaf dan aanleiding tot die oproeren, waarover wij reeds gespro- ken hebben. Om nog meer luister aan zijn hof bij te zetten, stelde hij, naar de gewoonte dier tijden, eene nieuwe rid- derorde in. Die ridderorde werd het Gulden vlies geheeten, omdat de ridders tot kenteeken een gouden lammetje aan eenen ketting om hunnen hals droegen. Alleen zeer aanzien- lijke mannen konden ridders van het Gulden vlies worden:



		03

		die liet, waren , moesten beloven , de macht en het aanzien van het Bourgondische huis te vermeerderen. In zeden en gewoonten waren Filips en zijn zoon Karel Franschen, geene Nederlanders. Bijna de helft hunner staten had eeue bevolking, die de Fransche taal sprak. Zij voer- den te Brussel aan hun hof Fransche taal en zeden in, waar- door de Nederdi�tsche taal bij onze zuidnederlandsche nabu- ren veel is verbasterd: iets, wat later nog erger is geworden. �ok waren de Fransche zeden veel losser dan de Nederlaud- sche. Op Holland en Zeeland oefende de Bourgondische heer- schappij niet zooveel nadeel ten opzichte van taal en zeden uit als op Vlaanderen en Brabant. Uit is daaraan toe te schrijven , dat Holland en Zeeland verder afgelegen waren en niet zooveel met de hovelingen en het gevolg van Filips in aan- raking kwamen. Ook bracht er toe bij, dat elk gewest zijne eigene wetten en gewoonten behield. Want erkenden alle die gewesten ook denzelfden man als hunnen vorst, toch beschouwde ieder gewest zich bijna als een afzonderlijken staat, die volgens eigene wetten en gebruiken geregeerd werd. Filips de Goede stierf in 146", in den ouderdom van twee en zeventig jaren. Hij had slechts een zoon, Karel, die hem opvolgde. Deze Karel was een zeer heerschzuchtig vorst; hij beminde niets anders dan den oorlog. Daardoor heeft hij zijnen onderdanen en anderen de grootste onheilen berokkend; eindelijk is hij zelf het slachtoffer geworden van zijne krijgs- en heessch- zucht. Het doel van Karel, die de Stoute werd bijge- naamd, om zijne stoutmoedigheid in het gevecht, was een machtig koninkrijk te stichten. Maar hij vergat de les van de H. Schrift, dat koninkrijken bloeien door gerechtigheid- Hij wilde door geweld zich het gebied van anderen toe- eigenen. Het eerst beproefde hij dit met Gelderland. Wij hebben reeds vernomen, hoe de ontaarde Adolf zijn ouden vader Ar- noud, hertog van Gelderland, in eene gevangenis wierp. Adolf deed dit, om zijn vader van diens bezittingen.