MERKWAARDIGE PERSONEN

NEERLAND\'S GESCHIEDENIS.

MERKWAARDIGE PERSONEN

NEERLAND\'S GESCHIEDENIS,

IN TIJDSORDE VERHAALD

Schrijver van «Oranje Nassau" enz.
MET EEN OVERZICHT DER GEIIEELE GESCHIEDENIS

umt �e uroegste tijden tot Ijeben,

EEN ALPHABETISCHE TABEL, EN 42 PORTRETTEN.

Snelperidruk van H. O. A. TIIIKMK te Nijmegen.

Zullen wij u , mijne lezers, bepalen bij het leven van eenige be-
roemde personen, die in de geschiedrollen waardig zijn ver-
meld te worden , dan hebben wij niet zoozeer het oog op hen,
die door hunne veroveringen zich hebben onderscheiden, maar
veeleer op hen, die door de voortbrengselen van hunnen geest of
van hunne hand hunnen tijdgenooten en nakomelingen tot nut ge-
weest zijn en nog immer zijn , ook na hun dood. Onder den ze-
gen Gods kan zulk eene beschouwing tot iets goeds leiden en den
naam doen verheerlijken van \'Hem, die den mensch gaven en ver-
mogens schonk ten nutte zijner medemenschen.

Zullen wij met vrucht het leven en werken van beroemde per-
sonen beschouwen, dan achten wij het noodig een geschiedkundige
schets van ons land vooraf te doen gaan, opdat de lezer zich
kan verplaatsen in den tijd waarin de te behandelen persoon leef-
de en onder welke omstandigheden zich ons land toen bevond.

Wij willen daarom een kort overzicht onzer geschiedenis nemen
van de vroegste tijden tot heden.

Oudste bewoners van ons land enz. tot 922.

Omstreeks 100 jaren voor de geboorte van Christus zette zich
hier in het land een Germaansche volksstam neder, die den naam
van Batauers of Batavieren ontving. Uit Duitschland gekomen, ko-
zen zij het eiland tusschen Rijn en Waal ter woonplaats. Naar-
dien die streek hun bij uitstek beviel, gaven zij haar in hunne
taal den naam van Bat-Ouwe (goede grond) en vandaar den naam
Batauers of Batavieren. Niet onwaarschijnlijk is het, dat ons va-
derland toen reeds bewoond werd door Kaninefaten (d. i. Konij-
nenvatters), Marezaten (d. i. aan meer of zee gezetenen), Bruk-
teren (d. i. moerasbewoners), Friezen en andere Germaansche
stammen.

Hoogst eenvoudig was de levenswijze dier oude Germanen. De
uitgestrekte wouden, welke hier in menigte gevonden werden, gaven
overvloedig gelegenheid tot de jacht op herten, everzwijnen, oeren,
wilde vossen en ander gedierte. Het viel hun derhalve niet moeie-
lijk zich het noodige onderhoud te verschaffen. Ook de vischrijke
wateren stonden hun ter vischvangst ten dienste. Maar niet alleen
wildbraad en visch dienden hun tot spijze, ook melk, brood en
vruchten strekten hun tot voedsel, benevens hun vee, wanneer
het oud geworden was. Hun drank was een soort van bier,
uit gerst bereid. Hunne woningen, uit hutten bestaande, had-
den eene cirkelvormige gedaante, die zij op hoogten of terpen
(dorpen) bouwden.

De geschiedenis vermeldt die lieden als dapper, eerlijk en trouw
aan hun woord , maar verzwijgt ook niet hunne ondeugden, wan-
neer zij ons zegt, aan welk een overdreven neiging tot spel en
dronkenschap zij zich hadden overgegeven.

Evenals alle volken, die toen in Europa woonden, waren onze
voorouders heidenen. Zij vereerden de zon, de maan en de groo-
te helden , die onder hen geleefd hadden. Zij noemden die go-
den Thor, Wodan, Freija enz., die naar hunne voorstelling even-
zoo zondig waren als zij zelven. Die hier de dapperste geweest
was en het best had kunnen drinken, zou, volgens dien goden-
dienst , na zijn dood bij de goden het grootste geluk genieten
in een zalig verblijf, door hen Walhalla genoemd , waar zij bier
zouden drinken uit de schedels van hunne verslagen vijanden.
Hunne godsdienstige feesten vierden zij niet in tempels maar in
bosschen. Bij die feesten zongen hunne priesters, Barden genoemd,
de heldendaden der dapperen.

Die Batavieren zullen hier omstreeks een vijftigtal jaren gewoond
hebben , toen zich de Romeinen in dit land lieten zien onder aan-
voering van den dapperen Cajus Julius Cesar. Hadden de Romei-
nen , de toenmalige beheerschers der wereld , hunne legers naar
alle oorden heengezonden en overwinning op overwinning behaald,
land op land veroverd, ook deze streken waren aan hunne bespie-
dende blikken niet ontsnapt. Op zijn tocht van Rome af, onder-
wierp Cesar vele volksstammen aan zich. Het had weinig gehol-
pen al wilden die Germanen hunne vrijheid met het zwaard in
de vuist verdedigen ; zij moesten voor de alles overwinnende Ro-
meinen bukken.

De Batavieren handelden verstandiger. Zich dood te vechten
zonder kans op de overwinning , wat zou dat baten ? In plaats
van de wapenen op te vatten, boden zij den Romeinen hunne
vriendschap aan en Cesar liet zich vinden. De vriendschap dier
kloeke, fiksche mannen versmaadde hij niet. De voorwaarde werd
gemaakt, dat van tijd tot tijd flinke jongelingen gezonden zouden
worden, om in zijne legers als soldaten te dienen.»

De gevolgen der Romeinsche heerschappij bleven niet achter.
Groote veranderingen grepen hier te land plaats. Moerassen wer-

den opgedroogd, de rivieren door dijken beteugeld i), kanalen
gegraven, heerbanen aangelegd, scholen gesticht, steden gebouwd enz.

Het waren vooral de Romeinsche landvoogden Drusus en Cor-
bulo, die tot het daarstellen van een en ander zich hebben onder-
scheiden.

Bij de Romeinsche legerplaatsen ontstonden van lieverlede steden
en dorpen. Zoo zien wij Nijmegen , Maastricht, Wijk bij Duur-
stede , Utrecht, Leiden, Voorburg en andere plaatsen verrijzen.

Ook landbouw en veeteelt kregen een meerdere ontwikkeling
en uitbreiding.

Toch ontstond er een vriendschaps-breuk tusschen de Batavieren
en de Romeinen.

Sedert het gesloten verbond vinden wij de Bataafsche jongeling-
schap in de Romeinsche legers. Stelde Keizer Augustus de Ba-
tavieren tot zijn lijfwacht aan , dan ligt hierin wel het bewijs,
hoezeer zij gewaardeerd werden.

Onderdrukking van de Romeinsche stedehouders bleet echter
niet achter. Dit gaf gemor , ontevredenheid en eindelijk een op-
stand. Friezen, Kaninefaten en vele Belgische en Gallische volken
stonden op onder den Kaninefaat Brinio , ofschoon het eigenlijke
hoofd van den opstand Claudius Civilis was. Niet minder dan 25
jaren was deze voorname Batavier in Romeinschen dienst geweest.
Zelf had hij vele onrechtvaardigheden van de Romeinen moeten
ondervinden en zijn broeder Julius Paulus zien onthoofden. Wraak
kwam in het hart van den beleedigden hoofdman en in zijn land
teruggekomen, nam hij de eerste gelegenheid de beste waar, om
aan zijn wraak voldoening te geven en op zijne aansporing ston-
den weldra gansche scharen tegen hunne onderdrukkers op. Voor
Civilis was er nooit schooner gelegenheid dan nu. Vitellius toch
en Vespasianus» betwistten elkander den keizerstroon en zoo scheen

1) De geschiedenis vermeldt ons, dat Claudius Civilis de eerste aarden dij-
ken langs den Rijn liet maken.

het als streed hij voor de belangen van Vespasianus, maar inder-
daad om zich van de Romeinsche heerschappij los te rukken. Het
gelukte hem dan ook, de Romeinen van het eiland der Batavieren
te verdrijven , ja, hij vermeesterde zelfs de versterkte Romeinsche
legerplaats Castra Vetera aan den Rijn. Het op den duur tegen
de Romeinen volhouden, ging toch niet. Vespasianus had geze-
gepraald op zijn mededinger. Cerealis, zijn veldheer, behaalde ver-
scheidene overwinningen en Civilis, meer en meer van zijne bond-
genooten verlaten , zag zich genoodzaakt het oude verbond met
de Romeinen te vernieuwen.

Het Romeinsche rijk bleef echter zoo machtig niet. Dani�l
had den val van dit wereldrijk voorspeld en nu was de tijd daar,
dat die profetie in vervulling zou treden. Woeste horden drongen
van alle zijden het Romeinsche gebied binnen en ofschoon zij
meer dan eens werden teruggeslagen, vestigden zij er zich toch
ten laatste. Ook in ons land kwamen volken, die er vroeger nooit
te zien waren geweest. De naam Batavieren ging zelfs geheel en
al verloren. De Friezen, Saksers en Franken kunnen wij met recht
als onze voorouders beschouwen.

Tot nog toe waren onze voorouders heidenen, die zonder God
in de wereld leefden. De Heer erbarmde zich over hen en de
duisternis van bijgeloof en onkunde maakte plaats voor het helde-
re licht des evangelies. Mannen vol geloofsijver werden door Hem
verwekt, om zijn woord bekend te maken. Aan het hoofd dier
geloofshelden prijkt Willebrord, de apostel van Nederland. Gedu-
rende een vijftigtal jaren doorkruiste hij deze landen, om door woord
en voorbeeld de blinde heidenen tot de kennis te brengen van Je-
zus Christus. Duizenden dan ook bracht hij tot die kennis. Hij
roeide de heilige bosschen uit en stichtte overal christenkerken

Hij vestigde zijne woonplaats te Utrecht, waar hij de beroemde
school van St. Maarten stichtte en waarvan hij als de eerste bis-
schop kan beschouwd worden. In Bonifacius of Winfried hadWil-
lebrord een waardigen opvolger. Ook deze was ijverig in den dienst
zijns Heeren. Maar de godvreezende man had wat te doen, want
de Friesche koning Radboud, die in merg en been een afgoden-
dienaar was, belette hem zijne prediking en maakte het hem zeer
moeielijk. Menigeen had het werk opgegeven, maar Bonifacius niet,
ofschoon hij op zijn gemak had kunnen leven, naardien de paus
hem tot bisschop benoemde. Bonifacius verkoos echter liever ver-
moeienissen als hij het koninkrijk des Heeren maar mocht uitbrei-
den. De Heer zegende dan ook zijn werk. Duizenden lieten zich
doopen; afgodsbeelden werden omgeworpen en christenkerken ge-
sticht. Het einde van Bonifacius was treurig. Onder de uitoefe-
ning zijner bediening werd de geloofsheld door een woestcn hoop
Heidensche Friezen overvallen en met de zijnen gedood. Toch
zorgde de Heer, dat de prediking van het evangelie niet ophield.
Hij verwekte een Karel den Groote, koning der Franken, een waar
heldenfiguur.

Het zijn niet zoozeer zijne overwinningen op de Longobarden, Sak-
sers, Arabieren en Avaren, die ons in hem een heldenfiguur doen
zien, ook niet, dat hij in 800 de keizerskroon aannam, maar wel
omdat hij al zijne zorg besteedde aan welvaart en beschaving.

Hij was een man van een vasten wil en een vroom hart, die
den dienst van Jezus liefhad en daarom gaarne had gezien, dat
alle menschen het evangelie beleden.

Dit bracht hem er toe, de volken met het zwaard tot het chris-
tendom te dwingen. Zoo kwam hij ook in aanraking met de Frie-
zen. Hij onderwierp hen aan zijne heerschappij en zij lieten zich
nagenoeg allen doopen.

Dat de ijver van Karel den Groote in het bekeeren der volken
ook zijne schaduwzijde had, valt niet te ontkennen.

Om zijne onderdanen tot beschaving te brengen, richtte hij scho-
len op en om de leerlingen aan te moedigen, kwam hij zelf dik-
wijls onderzoek naar hunne vorderingen doen. Ook door zijn voor-
beeld trachtte hij op te wekken, naardien hij nog op zijn veertig-
ste jaar schrijven leerde.

Mede voor den handel zorgde Karel uitnemend. In zijn tijd kwa-
men er belangrijke koopsteden, als : Tiel en Wijk bij Duurstede.
De Friezen waren zeer bedreven in het weven en verven van keu-
rige wollen stoffen. Ook verstonden zij de kunst van glasblazen
en uurwerken maken.

Hoezeer was dus de toestand des lands sedert de Batavieren ver-
anderd.

Te Nijmegen had Karel een paleis laten bouwen, dat den naam
droeg van Valkenhof. Alle jaren kwam hij daar eenige maanden
doorbrengen en gaf dan vele wetten en bevelen, die gegrond wa-
ren op het woord van God. Ook liet hij den Bijbel in de landtaal
overzetten.

Het rijk waarover Karel regeerde, was verbazend groot. Het
strekte zich uit van de Noordzee tot de Raab, van de Eider tot
de Ebro en den Tiber. Alles alleen te besturen was eene onmo-
gelijkheid. Daarom had hij hertogen en graven aangesteld, om
hem in het bestuur der onderscheidene landen behulpzaam te zijn.
Zij hadden dan ook veel ontzag voor zijne wijsheid en bekwaamheid.

Karel overleed in 814 te Aken. Zijn sterven was inderdaad een
groote ramp voor ons vaderland, want zijne opvolgers waren lang
zoo bekwaam niet en door hunne onbekwaamheid ging veel van
het goede, door Karel tot stand gebracht, verloren. Veel wanor-
de kwam er ook in het land, waarvan de Noormannen gebruik
maakten.

De Noormannen. Zij waren heidensche bewoners van Dene-
marken, Zweden en Noorwegen, die, aangevuurd door hun haat
tegen het christendom en om nog andere redenen , naar ons vader-

and en ook naar zuidelijker streken afzakten. In hunne ranke
vaartuigen of draken voeren zij, onder aanvoering hunner zeeko-
ningen, onze rivieren op, verbrandden bij voorkeur kerken en kloos-
ters, plunderden steden en dorpen, vermoordden de inwoners of
voerden hen weg in slavernij. Geen wonder, dat alom schrik en
ontsteltenis heerschten, waar die gasten zich lieten zien.

Die plaag hield eerst op, toen de Noormannen tot het christen-
dom toetraden. Maar hoe was inmiddels de toestand geworden?
Handel en welvaart waren vernietigd; ruwheid en woestheid had-
den den dorst naar kennis en wetenschap vervangen. Alleen de
geestelijken konden lezen en schrijven. Vele aanzienlijken droe-
gen zelfs roem op hunne onkunde.

Leenstelsel. In den tijd, waarvan wij spreken, bestond de
maatschappij uit vier klassen van menschen, anders gezegd: uit
vier standen, n.1. de adellijken, de geestelijken, de vrijen en de
lijfeigenen of slaven.

Reeds hebben wij gezegd, dat Karel de Groote graven en her-
togen had aangesteld, om hem in het bestuur des lands te helpen.
De vorst, die een gewest of landgoed aan dezen of genen gaf,
om het te besturen , werd de leenheer genoemd, en hij, die het
ontving, een leenman. Dit heette het leenstelsel. Hieruit zien
wij, dat de vorst het gewest niet wegschonk, maar ter leen gaf.
Die leenman mocht dat land dus regeeren, maar als er oorlog was,
moest hij den vorst met een bepaald getal krijgslieden helpen. Was
er vrede, dan moest hij bij groote feesten aan het hof verschijnen,
om den vorst zijne hulde te brengen. Zulk een leenman had in
zijn gewest evenveel macht als de vorst in zijn gansche koninkrijk
en omdat hij zijn leengoed rechtstreeks van den gekroonden vorst
ontving, heette hij »kroonvazal." Die kroonvazalen waren dan ook
de voornaamste edellieden van het land en heetten »Hertogen,\'
of waren zij van wat minder rang, dan droegen zij den naam van
»Graven." De gewesten, welke zij te besturen hadden, waren wel

eens zeer groot. Daarom gaven zij dikwijls stukken lands weder
aan mindere edellieden in leen, die dan weder den hertog of graaf
eer moesten bewijzen. Hieruit is blijkbaar, dat de edelen des lands
onder de kroonvazalen stonden. Onder deze kroonvazalcn waren
ook vele bisschoppen en andere hooge geestelijken.

Nu hadden die edelen ook vele broeders, neven enz. die geen
leengoed bezaten. Deze droegen den naam van »vrijen." Een an-
der gedeelte der bevolking heette «lijfeigenen." Zij waren niets
meer dan slaven. De edelen , voor wie zij hard moesten werken,
verdrukten en kwelden soms die arme menschcn vreeselijk.

Het gebeurde wel, dat de leenman zoo machtig werd, dat hij
tegen zijn eigen vorst opstond en hem den oorlog aandeed. Dan
zocht de vorst vaak hulp bij de lijfeigenen en gaf hun de vrijheid
en eenigc bunders land. Zoo ontstond uit die lijfeigenen de »boe-
ren-stand" en toen deze zich later in ��ne woonplaats vereenigden
ontstonden de »vrije steden."

De geestelijken maakten een geheel afzonderlijken stand uit. De
Paus van Rome was hun opperhoofd. Die geestelijken waren, even-
als de militairen, in verschillende rangen en graden verdeeld, van
den aartsbisschop af tot den monnik toe. Het volk zag verbazend
hoog tegen die heeren op, omdat hun paus zulk een groote macht
had, en omdat zij, toen zelfs koningen en adellijken nog niet lezen
of schrijven konden , de geleerdheid in pacht hadden. Maar niet
alleen het volk, ook de koningen en vorsten hielden gaarne die
heeren te vriend en gaven hun daarom dikwijls rijke landgoederen
in leen of ten geschenke.

Wij zouden ons een verkeerd denkbeeld vormen van die geeste-
lijke heeren , wanneer wij meenden , dat zij zich uitsluitend met de
zaken der kerk bemoeiden. Velen, die daaraan het minst dachten,
maar slechts aan een vroolijk, loszinnig leven. Ook trots den besten
krijgsman trokken zij vaak aan het hoofd des legers ten oorlog en be-
dreven meer dan eens daden van wreedheid en onmenschelijkheid.

Gelukkig, dat de Heer er voor zorgde, dat er altijd waardige
mannen overbleven , die inderdaad goede herders waren.

De opkomst der steden was vooral in de I2e en 13e eeuw al-
gemeen. Hierdoor werden de bewoners van persoonlijke dienstbaar-
heid ontheven, maar dit sloot niet in ontheffing van het gezag aan
den landsheer. Die landsheer gaf aan de steden wetten en rechten,
waarnaar de burgers als vrije menschen, door ambtenaren en rech-
ters behandeld werden. In de stedelijke rechtbank was de Schout
of Baljuw, als vertegenwoordiger van den landsheer, voorzitter
en werd bijgestaan door Schepenen, die uit de stedelingen ver-
kozen werden. Het ontstaan der Gilden had een grooten in-
vloed op het stedelijk bestuur.

Deze gilden waren vereenigingen van arbeids- en handwerkslieden,
door wie hetzelfde ambacht uitgeoefend werd. Zij stonden onder
hunne »Hoofden" of »Dekens."

In \'t eerst werden alle stedelingen, zonder onderscheid, bij klok-
keslag, opgeroepen. Dit bleef zoo niet. Later kwamen alleen zij
op, die tot de r ij k s t e n en v r o e d s t e n (verstandigsten) gere-
kend werden. Vervolgens zij, die eenig ambt bekleedden of be-
kleed hadden en eindelijk in de 15e eeuw verkregen de steden op
hun verzoek een vast bepaald getal van burgeren ofvroe dschap,
die de geheele burgerij vertegenwoordigde.

Niet zelden gebeurde het, dat de landsheer gebrek aan geld had,
dikwijls ter oorzake door vermindering zijner inkomsten , of door
oorlog of geldverspilling. Dan zocht hij ondersteuning bij zijne on-
derdanen, die door de opkomst der vrije steden in rijkdom en aan-
zien zeer waren toegenomen. Die geldelijke ondersteuningen gaven
aanleiding tot de bijeenroeping der Staten of S t e n d e n. Zij
waren afgevaardigden uit de verschillende standen of klassen van
het volk, die uit de geestelijkheid, de edelen en de steden beston-

den. De edelen kwamen ook op voor het platte land. Die sta-
ten vereenigden zich op last van den vorst, die hun raad en hun
ondersteuning vroeg. Bleven zij als onderdanen verplicht tot
gehoorzaamheid en eerbied , zij bleven ook eigenaars hunner
beurs en hadden het recht de bede des vorsten te weigeren. Me-
nige bede werd echter ingewilligd , waarvan een nieuw privilegie
door den vorst aan de stad verleend , het gevolg was.

Het spreekt wel van zelve , dat de edelen met leede oogen de
verhefting van den burgerstand aanzagen. Vijandschap jegens de
steden en den vorst, die haar begunstigde, kon niet achterblijven.
Zoo zien wij de wapenen opgevat tusschen den vorst en de edelen,
tusschen den adel en de steden, tusschen de steden en den vorst.
Maar ook de edelen voerden onderling krijg. »Met aangeworven
troepen bestreed men elkander en maakte niet zelden den omtrek
tot eene woestenij en men behoefde slechts kerken en kloosters
rijkelijk te begiftigen om kwijtschelding voor het bedrevene kwaad,
ja aanmoediging en een eervollen naam te vinden bij de geestelij-
ken , die soms zelven de ergste roervinken waren. Kloosters wer-
den in vestingen herschapen, en, om zich te verdedigen en elkan-
der te bestoken , bouwde men versterkte sloten, s t i n z e n of
steenhuizen in Friesland genoemd , wier aantal van eeuw tot eeuw
toenam i)." Gedurende een reeks van geslachten hebben onderschei-
dene partijen, zooals de Hoekschen en Kabeljauwschen in Holland,
de Schieringers en Vetkoopers in Friesland, de Lokhorsten en
Lichtenbergers in Utrecht, de Hekerens en Bronkhorsten in Gelder-
land »zonder dat groote of beslissende veldslagen geleverd werden,
door onverhoedsche invallen, door het verbranden van dorpen en
gehuchten, door het wegvoeren van vee en veldgewas, door het hef-
fen van schatting, elkander aanmerkelijk nadeel toegebracht. De
burgen of sloten der menigvuldige edele hoven, werden voor den

i) J. Bosscha. Ne�rlands heldendaden te land.

leenheer of landvorst geopend en gaven dezen gelegenheid om
daaruit telkens hunne vernielende invallen te vernieuwen en, na
volbrachten kortstondigen tocht, zich met het geroofde in veiligheid
te stellen" i)

Wanneer wij een oog slaan op de onderscheidene gewesten in
den tijd der middeleeuwen, dan zien wij in het Zuiden Vlaanderen
en Brabant en in het Noorden, Gelderland, Utrecht, Friesland
en bovenal Holland als de machtigste uitblinken.

Vlaanderen. Zeer uitgebreid was de Vlaamsche handel op
Itali� en in \'t algemeen op de kusten der Middellandsche zee.
Het was vooral de wol, welke uit Engeland aangevoerd, in de
Vlaamsche steden op allerlei wijze bewerkt werd. De bloei van
Gent, Yperen en bovenal van Brugge was ongeloofelijk. Uit eigen
bevolking konden deze steden een leger op de been brengen. Gent
o. a. had 80.000 burgers, in staat om de wapenen te dragen.
Over den rijkdom van Brugge kan men eenigermate oordeelen, wan-
neer wij de koningin van Frankrijk, tijdens haar bezoek in die stad
(1301) hooren zeggen: »Ik dacht alleen koningin te zijn en zie hier
niets dan koninginnen", doelende op de pracht der vrouwelijke be-
woners van Brugge.

Het kon niet anders of onder zulke omstandigheden moest de
derde stand in dat gewest een overwegenden invloed verkrijgen.
De Vlamingen waren dan ook zeer op hunne vrijheid gesteld en
achtten bijna elk gezag met die vrijheid onbestaanbaar.

Brabant. Het hertogdom Brabant werd een zeer welvarend
gewest. De steden waren aanzienlijk door nijverheid en handel.
Onder die steden stonden Leuven en Brussel aan de spits. Leu-

ven was rijk aan bierbrouwerijen; had 4000 weverstoelen en een
bevolking van 150.000 inwoners. De ingezetenen hadden het recht,
de gehoorzaamheid aan den vorst op te zeggen, wanneer deze
tegen hunne vrijheden handelde.

Gelderland. Dit graafschap, later hertogdom (in 1339) had
weinig binnenlandschen handel en bedreef slechts eenige koopman-
schap met Vlaanderen, Brabant, Keulen en de Oostzee. De op-
komst der steden dagteekent zich dan ook later dan in de andere
gewesten. Onder de Huizen van Gelder, Gulik en Egmond werd
Gelderland nogtans een aanzienlijk gewest. Lang door partijschappen
verscheurd, was Gelderland menigmaal in de twisten der naburen
gemengd, hoofdzakelijk door den oorlogzuchtigen aard zijner vorsten.

FRIESLAND. De Friezen, die steeds op hunne meerdere vrijheid
roemden en die ten bloede toe handhaafden, bleven echter niet
verschoond van regeeringloosheid en bloedige partijschappen. Wij
hebben dit reeds aangegeven, toen wij spraken van de veete tus-
schen de Schieringers en de Vetkoopers.

UTRECHT. Dit bisdom was, vooral door den keizer, met uit-
gestrekte goederen begiftigd. Tot het Sticht Utrecht behoorden
ook Overijsel, Drenthe, Groningen en de Ommelanden. Niet altijd
goedschiks maar met dwang moesten de bewoners tot gehoor-
zaamheid aan den bisschoppelijken stoel gebracht worden.

Onder de bisschoppen van Utrecht zijn geleerde en vrome man-
nen geweest, maar ook niet weinige, in wier hand beter het krijgs
zwaard dan de herdersstaf paste.

Wij kunnen naar den aard van ons werk niet bij de geschie-
denis dier gewesten stilstaan, maar gevoelen ons toch gedrongen
van Holland iets meer te zeggen. Holland toch is de wieg en ba-
kermat onzer vrijheid. In Holland lag de kracht tot een Gemeene-
best, dat zich later vertoonen zou. Holland toch was machtig en
aanzienlijk onder de Noordelijke gewesten en had veelvuldige be-
trekkingen op de overige Nederlanden.

Doch voor wij Holland in oogenschouw nemen, eerst den blik
op iets anders geslagen, n. 1. de kruistochten.

Groot en belangrijk was de invloed, welken de kruistochten in
\'t algemeen en dus ook op Nederland uitgeoefend hebben. De
geheele maatschappij werd op hare grondvesten geschokt. Welk
een groote geestdrift heerschte alom, die door de welsprekendheid
van Peter den Kluizenaar werd opgewekt, toen hij met levendi-
ge kleuren afschilderde de mishandelingen, welke de christenen in
Palestina van de Turken te lijden hadden. Op de kerkvergadering
te Clermont zwoeren vorsten, edelen en lijfeigenen als uit ��ncn
mond: >Het Heilige graf zal uit de handen der ongeloovigen ver-
lost worden, opdat de bedevaartgangers tegen den overmoed der
ongeloovigen beschermd zullen wezen."

Die ijver was te prijzen, maar er een waarborg voor de zalig-
heid in aan te bevelen, ver van Gods woord. Men ging om de
Turken te vernielen, niet om hun het evangelie der zaligheid te
brengen. Dat zou christenplicht geweest zijn.

Onder aanvoering van Godfried van Bouillon en van andere
vorsten trokken de kruisvaarders in 1096 door Duitschland, Hon-
garije, het Grieksche rijk en Klein-Azi� naar Jeruzalem, \'t Was
een moeielijke tocht, die niet minder dan drie jaren duurde. De
Heilige stad werd belegerd, maar \'t was een belegering, die lang
aanhield. Eindelijk gelukte het den kruisvaarders haar stormender-
hand te nemen en in Palestina een christen-koninkrijk te stichten.
Maar tot hoe lang ? 88 jaren later viel Jeruzalem weder in de han-
den der ongeloovigen en alle pogingen om de stad te heroveren
bleven zonder gevolg; Jeruzalem bleef in de handen der ongeloo-
vigen. Niet minder dan 6 miljoen menschen zijn bij die kruistochten
omgekomen en onnoemelijke schatten hebben zij verslonden. Zij

waren dus doelloos ? Toch niet. Werden de kruistochten uit een
loffelijk beginsel ondernomen, doch ook uit een verkeerd bestuur-
den godsdienst-ijver ontstaan en door velerlei dwaasheden en wreed-
heden ontsierd, de Heer bracht er iets goeds uit voort. Zij bleven
niet zonder gunstige gevolgen. Zij toch, die het kruis opnamen ,
stonden met al hunne bezittingen onder bescherming der kerk. Daar-
door moesten de onderlinge geschillen van zelf ophouden , want
eendrachtige samenwerking werd er vereischt, om de Turken te
bestrijden. Er moest dus verbroedering tusschen de onderling
strijdende partijen komen. Daarbij zagen de kruisvaarders in de
vreemde landen, honderden dingen, hun toen nog onbekend. Dit
gaf nieuwe behoeften en vandaar herleving van handel en nijver-
heid. Kunsten en wetenschappen kregen nieuwe beoefenaars. De
ruwe zeden werden verzacht. De ridderschap werd ingesteld. Maar
voor wie de kruistochten vooral een zegen waren ? Voor de arme,
verdrukte en vertrapte lijfeigenen; want elk hunner, die het kruis
opnam, werd, volgens beslissing der kerk, een vrij man. \'t Is te
begrijpen, dat duizenden der lijfeigenen mede ter kruisvaart optrok-
ken , om aan hun inderdaad ellendig leven een einde te maken.
En waartoe waren de heeren, die ongaarne hunne veld-arbeiders
zagen heengaan , genoodzaakt ? Hun de vrijheid te geven of hen
in de gelegenheid te stellen zich vrij te koopen.

Wat gaf die vrijheid een verbetering in hun toestand ! Velen hun-
ner gingen bij elkander wonen onder bescherming van een burcht
of klooster, legden zich op handwerken en koopmanschap toe en
werden zoo van arme slaven welgestelde burgers. De maatschap-
pij moest van zelve alzoo een ander aanzien verkrijgen.

Na deze algemeene beschouwingen willen wij een kort overzicht
nemen van het graafschap Holland onder zijn verschillende regee-
ringshuizen. Tot die Huizen behooren : het Huis van Holland, van
Henegouwen , van Beieren , van Bourgondi� en van Oostenrijk.

Het Huis van Holland 922-1299.

De oorsprong van dit Huis en de aanvang van het graafschap
kan niet met zekerheid bepaald worden. Als eerste graaf wordt
genoemd Dirk I, ofschoon hij zeer waarschijnlijk reeds voorgangers
gehad heeft.

Ons land maakte destijds nog een deel van het Frankische, latei-
een deel van het Duitsche rijk, uit. Van den koning der Franken
ontving Dirk de kerk van Egmond benevens uitgestrekte landen
in Zuid-Holland. Was hij alzoo reeds aanzienlijk door zijn grale-
lijk ambt, ook als grondeigenaar werd hij een veel vermogend man.

De geschiedschrijver Kluit zegt: >Men heeft dikwerf een te
gering denkbeeld van de macht onzer eerste graven. Zij waren aan
de kronen en de voornaamste Huizen van Duitschland en Frankrijk
ten nauwste vermaagschapt; koningen namen hunne dochters ten
echt. Zij waren in het bezit van grafelijke inkomsten en van erfe-
lijke , van de oppervorsten verkregen, door het zwaard gewonnen
of aangekochte goederen ; dus is het niet vreemd , dat Floris II
de zeer rijke graaf werd genoemd." En zoo is het. Dirk II
had eene dochter van koning Lodewijk IV tot vrouw ; Filips I van
Frankrijk was, door zijne gemalin , de schoonzoon van Floris I.
De zuster van keizer Lotharius was aan Floris II, de zuster van
den koning van Schotland aan Floris III, de dochter van den
koning van Engeland aan Jan I gehuwd.

Maar al waren de Hollandsche graven nog zoo in aanzien, toch had-
den zij hunne vijanden. Die vijanden waren vooral vier in getal:
de West-Friezen, de bisschop van Utrecht, de Gelderschen en
de Vlamingen. Bijna zonder ophouden voerden zij met den Hol-
landschen graaf oorlog. Van waar ? De keizers hadden ook

de Hollandsche graven begiftigd met de landen door de West-Frie-
zen bewoond.i) De West-Friezen echter prat op hunne vrijheid,
waren tot onderwerping ongezind en stonden gedurig tegen den
graaf op. Noodlottig zijn dan ook meermalen de tochten der
graven tegen de West-Friezen geweest. Een graaf Arnoud vond
te Winkelmade den dood , evenzoo Willem II, die al strijdende
door het ijs zakte en werd afgemaakt.

Met den bisschop van Utrecht ontstond er telkens verschil over
de grensscheiding. Nu , die was dan ook wel onzeker, doch de
bisschop was lang niet ongenegen ook heer van Holland te zijn
en dus was er spoedig aanleiding tot twist gevonden , waarin de
bisschop doorgaans door de Gelderschen geholpen werd.

De Vlamingen betwistten langen tijd aan Holland\'s graven Zee-
land bewester Schelde. Langdurige en bloedige oorlogen wer-
den om dat grondgebied gevoerd.

Holland was een mannelijk leen. De schoonzoon van den ge-
storven graaf kon door den keizer met het leen worden beguns-
tigd , maar nimmer eene ongehuwde dochter. Een voorbeeld van
dien aard heeft zich voorgedaan toen graaf Dirk VII gestorven was.
Diens vrouw Adelheid, de regeering aan hare dochter Ada
verzekerd willende zien, deed haar, nog tijdens haar man boven
aarde stond, huwen met den graaf van Loon. Hare pogingen
hielpen echter niet. Willem, Dirk\'s broeder, gesteund door de
edelen, maakte als rechtmatige erfgenaam zich van den grafelijken
zetel meester. Ada werd in den Burcht te Leiden gevangen gezet
en van Loon bij Voorschoten verslagen en verjaagd.

In dien tijd waren in Holland menigvuldige kloosters en abdijen.
De abdij van Rijnsburg was een klooster voor adellijke jonkvrou-
wen, \'t Was een klooster dat rijk begiftigd werd. Een menigte-
van vaste goederen , dorpen , landen , tienden, erfpachten , viV
scherijen en andere bezittingen en vrijdommen werden aan die

l) Het tegenwoordige Noord-Holland.

abdij vermaakt, ook door vorsten , die anders als gierig bekend
stonden. Naar de oorzaak hiervan behoeft men niet te zoeken,
\'t Was om den hemel door goede werken te verdienen, \'t Was
zeker, dat een gevoel van zonden was opgewekt, welke men zocht
te bedekken in het verrijken van kerken, priesters en monniken,
\'t Was dus een geven maar niet van het hart aan den eenigen
Heiland.

Wij mogen niet ontkennen , dat de bewoonsters dezer abdij hare
schatten op een liefdadige wijze besteedden. Niet minder toch
dan 2000 personen ontvingen driemaal per week aalmoezen. In
15 5 7, een zeer duur jaar, werden op ��nen dag 2000 ponden
broods verdeeld.

Christelijke nederigheid en zelfverloochening was echter in de
abdij niet te vinden. De abdisse werd hare Hoogheid ge-
noemd. Geen non mocht aangenomen worden , die niet van vaders
en moeders zijde van adel was en vier adellijke grootouders had.

Hoe groot de macht en het aanzien der abdisse was, zien wij
in het volgende.

Op zijne reis naar Haarlem ontmoette Keizer Karel V de abdis-
se van Rijnsburg. Hij steeg uit zijn wagen , om voor haar de
knie te buigen, haar noemende »mijne gebiedende Vrouwe van
Rijnsburg." Hij stond niet eerder op, dan toen hij door haar
werd opgeheven.

De levenswijze der nonnen van Rijnsburg was alles behalve
gestreng. Dit deed paus Nicolaas V denken aan eene hervor-
ming van het klooster, doch hij werd hierin door den graaf van
Holland belet.

Onder de Hollandsche steden is Dordrecht de oudste. Deze
stad is in de 11e eeuw door Dirk III gesticht. Een door hem
aldaar gevestigde tol deed de stad aan de vijandelijkheid harer

naburen ten doel staan. Adelbold , bisschop van Utrecht, en hertog
Godfried, de Bultenaar, hertog van Lotharingen, trokken op den
Hollandschen graaf los, doch hadden reden genoeg berouw van hunne
daad te hebben , naardien zij ten eenenmale verslagen werden.

Laat ons nog een oogenblik bij deze stad stilstaan.

In den aanvang van de i6" eeuw was Dordrecht een der mach-
tigste en bloeiendste steden van Holland. Het is niet te veel ge-
zegd, wanneer wij haar de machtigste en bloeiendste stad van dat
gewest noemen. Immers, zij droeg den naam van »de koningin
der steden," de »glorie van Holland ?" En vanwaar zulk een
welvarende toestand ? Dien vinden wij in twee oorzaken. Voor-
eerst hare gunstige ligging voor den handel en de schitterende
voorrechten haar door de landsheeren toegestaan. Oude privile-
gi�n werden bevestigd, nieuwe verleend, omdat zij door hare
schatten meermalen de landsheeren uit geldverlegenheid hielp.
Nu, zij dreef dan ook handel op de Oost- en Middellandsche zee;
zij zond hare schepen oost-, west-, zuid- en noordwaarts , naar Por-
tugal , Spanje, Itali� , Grieken en Turken, Mooren en Oostland,
en dagelijks zeilden groote en kleine schepen , rijk beladene kar-
vielen, buizen , honggatten, fregatten , kragen, hoekers en hulken
hare haven binnen. Hare vlaggen waren ge�erd in de voornaamste
havens van Europa.

Dordrecht was dan ook niet weinig trotscb op haren rijkdom en
daarom op haren invloed bij de ho oge regeering, in spijt van andere
handeldrijvende steden.

Verre was het er echter van daan, dat met dien bloei beschaafd-
heid , godsdienstkennis en zedelijkheid gelijken tred hadden ge-
houden. Vernemen wij wat zeker schrijver i) daarvan zegt: »Het
godsdienstig en wetenschappelijk onderwijs was, gelijk overal hier
te lande , nog in handen der geestelijken, die zonder kennis en
beschaving, weelderig en onverschillig daarheen leefden, en den

I) Dr. G. D. J. Schotel.

vrijen geest door bijgeloof en dwaling alle vlucht benamen en ter
nederdrukten. De scholen , die men sedert de elfde eeuw bij de
kerken had gesticht en in welke , zonder inachtneming van kunde
en geschiktheid, eerst door de graven , later door den magistraat
onderwijzers aangesteld, of die aan de meestbiedenden verpacht
werden, voorzagen slechts in de noodzakelijkste behoeften. Het
onderwijs bepaalde zich alleen tot zingen , lezen , schrijven en de
beginselen der Latijnsche taal, en men was tevreden, indien de
leerlingen slechts het geloofsbegrip, het Onze Vader en eenige
andere gebeden in het geheugen hadden geprent.

Geen wonder, dat menig vroedschap zijne brieven, door een
geestelijke geschreven , slechts met een kruis teekende , een klerk
stadsprivilegi�n moest lezen en de rekeningen schrijven. Enkele
heeren-zonen verlieten in prille jeugd de stad om in een beroemd
klooster de zeven vrije kunsten te leeren en vervolgens aan eene
buitenlandsche hoogeschool den graad van licentiaat, bacealaureus
of meester te verkrijgen , enkele »Joffers\'\' werden te Rijnsburg,
Loosduinen , Leeuwenhorst of in een ander klooster opgevoed en
keerden, na haar getijden en eenige ridderromans te hebben lee-
ren lezen, en zich in spelde- en naaldewerk, ook soms in het
jquarten," dammen en schaken geoefend te hebben, naar de
ouderlijke woning terug. Zij , wier vermogen zulks niet toeliet,
bezochten korten tijd de Groote-school en verlieten ze schier even
onwetend als zij ze betreden hadden. Voor het onderwijs en de
opvoeding van den geringeren poorter of den gemeenen man werd
niets gedaan , en allen groeiden in de diepste onkunde en het
grofste bijgeloof op, totdat de broeders van het >Gemeene leven\'\'
zich aan het onderwijs begonnen te wijden, in de nabuurschap der
stad het klooster Eemstein, en binnen de stad bijscholen stichtten.

Eerst toen begon zich ook de regeering de zaak van het onder-
wijs meer aan te trekken en zorgde voor bekwamere rectoren en
conrectoren.

Het was er echter verre af, dat alle burgers hunne kinderen
ter schole zonden. De meesten lieten ze of volstrekt niet of slechts
door haagpriesters en monniken , waarvan toen de stad wemelde,
eenig onderricht geven.

En wat de geestelijken betreft, wien het onderwijs en de op-
voeding der jeugd werden toevertrouwd, zij waren vaak onwetende
priesters en domme monniken van wie Erasmus zegt: »Zij zijn een
hoop schelmachtige boeven , een pest en ondergang der geheele
wereld." En inderdaad de levenswijs der geestelijkheid was z��
ergerlijk , dat zij ten algemeenen spot werd.

Maar laat ons ook aan de hand van genoemden schrijver zien,
hoe het er met het volk uitzag.

sHare (Dordrechts) inwoners liepen doorgaans met grooten spoed
naar de kerken, voornamelijk naar die van \'t Heilig Sakrament
en naar de groote parochiekerk. Daar offerden zij zoovele was-
kaarsen , die op een ijzeren kroon voor het koor geplaatst en ont-
stoken werden , dat ze in een kuip , die half, vol water was,
moesten geworpen worden , om plaats voor het offeren van nieuwe
te maken. Godvruchtiger was het, dat verscheidene personen
blootsvoets op en nedergingen , God biddend dat Hij hunne mis-
daden toch wilde vergeven. Ja, vele manluiden kwamen, tot
blijk van groote boetvaardigheid, met een ijzer harnas aan ter
kerke loopen , en "olgden , aldus toegerust, de processi�n ter kerk.

De vrouwen trokken, ten teeken van boetvaardigheid, linnen
kleederen aan en pleegden dus , in \'t heimelijk over hare zonden
zuchtende , kermende en blootsvoets gaande «behoorlijke en chris-
telijke boetvaardigheid." Op schier alle hooge feesten trokken
lange processi�n langs de straten en waren niet zelden oorzaak
van hevige beroerten , daar zij tot walgelijke tooneelen en grove
buitensporigheden aanleiding gaven.

»\'t Was of de verzekerdheid van zonden-vergiffenis een nieuwe
prikkel was tot zondig bedrijf," zoodat de. regeering soms strenge

maatregelen moest nemen om de insolenti�n , dronkenschappen
en vechterijen te weeren."

Beroemd was vooral de processie , die den eersten zondag na
Pieter en Paulus-dag plaats had , wanneer een groot stuk van \'t
Heilig kruis, en een fraai met edelgesteenten versierd kruisbeeld
in statelijken omgang door de stad werd gedragen. Vooraf ging
het hout, hetwelk de pastoor der groote kerk , onder een schar-
laken da�s , omringd door zingende >tot maagden en engelen toe-
gemaakte scholieren" droeg. Daarop volgden Goliath met zijn
toebehooren, Abraham met zijn toebehooren , de morysche dans
onzer L. Vrouwen , onzer Vrouwen boodschap , de drie koningen,
onze L. Vrouw, die in Egypte rijdt, de besnijdenis , de leeraars
van Jeruzalem , het avondmaal , het hofke, een kruisdrager, het
H. graf met de drie Maria\'s , God in het hofke met Maria Mag-
dalena , St. Steven , St. Saulus , enz. enz.

De geestelijkheid en monniken , met waskaarsen in de hand, de
regeering door hellebaardiers omringd, de gildedekens, officieren
der stad in hun plechtgewaad en een onafzienbare schaar van
poorters volgden , allen biddende en zingende op de borst slaande
en alle teekenen van devotie gevende. De meesten barrevoets, velen
met ontbloote leden, zichzelven kastijdende en pijnigende onder
het gelui van alle klokken over de met bloemen en tapijten ver-
sierde en met fakkels en waslicht verlichte straten."

Genoeg hiervan om ons eenigermate een denkbeeld te vormen
van den toestand dier dagen.

Van de stad Delft wordt gezegd, dat zij in 1071 door Godfried
gesticht is. Amsterdam is eerst in het begin der 13e eeuw bekend.

Van al de Hollandsche graven , al ware \'t ook met een enkel
woord gewag te maken , laat de aard van ons werk niet toe, en
moeten wij derhalve naar andere werken verwijzen. Ook zijn allen
niet even belangrijk. Wij willen alleen van een paar hunner

spreken. Willem I, de broeder van Dirk VII, straks genoemd,
heeft zich onderscheiden op den zesden kruistocht bij het innemen
van Damiate. Onder zijne aanvoering zeilde de vloot op genoem-
de stad aan den mond van den Nijl, los. De stad werd gedekt
door een kasteel, dat in den Nijl stond. Niet minder dan 20.000
Saracenen waren in de wapenen , om stad en kasteel te verdedi-
gen , doch na eene belegering van 16 maanden zag Willem er
zich meester van.

Willem II. Hij was een rechtschapen, dapper, standvastig man,
doch die met velerlei bezwaren heeft te kampen gehad. Op
20jarigen leeftijd werd hij tot Roomsch koning verkozen, om dan
later als keizer van Duitschland verheven te worden. Dit ge-
schiedde op aanbeveling, bijna zouden wij zeggen , op last van
den paus. Immers, de paus was destijds de alleenheerscher ?
Vorsten en volken bogen zich voor hem in \'t stof, want hij be-
weerde de opper-regent der gansche aarde te zijn. Het Huis der
Hohenstaufen duldde hij niet op den keizerlijken troon van Duitsch-
land en vandaar dat de Hollandsche graaf Willem II op zijn last
tot Roomsch koning verheven werd , een waardigheid , welke de
keizerlijke voorafging. Met een leger, aangegroeid tot 20.000
krijgers, die het kruisteeken droegen, verscheen Willem voor Aken,
waar hij, na een langdurig beleg , gekroond werd. Wat gaf hem
echter zijne verkregen waardigheid ? Veel onrust maar weinig genot
of voordeel. Wellicht zou het hem gelukt zijn een einde aan de
regeeringloosheid in Duitschland te maken, hadde hij niet in
West-Friesland zijn dood gevonden.

Veel heeft Willem bijgedragen tot den rijkdom, het aanzien en
de macht van Holland. Bloei en welvaart te bevorderen was zijn
lust. Daartoe gaf hij, ten spijt der edelen, vele voorrechten en
vrijheden aan de steden, Alkmaar, Haarlem, Dordrecht, Delft,
Zierikzee en Middelburg. Tot een bewijs zijner belangstelling liet
hij zich opschrijven onder de burgers van Utrecht.

Zijn zoon Floris V volgde zijn voorbeeld, en nam de verachte
bewoners van het platte land onder zijne bescherming. Zijne re-
geering was merkwaardig niet alleen om zijne belangrijke krijgs-
tochten tegen de West-Friezen maar veeleer nog door innerlijke
ontwikkeling.

De bloei der steden en de verheffing van den burgerstand, die
het voorname doel zijns levens uitmaakten, bleven nog immer een
doorn in het oog der edelen. Zij konden zulk een gedrag in den
vorst niet verduren en gaven hem den naam van der »Keerlen God."
Maar dat niet alleen. Hunne boosheid ging verder. Eerst verontwaar-
digd, daarna wrok, vervolgens samenspanning in verstandhouding met
den koning van Engeland. Aan het hoofd dier samenspanning plaatsten
zich Herman van Woerden, Gerard van Velzen en Gijsbrecht van
Amstel, een man, die het volle vertrouwen zijns meesters genoot.
Het was tevergeefs, dat de graaf nog op denzelfden dag , waarop
het verraad zou losbarsten, een schriftelijke waarschuwing ontving,
een waarschuwing van dezen inhoud: »Edel Prins, koningskind,
gedenk aan de woorden: >Zelfs de man mijns vredes, op wien ik
vertrouwde, die mijn brood at, heeft de verzenen tegen mij opge-
heven;" de niets kwaads vermoedende Floris sloeg op dat geschrijf
geen acht en weldra werd hij overrompeld, ontwapend, geboeid
en door van Velzen bij het minste verzet gedreigd hem het hoofd
tot de tanden te zullen kloven.

Wat was het plan? Hem naar Engeland te voeren, maar dit
geschiedde niet. Het dankbare landvolk, nauwelijks de mare ver-
nomen hebbende, schoot toe om den dierbaren graaf uit de klau-
wen der roofgieren te redden. Deze echter wilden tot geen prijs
hun prooi missen, maar dan liever hem op de wreedaardigste
wijze vermoorden.

Aldus stierf een der beste Hollandsche graven door de handen
van hen, op wier dankbaarheid hij had moeten rekenen.

Wanneer wij een oogenblik bij Floris V van Holland hebben
stilgestaan, moeten wij ook van iets anders gewag maken.

Het kon niet anders of een ridderlijk vorst als Floris V, zoo in
alles op zijn ridderlijken vader Willem II gelijkende, moest eene
nauwere vereeniging of verbroedering van eenige ridders wenschen
en de insteller eener orde of broederschap zijn. Het was die van
St. Jacob. Twaalf ridders tegelijk werden door hem in de broe-
derschap opgenomen. De ontvangst van een enkelen edelman of
vorst tot de waardigheid van ridder gaf reeds uitgebreide plech-
tigheden en feesten. De geschiedenis zegt ons, dat, toen de vader
van Floris V gedurende het beleg van Aken in 1247 tot ridder
geslagen werd 1), de Domkerk te Keulen voor deze plechtigheid
was uitgekozen. De kardinaal-legaat Caputio vierde, in plechtge-
waad , de hoogmis, las den graaf de plichten eens ridders voor
en ontving zijn eed. De koning van Boh�me gaf hem den ridderslag.

Het krijgsgeschal verkondigde de verheffing van den vorst tot
ridder. Nogmaals werd de mis gevierd en de plechtigheid beslo-
ten met tournooispelen en ridderlijke feesten.

Gaf dit reeds een grooten omslag, wat zal het dan niet geweest
zijn, toen twaalf ridders tegelijk in de broederschap van St. Jacob
werden opgenomen. Graaf Floris V koos daartoe, ter eere van
zijn vader, den stichter, het prachtige hof te \'s Gravenhage. Maar
het waren niet alleen de twaalf ridders, de gansche Hollandsche
en Zeeuwsche adel werd op de gebruikelijke wijze door \'s graven
herauten tot het feest genoodigd.

Schitterend was het schouwspel op den da"g v��r het feest, toen
al die ridders in hunne blanke wapenrusting, op hunne geharnaste
of met kaproenen overdekte paarden, in statigen optocht hunne
intrede deden bij den vorst. Banieren en vanen van allerlei schit-
terende kleuren wapperden van de muren en torens van het kasteel.

1) \'t Was eene plechtigheid, die den edelman of vorst tot den mannelijken leef-
tijd inwijdde.

Prachtig was de zaal, tot ontvangst bestemd, gedecoreerd. Dat
was ook van een Kloris V te wachten. Zijn pracht- en kunstzin
strekten daarvoor ten waarborg. Wij willen die zaal rondzien.
In de nissen en hoeken zien wij trope�n van allerlei wapenrustin-
gen, helmen en standaarden, waarop het licht betooverend werkt.
Langs de wanden vinden we zitbanken met zijden en fluweelen
kussens. In het midden van de zaal, hooge zetels met gebeeld-
houwde leuningen en prachtige zittingen, doorwerkt en doorstikt
met de wapens van den graaf.

Een altaar met de vereischte kerksieraden, als: een hostiekast,
een misboek, hooge zilveren kandelaars met brandende waskaarsen,
heeft men ook niet vergeten, want dat alles is voor de plechtig-
heid der ridderwijding noodig.

Die dag is gekomen. De zaal is reeds gevuld met de genoo-
digde gasten, wanneer de muziek verkondigt, dat de graaf met
zijne 12 uitverkorenen en verder gevolg in aantocht is. Hij komt
de zaal binnen, omhangen met zijn purperfluweelen mantel met
hermelijn omzet. Rechtstreeks gaat hij naar het altaar om de knie
te buigen op het fluweelen kussen en zijn gebed te doen. Is hij
opgestaan, dan laten zich de schoone, statige tonen van het orgel
hooren, terwijl de bisschop Jan van Nassau, omringd door een
stoet van priesters, monniken en koorknapen, in plechtgewaad
gehuld, met den bisschoppelijken mijter op het hoofd, den staf
in de hand, het kruis op de borst, den ring aan den vinger, de
sandalen aan de voeten, zijn handen zegenend uitbreidt over de
knielende menigte.

Het orgel zwijgt. Nu plaatst de bisschop zich voor het altaar
en de hoogmis vangt aan. Na het eindigen daarvan geleidt de
graaf het twaalftal in plechtigen optocht voor het altaar. Zij knie-
len voor den bisschop neder en deze leest hun de vereischten en
de plichten van den ridder voor. Zij zijn: «Grootmoedig in te-
genspoeden; edel van bloed; onkreukbare eerlijkheid ; oprechte min-

zaamheid; onwankelbare deugd. Dagelijks moet hij, onder eer-
biedige herdenking van \'s Heeren lijden de mis hooren; voor het
katholiek geloof zijn leven kloekmoedig wagen; de heilige kerk
en hare dienaren van alle geweld bevrijden; weduwen, minderja-
rigen en weezen in nooden bijstaan; onbehoorlijk krijgsloon van de
hand wijzen; voor elk onschuldig vervolgde een tweegevecht wa-
gen; geen leerscholen bezoeken, dan alleen voor ridderlijke oefe-
ningen ; den roomsch-keizer of zijn stedehouder in wereldlijke zaken
ootmoedig gehoorzamen; den staat van het Rijk vervreemden en
onberispelijk voor God in deze wereld leven." Na de lezing volgt
de toepassing: .>Indien gij deze voorschriften naar uw vermogen
vervult, hebt gij hier op aarde tijdelijke eer, en, na dit leven,
eeuwige rust in den hemel verdiend."

Daarop volgt de eedzwering. De kerkvoogd vraagt: Begeeft
gij u in de orde van St. Jacob en wilt gij de plichten daaraan
verbonden, vervullen?" Het antwoord luidt: Ja, bij het heilig
evangelie, dat wij met de hand aanroeren, zweren wij de voor-
schriften der orde te zullen onderhouden."

De bisschop. Deze belijdenis zij de vergeving uwer zonden,
Amen !"

Nu volgt de ridderslag. Met een ontbloot zwaard geeft de graaf
hun elk een slag op den nek , zeggende: ->Ter eere des Almach-
tigen Gods verorden ik u tot ridder van St. Jacob en neem u
met genoegen in onze broederschap op; maar gedenk, dat de
Heiland der wereld voor den hoogepriester Annas om uwentwille
een kinnebakslag ontvangen heeft; voor Pilatus den stadhouder
bespot, gegeeseld en met doornen is gekroond ; voor koning He-
rodes met een purperen kleed omhangen en bespot is, en voor
het gansche volk naakt en verwond aan het kruis is gehecht. "Ik
rade u dan , dat gij zijn smaad indachtig zijt, en zijn kruis op u
neemt, en ik vermane u, dat gij zijn dood niet ongewroken laat.\'\'

Na het uitspreken van dit formulier worden den graaf op flu-

weden kussens twaalf zilver-vergulden halsbanden aangeboden.
Aan ieder hangen vijf schelpen met het beeld van St. Jacob voor-
zien. Het is het teeken der broederschap, dat door den graaf
om den hals van eiken ridder gehangen wordt. De heraut van
Holland ontvangt uit de handen der ridders hun gewoon schild
en hunne wapenen, welke door de schildknapen worden aange-
nomen en een plaats krijgen in de ridderzaal tot een eeuwige ge-
dachtenis der gevierde plechtigheid en van hunne verheffing tot
de broederschap van St. Jacob. Wederom laat de krijgsmuziek
zich hooren, waarmede de luide toejuichingen der menigte zich
vermengen. Die muziek wordt nogmaals door de statige orgeltonen
v ervangen en opgevolgd door een plechtige stilte. Nog een mis met de
lofliederen van het koor en de plechtigheid is afgeloopen. Maaltijden ,
muziek, spelen enz. volgen. Ook daarheen moeten wij hen vergezellen,
want wij dienen tevens een blik te slaan in de ridderspelen van dien tijd.

Langen tijd reeds voor de kruistochten waren de tournooispelen
in gebruik , het eerst in Frankrijk. Hendrik de Vogelaar voerde
ze in Duitschland in en vervolgens kwamen ze overal. De tour-
nooien waren de voornaamste plaatsen van vereeniging voor den
adel en werden door koningen en vorsten aangemoedigd. Alles
werd aangewend om ze met de grootste pracht en den grootsten
luister te doen plaats hebben.

De man met zijn eigenaardigen pels, omzet met hermelijn of
sabel, voorzien van \'s vorsten wapen, prijkende met de wapen-
kleuren, helmsieraden en schildhouders, is de wapenheraut. Hij
begeeft zich naar de verschillende kasteelen , om de ridders tot
het feest uit te noodigen. Natuurlijk wordt hij overal met de
grootste welwillendheid ontvangen en zijn uitnoodiging met geest-
drift aangenomen. Terwijl de ridders hunne wapenen, deviezen
en beste oorlogspaarden gereed maken , laat de vorst een geschikte
kampplaats (krijt) afperken , omringd door banken en zitplaatsen
voor de adellijke dames en de rechters van het tournooi.

De dag van het feest begint te naderen. De ridders met hun
gevolg maken aanstalten tot vertrek. Reeds laat meer dan een
zich zien aan het vorstelijk verblijf, dat tot ontvangst der ridders
in gereedheid is gebracht. Hun gevolg zal huisvesting vinden in
den omtrek of in de naastbijgelegen stad. Ook de adellijke dames
en de rechters van het tournooi zijn reeds aangekomen , ofschoon
het nog de tijd van het feest niet is. Immers op den Zondag,
die het feest voorafgaat, moeten de wapenschilden en de banieren
der ridders , die aan den kampstrijd zullen deelnemen , onderzocht
worden , en dat is de taak dier dames en rechters. Daarom moeten
ook allen op dien dag zich in \'s gastheers woning bevinden, \'t
Feest is dan ook reeds aangevangen ; het is het voorbereidings-
feest van het tournooi. Maar waartoe dat onderzoek van schilden
en banieren ? \'t Is immers licht mogelijk , dat onder de aangeko-
men gasten zich een eerloos, een onhoffelijk ridder bevindt , en
deze behoort in het gezelschap niet, hij moet verwijderd worden.

\'t Is een fraai gezicht, die wapenschilden en banieren met hunne
zinnebeelden, deviezen en figuren in verschillende kleuren voor de
vensters van het kasteel en van de torens. Zij zijn daar ten toon
gesteld. Die onderscheidene kleuren op de wapenschilden hebben
hunne beteekenis. Het rood of keel herinnert aan den muil der
wilde dieren; het azuur of hemelsblauw is het zinnebeeld van he-
melsche deugden of van ridderlijke volmaaktheid ; het groen , de
kleur der Muzelmannen, dient ter gedachtenis aan den strijd tegen
de ongeloovigen ; het sabel of zwart , stelt de aarde voor en is
het zinnebeeld van ootmoed en afzondering van de wereld, \'t Is
ook wel een bewijs van droefheid en berouw.

Het onderzoek der wapenschilden is afgeloopen , maar de rechters
van den kampstrijd hebben meer te doen. Het kon toch zijn ,
dat het door den gastheer gekozen terrein ongeschikt was , de grond
te oneffen , wat het struikelen der ten strijd aangehitste paarden
kon veroorzaken , en daarom goed toegezien of de grond gelijk

en vlak is. Nog meer. Van alle kanten komen toeschouwers
aanstroomen. Het zijn slaven, lijfeigenen en vrijen, die op het
terrein niet behooren, en daarom ook goed toegezien of de toe-
gangen door touwen of door stevige slagboomen (hameien) zijn
afgesloten. Onder die menigte daar buiten bevinden zich koop-
lieden , kramers, potsenmakers , minstreelen en zangers. Zij zijn
van alle kanten toegestroomd , deze om de menigte te vermaken,
gene om hunne koopwaren aan den man te brengen en wat te
verdienen. Ook de wapenen krijgen hun beurt, wanneer zij ten
minste niet van hout zijn. Dan moet de punt stomp zijn of ge-
maakt worden, om ongelukken te voorkomen. En bleven die
ongelukken altijd achter? Zeker niet. Menige kampplaats werd
rood geverfd met het bloed eens ridders , ja, menig moedig en
vurig krijgsman werd dood weggedragen. Graaf Floris IV van
Holland o. a. \'t Heette toeval, wanneer een ridder getroffen werd;
de ridderlijke eer liet niet toe , dit aan boos opzet toe te schrijven,
ofschoon hiertoe meer dan eens vermoeden bestond.

Nu is het de dag v��r het feest. Daar komen de ridders aan
op hunne fraai uitgedoste paarden, om hun intocht in het
vorstelijk paleis te houden. Onder daverend gejuich der toege-
snelde menigte worden zij begroet, terwijl banieren en banderollen
van duizenden kleuren hun vroolijk toewaaien van muren en torens.

Op den dag van het feest, terwijl de ridders zich tot het tour-
nooi voorbereiden, maken hunne schildknapen de paarden en
wapenen gereed. Zij zelven, de schildknapen , hebben reeds den
vorigen dag buiten de kampplaats een lans met elkander gebroken.
\'t Was de inleiding van het tournooi zelf.

De zitplaatsen , versierd met banderollen en purperen draperie�n,
worden weldra ingenomen door de prachtig gekleede edelvrouwen,
door den vorst, de kamprechters en het gevolg, die in statelijken
optocht aankomen. Het teeken wordt gegeven ; de toegangen
worden geopend en de ridders dringen naar binnen. Hun eerste

werk is den vorst, de adellijke vro uwen en den kamprechters hun
statelijken groet te brengen. Nu heeft eene vereeniging van al de
ridders plaats om in het algemeen een spiegelgevecht te houden ,
want een spiegelgevecht is het tournooispel, anders niet; indien
anders , dan schendt men de tournooiwetten , dan ontaardt het
feest. Dat algemeene gevecht , het dient slechts om zijn kracht
en behendigheid te laten zien. Dan volgen de afzonderlijke ge-
vechten. Inderdaad, de strijders munten uit in het hanteeren der
wapenen. Men valt elkander aan, om zijne tegenpartij krachteloos
te maken door hem zijn wapen uit de hand te slaan , of hem uit
den zadel te lichten. Menig slag en stoot wordt toegebracht en
afgewend. Alles is er op aangelegd om den moed der strijders
aan te vuren. Het is hun vooral om de goedkeuring der adellijke
vrouwen te doen. Hare toejuiching geldt boven alles. Zij immers
beloonen de overwinnaars. Een sjerp , een sluier, een versiersel
van hals of armen , een kleedingstuk, waarvan men zich ontdeed,
zoodat de lieve schepsels er zelfs wel eens van bloosden , hebben
die dames voor den held van het feest over. Bij die toejuichingen,
bij dien goedkeurenden blik, dien lieven glimlach der jonkvrouwen,
voegt zich het geroep der herauten , het gezang der minstreelen,
de luide kreten der menigte rondom de kampplaats. Dat alles
blijft niet zonder invloed op de strijdenden. De strijdlust wordt
vuriger, en het laat zich aanzien, dat het spel van karakter ver-
anderen , het spiegelgevecht in een werkelijken strijd zal overgaan.
Niet beter wordt het, wanneer deze of gene strijdbare ridder een
prijs van zijn dame heeft ontvangen. Dan klinkt de stem der
herauten : »Eer den dappere ! Strijdt, edele ridders ! De belooning
is voor den moedige! De dood is verkieslijk boven de schande!"
Die prijs, het teeken van vrouwengunst, aan lans, schild of eenig
ander wapen gehangen, moet, het moge kosten wat het wil ₍behouden worden. Schande is het, wanneer de tegenpartij, die
het er natuurlijk op toelegt, den ridder zijn prijs ontrooft. Nadert

de overwinnaar, om uit de hand der schoone den prijs te ont-
vangen , dan ook laat de krijgsmuziek zich hooren bij de kreten
der herauten. Maar ook het omringende volk heeft een lofspraak voor
de heldhaftige ridders. Natuurlijk , want in hen zien zij een waar-
borg voor de vrijheid des vaderlands.

Is het tournooi afgeloopen, dan wachten andere genoegens.
Ook die moeten wij bezien en kiezen onder zooveel voorbeelden
het feest, bekend onder den naam van »Geloftefeest van Rijssel,^-\'
gegeven door Filips den Goede in 1453. Zooals altijd werd ook
dit feest door een tournooi voorafgegaan. Het spiegelgevecht,
veel gelijkende op een strijd tusschen leven en dood, waarbij de
grond dreunde van den hoefslag der paarden, waarbij het zwaard
op harnas en helm beukte en speren in splinters vlogen, waarbij
hoop en vrees, vreugde en angst zich op het gelaat der vrouwen
teekenden, is reeds afgeloopen. De ridders stijgen af. Stalknech-
ten nemen de schuimende rossen bij den teugel, om ze naar den
warmen stal te brengen. Schildknapen nemen de zware wapen-
rustingen , helm, harnas, zwaard en speer in ontvangst en bieden
hunnen ridders den gepluimden hoed en den purperen mantel aan.
De woeste strijders van zoo even zijn in galante edellieden her-
schapen. Het geklank van horens en klaroenen roept hen ter
maaltijd. Een welvoorziene tafel en een aangenaam gezelschap
staan hen weldra te wachten. De gastheer is het eerst in de zaal,
om zijne gasten met hoffelijkheid te ontvangen. De wanden van
de zaal zijn met kostbare tapijten omhangen. Een amelaken van
het fijnste Vlaamsche linnen is over de lange en breede tafels
uitgespreid. Groot, ontzaglijk groot is de stoet van ridders en
edelvrouwen, welke de ruime feestzaal intreden, gevolgd door hunne
schildknapen en pages, die in een eerbiedige houding achter de
gemakkelijke met hooge leuningen bewerkte stoelen staan. Niet
zoo aanstonds vangt de maaltijd aan. De huiskapellaan zal eerst
het Benedictus uitspreken en de gasten zullen hem in stilte volgen.

Inmiddels willen wij de onderscheidene tafels in oogenschouw
nemen. Aan de middelste zit de hooge gastheer, Filips van
Bourgondi�. Hij is in prachtig scharlaken gekleed. De beelden
en groepen, die tot versiering van de tafels zijn aangebracht, zijn
sierlijk en kolossaal. Op de eerste tafel zien we een kerk met
toren, orgel en altaar, \'t Stuk is inderdaad prachtig. Daarnaast
staat een schip met gezwollen zeilen en bootsvolk op het dek,
in \'t want en aan \'t roer. Iets verder zien wij een bekoorlijk
boschje, waartusschen een murmelend beekje vloeit. Aan denzoon*
van het boschje verheft zich een rots van edelgesteenten, waar-
over het water bruisend in een afgrond stort , terwijl een gouden
beeldje het schuimende nat opvangt en het in een breeden straal
opwaarts blaast.

De tweede tafel zou ons bijna doen verbeelden , dat wij niet
meer in de Westersche landen waren. Dat statig woud met aller-
lei vreemde boomen en heesters, bananen en cypressen , palmen
en tamarinden; die apen en schitterend gekleurde vogels, welke zich
tusschen de takken bewegen; die tijgers en panters , welke tusschei�
de struiken loeren; die geketende leeuw op die groene weide, dat
alles kan ons niet doen denken , dat we ons te Rijssel bevinden.

Het middelstuk van de derde tafel moet ons wel in\'t oog vallen,
want het is een kolossale pastei, een monstergebak, \'t Is bijna
ongelooflijk, een pastei, z�� verbazend groot, dat menige kamer niet
ruim genoeg zou wezen, haar te bevatten; een pastei waarop 2&
levende menschen hebben plaats genomen op haar verschillende-
verdiepingen , om beurtelings hunne speeltuigen te doen klinken.
Dit stuk verdient met volle recht den naam van monstergebak .
nog meer, als wij aan de eene zijde van die pastei een trotsch
kasteel zien met zijn grachten en bruggen, zijn torens en schiet-
gaten , waaruit een stroom van welriekend water vloeit, en aan de
andere zijde een windmolen , op welks kap een ekster zit, terwijl
schutters hun boog spannen om den vogel te treffen. Niets i.s.

vergeten. Godsdienst, koophandel, scheepvaart, alles wordt hier
voorgesteld.

Nu volgen de spijzen. Zij zullen nu ditmaal niet door een tal
van bedienden worden opgedragen , maar uit de hoogte nederda-
len , om de gasten eens te verrassen. De breedgebalkte zolde-
ring, het plafond, kraakt, ja splijt zelfs. Mocht er voor een oogen-
blik vrees onder de gasten zijn , om onder het puin bedolven te
worden , die vrees maakte spoedig plaats voor een aangenamer
gewaarwording, want ontelbare gouden en zilveren vazen , nappen
en schotels van reusachtige grootte, gevuld met de degelijkste ge-
rechten , dalen naar omlaag. Ziet eens dien kolossalen schotel.
Hij is niet te klein om een everzwijn , omgeven door een vieren-
twintigtal speenvarkens, te omvatten. Een tweede schotel trekt
onze aandacht. Hij is gevuld met een bont versierden reebok in
het midden van bruin geroosterde reigers. Andere schotels van
goud bevatten fazanten , eenden, hanen en ander gevogelte. De
fijnste lekkernijen en suikerwerk vinden plaats op andere schotels.
En wat niet te vergeten is, naast het zilveren of fijn porseleinen
bord van eiken gast staat een beker van het zuiverste metaal,
om het edele vocht, malvezy en hypocras te ontvangen.

Laat ons niet vragen, wat zulk een maaltijd kost, als wij weten
dat alleen ��n der schotels eene waarde van 90,000 kronen ver-
tegenwoordigt.

Welk een gulle vroolijkheid heerscht er in de zaal. Geen won-
der ook. Elk ridder is geplaatst naast haar, met welke hij \'t liefst
van ��n bord eet. Het is er levendig , ongedwongen ; aangename
kout en scherts laten zich hooren. De ruischende muziek is niet
vergeten, die behoort bij elk feest. De vioolspelende minstreelen,
die zwervende kunstenaars, bezoekers van hoven en kasteelen,
bezingen de heldendaden, ook de gevaren der dappere ridders. Ook
minneliederen.

Maar waartoe diende dit feest te Rijssel ? Wat was de bedoeling

van den machtigen hertog ? Of was het een gevolg van een opge-
komen luim ? Maar heeft de geschiedenis aan het feest den naam
van Geloftefeest" gegeven , dan zal het ook wel niet zonder be-
doeling geweest zijn. Laat ons verder zien, wat op het feest
voorviel en alles zal ons duidelijk worden.

Oor en oog , de maag niet minder, zijn verzadigd. De groote
deuren aan den ingang springen nu wijd open. Een reus onder de
monsters van zijn soort , een levende olifant, zwaait met zijn slurf
en spalkt zijne kleine oogen om de feestzaal te overzien. Met
loomen , zwaren tred stapt hij binnen , geleid door een bruinen
Saraceen. Op zijn rug heeft hij een toren, waarin zich eene jonk-
vrouw bevindt, welke de lijdende kerk voorstelt. Een diepe stilte
heerscht in de zaal. De vroolijkheid van zoo even schijnt de mu-
ren ontvloden te zijn. Geen minstreel , die zijn zang of snarenspel
meer laat hooren. Het woord is aan die treurende jonkvrouw,
welke haar klaagzang in een Eransch gedicht aldus uitdrukt:
>Groote en machtige hertog! beschouw mijne bede als een ver-
zoek , welke de christenheid van gansch Europa tot u richt. De
Turken, niet tevreden met het Heilige land, hebben mij niet alleen
uit de Heilige plaatsen verdreven , maar verontrusten mij zelfs in
Europa. Reeds is het kruis op de Sophiakerk verdwenen en staat
de Halve Maan in zijn plaats. Weldra zal Mahomed zijne vanen
aan de oevers van den Donau planten. Daarom, machtige hertog 1
ik bid u, sta de kerk bij om den valschen profeet over den Bos-
phorus terug te drijven !"

Een goedkeurende glimlach van den hertog is het antwoord
op dezen klaagzang. De ridders vereenigen hun verzoek met dat
der jonkvrouwe. De hertog richt zich op van zijn zetel en zegt:
Edelen en ridders! zult gij nog langer dulden , dat de aanbidders
van Mahomed onze heilige plaatsen in bezit hebben, dat zij de
landen der christenheid afstroopen en onze velden verwoesten?
Wilt gij met mij het zwaard aangorden om de Turken uit Grie-

kenland , uit Konstantinopel te verdrijven ? Wilt gij met mij Europa
voor altijd van hunne overheersching bevrijden?"

Een ongemeene geestdrift der ridders is het antwoord op deze
toespraak. Elk belooft het zwaard te zullen aangorden. Dat is
;>het geloftefeest van Rijssel." En wat kwam er van de gelofte:
Bijna niets. Slechts een paar schepen werden naar de Middelland-
schc zee gezonden , en de Turk hield vasten voet in Europa.

Huis van Henegouwen. 1299�1345.

Met Floris V , dien wij zagen vermoorden, stierf wel niet het
Huis van Holland uit, want zijn zoon Jan was zijn opvolger, doch
diens regeering was zeer kort en ging deze van het Hollandsche
in het Henegouwsche huis over. Jan van Avennes was de eerste
graaf uit dit Huis. Hij is bekend onder den naam van Jan TI.

Henegouwen was een aanzienlijk , vruchtbaar landschap, dat 24
steden en naar men wil, 950 dorpen bevatte. Avennes was een
slot en stad in Henegouwen.

Het was Jan II, die door overmaat van vrijheden en voorrechten
vele steden wist te winnen. Zoo verleende hij reeds in 1299 aan
Dordrecht het voordeelige stapelrecht.

Een geweldige strijd met Vlaanderen had in zijn tijd plaats
(1302�1304). Die strijd,\'\' zegt zeker schrijver, -levert een heer-
lijke bladzijde uit Nederlands gedenkboek van den ouden tijd.\'
Door de trouweloosheid van koning Eilips den Schoone van Frank-
rijk was Vlaanderen geheel aan zijne overheersching onderworpen,
doch slechts korten tijd. Een lakenwever te Brugge maakte een
opstand en weldra waren 3000 Franschen vermoord. Nogmaals
wachtten de Bruggenaars , bijgestaan door Yperen en eenige klei-
nere steden, de Franschen af. Het beleid van den Zeeuwschen

edelman Jan van Renesse deed de overwinning op de Franschen
behalen. Meer dan 15000 hunner vonden den dood in den
slag, die de > Sporenslag" genoemd wordt, naar de 4000 buit ge-
maakte sporen van Fransche edelen.

Toen wendde zich de woede der Vlamingen naar Holland, want
er bestond een oude vete , die er door de Franschgezindheid der
Hollanders niet beter op geworden was. \'t Was om Zeeland te
doen. Graaf Guy van Vlaanderen, een geslagen vijand van het huis
van Renesse , vereenigde zich met den dapperen ridder Jan van
Renesse , en viel met een groot leger in Duiveland. Willem van
Oostervant , zoon van Jan II , lag met zijne vloot in de Gouwe.
Terstond ontscheepte hij zijn volk om de Vlamingers te verjagen,
maar deze legden eenig krijgsvolk in eene hinderlaag , terwijl de
overigen zich hielden alsof zij op de vlucht gingen. Die krijgslist
gelukte. Willem zette de gewaande vluchtelingen achterna , maar
werd spoedig in den rug gevallen en had nauwelijks den tijd het
leven te redden , terwijl hij een aantal edelen om zich heen zag
wegmaaien. En wat was het gevolg dier nederlaag ? Willem werd
beschuldigd van roekeloosheid en lichtzinnigheid en � een tijdlang
althans � verloor hij het vertrouwen en de liefde der ingezetenen.
Groot was de verslagenheid , ja, zoo groot , dat toen de Vlaam-
sche vloot zich voor Geervliet aan den mond der Maas liet zien,
onderwierp gansch Holland zich zonder slag of stoot aan de Vla-
mingers, alleen de steden Haarlem en Dordrecht zonk het hart niet
in de schoenen. Die steden hadden den moed hare poorten voor
de indringers te sluiten.

Hoog was echter de nood geklommen. Naar menschelijke be-
rekening stond het land als een buit onder de vreemdelingen ver-
deeld te worden. Menigeen vroeg zich zelven af: »Van waar moet
raad en verlossing komen r" Dat zou God doen , in slechts weinig tijd.

Daar verschijnt Witte van Haemstede , de zoon van den edelen
Floris V , die het slachtoffer zijner volksliefde geworden was.

Met een klein scheepje had hij Zierikzee verlaten en stapte te
Zandvoort aan land. In een oogenblik is de voorvaderlijke banier
ontplooid en wappert Hollands leeuw op duin en strand. Dat
reeds «reeft moed. Alles geraakt op de been en schaart zich om
den jeugdigen held. Hij trekt Haarlem binnen, omstuwd door de
landzaten , ingehaald door de burgerij. Naarmate de geestdrift
der ingezetenen stijgt, naar die mate neemt de schrik toe onder de
vijanden , die hals over hoofd het hazenpad kiezen , doch bij het
Manpad in menigte worden doodgeslagen.

Die overwinning werkte als een electrieke schok door het gan-
sene land. Delft, Leiden en Schiedam joegen de vreemdelingen
weg en als door een tooverslag was het gansche land van vijanden
gezuiverd. En dat in niet meer dan vijf dagen tijds.

Ook het belegerde Dordrecht was spoedig bevrijd. Daar had
de dappere Nicolaas van Putten het bewind in handen. Wel kwam
hertog Jan van Brabant met een leger aanrukken , doch Nicolaas
van Putten deed een uitval en gaf den hertog zulk eene gevoelige
les , dat hij het terugkomen vergat.

En de graaf van Vlaanderen r Hij was te Utrecht , doch nam
langs Gouda de wijk naar zijn land. Guy gaf het daarom echter
nog niet op. Nogmaals ging hij op Zierikzee los en \'t scheen, of
hij in zijne woede besloten had , die stad te verdelgen, met zulke
zware belegeringswerktuigen liet hij zich aldaar zien.

«Met een ijver alsof elk wist , dat hij een vader had, die aldaar
belegerd werd," trok elk tot ontzet dier stad op. Willem van Oos-
tervant verzamelde intusschen eene vloot en nauwelijks had Guy
die vloot in \'t gezicht of hij trok met zijne schepen op Willem af,
terwijl hij 10,000 man voor Zierikzee liet blijven.

Op den iod^en Augustus had er een hardnekkige scheepsstrijd op
de Gouwe plaats , waarin de Hollanders een volkomen zegepraal
op de Vlamingers behaalden. De achttienjarige overwinnaar, Wil-
lem van Oostervant, deed , onder het vreugdebetoon der geredde

burgerij , zijn intocht in Zierikzee , nadat hij in zeventien etmalen
het harnas niet had afgelegd.

De dappere Willem van Oostervant volgde zijn vader op onder
den naam van Willem III. Hij heeft de onafhankelijkheid en het
aanzien des lands staande gehouden en onrecht en willekeur aan
banden gelegd. Schooner naam dan die van »de Goede," kon
hem ook door de landzaten niet gegeven worden.

Wilt ge de verhouding weten tusschen vorst en volk, verneemt
dan wat een oud schrijver zegt: >Onze goede graaf bad zijne
steden en onderzaten om iooo pond Hollandsch ; en zijne goede
onderzaten antwoordden hem dat het te weinig was om hunnen
Heere te geven , en wilden hem geven ioooo pond. En als die
goede heer dat hoorde , schold hij hun de bede kwijt en zeide dat
zij het goed zelf zouden houden en bewaren , zij zouden hem wel
bijstaan, als hij het noodig had."

Alvorens afscheid van het Huis van Henegouwen te nemen, wil-
len wij toch nog eene opmerking maken.

De welvaart en het aanzien van Holland werden onder dit Huis
verhoogd door uitbreiding van handel en door de verbintenissen
en huwelijksbetrekkingen zijner vorsten. Willem III. o. a. had Jo-
hanna van Valois, zuster van koning Filips VI, tot vrouwe. Zijne
oudste dochter Margaretha was gehuwd aan Lodewijk van Beieren;
de tweede , Filippa, aan Eduard III, koning van Engeland.

Praal en pracht evenwel, die in meer dan ��n opzicht nadeelig
zijn geweest, staken meer en meer het hoofd op. De hofhouding
van Willem III was ongemeen luisterrijk. Op een ridderfeest te
Haarlem, dat een volle week duurde, waren iooo ridders tegen-
woordig. Het was vooral Willem IV, die hierin buitensporig te
werk ging. In Pruisen liet hij door een heraut een groot feest
te \'s Hage uitroepen , dat ook met ongeloofelijke pracht gehouden
werd.

Men zag dan ook feestviering op feestviering en als gevolg

daarvan een schromelijke geldverspilling. Het is bijna ongeloofelijk,
wat de geschiedenis ons mededeelt, wanneer op zulk een feest
duizenden ponden vleesch, een onnoemelijk aantal vogelen en emmers
wijn genuttigd werden , en men de Hamburger bieren daarbij niet
vergat. Doch wij zagen een en ander reeds in het hierboven
omschreven Geloftefeest van Rijssel.\'\'

De gemeene man daarentegen moest zich met een slecht voed-
sel behelpen , dat ten deele uit garst en haver gebakken was, of
ook wel met boonenbrood en raapzaadkoeken. Ja, veel was er in
dien tijd dat weinig aantrekkelijks voor ons bezit. De huizen b. v.
Zij waren zeer smal, laag en donker gebouwd en voor de deur op
straat waren de mesthoopen en varkenshokken, Stadslantarens waren
een onbekende zaak, zoodat men \'s avonds bij donkere maan ge-
vaar liep in een varkenskot te verdwalen.

Het Huis van Beieren. 1345�1425.

Beieren , sedert eeuwen met roem in Duitschland bekend , was
een machtig vorstenhuis. Het dong met het Huis der Hohenstaufen
en met dat van Oostenrijk naar de keizerskroon.

Doch hoe ging de regeering van het Henegouwsche op het
Beiersche Huis over ? Dit dient ons duidelijk te zijn.

Willem IV uit het Huis van Henegouwen was overleden zonder
kinderen na te laten. Zijne zuster Margaretha was, als wij reeds
hierboven zagen, gehuwd met den Duitschen keizer Lodewijk van
Beieren , die de eigenlijke leenheer van Holland was. Het graaf-
schap verviel alzoo weder aan den souverein, die het nu begeven
kon aan wien hij wilde.

Keizer Lodewijk »verlijdde" daarmede zijne vrouw , dewijl zij
toch de zuster van den overleden graaf was. Die benoeming was

den edelen zeer welkom. Was hun macht zeer ingekort, zij deden
alle moeite zich zooveel mogelijk onafhankelijk te maken van eene
macht boven hen. Welkom was hun dan ook eene vrouwelijke regee-
ring, doch de steden en de landlieden dachten er anders over. Die za-
gen niet gaarne dat Holland aan het »spinrokken" verviel en wensch-
ten liever een krachtige mannelijke hand, die hen tegen de edelen
beschermde.

Het liep echter voor de steden nog al goed af, want Margare-
tha � die toch bij haren man in Duitschland diende te blijven �
zond haren zoon Willem naar deze streken, om in heur naam het
bewind te voeren.

Het was aldus dat de regeering van het Henegouwsche op het
Beiersche huis overging.

\'t Was toen inderdaad een treurige tijd, want met den overgang
van het eene in het andere Huis ontstond de partijschap , bekend
onder den naam van »Hoeksche en Kabeljauwsche twisten ," die
omstreeks 140 jaren Holland verwoest hebben en waarin men geen
andere zucht scheen te hebben , dan elkander te vernielen. Met
het oog daarop schreef een onzer vaderlandsche dichters:

�De hel verzon den naam van Hoek en Kabeljauw."

Wanneer wij de geslachtslijst van het Beiersche Huis inzien,
dan springt ons van zelve de ongelukkige Jacoba in het oog.
Eenige dochter van Willem VI verlangden de Hoekschen haar, na
den dood haars vaders , aan het bewind te zien , wat echter naat-
het oordeel der Kabeljauwschen tegen de rechten van haar oom
Jan van Beieren streed , die, als zij meenden, na het verlaten van
den geestelijken stand , de wettige leenopvolger van zijn broeder
was. Op nieuw werd de ellende van een burgerkrijg gezien , die
daarmede eindigde, dat Jacoba na den dood haars ooms het be-
wind moest afstaan aan Filips van Bourgondi�.

Laat ons, alvorens wij een blik in het Bourgondische Huis slaan,
eenige oogenblikken bij algemeene zaken stilstaan.



		231

		Dies is de tijd weer omgekeerd , Waarin Natuur verjonkt, Haars milden Scheppers goedheid eert, En met zijn gaven pronkt. De Mei, wiens zoetheid zoo ver strekt , Dat zijn gedachtenis In \'s menschen geest al vreugd verwekt , Eer hij voorhanden is. De Mei, het schoonste van het jaar, Daar alles is verfraaid , De lucht is zoet, de zon schijnt klaar, \'t Gewenschte windje waait. Het dauwtjen in de koele nacht Wordt over \'t veld verspreid , Waardoor de heel Nature lacht, En is vol dankbaarheid. De aarde is met gebloemt\' gesierd , Het bijken gaart zijn was, Het leeuwerikje tiereliert, En daalt op \'t nieuwe gras. Het bloempje dringt ten knoppen uit , \'t Geboomte ruig van lof \') , Het veetjen scheert het klaverkruid Graag van het veldjen of. Elk diertje heeft zijn vollen wensch, En kwelbegeert\' ²) leit stil , Behalven in den dwazen mensch , Door zijn verkeerden wil.

		\') kwellende begeerte.
		) loof.



		323

		Den 26 Nov. 1681 verliet hij met zijne echtgenoote de Indien en kwam, na een zeer voorspoedige en gelukkige reis, in den zomer van het volgende jaar te Texel aan , waarop hij Amsterdam tot zijne woonplaats koos. Niet lang echter heeft hij meer geleefd. Nog in datzelfde jaar overleed hij. Volgens zijne begeerte werd hij te \'s Hage begraven.

		J. Goedaart. Johannes Goedaart, een nederlandsch kunstenaar, werd in 1620 geboren te Middelburg, waar hij ook in 1668 overleed. Hij schil- derde op een uitmuntende wijze in waterverf allerlei soort van vogels en insecten en schreef het merkwaardig boek: «Historische beschrijvinghe van den oirspronk , aard, eygenschappen en vreemde veranderinghen» der wormen , rupsen , maeden , vliegen , witjes , bijen, mollen en dierghelijcke dierkens meer; niet uit eenighe boecken , maar alleenelyck door eygen ervarentheyd uytgevonden, beschreven en na de konst afgeteeckent."

		Maria Hcijns. Zij werd geboren omstreeks het jaar 1620 , hield haar verblijf te Schoonhoven , vormde haren stijl door het lezen van Vondel, was bekend met de oude talen, dichtte ook zelve en schreef: «Bloemhof der doorluchtige voorbeelden daerin, door ware, vreemde en deftige geschiedenissen, leeringen en eigenschappen, alles dat



		3²4

		den mensch tot nut en vermaak strekken kan, te bemerken is, uit de schriften van Philippus Camerarius, Michel de Montaigne en andere schrijvers getrokken en vertaald (1647)."

		R. de Carpentier. Roeland de Carpentier was een nederlandsch letterkundige. Hij werd in 1620 te Dordrecht geboren en zag zich na het voleindigen zijner rechtsgeleerde studi�n benoemd tot raad der stad en tot opziener der scholen en der boekerij , alsmede tot eersten deken der broederschap van St. Pieter en tot bewindhebber van de West- Indische compagnie. Meermalen was hij gedeputeerde bij de staten van Holland en West-Friesland. Behalve een aantal latijnsche ge- dichten heeft hij ook een vertaling geschreven van de »Vernaai- boeken van de Vereenigde landschappen van Nederland door den kardinaal Bentivoglio (1648)." Ook meent men, dat de »Historie van het leven en sterven van den heer Joan van Oldenbarneveldt, waerachtelijk beschreven door een liefhebber der waerheid (1648)" van hem afkomstig is.

		C. de Bruin. Cornelis de Bruin of de Bruyn, een nederlandsch schilder en schrijver werd omstreeks 1624 te \'s Hage geboren. Reeds in zijne jeugd toonde hij grooten lust vreemde landen te bezoeken. Nadat hij zich vooral in de teekenkunst met ijver geoefend had, stelde Nicolaas Witsen , burgemeester van Amsterdam , hem in de ge-



		385

		De winst bereeknen van het jaar! Als, samen aan den disch gezeten, Na vroeg en matig avomleten, In \'t langzaam nadren van den nacht, Zij aanvoert, wat hun kroost al zeide, Hoe \'t om zijn afzijn dikwijls schreide, En wat zij al tot troost bedacht !

		De buien, die zich laten hooren, \'t Gehuil der winden door de lucht Komt deze zoete vreugde l) storen, En wekt zoo menig\' hangen zucht. »\\Vie weet," dus zegt ze, in zwaren regen, «Wie weet, waar hij nu is geleg��i, »Of zwerft, verwaaid in woeste zee ! «Zij spraken laatst van uit te varen, »En nergens Spanjes vloot te sparen, »A1 waar\' het op de Britsche ree. »o, Dat men tijden mocht beleven, »Dat ieder teedre jonge vrouw �Niet hoefde voor haar man te beven, »Noch wie haar weezen voeden zou ! «Haar weezen!" Rozemond, bewogen, Voelt tranen duisteren hare oogen, Haar vinger veegt ze spoedig af; Maar de oudste kindren laten \'t spelen, Om door hun zoentjes \'t leed te heelen, \'t Geen ieder vreesde, dat hij gaf.

		Maar denkt ze, \'t zorgen kan niet helpen ! Hij is, o God ! in uwe hand, i) De vreugde der moeder met hare kinderen.



		409

		kundige instrumenten , terwijl hij tevens een groot aantal gewone telescopen en achromatische kijkers afleverde, die hem mede grooten roem bezorgden. Zijne glazen waren mede zeer gezocht. Ook wordt van hem als opmerkelijk aangeteekend, dat hij als schaatsenrijder, kolver en schutter door weinigen overtroffen werd. Hij overleed op den 24 April 1831.

		Blanken. Aan den waterbouwkundigen Blanken heeft ons vaderland groote verplichting. Daarom moeten wij � hem vermelden. Het jaartal zijner geboorte was 1755 , zijn geboorteplaats Berg-Ambacht. Op 2ojarigen leeftijd werd hij aangesteld tot eersten ordinaris opzichter op de eilanden Voorne , Goedereede en Over-Flakkee. Tijdens den oorlog met Engeland (1779�1783) werkte hij onder den generaal der genie C. J. de Graaff aan het verdedigbaar ma- ken van onze kust. Toen de grenzen der Republiek in den win- ter van 1784 op \'85 in staat van tegenweer moesten gesteld worden, kweet Blanken zich zoo uitmuntend, dat de directeur-generaal van fortificati�n, Dumoulin, aan den stadhouder Willem V voor- stelde, om Blanken met den rang van ien luitenant te plaatsen bij het corps ingenieurs. De stadhouder benoemde hem echter als zoodanig bij de artillerie. Bij den inval van Dumouriez versterkte hij Zeeland op zulk een doelmatige wijze , dat hij tot kapitein be- noemd werd. Daarop werd hij belast met het aanleggen van re- douten tusschen de Lek en den Ouden Rijn , het bevel over de ar- tillerie en genie voerende. Nadat hij Oudewater verdedigd had , doch capituleeren moest, wilde hij zijn ontslag uit den dienst ne- men, maar hij werd benoemd tot lid eener commissie van toezicht

		«



		t

		MERKWAARDIGE PERSONEN UIT NEERLAND\'S GESCHIEDENIS, IN TIJDSORDE VERHAALD DOOR P. VERGERS, Schrijver van «Oranje Nassau" enz. MET EEN OVERZICHT DER GEIIEELE GESCHIEDENIS umt �e uroegste tijden tot Ijeben, EEN ALPHABETISCHE TABEL, EN 42 PORTRETTEN.



		INLEIDING.

		Zullen wij u , mijne lezers, bepalen bij het leven van eenige be- roemde personen, die in de geschiedrollen waardig zijn ver- meld te worden , dan hebben wij niet zoozeer het oog op hen, die door hunne veroveringen zich hebben onderscheiden, maar veeleer op hen, die door de voortbrengselen van hunnen geest of van hunne hand hunnen tijdgenooten en nakomelingen tot nut ge- weest zijn en nog immer zijn , ook na hun dood. Onder den ze- gen Gods kan zulk eene beschouwing tot iets goeds leiden en den naam doen verheerlijken van \'Hem, die den mensch gaven en ver- mogens schonk ten nutte zijner medemenschen. Zullen wij met vrucht het leven en werken van beroemde per- sonen beschouwen, dan achten wij het noodig een geschiedkundige schets van ons land vooraf te doen gaan, opdat de lezer zich kan verplaatsen in den tijd waarin de te behandelen persoon leef- de en onder welke omstandigheden zich ons land toen bevond. Wij willen daarom een kort overzicht onzer geschiedenis nemen van de vroegste tijden tot heden. -.

		i

		>



		3 Evenals alle volken, die toen in Europa woonden, waren onze voorouders heidenen. Zij vereerden de zon, de maan en de groo- te helden , die onder hen geleefd hadden. Zij noemden die go- den Thor, Wodan, Freija enz., die naar hunne voorstelling even- zoo zondig waren als zij zelven. Die hier de dapperste geweest was en het best had kunnen drinken, zou, volgens dien goden- dienst , na zijn dood bij de goden het grootste geluk genieten in een zalig verblijf, door hen Walhalla genoemd , waar zij bier zouden drinken uit de schedels van hunne verslagen vijanden. Hunne godsdienstige feesten vierden zij niet in tempels maar in bosschen. Bij die feesten zongen hunne priesters, Barden genoemd, de heldendaden der dapperen. Die Batavieren zullen hier omstreeks een vijftigtal jaren gewoond hebben , toen zich de Romeinen in dit land lieten zien onder aan- voering van den dapperen Cajus Julius Cesar. Hadden de Romei- nen , de toenmalige beheerschers der wereld , hunne legers naar alle oorden heengezonden en overwinning op overwinning behaald, land op land veroverd, ook deze streken waren aan hunne bespie- dende blikken niet ontsnapt. Op zijn tocht van Rome af, onder- wierp Cesar vele volksstammen aan zich. Het had weinig gehol- pen al wilden die Germanen hunne vrijheid met het zwaard in de vuist verdedigen ; zij moesten voor de alles overwinnende Ro- meinen bukken. De Batavieren handelden verstandiger. Zich dood te vechten zonder kans op de overwinning , wat zou dat baten ? In plaats van de wapenen op te vatten, boden zij den Romeinen hunne vriendschap aan en Cesar liet zich vinden. De vriendschap dier kloeke, fiksche mannen versmaadde hij niet. De voorwaarde werd gemaakt, dat van tijd tot tijd flinke jongelingen gezonden zouden worden, om in zijne legers als soldaten te dienen.» De gevolgen der Romeinsche heerschappij bleven niet achter. Groote veranderingen grepen hier te land plaats. Moerassen wer-



		4 den opgedroogd, de rivieren door dijken beteugeld i), kanalen gegraven, heerbanen aangelegd, scholen gesticht, steden gebouwd enz. Het waren vooral de Romeinsche landvoogden Drusus en Cor- bulo, die tot het daarstellen van een en ander zich hebben onder- scheiden. Bij de Romeinsche legerplaatsen ontstonden van lieverlede steden en dorpen. Zoo zien wij Nijmegen , Maastricht, Wijk bij Duur- stede , Utrecht, Leiden, Voorburg en andere plaatsen verrijzen. Ook landbouw en veeteelt kregen een meerdere ontwikkeling en uitbreiding. Toch ontstond er een vriendschaps-breuk tusschen de Batavieren en de Romeinen. Sedert het gesloten verbond vinden wij de Bataafsche jongeling- schap in de Romeinsche legers. Stelde Keizer Augustus de Ba- tavieren tot zijn lijfwacht aan , dan ligt hierin wel het bewijs, hoezeer zij gewaardeerd werden. Onderdrukking van de Romeinsche stedehouders bleet echter niet achter. Dit gaf gemor , ontevredenheid en eindelijk een op- stand. Friezen, Kaninefaten en vele Belgische en Gallische volken stonden op onder den Kaninefaat Brinio , ofschoon het eigenlijke hoofd van den opstand Claudius Civilis was. Niet minder dan 25 jaren was deze voorname Batavier in Romeinschen dienst geweest. Zelf had hij vele onrechtvaardigheden van de Romeinen moeten ondervinden en zijn broeder Julius Paulus zien onthoofden. Wraak kwam in het hart van den beleedigden hoofdman en in zijn land teruggekomen, nam hij de eerste gelegenheid de beste waar, om aan zijn wraak voldoening te geven en op zijne aansporing ston- den weldra gansche scharen tegen hunne onderdrukkers op. Voor Civilis was er nooit schooner gelegenheid dan nu. Vitellius toch en Vespasianus» betwistten elkander den keizerstroon en zoo scheen 1) De geschiedenis vermeldt ons, dat Claudius Civilis de eerste aarden dij- ken langs den Rijn liet maken.



		5 het als streed hij voor de belangen van Vespasianus, maar inder- daad om zich van de Romeinsche heerschappij los te rukken. Het gelukte hem dan ook, de Romeinen van het eiland der Batavieren te verdrijven , ja, hij vermeesterde zelfs de versterkte Romeinsche legerplaats Castra Vetera aan den Rijn. Het op den duur tegen de Romeinen volhouden, ging toch niet. Vespasianus had geze- gepraald op zijn mededinger. Cerealis, zijn veldheer, behaalde ver- scheidene overwinningen en Civilis, meer en meer van zijne bond- genooten verlaten , zag zich genoodzaakt het oude verbond met de Romeinen te vernieuwen. Het Romeinsche rijk bleef echter zoo machtig niet. Dani�l had den val van dit wereldrijk voorspeld en nu was de tijd daar, dat die profetie in vervulling zou treden. Woeste horden drongen van alle zijden het Romeinsche gebied binnen en ofschoon zij meer dan eens werden teruggeslagen, vestigden zij er zich toch ten laatste. Ook in ons land kwamen volken, die er vroeger nooit te zien waren geweest. De naam Batavieren ging zelfs geheel en al verloren. De Friezen, Saksers en Franken kunnen wij met recht als onze voorouders beschouwen.

		Tot nog toe waren onze voorouders heidenen, die zonder God in de wereld leefden. De Heer erbarmde zich over hen en de duisternis van bijgeloof en onkunde maakte plaats voor het helde- re licht des evangelies. Mannen vol geloofsijver werden door Hem verwekt, om zijn woord bekend te maken. Aan het hoofd dier geloofshelden prijkt Willebrord, de apostel van Nederland. Gedu- rende een vijftigtal jaren doorkruiste hij deze landen, om door woord en voorbeeld de blinde heidenen tot de kennis te brengen van Je- zus Christus. Duizenden dan ook bracht hij tot die kennis. Hij roeide de heilige bosschen uit en stichtte overal christenkerken



		6 Hij vestigde zijne woonplaats te Utrecht, waar hij de beroemde school van St. Maarten stichtte en waarvan hij als de eerste bis- schop kan beschouwd worden. In Bonifacius of Winfried hadWil- lebrord een waardigen opvolger. Ook deze was ijverig in den dienst zijns Heeren. Maar de godvreezende man had wat te doen, want de Friesche koning Radboud, die in merg en been een afgoden- dienaar was, belette hem zijne prediking en maakte het hem zeer moeielijk. Menigeen had het werk opgegeven, maar Bonifacius niet, ofschoon hij op zijn gemak had kunnen leven, naardien de paus hem tot bisschop benoemde. Bonifacius verkoos echter liever ver- moeienissen als hij het koninkrijk des Heeren maar mocht uitbrei- den. De Heer zegende dan ook zijn werk. Duizenden lieten zich doopen; afgodsbeelden werden omgeworpen en christenkerken ge- sticht. Het einde van Bonifacius was treurig. Onder de uitoefe- ning zijner bediening werd de geloofsheld door een woestcn hoop Heidensche Friezen overvallen en met de zijnen gedood. Toch zorgde de Heer, dat de prediking van het evangelie niet ophield. Hij verwekte een Karel den Groote, koning der Franken, een waar heldenfiguur. Het zijn niet zoozeer zijne overwinningen op de Longobarden, Sak- sers, Arabieren en Avaren, die ons in hem een heldenfiguur doen zien, ook niet, dat hij in 800 de keizerskroon aannam, maar wel omdat hij al zijne zorg besteedde aan welvaart en beschaving. Hij was een man van een vasten wil en een vroom hart, die den dienst van Jezus liefhad en daarom gaarne had gezien, dat alle menschen het evangelie beleden. Dit bracht hem er toe, de volken met het zwaard tot het chris- tendom te dwingen. Zoo kwam hij ook in aanraking met de Frie- zen. Hij onderwierp hen aan zijne heerschappij en zij lieten zich nagenoeg allen doopen. Dat de ijver van Karel den Groote in het bekeeren der volken ook zijne schaduwzijde had, valt niet te ontkennen.



		7 Om zijne onderdanen tot beschaving te brengen, richtte hij scho- len op en om de leerlingen aan te moedigen, kwam hij zelf dik- wijls onderzoek naar hunne vorderingen doen. Ook door zijn voor- beeld trachtte hij op te wekken, naardien hij nog op zijn veertig- ste jaar schrijven leerde. Mede voor den handel zorgde Karel uitnemend. In zijn tijd kwa- men er belangrijke koopsteden, als : Tiel en Wijk bij Duurstede. De Friezen waren zeer bedreven in het weven en verven van keu- rige wollen stoffen. Ook verstonden zij de kunst van glasblazen en uurwerken maken. Hoezeer was dus de toestand des lands sedert de Batavieren ver- anderd. Te Nijmegen had Karel een paleis laten bouwen, dat den naam droeg van Valkenhof. Alle jaren kwam hij daar eenige maanden doorbrengen en gaf dan vele wetten en bevelen, die gegrond wa- ren op het woord van God. Ook liet hij den Bijbel in de landtaal overzetten. Het rijk waarover Karel regeerde, was verbazend groot. Het strekte zich uit van de Noordzee tot de Raab, van de Eider tot de Ebro en den Tiber. Alles alleen te besturen was eene onmo- gelijkheid. Daarom had hij hertogen en graven aangesteld, om hem in het bestuur der onderscheidene landen behulpzaam te zijn. Zij hadden dan ook veel ontzag voor zijne wijsheid en bekwaamheid. Karel overleed in 814 te Aken. Zijn sterven was inderdaad een groote ramp voor ons vaderland, want zijne opvolgers waren lang zoo bekwaam niet en door hunne onbekwaamheid ging veel van het goede, door Karel tot stand gebracht, verloren. Veel wanor- de kwam er ook in het land, waarvan de Noormannen gebruik maakten. De Noormannen. Zij waren heidensche bewoners van Dene- marken, Zweden en Noorwegen, die, aangevuurd door hun haat tegen het christendom en om nog andere redenen , naar ons vader-



		8 and en ook naar zuidelijker streken afzakten. In hunne ranke vaartuigen of draken voeren zij, onder aanvoering hunner zeeko- ningen, onze rivieren op, verbrandden bij voorkeur kerken en kloos- ters, plunderden steden en dorpen, vermoordden de inwoners of voerden hen weg in slavernij. Geen wonder, dat alom schrik en ontsteltenis heerschten, waar die gasten zich lieten zien. Die plaag hield eerst op, toen de Noormannen tot het christen- dom toetraden. Maar hoe was inmiddels de toestand geworden? Handel en welvaart waren vernietigd; ruwheid en woestheid had- den den dorst naar kennis en wetenschap vervangen. Alleen de geestelijken konden lezen en schrijven. Vele aanzienlijken droe- gen zelfs roem op hunne onkunde. Leenstelsel. In den tijd, waarvan wij spreken, bestond de maatschappij uit vier klassen van menschen, anders gezegd: uit vier standen, n.1. de adellijken, de geestelijken, de vrijen en de lijfeigenen of slaven. Reeds hebben wij gezegd, dat Karel de Groote graven en her- togen had aangesteld, om hem in het bestuur des lands te helpen. De vorst, die een gewest of landgoed aan dezen of genen gaf, om het te besturen , werd de leenheer genoemd, en hij, die het ontving, een leenman. Dit heette het leenstelsel. Hieruit zien wij, dat de vorst het gewest niet wegschonk, maar ter leen gaf. Die leenman mocht dat land dus regeeren, maar als er oorlog was, moest hij den vorst met een bepaald getal krijgslieden helpen. Was er vrede, dan moest hij bij groote feesten aan het hof verschijnen, om den vorst zijne hulde te brengen. Zulk een leenman had in zijn gewest evenveel macht als de vorst in zijn gansche koninkrijk en omdat hij zijn leengoed rechtstreeks van den gekroonden vorst ontving, heette hij »kroonvazal." Die kroonvazalen waren dan ook de voornaamste edellieden van het land en heetten »Hertogen,\' of waren zij van wat minder rang, dan droegen zij den naam van »Graven." De gewesten, welke zij te besturen hadden, waren wel



		9 eens zeer groot. Daarom gaven zij dikwijls stukken lands weder aan mindere edellieden in leen, die dan weder den hertog of graaf eer moesten bewijzen. Hieruit is blijkbaar, dat de edelen des lands onder de kroonvazalen stonden. Onder deze kroonvazalcn waren ook vele bisschoppen en andere hooge geestelijken. Nu hadden die edelen ook vele broeders, neven enz. die geen leengoed bezaten. Deze droegen den naam van »vrijen." Een an- der gedeelte der bevolking heette «lijfeigenen." Zij waren niets meer dan slaven. De edelen , voor wie zij hard moesten werken, verdrukten en kwelden soms die arme menschcn vreeselijk. Het gebeurde wel, dat de leenman zoo machtig werd, dat hij tegen zijn eigen vorst opstond en hem den oorlog aandeed. Dan zocht de vorst vaak hulp bij de lijfeigenen en gaf hun de vrijheid en eenigc bunders land. Zoo ontstond uit die lijfeigenen de »boe- ren-stand" en toen deze zich later in ��ne woonplaats vereenigden ontstonden de »vrije steden." De geestelijken maakten een geheel afzonderlijken stand uit. De Paus van Rome was hun opperhoofd. Die geestelijken waren, even- als de militairen, in verschillende rangen en graden verdeeld, van den aartsbisschop af tot den monnik toe. Het volk zag verbazend hoog tegen die heeren op, omdat hun paus zulk een groote macht had, en omdat zij, toen zelfs koningen en adellijken nog niet lezen of schrijven konden , de geleerdheid in pacht hadden. Maar niet alleen het volk, ook de koningen en vorsten hielden gaarne die heeren te vriend en gaven hun daarom dikwijls rijke landgoederen in leen of ten geschenke. Wij zouden ons een verkeerd denkbeeld vormen van die geeste- lijke heeren , wanneer wij meenden , dat zij zich uitsluitend met de zaken der kerk bemoeiden. Velen, die daaraan het minst dachten, maar slechts aan een vroolijk, loszinnig leven. Ook trots den besten krijgsman trokken zij vaak aan het hoofd des legers ten oorlog en be- dreven meer dan eens daden van wreedheid en onmenschelijkheid.



		IO Gelukkig, dat de Heer er voor zorgde, dat er altijd waardige mannen overbleven , die inderdaad goede herders waren.

		De opkomst der steden was vooral in de I2e en 13e eeuw al- gemeen. Hierdoor werden de bewoners van persoonlijke dienstbaar- heid ontheven, maar dit sloot niet in ontheffing van het gezag aan den landsheer. Die landsheer gaf aan de steden wetten en rechten, waarnaar de burgers als vrije menschen, door ambtenaren en rech- ters behandeld werden. In de stedelijke rechtbank was de Schout of Baljuw, als vertegenwoordiger van den landsheer, voorzitter en werd bijgestaan door Schepenen, die uit de stedelingen ver- kozen werden. Het ontstaan der Gilden had een grooten in- vloed op het stedelijk bestuur. Deze gilden waren vereenigingen van arbeids- en handwerkslieden, door wie hetzelfde ambacht uitgeoefend werd. Zij stonden onder hunne »Hoofden" of »Dekens." In \'t eerst werden alle stedelingen, zonder onderscheid, bij klok- keslag, opgeroepen. Dit bleef zoo niet. Later kwamen alleen zij op, die tot de r ij k s t e n en v r o e d s t e n (verstandigsten) gere- kend werden. Vervolgens zij, die eenig ambt bekleedden of be- kleed hadden en eindelijk in de 15e eeuw verkregen de steden op hun verzoek een vast bepaald getal van burgeren ofvroe dschap, die de geheele burgerij vertegenwoordigde. Niet zelden gebeurde het, dat de landsheer gebrek aan geld had, dikwijls ter oorzake door vermindering zijner inkomsten , of door oorlog of geldverspilling. Dan zocht hij ondersteuning bij zijne on- derdanen, die door de opkomst der vrije steden in rijkdom en aan- zien zeer waren toegenomen. Die geldelijke ondersteuningen gaven aanleiding tot de bijeenroeping der Staten of S t e n d e n. Zij waren afgevaardigden uit de verschillende standen of klassen van het volk, die uit de geestelijkheid, de edelen en de steden beston-


		*Ui \'\\*



		,

		■



		11 den. De edelen kwamen ook op voor het platte land. Die sta- ten vereenigden zich op last van den vorst, die hun raad en hun ondersteuning vroeg. Bleven zij als onderdanen verplicht tot gehoorzaamheid en eerbied , zij bleven ook eigenaars hunner beurs en hadden het recht de bede des vorsten te weigeren. Me- nige bede werd echter ingewilligd , waarvan een nieuw privilegie door den vorst aan de stad verleend , het gevolg was. Het spreekt wel van zelve , dat de edelen met leede oogen de verhefting van den burgerstand aanzagen. Vijandschap jegens de steden en den vorst, die haar begunstigde, kon niet achterblijven. Zoo zien wij de wapenen opgevat tusschen den vorst en de edelen, tusschen den adel en de steden, tusschen de steden en den vorst. Maar ook de edelen voerden onderling krijg. »Met aangeworven troepen bestreed men elkander en maakte niet zelden den omtrek tot eene woestenij en men behoefde slechts kerken en kloosters rijkelijk te begiftigen om kwijtschelding voor het bedrevene kwaad, ja aanmoediging en een eervollen naam te vinden bij de geestelij- ken , die soms zelven de ergste roervinken waren. Kloosters wer- den in vestingen herschapen, en, om zich te verdedigen en elkan- der te bestoken , bouwde men versterkte sloten, s t i n z e n of steenhuizen in Friesland genoemd , wier aantal van eeuw tot eeuw toenam i)." Gedurende een reeks van geslachten hebben onderschei- dene partijen, zooals de Hoekschen en Kabeljauwschen in Holland, de Schieringers en Vetkoopers in Friesland, de Lokhorsten en Lichtenbergers in Utrecht, de Hekerens en Bronkhorsten in Gelder- land »zonder dat groote of beslissende veldslagen geleverd werden, door onverhoedsche invallen, door het verbranden van dorpen en gehuchten, door het wegvoeren van vee en veldgewas, door het hef- fen van schatting, elkander aanmerkelijk nadeel toegebracht. De burgen of sloten der menigvuldige edele hoven, werden voor den i) J. Bosscha. Ne�rlands heldendaden te land.



		12 leenheer of landvorst geopend en gaven dezen gelegenheid om daaruit telkens hunne vernielende invallen te vernieuwen en, na volbrachten kortstondigen tocht, zich met het geroofde in veiligheid te stellen" i)

		Wanneer wij een oog slaan op de onderscheidene gewesten in den tijd der middeleeuwen, dan zien wij in het Zuiden Vlaanderen en Brabant en in het Noorden, Gelderland, Utrecht, Friesland en bovenal Holland als de machtigste uitblinken. Vlaanderen. Zeer uitgebreid was de Vlaamsche handel op Itali� en in \'t algemeen op de kusten der Middellandsche zee. Het was vooral de wol, welke uit Engeland aangevoerd, in de Vlaamsche steden op allerlei wijze bewerkt werd. De bloei van Gent, Yperen en bovenal van Brugge was ongeloofelijk. Uit eigen bevolking konden deze steden een leger op de been brengen. Gent o. a. had 80.000 burgers, in staat om de wapenen te dragen. Over den rijkdom van Brugge kan men eenigermate oordeelen, wan- neer wij de koningin van Frankrijk, tijdens haar bezoek in die stad (1301) hooren zeggen: »Ik dacht alleen koningin te zijn en zie hier niets dan koninginnen", doelende op de pracht der vrouwelijke be- woners van Brugge. Het kon niet anders of onder zulke omstandigheden moest de derde stand in dat gewest een overwegenden invloed verkrijgen. De Vlamingen waren dan ook zeer op hunne vrijheid gesteld en achtten bijna elk gezag met die vrijheid onbestaanbaar. Brabant. Het hertogdom Brabant werd een zeer welvarend gewest. De steden waren aanzienlijk door nijverheid en handel. Onder die steden stonden Leuven en Brussel aan de spits. Leu-

		1) Nijhoff.



		13 ven was rijk aan bierbrouwerijen; had 4000 weverstoelen en een bevolking van 150.000 inwoners. De ingezetenen hadden het recht, de gehoorzaamheid aan den vorst op te zeggen, wanneer deze tegen hunne vrijheden handelde. Gelderland. Dit graafschap, later hertogdom (in 1339) had weinig binnenlandschen handel en bedreef slechts eenige koopman- schap met Vlaanderen, Brabant, Keulen en de Oostzee. De op- komst der steden dagteekent zich dan ook later dan in de andere gewesten. Onder de Huizen van Gelder, Gulik en Egmond werd Gelderland nogtans een aanzienlijk gewest. Lang door partijschappen verscheurd, was Gelderland menigmaal in de twisten der naburen gemengd, hoofdzakelijk door den oorlogzuchtigen aard zijner vorsten. FRIESLAND. De Friezen, die steeds op hunne meerdere vrijheid roemden en die ten bloede toe handhaafden, bleven echter niet verschoond van regeeringloosheid en bloedige partijschappen. Wij hebben dit reeds aangegeven, toen wij spraken van de veete tus- schen de Schieringers en de Vetkoopers. UTRECHT. Dit bisdom was, vooral door den keizer, met uit- gestrekte goederen begiftigd. Tot het Sticht Utrecht behoorden ook Overijsel, Drenthe, Groningen en de Ommelanden. Niet altijd goedschiks maar met dwang moesten de bewoners tot gehoor- zaamheid aan den bisschoppelijken stoel gebracht worden. Onder de bisschoppen van Utrecht zijn geleerde en vrome man- nen geweest, maar ook niet weinige, in wier hand beter het krijgs zwaard dan de herdersstaf paste. Wij kunnen naar den aard van ons werk niet bij de geschie- denis dier gewesten stilstaan, maar gevoelen ons toch gedrongen van Holland iets meer te zeggen. Holland toch is de wieg en ba- kermat onzer vrijheid. In Holland lag de kracht tot een Gemeene- best, dat zich later vertoonen zou. Holland toch was machtig en aanzienlijk onder de Noordelijke gewesten en had veelvuldige be- trekkingen op de overige Nederlanden.



		14 Doch voor wij Holland in oogenschouw nemen, eerst den blik op iets anders geslagen, n. 1. de kruistochten.

		Groot en belangrijk was de invloed, welken de kruistochten in \'t algemeen en dus ook op Nederland uitgeoefend hebben. De geheele maatschappij werd op hare grondvesten geschokt. Welk een groote geestdrift heerschte alom, die door de welsprekendheid van Peter den Kluizenaar werd opgewekt, toen hij met levendi- ge kleuren afschilderde de mishandelingen, welke de christenen in Palestina van de Turken te lijden hadden. Op de kerkvergadering te Clermont zwoeren vorsten, edelen en lijfeigenen als uit ��ncn mond: >Het Heilige graf zal uit de handen der ongeloovigen ver- lost worden, opdat de bedevaartgangers tegen den overmoed der ongeloovigen beschermd zullen wezen." Die ijver was te prijzen, maar er een waarborg voor de zalig- heid in aan te bevelen, ver van Gods woord. Men ging om de Turken te vernielen, niet om hun het evangelie der zaligheid te brengen. Dat zou christenplicht geweest zijn. Onder aanvoering van Godfried van Bouillon en van andere vorsten trokken de kruisvaarders in 1096 door Duitschland, Hon- garije, het Grieksche rijk en Klein-Azi� naar Jeruzalem, \'t Was een moeielijke tocht, die niet minder dan drie jaren duurde. De Heilige stad werd belegerd, maar \'t was een belegering, die lang aanhield. Eindelijk gelukte het den kruisvaarders haar stormender- hand te nemen en in Palestina een christen-koninkrijk te stichten. Maar tot hoe lang ? 88 jaren later viel Jeruzalem weder in de han- den der ongeloovigen en alle pogingen om de stad te heroveren bleven zonder gevolg; Jeruzalem bleef in de handen der ongeloo- vigen. Niet minder dan 6 miljoen menschen zijn bij die kruistochten omgekomen en onnoemelijke schatten hebben zij verslonden. Zij



		i5 waren dus doelloos ? Toch niet. Werden de kruistochten uit een loffelijk beginsel ondernomen, doch ook uit een verkeerd bestuur- den godsdienst-ijver ontstaan en door velerlei dwaasheden en wreed- heden ontsierd, de Heer bracht er iets goeds uit voort. Zij bleven niet zonder gunstige gevolgen. Zij toch, die het kruis opnamen , stonden met al hunne bezittingen onder bescherming der kerk. Daar- door moesten de onderlinge geschillen van zelf ophouden , want eendrachtige samenwerking werd er vereischt, om de Turken te bestrijden. Er moest dus verbroedering tusschen de onderling strijdende partijen komen. Daarbij zagen de kruisvaarders in de vreemde landen, honderden dingen, hun toen nog onbekend. Dit gaf nieuwe behoeften en vandaar herleving van handel en nijver- heid. Kunsten en wetenschappen kregen nieuwe beoefenaars. De ruwe zeden werden verzacht. De ridderschap werd ingesteld. Maar voor wie de kruistochten vooral een zegen waren ? Voor de arme, verdrukte en vertrapte lijfeigenen; want elk hunner, die het kruis opnam, werd, volgens beslissing der kerk, een vrij man. \'t Is te begrijpen, dat duizenden der lijfeigenen mede ter kruisvaart optrok- ken , om aan hun inderdaad ellendig leven een einde te maken. En waartoe waren de heeren, die ongaarne hunne veld-arbeiders zagen heengaan , genoodzaakt ? Hun de vrijheid te geven of hen in de gelegenheid te stellen zich vrij te koopen. Wat gaf die vrijheid een verbetering in hun toestand ! Velen hun- ner gingen bij elkander wonen onder bescherming van een burcht of klooster, legden zich op handwerken en koopmanschap toe en werden zoo van arme slaven welgestelde burgers. De maatschap- pij moest van zelve alzoo een ander aanzien verkrijgen. Na deze algemeene beschouwingen willen wij een kort overzicht nemen van het graafschap Holland onder zijn verschillende regee- ringshuizen. Tot die Huizen behooren : het Huis van Holland, van Henegouwen , van Beieren , van Bourgondi� en van Oostenrijk.



		i6

		Het Huis van Holland 922-1299. De oorsprong van dit Huis en de aanvang van het graafschap kan niet met zekerheid bepaald worden. Als eerste graaf wordt genoemd Dirk I, ofschoon hij zeer waarschijnlijk reeds voorgangers gehad heeft. Ons land maakte destijds nog een deel van het Frankische, latei- een deel van het Duitsche rijk, uit. Van den koning der Franken ontving Dirk de kerk van Egmond benevens uitgestrekte landen in Zuid-Holland. Was hij alzoo reeds aanzienlijk door zijn grale- lijk ambt, ook als grondeigenaar werd hij een veel vermogend man. De geschiedschrijver Kluit zegt: >Men heeft dikwerf een te gering denkbeeld van de macht onzer eerste graven. Zij waren aan de kronen en de voornaamste Huizen van Duitschland en Frankrijk ten nauwste vermaagschapt; koningen namen hunne dochters ten echt. Zij waren in het bezit van grafelijke inkomsten en van erfe- lijke , van de oppervorsten verkregen, door het zwaard gewonnen of aangekochte goederen ; dus is het niet vreemd , dat Floris II de zeer rijke graaf werd genoemd." En zoo is het. Dirk II had eene dochter van koning Lodewijk IV tot vrouw ; Filips I van Frankrijk was, door zijne gemalin , de schoonzoon van Floris I. De zuster van keizer Lotharius was aan Floris II, de zuster van den koning van Schotland aan Floris III, de dochter van den koning van Engeland aan Jan I gehuwd. Maar al waren de Hollandsche graven nog zoo in aanzien, toch had- den zij hunne vijanden. Die vijanden waren vooral vier in getal: de West-Friezen, de bisschop van Utrecht, de Gelderschen en de Vlamingen. Bijna zonder ophouden voerden zij met den Hol- landschen graaf oorlog. Van waar ? De keizers hadden ook



		17 de Hollandsche graven begiftigd met de landen door de West-Frie- zen bewoond.i) De West-Friezen echter prat op hunne vrijheid, waren tot onderwerping ongezind en stonden gedurig tegen den graaf op. Noodlottig zijn dan ook meermalen de tochten der graven tegen de West-Friezen geweest. Een graaf Arnoud vond te Winkelmade den dood , evenzoo Willem II, die al strijdende door het ijs zakte en werd afgemaakt. Met den bisschop van Utrecht ontstond er telkens verschil over de grensscheiding. Nu , die was dan ook wel onzeker, doch de bisschop was lang niet ongenegen ook heer van Holland te zijn en dus was er spoedig aanleiding tot twist gevonden , waarin de bisschop doorgaans door de Gelderschen geholpen werd. De Vlamingen betwistten langen tijd aan Holland\'s graven Zee- land bewester Schelde. Langdurige en bloedige oorlogen wer- den om dat grondgebied gevoerd. Holland was een mannelijk leen. De schoonzoon van den ge- storven graaf kon door den keizer met het leen worden beguns- tigd , maar nimmer eene ongehuwde dochter. Een voorbeeld van dien aard heeft zich voorgedaan toen graaf Dirk VII gestorven was. Diens vrouw Adelheid, de regeering aan hare dochter Ada verzekerd willende zien, deed haar, nog tijdens haar man boven aarde stond, huwen met den graaf van Loon. Hare pogingen hielpen echter niet. Willem, Dirk\'s broeder, gesteund door de edelen, maakte als rechtmatige erfgenaam zich van den grafelijken zetel meester. Ada werd in den Burcht te Leiden gevangen gezet en van Loon bij Voorschoten verslagen en verjaagd. In dien tijd waren in Holland menigvuldige kloosters en abdijen. De abdij van Rijnsburg was een klooster voor adellijke jonkvrou- wen, \'t Was een klooster dat rijk begiftigd werd. Een menigte- van vaste goederen , dorpen , landen , tienden, erfpachten , viV scherijen en andere bezittingen en vrijdommen werden aan die l) Het tegenwoordige Noord-Holland. 2



		18 abdij vermaakt, ook door vorsten , die anders als gierig bekend stonden. Naar de oorzaak hiervan behoeft men niet te zoeken, \'t Was om den hemel door goede werken te verdienen, \'t Was zeker, dat een gevoel van zonden was opgewekt, welke men zocht te bedekken in het verrijken van kerken, priesters en monniken, \'t Was dus een geven maar niet van het hart aan den eenigen Heiland. Wij mogen niet ontkennen , dat de bewoonsters dezer abdij hare schatten op een liefdadige wijze besteedden. Niet minder toch dan 2000 personen ontvingen driemaal per week aalmoezen. In 15 5 7, een zeer duur jaar, werden op ��nen dag 2000 ponden broods verdeeld. Christelijke nederigheid en zelfverloochening was echter in de abdij niet te vinden. De abdisse werd hare Hoogheid ge- noemd. Geen non mocht aangenomen worden , die niet van vaders en moeders zijde van adel was en vier adellijke grootouders had. Hoe groot de macht en het aanzien der abdisse was, zien wij in het volgende. Op zijne reis naar Haarlem ontmoette Keizer Karel V de abdis- se van Rijnsburg. Hij steeg uit zijn wagen , om voor haar de knie te buigen, haar noemende »mijne gebiedende Vrouwe van Rijnsburg." Hij stond niet eerder op, dan toen hij door haar werd opgeheven. De levenswijze der nonnen van Rijnsburg was alles behalve gestreng. Dit deed paus Nicolaas V denken aan eene hervor- ming van het klooster, doch hij werd hierin door den graaf van Holland belet.

		Onder de Hollandsche steden is Dordrecht de oudste. Deze stad is in de 11e eeuw door Dirk III gesticht. Een door hem aldaar gevestigde tol deed de stad aan de vijandelijkheid harer



		19 naburen ten doel staan. Adelbold , bisschop van Utrecht, en hertog Godfried, de Bultenaar, hertog van Lotharingen, trokken op den Hollandschen graaf los, doch hadden reden genoeg berouw van hunne daad te hebben , naardien zij ten eenenmale verslagen werden. Laat ons nog een oogenblik bij deze stad stilstaan. In den aanvang van de i6" eeuw was Dordrecht een der mach- tigste en bloeiendste steden van Holland. Het is niet te veel ge- zegd, wanneer wij haar de machtigste en bloeiendste stad van dat gewest noemen. Immers, zij droeg den naam van »de koningin der steden," de »glorie van Holland ?" En vanwaar zulk een welvarende toestand ? Dien vinden wij in twee oorzaken. Voor- eerst hare gunstige ligging voor den handel en de schitterende voorrechten haar door de landsheeren toegestaan. Oude privile- gi�n werden bevestigd, nieuwe verleend, omdat zij door hare schatten meermalen de landsheeren uit geldverlegenheid hielp. Nu, zij dreef dan ook handel op de Oost- en Middellandsche zee; zij zond hare schepen oost-, west-, zuid- en noordwaarts , naar Por- tugal , Spanje, Itali� , Grieken en Turken, Mooren en Oostland, en dagelijks zeilden groote en kleine schepen , rijk beladene kar- vielen, buizen , honggatten, fregatten , kragen, hoekers en hulken hare haven binnen. Hare vlaggen waren ge�erd in de voornaamste havens van Europa. Dordrecht was dan ook niet weinig trotscb op haren rijkdom en daarom op haren invloed bij de ho oge regeering, in spijt van andere handeldrijvende steden. Verre was het er echter van daan, dat met dien bloei beschaafd- heid , godsdienstkennis en zedelijkheid gelijken tred hadden ge- houden. Vernemen wij wat zeker schrijver i) daarvan zegt: »Het godsdienstig en wetenschappelijk onderwijs was, gelijk overal hier te lande , nog in handen der geestelijken, die zonder kennis en beschaving, weelderig en onverschillig daarheen leefden, en den I) Dr. G. D. J. Schotel.



		20 vrijen geest door bijgeloof en dwaling alle vlucht benamen en ter nederdrukten. De scholen , die men sedert de elfde eeuw bij de kerken had gesticht en in welke , zonder inachtneming van kunde en geschiktheid, eerst door de graven , later door den magistraat onderwijzers aangesteld, of die aan de meestbiedenden verpacht werden, voorzagen slechts in de noodzakelijkste behoeften. Het onderwijs bepaalde zich alleen tot zingen , lezen , schrijven en de beginselen der Latijnsche taal, en men was tevreden, indien de leerlingen slechts het geloofsbegrip, het Onze Vader en eenige andere gebeden in het geheugen hadden geprent. Geen wonder, dat menig vroedschap zijne brieven, door een geestelijke geschreven , slechts met een kruis teekende , een klerk stadsprivilegi�n moest lezen en de rekeningen schrijven. Enkele heeren-zonen verlieten in prille jeugd de stad om in een beroemd klooster de zeven vrije kunsten te leeren en vervolgens aan eene buitenlandsche hoogeschool den graad van licentiaat, bacealaureus of meester te verkrijgen , enkele »Joffers\'\' werden te Rijnsburg, Loosduinen , Leeuwenhorst of in een ander klooster opgevoed en keerden, na haar getijden en eenige ridderromans te hebben lee- ren lezen, en zich in spelde- en naaldewerk, ook soms in het jquarten," dammen en schaken geoefend te hebben, naar de ouderlijke woning terug. Zij , wier vermogen zulks niet toeliet, bezochten korten tijd de Groote-school en verlieten ze schier even onwetend als zij ze betreden hadden. Voor het onderwijs en de opvoeding van den geringeren poorter of den gemeenen man werd niets gedaan , en allen groeiden in de diepste onkunde en het grofste bijgeloof op, totdat de broeders van het >Gemeene leven\'\' zich aan het onderwijs begonnen te wijden, in de nabuurschap der stad het klooster Eemstein, en binnen de stad bijscholen stichtten. Eerst toen begon zich ook de regeering de zaak van het onder- wijs meer aan te trekken en zorgde voor bekwamere rectoren en conrectoren.



		21 Het was er echter verre af, dat alle burgers hunne kinderen ter schole zonden. De meesten lieten ze of volstrekt niet of slechts door haagpriesters en monniken , waarvan toen de stad wemelde, eenig onderricht geven. En wat de geestelijken betreft, wien het onderwijs en de op- voeding der jeugd werden toevertrouwd, zij waren vaak onwetende priesters en domme monniken van wie Erasmus zegt: »Zij zijn een hoop schelmachtige boeven , een pest en ondergang der geheele wereld." En inderdaad de levenswijs der geestelijkheid was z�� ergerlijk , dat zij ten algemeenen spot werd. Maar laat ons ook aan de hand van genoemden schrijver zien, hoe het er met het volk uitzag. sHare (Dordrechts) inwoners liepen doorgaans met grooten spoed naar de kerken, voornamelijk naar die van \'t Heilig Sakrament en naar de groote parochiekerk. Daar offerden zij zoovele was- kaarsen , die op een ijzeren kroon voor het koor geplaatst en ont- stoken werden , dat ze in een kuip , die half, vol water was, moesten geworpen worden , om plaats voor het offeren van nieuwe te maken. Godvruchtiger was het, dat verscheidene personen blootsvoets op en nedergingen , God biddend dat Hij hunne mis- daden toch wilde vergeven. Ja, vele manluiden kwamen, tot blijk van groote boetvaardigheid, met een ijzer harnas aan ter kerke loopen , en "olgden , aldus toegerust, de processi�n ter kerk. De vrouwen trokken, ten teeken van boetvaardigheid, linnen kleederen aan en pleegden dus , in \'t heimelijk over hare zonden zuchtende , kermende en blootsvoets gaande «behoorlijke en chris- telijke boetvaardigheid." Op schier alle hooge feesten trokken lange processi�n langs de straten en waren niet zelden oorzaak van hevige beroerten , daar zij tot walgelijke tooneelen en grove buitensporigheden aanleiding gaven. »\'t Was of de verzekerdheid van zonden-vergiffenis een nieuwe prikkel was tot zondig bedrijf," zoodat de. regeering soms strenge



		22 maatregelen moest nemen om de insolenti�n , dronkenschappen en vechterijen te weeren." Beroemd was vooral de processie , die den eersten zondag na Pieter en Paulus-dag plaats had , wanneer een groot stuk van \'t Heilig kruis, en een fraai met edelgesteenten versierd kruisbeeld in statelijken omgang door de stad werd gedragen. Vooraf ging het hout, hetwelk de pastoor der groote kerk , onder een schar- laken da�s , omringd door zingende >tot maagden en engelen toe- gemaakte scholieren" droeg. Daarop volgden Goliath met zijn toebehooren, Abraham met zijn toebehooren , de morysche dans onzer L. Vrouwen , onzer Vrouwen boodschap , de drie koningen, onze L. Vrouw, die in Egypte rijdt, de besnijdenis , de leeraars van Jeruzalem , het avondmaal , het hofke, een kruisdrager, het H. graf met de drie Maria\'s , God in het hofke met Maria Mag- dalena , St. Steven , St. Saulus , enz. enz. De geestelijkheid en monniken , met waskaarsen in de hand, de regeering door hellebaardiers omringd, de gildedekens, officieren der stad in hun plechtgewaad en een onafzienbare schaar van poorters volgden , allen biddende en zingende op de borst slaande en alle teekenen van devotie gevende. De meesten barrevoets, velen met ontbloote leden, zichzelven kastijdende en pijnigende onder het gelui van alle klokken over de met bloemen en tapijten ver- sierde en met fakkels en waslicht verlichte straten." Genoeg hiervan om ons eenigermate een denkbeeld te vormen van den toestand dier dagen. Van de stad Delft wordt gezegd, dat zij in 1071 door Godfried gesticht is. Amsterdam is eerst in het begin der 13e eeuw bekend. Van al de Hollandsche graven , al ware \'t ook met een enkel woord gewag te maken , laat de aard van ons werk niet toe, en moeten wij derhalve naar andere werken verwijzen. Ook zijn allen niet even belangrijk. Wij willen alleen van een paar hunner



		23 spreken. Willem I, de broeder van Dirk VII, straks genoemd, heeft zich onderscheiden op den zesden kruistocht bij het innemen van Damiate. Onder zijne aanvoering zeilde de vloot op genoem- de stad aan den mond van den Nijl, los. De stad werd gedekt door een kasteel, dat in den Nijl stond. Niet minder dan 20.000 Saracenen waren in de wapenen , om stad en kasteel te verdedi- gen , doch na eene belegering van 16 maanden zag Willem er zich meester van. Willem II. Hij was een rechtschapen, dapper, standvastig man, doch die met velerlei bezwaren heeft te kampen gehad. Op 20jarigen leeftijd werd hij tot Roomsch koning verkozen, om dan later als keizer van Duitschland verheven te worden. Dit ge- schiedde op aanbeveling, bijna zouden wij zeggen , op last van den paus. Immers, de paus was destijds de alleenheerscher ? Vorsten en volken bogen zich voor hem in \'t stof, want hij be- weerde de opper-regent der gansche aarde te zijn. Het Huis der Hohenstaufen duldde hij niet op den keizerlijken troon van Duitsch- land en vandaar dat de Hollandsche graaf Willem II op zijn last tot Roomsch koning verheven werd , een waardigheid , welke de keizerlijke voorafging. Met een leger, aangegroeid tot 20.000 krijgers, die het kruisteeken droegen, verscheen Willem voor Aken, waar hij, na een langdurig beleg , gekroond werd. Wat gaf hem echter zijne verkregen waardigheid ? Veel onrust maar weinig genot of voordeel. Wellicht zou het hem gelukt zijn een einde aan de regeeringloosheid in Duitschland te maken, hadde hij niet in West-Friesland zijn dood gevonden. Veel heeft Willem bijgedragen tot den rijkdom, het aanzien en de macht van Holland. Bloei en welvaart te bevorderen was zijn lust. Daartoe gaf hij, ten spijt der edelen, vele voorrechten en vrijheden aan de steden, Alkmaar, Haarlem, Dordrecht, Delft, Zierikzee en Middelburg. Tot een bewijs zijner belangstelling liet hij zich opschrijven onder de burgers van Utrecht.



		24 Zijn zoon Floris V volgde zijn voorbeeld, en nam de verachte bewoners van het platte land onder zijne bescherming. Zijne re- geering was merkwaardig niet alleen om zijne belangrijke krijgs- tochten tegen de West-Friezen maar veeleer nog door innerlijke ontwikkeling. De bloei der steden en de verheffing van den burgerstand, die het voorname doel zijns levens uitmaakten, bleven nog immer een doorn in het oog der edelen. Zij konden zulk een gedrag in den vorst niet verduren en gaven hem den naam van der »Keerlen God." Maar dat niet alleen. Hunne boosheid ging verder. Eerst verontwaar- digd, daarna wrok, vervolgens samenspanning in verstandhouding met den koning van Engeland. Aan het hoofd dier samenspanning plaatsten zich Herman van Woerden, Gerard van Velzen en Gijsbrecht van Amstel, een man, die het volle vertrouwen zijns meesters genoot. Het was tevergeefs, dat de graaf nog op denzelfden dag , waarop het verraad zou losbarsten, een schriftelijke waarschuwing ontving, een waarschuwing van dezen inhoud: »Edel Prins, koningskind, gedenk aan de woorden: >Zelfs de man mijns vredes, op wien ik vertrouwde, die mijn brood at, heeft de verzenen tegen mij opge- heven;" de niets kwaads vermoedende Floris sloeg op dat geschrijf geen acht en weldra werd hij overrompeld, ontwapend, geboeid en door van Velzen bij het minste verzet gedreigd hem het hoofd tot de tanden te zullen kloven. Wat was het plan? Hem naar Engeland te voeren, maar dit geschiedde niet. Het dankbare landvolk, nauwelijks de mare ver- nomen hebbende, schoot toe om den dierbaren graaf uit de klau- wen der roofgieren te redden. Deze echter wilden tot geen prijs hun prooi missen, maar dan liever hem op de wreedaardigste wijze vermoorden. Aldus stierf een der beste Hollandsche graven door de handen van hen, op wier dankbaarheid hij had moeten rekenen.



		25 Wanneer wij een oogenblik bij Floris V van Holland hebben stilgestaan, moeten wij ook van iets anders gewag maken. Het kon niet anders of een ridderlijk vorst als Floris V, zoo in alles op zijn ridderlijken vader Willem II gelijkende, moest eene nauwere vereeniging of verbroedering van eenige ridders wenschen en de insteller eener orde of broederschap zijn. Het was die van St. Jacob. Twaalf ridders tegelijk werden door hem in de broe- derschap opgenomen. De ontvangst van een enkelen edelman of vorst tot de waardigheid van ridder gaf reeds uitgebreide plech- tigheden en feesten. De geschiedenis zegt ons, dat, toen de vader van Floris V gedurende het beleg van Aken in 1247 tot ridder geslagen werd 1), de Domkerk te Keulen voor deze plechtigheid was uitgekozen. De kardinaal-legaat Caputio vierde, in plechtge- waad , de hoogmis, las den graaf de plichten eens ridders voor en ontving zijn eed. De koning van Boh�me gaf hem den ridderslag. Het krijgsgeschal verkondigde de verheffing van den vorst tot ridder. Nogmaals werd de mis gevierd en de plechtigheid beslo- ten met tournooispelen en ridderlijke feesten. Gaf dit reeds een grooten omslag, wat zal het dan niet geweest zijn, toen twaalf ridders tegelijk in de broederschap van St. Jacob werden opgenomen. Graaf Floris V koos daartoe, ter eere van zijn vader, den stichter, het prachtige hof te \'s Gravenhage. Maar het waren niet alleen de twaalf ridders, de gansche Hollandsche en Zeeuwsche adel werd op de gebruikelijke wijze door \'s graven herauten tot het feest genoodigd. Schitterend was het schouwspel op den da"g v��r het feest, toen al die ridders in hunne blanke wapenrusting, op hunne geharnaste of met kaproenen overdekte paarden, in statigen optocht hunne intrede deden bij den vorst. Banieren en vanen van allerlei schit- terende kleuren wapperden van de muren en torens van het kasteel. 1) \'t Was eene plechtigheid, die den edelman of vorst tot den mannelijken leef- tijd inwijdde.



		26 Prachtig was de zaal, tot ontvangst bestemd, gedecoreerd. Dat was ook van een Kloris V te wachten. Zijn pracht- en kunstzin strekten daarvoor ten waarborg. Wij willen die zaal rondzien. In de nissen en hoeken zien wij trope�n van allerlei wapenrustin- gen, helmen en standaarden, waarop het licht betooverend werkt. Langs de wanden vinden we zitbanken met zijden en fluweelen kussens. In het midden van de zaal, hooge zetels met gebeeld- houwde leuningen en prachtige zittingen, doorwerkt en doorstikt met de wapens van den graaf. Een altaar met de vereischte kerksieraden, als: een hostiekast, een misboek, hooge zilveren kandelaars met brandende waskaarsen, heeft men ook niet vergeten, want dat alles is voor de plechtig- heid der ridderwijding noodig. Die dag is gekomen. De zaal is reeds gevuld met de genoo- digde gasten, wanneer de muziek verkondigt, dat de graaf met zijne 12 uitverkorenen en verder gevolg in aantocht is. Hij komt de zaal binnen, omhangen met zijn purperfluweelen mantel met hermelijn omzet. Rechtstreeks gaat hij naar het altaar om de knie te buigen op het fluweelen kussen en zijn gebed te doen. Is hij opgestaan, dan laten zich de schoone, statige tonen van het orgel hooren, terwijl de bisschop Jan van Nassau, omringd door een stoet van priesters, monniken en koorknapen, in plechtgewaad gehuld, met den bisschoppelijken mijter op het hoofd, den staf in de hand, het kruis op de borst, den ring aan den vinger, de sandalen aan de voeten, zijn handen zegenend uitbreidt over de knielende menigte. Het orgel zwijgt. Nu plaatst de bisschop zich voor het altaar en de hoogmis vangt aan. Na het eindigen daarvan geleidt de graaf het twaalftal in plechtigen optocht voor het altaar. Zij knie- len voor den bisschop neder en deze leest hun de vereischten en de plichten van den ridder voor. Zij zijn: «Grootmoedig in te- genspoeden; edel van bloed; onkreukbare eerlijkheid ; oprechte min-



		27 zaamheid; onwankelbare deugd. Dagelijks moet hij, onder eer- biedige herdenking van \'s Heeren lijden de mis hooren; voor het katholiek geloof zijn leven kloekmoedig wagen; de heilige kerk en hare dienaren van alle geweld bevrijden; weduwen, minderja- rigen en weezen in nooden bijstaan; onbehoorlijk krijgsloon van de hand wijzen; voor elk onschuldig vervolgde een tweegevecht wa- gen; geen leerscholen bezoeken, dan alleen voor ridderlijke oefe- ningen ; den roomsch-keizer of zijn stedehouder in wereldlijke zaken ootmoedig gehoorzamen; den staat van het Rijk vervreemden en onberispelijk voor God in deze wereld leven." Na de lezing volgt de toepassing: .>Indien gij deze voorschriften naar uw vermogen vervult, hebt gij hier op aarde tijdelijke eer, en, na dit leven, eeuwige rust in den hemel verdiend." Daarop volgt de eedzwering. De kerkvoogd vraagt: Begeeft gij u in de orde van St. Jacob en wilt gij de plichten daaraan verbonden, vervullen?" Het antwoord luidt: Ja, bij het heilig evangelie, dat wij met de hand aanroeren, zweren wij de voor- schriften der orde te zullen onderhouden." De bisschop. Deze belijdenis zij de vergeving uwer zonden, Amen !" Nu volgt de ridderslag. Met een ontbloot zwaard geeft de graaf hun elk een slag op den nek , zeggende: ->Ter eere des Almach- tigen Gods verorden ik u tot ridder van St. Jacob en neem u met genoegen in onze broederschap op; maar gedenk, dat de Heiland der wereld voor den hoogepriester Annas om uwentwille een kinnebakslag ontvangen heeft; voor Pilatus den stadhouder bespot, gegeeseld en met doornen is gekroond ; voor koning He- rodes met een purperen kleed omhangen en bespot is, en voor het gansche volk naakt en verwond aan het kruis is gehecht. "Ik rade u dan , dat gij zijn smaad indachtig zijt, en zijn kruis op u neemt, en ik vermane u, dat gij zijn dood niet ongewroken laat.\'\' Na het uitspreken van dit formulier worden den graaf op flu-



		29 De dag van het feest begint te naderen. De ridders met hun gevolg maken aanstalten tot vertrek. Reeds laat meer dan een zich zien aan het vorstelijk verblijf, dat tot ontvangst der ridders in gereedheid is gebracht. Hun gevolg zal huisvesting vinden in den omtrek of in de naastbijgelegen stad. Ook de adellijke dames en de rechters van het tournooi zijn reeds aangekomen , ofschoon het nog de tijd van het feest niet is. Immers op den Zondag, die het feest voorafgaat, moeten de wapenschilden en de banieren der ridders , die aan den kampstrijd zullen deelnemen , onderzocht worden , en dat is de taak dier dames en rechters. Daarom moeten ook allen op dien dag zich in \'s gastheers woning bevinden, \'t Feest is dan ook reeds aangevangen ; het is het voorbereidings- feest van het tournooi. Maar waartoe dat onderzoek van schilden en banieren ? \'t Is immers licht mogelijk , dat onder de aangeko- men gasten zich een eerloos, een onhoffelijk ridder bevindt , en deze behoort in het gezelschap niet, hij moet verwijderd worden. \'t Is een fraai gezicht, die wapenschilden en banieren met hunne zinnebeelden, deviezen en figuren in verschillende kleuren voor de vensters van het kasteel en van de torens. Zij zijn daar ten toon gesteld. Die onderscheidene kleuren op de wapenschilden hebben hunne beteekenis. Het rood of keel herinnert aan den muil der wilde dieren; het azuur of hemelsblauw is het zinnebeeld van he- melsche deugden of van ridderlijke volmaaktheid ; het groen , de kleur der Muzelmannen, dient ter gedachtenis aan den strijd tegen de ongeloovigen ; het sabel of zwart , stelt de aarde voor en is het zinnebeeld van ootmoed en afzondering van de wereld, \'t Is ook wel een bewijs van droefheid en berouw. Het onderzoek der wapenschilden is afgeloopen , maar de rechters van den kampstrijd hebben meer te doen. Het kon toch zijn , dat het door den gastheer gekozen terrein ongeschikt was , de grond te oneffen , wat het struikelen der ten strijd aangehitste paarden kon veroorzaken , en daarom goed toegezien of de grond gelijk



		3° en vlak is. Nog meer. Van alle kanten komen toeschouwers aanstroomen. Het zijn slaven, lijfeigenen en vrijen, die op het terrein niet behooren, en daarom ook goed toegezien of de toe- gangen door touwen of door stevige slagboomen (hameien) zijn afgesloten. Onder die menigte daar buiten bevinden zich koop- lieden , kramers, potsenmakers , minstreelen en zangers. Zij zijn van alle kanten toegestroomd , deze om de menigte te vermaken, gene om hunne koopwaren aan den man te brengen en wat te verdienen. Ook de wapenen krijgen hun beurt, wanneer zij ten minste niet van hout zijn. Dan moet de punt stomp zijn of ge- maakt worden, om ongelukken te voorkomen. En bleven die ongelukken altijd achter? Zeker niet. Menige kampplaats werd rood geverfd met het bloed eens ridders , ja, menig moedig en vurig krijgsman werd dood weggedragen. Graaf Floris IV van Holland o. a. \'t Heette toeval, wanneer een ridder getroffen werd; de ridderlijke eer liet niet toe , dit aan boos opzet toe te schrijven, ofschoon hiertoe meer dan eens vermoeden bestond. Nu is het de dag v��r het feest. Daar komen de ridders aan op hunne fraai uitgedoste paarden, om hun intocht in het vorstelijk paleis te houden. Onder daverend gejuich der toege- snelde menigte worden zij begroet, terwijl banieren en banderollen van duizenden kleuren hun vroolijk toewaaien van muren en torens. Op den dag van het feest, terwijl de ridders zich tot het tour- nooi voorbereiden, maken hunne schildknapen de paarden en wapenen gereed. Zij zelven, de schildknapen , hebben reeds den vorigen dag buiten de kampplaats een lans met elkander gebroken. \'t Was de inleiding van het tournooi zelf. De zitplaatsen , versierd met banderollen en purperen draperie�n, worden weldra ingenomen door de prachtig gekleede edelvrouwen, door den vorst, de kamprechters en het gevolg, die in statelijken optocht aankomen. Het teeken wordt gegeven ; de toegangen worden geopend en de ridders dringen naar binnen. Hun eerste



		32 de overwinnaar, om uit de hand der schoone den prijs te ont- vangen , dan ook laat de krijgsmuziek zich hooren bij de kreten der herauten. Maar ook het omringende volk heeft een lofspraak voor de heldhaftige ridders. Natuurlijk , want in hen zien zij een waar- borg voor de vrijheid des vaderlands. Is het tournooi afgeloopen, dan wachten andere genoegens. Ook die moeten wij bezien en kiezen onder zooveel voorbeelden het feest, bekend onder den naam van »Geloftefeest van Rijssel,^-\' gegeven door Filips den Goede in 1453. Zooals altijd werd ook dit feest door een tournooi voorafgegaan. Het spiegelgevecht, veel gelijkende op een strijd tusschen leven en dood, waarbij de grond dreunde van den hoefslag der paarden, waarbij het zwaard op harnas en helm beukte en speren in splinters vlogen, waarbij hoop en vrees, vreugde en angst zich op het gelaat der vrouwen teekenden, is reeds afgeloopen. De ridders stijgen af. Stalknech- ten nemen de schuimende rossen bij den teugel, om ze naar den warmen stal te brengen. Schildknapen nemen de zware wapen- rustingen , helm, harnas, zwaard en speer in ontvangst en bieden hunnen ridders den gepluimden hoed en den purperen mantel aan. De woeste strijders van zoo even zijn in galante edellieden her- schapen. Het geklank van horens en klaroenen roept hen ter maaltijd. Een welvoorziene tafel en een aangenaam gezelschap staan hen weldra te wachten. De gastheer is het eerst in de zaal, om zijne gasten met hoffelijkheid te ontvangen. De wanden van de zaal zijn met kostbare tapijten omhangen. Een amelaken van het fijnste Vlaamsche linnen is over de lange en breede tafels uitgespreid. Groot, ontzaglijk groot is de stoet van ridders en edelvrouwen, welke de ruime feestzaal intreden, gevolgd door hunne schildknapen en pages, die in een eerbiedige houding achter de gemakkelijke met hooge leuningen bewerkte stoelen staan. Niet zoo aanstonds vangt de maaltijd aan. De huiskapellaan zal eerst het Benedictus uitspreken en de gasten zullen hem in stilte volgen.