111 tl i f t * 1111. � 11 f i � 11111 m 11111111111 i 11 n Ti i �ii i fi» ii i ■ 111111111111 Tr |,! | gi,, j,, |! _t

~r~7~~7~^rT~r � -r~-r~ ~r "7~"7

De Duitsche Keizerskroon.

J__i__i___i__A__LiS-A__A�J___A__A__i__A_<^©

wv>-A.>c>\'<>-<;>-0\'-c>-».>t.><>-«.>\'-s

\'�^:\'*i:2Zi;�^;<\'Z!\'<�r\'�;�\'i.1�-"-i <*

IIIMilMIIIIIMIll.......II.......1111......rilllllMIIMIIIIItMIII llllllll..........llll......I................I IIIIIIIIIIIIMIMM........MIMI..... tl*"

yv\\ /vn ~) T^yB

BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT UTRECHT

KB ■ - _ 7 «■

�\'M >\'",,- \'

I KROONPRINS ES DE DBI KEIZERSKROON.

De volgende bladen zouden na het afsterven van
keizer Frederik in het licht gegeven zijn, zoo niet
andere openbaringen van allerlei aard den schrijver
allen lust hadden benomen, zich in een tijd van
treurige opwinding over de persoonlijkheid van den
dierbaren doode uit te laten.. Moge deze kleine bij-
drage tot de ontwikkelingsgeschiedenis der keizer-
lijke waardigheid, thans in een rustiger tijd een wel-
willend onthaal vinden. Men zal er slechts uit leeren,
dat wat nu werkelijkheid geworden is, reeds lang
als innig gekoesterde wensch in de ziel van den
Kroonprins leefde.

Sinds 18 jaren bestaat het Duitsche keizerrijk;

reeds is het vastgeworteld in gemoed en politiek

leven van het volk. Het is de eer en trots van
millioenen geworden; ook is zijn rijkswetgeving
gebleken een blijvende schepping te zijn en zal
nevens het vele, wat de natie aan Vorst Bismarck
te danken heeft, misschien in de toekomst voor den
staat als heilzaam en verstandig beschouwd wor-
den. Als nu de schrijver dezer regelen bekent, dat
hijzelf in \'t jaar 1870 beslist tegen een vereend Duitsch
keizerrijk was, kan hij niet anders verwachten
dan dat de lezers van zijn scherpzinnigheid in po-
litieke zaken slechts een povere meening opvatten.
Tot zijn verontschuldiging moge dienen, dat hij
in dat gevoelen in \'t jaar 1870 volstrekt niet alleen
stond, ja dat het zelfs de heerschende meening in
Noord-Duitschland was Het dient nergens toe thans
te vragen, of een andere vorm van de Duitsche
stammenvereeniging nog beter geweest zou zijn;
ook zou zulk een vraag, gesteld dat zij opgeworpen
werd, waarschijnlijk algemeen ontkennend beant-
woord worden. De toenmalige volksgezindheid is
echter ook een historisch feit, dat tegenover den
geestdrift van den duitschen troonopvolger voor de
keizerskroon stond, en dat wellicht geen geringen
invloed op de bedachtzame overwegingen van den

bondskanselier uitgeoefend heeft.

De schrijver putte de volgende korte mededee-
lingen, betreffende den kroonprins, uit de aanteeke-
ningen die hij in het oorlogsveld gemaakt had en
uit de brieven, die hij van daaruit aan een vriend
schreef. Waar hij hier ook over de persoonlijkheid
van den lateren keizer Frederik, zooals ze hem
voorkwam, een oordeel geveld heeft, eerlijk en met
een hart vol pi�teit, zoo houdt hij dit als geboren
Pruis voor zijn onomstootbaar recht, zijn geheele
leven heeft hij trouw het geslacht der Hohenzollern
aangehangen en dankt zoowel den dooden als den
levenden menig huldebewijs. Het is hem echter
onmogelijk, zelfs voor den hoogstgeplaatsten mensch
zijn vrij oordeel gevangen te geven; ook is hij van
meening dat het voor vorsten beter is over dezulken
te heerschen, die een zelfstandige meening hebben,
dan over hen, die den huik slechts naar den wind
hangen.

Daarentegen moet hij zich verontschuldigen, hier
eenige vlugschriften aan toe gevoegd te hebben, die
reeds in 1870 gedrukt werden, ja zelfs een ge-
dicht, dat in 1871 in het eerste nummer van het
tijdschrift »Im Neuen Keich" in \'t licht verscheen.

Deze stukken werden aan den kroonprins opge-
dragen, opdat hij ze lezen zou, en Z. M. heeft het
in de goedheid zijns harten behaagd, den schrijver
mee te deelen dat hij de welmeenende bedoeling
begrepen had.

UIT HET HOOFDKWARTIER VAN DE DERDE
ARMEE.

1. Tot naar Fetersbach.

Op den lsten Augustus 1870 kwam ik te Spiers
aan en had het genoegen dadelijk daarop den kroon-
prins te spreken. Morier was bij hem, juist op \'t
punt van te vertrekken. Ik vond onzen vorst zeer
vriendelijk en gemoedelijk, hij heeft voor mij onein-
dig veel aantrekkelijks: dat rein, open karakter,
en dan dat warm gevoel, dat al zijn handelingen
bestuurt.

Zoodra wij alleen waren, sprak hij van zijne ge-
malin. Zijn opvatting van de duitsche verhoudingen
was echter wel wat in de lucht zwevend. De duit-
sche Noorderbond kwam hem voor als geheel en
al overwonnen en afgedaan te zijn; er was im-

mers nu een geheel, een eenheid. Ik was zoo vrij
de opmerking te maken dat eenheid van geestdrift
en legerbevel nog niet altijd eenheid van politieke
belangen met zich bracht. Het streven der zuide-
lijke staten om hun zelfstandigheid te bewaren, nu
in toom gehouden door de vrees voor Pruisen en
Franschen, doet hen even zoo goed ten gunste van
dezen oorlog overhellen als hun Duitsche zin.

Beieren en Wurtemburg als trouwe bondgenoo-
ten in den oorlog bewerken daardoor dat hun
politieke eischen in aanmerking genomen worden.

Uw beste bondgenoot zal zijn dut gij tegenover
Frankrijk vaderlandsliefde kunt stellen. Als, wat
heel onwaarschijnlijk is, de oorlog voor Pruisen on-
gunstig afloopt zouden zij ter eigene rechtvaardiging
de een of andere tegenovergestelde politiek kunnen
omhelzen, zoo iets als »we hebben het eenmaal eer-
lijk gemeend en toen is het ons tegengeloopen." Ook
is de gloeiende ijver van het volk in Zuid-Duitsch-
land wel is waar zeer schoon, doch al zijn ze daar
luidruchtiger, zoo tot offers bereid als in \'t Noorden
zijn ze niet: men vergelijke b. v. de lijsten der
liefdegaven met die der offers aan het vaderland.
Dan wordt het duidelijk dat het spreekwoord: »veel
geschreeuw en weinig wol" wel eenigszins op hen
toepasselijk is.

Op den 2den Augustus was ik in de gelegenheid

hetzelfde rnet de aanvoerders der beide Beiersche
legercorpsen te bespreken. Zij kwamen eerlijk voor
de politiek van hun regeering uit. De Koning van
Beieren is op \'t oogenblik de ■warmste voorstan-
der van de eenheid." »We moeten ons aan
Duitschland houden, als we Beieren blijven wil-
len." De woorden van den Minister v. Oorlog
v. Pranckh: j onzen toestand leggen we \'t best
in deze woorden bloot: ik ben een particularist
van \'t eerste water en daarom stem ik voor
den oorlog tegen Frankrijk, en de koning laat
zich liever doodschieten dan dat hij ook maar het
kleinste deel van zijn heerschappij opgeett." In
Noord-Duitschland mag men van deze en meer zulke
uitingen wel nota nemen. Geheel dezelfde opvatting
straalde in de woorden van de burgers hier door,
slechts gematigder en niet zoo absoluut. Niettemin
kunnen de Beieren een gevoel van blijdschap niet
onderdrukken bij de gedachte, eindelijk eens aan
de rechterzij te staan. Een der Beiersche generaals
prees ook bescheidenlijk de bekwaamheid van zijn
manschappen: »Als zij in een hinderlaag liggen te
vuren, zullen ze het zelfs tegen de sterkste over-
macht volhouden, tot de laatste kogel verschoten
is." Het is te hopen, dat de Beieren in dezen oorlog
hun krijgshaftigheid nog op andere wijzen zullen
aan den dag leggen.

Het komt me voor, dat men den kroonprins te
veel door politiek verstrooit. Hij is nu bevelhebber
van de derde armee. De politiek wordt ver van \'t
groote hoofdkwartier af door een man van een heel
anderen aard gemaakt, en dat de Kroonprins zoo
nu en dan van uit de verte er eens in wil mee-
spreken, zal er niet veel verandering in brengen.
Daarenboven heeft de Kroonprins een militaire taak,
die reeds wegens de samenhooping van zijn armee
zeer drukkend is; en het komt er nu op aan alle
krachten van den oorlog te verzamelen, het groote
doel, dat niet ven f meer kan zijn. Het reusachtige
hoofdkwartier werkt nu niet anders dan storend:
zoo en zooveel prinsen met militair gevolg, man-
schappen en bagage, vreemde officieren met oorlogs-
volmachten, ook mannen uit het burgerlijke leven,
zoodat er dagelijks twee tafels voor hen aangericht
moeten worden, daar ze aan ��n geen plaats kun-
nen vinden. Die vorstelijke aanhang neemt natuur-
lijk een groot deel van den tijd en gedachten van
den Kroonprins in beslag; want elk der heeren
vraagt toch een deel daarvan voor zich. Het plan
bestaat daarom, het hoofdkwartier te verdeelen en
een tweede staf op te richten, waarin een deel der
niet-dienstdoende heeren in afzonderlijke kwartieren
kunnen gelegerd worden. Deze verdeeling in vleu-
gel A en B zal echter niet veel helpen. In \'t jaar

186� was de Kroonprins bijna geheel alleen met
zijn militaire raadslieden, nu is de taak gewichtiger
en zij vindt den Troonopvolger in een omgeving die
hem voortdurend door bemoeiingen van allerlei aard
van de hoofdzaak zal afleiden. In het Koninklijke
hoofdkwartier heeft men wel gepast voor deze vor-
stelijke staf, en bijna alles op den rug van den
Kroonprins geschoven.

Onder de aanwezige heeren ontbreekt het natuur-
lijk niet aan hen, die Duitschland\'s toekomst met
warme, hoopvolle geestdrift bespreken.

Dat deze verheffing tot iets geheel nieuws leiden
moet, is bij hen aan geen twijfel onderhevig, slechts
daarover loopen de gevoelens uiteen, hoe die nieuwe
toestand zijn zal. Mijne goede hertog ontving me
verwonderd, en sprak met mij over het nieuwe kei-
zerrijk, dat de vorsten uit al hun macht wenschten.
Ik vrees echter, dat zijn warm hart hem hier parten
speelt; niet allen zijn, zooals hij bereid, aan Duitsch-
land hun eigen macht op te offeren. Bovendien is
het geen goed voorteeken, al van een nieuwen kei-
zer te praten als men den anderen, die nu onze
vijand geworden is, nog den purperen mantel moet
afrukken.

Het opbreken van het hoofdkwartier van Spiers
volgde in den vroegen ochtend van den 3den Au-
gustus. Een lange trein van wagens, ruiters, paar-

den, wel 200 paarden, op den stoffigen straatweg.
De Kroonprins reisde wijselijk met zijn naaste, mi-
litaire omgeving later af, een begin van de onthef-
fing van alle onnoodige verplichtingen, die tot nu
toe op den Prins gerust hadden.

Overal in de Pfaltz, in stad en dorp, werd gevlagd
en juichte men den Kroonprins zoo warm, zoo vol
vroolijk vertrouwen en geestdrift toe, dat het iemand
goeddeed om aan te zien. Hij verovert aller harten
door die zekere vereeniging van voorname hoffelijk-
heid en rondborstigen eenvoud. Zulk een vreugderoes
duurt echter maar kort, en moet weldra voor de
nuchtere werkelijkheid plaats maken. De weg van
Spiers naar Landau voert in de eerste helft door
vlak land, welks vruchtbaarheid beroemd is. De
noteboom op \'t veld, de zorgvuldig verpleegde wijn-
stok en de tabak geven aan het land een zeer
eigenaardig karakter, de menschen zien er verstan-
dig uit; onder de kinderen vindt men brunettes met
groote, donkere oogen, deels van romaanschen, deels
joodschen oorsprong (dat hier veel voorkomt) en
daarnevens prachtige, goudblonde germanenkopjes.
De vrouwen plaatsen hun last op het hoofd, van-
daar hun goede houding. Uit de vensters der lage,
witgekalkte steenen huizen in de dorpen hingen vele
blauwe en witte vlaggen, eendrachtig naast de tapij-
ten van het salon; in de steden soms de bonds-

kleuren, ook begroetten wij eenmaal in een dorp
een zwart-en-witte vlag, waaronder een groep van
vijf allerliefste kinderen neergehurkt was. Allen bier
zijn innig verheugd dat ze nu eens voor God en
menschen kunnen toonen, hoe warm Beieren hun
aan \'t hart ligt.

Langzamerhand naar den kant van Frankrijk
wordt het Hardtgebergte aan de rechterzijde hooger.
Prachtige kegelvormige, grillig gevormde bergtop-
pen, in een blauwe italiaanschen nevel gehuld. Dit
schoone gezicht troostte ons over \'t militaire aanzien
van Landau, een kleinsteedsch nest, vol bierdrin-
kende invaliden. De Kroonprins werd hier zeer in
beslag genomen ; het trok mijn aandacht, dat hij
met slechts weinig gevolg door \'t land reed. Hij
bracht een bezoek in het leger van het 5de corps.
Bij zijn aankomst raakten de opgestelde bataillons
geheel in verwarring, daar allen hem tegemoet
vlogen om hem het eerst het »welkom" te kunnen
toeroepen. Het waren zijn getrouwen van Nachod
en Skalitz. Hij inspecteerde toen meteen het 11de
corps. Beiden te zamen vormen de kerntroepen,
welke hij bij het eerste samentreffen met het Fran-
sche leger in \'t vuur moet laten gaan.

Na zijn terugkeer werd er een geheime raad door
den generalen staf gehouden, waarvan de uitslag
eerst den volgenden dag zou bekend worden.

Op den morgen van den 4den Augustus viel de
regen bij stroomen neer. »Evenals bij Koniggr�tz"
hoorde men zeggen. Ieder scheen er de lucht van
te hebben, dat het waarschijnlijk tot een botsing
met den vijand zou komen. Even over zessen, nadat
de brieven uit het vaderland aangekomen waren,
brak de Kroonprins met de helft van zijn hoofd-
kwartier op. Om 9 uur stond de Beiersche afdeeling
onder graaf Bothmer ten Noorden van "Weiszenburg
opgesteld met bevel, de stad in te nemen, die door
Turken van de fransche afdeeling Abel Douay bezet
was. De Franschen waren juist aan het zorgen
voor de menage toen ze overvallen werden, doch
de oude wallen, de grachten en vaste poorten der
stad maakten een inneming voor de infanterie zeer
bezwaarlijk. De Beieren vonden hardnekkigen tegen-
stand, en gaven van hun volharding juist zoo bljjk,
als de generaal reeds voorspeld had. Ondertusschen
tastten de Pruisen de hoofdstelling van den vijand
aan, die tegen den Gaisberg aan gelegerd was, en
door kanonnen en schietgaten in een hecht bolwerk
was herschapen. Het waren regimenten van het
5de corps, voorafgegaan doer het koningsregiment
No 7, die ten laatste met slaande trom, bijna zon-
der een schot te lossen den beslissenden aanval
deden. Met de officieren, naar Pruisisch gebruik,
aan het hoofd, kon niets den loop der dapperen

stuiten. Daarna hielp het Hde corps de Beieren om
Weiszenburg in te nemen. Het was een eervolle
strijd, die een buit opleverde van omstreeks 800
gevangenen en ��n kanon. We hadden wel is waar
sterke overmacht, doch de Franschen een zeer sterke
stelling; de strijd verliep als met de regelmaat van
een uurwerk en generaal Blumenthal zei aan den
avond van dien dag dat hij het alleen maar betreurde,
dat zij het geheele corps van Mac Hahon niet tegen -
over zich hadden gehad.

Toen de Kroonprins den bestormden Gaisberg
opreed, werden weder de rijen der opgestelde batail-
lons verbroken; alles stormde hem juichend en
jubelend tegemoet, gewonden hieven zich op en
strekten de armen naar hem uit, het was als een
eenstemmige kreet: »Zie, we hebben ons best ge-
daan I" Zulke uiting van onwankelbaren soldaten-
moed, die den heldendood tegenjuicht, is het ver-
heffendst gevoel, dat een koninklijk legeraanvoerder
ondervinden kan.

Toen de Kroonprins \'s avonds van den stormloop
van zijn 5de corps op den Gaisberg sprak, hoe na
de overwinning de gedunde bataillons hem geest-
driftig hadden toegejuicht, werd zijn gevoel hem
bijna te machtig, en lag er een verheerlijkte glans
op zijn gelaat, die in zijn omgeving als weerkaatst
werd. Dat is de machtige, zoo gevaarlijke po�zie

van den oorlog. Het wordt de trots en eer van het
strijdende volk voor de zaak, die zich in den per-
soon van den vorst als belichaamt, te zegevieren
of te sneven. De geestdrift van den soldaat en die
van een koninklijk veldheer zijn echter niet geheel
gelijk in hun werking op gevoel en handeling. De
trouw van den soldaat is het zich geheel te geven,
die van den vorst, deze overgave op een edele wijze
aan te nemen. De eerste is er beter aan toe, voor den
laatste schuilt in het grootste genot, dat hem zijn
hooge waardigheid biedt, ook een bedenkelijk ge-
vaar.

Het gevoel om als een oorlogsgod over het lot
van honderdduizenden te kunnen beschikken, doet
bij den besten en reinsten mensch ten laatste de
leehjke gedachte oprijzen, »ik, de staat." Toen de
Prins onwillekeurig den arm vertrouwelijk op mijn
schouder legde, deed ik mij zelf de gelofte, voor hem
in zijn later leven altijd de ware, trouwe vriend te
zullen zijn, die hem er soms zachtjes aan herinnert,
hoe moeilijk het voor den vorst is, de verheffen-
de gevoelens van zijn waardigheid aan ernstigen
arbeid en waarachtige opoffering voor zijn land te
paren.

In den avond hurkte een aantal Turken in twee
rijen voor de pastorie van Schweighofen, het kwar-
tier van den kroonprins neer; onder hen zag men

morzige, groezelige slungels, de ouden onder den
grooten turban en jongeren met den fez. Enkele
zagen er zeer bedrukt uit; naar hun gezichten te
oordeelen verwachtten zij niet anders dan opgegeten
te worden. Zij waren echter slechts daar opgesteld
ter bevordering der volkenkennis van onze soldaten.

Op den 5 Augustus marcheerden de troepen in
de richting van W�rth en Hagenau en bereikten
eindelijk na voortdurende opstoppingen in de colon-
nes, het hoofdkwartier te Sulz. Onderweg bij Weis-
zenburg zag men overal de sporen van den strijd :
doode paarden, gesneuvelde Turken in gekromde
houding, als op \'t punt van te springen, medicijn-
wagens, ambulances, helmen, monteerstukken en
wapens bij hoopen.

In het kleine Sulz waren de bewoners blijkbaar
door schrik en wanhoop bevangen. Van eenige
fransche geestdrijvers werd er een gegrepen, toen
hij op onze soldaten schoot en den volgenden mor-
gen gefusileerd. Zijn vrouw zwierf den geheelen dag
om ons kamp heen en rukte zich in wilde smart de
haren uit het hoofd.

De Franschen hebben al het volk verlof gegeven,
zich met het roode kruis te versieren; voor alle
groote huizen is de vlag geplant en draagt de be-
woner den sjerp als teeken dat hij van inkwartie-
ring wenscht verschoond te blijven; in de plaats

daarvoor neemt hij eenige lichtgewonde Pranschen
ter verpleging op.

Heden avond kwam RoggeDbach bijna tegelijk
met den groothertog van Baden aan. Hij was aan
het hoofdkwartier uitgenoodigd. Als altijd liet zijn
warme, hoopvolle en hooggestemde persoonlijkheid
niet na een weldadigen en bezielenden invloed op
mij uit te oefenen. In zijn vindingrijken geest hield
hij zich al bezig met de gedachte, wat er met
Frankrijk gedaan zou moeten worden, als het ons
gelukte de zege te behalen. Onze waarde vriend
wil echter al weer heengaan, daar hij niet inziet,
wat hij hier doen zal en daarin heeft hij, dunkt
me, gelijk � Nu heb ik de verschrikkingen van
den oorlog gezien; ik bedoel niet het slagveld;
want daar kan men zich nog overheen zetten. Ik
was hier te Sulz echter in een manufactuurwinkel in-
gekwartierd. De menage-wagens waren er nog niet
en nu kwamen de soldaten, eischten al het noodige
en begonnen ten laatste te rooven en te plunderen;
nog wel juist tegenover het hoofdkwartier van den
Kroonprins.

In den morgen van den 6den begon de kanonade
in de buurt van W�rth, waarheen de geheele artil-
lerie was getransporteerd. Al dien tijd was men in
\'t hoofdkwartier van gevoelen, dat men dien dag
niet slaags zou raken ; zelfs toen tegen 10 uur de

kroonprins en Blumenthal te paard stegen, ver-
wachtte de generaal eerst den volgenden dag de
beslissing als gevolg der aangevangen bewegingen
van het leger. Ondertusschen was de strijd al ont-
brand, die een van de bloedigste en roemvolste
werd, die we ooit beleefd hebben. In den den na-
middag werd langzamerhand de grootte en de ver-
schrikkelijkheid van de overwinning bekend. Alles
was bestormd en onder vreesehjk verlies verslagen;
ieder voelde dat dit een verwoede, menschen-
maaiende slag was geweest. De groote bekwaamheid
van ons leger werd bij deze gelegendheid overtui-
gend bewezen. Dat het juist den Kroonprins en
zijn uit Pruisen en Zuid-Duitschers bestaand leger
gegeven werd, dit voor Europa vast te stollen, is
bijna zoo schoon als de overwinning zelve. De Prins
was stil dien avond, zijn strijdkracht was uitgeput.
Hij zeide tot mij in groote opgewondenheid: »Ik
heb een afschuw van zulke slachtingen Nooit heb
ik naar knjgsroem gestreefd en had gaarne zulk een
roem aan anderen overgelaten. En juist mij voert
het lot van den eenen kamp in den anderen, van
slagveld tot slagveld, waar ik in menschenbloed moet
waden, v��r ik den troon mijner voorvaderen kan
bestijgen. Dit is een hart lot." � Daarom moge
het u gegeven zijn als koning des vredes te regee-
ren" was mijn antwoord.

(9 Aug.) Toen ik in dit land kwam, was ik voor
mijzelf overtuigd, dat de Elzas-vraag een nete-
lige vraag was en dat zelfs een gelukkige uitslag
van den oorlog ons nog niet in \'t bezit daarvan zou
stellen. Ja, ik vond het zelfs alles behalve wen-
schelijk, om de onmogelijkheid in dat geval met
Frankrijk op een voet van verdraagzaamheid te
komen, verder, daar wij bij de te verwachte afreke-
ning met Jong-Rusland altijd door een verbond van
Frankrijk met Rusland in de klem zouden komen,
en eindelijk, omdat we onzekere grenslanden genoeg
hebben en een hardnekkige vrjjheidskamp (Bohemen)
in onmiddehjke nabijheid. Doch het helpt niet, het
hart kan men niet dwingen. Bij iedere mijl, die
we verder in het schoone land afleggen, bij elk
blauwoogig kind, dat ons aanstaart, ja ieder woord
dat we met de landlieden, mannen en vrouwen
wisselen, begint ons hart warmer voor dit volk te
kloppen. Over \'t geheel is het in den Duitschen El-
zas aldus gesteld: Bijna ²/_s Katholiek, veel joden en
de overigen protestanten. Deze laatsten hebben zich
in een klein gedeelte moeten terugtrekken en voelen
zich verdrukt en ontevreden; enkelen van hen ver-
wachten alleen nog maar hun heil van Duitschland.
Ook het Katholieke landvolk is niet franschgezind
en ziet het noode dat op de scholen hun kinderen
verfranscht wordei, doch zij zijn voor dezen oorlog

door han geestelijken opgehitst die hier een zeer
eigenaardigen politieken rol spelen. Ook deze zijn
misschien met den druk die door den ambtenaar
uitgeoefend wordt, ontevreden, doch werken in echt
franschen geest als bondgenooten der regeering.

»Ik wist wel, dat het spaak zou loopen, toen die
papen als een losgelaten bijenzwerm in \'t land
kwamen, precies als bij den Krim oorlog en den
Italiaanschen oorlog," zei een landbouwer uit Ober-
Modern. Wie echter \'t meest tot uitbreiding van
het fransche element bijdragen zijn de schoolmees-
ters, welke op bevel van Parijs hun leerlingen zoo-
veel mogelijk verfranschen, en dan de fransche volks-
bibliotheken, die door Napaleon bijna in iedere ge-
meente opgericht zijn. Het is nog juist tijd en het
laatste geslacht dat men dezen pleisterkalk kan op-
leggen. Buitendien is op \'t land bijna alleen fran-
schen adel: Parijs, de senaat, spoorweg- en andere
winstgevende ondernemingen, in chic en zedenbe-
derf aardt het naar zijn moederland in \'t Westen.
In de steden de ontwikkelde jeugd en de rijke
industrieel, die zijn schatten aan het fransche tolsy-
steem te danken heeit. Alleen de laatste categorie
is van werkelijk belang en voor ons een hinderpaal,
want de industrie heeft zich daarentegen meer ont-
wikkeld onder invloed van Rijn, Zwitserland en
Baden. De handel is echter grootendeels (uitlevering

van eigen overvloed, productenhandel) en bedient
zich van den Rijn als vervoerweg. Het is dus met
de /,\'iken zoo gesteld: het land ligt als in een slui-
mering, het beschaafde deel der natie is over \'t
geheel tegen ons, daarentegen zou het volk zicb
voor \'t meerendeel een overgang tot Duitschland
geduldig laten welgevallen; wij zijn echter vooral
nog onbemind, omdat ze ons alleen door den oor-
log kennen. De rest behoort tot de voorvaderlijke
overleveringen. Als de Elzas nu echter niet Duitsch
wordt, krijgen wij haar nooit terug, want fransche
spionnen laten de ingeboornen geen oogenblik los.

Dat is nu de vraag, die al mijn gedachten in
beslag neemt. De Kroonprins heb ik in de laatste
dagen bijna geen enkele maal alleen gesproken;
hij ziet er echter goed uit en is vergenoegd en vol
moed. We legeren heden � den 19en � aan den
voet der Vogesen; morgen zulle i we in lange dag-
marschen met 7 afdeelingen er over trekken. Aan
gene zijde zal deze manoeuvre wel op zijn rechte
waarde geschat worden. Generaal v. Blumenthal
troost de kleinmoedigen er mee, dat er hoe ge-
naamd geen gevaar is bij de verdeeling van het
leger op de bergwegen Het 3de deel van de
fransche armee is, wel is waar, door de verlo-
ren slagen onschadeljjk gemaakt, maar ook wjj
hebben bij W�rth een ontzachlijk verlies gele-

den en er wordt door de staf over gesproken dat
het niet aangaat, van onze betere wapenen en groo-
tere knjgsbedrevenheid zoo weinig partij te trekken.
Gisteren en vandaag heeft het aldoor geregend, zoo-
dat de wegen moeilijk begaanbaar zijn en het bivak
van de soldaten bijna is weggezakt.

De Kroonprins drukte den levendigen wensch uit,
dat hij bij toekomstige vredesonderhandelingen ook
geraadpleegd zou worden, misschien niet zoozeer,
omdat hij bepaalde voorwaarden zou willen stellen,
als wel dat het hem grieft, niet mee te kunnen
spreken waar het zulke levensvragen voor Pruisen
en Duitschland geldt. Ik ried hem, zich hierover
geheel vrij en open tot den koning uit te spreken,
met het verzoek, hem niet langer als onmondige
te behandelen, op grond van zijne uiteengezette
redenen. Hij heeft echter, dadelijk na den slag bij
"W�rth, na de gewenschte vredesvoorwaarden voor
Duitschland een gedenkschrift aangelegd, dat hij
mij liet lezen. Het was zeer schoon en moge een
goedgunstig lot al zijn wenschen te dien op-
zichte vervullen! Wie weet echter, wanneer, met
wien en onder welke omstandigheden de vrede nog
geslopen zal worden?

Den Uden Augustus hield het hoofdkwartier
boven op de Vogesen in het bergplaatsje Petersbach
halt. De Kroonprins ontbood mij tot een onderhoud

in den namiddag v��r zijn eng kwartier in de
open lucht. Het was op een groote, heuvelachtige
weide. Na den regen van den vorigen dag glinster-
den halmen en bladeren in het zonlicht, aan den
kant liepen grazende koeien, achter ons zag men
de geschut- en proviandafdeelingen langs het berg-
pad naar beneden trekken; voor ons in \'t verschiet
de nevelachtige bergen, die ten Zuiden van Lotha-
ringen in de vlakte overgaan en vandaar stegen bij
tusschenpoozen kleine, witte rookwolken ten hemel,
gevolgd door den doffen klank van de kanonnen.
Daar in de verte lag Pfalzburg, dat zijn schoten
met de veldartillerie van ons Ode corps afwisselde.
Langs het bosch, dat den weidegrond aan den eenen
kant omzoomde, zag men ritmeester von Schleinitz
op- en neerschrijden, die naar krijgsgebruik in het
hout loerde, om het een of ander ontijdige schot
uit het kreupelhout te voorkomen.

Nog eens doorlas de Kroonprins met mij het ge-
denkschrift, dat hij gaarne zoo spoedig mogelijk
wilde afzenden; toen begon hij: »En hoe zal het
met Duitschland gaan, welke positie zal de Koning
van Pruisen na den oorlog innemen ?" Ik antwoordde
dat als het tot een vrede kwam, zooals wij hem nu
mochten verwachten, de Mainlinie geen verhindering
meer zou zijn en de Zuidduitschers onder gelijke
voorwaarden als de Noordelijke staten tot den bond

zouden kunnen toetreden, zoools te verwachten was,
uit eigen verkiezing, al mocht het dan ook niet zoo
van harte gaan als in Baden. De Kroonprins vond
dit als vanzelf sprekend; hij vroeg echter verder:
en wat zal er van den Koning van Pruisen worden ?
� Ik antwoordde: Opperbevelhebber van den nieuwen
bond, als men daarvoor een titel noodig heeft, zal
men dien wel kunnen vinden. Ingeval van nood kan
men wel een aloude nationale waardigheid op
nieuw in eere brengen en den titel hertog van
Duitschland bij dien van Koning voegen. De Prui-
sen begeeren voor hun Koning geen nieuwen naam,
slechts de macht is het dien zij wenschen. Hier
echter viel mij de Kroonprins met schitterende oogen
in de rede : »Neen, hij moet Keizer worden." Ge-
troffen zag ik tot den Prins op; hij had zich den
generaalsmantel zoo omgehangen, dat hij als een
koningsmantel om zijn hooge gestalte golfde en den
gouden keten der Hohenzollern om den hals, die hij
toch anders als het leger rust had, niet gewoon
was te dragen en fier schreed hij op het dorps-
veld heen en weder. Onwillekeurig had hij, ver-
vuld als hij was van de beteekenis, die de kei-
zervraag voor hem had, zijn uiterlijk met het be-
handelde onderwerp in overeenstemming gebracht.
Ik werd echter nog beziggehouden met het plan
om den man, die van de keizerstroon bezit had ge-

nomen, daarvan af te stooten, en voor ons Noord-
Duitschers, had het oude keizerschap met zijn eeu-
wenlange vernedering en onafgebroken national onge-
luk maar weinig bekoring. Dientengevolge nam de
toehoorder deze uitbarsting slechts euveltjes op. Op
mijn tegenwerping, dat de Zuid-Duitsche koningen
bezwaarlijk met zulk een inrichting genoegen zouden
nemen, stelde de prins er tegenover, dat wij de macht
reeds bezaten, wederspannigen te dwingen. De voor de
hand liggende bedenkingen daartegen hoorde hij ge-
duldig aan, dan begon hij echter zelf te spreken
over de beteekenis en hooge waardigheid van het
dultsche keizerschap; hij gaf toe dat deze hooge
bediening in den laatsten tijd in discrediet was ge-
bracht, doch dat zal nu anders worden. De kroon-
prins hield veel van geschiedenis en was in die van
zijn familiegeslacht zeer wel thuis; niet zoo vertrouwd
was hij met de oude staatsregeling en machtsbevoegd-
heid der Roomsche keizers van het Duitsche volk.
Hij gaf echter ten volle toe, dat de herleving van het
keizerschap iets veel beters zou moeten geven dan
het in de vroegere eeuwen gedaan had, maar kon
zich toch niet losmaken van de gedachte, dat de
Koning van Pruisen als Keizer van Duitschland erf-
genaam der oude,\' duizendjarige waardigheden en
eerbewijzen zijn zou Daar een verdere bestrijding
van deze opvatting mij onnoodig voorkwam en hij

toch voelde, dat zijn toehoorder het niet met hem
eens was, vroeg hij mij op zijn gewonen harteljjken
toon : »Wat hebt ge dus eigenlijk tegen mijn id��
in te brengen ?" De Prins z�� voor mij ziende, kon
ik den aandrang niet wederstaan om hem alles te
zeggen, wat ik op het hart had. De politieke betee-
kenis van een nieuw Duitsch Keizerrijk laat ik aan
anderen ter beoordeeling over, ik gevoel mij, door
persoonlijke verplichting en de groote goedgunstig-
heid, die ik steeds van Uw huis ondervonden heb,
gerechtigd te zeggen dat er nog een geheel andere
reden is, die mij tegen het keizerschap inneemt. De
vervulling van Uw wensch bedreigt het geslacht
der Hohenzollern met een menigte van dezelfde
gevaren, waardoor meer dan ��n doorluchtig vorsten-
huis, tot ongeluk van het volk, innerlijke kracht en
weerstandsvermogen verloren heeft. Wat onderscheidt
de Hohenzollern, die, als mensch beschouwd, geens-
zins altijd zooveel degelijker en krachtiger zijn geweest
dan hun ranggenooten van andere koningen die even-
als zij, slechts door het recht van erfopvolging, op het
kussen zaten? Toch wel \'t meest de omstandigheid,
dat zij uit zelfbehoud en tot uitbreiding van hun
macht genoodzaakt waren, het heil der Duitsche natie
aan de belangen van andere doorluchtige geslachten
te onderwerpen. Iedere groote schrede voorwaarts
is door uw geslacht op den tijd als \'t ware ver-

overd, gedrongen als "t ware door de ijzeren nood-
zakelijkheid. De gevaren van uw hooggeplaatste
positie, de afzondering van het volk, het ijdele
praalvertoon, het blijven rondgaan in een betrekke-
lijk eng kringetje van aangenomen meeningen, het
doorbrengen van uw dagen met aangename nie-
tigheden, dit alles is in deze eeuw van ernstigen
arbeid niet gevaarlijk voor U geweest. Een zekere
Spartaansche eenvoud en gestrengheid heeft de be-
ambten, vorst en volk in \'t goede spoor gehouden.
De nieuwe keizerlijke waardigheid zal daarin spoe-
dig verandering brengen. De Duitsche keizerskroon
brengt niet alleen de verplichting mee om zich de
achting voortdurend waardig te blijven maken van
de regeerende vorstenstam, die hij zich nog eerst
veroveren moet, doch tevens een voortdurend machts-
vertoon tegenover de andere vorsten. Alle pracht,
waardoor een majesteit nu eenmaal omringd is, het
praalvertoon bij hooge bezoeken, de hofambten,
het snijder werk in costuum en decoraties zal zich
uitbreiden en eenmaal ingevoerd, altijd grootere af-
metingen aannemen. De eenvoudige blauwe rok van
de Hohenzollern zal ten laatste slechts nog als een
antiquiteit voor den dag worden gehaald. Het zelf-
gevoel van alle vorsten zal grooter worden; de
adel zal daarvoor niet onderdoen, en de geheele,
nu bijna opgeruimde rommelzoo van pretensies, die

niet meer in deze eeuw thuishooren zal zich meer en
meer doen gelden. Overal, tot in de beambtenstand
en het leger, zal dit voelbaar zijn. Het aantal voor-
name heeren, die hun hoogen rang in het leger niet
aan bewezen bekwaamheid, doch aan geboorte dan-
ken, is toch al reeds groot genoeg. "Wanneer we
nog meer van zulke bevelhebbers krijgen, aan wie
we het lot en leven van onze wakkere soldaten in
handen geven, zal dat niet anders dan nadeelig
kunnen werken. Bij de t ,eneming der weelde is
het nu reeds zeer moeilijk, in de officiercasino\'s de
oude tucht en eenvoud te bewaren; in de toekomst
zal dat slechts mogelijk zijn, wanneer onze vorsten
zelf steeds in eenvoud voorgaan en de regimenten
niet in de gelegenheid stellen, onder voorname ka-
meraden geld uit te geven. En zoowel als in leger
en civiele dienst, zal ook over het volk een hoofsche
en kruipende geest komen, waaraan onze oude,
pruisische loyauteit tot nu toe gelukkig vreemd is
gebleven. In tijden van voorspoed zal het den Duit-
scher nog niet zooveel schaden, zij het ook dat het
velen de energie en bekwaamheid zal benemen.
Iedere eenzijdigheid echter wordt door een tegen-
overgestelde gevolgd en door onze eeuw gaat een
sterke, democratische strooming. Wordt eenmaal
door groote rampen en wanbestuur de ontevreden-
heid van het volk verbreid, dan worden ook de

aloude, regeerende vorstenhuizen ernstig bedreigd.
Nu reeds lijkt de positie van onze vorsten machtig
veel op die van tooneelspelcr op de planken te
midden van bloemruikers en luide bijvalskreten van
geestdriftige toeschouwers, terwijl zij uit de diepte
op hen loeren.

Dit en meer in dien geest werd lang en breed
verhandeld en wel niet voor de eerste maal: reeds
tijdens den rijksdag in het jaar 1807 had de kroon-
prins in de rustige avonduren wel gehoor willen
schenken aan zulk een burgerlijke beschouwing van
de vorstelijke waardigheid. Ook nu luisterde hij
aandachtig toe en stemde bijwijlen met mij in; aan
\'t einde echter van mijn lange redeneering viel hij
levendig uit: «Luister nu eens. Toen ik tijdens de
fransche tentoonstelling met mijn vader in Parijs
was, zond Keizer Napoleon de boodschap: daar ook
de Keizer van Rusland zijn bezoek aangekondigd
had, wenschte hij van den Koning van Pruisen te
vernemen, hoe deze het met de rangverhoudingen
der hooge gasten gaarne geschikt wilde hebben;
hij, Napoleon, zou alles naar den wensch van den
Koning inrichten. Daarop antwoordde zijn vader:
»een der heeren komt altijd de voorrang toe." �
»Dat zal en mag voor een Hohenzollern niet meer
gelden," besloot hij vol vuur. Deze woorden deden
mij diep in zijn gemoed lezen, hem vervulde die

koninklijke fierheid, die geen hooger naast zich
duldt en de hoogste wereldlijke macht was voor
hem onder de keizerskroon. Zoo diep had hij zich
met dit ideaal vereenzelvigd, dat geen redeneeringen
daartegen hem van gedachten hadden kunnen doen
veranderen.

Het zij mij vergund, hier met het oog op latere
ervaring eenige opmerkingen aan toe te voegen. Ten
eerste dat de bedenkingen, die ik tegen den Kroon-
prins op het veld van Petersbach geopperd had,
niet ten volle gerechtigd waren, al moet men ook
toegeven, dat ze niet zonder grond waren De
eischen toch, aan het ecste vorstengeslacht van
Duitschland in de eeuwen v��r den onderlingen bond
gesteld, konden niet dezelfde blijven bij geheel andere
staatsinrichting. De geschiktheid, die volk en ko-
ning van Pruisen moeilijke en zorgelijke tijden deed
doorkomen, moest tegenover andere eischen ook een
andere gedaante aannemen. En verder is het onmo-
gelijk groote politieke gedachten te willen onder-
drukken, welke zich door den drang der tijden en
hoog opgevoerde volkskracht baan breken wil, door
de nadeelen in het oog te houden, die de nieuwe
toestand noodzakelijk met zich brengt. De denkende
mensch zal, ook zonder het oog moedwillig voor de
gevaren te sluiten, een verandering, die niet af te
wenden is, op zich nemen en de kroonprins stelde

zich in deze zaak op bet meer juiste standpunt,
waarheen ook zijn vurig verlangen hem dreef.

Hij had een warm en gevoelig hart, vol men-
schenliefde en zelfopoffering en daar, waar hij zijn
volle vertrouwen kon schenken, gaf hij meer dan
eenig ander vorst, zichzelf, zooals hij was. Onom-
8tootehjk vast echter was bij hem deze vorstelijke
opvatting van rang en stand; waar hij in de gele-
genheid was zijn idealen uit te spreken, toonde hij
zich eerzuchtiger dan ��n van zijns gelijken in rang.
"Waar hij niet door bizondere sympathie of nationaal
gevoel gedreven werd, beschouwde hij de menschen
onwillekeurig naar de verschillende rangen, die de
monarchie ook ook aan hen, die niet in \'s lands
dienst zijn, zou kunnen uitdeelen.

Zoo het lot hem een werkelijke regeering ver-
gund had, zou deze eigenaardigheid soms wel tot
verbazing der tijdgenooten, meer aan \'t licht zijn
gekomen. Hij dreef gaarne den spot met de fijne
onderscheidingen der pruisische orden en eerelintjes;
hij zelf echter zou het als een ernstige zaak be-
schouwd hebben, de zwanenorde, die maar geen
levensvatbaarheid schijnt te hebben en meer derge-
lijks in te stellen, waardoor het aantal sporten dat
de regent van zijn nederigsten onderdaan scheidt,
steeds vermeerderd wordt. Hij had een scherpen
blik voor het jagen naar titels en uiterlijke voor-

rechten van anderen, en toch hield hij de rangs- en
tot den adelstandverheffing voor een onvervreemd-
baar vorstenrecht en een duur voorrecht voor hoog-
geplaatsten. De verschillende eigenaardigheden van
het ceremonieel, het op touw zetten van feesten,
waarbij de vorst als middenpunt prachtig uitkomt,
dit alles was voor hem belangrijk en beschouwde
hij als zijn eerste vorstelijke plicht. Zijn Vaandel,
en, aan \'t einde van het jaar 1870, de uitvindin-
gen van Stillfried, eigen nieuwe kronen en wa-
pens voor den kroonprins en de prinsen, waren voor
hem belangrijke kwesties. Uit dezen koninklijken
trots werd langzamerhand de id�� van het keizer-
rijk in de ziel van den kroonprins geboren, zij werd
een vurige begeerte bij hem, en naar mijn oordeel
is hij de groote drijfveer geweest, die de nieuwe
orde van zaken bewerkt heeft. Voor hem waren
alle tegenbedenkingen, die in den zomer van 1870
gemaakt werden, van geringe beteekenis Hij
vond warme instemming bij eenige van onze vor-
sten, o. a bij die van Baden en Koburg, welke de
toekomstige waardigheid der Duitsche vorsten als
den zekersten waarborg voor den onderlinge vrede
beschouwden.

De kroonprins had in het gedenkschrift aan den
bondskanselier zich er van onthouden, ook maar
eenige melding te maken van wat voor hem de

hoofdzaak was. Eerst bij een later persoonlijk onder-
houd � het eerste was in den namiddag van den
20sten Augustus, waarom hjj naar het groote hoofd-
kwartier te Nancy gereden was � heeft hij daar-
over gesproken; te Reims zeide hij, dat graaf Bis-
marck gezegd had het plan in welwillende overwe-
ging te zullen nemen. Het is den schrijver dezer
regelen geheel onbekend, hoe de bondskanselier
toenmaals over een Duitsch keizerrijk dacht, en of
hij deze toekomstige kroning van den op te richten
staat voor \'t beste hield. Het komt mij echter waar-
schijnlijk voor, dat hij als Pruis juist geen geestdrift
voor zulk een prachtige toegift aan de wereldlijke
macht zal hebben gehad en dat hij het als staatsman
voor onverstandig zal gehouden hebben, zich in zijn
vrijheid van handelen door eenige verplichting te la-
ten binden; dat hij echter den hartewensch van den
troonopvolger langzamerhand in overweging nam en
op zijn wijze mogelijk en uitvoerbaar maakte, toen hij
door de gebeurtenissen, de overtuiging gekregen had,
dat deze oplossing der moeielijkheden betrekkelijk
de beste was. In alle gevallen was hij het, die het
plan voor zoover het hem doelmatig voorkwam,
heeft helpen ten uitvoer brengen. De Kroonprins
echter was de opvatting toegedaan, dat de nieuwe
keizerlijke waardigheid slechts dan de rechte wijding
zou ontvangen, wanneer zij als voortzetting der oude

roomsch-keizerhjke majesteit beschouwd werd, en hij
was het, die bij de opening van den eersten duit-
schen rijksdag in 1871, tot verbazing der afgevaar-
digden den eeuwenouden stoel der Saksische keizers
bij het moderne openingsfeest vooruitschoof.

Dit voorval lokte een artikel uit in het tijdschrift
»Im neuen Reich." Toen de Kroonprins het gelezen
had, zei hij met zijn gewone zachtmoedigheid: dat
heeft Freytag tegen me geschreven, maar ik kan
er niets aan doen. Bij een latere ontmoeting,
bewees hij mij de gunst tegen mij te zeggen: »Nu
denk ik er niet meer zoo over." � Niettemin kon
hij zich niet losmaken van deze opvatting. Nog in
zijn lijdenstijd sprak hij van een romeinsche IV,
die achter de eerste onderteekening van den nieuwen
keizer zou hebben gestaan en die aan de herinnering
van Keizer Priedrich III, den vader van Maximili-
aan I, zijn oorsprong te danken heeft.

2. Tot aan Signy.

Tot de beminnelijkste en interessantste mannen
van ons hoofdkwartier hooren de beide officiers van
gezondheid B�ger en "Wilms. Hun krachten werden
na het vreesehjk verlies in den slag bij W�rth, zoo-
danig op de proef gesteld, dat slechts een ongewoon
sterk gestel er tegen bestand kon zijn, en dan nog

alleen in een tijd van de hoogste opwinding. Dag
en nacht bezig met de gevaarlijkste operati�n, te
midden van bloed en het steunen der stervenden,
onder een bijna onafzienbare menigte gewonden,
wier oppassing, verpleging en genezing zij zich
ten taak zagen gesteld, wisten beide mannen die
verheven kalmte, levensmoed en opgeruimdheid
te bewaren, die voor de hulpelooze gewonden
soms nog weldadiger is, dan de bekwane hand van
den arts.

Beide mannen, innig bevriend, hoewel van zeer
uiteenloopende aard, B�ger vol energie, voortvarend,
geboren om te heerschen, daarnaast "Wilms met
zijn voornaam voorkomen, een stil opmerker, met
een zachte uitdrukking in zijn mooie oogen, vol
fijnen humor � werden in het hoofdkwartier met
groote achting en toegenegenheid gadegeslagen. Onze
trouwe metgezel, de schilder Bleibtreu, die in een
licht zomerjasje op het slagveld was gegaan, om
stof op te doen voor zijn oorlogschetsen, droeg den
langen kapmantel, dien de beide artsen voor hem
in een franschen winkel gekocht hadden en dien
B�ger hem met een geestige toespraak plechtig
overhandigde, dan ook altijd met een zekeren trots
bij alle weersgesteldheid.

Minder gunstig is de positie van andere welmee-
nende heeren, die het leger met menschlievende

bedoelingen vergezellen, de Johanniten en Malthezer-
broeders. Het was juist geen gelukkige gedachte,
dat men in het jaar 1811, in een tijd, welke voor
Pruisen de uiterste inspanning van het geheele volk
eischte, een afgelegde ridderorde als een bizonder
recht van den adel weder ging opwarmen. Sedert
had de orde een menschenleeftijd lang werkeloos
en roemloos bestaan; er werd van verteld, dat
iedere zoon van een adellijk geslacht zich tegen be-
taling van een zekere som het ordeteeken verschaf-
fen kon, en het is zeer natuurlijk dat zij, die door
hun geboorte uitgesloten waren, nu juist geen bij-
zondere symphatie voor haar gevoelden. Om haar
wat in de algemeene achting te doen rijzen, wer-
den in 1852, een tijd van karakterlooze reactie, de
statuten veranderd en het middeleeuwsche id�� van
een adellijk hospitaal weder voorgestaan, wat haar
tot weldadigheidsorde zou maken. Hun pogingen
bleven echter lang zonder uitslag, de kleine inkoop-
som en jaarhjksche toelage van eenige thalers lever-
den geen voldoende fondsen op tot uitgebreide
hospitaalwerkzaamheid. Eerst sedert Pruisen onder
Koning Wilhelm zijn roemvolle oorlogen begon,
werd de menschlievende drang tot helpen onder de
broeders der orde machtiger. Het aanzien en de
genegenheid voor de orde werden daardoor niet
wezenlijk grooter; men bleef haar als een vreemd-

soortigheid, niet meer in dezen tijd thuisbehoo-
rend, beschouwen. Alle orden en eereteekenen,
die een vorst tegenwoordig instellen kan, dienen
een belooning te zijn voor bewezen diensten aan
den staat of aan den persoon van den monarch.
Om op zulk eene orde aanspraak te kunnen maken,
dient men dan echter ook in een zekeren, kleinen
kring van staatsambtenaren geboren te zijn. Wij
vinden het zeer begrijpelijk, dat de man van adel
met voldoening op een lange rij van nobele voor-
vaders terugblikt. Wanneer de trots op het verleden
van zijn geslacht zijn geweten en karakter helpt
vormen en hem van eerlooze daden terughoudt,
kunnen wij niet anders dan dezen trots als een
bron van zedelijke kracht vereeren, en wanneer de
adellijke zich met mannen van zijn geslacht of zijns
gelijken in rang vereenigt tot algemeene maatschap-
pelijke doeleinden, hebben de buitengeslotenen vol-
strekt het recht niet, hem daarover te gispen en
zij kunnen met lachen wachten, tot er werkelijk
aanleiding voor gegeven wordt. Ook wanneer de
staat aan de leden van zulk een vereeniging
toestaat een teeken te dragen, dat tegelijk een
herinnering aan een oud verbond van geschied-
kundige beteekenis is, mag men daarover evenmin
aanmerkingen kunnen maken als over de ordetee-
kens, die de vrijmetselaars in hun loges dragen.

Het zou echter terecht tegenkanting uitlokken, als
een vorstelijke grootmeester de teekens van zijn loge
aan zijn broeders als een staatsorde liet uitdeelen.
En toch wordt nevens de eischen, die de vrijmet-
selaars stellen, als zin voor beschaving, humaniteit,
verdraagzaamheid in den godsdienst, voor den
Johanniter-orde behalve persoonlijk die eer waar-
dig te zijn, ge�ischt dat moeder en wellicht groot-
moeder adellijk ter wereld zijn gekomen. De eischen
van de Vrijmetselaren-orde hebben ongetwijfeld meer
recht van bestaan.

De uitdeeling toch van een orde, die in \'t oog
van het volk den begiftigde beloont, omdat hij van
adellijke ouders afstamt, doet bij hen den vrees ge-
boren worden, dat de vorst met twee maten meet
en een klein aantal van getit�lden behalve de ver-
schillende hofbeambten, die hen in dagelijksche aan-
raking met den heerscher brengen, ook de aanzien-
lijkste en invloedrijkste betrekkingen in leger en staat
zal geven. Het is wel waar, dat zulk een verdeeling
in regenten en geregeerden in tijden van onbe-
zorgde zekerheid en daaruit voortvloeiende krachts-
ontwikkeling tamelijk gelaten geduld wordt, doch
het blijft een zwak punt der monarchie, en kan in
moeilijke tijden een gevaar worden voor het mo-
narchaal leven in den staat. Het brengt toch voor
onze vorsten, die buitendien in een adellijken damp-

kring groot gebracht zijn, nog dit gevaar mee, dat
zij onder inwerking van deze invloeden, hun vrijheid
en onbevangenheid van oordeel verliezen.

Wanneer men al niet kan nalaten, de Johanni-
ter-orde in vredestnjd met een zekere humor te
beschouwen als een der zeldzaamheden, die ons uit
de middeleeuwen overgebleven zijn, wordt de toe-
stand anders � waar de ridderlijke heeren bij den
tijdgeest om verontschuldiging vragen door hetgeen
zij in het leger verrichten. Moge deze bewering
mijn lezers niet vreemd in de ooren klinken. De
orde doet in dezen oorlog menigeen goed en waar-
schijnlijk zullen vele van onze officieren nog eens
met dankbaarheid terug denken aan de weelderige
inrichting, den goeden kost en de vriendelijke, kame-
raadschappelijke verpleging, die zij in de orde-hospi-
talen vonden. Ook zijn de minderen in rang natuurlijk
niet uitgesloten hoewel het voornamelijk voor offi-
cieren bestemd is. Dit is echter geen voordeel voor
de ziekenverpleging van het leger. "Wij zijn er trotsch
op te kunnen zeggen, dat de duitsche officier voor
zijn manschappen een voorbeeld is van moed en
bekwaamheid, hij gaat hun voor in het gevaar, aan
zijn oog en bevel hangen in tijd van oorlog hon-
derde levens. Hij is op \'t slagveld niet enkel de be-
velhebber, doch tevens de beste, zorgzaamste vriend
voor zijn soldaten. Daarom moet hij ook op het

ziekbed in de dagen van het pijnlijkst lijden niet
van zijn manschappen gescheiden worden. Wie een-
maal gezien heeft, met hoeveel angst en geheele
overgave de soldaat op het slagveld tot zijn officier
opziet, zal het begrijpen hoeveel waarde de gewon-
den en lijdenden aan de nabijheid van hun aanvoer-
der hechten. Hij is voor hen bij de bitterste smart,
in tijden van ellendige afmatting als een teeken,
dat de bevelhebber de trouw, die de soldaat hem
bewezen heeft ook tegenover hem in acht neemt.
De gewonden zullen voor hun officier, die met hen
nederligt, alles over hebben. Zij zullen het niet
anders dan natuurlijk vinden, dat hij \'t eerst ver-
bonden wordt, den eersten dronk water krijgt en
de beste plaats voor zijn ziek lichaam. Maar hij
moet bij hen blijven en met hen lief en leed deelen.
Wanneer de brancards der Johanniter voorkomen
en hem wegdragen, daar waar, zooals de manschap-
pen wel weten, hem een zachter bed en zorgvul-
dige verpleging onder zijnsgeljjke ver van hen
wacht, dan daalt er niet alleen moedeloosheid op
de achterblijvenden neer, die zich nu als verlaten en
alleen beschouwen, doch nog een ander gevoel, dat
van vervreemding en afgunst komt bij hen op. Zoo-
doende is het officieren-lazareth op het slagveld voor
de manschappen geen voordeel. Men zegge nu niet,
dat aan het leven van den officier betrekkelijk meer

gelegen is en dat het goed is, wanneer er meer
voor zijn behoud gedaan wordt dan voor dat zijner
soldaten.

In de meeste gevallen hebben wij dus geen we-
zenlijk voordeel van de weelderige inrichtingen van
dit voorname lazareth, al zijn er gunstige uitzonde-
ringen. Verder is het ook niet, zooals het behoort,
dat deze hospitaal-Johanniters onder bevel van orde-
ridders en de van hen afhankelijke helpers staan.
Alle verpleging van het leger behoort geheel en al
onder het bevel van den generaalarts te staan. Hij
moet niet alleen voor goede ligging, verpleging en
kost zorgen, doch ook het geheele verplegingsper-
soneel onder zijn commando hebben. Anders gebeu-
ren er noodzakelijk allerlei ondoelmatigheden achter
zijn rug. Het allerminst echter zal de ziekenverple-
ging aan zijn doel beantwoorden, in een hospitaal
waar naast den arts, andere personen gebiedend op-
treden, die nog wel op bizondere egards voor
hun persoon en handelingen aanspraak maken. De
uitrusting van eenige honderde bedden is, wel is
waar, een noodzakelijke bijdrage tot de zieken-
verpleging van een leger, maar nog maar een zeer
klein deel van al het noodige.

Deze week kwam de engelsche correspondent
Hussel, met den jongen hertog van Sutherland in
het hoofdkwartier aan. Hij werd in zijn kwali-

teit van Engelschman door den Kroonprins met
een onderscheiding behandeld, die gunstig afstak
bij de minachting, welke de ons nagereisde be-
richtgevers van duitsche bladen ondervonden had-
den. Deze wakkere mannen toch deden toemaals
hun plicht onder groote moeilijkheden. Daar het
gedrag der Engelschen in het hoofdkwartier ons niet
aanstond, een enkele der Engelsche kranten, die
ons in handen kwamen, volstrekt geen vriendschap-
pelijke opvatting over de duitsche aangelegenheden
uitsprak, was het niet te verwonderen, dat allen,
die men verdacht van in verbinding met Engeland
te staan en brieven daarheen te schrijven, met wan-
trouwen werden gadegeslagen. Ook werd de positie
van den hertog van Augustenburg, wiens broeder
4 jaar geleden met Prinses Helena van Engeland
gehuwd was, daardoor nog onaangenamer, dan zij
al sinds den dag van zijn aankomst was. Deze wak-
kere heer had in Juli dien bekenden brief aan
Duplat geschreven, waarin hij niet alleen zichzelf
doch ook de hertogdommen het recht voorbehield
onafhankelijk van Pruisen te zijn. Nu was hij in de
Beiersche generaalsuniform, die hij bij den aanvang
van den oorlog van Beieren ontvangen had, in het
hoofdkwartier van den Kroonprins aangekomen. Hij
had het plan gehad, zich bij de Beieren aan te sluiten
doch dit was hem tegen de borst gaan stuiten. Na-

tuurlijk waren de Pruisen van het hoofdkwartier
tegenover hem in een moeilijke positie, ook wa-
ren zij volstrekt niet geneigd hem onbevangen en
onpartijdig te beoordeelen, ofschoon het zeker is, dat
juist deze voorname heer, met zijn pijnlijke nauw-
gezetheid van geweten het vermeden heeft ook maar
��n mededeeling in den vreemde te doen, die hij
voor nadeelig hield. Ontegenzeggelijk waren de
vertrouwelijke berichten die van het hoofdkwartier
naar Engeland gingen, een groot bezwaar, doch
nu eenmaal onvermijdelijk De kroonprins zelf
schreef iederen dag aan zijne gemalin te Hamburg
en het opbreken van het hoofdkwartier werd me-
nigmaal vertraagd als de briefwisseling hem nog in
beslag nam. Evenzoo schreef prins Lodewijk van
Hessen van zijn divisie aan zijn gemalin prinses
Alice.

Ook prinses Alice betoonde gedurenden den go-
heelen oorlog � wat in de uitgave van haar nage-
laten brieven niet genoeg uitkomt � in haar hart
een moedige, duitsche vrouw, en het is mij een
eereplicht, dit der gestorven vorstin te kunnen na-
geven, wier hooggestemde vriendschap de laatste
droeve levensjaren van een groot, duitsch geleerde
heeft verhelderd. Eeide aanzienlijke vrouwen vol harts-
tochtelijke zorg voor het wel en wee van hun ge-
liefden, schreven weder aan hunne doorluchtige moe-

der en de familie naar Londen. En evenals de vors-
tinnen was ook de naaste omgeving ijverig aan \'t
correspondeeren. Hoe konden de schrijvenden altijd
weten, of het geheim houden van het een ofandere
nieuws van militair gewicht was? In Engeland na-
men ze de verplichting, om zulke berichten geheim
te houden, zeer licht op. Wat over het kanaal
ging, kon weinig nren daarna reeds in brieven naar
Frankrijk geboodschapt zijn. Zoo was het natuurlijk
gevolg, dat de Pranschen via Engeland allerlei mee-
deelingen over ons leger kregen, die liever geheim
hadden moeten blijven. Wij hebben op gelijke ma-
nier ook veel van de Pranschen vernomen.

Daar in den laatsten tijd de naam van den Engel-
schen gezant in Petersburg, Morier, in verband met zulk
een aan de Franschen ter oore gekomen bericht van
de duitsche pers genoemd wordt, zij het mij vergund,
ook daarover mijn meening uit te spreken. Morier
was in het jaar 1870 van alle Engelschen in buiten-
landsche dienst wel degene, die, \'t best op de hoogte
was van de duitsche verhoudingen, het meeste recht
liet wedervaren aan de toenemende kracht van
Pruisen. Daarbij zoo van harte duitschgezind als
een eerzuchtig diplomaat en Engelschman maar zijn
kan. Als een jongere bloedverwant van den humor
ristischen schrijver, aan wien we de uitstekende
schilderingen van Perzische karakters en toestanden

te danken hebben, was hjj ook in Duitschland goed
aangeschreven en om zijn geest en vrooljjke opge-
ruimdheid in gezelschappen zeer geliefd.

Hij koesterde in dien tijd de eerzuchtige hoop,
zijn loopbaan als engelsch gezant in Duitschland te
maken, en het te wel mogelijk, dat hij de vervul-
ling van dezen wensch door de gunst van het nieuwe
hof te Berlijn hoopte te bevorderen. In deze bere-
kening was echter een fout, die aan het oog van
den scherpzienden man ontsnapt was. Bij geen mi-
nister zal een vreemd diplomaat welkom zijn, die
behalve de ambtelijke relaties nog een intiemen
persoonlijken omgang met den vorst zelf onderhoudt.
Dat wordt evenmin in Engeland als in Duitsch-
land gaarne gezien en die tegenzin is zeer na-
tuurlijk en in het belang van den staat. Als het
dus waar is, dat Vorst Bismarck de benoeming van
Morier tot engelsche gezant in Berlijn niet gewild
had, zou deze afwijzing, de verhoudingen in aan-
merking genomen, alleszins gegrond zijn. In Enge-
land kon Morier de hinderpalen, die de persoonlijke
vertrouwelijkheid der koningin in enkele familieaan-
gelegenheden, hem tegenover het engelsche ministe-
rie misschien in den weg zette, nog wel overwin-
nen, bij ons echter niet.

Aan den anderen kant echter was Morier in \'t
jaar 1870 juist door zijn persoonlijke intieme betrek-

kingen, zijn inzicht en v��r alles door zijn eigen
belang niet in staat, aan het leger der Franschen
goed succes te wenschen. Ook is door de woorden
van den maarschalk Bazaine, dat hem een zeker be-
richt door middel van den engelschen gezant in
Darmstadt ter oore gekomen was, nog niet uitge-
maakt, dat de gezant zelf dan wel tusschenpersonen
hem op de hoogte gesteld hebben. Wij, Duitschers,
zijn dus bij onbevooroordeelde beschouwing der feiten,
nog niet gerechtigd, de Engelschen in het jaar 1870
van grof plichtsverzuim te beschuldigen.

Over het 4 daagsche oponthoud in het schoone
Nancy van den 16 tot den 20sten Augustus werd
van het hoofdkwartier door de berichten der slagen
voor Metz, een droeve sluier geworpen. De Fran-
schen, die den kroonprins te midden zijner getrouwen
\'s avonds voor het hotel de France konden gadeslaan,
hadden zich wel kunnen verbeelden, dat de vreemde
groote nederlagen te betreuren hadden.

In werkelijkheid zullen onze overwinningen bij de
Franschen de beschaving brengen en de Voorzienig-
heid heeft het edele, duitsche bloed, dat op de slag-
velden van Frankrijk geplengd werd, onder anderen
ook daartoe verkoren om aan onze vijanden tege-
lijk met de achting voor onze militaire meerderheid
de noodzakelijkheid van algemeene dienstplicht in
de ziel te prenten. Met dezen hoogsten en edelsten

vorm van krijgsdienst vervalt de mogelijkheid van
overmoedige veroveringsoorlogen en de onzinnige
militaire ijdelheid, dat afschuwelijk drijven van de
Franschen. Zoodra het gehalte van het fransche
leger zoo degelijk als het onze wordt, en de zoon
van den senator en bankier van Parijs als gemeen
soldaat naast den arbeider van St. Antoine in de
gelederen staat, zal dat onbeschaamde gepeupel, dat
nu op de openbare meening van Frankrijk gewicht
oefent, aan macht verliezen en zullen de beschaaf-
den, door familiegevoel geleid, meer belangstellen
in de politieke aangelegenheden. � Algemeene
weerplicht maakt niet alleen sterk in den oorlog,
maar helpt ook den vrede bewaren. In den vroegen
morgen van den 20^sten spoedde de Kroonprins zich
van Nancy naar het groote hoofdkwartier bij Metz,
om zijn vader te begroeten. Het was een aandoen-
lijk wederzien zonder getuigen. De Koning sprak
ten laatste zijn vreugde uit, dat hij zijn zoon voor
alle anderen het ijzeren kruis van dezen oorlog kon
verleenen, de eerste en tweede klasse; de Kroon-
prins antwoordde dankend, dat hij het kruis niet
kon dragen, wanneer aan Generaal v. Blumenthal
niet dezelfde onderscheiding te beurt viel. Zijn
wensch werd vervuld. In den loop van den namid-
dig sprak de Kroonprins nog graaf Bismarck, en
reed daarna over Nancy negen mijlen ver tot naar

Daar was den 22sten Augustus de dierbare Prins
in diepe droefheid over de groote verliezen van den
Kiden en 18den Augustus, welke nog door nieuwe
doodstijdingen van goede bekenken versterkt werd.
Zijn naaste omgeving, Mischke en anderen, hebben
\'t hard te verantwoorden tegen de pessimisten in
het hoofdkwartier, die allerlei onheil voorspellen,
omdat zij zich ongerust maken of omdat het hun
wel treurig, doch niet geheel onwaarschijnlijk voor-
komt, dat Pruisen eens het onderspit zou kunnen
delven.

Door de vlucht van onze derde armee over de
Vogesen is het leger van Mac Mahon voortwaarts
gedreven; de armee van den Keizer en Bazaine
werd in de veldslagen van den 14den, 16den on
18den Augustus door de eerste en tweede armee
van Parijs weggedrongen en te Metz ingesloten.
Hierdoor is niet alleen de fransche armee in twee
ver van elkaar zijnde afdeelingen verbroken, doch
is ook bij voorbaat de vereeniging van de 3 duit-
sche armees in zooverre verkregen, als in dagen
van beslissing noodig is. Reeds bij deze slagen is
onze superioriteit in het leger duidelijk aan het
licht gekomen. Terwijl onze generaalstaf de kunst
verstaat, om voor raarsch en proviandeering de vrije
beweging van de legerafdeeling te bewaren en toch

in den slag de massa\'s op ��n punt te vereenigen,
stonden de Franschen in de beide deelen van hun
leger dicht op elkaar gedrongen, en daardoor belem-
merd in hun beweging en opstelling. Bazaine, die
zich dapper weerde, was dan ook bij elke der 3
veldslagen van Metz in de moeielijke positie van te
trachten stellingen te overwinnen en zichzelf uit
onhoudbare stellingen los te maken.

Nu, den 23sten, hangt er te Signy over het hoofd-
kwartier een wolk, daar onze beminde Prins onge-
steld is. B�ger geeft hoop, dat hij morgen weer
beter zal zijn.

\'s Avonds was ik met den Kroonprins alleen; hij
lag op zijn smal veldbed, dat hij in ieder kwartier
voor zich laat opslaan. V��r hem op den kleinen
schrijftafel, zoo, dat zijn oog daarop rusten kon,
stonden de photographi�n van de Kroonprinses en
zijn kinderen. Hij sprak met mij over zijn betrek-
kingen tehuis, over den verschillende aard van zijn
kinderen, en van de smart over de gesneuvelden.
Zijn oog werd vochtig, terwijl er op zijn gelaat liefde
en tegelijk droefheid te lezen waren. Door zijn fijn-
gevoelige, warme persoonlijkheid werd ook de hoor-
der in een weeke stemming gebracht. Toen begon
hij over zijn gemalin te spreken, vol teedere aan-
doening. Hij roemde haar uitgebreide kennis en
helderen geest, waar hij met eerbied tegen opzag,

en klaagde er over, dat zulk een vrouw niet overal
naar waarde geschat werd, dit alles op een wijze,
die duidelijk aantoonde, hoe gaarne hij sprak over
haar, die nimmer uit zijn gedachten was.

Toen hij aan het gesprek een wending gaf en
ten laatste mij de gunst bewees met waardeering
over mijn litterairen arbeid te spreken, vertelde
ik hem dat vele indrukken, op reis gedurende
den vervelenden legertocht van het hoofdkwar-
tier opgedaan, mij stof hadden gegeven tot een
nieuwen roman (dezelfde, die later onder den titel,
»Die Ahnen" den lezers bekend geworden is) en ik
sprak verder, zoo als ieder schrijver, die vol is van
het beeld, dat hem voor den geest staat, van het
plan en den inhoud der eerste vertelling.

Hij hoorde mij geduldig aan, totdat hij zich in
zijn bed oprichtte en met een uitdrukking, alsof
hij een goeden inval had, mij vroeg: »Is het niet in
het oogvallend, dat er aan de Kroonprinses zoo wei-
nig duitsche boeken worden opgedragen, die de
moeite waard zijn? Zoo iemand, dan verdient zij
toch zulk een openlijke hulde wel." Daarop ver-
zocht de toekomstige auteur van »de Ahnen" om
voorspraak bij de Kroonprinses, wanneer hij haar
zou verzoeken zijn opdracht te willen aanvaarden,
De prins wierp mij daarop een sympathieken blik
toe, en ging weer rustig liggen. Iedere, zelfs de ge-

ringste hulde, aan zijn aangebeden vrouw bewezen,
was voor hem een zaak van gewicht.

Want aan deze geliefde vrouw hing zijn geheele
hart. Zijn liefde voor haar vervulde en heiligde zijn
leven. Zij was de beheerscheres zijner jeugd, en ver-
trouwde van al zijn gedachten, zijn hulp in alles.
Aanleg van tuinen, versiering zijner woning, opvoe-
ding der kinderen, het oordeel over menschen en
gebeurtenissen in alles richtte hij zich naar haar.
Als hij haar niet geheel kon volgen, of zijn innigst
wezen met haar wensch in tegensprak was, was hij
diep ongelukkig en ontevreden met zich zelven. Zij
was in een ruimen kring opgevoed, en had met
haar rijken aanleg, bevattehjken, en schranderen
geest, als het lievelingskind van haar vader, een
school doorloopen, die haar geest veelzijdig ontwik-
keld had.

Gedurende vele gelukkige jaren had zij ijve-
rig en geduldig haar gemaal eenswillend leeren zijn
en hem in geestdrift weten te ontsteken voor al de
belangen, die haar na aan het harte lagen en in
zijn eenvoudig, open gemoed voelde hij zich alsof
alle edele gedachten, die in hem leefden, haar werk
waren. Het was hem, alsof hij eerst door haar ge-
leerd had te zien te gevoelen en het ware en
schoone lief te hebben. Het was gemakkelijk te begrij-
pen, dat zulk een heerschappij van een vrouw over

den man, den toekomstigen vorst van Pruisen, aan-
leiding dreigde te geven tot strijd en moeiehjkheden,
en misschien het ergst voor de vrouw zelve, die
leidde en heerschte, waar het een behoefte der vrouw
is geleid te worden.

De Kroonprins klaagde er tegen mij over, dat de
aanwezigheid van den hertog von Augustenburg en
diens Beiersche uniform zulk een groote ontevreden-
heid onder de Pruisen van het hoofdkwartier te-
weegbracht Ik kon niet nalaten te zeggen, dat de
doorluchte heer beter gedaan zou hebben, als hij bij
een Beiersch corps gebleven ware, of daarheen weer
terugkeerde, zoodat de Kroonprins mij beloofde, dat
hij er met den hertog over spreken zou. Intusschen
schijnt dit niet gebeurd te zijn.

Den 24sten Augustus kwam de Koning een be-
zoek brengen in het hoofdkwartier van de 3de
armee. De Koning was opgeruimd en minzaam je-
gens iederen. Toen hij den Hertog Von Augusten-
burg zag, vroeg hij aan den Kroonprins; «Wie is
die Beiersche generaal?" Op het antwoord keek hij
een oogenblik verbaasd, trad toen op den hertog
toe en sprak eenige woorden met hem, beide eenigs-
zins gedwongen.

Daar ik niet tot den staf van den hertog be-
hoorde en mij evenmin tot zijn vertrouwelingen
rekenen kon, zag ik hem zelden. Toen wij echter

tijdens den slag van Sedan aan den rand van een
vooruitspringende hoogte bij Donchery op den grond
zaten en den laatsten kamp van den glorierijken
slag gadesloegen, hoorde ik naast mij plotseling de
stem van den Augustenburger, die hevig bewogen tot
mij zeide : »Zulk een uur wijzigt de gedachten van
de menschen, legt nieuwe verplichtingen op." Het
was gemakkelijk te begrijpen, wat de hertog hiermee
bedoelde. In \'t jaar 1867, gedurende den rijksdag
was er bij het ministerie van buitenl. zaken een neiging
geweest om alle verschil, dat na het veroveren van
Sleeswijk-Holstein met den hertog ontstaan was,
uit den weg te ruimen, en was ik genoodzaakt ge-
worden, daarover en over mogelijke inwilligingen
met den hertog van Gotha te spreken en dezen te
verzoeken hierin de tusschenpersoon te zijn. Toen-
maals had de hertog van Augustenburg zeer be-
slist alles geweigerd. Nu werden de veranderde
gezindheid van den hertog en de beteekenisvolle
woorden door een bekende op dezelfde plaats in
het groote hoofdkwartier meegedeeld, opdat deze
groote dag ook den Kroonprins en den hertog van
Augustenburg uit een moeielijke positie bevrijden
mocht. Het ministerie van buitenl zaken was echter nu
niet in staat, de vroegere bereidwilligheid te toonen,
zoodat de verzoening, waarop misschien de Koning,
maar meer nog de Kroonprins met recht hoopte,

eerst later tot stand kwam. Het moet echter den
rechtschapen hertog ter eere worden nagegeven, die
vast overtuigd was van zijn goed recht tegenover
Pruisen, en zich als \'t slachtoffer van een zelfzuch-
tige politieke beschouwde, dat het geen berekenend
verstand was, hetwelk hem geneigd maakte om af-
stand te doen van wat hij voor zijn hoogste voor-
vaderlijk recht hield. Het was de geestdrift van
een trouwen Duitscher over de overwinning van zijn
landslieden en het besef, dat ook hij op dezen groo-
ten dag voor Duitschland het liefste, wat hij had,
ten offer moest brengen.

3. Tot aan Reims.

Bazaine was ingesloten te Metz, de Kroonprins
trok aan de spits van ons groot leger recht op
Parijs aan, terwijl Mac Mahon, zooals wij meenden,
zich teruggetrokken had. Daar kwam in den namid-
dag te Signy, juist toen de Kroonprins op de komst
van den Koning wachtte, het bericht uit Chalons,
dat de maarschalk de stelling daar verlaten had en
naar het Noorden optrok. "Weldra hadden wij door
onderschepte brieven en stellige berichten de zeker-
heid, dat Mac Mahon om het Noorden heen tot
Bazaine poogde door te dringen. Onmiddelijk wer-
den de duitsche legertroepen nieuw opgesteld. Prins

Frederik Earel hield Metz ingesloten. Onder opper-
bevel van den Koning trok de rest van het leger
naar het Noorden; de Kroonprins met het 6de,
5de en 11de corps, de Beieren en Wurtemburgers
a/s linker vleugel en centrum; de Kroonprins van
Saksen met de garde, het 12de en 4de corps als
rechtervleugel. De regeling van dit alles veroor-
zaakte slechts een dag oponthoud, alles werd met
verbazende vlugheid beraamd en uitgevoerd; daar-
enboven werd er voor gezorgd, dat Mac Mahon
ons een eind vooruit was, waardoor zijn plannen
geheel verijdeld zouden worden. Er werd gemar-
cheerd, zooals nog nooit door een groot leger, dat
op vervolging uit is, gemarcheerd is; de dienst was
op \'t uitste verzwaard, de troepen ijlden in de koele
nachten van het eene bivak naar het andere, over-
dag 4 tot 6 mijlen, nu in den regen, dan in witte
stofwolken, die van de overigens voortreffelijk onder-
houden wegen opstegen. Alles drong in de grootste
spanning voorwaarts.

Den 28sten Augustus stieten onze voortroepen
bij Bougiers weder op den vijand. Deze week echter
en verliet de eene stelling na de andere. Bij Stonne-
Beaumont en Mouzon werd den 30sten in sterke
stelling stand gehouden en scheen men den strijd
te willen aanvaarden; ook hier echter week de
vijand na het eerste gevecht naar het Noorden. De

rechte weg naar Parijs was hun versperd ; in plaats
van westwaarts uit te wijken, trok hij zich achter
de Haaslinie terug, zijn laatste stelling, met den
Belgischen grens reeds achter zich.

Den 3l8ten Augustus zagen officieren van ons
hoofdkwartier op de hoogten achter Sedan 11 mach-
tige bivaklegers, als rustplaats van een groot leger
en de erfprius Leopold van Hohenzollern bracht in
het groote hoofdkwartier een schets er van, die hij
op een goed verkenningspunt genomen had. Den
dag tevoren had een boer, dien we onderweg ont-
moetten, ons verteld, dat hij den Keizer op de hoogte
van Stonne naast Mac-Mahon gezien had. De be-
slissing was nu nabij.

Het hoofdkwartier van den Kroonprins was den
31 sten Augustus te Chemery. In \'t ochtendgrauw van
den lsten September begon ons leger over de Maas
te trekken, de Beieren als het centrum, voorafge-
gaan door hun 1ste corps v. d. Tann, links van
hem trok het 11de en 5de corps tot den slag, nog
verder links de Wurtembergers. Op den rechter
vleugel, \'t dichtst bij den vijand de Saksers, daar-
naast de garde, geflankeerd door het 4de corps als
reservetroep. Verder terug naar hat Westen stond
als algemeene reserve het dappere 6de corps, onte-
vreden, dat het nog niet in het eerste gevecht ge-
weest was.

De aarde was in een dichten nevel gehuld. Een
grauwe damp onttrok de bewegingen der troepen
aan \'t oog, wier eindelooze rijen als reusachtige
slangen in den schemering noodwaarts trokken. Om
hooge boomgroepen en het houtgewas op de heu-
vels hingen in den eersten morgenschijn verbroken
herfstdraden, in de dalen hing een dikke mist, die
langzaam opwaarts krinkelde. Overal aan den weg
glinsterden de verlaten bivakvuren, in de verte als
glimwormen door damp en rook zichtbaar. Als goe-
derentreinen van onzichtbare spoorwegen schokten
en dreunden de colonnes op de straatwegen, doch
voetvolk, ruiters en geschut doken eerst vlak bij
den toeschouwer uit den nevel op om er dadelijk
weer in te verdwijnen. Ook de opkomende zon
wierp slechts matte stralen over een gesluierd land-
schap; men zag hier donker afstekende groepen
huizen naast spitse kerktorentjes, een somber berg-
woud, een oude burcht en de witte strepen der
straatwegen, welke naar de Maas voerden. Na een
mijl afgelegd te hebben, had de Kroonprins het
noordelijke punt van een woudheuvel bereikt, die
tamelijk steil tegenover Donchery naar den kant
van de Maas afbelt; hier nam hij op een vooruit-
stekend gedeelte zijn stelling in, om deel aan den
slag te nemen; ongeveer duizend voet oostelijker
op den dichtstbijzijnden top van denzelfden heuvel

was het standpunt van den Koning en het groote
hoofdkwartier. Als men van deze hoogten den blik
noordwaarts sloeg, zag men het bekoorlijk beeld
van een rijkbebouwd heuvellandschap; in het vrien-
delijk morgenlicht lag het daar met zijn rivierkron-
kelingen, zachthellende heuvelrijen, bosch en weide-
vlakten als een vroolijke schilderij. Aan den voet
de Maas, die hier in een langgerekten boog noord-
waarts gaat, naar \'t zuiden terugkeert, om verder
westwaarts te stroomen; daarachter de rieten daken,
den spitsen toren en eenige fabrieken van het stadje
Donchery en aan den rechterkant de kleine, oude
vesting Sedan, beide steden door een lange landtong
gescheiden, die door de bocht der Maas daar gevormd
wordt. Achter Sedan verheft zich het Ardennen-
woud in vele heuvelketenen tot op den belgischen
grens Ten oosten van Sedan strekken de hoog-
ten zich verder naar het zuiden tot naar de Maas
uit, die van uit het zuidoosten op Sedan toe-
stroomt.

Om 5 uur in den morgen openden de Saksers
op den rechtervleugel den strijd, bijna tegelijkertijd
de garde en nog voor hen het eerste corps van de
Beieren. De Saksers hadden een langen en harden
kamp, ook de Beieren brokkelden bataillon op ba-
taillon bij den grimmigen strijd in. De hoofdstelling
der Fransehen was ten Noorden van Sedan in het

boschnjke heuvelland, dat door de dorpen Ploing,
Illy, La Chapelle en Villers begrensd, in het mid-
den door de vallei van het dorp Givonne door-
sneden wordt. De toppen en hellingen dezer berg-
streek waren met hun geschut beplant Terwijl
Saksers, garde en Beieren den linkervleugel van
deze stelling aangrepen, batterij tegen batterij zetten
en na een ijverig kanonvuur den vijand tot infante-
riegevecht dwongen en zich langzaam, moeielijk en,
naar zij zelven meenden, lang met onzeker gevolg in
de dalen voortschoven, waren het 4de en 5de corps
met de Wurtemburgers ten westen van Donchery
over de Maas gegaan. Zij trokken hun slangenli-
nie om de rechterzijde der Fransche stelling heen ;
het 11de \'t dichtst bij den vijand, het 5de in een
wijderen boog, om hem in den rug te dekken. De
nevel begunstigde hun overtocht. Het doel van deze
bewegingen was zoowel de rechter als de linker-
zijde der vijandelijke stelling terug te dringen en
de Franschen hetzij noordwaarts over de Belgische
grenzen of naar Sedan te drijven, daar in te slui-
ten en in die onhoudbare plaats tot de overgave
te dwingen.

De zon had het nevelgordijn gedeeltelijk ver-
dreven ; er lag echter nog tegen den middag een
lichten sluier over het slagveld. Van de hoogte van
Doncherij volgde men in de grootste spanning, met

ingehouden adem, in de diepte de bewegingen der
Pruisische colonnen, die achter heuvelen en groepen
huizen voorttrokken. Ondertusschen hoorde men
oostwaarts onophoudelijk het dreunen en donderen
der kanonnen ; witte rookzuilen wezen de plaats
der batterijen aan, geweersalvo\'s nu eens dichterbij,
dan verderaf den aanval der bataillons. Uit de dalen
steeg de damp op, en zijn langzaam voortschrijden
naar het Noorden of zijn blijven op dezelfde plaats
der hoogte waren ons het teeken, of de vijand week
dan wel standhield. Van tijd tot tijd kwamen er
officieren aangeijld met berichten over de handelin-
gen en het voorwaarts rukken der afzonderlijke troe-
pen ; dan luisterde, wie dicht bij genoeg stond om
het te kunnen verstaan, ademloos naar den inhoud
van het uitgestooten bericht, om dadelijk daarop
weer den veldkijker naar de verwijderde hoogten
te richten. Het was 9 uur, toen het 11de corps bij
St. Menges aan den noordelijksten punt der rivier-
kromming met den vijand in botsing kwam. Van
daar begon ook aan onze zijde de strijd. Ook de
Kroonprins werd nu door onrust aangegrepen; hij
verhief zich en beval, dat men zich nauwer aan
een zou sluiten totdat Blumenthal beslist verklaarde,
dat de stelling, die zij ingenomen hadden, juist de
gunstigste was. De generaal zelf, die onverstoorbaar
met benijdenwaardige kalmte de afwisselende too-

neelen van den strijd en de berichten opnam, ver-
loor slechts eenmaal zijn rustige houding, toen de
adjudant van Van der Tann over tienen ons de
tijding kwam brengen, dat Bazeilles weliswaar in
\'t bezit der Beieren was, doch het eerste Beiersche
corps voor dezen dag buiten gevecht was gesteld.
Daar stond generaal v. Blumenthal snel op en riep:
»Dat heb ik zoo niet bevolen!" De Beieren waren
in het vreeselijk gevecht, dat zij in het dorp met
groote dapperheid en onder zware verliezen volhiel-
den, wel wat te hard van stal geloopen en niet
in staat geweest het gevecht af te breken of vol te
houden.

Machtiger dreunde de donder der kanonnen, lange
rijen van batterijen braakten dood en verderf uit,
het eigenaardige, fluitende geluid der in \'t rond
vliegende granaten, de witte rookwolken der tirail-
leerende Franschen, de dikke damp op den grond
waar het 25 maal herhaalde knetteren van een
mitrailleuse-schot zich hooren liet, afgebroken door
het doffe dreunen der wagens, wilde kreten, op-
stijgende rookwolken uit brandende huizen en de
flikkerende vuurgloed, die over huizen en boomen
zich uitspreidde, deze vreezebjke aanhang van den
oorlog hield oog en oor geboeid, doch niet de ge-
heele ziel want door alles heen maakte zich een ge-
voel van trots en hoop op goeden uitslag van ons

meester; vreugde en geestdrift over de menschehjke
macht, die te midden van zulk een woesten strijd,
den eerepalm verovert. Waar een Duitscher kwam,
moest de Franschman wel wijken.

Tot in den namiddag woedde de strijd voor onze
oogen met onverminderd geweld voort. De nevel
was geheel opgetrokken, het landschap lag daar
helder in het warme zonlicht. Achter het 41de corps
had het 5de zich vooruitgeschoven; reeds tegen
11 uur donderde zijn geschut bijna in den rug van
den vijand, van de andere zijde zocht het gardecorps
zich met hen te vereenigen. In den middag sloten
zich de beide Duitsche vleugels achter de Franschen
aan. Het wild was omsingeld, de uitweg naar het
Noorden afgesneden. In het donkere bergwoud ver-
drong zich de Fransche infanterie en poogde in ver-
twijfeling door den ijzeren muur heen te breken.
Het snelvuur begroette hen van voren, ook rechts
op den voorgrond trokken Pruisische en Beiersche
batterijen op en vuurden op de dichtopeengedrongen
rijen der Franschen. Toen deed de Fransche cavalerie
eervol haar laatste heldendaad: bij het wijken der
infanterie stormden de regimenten tegen de Pruisi-
sche infanterie en kanonnen in om naar het westen
een uitweg te banen. Tevergeefs. Rij voor rij wer-
den de dapperen weggemaaid, steeds weer reden zij
aan; door den telescoop zag men den zoom van

het bosch zich meer en meer bedekken met de
lijken der mannen en paarden. � Uit de woud-
heuvels achter Sedan begon de terugtocht van
den vijand op de stad aan. In dichte hoopen kwam
het volk tevoorschijn, velen zonder wapenen.

En nu zweeg het kanonvuur bijna plotseling. Het
was alsof de warme zonnegloed ook den aanvallers
de kracht benam. Het was echter slechts de voor-
bereiding tot nieuwe strijdtooneelen. Nog nauwer
werd de boschrijke heuvelrug waar de vijand tegen
aangedrongen stond, aan drie zijden omsingeld. Toen
begon weder het doodelijke werk: de donder der
kanonnen, geknetter der schoten, dan vuur van alle
kanten en in de lucht vliegende ammunitiewagens;
de Duitsche compagnie�n drongen in het woud en op
de hooggelegen vlakte der Fransche stelling en dreven
de Franschen op de stad aan. Geheele massa\'s in volle
vlucht kwamen te voorschijn; voetvolk, ruitere, rijen
wagens, daar achter gevangenen bij hoopen.

Ongeveer een uur later, tegen 4 uur; was de
slag ge�indigd, het veld buiten Sedan in onze han-
den, het leger der Franschen, voorzoover het niet
op het slagveld lag of als gevangenen voortgedreven,
in Sedan binnen het bereik der kanonnen opeenge-
hoopt. Ongeveer 90,000 verdrongen zich om de
vesting, een klein deel vluchtte met verbroken ge-
lederen door de wouden naar de Belgische grens.

Om 5 uur kregen de Beieren en Wurtembergers
het bevel, met hun artillerie de stad te beschieten.
Na de eerste schoten steeg een ontzaglijke rookwolk
in de hoogte, dicht en zwaar bleef zij boven de
huizen hangen en wierp een donkere schaduw over
het tooneel van menschenslachting. Een half uur
daarna werd er een witte vaan geplant. De Beieren
waren zoo nabij de vesting gekomen, dat hun infan-
terie reeds het paalwerk verbrak.

Het was tegen 7 uur, toen generaal Reille �
hij was in \'t jaar 1867 aan den Kroonprins in Pa-
rijs toegevoegd � voor den Koning van Pruisen ver-
scheen. Op de patroontasch van een huzarenluite-
nant werd eigenhandig de brief geschreven, welke
de hertog von Gramont 8 weken geleden ge�ischt
had, opdat Frankrijk in den vrede zou toestem-
men.

Wie de overwinning van het grenzeloos vernuft op
een slagveld, als dat van Sedan aanschouwt heeft,
wordt wijzer en, zoo ik hoop, beter dan hij te voren was.
De vreeseljjkste en geweldigste krachtsontwikkeling
van twee naties, de bloedige arbeid der strijdende
massa\'s, een wereld van gebeurtenissen, die zich in
een tijdsruimte van weinige uren te zamen dringt,
en toch de overwinning ten laatste het gevolg van
een eenvoudige gedachte van onze veldheeren! Hun
weldoordachte handelingen, welke honderdduizen-

den door dood en verderf heen tot het gewenschte
doel voerde, is een triumf der Duitsche kracht ge-
worden, een schrede voortwaarts van ons volk,
grooter en rijker aan gevolgen, dan de koenste fan-
tasie ooit had durven droomen. Dat zijn de ver-
heffende gedachten, welke boven de kruitdamp en
hjkenmassa\'s van dezen slag opstijgen. Zoo doet
onze God door middel der krijgsbenden, in den
strijd roem uitdeelend aan de overwinnaars, groote
daden en geeft nieuwe lessen, ook de overwon-
nenen door de nederlaag zelve verheffend en loute-
rend.

In den avond ging ik door dergelijke gedachten
beziggehouden naar Chemery terug, om op den
Kroonprins te wachten. Toen hij om 9 uur aan-
kwam, met luide jubelkreten ontvangen werd en bij
de tafel vol geestdrift een heildronk op het dappere
leger instelde, kwam ik mijzelf voor als een tweede
Tijl Uilenspiegel, die gedurende den vroolijken weg
door het dal zich laat terneerdrukken door bezorgd-
heid o-or den volgenden berg. Onze zege was zoo
groot, dat er niemand in Frankrijk overbleef, die
vrede met ons sluiten kon.

4 September. De heeren der generale staf zijn
vol lof over de leiding der armee door den Kroon-
prins van Saksen. Zoo wijzigt het noodlot de par-
tijzucht der menschen. Vier jaren geleden verwacht-

ten wij, voortvarende Pruisen, weinig heil van de
Saksische verhoudingen na den oorlog van 18G6
en een terugkeer der koninklijke familie in Dresden.
Ik had in dien tijd, dat mijn landslieden en bond-
genooten tegen de Saksers vooringenomen waren,
een vlugschrift geschreven. »Wat moet er van
Saksen worden?" waarin ik zeer scherpzinnig alle
bedenkingen uiteenzette, welke ik voor het huis der
Albertiners en voor de Duitschers in het behoud
van Ben koninkrijk Saksen meende te moeten zien.
Hoe was alles nu anders geloopen en hoe schitte-
rend was, wat voor weinige JRren waarschijnlijk
voorkwam, door de feiten gelogenstraft!

Dergelijke ervaringen maken iemand bescheiden.
Wie verder in zijn herinnering teruggaat, vindt
overal gelijke redenen om zich te verbazen over de
kortzichtigheid der menschelijke berekeningen. De
verdubbeling van het leger, welke de eerste regee-
ringsjaren van Koning Wilhelm zoo verzwaarde, en
den meesten Pruisen, ten minste op de ^r^nier,
waarop zij ingevoerd werd, zoo noodlottig voorkwam,
is de grondslag gefeest voor alle de gevolgen van
dezen krijg; slechts door haar werd de dag van
W�rth, de slagen bij Metz en de overwinning van
Sedan mogelijk en alles, wat nu met de innigste
idealen der Duitschers samenhangt. Zulke ervaringen
moeten ons niet minder gewicht aan daden en poli-

tieke vragen doen hechten, doch zij vermanen ons
tot zorgvuldige beschouwing van tegenstrijdige
meeningen, en tevens dat men den strijd voor de
zaak, welke door de kampende partijen voor de
rechte gehouden wordt, met bescheidenheid en zoo-
veel mogelijk den tegenstanders sparende voeren moet.
Dan alleen toch zal men in het geval, dat hoogere
machten het beperkte der partijzucht aan het licht
brengen, niet al te zeer in zijn eigen schatting be-
hoeven te dalen. Dat het nuttige spoedig schadelijk
worden kan en wat eerst onpopulair was, misschien
nog in dezelfde eeuw eene groote schrede voorwaarts
blijkt te zijn, is een leer, die wel door alle tijden
heen verkondigd wordt, doch waarvan men de be-
teekenis slechts in een strijd, waaraan men zelf
hartstochtelijk deelneemt, ten volle naar waarde
schatten kan.

Toen ik den 8sten September te Reims van den
Kroonprins afscheid nam, om naar Duitschland terug
te keeren, drukten diens laatste woorden nog har-
telijk bezorgheid uit over het lot van een duitschen
geleerde. Theodoor Mommsen had vol bezorgdheid
naar het lot van zijn jongen vriend Bormann gevraagd,
zijn medearbeider aan zijn groote werk over opschriften,
die in den slag bij Metz een schot door den mond
gekregen had. Toen de Kroonprins vol warm mede-
gevoel dit ongeluk van den veelbelovenden geleerde

betreurde, wiens dood een groot verlies voor de
wetenschap zijn zou, troostte generaal v. Blumen-
thal hem, daar schoten door den mond meestal
geen doodelijke wonden vooroorzaken. Nu droeg de
Kroonprins mij op, naar het hospitaal te Pont-a
Mousson te gaan om inlichtingen omtrent Bormann
in te winnen en wanneer het mij gelukte hem te
vinden, hem van zijne deelneming te verzekeren en
te vragen, of de Kroonprins ook iets voor hem doen
kon. In den laten avond reed ik met den jager van
het groote hoofdkwartier over deze ontvolkten straat-
weg huiswaarts. Het was een zeldzame tocht, als
door een uitgestorven land; geen arbeider, geen vee
op de velden, geen enkele wagen of voetganger
mijlenver op de straten. Slechts een paar maal
moesten wij voor lange colonnes uitwijken. In de
dorpen werden wij somtijds door den schildwacht aan-
gehouden, op den wisselplaats hielden wij voor het huis
van den commandant op, bij wien telegrapisch een
ander voertuig besteld was. De dienstdoende land-
weerofficier ontving mij allervoorkomendst en schonk
me een glas rooden wijn; een wagen had hij echter
niet kunnen krijgen. Daarop ging de jager alleen
naar buiten om er een te zoeken en bracht na kort
oponthoud er een voor.

Op den wagen ging het nu weder verder in het
eenzame landschap, nu en dan werd de koetsier op

den bok op de een of andere hinderpaal gewezen,
terwijl de jager zelf de teugels hield. Toen hij
door de duisternis niet zeker meer van zijn weg
was, steeg hij aan een kruisweg af en zocht naar
een wegwijzer. Zoo ging het tot in den volgden
nacht zoo snel mogelijk voorwaarts. In Pont-a-
Mousson nam ik voor het stadhuis afscheid van mijn
geleider, die zijn snellen tocht over Remilly voort-
zette. Den volgenden morgen vroeg begon ik de
overbevolkte hospitalen te doorloopen, droevige be-
zoeken, die lang tevergeefs waren. Eindelijk was ik
zoo gelukkig op de voor mij gehaalde lijst te zien,
dat Dr. Bormann in leven en kort te voren
per brancard naar Duitschen bodem overgebracht
was. Daar ik brieven in Homburg te bezorgen had,
moest ik op de verbindingslinie der 3de armee ge-
bruik maken van den Elzasser spoorweg. Bij Nancy
begroetten groote massa\'s gespuis, die zich langs
den weg opgesteld hadden, onzen trein met het on-
ophoudelijk geschreuw: »weg met de Pruisen."
Midden onder de schreeuwers stond een pruisisch .
landvveerman, rookte rustig voort uit zijn kort pijpje
en hoorde met een welbehagehjke uitdrukking naar
het opgewonden volkje, welks woede hem aan het
kwaken der kikvorschen in den vijver deed denken.
Eindelijk in den Elzas wachtten mm de stations
hier en daar ook duitsche vrouwen met de liefda-

dige bedoeling aan de gewonden levensmiddelen uit
te deelen. De reis naar Homburg duurde nog twee
dagen en een nacht, voor de gewonden in onzen
trein een smartelijken tijd. Het gelukkig gevoel,
weer in het vaderland te zijn, wekte zieken en ge-
zonden op. Aan den Krooprins kon ik spoedig daarop
melden, dat de duitsche geleerde het gevaar te
boven en aan de beterende hand was.

De Kroonprins was 40 jaar oud, toen hij als
zegevierend veldheer uit den oorlog huiswaarts
keerde. In zijn uiterlijk de schitterendste helden-
figuur die ooit den duitschen helm gedragen heeft,
in het leger als een der grootste krijgsvorsten ge-
liefd, volgens de algemeene opinie een beproefd,
standvastig man, in ieder opzicht geroepen, opvolger
van zijn bejaarden vader te worden, een opgaande
ster voor vele patriotische wenschen en verwach-
tingen die in het tegenwoordige niet ten volle be-
vredigd konden worden. Men kon zich bijna geen
schooner en veelbeloovender leven voorstellen, dan
het zijne, naar de algemeene meeniug was. Nooit
echter heeft het noodlot aan schitterende verwach-
tingen op smartelijker wijze den bodem ingeslagen.
Voor de natie waren de zeventien jaren, waarin

Keizer Wilhelm nog voor ons behouden bleef, een
tijd van vreedzamen voorspoed; voor den nieuwen
staat over \'t algemeen een gelukkige periode, waarin
men zich langzamerhand in de zeden en gewoonten
der Duitschers leerde thuis voelen. De zoon en
troonopvolger werd het offer. Hij alleen had daarom
den hoogsten prijs te betalen, zijn geluk, wellicht
zijn leven. Dat is een lot, tragischer en vreeselijker,
dan de stoutste verbeelding het zich kan afschilde-
ren. De persoonlijkheid van den ouden Keizer, die
de macht liefhad, doch, waar het belangrijke zaken
gold, den schijn niet telde, die er volstrekt niet op
gesteld was geweest zich den keizerskroon op het
hoofd te drukken, die de aangeboren rechten der
duitsche vosten hoog stelde en deze waar hij maar
kon, in hooge eere trachtte te houden, deze rustige,
harmonieuse persoonlijkheid van den bejaarden vorst,
die door zijn ouderdom alleen reeds eerbied inboe-
zemde, was door de Voorzienigheid als voorbeschikt,
om voor de duitsche bondsheeren den overgang tot
den nieuwen staat zoo dragelijk mogelijk te maken.
Ook onder het volk stonden de partijen onder de
betoovering dezer grijze gestalte, die steeds eer-
waardiger, ten laatste als een wonder beschouwd werd,
en billijke zoowel als onbillijke eischen om veran-
deringen alleen door den duur bestaande toestanden
op de toekomst verwees. Maar die hem het naast

stond in rang en toegenegenheid van het volk, door-
leefde dezen tijd van het begin eens nieuwen le-
vens, de bevestiging van het keizerrijk, dat juist
hij zoo innig gewenscht had, op den achtergrond ge-
schoven, in werkeloos afwachten. Hij voelde een
leegte, een afmatting, die hem terneerdrukte en ont-
stemde, wat steeds erger werd.

Dat deze tijd den Kroonprins zoo zeer terneder-
drukte, was grootendeels aan zijn natuur te wijten,
wier beminnelijkheid en adel zich in groote oogen-
blikken van zijn leven, onder den invloed van mach-
tige indrukken openbaarde, doch die niet bepaald
actief was. Zoo hij met rustige werkkracht uitgerust
was geweest, zou hij trots alle hindernissen zijn deel
aan de staatsregeering op elk gebied, welke zijn
Vader niet bizonder ter harte ging, ge�ischt hebben.
Hij bezat wel den vlijt en de plichtgetrouwheid der
Hohenzollern, waar het de vervulling van een opge-
geven taak gold, doch niet genoeg energie en on-
dernemingsgeest, en in de gewichtigste regeerings-
zaken miste hij misschien ook wel de geschiktheid
om te bevelen, hoe iets worden moest. Het ware
heilzaam voor hem geweest, wanneer hij zich in de
eerste jaren van zijn huwelijk, toen het verblijf in
Berlijn hem dikwijls onaangenaam was, als landheer
op een buitengoed had kunnen nederzetten. Daar
had hij zich met een bekwaam rentmeester zelf op

de landbouw kunnen toeleggen en daarbij het be-
heer in zijn omgeving, de kwalen en nooden van
den kleinen burgerman en de belangen der buitenlui
uit eigen ervaring leeren kennen. Hoewel de gedachte
hieraan wel bij hem opkwam, bleek het bij gebrek
aan eigen vermogen onuitvoerbaar. Wat de Keizer
na het jaar -1870 deed, om hem een vaste bezigheid
te geven, was niet voldoende. Den Kroonprins werd
de inspectie opgedragen over het zuidduitsche leger-
corps; hij reisde met Blumcnthal eens per jaar daar-
heen en oefende door zijn beminnelijke verschijning
en zijn gemeenzaamheid als veldheer, die den officie-
ren en manschappen het hart ontgloeide, inderdaad een
weldadigen invloed uit, doch dit werk was toch niet
veel meer dan een vorstelijke parade. Ook werd hij tot
beschermheer der musea\'s en kunstaangelegenheden
benoemd, wat hem veel liever was. Hij betoonde zich
op het voetspoor van zijn gemalin een warm begun-
stiger der industrie; hij heeft op dit gebied en bij
talrijke eere-voorzittingen veel goeds gedaan door zijn
innige belangstelling en soms ook door zijn invloed
op de regeering, doch zulk een bedrijvigheid op
.zijpaden was ten slotte voor een groot vorst toch
niet anders dan spel en tijdverdrijf. De zoon van
een landheer, die met zijn huishouding in een bij-
gebouw van de vaderlijke bezitting woont, die zijn
uitgaven regelen moet naar het vaste inkomen, dat

de vader hem toegekend heeft, wiens kinderen van
den grootvader alles moeten krijgen, wat zij noodig
hebben, en wien als bezigheid wellicht het opzicht
over den parkaanleg wordt opgedragen, � zoo
iemand zou, als hij als man van vijftig jaar uog in
zulk een afhankelijke positie was, voor bizonder
onzelfstandig en ongelukkig gehouden worden. En
toch is de toestand van een duitschen kroonprins
niet anders volgens aloude wet en verordening, en
de persoon van den vorst vermag niets daaraan te
veranderen. Zulk een loodzware afhankelijkheid van
den regeerenden vorst, zooals in Pruisen de gewoonte
is, oefent zoowel in \'t groote als kleine invloed op
de verhouding tusschen vader en zoon, op de weder-
zijdsche opvatting der familierechten en plichten.
Hoe goed de menschen zijn mogen, welk een schoone
familieband hen ook verbindt, toch weegt de druk
van zulk een onvrijheid op de ziel van den afhan-
kelijken persoon zwaar en wordt bij het klimmen
der jaren steeds smartelijker gevoeld. Het ontbrak
in dien tijd van afwachting ook niet aan verheffende
indrukken. Hij zelf roemde als een aanwinst, de
hartelijke verhouding, waarin hij tot den koning van
Saksen gekomen was. Zijn gevoel van eigenwaarde
werd gestreeld door het eerbetoon, hem bij herhaal-
delijk verblijf in Itali� ten deel gevallen en den
vriendschappelijken voet, waarop hij met het italie-

aansche koningshuis stond. Hij hield zich voortdurend
met de gedenkwaardigheden van zijn tijd en zijn
eigen leven bezig, en legde verzamelingen aan, ook
van het oordeel der pers over hem zelf. Langen
tijd hield hem de nalatenschap der koningin Elisa-
beth bezig, . waarover hij tot executeur benoemd
was. Hij vond daarin merkwaardige geschriften en
brieven, welke \'t voor hem zonneklaar maakten,
dat men in Pruisen zoowel de politieke houding, als
de kerkelijke gezindheid dezer hooggeplaatste vrouw
verkeerd beoordeeld had en hij dacht er over, aan
deze papieren naderhand publiciteit te geven, opdat
aan het aandenken der koningin de rechte waar-
deering zou ten deel vallen, die zij gedurende haar
leven ontbeerd had. Hij verheugde zich innig over
de rijke aanwinsten voor de museums, die onder
zijn leiding gelukt waren, hij hield zich gaarne bezig
met bouwplannen v��r den tijd zijner regeering,
vooral met groote plannen voor het museumeiland.
Nog eenmaal verhief zich zijn kracht, toen hij in \'t
jaar 1878 na de verwonding des keizers tot
plaatsvervanger geroepen werd. De overstelpende
arbeid, de verantwoording, het hooge ambt gaven
hem een tijd lang veerkracht en nieuwe vleugels
aan zijn geest, tot groote verrassing en blijdschap
van zijn omgeving. Doch met deze verantwoordelijke
werkzaamheid verdween ook weder de levensmoed.

Lang had de Kroonprins het geluk gehad in zijn
naaste omgeving na elkander twee mannen te be-
zitten, die beide ongewoon begaafd, door beschaving
en karakter zich het hoogste vertrouwen waardig
maakten. Ernst von Stockmar werd weldra ziek en
bleef van 1864 tot aan zijn dood toe de bescheiden
vertrouweling van het kroonprinselijk paar. Door
Stockmar aanbevolen, nam Karel von Normann het
kabinet over, en deze bleef twintig jaar lang, in
den tijd, dat de Kroonprins de groote daden van
zijn manneljjken leeftijd had op te teekenen, in zijn
nabijheid. Sinds Normann in \'t jaar 1884 genood-
zaakt was geworden in buitenlandsche dienst te
treden, was de Kroonprins eenzaam, terwijl hem
een trouwe raadsman ontbeerlijk was geworden.
Zijn naaste mannelijke omgeving bestond uit mili-
tairen, die slechts tijdelijk daar waren. Hij gaf zich
met voorliefde aan droevige gedachten en pessimis-
tische stemming over, dacht er soms over, in het
geval van een troonswisseling afstand van de regee-
ring te doen en de regeering op zijn zoon over te
dragen. Zelfs de vermaningen der kroonprinses ver-
mochten op den duur niet deze droefgeestigheid te
verbannen. Hij bemoeide zich nog op zijn manier
met staatszaken, vorderde verslagen en gedenkschrif-
ten en verkreeg rijkelijker, waar hij niets gevorderd
had. Hij had nu en dan vertrouwelijke gesprekken

met de partij der vrijzinnigen en sprak dan wel eens
zijn ontevredenheid over regeeringsmaatregelen uit,
doch de toenemende neerslachtigheid van zijn wezen
werd door degenen, die hem in zijn jeugd gekend
hadden, met diep leedwezen opgemerkt. Hij begon
lichamelijk en geestelijk te verminderen, en reeds lang
v��rdat de vreeselijke ziekte zich bij hem open-
baarde, moest men tot de bedroevende erkenning
komen, dat hij niet meer den levensmoed bezat van
den man, die eens over zijn volk den keizersstaf
zou zwaaien.

Toen de ziekte verstorend in zijn leven ingreep,
kwam na het lange wankelen tusschen hoop en
vrees zijn eigenaardige natuur weder boven, de
reinheid zijner ziel en de vriendelijke goedheid zijns
harten. De man, die in het krijgsrumoer aan zijn
leger als een onversaagd veroveraar verschenen
was, zou als geduldig lijder in het gemoed der tijd-
genooten voortleven. Zijn keizerslot was een treurig,
lang wegsterven; de kroon, waarnaar hij eens voor
zich en zijn geslacht gereikhalst had, zonk slechts,
zooals de aureool den martelaar kroont, op zijn
hoofd. Het werd hem niet gegeven te antwoorden
op de dringende vragen, welke de natie tot den
persoon van zijn gebieder richt, en de hoogste waar-
digheid, de macht van den heerscher vielen hem
slechts als een droombeeld ten deel, terwijl het

lichaam machteloos aan het ziekbed gekluisterd was.
Tegenover zulk een lotsbeschikking is het verme-
telheid er over te willen redeneeren, wat hij als
vorst geweest zou zijn. Die op hem hoopten, wilden
in hem zien, war zij het liefste wenschten, en die
bezorgd zijn wezen gadesloegen, vermochten het
niet te beoordeelen, welke krachten en neigingen
de waardigheid en heerschappij in een gezonden
vorst zouden ontwikkeld hebben. Hij was een open,
rechtschapen man met een reinen zin en warm ge-
moed, met een hart vol menschenliefde, en een nei-
ging tot alles wat goed en schoon is. Hij was zoo
menschlievend en vol medegevoel voor wie daar
leed, dat zelfs de tallooze bittere ervaringen, die de
grooten dezer aarde over de onwaardigheid van
vele hulpzoekenden opdoen, niet in staat waren
hem wantrouwend te maken. Voor hen, die hij per-
soonlijk kende, had hij de teederste opmerkzaam-
heid; hij deelde als trouw vriend in alle tegenspoe-
den die hen mochten treffen. Hij was van een weeke
en lichtbewogen natuur, een mensch van zeldzame
reinheid en warm gevoel.

Hoewel ijverig protestant, was hij verdraagzaam
jegens elk anders denkende, doch had een sterke
antipathie tegen kleinzielige papen. In het staats-
bestuur stond hem de polotieheerschappij en
voogdijschap tegen; hij verlangde voor het volk

een uitgebreide zelfregeering, voor ieder eerlijk
bedrijf de meest onbelemmerde beweging. Dit echter
waren gezindheden bij hem, waarin hij niet genoeg
rekening hield met de volkstoestanden, en het zou
bem zwaar gevallen zijn hierin zijn wil tegenover
gegronde tegenwerpingen door te zetten. Hij toch
was geen man van zaken, zijn oordeel in groote
aangelegenheden was niet altijd doordacht en ook
waar hij iets ernstig wilde, was hij in de uitvoering
weifelend en onzeker, soms mochteloos tegenover
hindernissen; hierin was hij meer geschikt geleid
te worden dan anderen te leiden. Hij was zeer ge-
neigd, een ieder vrij in zijn opvattingen te laten en
men kon tegen hem zijn overtuiging met de groot-
ste vrijmoedigheid uitspreken, ook wanneer men
zijn eigen denkbeelden aantastte. Hij was echter ook
geneigd om daar, waar hij behagen wilde, aan de
dingen een humoristisch tintje te geven en dan
overkwam het hem wel, dat zijn scherts niet aan-
genaam opgenomen werd, wellicht daardoor, dat de
grondtrek van zijn wezen ernst was en hij zich soms
geweld aandeed om vroolijk te schijnen. Hij was
zeer gevoelig voor ieder vergrijp tegen de vormen
en verlangde ook in \'t kleine, dat zijn waardigheid
in \'t oog gehouden werd. Was hij dus niet geheel
van kleingeestigheid vrij te pleiten, zoo was zijn
ziel des te ontvankelijker voor alle ware en schoone

indrukken en alle levensvragen, die in hemzelf erns-
tige gedachten opwekten. Steeds als schoone helden-
gestalte gevierd, werd hij ten laatste zelf geneigd,
groot gewicht aan zijn verschijning te hechten en
deze naar de omstandigheden en de te vervullen
taak te plooien. Het geaffecteerde in uiterlijk, bl^:..
en gebaren verdween echter zoodra hij door een
machtige aandoening bewogen werd. Dan straalde
zijn oog, een betooverende lichtschijn vloog over
zijn gel- . «at geheel uit den plooi kwam, in zulke
oogenblikken was hjj inderdaad wegslepend schoon.
Langen tijd was het zijn begeerte, de heerschappij
over zijn standgenooten te behouden, en met d\' ze
principes was hij soms weinig genegen, de histori-
sche rechten der duitsche vorsten en hun aanspra-
ken op gelijkheid van rang te eerbiedigen. Echter
juist dat, wat hij zoo innig verlangde, de ver-
heffing van zijn geslacht tot de keizerskroon, werd
boven alles een vaststelling der hooge posities der
duitsche landvorsten, ja in veel opzichten ook een
uitbreiding van hun invloed. Nu eerst werd hun
landsgebied door een wettelijke overeenkomst tus-
schen de vorsten en de verbonden natie bevestigd.
En hun vooral kwam de nieuwe inrichting van het
keizerlijken staatswezen op voornamen voet ten
goede. Bij de aanvaarding der keizerlijke waardigheid
door "Wilhelm II behielden onze landsgebieders ge-

legenheid in overvloed, om aan de wereld hun be-
teekenis te toonen en zij hebben dit met vaderlands-
liefde en verstandige inachtneming van hun eigen
voordeel op uitstekende wijze gedaan. Hun bleef de
verheffing van een van huns gelijken tot een hoogere
jiositie bespaard onder hun verootmoedigende, lijde-
lijke medewerking, en ons de praal van een keizer-
kroning met al haar ijdel ceremonieel.

De dood van den zoon echter, die zoo kort op
dien van den vader volgde, heeft in <Uua4ii zin
aan onze hoogste staatsleiding iets eigenaardigs ge-
geven. Door dat de grootvader bjjna onmiddeljjk
do- r den kleinzoon opgevolgd werd, is iets van de
gemoedelijkheid, eigenaardigheid van het oudere
levende geslacht, aan den troon vreemd gebleven.
Hoe uiteenloopend toch natuur, aanleg en karakter
van de heerschers op zich zelven mogen zijn, ieder
vertegenwoordigt in zijn persoonlijkheid veel van
den eigenaardigen geest van den tijd, waarin hij
met al de fi�schheid der jeugd zijn indrukken, inzich-
ten en opvoeding ontvangen heeft. En ieder heer-
scher, ook de grootste en voortreffelijkste, is als
kind van zijn tijd met een eenzijdigheid behebt,
waartegen een jonger geslacht eendrachtig met den
persoon van den opvolger bewust of onbewust pro-
testeert. Zoo is de verhouding van alle koningen
van Pruisen tot hun voorgangers geweest: die van

Friedrich "Wilhelm I tot zijn vader Friedrich I, van
Frederik den Grooten tot zijn vader en zoo door tot
op onzen tijd. Met iederen opvolger werd er aan
het wezeD van den voorganger iets toegevoegd, goed
of kwaad, tot zegen of tot onheil, maar niet toe-
vallig, doch ingevolge eener hoogere levenswet. Ook
in de broeders Frederik Wilhelm I en Wilhelm I
kwamen tegenovergestelde uitstralingen van den
tijdgeest tot heerschappij: Schelling en Herbart,
Tieck en E. M. Arndt, Radswitz en Moltke, Man-
teuffel en Bismarck.

Deze keer echter is aan de Duitschers dat aan-
vull\'ngselement ontvallen. Een vorstenziel is weg-
gekwijnd, die na de opheffing der censuur, na 1848
opgroeide in een tijd van verzet tegen kleingeestige
ambtenarij, in tijden, waarin niet de macht van het
leger, doch de hartstochtelijke volksaandrang den
vooruitgang van den staat bewerkte. Weggekwijnd
is de spruit van een langen vredestrijd, waarin de
vooruitgang van kunsten en wetenschappen den
Duitschers dikwijls het reinste gevoel van eigen-
waarde, de grootste beteekenis gegeven had; een
gemoed, waarin liefde voor de vrijheid en de
schoone openbaring der volkskracht levendiger
was dan die voor de heerschappij door het Ie
ger en den staat. Want van deze en andere in-
vloeden van 1848 tot 1864 op duitschen grond

ontstaan, bewaarde de kroonprins in zijn ziel inhoud
en kleur, die hem stempelden tot een andere per-
soonlijkheid dan zijn vader en ook weer ongelijk aan
de heerschende neigingen in het gemoed van zijn
zoon, die sinds het keizertijdperk onder den helm
opgegroeid was.

Wie zal het uitmaken, of het uitvallen van deze
eigenaardige mengeling van wordingselementen in-
vloed zal uitoefenen op de nationale ontwikkeling.
De eigenaardigheid van den gebieder toch is slechts
een der in werkenden invloeden en er zijn vele
andere, die misschien van meer beteekenis zijn.
Wij hebben echter op het feit willen wijzen, ook
al geven we ons met blijmoedig vertrouwen aan de
goede geesten van ons lot over. � De hoogge-
plaatsten op aarde, tot wie een geheel volk opziet,
zijn nog heden ten dage in een positie, gelijk aan
die in oude tijden waarin de heldenzangen onder
het volk de geschiedkundige overleveringen vormden.
Naar hun verschijning en enkele levensuitingen, die
in wijden kring bekend worden, vormen de tijdge-
nooten zich van hen een voorstelling. Altijd zijn
daarbij bepaalde volksgezindheden werkzaam, liefde
of afkeer, daarbij de stille hoop, een gebieder te
hebben, die aan de wenschen der levenden beant-
woordt. Voor ieder mensch, die tot ons komt, is
ons voorstellingsvermogen op dergelijke wijze aan

\'t werk en in dien zin zijn ook de voorstellingen,
die intieme verwanten en vrienden zich van ons vor-
men, slechts ideale beelden, welke veel belangrijks
uit het onzichtbare leven in zich sluiten, bij ieder
verschillend gevormd, als naar de persoonlijkheid
van den beschouwer en de verhouding waarin hij
tot den ander staat. De voorstellingen der aanzien-
lijken op aarde, ?ooals zij door de tijdgenooten ge-
vormd worden, onderscheiden zich van andere reeds
daardoor, dat de beschouwing van hun innerlijk
leven, die toch slechts nan weinigen gegund is, niet
genoeg invloed uitoefent op het oordeel der groote
massa ; daarentegen werkt onophoudelijk de invloed
van hun uiterlijk vertoon. Verder moeten de meeste
uitingen van een hooggeplaatste persoonlijkheid, die
volkseigendom worden, wel overlegd en tot open-
baarheid geschikt zijn. Buitendien echter is in vele
gevallen het vurig verlangen des harten oppermach-
tig, om in den vorst te willen vinden, wat het hart
der tijdgenooten verlangt.

Aan de ideale voorstellingen der vorsten arbeidt
de publieke meening, de pers en het oordeel van
enkelen ; dikwijls wijzigen zich de beelden, al naar
mate van bewondering of afkeer. Langzamerhand
winnen zij aan vastheid en beteekenis, worden door
woord en geschrift onder anderen verspreid en verrijkt
met nieuwe anekdoten en toevoegsels, welke aan

het ruw geschetste beeld worden toegevoegd. Al
deze volksvoorstellingen hebben in onzen tijd veel
waars, dikwijls heeft het volk, meer door vermoe-
den dan recht begrip, een betere opvatting van
den vorst dan de ontledende kritiek. Overigens is
het werkelijke leven der grooten, ja ook hun deug-
delijke arbeid meestal heel anders dan de van verre
staande het zich voorstellen. Men behoeft niet lang
naar voorbeelden te zoeken. De oude Frits, voor
de Pruisen, een zoo bekende figuur, is heel ie-
mand anders dan de oudachtige Frederik II in
werkelijkheid was; Frederik Wilhelm III zooals hij
in de harten van de ouderen van dagen voortleeft,
is geheel verschillend van den vorst, die in het jaar
4813 zoo wantrouwend tegenover den militairen
vooruitgang zijner Pruisen stond en nog in \'t jaar
1839 den braven Arndt als een soort van hoogver-
rader beschouwde. Ook het tegenwoordig geslacht
heeft bij het afbeelden van zijn belden dezelfde
trouwhartigheid. Prins Frederik b. v. leeft in de
herinnering van het leger voort als de onstuimige,
jonge held, die hij zich betoonde, toen hij in \'t
roode huzarenpak over het Manoeuverveld joeg, en
toch was hij in den oorlog zelf, waar onverwijld
handelen soms noodzakelijk is, behebt met een ver-
waande neiging nu eens tot langzaam treuzelen, en
dan weer tot overijlde voortvarendheid. (St. Privat).

Ook Keizer Frederik III is in het oog van het volk
in de eerste plaats de geweldige veroveraar en
toch strookte het militairisme niet met zijn aard;
het bevel op hot exercitieveld was hem volstrekt
niet aangenaam, en in den oorlog deed hij de mili-
taire plichten van een veldheer slechts daardoor zoo
voortreffelijk, omdat hij zijn chef\' van den generalen staf
onbepaald vertrouwde en de vorstelijke inspecteering,
zoowel als de verantwoordelijkheid zeer bereidwillig
op zich nam; en wie zou zeggen, dat hij een
beroemd veldheer geworden is zonder ooit een goed
soldaat te zijn geweest, zou den geliefden doode
geen onrecht aandoen.

Zeker ontbreekt het ook niet aan wangunstige
opvattingen over vorsten. Een af keerige houding van
hen tegenover de dringende eischen van het tegen-
woordige maakt het volk licht onrechtvaardig tegen-
over hen; dan wordt de geheele voorstelling van
hun wezen behendig vervormd, allerlei kwaads zon-
der bewijs gaarne geloofd en verder verbreid. De
prins van Pruisen in het jaar 1848 en keizer Wil-
helm in het jaar 1888, de gehate en de vergode
waren ��n en dezelfde persoon, en er was een
halve menschenleeftijd voor noodig, alvorens de natie
zijn opvatting van dezen vorst zoo wijzigde, als
later gebeurd is. De Duitschers toch zijn volijverig
in alles, wat zij doen. Zijn zij eenmaal begonnen

over hun helden afbrekende kritiek te oefenen, dan
worden zij licht onredelijk morrend, galachtig en
achterdochtig. Maar dan is het hun ondertusschen
zelven niet wel te moede, zij gevoelen zich als van
een zwaren last bevrijd, wanneer zij gelegenheid
hebben, zich van deze gemoedsaandoeningen te ont-
doen en zijn alleen gelukkig, wanneer zij doen kun-
nen, wat \'t meest met hun natuur overeenkomt:
met geheel hun hart liefhebben en vereeren. De
duitsche volgzaamheid is er nog, en even trouw als
in vroeger tijden.

De nieuwsbladen geven den lezers dagelijks rijke-
lijk gelegenheid zich met hooggeplaatste personen
bezig te houden. Zelfs is er in hun dagelijksch leven
bijna niet de geringste kleinigheid, die van uit de
verte gezien kan worden, of de groote massa wordt
er dadelijk mee bekend gemaakt. Dat zij uitgereden
zijn, dat zij inkoopen in een winkel gedaan hebben,
wanneer zij een tentoonstelling bezocht hebben,
wanneer zij uit eten gevraagd zijn, ja, in welke
kleeding zij verschijnen, alles wordt gemeengoed voor
de lezers. Of dit onophoudelijk ter sprake brengen
van vorsten bizonder nuttig voor het lezende pu-
bliek is, zullen we hier niet onderzoeken; voor de
vorsten zelf is die babbelzucht dikwijls een last, en
geeft steeds een zekeren dwang, die op hun ge-
heele zijn invloed heeft. Wanneer zij reeds als kin-

deren merken, dat ieder woord, en al hun doen en
laten voor de verzamelde toeschouwer onderwerpen
van belang zijn, zal deze overtuiging er al vroeg
too bijdragen, hen voorzichtig te maken en acht te
geven op hun houding, spreken en handelen, doch
zij worden ook al vroeg genoodzaakt in \'t publiek
op te treden en hun rol te spelen. � Want de
uiterlijke verschijning van den vorst vniform, ge-
laat, gebaren, het woord, dat hij spreekt, moeten
een zekere uitwerking hebben. Hoe grooter de om-
geving is, met des te meer drang wordt hem de
zelfbeschouwing opgelegd. Daar de vorst weet, dat
ieder woord dat hij zich in het gesprek laat ont-
vallen, afgeluisterd, overwogen, en verder verteld
wordt, moet hij zich in zijn spreken daarnaar rich-
ten. Is bovendien een vorst in de noodzakelijkheid,
in het openbaar te spreken, dan wordt ieder woord
van zijn rede door de onvermijdelijke pers aan
millioenen ter beoordeeling gegeven. Daarom is het
geheel in de orde, wanneer de vorst, wiens geest
door allerlei zaken wordt beziggehouden en ver-
strooid zich de redevoering door een vertrouwd man
laat opschrijven en die in zijn geheugen prent. Zij
wordt, doordat hij ze uitspreekt, de zijne ; want hij
neemt de verantwoordelijkheid op zich , doch hij
wordt daardoor er ook aan gewoon, een vreemden
geest voor den zijne uit te geven en moet dit zich

laten welgevallen, wellicht niet zonder voldoening,
dat zijn eigene opvatting, kennis en beschaving naar
de weloverdachte en vernuftige woorden van den
ander geschat worden.

De duitsche trouw, die beminnelijke deugd der Ger-
manen, is sinds den voortijd tot op het tegenwoordig
oogenblik in onverminderde mate bezig, zich de beel-
den van zijn aanzienlijkste vorsten te vormen. Daar-
door staan millioenen in een hartelijke en schoone ver-
houding tot hun vorsten. Zulfs de geleerde geschied-
vorscher aan zijn schrijftafel is er van doordrongen,
de lust in zijn werk wordt grooter, het wordt hem
mogelijk het verledene te begrijpen en uit de over-
geleverde trekken van dierbare vorsten goedgelij-
kende beelden te vormen. Hoe wetenschappelijk
gevormd hij ook is, hoe juist ook zijn oordeel, zijn
voorliefde doet hem de goede hoedanigheden zijner
helden \'t meest in het licht stellen en verzacht de
schaduw, die hij, om waar te zijn, niet ver van zijn
beelden houden mag. Zooals echter iedere gemoeds-
aandoening, brengt ook deze hartelijke toegenegen-
heid een gevaar met zich, en er is voor den Duit-
schers waakzaamheid toe noodig, om bij deze over-
gave zijn eerlijke meening niet prijs te geven. Dit
gevaar bedreigt den vorst zoowel als het volk dat
hem trouw aanhangt. Wij zien licht wat we vinden
willen; iedere levensuiting van den vorst, die door

zijn positie en levenstaak dierbaar is aan het volk,
wordt als gewichtig en vol beteekenis beschouwd,
terwijl ze aan een ander onopgemerkt bleven. In
onbeduidende woorden wordt een bizondere zin
gelegd, gewone scherts wordt als geestig geprezen,
ook een flauwe belangstelling van den held, die
men bij andere menschen voor als van zelfsprekend
zou houden, wordt gevierd. Is het dan te verwon-
dat als het volk jaren lang zijn vorsten aan zulk
een bewondering gewend heeft, deze zelven ten
laatste een grooten dunk krijgen van hun spreken
en handelen, ook al verheft het zich niet boven
het middelmatige ? Wanneer de kleinste oplettend-
heid, welke de vorst iemand bewijst, dezen verheft
en gelukkig maakt, moet de vorst al bizonder be-
scheiden zijn, als hij zich niet gaat verbeelden, dat
hij ver boven anderen verheven is. In dezen zin
kan men zeggen, dat de natie steeds die vorsten \'t
meest bederft, die zij de meeste liefde toedragen.
"Wellicht is de grootste deugd, die er in een afge-
speeld vorstenleven te prijzen valt, dat de vorst tot
aan het einde zijner dagen eerlijke zelfkennis, talent
voor maathouden en bereidwillige erkenning van
eens anders verdiensten getoond heeft.

DE REIS VAN DEN KROONPRINS NAAR
HET OOSTEN.

(Grensboten 1870, Nr. \'S.)

De Kroonprins van Pruisen is na een afwezigheid
van bijna 3 maanden uit de kustlanden der Mid-
dellandsche zee in het vaderland teruggekeerd. Be-
trekkeljjk slechts korten tijd was hem gegund en
voor niet veel meer dan een vluchtig bezoek,
doch een vorst kan ook van den tijd zoo veel
mogelijk maken; want de snelste vervoermiddelen,
de beste gidsen stonden hem ten dienste, tot in
onherbergzame oorden had hij door de gastvrij-
heid van den njksgebieder alle mogelijke geriefe-
hjkheden; zoodat de menigte van indrukken, die

hij in den vreemde opgedaan heeft, soms overwel-
digend moet geweest zijn. Hij begon de reis met
een kort oponthoud te Weenen, doorreisde Itali� op
de heen- en terugreis, bezocht de grieksche konings-
familie, zag van Turkije Constantinopel, verder Jeru-
zalem en Damaskus, woonde de plechtige opening
van het Suezkanaal bij, voer den Nijl een eind op
en vertoefde op de terugreis nog eenige dagen in
Frankrijk. Het Oosten heeft den meesten tijd in
beslag genomen en de beteekenis der reis, zoowel
als haar gevolgen is te zoeken in het bezoek aan
de mohamedaansche wereld door den toekomstigen
beschermheer van de protestantsche kerk en den
noordduitschen bond.

Het verblijf te Weenen heeft de pennen het
meest in beweging gebracht, daar men hierin het
eerste zichtbare blijk van een toenadering tusschen
Pruisen en Oostenrijk zag, en men er nieuwsgierig
naar was, hoe de wederzijdsche ontmoeting der
vorsten zijn zou, welke elkander nog voor korten
tijd in verbitterden kamp om de macht bestreden
badden. Voor de ontwikkeling der duitsche verhou-
dingen, ja zelfs voor de diplomatieke betrekkingen
kon het bezoek geen beteekenis hebben. Het was
in \'t algemeen slechts mogelijk, daar men in Wee-
nen zoowel als in Berlijn erkend heeft, dat de
gevolgen van het jaar 186G geen terugwerking

hebben en de regeerders zich aan de nawer-
king niet kunnen onttrekken van feiten die reeds
diep wortel in het leven der naties geschoten heb-
ben Zoo is dan ook, zooals bij voorname heeren te
verwachten was, de begroeting te Weenen open-
hartig en ongedwongen geweest. Nadat bij de eerste
ontmoeting de vroegere gebeurtenissen zonder te-
rughouding besproken waren, hebben de vorsten
met elkander als oude vrienden verkeerd. Noch in
de samenkomsten met den keizer en de leden van het
keizerlijk huis, noch in de gesprekken met anderen
is ook maar ��n wanklank gehoord, dikwijls juist
het tegendeel. Politieke vragen echter lost men in
onzen tijd zeer zelden door vorstenbezoek op, ook
had de begeleiding van den kroonprins volstrekt
geen politieke beteekenis. � In Itali�, waar de
Kroonprins \'t vorig jaar een waren triomftocht hield,
heeft hij datmaal, bevrijd van allen hofdwang, ver-
wijld, hij heeft echter veel mannen van beteekenis
gesproken en gelegenheid gehad op te merken, hoe
het volk krachtig wordt door een vrije constitutie.
Want al is het niet te ontkennen, dat er in Itali�
nog veel wankel en ongeordend is en er menig jaar
nog voorbij zal moeten gaan, eer het vereend Itali�
zekere grondslagen voor een krachtigen bloei heeft,
zoo moet ieder bezoeker die zich met politiek inlaat,
toch gevoelen, hoezeer de wettige strijd om den

vrijen staat het karakter vormt, de zielskracht en
energie doet stijgen, en met haar den staat zelf.
Reeds nu kon men, uit Itali� naar Frankrijk rei-
zende, het verschil in stemming, opgeruimdheid en
frissche energie der menschen opmerken tusschen
den nieuwen constitutioneelen staat, Itali�, en het
ondefvoogdijstellende systeem van het keizerrijk.

Voor de vaart naar het Oosten bezigde de Kroon-
prins een noordduitsch oorlogschip; en opdat hij de
nieuwe duitsche macht waardig mocht vertegen-
woordigen werd hem een geheel eskader toegevoegd;
voor de eerste maal sinds vijfhonderd jaren, sinds
den bloeitijd der hanzesteden zag het morgenland
een duitsche vloot.

Het waren niet veel schepen; 3 corvetten en
eenige kanonneerbooten; doch deze vaartuigen kwa-
men in de havens van het Oosten, \'t laatst in Port
Sa�d aan den ingang van het Suezkanaal, waarheen
bijna alle zeevarende naties oorlogsschepen gezonden
hadden, voordeelig uit. Zij konden zich onder de
besten met eere laten zien. Een plechtstatige verte-
genwoordiging van den duitschen bond in de havens
van het Oosten en bij de machthebbenden der moha-
medaansche wereld was lang reeds wenschelijk. Het
bericht van een groote omwenteling in Duitschland
is tot diep in het Oosten, tot Turken en Arabieren
doorgedrongen; in de havens aan de Middelland-

sche zee waait de noordduitsche vlag in grooten
getale van de masten der schepen en de gezantsge-
bouwen van den Noord-duitschen bond.



		BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT UTRECHT

			A06000031446028B

		3144 602 8



		� 2 � leven van het volk. Het is de eer en trots van millioenen geworden; ook is zijn rijkswetgeving gebleken een blijvende schepping te zijn en zal nevens het vele, wat de natie aan Vorst Bismarck te danken heeft, misschien in de toekomst voor den staat als heilzaam en verstandig beschouwd wor- den. Als nu de schrijver dezer regelen bekent, dat hijzelf in \'t jaar 1870 beslist tegen een vereend Duitsch keizerrijk was, kan hij niet anders verwachten dan dat de lezers van zijn scherpzinnigheid in po- litieke zaken slechts een povere meening opvatten. Tot zijn verontschuldiging moge dienen, dat hij in dat gevoelen in \'t jaar 1870 volstrekt niet alleen stond, ja dat het zelfs de heerschende meening in Noord-Duitschland was Het dient nergens toe thans te vragen, of een andere vorm van de Duitsche stammenvereeniging nog beter geweest zou zijn; ook zou zulk een vraag, gesteld dat zij opgeworpen werd, waarschijnlijk algemeen ontkennend beant- woord worden. De toenmalige volksgezindheid is echter ook een historisch feit, dat tegenover den geestdrift van den duitschen troonopvolger voor de keizerskroon stond, en dat wellicht geen geringen invloed op de bedachtzame overwegingen van den



		� 3 � bondskanselier uitgeoefend heeft. De schrijver putte de volgende korte mededee- lingen, betreffende den kroonprins, uit de aanteeke- ningen die hij in het oorlogsveld gemaakt had en uit de brieven, die hij van daaruit aan een vriend schreef. Waar hij hier ook over de persoonlijkheid van den lateren keizer Frederik, zooals ze hem voorkwam, een oordeel geveld heeft, eerlijk en met een hart vol pi�teit, zoo houdt hij dit als geboren Pruis voor zijn onomstootbaar recht, zijn geheele leven heeft hij trouw het geslacht der Hohenzollern aangehangen en dankt zoowel den dooden als den levenden menig huldebewijs. Het is hem echter onmogelijk, zelfs voor den hoogstgeplaatsten mensch zijn vrij oordeel gevangen te geven; ook is hij van meening dat het voor vorsten beter is over dezulken te heerschen, die een zelfstandige meening hebben, dan over hen, die den huik slechts naar den wind hangen. Daarentegen moet hij zich verontschuldigen, hier eenige vlugschriften aan toe gevoegd te hebben, die reeds in 1870 gedrukt werden, ja zelfs een ge- dicht, dat in 1871 in het eerste nummer van het tijdschrift »Im Neuen Keich" in \'t licht verscheen.



		� 4 � Deze stukken werden aan den kroonprins opge- dragen, opdat hij ze lezen zou, en Z. M. heeft het in de goedheid zijns harten behaagd, den schrijver mee te deelen dat hij de welmeenende bedoeling begrepen had.



		� � �

		mers nu een geheel, een eenheid. Ik was zoo vrij de opmerking te maken dat eenheid van geestdrift en legerbevel nog niet altijd eenheid van politieke belangen met zich bracht. Het streven der zuide- lijke staten om hun zelfstandigheid te bewaren, nu in toom gehouden door de vrees voor Pruisen en Franschen, doet hen even zoo goed ten gunste van dezen oorlog overhellen als hun Duitsche zin. Beieren en Wurtemburg als trouwe bondgenoo- ten in den oorlog bewerken daardoor dat hun politieke eischen in aanmerking genomen worden. Uw beste bondgenoot zal zijn dut gij tegenover Frankrijk vaderlandsliefde kunt stellen. Als, wat heel onwaarschijnlijk is, de oorlog voor Pruisen on- gunstig afloopt zouden zij ter eigene rechtvaardiging de een of andere tegenovergestelde politiek kunnen omhelzen, zoo iets als »we hebben het eenmaal eer- lijk gemeend en toen is het ons tegengeloopen." Ook is de gloeiende ijver van het volk in Zuid-Duitsch- land wel is waar zeer schoon, doch al zijn ze daar luidruchtiger, zoo tot offers bereid als in \'t Noorden zijn ze niet: men vergelijke b. v. de lijsten der liefdegaven met die der offers aan het vaderland. Dan wordt het duidelijk dat het spreekwoord: »veel geschreeuw en weinig wol" wel eenigszins op hen toepasselijk is. Op den 2den Augustus was ik in de gelegenheid



		� 8 �

		Het komt me voor, dat men den kroonprins te veel door politiek verstrooit. Hij is nu bevelhebber van de derde armee. De politiek wordt ver van \'t groote hoofdkwartier af door een man van een heel anderen aard gemaakt, en dat de Kroonprins zoo nu en dan van uit de verte er eens in wil mee- spreken, zal er niet veel verandering in brengen. Daarenboven heeft de Kroonprins een militaire taak, die reeds wegens de samenhooping van zijn armee zeer drukkend is; en het komt er nu op aan alle krachten van den oorlog te verzamelen, het groote doel, dat niet ven f meer kan zijn. Het reusachtige hoofdkwartier werkt nu niet anders dan storend: zoo en zooveel prinsen met militair gevolg, man- schappen en bagage, vreemde officieren met oorlogs- volmachten, ook mannen uit het burgerlijke leven, zoodat er dagelijks twee tafels voor hen aangericht moeten worden, daar ze aan ��n geen plaats kun- nen vinden. Die vorstelijke aanhang neemt natuur- lijk een groot deel van den tijd en gedachten van den Kroonprins in beslag; want elk der heeren vraagt toch een deel daarvan voor zich. Het plan bestaat daarom, het hoofdkwartier te verdeelen en een tweede staf op te richten, waarin een deel der niet-dienstdoende heeren in afzonderlijke kwartieren kunnen gelegerd worden. Deze verdeeling in vleu- gel A en B zal echter niet veel helpen. In \'t jaar



		� 9 �

		186� was de Kroonprins bijna geheel alleen met zijn militaire raadslieden, nu is de taak gewichtiger en zij vindt den Troonopvolger in een omgeving die hem voortdurend door bemoeiingen van allerlei aard van de hoofdzaak zal afleiden. In het Koninklijke hoofdkwartier heeft men wel gepast voor deze vor- stelijke staf, en bijna alles op den rug van den Kroonprins geschoven. Onder de aanwezige heeren ontbreekt het natuur- lijk niet aan hen, die Duitschland\'s toekomst met warme, hoopvolle geestdrift bespreken. Dat deze verheffing tot iets geheel nieuws leiden moet, is bij hen aan geen twijfel onderhevig, slechts daarover loopen de gevoelens uiteen, hoe die nieuwe toestand zijn zal. Mijne goede hertog ontving me verwonderd, en sprak met mij over het nieuwe kei- zerrijk, dat de vorsten uit al hun macht wenschten. Ik vrees echter, dat zijn warm hart hem hier parten speelt; niet allen zijn, zooals hij bereid, aan Duitsch- land hun eigen macht op te offeren. Bovendien is het geen goed voorteeken, al van een nieuwen kei- zer te praten als men den anderen, die nu onze vijand geworden is, nog den purperen mantel moet afrukken. Het opbreken van het hoofdkwartier van Spiers volgde in den vroegen ochtend van den 3den Au- gustus. Een lange trein van wagens, ruiters, paar-



		� lo-

		den, wel 200 paarden, op den stoffigen straatweg. De Kroonprins reisde wijselijk met zijn naaste, mi- litaire omgeving later af, een begin van de onthef- fing van alle onnoodige verplichtingen, die tot nu toe op den Prins gerust hadden. Overal in de Pfaltz, in stad en dorp, werd gevlagd en juichte men den Kroonprins zoo warm, zoo vol vroolijk vertrouwen en geestdrift toe, dat het iemand goeddeed om aan te zien. Hij verovert aller harten door die zekere vereeniging van voorname hoffelijk- heid en rondborstigen eenvoud. Zulk een vreugderoes duurt echter maar kort, en moet weldra voor de nuchtere werkelijkheid plaats maken. De weg van Spiers naar Landau voert in de eerste helft door vlak land, welks vruchtbaarheid beroemd is. De noteboom op \'t veld, de zorgvuldig verpleegde wijn- stok en de tabak geven aan het land een zeer eigenaardig karakter, de menschen zien er verstan- dig uit; onder de kinderen vindt men brunettes met groote, donkere oogen, deels van romaanschen, deels joodschen oorsprong (dat hier veel voorkomt) en daarnevens prachtige, goudblonde germanenkopjes. De vrouwen plaatsen hun last op het hoofd, van- daar hun goede houding. Uit de vensters der lage, witgekalkte steenen huizen in de dorpen hingen vele blauwe en witte vlaggen, eendrachtig naast de tapij- ten van het salon; in de steden soms de bonds-



		� H �

		kleuren, ook begroetten wij eenmaal in een dorp een zwart-en-witte vlag, waaronder een groep van vijf allerliefste kinderen neergehurkt was. Allen bier zijn innig verheugd dat ze nu eens voor God en menschen kunnen toonen, hoe warm Beieren hun aan \'t hart ligt. Langzamerhand naar den kant van Frankrijk wordt het Hardtgebergte aan de rechterzijde hooger. Prachtige kegelvormige, grillig gevormde bergtop- pen, in een blauwe italiaanschen nevel gehuld. Dit schoone gezicht troostte ons over \'t militaire aanzien van Landau, een kleinsteedsch nest, vol bierdrin- kende invaliden. De Kroonprins werd hier zeer in beslag genomen ; het trok mijn aandacht, dat hij met slechts weinig gevolg door \'t land reed. Hij bracht een bezoek in het leger van het 5de corps. Bij zijn aankomst raakten de opgestelde bataillons geheel in verwarring, daar allen hem tegemoet vlogen om hem het eerst het »welkom" te kunnen toeroepen. Het waren zijn getrouwen van Nachod en Skalitz. Hij inspecteerde toen meteen het 11de corps. Beiden te zamen vormen de kerntroepen, welke hij bij het eerste samentreffen met het Fran- sche leger in \'t vuur moet laten gaan. Na zijn terugkeer werd er een geheime raad door den generalen staf gehouden, waarvan de uitslag eerst den volgenden dag zou bekend worden.



		� 12 �

		Op den morgen van den 4den Augustus viel de regen bij stroomen neer. »Evenals bij Koniggr�tz" hoorde men zeggen. Ieder scheen er de lucht van te hebben, dat het waarschijnlijk tot een botsing met den vijand zou komen. Even over zessen, nadat de brieven uit het vaderland aangekomen waren, brak de Kroonprins met de helft van zijn hoofd- kwartier op. Om 9 uur stond de Beiersche afdeeling onder graaf Bothmer ten Noorden van "Weiszenburg opgesteld met bevel, de stad in te nemen, die door Turken van de fransche afdeeling Abel Douay bezet was. De Franschen waren juist aan het zorgen voor de menage toen ze overvallen werden, doch de oude wallen, de grachten en vaste poorten der stad maakten een inneming voor de infanterie zeer bezwaarlijk. De Beieren vonden hardnekkigen tegen- stand, en gaven van hun volharding juist zoo bljjk, als de generaal reeds voorspeld had. Ondertusschen tastten de Pruisen de hoofdstelling van den vijand aan, die tegen den Gaisberg aan gelegerd was, en door kanonnen en schietgaten in een hecht bolwerk was herschapen. Het waren regimenten van het 5de corps, voorafgegaan doer het koningsregiment No 7, die ten laatste met slaande trom, bijna zon- der een schot te lossen den beslissenden aanval deden. Met de officieren, naar Pruisisch gebruik, aan het hoofd, kon niets den loop der dapperen



		� 13 �

		stuiten. Daarna hielp het Hde corps de Beieren om Weiszenburg in te nemen. Het was een eervolle strijd, die een buit opleverde van omstreeks 800 gevangenen en ��n kanon. We hadden wel is waar sterke overmacht, doch de Franschen een zeer sterke stelling; de strijd verliep als met de regelmaat van een uurwerk en generaal Blumenthal zei aan den avond van dien dag dat hij het alleen maar betreurde, dat zij het geheele corps van Mac Hahon niet tegen - over zich hadden gehad. Toen de Kroonprins den bestormden Gaisberg opreed, werden weder de rijen der opgestelde batail- lons verbroken; alles stormde hem juichend en jubelend tegemoet, gewonden hieven zich op en strekten de armen naar hem uit, het was als een eenstemmige kreet: »Zie, we hebben ons best ge- daan I" Zulke uiting van onwankelbaren soldaten- moed, die den heldendood tegenjuicht, is het ver- heffendst gevoel, dat een koninklijk legeraanvoerder ondervinden kan. Toen de Kroonprins \'s avonds van den stormloop van zijn 5de corps op den Gaisberg sprak, hoe na de overwinning de gedunde bataillons hem geest- driftig hadden toegejuicht, werd zijn gevoel hem bijna te machtig, en lag er een verheerlijkte glans op zijn gelaat, die in zijn omgeving als weerkaatst werd. Dat is de machtige, zoo gevaarlijke po�zie



		� 14 �

		van den oorlog. Het wordt de trots en eer van het strijdende volk voor de zaak, die zich in den per- soon van den vorst als belichaamt, te zegevieren of te sneven. De geestdrift van den soldaat en die van een koninklijk veldheer zijn echter niet geheel gelijk in hun werking op gevoel en handeling. De trouw van den soldaat is het zich geheel te geven, die van den vorst, deze overgave op een edele wijze aan te nemen. De eerste is er beter aan toe, voor den laatste schuilt in het grootste genot, dat hem zijn hooge waardigheid biedt, ook een bedenkelijk ge- vaar. Het gevoel om als een oorlogsgod over het lot van honderdduizenden te kunnen beschikken, doet bij den besten en reinsten mensch ten laatste de leehjke gedachte oprijzen, »ik, de staat." Toen de Prins onwillekeurig den arm vertrouwelijk op mijn schouder legde, deed ik mij zelf de gelofte, voor hem in zijn later leven altijd de ware, trouwe vriend te zullen zijn, die hem er soms zachtjes aan herinnert, hoe moeilijk het voor den vorst is, de verheffen- de gevoelens van zijn waardigheid aan ernstigen arbeid en waarachtige opoffering voor zijn land te paren. In den avond hurkte een aantal Turken in twee rijen voor de pastorie van Schweighofen, het kwar- tier van den kroonprins neer; onder hen zag men



		� 15 �

		morzige, groezelige slungels, de ouden onder den grooten turban en jongeren met den fez. Enkele zagen er zeer bedrukt uit; naar hun gezichten te oordeelen verwachtten zij niet anders dan opgegeten te worden. Zij waren echter slechts daar opgesteld ter bevordering der volkenkennis van onze soldaten. Op den 5 Augustus marcheerden de troepen in de richting van W�rth en Hagenau en bereikten eindelijk na voortdurende opstoppingen in de colon- nes, het hoofdkwartier te Sulz. Onderweg bij Weis- zenburg zag men overal de sporen van den strijd : doode paarden, gesneuvelde Turken in gekromde houding, als op \'t punt van te springen, medicijn- wagens, ambulances, helmen, monteerstukken en wapens bij hoopen. In het kleine Sulz waren de bewoners blijkbaar door schrik en wanhoop bevangen. Van eenige fransche geestdrijvers werd er een gegrepen, toen hij op onze soldaten schoot en den volgenden mor- gen gefusileerd. Zijn vrouw zwierf den geheelen dag om ons kamp heen en rukte zich in wilde smart de haren uit het hoofd. De Franschen hebben al het volk verlof gegeven, zich met het roode kruis te versieren; voor alle groote huizen is de vlag geplant en draagt de be- woner den sjerp als teeken dat hij van inkwartie- ring wenscht verschoond te blijven; in de plaats



		� 16 �

		daarvoor neemt hij eenige lichtgewonde Pranschen ter verpleging op. Heden avond kwam RoggeDbach bijna tegelijk met den groothertog van Baden aan. Hij was aan het hoofdkwartier uitgenoodigd. Als altijd liet zijn warme, hoopvolle en hooggestemde persoonlijkheid niet na een weldadigen en bezielenden invloed op mij uit te oefenen. In zijn vindingrijken geest hield hij zich al bezig met de gedachte, wat er met Frankrijk gedaan zou moeten worden, als het ons gelukte de zege te behalen. Onze waarde vriend wil echter al weer heengaan, daar hij niet inziet, wat hij hier doen zal en daarin heeft hij, dunkt me, gelijk � Nu heb ik de verschrikkingen van den oorlog gezien; ik bedoel niet het slagveld; want daar kan men zich nog overheen zetten. Ik was hier te Sulz echter in een manufactuurwinkel in- gekwartierd. De menage-wagens waren er nog niet en nu kwamen de soldaten, eischten al het noodige en begonnen ten laatste te rooven en te plunderen; nog wel juist tegenover het hoofdkwartier van den Kroonprins. In den morgen van den 6den begon de kanonade in de buurt van W�rth, waarheen de geheele artil- lerie was getransporteerd. Al dien tijd was men in \'t hoofdkwartier van gevoelen, dat men dien dag niet slaags zou raken ; zelfs toen tegen 10 uur de



		� 17 �

		kroonprins en Blumenthal te paard stegen, ver- wachtte de generaal eerst den volgenden dag de beslissing als gevolg der aangevangen bewegingen van het leger. Ondertusschen was de strijd al ont- brand, die een van de bloedigste en roemvolste werd, die we ooit beleefd hebben. In den den na- middag werd langzamerhand de grootte en de ver- schrikkelijkheid van de overwinning bekend. Alles was bestormd en onder vreesehjk verlies verslagen; ieder voelde dat dit een verwoede, menschen- maaiende slag was geweest. De groote bekwaamheid van ons leger werd bij deze gelegendheid overtui- gend bewezen. Dat het juist den Kroonprins en zijn uit Pruisen en Zuid-Duitschers bestaand leger gegeven werd, dit voor Europa vast te stollen, is bijna zoo schoon als de overwinning zelve. De Prins was stil dien avond, zijn strijdkracht was uitgeput. Hij zeide tot mij in groote opgewondenheid: »Ik heb een afschuw van zulke slachtingen Nooit heb ik naar knjgsroem gestreefd en had gaarne zulk een roem aan anderen overgelaten. En juist mij voert het lot van den eenen kamp in den anderen, van slagveld tot slagveld, waar ik in menschenbloed moet waden, v��r ik den troon mijner voorvaderen kan bestijgen. Dit is een hart lot." � Daarom moge het u gegeven zijn als koning des vredes te regee- ren" was mijn antwoord. 2



		� i8 �

		(9 Aug.) Toen ik in dit land kwam, was ik voor mijzelf overtuigd, dat de Elzas-vraag een nete- lige vraag was en dat zelfs een gelukkige uitslag van den oorlog ons nog niet in \'t bezit daarvan zou stellen. Ja, ik vond het zelfs alles behalve wen- schelijk, om de onmogelijkheid in dat geval met Frankrijk op een voet van verdraagzaamheid te komen, verder, daar wij bij de te verwachte afreke- ning met Jong-Rusland altijd door een verbond van Frankrijk met Rusland in de klem zouden komen, en eindelijk, omdat we onzekere grenslanden genoeg hebben en een hardnekkige vrjjheidskamp (Bohemen) in onmiddehjke nabijheid. Doch het helpt niet, het hart kan men niet dwingen. Bij iedere mijl, die we verder in het schoone land afleggen, bij elk blauwoogig kind, dat ons aanstaart, ja ieder woord dat we met de landlieden, mannen en vrouwen wisselen, begint ons hart warmer voor dit volk te kloppen. Over \'t geheel is het in den Duitschen El- zas aldus gesteld: Bijna ²/_s Katholiek, veel joden en de overigen protestanten. Deze laatsten hebben zich in een klein gedeelte moeten terugtrekken en voelen zich verdrukt en ontevreden; enkelen van hen ver- wachten alleen nog maar hun heil van Duitschland. Ook het Katholieke landvolk is niet franschgezind en ziet het noode dat op de scholen hun kinderen verfranscht wordei, doch zij zijn voor dezen oorlog



		� 19 �

		door han geestelijken opgehitst die hier een zeer eigenaardigen politieken rol spelen. Ook deze zijn misschien met den druk die door den ambtenaar uitgeoefend wordt, ontevreden, doch werken in echt franschen geest als bondgenooten der regeering. »Ik wist wel, dat het spaak zou loopen, toen die papen als een losgelaten bijenzwerm in \'t land kwamen, precies als bij den Krim oorlog en den Italiaanschen oorlog," zei een landbouwer uit Ober- Modern. Wie echter \'t meest tot uitbreiding van het fransche element bijdragen zijn de schoolmees- ters, welke op bevel van Parijs hun leerlingen zoo- veel mogelijk verfranschen, en dan de fransche volks- bibliotheken, die door Napaleon bijna in iedere ge- meente opgericht zijn. Het is nog juist tijd en het laatste geslacht dat men dezen pleisterkalk kan op- leggen. Buitendien is op \'t land bijna alleen fran- schen adel: Parijs, de senaat, spoorweg- en andere winstgevende ondernemingen, in chic en zedenbe- derf aardt het naar zijn moederland in \'t Westen. In de steden de ontwikkelde jeugd en de rijke industrieel, die zijn schatten aan het fransche tolsy- steem te danken heeit. Alleen de laatste categorie is van werkelijk belang en voor ons een hinderpaal, want de industrie heeft zich daarentegen meer ont- wikkeld onder invloed van Rijn, Zwitserland en Baden. De handel is echter grootendeels (uitlevering



		� 20 �

		van eigen overvloed, productenhandel) en bedient zich van den Rijn als vervoerweg. Het is dus met de /,\'iken zoo gesteld: het land ligt als in een slui- mering, het beschaafde deel der natie is over \'t geheel tegen ons, daarentegen zou het volk zicb voor \'t meerendeel een overgang tot Duitschland geduldig laten welgevallen; wij zijn echter vooral nog onbemind, omdat ze ons alleen door den oor- log kennen. De rest behoort tot de voorvaderlijke overleveringen. Als de Elzas nu echter niet Duitsch wordt, krijgen wij haar nooit terug, want fransche spionnen laten de ingeboornen geen oogenblik los. Dat is nu de vraag, die al mijn gedachten in beslag neemt. De Kroonprins heb ik in de laatste dagen bijna geen enkele maal alleen gesproken; hij ziet er echter goed uit en is vergenoegd en vol moed. We legeren heden � den 19en � aan den voet der Vogesen; morgen zulle i we in lange dag- marschen met 7 afdeelingen er over trekken. Aan gene zijde zal deze manoeuvre wel op zijn rechte waarde geschat worden. Generaal v. Blumenthal troost de kleinmoedigen er mee, dat er hoe ge- naamd geen gevaar is bij de verdeeling van het leger op de bergwegen Het 3de deel van de fransche armee is, wel is waar, door de verlo- ren slagen onschadeljjk gemaakt, maar ook wjj hebben bij W�rth een ontzachlijk verlies gele-



		� 21 �

		den en er wordt door de staf over gesproken dat het niet aangaat, van onze betere wapenen en groo- tere knjgsbedrevenheid zoo weinig partij te trekken. Gisteren en vandaag heeft het aldoor geregend, zoo- dat de wegen moeilijk begaanbaar zijn en het bivak van de soldaten bijna is weggezakt. De Kroonprins drukte den levendigen wensch uit, dat hij bij toekomstige vredesonderhandelingen ook geraadpleegd zou worden, misschien niet zoozeer, omdat hij bepaalde voorwaarden zou willen stellen, als wel dat het hem grieft, niet mee te kunnen spreken waar het zulke levensvragen voor Pruisen en Duitschland geldt. Ik ried hem, zich hierover geheel vrij en open tot den koning uit te spreken, met het verzoek, hem niet langer als onmondige te behandelen, op grond van zijne uiteengezette redenen. Hij heeft echter, dadelijk na den slag bij "W�rth, na de gewenschte vredesvoorwaarden voor Duitschland een gedenkschrift aangelegd, dat hij mij liet lezen. Het was zeer schoon en moge een goedgunstig lot al zijn wenschen te dien op- zichte vervullen! Wie weet echter, wanneer, met wien en onder welke omstandigheden de vrede nog geslopen zal worden? Den Uden Augustus hield het hoofdkwartier boven op de Vogesen in het bergplaatsje Petersbach halt. De Kroonprins ontbood mij tot een onderhoud



		� 22 �

		in den namiddag v��r zijn eng kwartier in de open lucht. Het was op een groote, heuvelachtige weide. Na den regen van den vorigen dag glinster- den halmen en bladeren in het zonlicht, aan den kant liepen grazende koeien, achter ons zag men de geschut- en proviandafdeelingen langs het berg- pad naar beneden trekken; voor ons in \'t verschiet de nevelachtige bergen, die ten Zuiden van Lotha- ringen in de vlakte overgaan en vandaar stegen bij tusschenpoozen kleine, witte rookwolken ten hemel, gevolgd door den doffen klank van de kanonnen. Daar in de verte lag Pfalzburg, dat zijn schoten met de veldartillerie van ons Ode corps afwisselde. Langs het bosch, dat den weidegrond aan den eenen kant omzoomde, zag men ritmeester von Schleinitz op- en neerschrijden, die naar krijgsgebruik in het hout loerde, om het een of ander ontijdige schot uit het kreupelhout te voorkomen. Nog eens doorlas de Kroonprins met mij het ge- denkschrift, dat hij gaarne zoo spoedig mogelijk wilde afzenden; toen begon hij: »En hoe zal het met Duitschland gaan, welke positie zal de Koning van Pruisen na den oorlog innemen ?" Ik antwoordde dat als het tot een vrede kwam, zooals wij hem nu mochten verwachten, de Mainlinie geen verhindering meer zou zijn en de Zuidduitschers onder gelijke voorwaarden als de Noordelijke staten tot den bond



		� 23 �

		zouden kunnen toetreden, zoools te verwachten was, uit eigen verkiezing, al mocht het dan ook niet zoo van harte gaan als in Baden. De Kroonprins vond dit als vanzelf sprekend; hij vroeg echter verder: en wat zal er van den Koning van Pruisen worden ? � Ik antwoordde: Opperbevelhebber van den nieuwen bond, als men daarvoor een titel noodig heeft, zal men dien wel kunnen vinden. Ingeval van nood kan men wel een aloude nationale waardigheid op nieuw in eere brengen en den titel hertog van Duitschland bij dien van Koning voegen. De Prui- sen begeeren voor hun Koning geen nieuwen naam, slechts de macht is het dien zij wenschen. Hier echter viel mij de Kroonprins met schitterende oogen in de rede : »Neen, hij moet Keizer worden." Ge- troffen zag ik tot den Prins op; hij had zich den generaalsmantel zoo omgehangen, dat hij als een koningsmantel om zijn hooge gestalte golfde en den gouden keten der Hohenzollern om den hals, die hij toch anders als het leger rust had, niet gewoon was te dragen en fier schreed hij op het dorps- veld heen en weder. Onwillekeurig had hij, ver- vuld als hij was van de beteekenis, die de kei- zervraag voor hem had, zijn uiterlijk met het be- handelde onderwerp in overeenstemming gebracht. Ik werd echter nog beziggehouden met het plan om den man, die van de keizerstroon bezit had ge-



		� 24 �

		nomen, daarvan af te stooten, en voor ons Noord- Duitschers, had het oude keizerschap met zijn eeu- wenlange vernedering en onafgebroken national onge- luk maar weinig bekoring. Dientengevolge nam de toehoorder deze uitbarsting slechts euveltjes op. Op mijn tegenwerping, dat de Zuid-Duitsche koningen bezwaarlijk met zulk een inrichting genoegen zouden nemen, stelde de prins er tegenover, dat wij de macht reeds bezaten, wederspannigen te dwingen. De voor de hand liggende bedenkingen daartegen hoorde hij ge- duldig aan, dan begon hij echter zelf te spreken over de beteekenis en hooge waardigheid van het dultsche keizerschap; hij gaf toe dat deze hooge bediening in den laatsten tijd in discrediet was ge- bracht, doch dat zal nu anders worden. De kroon- prins hield veel van geschiedenis en was in die van zijn familiegeslacht zeer wel thuis; niet zoo vertrouwd was hij met de oude staatsregeling en machtsbevoegd- heid der Roomsche keizers van het Duitsche volk. Hij gaf echter ten volle toe, dat de herleving van het keizerschap iets veel beters zou moeten geven dan het in de vroegere eeuwen gedaan had, maar kon zich toch niet losmaken van de gedachte, dat de Koning van Pruisen als Keizer van Duitschland erf- genaam der oude,\' duizendjarige waardigheden en eerbewijzen zijn zou Daar een verdere bestrijding van deze opvatting mij onnoodig voorkwam en hij



		� 25 �

		toch voelde, dat zijn toehoorder het niet met hem eens was, vroeg hij mij op zijn gewonen harteljjken toon : »Wat hebt ge dus eigenlijk tegen mijn id�� in te brengen ?" De Prins z�� voor mij ziende, kon ik den aandrang niet wederstaan om hem alles te zeggen, wat ik op het hart had. De politieke betee- kenis van een nieuw Duitsch Keizerrijk laat ik aan anderen ter beoordeeling over, ik gevoel mij, door persoonlijke verplichting en de groote goedgunstig- heid, die ik steeds van Uw huis ondervonden heb, gerechtigd te zeggen dat er nog een geheel andere reden is, die mij tegen het keizerschap inneemt. De vervulling van Uw wensch bedreigt het geslacht der Hohenzollern met een menigte van dezelfde gevaren, waardoor meer dan ��n doorluchtig vorsten- huis, tot ongeluk van het volk, innerlijke kracht en weerstandsvermogen verloren heeft. Wat onderscheidt de Hohenzollern, die, als mensch beschouwd, geens- zins altijd zooveel degelijker en krachtiger zijn geweest dan hun ranggenooten van andere koningen die even- als zij, slechts door het recht van erfopvolging, op het kussen zaten? Toch wel \'t meest de omstandigheid, dat zij uit zelfbehoud en tot uitbreiding van hun macht genoodzaakt waren, het heil der Duitsche natie aan de belangen van andere doorluchtige geslachten te onderwerpen. Iedere groote schrede voorwaarts is door uw geslacht op den tijd als \'t ware ver-



		� 27 �

		niet meer in deze eeuw thuishooren zal zich meer en meer doen gelden. Overal, tot in de beambtenstand en het leger, zal dit voelbaar zijn. Het aantal voor- name heeren, die hun hoogen rang in het leger niet aan bewezen bekwaamheid, doch aan geboorte dan- ken, is toch al reeds groot genoeg. "Wanneer we nog meer van zulke bevelhebbers krijgen, aan wie we het lot en leven van onze wakkere soldaten in handen geven, zal dat niet anders dan nadeelig kunnen werken. Bij de t ,eneming der weelde is het nu reeds zeer moeilijk, in de officiercasino\'s de oude tucht en eenvoud te bewaren; in de toekomst zal dat slechts mogelijk zijn, wanneer onze vorsten zelf steeds in eenvoud voorgaan en de regimenten niet in de gelegenheid stellen, onder voorname ka- meraden geld uit te geven. En zoowel als in leger en civiele dienst, zal ook over het volk een hoofsche en kruipende geest komen, waaraan onze oude, pruisische loyauteit tot nu toe gelukkig vreemd is gebleven. In tijden van voorspoed zal het den Duit- scher nog niet zooveel schaden, zij het ook dat het velen de energie en bekwaamheid zal benemen. Iedere eenzijdigheid echter wordt door een tegen- overgestelde gevolgd en door onze eeuw gaat een sterke, democratische strooming. Wordt eenmaal door groote rampen en wanbestuur de ontevreden- heid van het volk verbreid, dan worden ook de



		� 28 �

		aloude, regeerende vorstenhuizen ernstig bedreigd. Nu reeds lijkt de positie van onze vorsten machtig veel op die van tooneelspelcr op de planken te midden van bloemruikers en luide bijvalskreten van geestdriftige toeschouwers, terwijl zij uit de diepte op hen loeren. Dit en meer in dien geest werd lang en breed verhandeld en wel niet voor de eerste maal: reeds tijdens den rijksdag in het jaar 1807 had de kroon- prins in de rustige avonduren wel gehoor willen schenken aan zulk een burgerlijke beschouwing van de vorstelijke waardigheid. Ook nu luisterde hij aandachtig toe en stemde bijwijlen met mij in; aan \'t einde echter van mijn lange redeneering viel hij levendig uit: «Luister nu eens. Toen ik tijdens de fransche tentoonstelling met mijn vader in Parijs was, zond Keizer Napoleon de boodschap: daar ook de Keizer van Rusland zijn bezoek aangekondigd had, wenschte hij van den Koning van Pruisen te vernemen, hoe deze het met de rangverhoudingen der hooge gasten gaarne geschikt wilde hebben; hij, Napoleon, zou alles naar den wensch van den Koning inrichten. Daarop antwoordde zijn vader: »een der heeren komt altijd de voorrang toe." � »Dat zal en mag voor een Hohenzollern niet meer gelden," besloot hij vol vuur. Deze woorden deden mij diep in zijn gemoed lezen, hem vervulde die



		� 29 �

		koninklijke fierheid, die geen hooger naast zich duldt en de hoogste wereldlijke macht was voor hem onder de keizerskroon. Zoo diep had hij zich met dit ideaal vereenzelvigd, dat geen redeneeringen daartegen hem van gedachten hadden kunnen doen veranderen. Het zij mij vergund, hier met het oog op latere ervaring eenige opmerkingen aan toe te voegen. Ten eerste dat de bedenkingen, die ik tegen den Kroon- prins op het veld van Petersbach geopperd had, niet ten volle gerechtigd waren, al moet men ook toegeven, dat ze niet zonder grond waren De eischen toch, aan het ecste vorstengeslacht van Duitschland in de eeuwen v��r den onderlingen bond gesteld, konden niet dezelfde blijven bij geheel andere staatsinrichting. De geschiktheid, die volk en ko- ning van Pruisen moeilijke en zorgelijke tijden deed doorkomen, moest tegenover andere eischen ook een andere gedaante aannemen. En verder is het onmo- gelijk groote politieke gedachten te willen onder- drukken, welke zich door den drang der tijden en hoog opgevoerde volkskracht baan breken wil, door de nadeelen in het oog te houden, die de nieuwe toestand noodzakelijk met zich brengt. De denkende mensch zal, ook zonder het oog moedwillig voor de gevaren te sluiten, een verandering, die niet af te wenden is, op zich nemen en de kroonprins stelde



		� 30 � zich in deze zaak op bet meer juiste standpunt, waarheen ook zijn vurig verlangen hem dreef. Hij had een warm en gevoelig hart, vol men- schenliefde en zelfopoffering en daar, waar hij zijn volle vertrouwen kon schenken, gaf hij meer dan eenig ander vorst, zichzelf, zooals hij was. Onom- 8tootehjk vast echter was bij hem deze vorstelijke opvatting van rang en stand; waar hij in de gele- genheid was zijn idealen uit te spreken, toonde hij zich eerzuchtiger dan ��n van zijns gelijken in rang. "Waar hij niet door bizondere sympathie of nationaal gevoel gedreven werd, beschouwde hij de menschen onwillekeurig naar de verschillende rangen, die de monarchie ook ook aan hen, die niet in \'s lands dienst zijn, zou kunnen uitdeelen. Zoo het lot hem een werkelijke regeering ver- gund had, zou deze eigenaardigheid soms wel tot verbazing der tijdgenooten, meer aan \'t licht zijn gekomen. Hij dreef gaarne den spot met de fijne onderscheidingen der pruisische orden en eerelintjes; hij zelf echter zou het als een ernstige zaak be- schouwd hebben, de zwanenorde, die maar geen levensvatbaarheid schijnt te hebben en meer derge- lijks in te stellen, waardoor het aantal sporten dat de regent van zijn nederigsten onderdaan scheidt, steeds vermeerderd wordt. Hij had een scherpen blik voor het jagen naar titels en uiterlijke voor-



		� 31 �

		rechten van anderen, en toch hield hij de rangs- en tot den adelstandverheffing voor een onvervreemd- baar vorstenrecht en een duur voorrecht voor hoog- geplaatsten. De verschillende eigenaardigheden van het ceremonieel, het op touw zetten van feesten, waarbij de vorst als middenpunt prachtig uitkomt, dit alles was voor hem belangrijk en beschouwde hij als zijn eerste vorstelijke plicht. Zijn Vaandel, en, aan \'t einde van het jaar 1870, de uitvindin- gen van Stillfried, eigen nieuwe kronen en wa- pens voor den kroonprins en de prinsen, waren voor hem belangrijke kwesties. Uit dezen koninklijken trots werd langzamerhand de id�� van het keizer- rijk in de ziel van den kroonprins geboren, zij werd een vurige begeerte bij hem, en naar mijn oordeel is hij de groote drijfveer geweest, die de nieuwe orde van zaken bewerkt heeft. Voor hem waren alle tegenbedenkingen, die in den zomer van 1870 gemaakt werden, van geringe beteekenis Hij vond warme instemming bij eenige van onze vor- sten, o. a bij die van Baden en Koburg, welke de toekomstige waardigheid der Duitsche vorsten als den zekersten waarborg voor den onderlinge vrede beschouwden. De kroonprins had in het gedenkschrift aan den bondskanselier zich er van onthouden, ook maar eenige melding te maken van wat voor hem de



		� 32 �

		hoofdzaak was. Eerst bij een later persoonlijk onder- houd � het eerste was in den namiddag van den 20sten Augustus, waarom hjj naar het groote hoofd- kwartier te Nancy gereden was � heeft hij daar- over gesproken; te Reims zeide hij, dat graaf Bis- marck gezegd had het plan in welwillende overwe- ging te zullen nemen. Het is den schrijver dezer regelen geheel onbekend, hoe de bondskanselier toenmaals over een Duitsch keizerrijk dacht, en of hij deze toekomstige kroning van den op te richten staat voor \'t beste hield. Het komt mij echter waar- schijnlijk voor, dat hij als Pruis juist geen geestdrift voor zulk een prachtige toegift aan de wereldlijke macht zal hebben gehad en dat hij het als staatsman voor onverstandig zal gehouden hebben, zich in zijn vrijheid van handelen door eenige verplichting te la- ten binden; dat hij echter den hartewensch van den troonopvolger langzamerhand in overweging nam en op zijn wijze mogelijk en uitvoerbaar maakte, toen hij door de gebeurtenissen, de overtuiging gekregen had, dat deze oplossing der moeielijkheden betrekkelijk de beste was. In alle gevallen was hij het, die het plan voor zoover het hem doelmatig voorkwam, heeft helpen ten uitvoer brengen. De Kroonprins echter was de opvatting toegedaan, dat de nieuwe keizerlijke waardigheid slechts dan de rechte wijding zou ontvangen, wanneer zij als voortzetting der oude



		� 33 �

		roomsch-keizerhjke majesteit beschouwd werd, en hij was het, die bij de opening van den eersten duit- schen rijksdag in 1871, tot verbazing der afgevaar- digden den eeuwenouden stoel der Saksische keizers bij het moderne openingsfeest vooruitschoof. Dit voorval lokte een artikel uit in het tijdschrift »Im neuen Reich." Toen de Kroonprins het gelezen had, zei hij met zijn gewone zachtmoedigheid: dat heeft Freytag tegen me geschreven, maar ik kan er niets aan doen. Bij een latere ontmoeting, bewees hij mij de gunst tegen mij te zeggen: »Nu denk ik er niet meer zoo over." � Niettemin kon hij zich niet losmaken van deze opvatting. Nog in zijn lijdenstijd sprak hij van een romeinsche IV, die achter de eerste onderteekening van den nieuwen keizer zou hebben gestaan en die aan de herinnering van Keizer Priedrich III, den vader van Maximili- aan I, zijn oorsprong te danken heeft. 2. Tot aan Signy. Tot de beminnelijkste en interessantste mannen van ons hoofdkwartier hooren de beide officiers van gezondheid B�ger en "Wilms. Hun krachten werden na het vreesehjk verlies in den slag bij W�rth, zoo- danig op de proef gesteld, dat slechts een ongewoon sterk gestel er tegen bestand kon zijn, en dan nog 3