T-vre>ecle TJitjgn.-ve.

AMSTERDAM WARMOESSTRAAT, om:r de ST. JANSSTRAAT,

Voor eenigo dagen bevatte de Keulsche Times het volgend
berigt: // Der Vossischen Zeitung wird von hier (dat wil zeg-
gen: uit Nederland, want zoo luidt het opschrift der rubriek)
gesckrieben: Um die walirhaft komische Furcht vor Preussen,
die hier im ganzen Lande herrscht, zu besdnftigen, hat der Pro-
fessor vnd ehemalige Minister J. Bossche (sic.) eine Brochure
//Pruisen en Nederland" geschrieben, in der er, einerseits zur
Belebung der kriegerischen T�chtigkeit ermahnt; andererseits aber
darauf hinweist, dasz Preussen noch f�r \'s Ersle genug in
Deutschland zu thun habe, um seinen dortigen Beruf gen�gend
zu er/�llen." Geen woord meer.

Hetzelfde blad, de Keulsche, deelde een paar dagen later
zyn lezers het volgend berigt mede: Der neuesle Roman des
sehr fingerfertigen Hernn van Lennef //Klaasje Zevenster"
der in Holland viel Aufsehen und noch mehr Scandal gemacht
hat, erlebt in "Westermann\'s Monatheften, eine deutsche
Uebertragung."

Er heerscht dus in Nederland eene //belachelyke vrees"
voor Pruisen, en de heer van Lennep is // zeer snelvin-
gerig."

Welke indruk alleen kan aanleiding geven tot zulke ui-
ting? Spotlust, minachting, verachting.

Voorbeelden bewyzen niets, maar ze brengen op de ge-
dachte eens rond te zien naar andere blyken, en wanneer
die met de aangehaalde voorbeelden overeenkomen, zou men
haast beginnen te gelooven dat er in voorbeelden toch w�l

eenige bewysgrond ligt. Toen Staring in Duitschland stu-
deerde, heeft hy onze nationaliteit moeten verdedigen tegen
een hooggeleerde, die, meer plomp dan geestig, onze taal
tegenover de Duitsche met een in ezel vertaald paard ver-
geleek. Wat Staring daarop antwoordde, is bekend. Hy
meende \'t goed met ons Hollandsch, en had moed. De man
durfde verzen schryven in ongetelde syllaben, dat indedaad
al zeer sterk was in een tydgenoot van myn overdierbaren
Stoffel Pieterse. Ik vind dat die Duitsche professor
hoognoodig had zelf eens uit ezel vertaald te worden. Hoe
dit zy, zeker is het dat Nederland in den vreemde, en
vooral in Duitschland, geenszins geacht is. Hoewel ik my
door lange ondervinding wel eenigzins gehard voel tegen
het min gunstig oordeel dat in \'t buitenland over ons ge-
veld wordt, moet ik erkennen onaangenaam getroffen te zyn
geweest door de wyze waarop twee voortbrengselen van
Nederlandsche pennen zoo mir nichts, dir nichts, uit de
hoogte werden behandeld. Ik weet toch dat de heeren
J. Bosscha en J. van Lennep hoogstfatsoenlyke men-
schen zyn, en kan \'t niet verdragen dat een Duitsche dag-
bladschryver, die misschien op een zolderkamertje woont,
zich zoo ongemanierd uitlaat over personen, die, als ze geen
«lid van Artis" zyn, en geen //suite" hebben achter hun
zykamer, dat alleen daarom niet zyn en niet hebben, wyl
ze zulke lidmaatschappen en suites beneden zich achten.
Il faut juger ... les personnes, d\'apres leur position sociale. De
heer Bosscha is professor geweest, zoo goed als die onver-
taalde vriend van Staring. Z.E.D. is nog hooger geklommen
(als het niet onbescheiden is hooger standpunt mogelyk te
achten dan van een professor v��r de vertaling) Z.E.D. is
minister geweest. En op- of voortduizelende (ik weet niet
of op- en voortduizelen goede woorden zyn, maar beveel ze
aan in de welwillendheid van dichters die Scheppingen be-
zingen) op- en voortduizelende tot nog hooger hoogte, meen

ik te mogen aanvoeren dat de heer Bosscha niet alleen
minister was, maar zelfs Minister van Eeredienst, en dus
aanzienlyker nog dan een domin� of pastoor. En, staat me
by, o Scheppingsdichters, nog hooger dan dat alles klom de
schryver die door de Keulsche zoo oneerbiedig wordt be-
handeld, Zyn Hooggeleerde bereikte het toppunt van men-
schelyke grootheid, Zyne Excellentie zweefde omhoog tot in
de onzienlyke regionen, vanwaar gewezen nederlandsche
ministers hun verklaarden blik laten weiden over de din-
gen dezer aarde. Zulk een man of zyn arbeid moest niet
overgeleverd zyn aan den spot van een duitschen penny-a-liner.

En de heer van Lennep ! Als niet in Nederland de be-
trekking van gewezen Minister boren alle betrekkingen
verheven was, zou ik genoopt zyn den heer van Lennep
nog boven gewezen ministers te plaatsen. Dat hy verzen
en romans geschreven heeft (wat anders een fatsoenlyk man
in Nederland niet doet) beschouw ik als de noodzakelyke
fouten van een groot man. Zelfs de zon heeft vlekken, ja
zonder die vlekken was er geen zon.

Toch kan ik de nonchalance waarmee de duitsche berigt-
gever den heer van Lennep meent te mogen gelykstellen
met een goochelaar, een prestidigitateur, eenigzins verschoo-
nen. De man zal vernomen hebben wat in Nederland een
schryver is. Vlug maar onjuist oordeelende, zal hy alle
nederlandsche penvoerders met gelyke maat hebben geme-
ten (nagenoeg als veel Hollanders, die de Duitsche natie
beoordeelen naar grasmaaiers, en de Fransche naar hun
dansmeester) en verleid door de onfatsoenlykheid die in
Nederland het u beroep" van schryver aankleeft, heeft hy
zich niet kunnen voorstellen dat des heeren van Lennep\'s
snelvingerigheid een uitzondering maken zou op den alge-
meenen regel. Ik zal den Keulenaar teregtwyzen, en hem
verzekeren dat al de romanhelden van den heer van Len-
nep fatsoenlyke lieden zyn, en dat hyzelf op de Keizers-

gracht woont, dat is alles gezegd. Als dan die dagbladschry-
ver eerlijk is (de hoop is gewaagd, maar ook daarin zyn
uitzonderingen) als hy eerlyk is . ..

Neen, eerlyk kan hy niet zyn. Want al had hy nu in
oogenblikkelyke dwaling kunnen meenen dat de heer van
Lennep een ondeftig en dus vogelvry genie was, van de
sociale positie des heeren Bosscha had hy toch juister
denkbeelden moeten opvatten. Ieder weet dat men, om in
Nederland professor of minister te wezen, niet alleen geen
genie mag zyn, maar zelfs niet onfatsoenlyk, en dat dus de
brochure // Pruisen en Nederland" aanspraak had op eene
deftige aankondiging.

De fout van den Keulschen berigtgever (het baat hem
niet zich te willen verschuilen achter den correspondent der
Fossische Zeitung; als hy \'t onhetamelyke van de vorm
der aankondiging inzag, ware \'t zyn pligt geweest die te
vertalen van ezel in paard) die fout is des te grooter, om-
dat de heer Bosscha in het allereerste woord van zyn
geschrift openbaart, in welken toon hy \'t regt heeft aan-
gesproken te worden. Er is iets officieels, iets deftigs, iets
hoofs, iets fatsoenlyks alweer, in den aanhef. Er zyn
schryvers die Pruisen\'s derden Koning Fbedebik de
groote noemen. Die schryvers kunnen minister of professor
geweest zyn, of zoo iets worden. Anderen, iets meer ordi-
nair, spreken van den grooten Fredeeik. Zulke menschen
zyn hoogstens doctor. Wie van den grooten Fbits spreekt,
kan \'t brengen tot hulponderwyzer, als hy overigens goed
van gedrag is. Wie //onze Fbits" zegt, of //oude Fbits,"
of //Fbits" tout court, draagt geen handschoenen, misschien
geen kousen, en weldra geen hemd. Zoo omtrent (maar
voor volkomen juistheid dezer classificatie sta ik niet in)
zoo omtrent kan men \'t toilet beoordeelen van een schry-
ver, naar den graad van deftigheid zyner uitdrukkingen.
Ik heb er niet tegen dat men nu myn jasje voor wat af-

gedragen houdt, maar zeker is het dat de heer Bosscha te
goed gekleed het salon des publieks binnentreedt, om niet
zeer beleefd behandeld te worden. Dat hoop ik dan ook te
doen.

Onze Koning schynt eens iets gezegd te hebben. Ja zelfs
iets //waarvan de beteekenis verdiende nader overdacht te
worden," en dit geeft den heer Bosscha aanleiding zyne
brochure te beginnen met de hoofsche uitboezeming (ik weet
weer niet of uitboezeming by hoofsheid past, maar heb geen
lust in correctie): // Zijne Majesteit Willem de Derde heeft bij
de opening der zittingen van de volksvertegenwoordiging op den
Zeventienden September van dit jaar 1866 een woord gesproken,
waarvan de beteekenis verdiende nader overdacht te worden."
Hoort ge, Nederlanders, dat woord werd gesproken, niet
door Willem drie, zooals de Koning heet in \'t straatliedje
dat h�m leven laat, en Napoleon wegjaagt die er niet is;
niet door den Koning, niet door omen Koning, maar wel
en deugdelyk door: // Zijne Majesteit Willem den Derde." Is
er 1\'atsoenlyker aanhef mogelyk, en is niet elke Keulenaar
blind, die den uitvinder van zulken aanhef behandelt als
een schryver? Had hy niet moeten spreken van Zijne
Excellentie, van Zijn Hooggeleerde althans, by \'t noemen van
den man die zyn entree de salon maakt met // Majesteit ?"
Schiller\'s Don Carlos is hevig aangevallen. Dit zou niet
gebeurd zyn, ^s de heer Bosscha zich had willen verwaar-
digen dat ding te schryven. Ieder zou \'t hebben ge�erbie-
digd onder den titel die \'t dan zou gedragen hebben: // Zijne
Koninklijke Hoogheid, Prins Kar el van alle Spanjen, ridder-
grootkruis van verschillende orden, enz."

Een Duitscher, die zaken doet met Munsterland, en dus
beweert het Hollandsch in den grond te verstaan, vond de
brochure op myn schryftafel, en ontcyferde de eerste acht
regels. //Gelukkig land, riep hy uit, waar zooveel vryheid
heerscht.. . dat moesten wy hier eeus wagen!" Ik was ten

6 EHN E-N A.NDEK.

aanzien der gelukkige hollandsche vryheid niet van zyne
meening (er bestaat geen onvryer land dan het onze; wy
hebben vryzinnige wetten, maar de zeden maken ze werke-
loos) doch ik begreep niet hoe zyn oordeel over de holland-
sche vryheid grond tot lof vinden kon in de Majestueuse
verzekering van den heer Bosscha, // dat de Koning iets
gezegd had." Myn Duitscher zag my medelydeud aan, als
of hy betreurde dat ik \'t kruid niet uitvond, en geen orgaan
had tot het vatten van geestigheid.

� Maar eilieve, wat bedoelt gy dan met uw lof op Ne-
derlandsche persvryheid? De aanhef van \'t boekje is fat-
soenlyk, zou ik denken ...

� Fatsjoenlich... ik weet niet wat dat woord beteekent.
Bedoelt ge daarmee: scherp, snydend, vlymend, �crasant. . .
dan kunt ge regt hebben. Wy, hier in Pruisen, zouden
naar Minden worden gezonden om die acht regels. Geluk-
kig volk!

� Lieve god, ik verzeker u dat de schryver professor
was en minister... zie, op blz. 39 is hy zelfs parenthesiaal
christen, en op alle bladzyden fatsoenlyk. En let eens op
dat prachtig papier, en op dien breeden witten rand. Ge-
loof my, f\'atsoenlyke lieden in Holland, die minister en
professor geweest zyn, die zoo\'n breeden rand laten om hun
geschryf op zulk mooi papier, die bovendien christen zyn,
snyden niet, vlymen niet, �craseren niet. 19 ben overtuigd
dat ge u bedriegt... misschien vertaalt ge slecht.. .

� O neen, ik heb re��e Verbindungen in Munster...
Doch, zie hier. Die naar uwe meening zoo inoft\'ensieve ex-
minister verhaalt daar als eene byzonderheid dat uw ko-
ning ...

� Zyne Majesteit Willem de debde viel ik myn on-
eerbiedigen Duitscher in de rede.

� Goed, Uwe Majesteit dan. Nu, dat die Majesteit eens
iets hoeft gezegd, dat do moeite waard was uader overdacht

� Ho, ho, // eens" voegt gy er tusschen.

� Toch niet, zie den achtsten regel. Daar smokkelt uw
Schryver, die waarachtig te veel geest heeft om een ge-
weeste Minister te zyn, zyn puntig slagwoord: n ongewoon"
binnen. Er staat duidelyk dat uw Koning. . .

� Zyne Majesteit "Willem de debde.

� G-oed, Uwe Majesteit.. . dat Uwe Majesteit zelden
iets zegt dat de moeite van nadere overweging waard is.
Als een Pruis het waagde, ware zyn kwartier op de ves-
ting besteld. Gelukkig Holland!

� Uwe Munstersche taalmeesters beleven waarlyk schande
aan u. De heer Bosscha zegt niet dat Zyne Majesteit Wil-
lem de debde nooit of zelden iets belangryks zeide, maar
dat de hier aangehaalde woorden eene // ongewone betuiging"
bevatten. \'Ongewoon slaat op den toestand, welken de Ko-
ninklyke uitspraak schetste, niet op de diepzinnigheid dier
uitspraak zelve.

� Mis! Er staat dat de //bezeikenis" der aangehaalde
woorden overdacht moet worden. Dus ligt die beteekenis
niet voor de hand. Er moet diepzinnigheid liggen in \'s Ko-
nings. . .

� In Zyner Majesteits Willem des debden ...

� Goed, in Zyner Majesteits Willem des debdek
woorden, en die diepzinnigheid, zegt Bosscha ...

� Zegt de heer Bosscha. Hy was Professor, minis-
ter en ...

� Goed, die diepzinnigheid noemt uw de heer Bosscha
ongewoon. Polz Blitz, als een Pruis het waagde . .. geluk-
kig Nederland!

Of Staring zyn professor bekeerd heeft door de repliek
dat de Duitscher tot den Hollander stond als een in pauw
vertaalde kalkoen, weet ik niet. Maar myn Duitscher be-
keerde ik niet. Het was hem niet aan \'t verstand te bren-

gen, dat ten onzent professors en ministers niet geestig
waren; dat geestigheid in Holland niet zou gedrukt wor-
den met zooveel marge; dat een geestige brochure niet zoo
duur wezen zou .. . alle remonstranti�n waren te vergeefs.
Myn plathollands-Duit8cher of duitsche plat-Hollander bleef
er by, dat de heer Bosscha geestig was, en ik een domkop.

Toch kon ik, by nader inzien, begrypen, waarom de man
zoo hoofdig bleef vasthouden aan zyne opvattingen. Van
geest-uitsluitende Nederlandsche fatsoenlykheid behoefde hy,
in zyne exotische wanbegrippen, geen verstand te hebben,
en het kan zyn dat de banaliteit der woorden die Hunne
Excellenti�n de Nederlandsche ministers, Zyner Majesteit
Willem den DERDE onlangs in den mond legden, hem ver-
leidde tot de injurieuse verdenking dat de heer Bosscha
geestiger is dan een Hollandschen professor of minister
passen zou. ^v

Wat toch zegt Zyne Majesteit? nln dezen veelbewogen en
ernstigen tijd behoort ons volksbestaan, naast God, in zich zelf
zijn hechtsten steun te zoeken" Welke byzonderheid ligt er
verscholen achter deze uitdrukking ? Kon men vroeger God
missen? Zekerlyk niet. Zyn naam speelde ten allen tyde
een hoofdrol in politieke manifestati�n. Dat //naast God"
is een zeer oud stopwoord. Ik heb getracht het te illus-
treren in myn prachtig stuk: // de Zegen Gods by Water-
loo" *). Na die epopee kan toch Zyne Majesteit niet bewe-
ren de uitvinder dier zalvende spreekwyze te zyn, noch de
heer Bosscha, dat ze zoo //ongewoon" is. Die ongewoon-
heid moet dus elders gezocht worden. Is\'t hierin, dat: //ons
volksbestaan, in dezen veelbewogen tyd, zyn steun moet zoe-
ken in zichzelf? Dit kan de heer Bosscha niet bedoe-
len, want al zegt de Schryver: t/dat een vroeger geslacht door

*) Herdrukken, bij R. C. Meyer. Amsterdam.

tractaten van vriendschap, door allianti�n van Regeringen onder-
ling, door betrekkingen van bloed- en aanverieantschap der For-
sten, ons kleine land verhief tot eene Mogendheid," en al laat
hy door voortaan op eigen kracht te wyzen, doorblinken,
dat dit alles nu, in overeenstemming met de Koninklyke
uitspraak, voorby en veranderd is, al zegt dat de Schryver,
het is par maniere de dire, zooals Schryvers gewoon zyn,
vooral schryvers die uit de ministeri�le audi�ntiekamer,
van de groene tafel in het parlement, of uit de gehoorzaal
der Akademie, de hebbelykheid hebben meegenomen om // fra-
sen" te verkoopen, a tant par heure.

De veranderingen waarop de heer Bosscha doelt, bestaan
niet. Zou men niet zeggen dat de vriendschapstractaten
waarmee de Republiek zich wist te versterken, gesloten wer-
den pour l\'amour des beaux yeux van de Witt, van van
Bet/ningen, van Aebssens? Ik weet wel dat schoone
oogen een grooten rol hebben gespeeld in de onderhande-
lingen van den heer van Sommelsdtck met Hendrik
IV *). Maar dit bragt slechts den laaghartigen onderhan-
delaar voordeel aan, en baatte geenszins het Gemeenebest.
Waar de Vereenigde Nederlanden verdragen sloten, ge-
schiedde dit altyd naar de mate van gewigt dat zy in de
schaal wisten te leggen. De Politiek is een markt waar
niemand meer koopt dan hy geld of krediet bezit. Wie
dus op die markt voordeelige koopen wil sluiten, moet eerst
zorgen zich van geld of krediet te voorzien. Het klinkt
zeker zonderling in den mond van een gewezen minister,
die dan toch iets behoorde te weten van de routine der po-

*) Zie de M�moires de Hvllij, waarin deze byzonderheid met ronde woor-
den vermeld staat. Ik meen zelfs my te herinneren dat Sully den aan-
koop der heerlykheid Sommelsdyck in verband brengt met het Savoir-
faire van Aebssens, of liever van diens vrouw, maar ik heb dat werk
niet by de hand, om \'t na te slaan.

10 BEN EN ANDER.

litiek (als trouwens alles, gegrond op eenvoudige natuurwet)
dat hy het sluiten van tractaten voorstelt als iets fortuits,
als een saisoen- of ;)en\'ocfe-vrucht. Laat een Hollandsche
Kadmus met goed succes drakentanden zaaien, zoodat er op
eenmaal een leger uit den grond opryst van 500,000 man,
goed gewapend, goed geoefend, met obligaat-accompagne-
ment eener gevulde krygskas, dan zullen de uitnoodigingen
tot vriendschaps-tractaten niet uitblyven. En de Aekssens\'
konden zelfs hunne vrouwen thuis laten. Maar ook zonder
Kadmus, als een der Europesche hoofdgroepen noodig zal
hebben zich te versterken tegen al te gevaarlyk mededin-
gerschap, behoeft het voorstel tot sluiten van // vriendschap"
niet eens van den zwakste uittegaan. De sterkere zal zich
neerbuigen tot aanzoek, zoodra de vrees voor overmagt zyn
trots te boven gaat. De rykste winkelier is nederig jegens
den klant aan wien hy iets denkt te verdienen, en de
//groote" Mogendheden wedyveren in laagheid, als de zoo-
genaamde hoogheid moet worden overeind gehouden, door
verbond met zwakkeren. Het sluiten van tractaten is dus
in 1867 even mogelyk (even ydel ook welligt, maar dat
is hier de vraag niet) als in vroeger eeuwen, en het is dus
alweder niet deze byzonderheid, die den heer Bosscha regt
geeft de betuiging van Zyne Majesteit den Koning zoo
//ongewoon" te noemen.

Maar ... // de allianti�n der regeringen door betrekkingen van
bloed- en aanverwantschap van de Forsten ? . .," Och arm!
Meent de heer Bosscha dat dergelyke allianti�n niet meer
bestaan? Eilieve, is niet Hare Majesteit onze Koningin eene
prinses van Wurtemberg? Was niet de moeder van Zyne
Majesteit den Koning eene grootvorstin van Busland ? Zyn
niet byna alle Duitsche Vorstenhuizen aan onze koninklyke
familie verwant? Wat is er veranderd in de wyze van uit-
huwelyking der Vorsten, dat zoo byzonder nadeelig werken
zou op den toestand des Lands? Niets, volstrekt niets.

Maar, zegt men, die vallianti�n" leggen thans geen gewigt
in de schaal, ten behoeve des Volks. Dit was vroeger even-
min het geval. De bloedige oorlogen tusschen Engeland
en Frankryk in de middeleeuwen, waren juist een gevolg
van zulke //allianti�n." En onze Hoeksche en Kabeljauw -
sche twisten? Stond niet daarin de moeder tegenover den
zoon? Werd niet het grootste gedeelte dei* oorlogen, sedert
eeuwen in Europa gevoerd, aangevuurd door familiehaat?
Zyn niet de meeste Duitsche dynasti�n aan elkander ver-
want, en leidde die verwantschap ooit tot eendragt, tot za-
menwerken, tot vrede? Is niet juist broeder- of verwanten-
twist, sedert Eteooles en Polynices, de kwaadaardigste
onder de twisten? Is niet broeder- en familiehaat de he-
vigste uitdrukking die de mensch, de ti Schrecklichsle aller
Schrecken, in seiner». Wahn" aan boozen hartstogt weet te
geven ?

Dat Wurtemberg de Hollandsche schuld niet betalen zal,
onder pretext dat de Nederlandsche Koningin in dat land
geboren werd, weten wy, en dat hoeft ook niet. Maar dat
de heer Bosscha om de //ongewoonheid" van \'s Konings
uitspraak te betoogen, het doet voorkomen alsof vroeger
zulke edelmoedigheden het onmisbaar of mogelyk gevolg wa-
ren van Vorstelyke huwelyken, hoort in kindersprookjes te
huis, en past niet by eene ernstige behandeling van zaken.
Hoe gunstig het huwelyk van prins "Willem V met eene
Pruisische vorstin, en zyne //relati�n" met de Wolfenbut-
tels, invloeiden op de belangen van het Land, hebben de
Patriotten van 1787 ondervonden. Ook na 1830 stak het
verzwagerd Rusland geen hand uit om onze schepen te ontslaan
uit het infaam embargo, evenmin als \'t verwant Pruisen
zich roerde om Belgi� weer te geven, ik zeg niet aan Hol-
land, maar zelfs aan de familie Oranje. Prinses Dagmab
zal Sleeswyk niet terugvorderen voor Denemarken, zoo min
als Koningin Viotoiua de kroon van Hannover voor haar

12 EEN EN ANDER.

En dat is altyd zoo geweest. Waar zou \'t heen, als een
volk (want door en met hun volk alleen, kunnen dan toch
de vorsten iets uitrigten) waar zou het heen, als by elk
huwelyk van prins of prinses, het volk tevens de belangen
huwde van de natie waarmee de regerende familie in ver-
wantschap treedt ? Waarlyk, \'t denkbeeld is al te gek, en
het blyft een raadsel, hoe het doelen hierop, als op een
vroeger bestaanden toestand, den heer Bosscha heeft kun-
nen vervoeren tot het vinden van iets // ongewoons" in de
betuiging van Zyne Majesteit. By zooveel deftigheid zou
eenige meerdere diepte niet misplaatst wezen, tenzy de def-
tigheid, en dit is mogelyk, ware uitgevonden om het gemis
aan diepte te bedekken.

In geen enkele der door den heer Bosscha aangevoerde
oorzaken ligt iets // byzonders" en de Schryver geeft geen
geldige reden op, waarom wy zooveel meer dan vroeger,
naast God altoos, onzen steun zouden moeten zoeken in
onszelf. Zou dus myn Pruis toch gelyk hebben, en de
//ongewoonheid" indedaad liggen in het feit, dat de Ko-
ning iets gezegd had, dat verdiende nader overwogen te
worden? Voor wy hierin kunnen beslissen, zou \'t noodig
zyn te onderzoeken, of Zyne Majesteit Willem de debde
indedaad die // ongewone" woorden gesproken heeft ? Het
zou toch kunnen wezen, dat des heeren Bosscha\'s deftige
welwillendheid den Koning tot // ongewoner" redenaar had
gestempeld, dan Zyne Majesteit zelf begeerde, verdiende of
wist. Een paar regels verder toch vernemen wy een ander
Vorstelyk woord, van Willem den Zwtgeb ditmaal, dat
van aanhalingsteekens voorzien (// ") schynt aan te duiden,
dat die Vorst Hollandsch zou gesproken hebben, hetwelk
eene bepaalde onwaarheid is. Als Willem de Zwtger niet
zweeg, zooals zyn aard en toenaam me�bragt, sprak hy
Spaansch of Fransen. Men denke aan Philips\' afscheids-

EEN EN ANDER. 13

woorden: nno los Estados, mas vos, vos, vos!" en zie de At\'
chives de la Maison d\'Orange in. Men zoekt daarin vruchte-
loos naar //inannelyke kloekheid." Naar de woorden, meen
ik. Neen, nooit sprak die Vader des Vaderlands de taal
van \'t kind dat hem adopteerde, en zelfs op het laatste
oogenblik zyns levens uitte hy de zucht, die door deftige
levensbeschryvers is omgewerkt tot de onmogelyke tooneel-
frase: mon Bieu, ayez piti� de moi, et de ce pauvre peuple I in
het fransck. Er hoort moed toe, om dien vreemdeling hol-
landsche woorden in den mond te leggen, als wy nog zelfs
byna drie eeuwen later, een zyner afstammelingen (die dan
toch wat thuis zou hebben moeten zyn in onze taal) in het
fransch zien sterven. De laatste woorden van Koning Wil-
lem II te Tilburg waren : t/je me sens affaiblir." In de le-
vensbeschryvingen leest men dat hy zou geroepen hebben:
// ik voel my de krachten ontzinken." Dit kon hy niet zeggen,
want die woorden zyn noch spreek-hollandsch, noch de taal
van een stervende. Het is eene gemaakte frase, als: // O
myne beminde Amalia" uit een tooneelstuk, en als het door
den heer Bosscha meegedeelde woord van Prins "Willem I
over //mannelyke kloekheid." Het blyft dus de vraag
of Zyne Majesteit "Willem de derde indedaad de zeer or-
dinaire //ongewone" uitdrukking gebezigd heeft, waarmede
de heer Bosscha zyne //bemoedigende" brochure laat be-
ginnen.

Ik bemerk dat ik, vry tuchteloos, van de aankondiging
in de K�lnische Zeitung, ben overgestapt op de brochure
zelve. Nu ja, ik heb my het stuk aangeschaft, en wensch
het te onderwerpen aan eene beschouwing. Zeer gaarne had
ik dat Duitsche blad eene flinke berisping voor de voeten
geworpen, over de meer dan cavali�re wyze waarop het // de
Hollandsche vrees voor Pruisen," en de Hollandsche Schry-

vera van distinctie behandelt. Voor ik echter die rekening
met den Duitscher vereffen, wil ik een en ander over het
stuk zelf zeggen, \'t Is de vraag of my daarna lust zal over-
blyven om my met de appreciatie van den vreemdeling te
bemoeien.

De heer Bosscha zegt, door zyn geschrift: uZijne land-
genooten te willen bemoedigen en opwekken, na hen, langs een
historischen draad te hebben geleid tot een oordeel op rede ge-
grond, over de beteekenis der veldtochten van het Pruisische leger
in den afgeloopen Zomer."

In de historische praemissen meen ik eenige onnauwkeu.
righeden te hebben opgemerkt, die echter minder ter zake
doen dan de overal heerschende oppervlakkigheid. De slot-
som van den arbeid des heeren Bosscha draagt daarvan de
blyken, en het is voornamelyk tegen die oppervlakkigheid
in beschouwingen en conclusie, dat ik te velde trek. Van
daar myn aanvankelyke bitterheid tegen den toon der bro-
chure, tegen het kleed waarin denkbeelden en boek ge-
doscht zyn. By zooveel // fatsoen," by zooveel hoofsheid, is \'t
zaak op zyn hoede te wezen. Waarlyk, iemand die inde-
daad iets te zeggen heeft, begint niet met // Majesteit," en
met zoo breed uitmeten van de ordinairste frase die ooit
door de ordinairste ministers eenen Koning werd in den
mond gelegd : it II y a de la marge," zegt het spreekwoord,
als het wil waarschuwen tot toezien of men waar krygt
voor zyn geld, en of er niet wat valt aftedingen ? ...

il II y a de la marge" moet onwillekeurig ieder zeggen die
deze brochure in handen krygt. Ze moest verguld op
snee zijn.

De heer ex-professor, ex-minister Bosscha . ..
Weg daarmee! De heer Bosscha dan heeft er niet aan
gedacht hoe de vorm van zyn schrvven (niet zi/n fout voor-

zeker, maar de fout der omgeving waarin hy zich bewoog)
den opmerkzamen beschouwer wantrouwen inboezemt tegen
de gronden van «bemoediging" die hy aanvoert. Er is
leegte in des schryvers arbeid, als in een preek; iets con-
ventioneels dat den oppervlakkigen lezer zal voldoen, maar
den denker onbevredigd laat; iets als de holheid der chris-
telyke liefde die frasen heeft uitgedacht en met zalving toe-
past, waar hulp en steun noodig was.

Ik wil een paar van die frasen aanvoeren, ook uit die
gedeelten van Bosscha\'s arbeid welke niet tot de rubriek:
// bemoediging" behooren. Door de opmerkingen zal men
zich voorbereid gevoelen de heele // bemoediging" voor eene
// frase" aan te zien. // Komt allen tot my, die belast en be-
laden zyt" laat de domin� Christus zeggen. Maar de arme
drommel die deze //bemoediging" a la lettre neemt, en do-
min� stoort na de preek, onder de koffi, schynt zyn // ge-
loof\' niet regt te verstaan, en niet te weten dat domin�
dat maar zeide: // zoo by manier van spreken."

Zoo\'n // manier van spreken" heerscht waarschynlyk aan \'t
hof, in de diplomatie, in troonredenen en kamer-openings-
toespraken (en reeds daarom was het gek des Konings uiting
// ongewoon" te noemen, een beministerd Koning zegt nooit
iets ongewoons) in parlementaire redevoeringen, en einde-
lyk in brochures welke van al die dingen de kleur dragen.
Maar niet alle lezers zyn als hovelingen, diplomaten en
kamerleden afgerigt op de soort van accommodatie die er
noodig schynt om iets te verstaan uit niets. De tooneel-
speler eet smakelyk van een kartonnen pastei; het onge-
oefend volk voedt zich niet met bordpapier.

Die laatste vergelyking is, als alle vergelykingen, onjuist.
Het grootst gedeelte des publieks is zoo lang onthaald op
frasen, dat het waarlyk ten laatste karton heeft leeren
eten, of altans gebiologeerd wordt tot de meening indedaad
iets gegeten te hebben. Ik zie kans eenige passages uit

16 EEN EN ANDEK.

Bosscha\'s brochure voor te lezen op eene wyze die de
zinledigheid geheel en al verbergt. Maar dat kan ik ook
doen met verzen die ik voordraag \'t achterste-voren.

// De strijd tegen Spanje was een strijd voor vrijheid, maar
voor persoonlijke vrijheid van geweten en bedrijf in den engst
mogelijken kring van staatsgemeenschap." Wat beduidt hier de:
// persoonlyke vryheid" in tegenstelling van // vryheid ?" Er
staat: //maar." Wat is: //geweten en bedryf in den engst
mogelyken kring van staatsgemeenschap ?"

Wat is de zin der woorden: // In Holland alleen gevoelde
men dat er een Vaderland ivas, en verboden de Staten alle
plaatselijke bemoeijingen met de zaken van het u Gemeene-Land?"
Ik vind dat dit verbod de schepping van een algemeen
vaderland (en hierop doelt de schryver, blykens de geheele
periode waarin deze zinsnede voorkomt) juist vierkant in
den weg stond.

By het doorloopen van de Pruisische genesis, en de ver-
gelyking daarvan met het ontstaan der Nederlandsche na-
tionaliteit, verhaalt de schryver dat de // groote Keurvorst"
(zeer juist genoemd de eigenlyke schepper van de Prui-
sische monarchie) //in de Nederlanden had leeren naden-
ken over de pligten der Overheid in het verband van Kerk en
Staat." Dat was in de dagen van Fbedebik Hendrik, en
daar de Keurvorst zelf dit volgens de door B. aange-
haalde Kleine Historische Schriften van von Sybel, betuigd
heeft, wil ik het gelooven, schoon ik niet weet of daaron-
der ook begrepen zyn: //de godsdienstige denkbeelden"
die hy, volgens Bosscha *), uit de Nederlanden medebragt.

*) V��r de correctie is my gebleken dat Friedrich Wilhelm indedaad
zich in den Haag veel met geloofszaken had ingelaten. Ook had hy van-
daar medegenomen een groote dosis van wat men (ten onregte in tegen-
stelling van: geloof) bygeloof noemt. De wilte dame van Charlottenburg
en de proeven van den goudmaker Helmont speelden een grooten rol in
zyn leven.

EEN EN ANDER. 17

Ook weet ik niet of het ter // bemoediging" der // Land-
genooten" van den heer Bosscha zal strekken, te vernemen
dat de begrippen der Pruisische Overheid voor een deel
van Nederlandschen oorsprong zyn, en wy dus, als mis-
schien die begrippen zich eenmaal naaldgeweerlyk onder
ons komen verspreiden, oude kennissen zullen ontmoeten,
maar eilieve, wat hebben deze //godsdienstige indrukken"
uit Nederland (hu, godsdienstige indrukken van 1639, toen
de Dordsche Synode het feest vierde van haar volwassen
mondigheid!) ik vraag, wat hebben die indrukken met onze
// bemoediging" te maken ? Is dat niet eene // frase ?" Is \'t
uiet alweer waar, wal Marie Anderson schreef: \'\\i~~flflfrltM~~lt
~~Jjju,p alifluii m~~ i~~&Mijilmi~~ ~~dB jffyyft m �iJUii, tff �ft~~ltn
» wa* j&IWp «f f#f*~%$� i3tf «4*» <5jH Nu ja, er

mPTif rlqt doag zyn nazaten zoo getrouw wordt uitgevoerd;
en (boven hun eigen verwachting misschien!) effect zal sor-
teren, omdat de schynbare aanmatiging daarvan niets was
dan het nauwkeurig berekenen van een toekomst, die ook
zonder dat testament, zich zal weten baan te breken, wyl
ze in de natuur der dingen ligt. Een goochelaar voor-
spelt u de kaart die hy u wil laten trekken. Hy heeft
niet geraden wat gy doen zoudt, hy wist wat gy doen
moest.

Godsdienstige indrukken medenemen ? Een Pruisisch Keur-
vorst? Uit Nederland? Ik denk dat die indrukken zullen
bestaan hebben in een platten grond van Loevestein. Of
welligt in de een of andere Armiaansche of Gomaristische
liefelykheid op rym, als \'t Vond�lische:

//Jonge Smout die sprong te kort

Van den ladder binnen Dort.

Was hy niet te kort gesprongen!

Want hy smoorde in zyn longen,

18 EEN EN ANDER.

Om te komen by zyn va�r
Op een zalig nieuwe jaar." (*)

Godsdienstige indrukken medenemen uit Nederland ? Wat
zoo\'n schryver, als hy met \'/frasen" weet om te gaan, toch
zonderlinge dingen zeggen kan! Bosscha haalt ton Sybel
aan (schoon hy ontwykt te verklaren dat deze schryver den
Keurvorst als zoo byzonder godsdienstig be�ndrukt voor-
stelt) nu, ik wil ook een paar schryvers aanhalen om iets
te vertellen over de godsdiensterigheid die een eeuw later,
in 1740, by de Keurvorstelyke, reeds Koninklyk geworden,
familie der Hohenzollers scheen te heerschen.

In het berigt van graaf Christiaan tas Mantetjffel,
gewezen Saksisch minister, aan den minister Br�hl, komt
de volgende vermakelyke schildering voor, waarvan de echt-
heid kan worden gestaafd door vergelyking met: Weber\'s
Archivalische Mittheilwigen aus dem Bresdener Staatsarchiv, neue
Folge, I, 155; P�llnitz, Memoiren zur Lebens- und Re-
gierungsgeschichte der vier letzlen Regenten des Preussischen
Staats, 1791, II, 545; F�rster, Friedrich Wilhelm der erste,
II, 154.

//... Het gemoed des Konings was door al deze omstan-
digheden zeer onrustig, en daar Prederik Wilhelm op
zyne wyze een vroom man was, zocht hy troost by degenen
die hy gewoon was te beschouwen als bewaarders en uit-
deelers van de goddelyke genade. Zoo liet hy eens, in Fe-
bruary 1740, den Eerwaarden Rolof, proost der Nikolaas-
kerk, by zich ontbieden, en daarop volgde in de ziekenkamer,
in byzyn der Koningin Sophia Dorothea (Fieke of

*) De beide Smout\'s waren predikanten, vader en zoon, die te Dord-
recht, kort na elkander (ten blyke van de byzondere godsdienstigheid
die er uit Nederland viel me� te nemen, zeker) opgehangen zyn ter eere
van "t waar geloot\'.

Eiekchen noemde haar de heer gemaal) en van vele mede-
leden des // Rookparlements" het volgend gesprek tusschen
den koning en den geestelyke, zekerlyk eene niet onbe-
langryke bydrage tot de ken mei-ken des tyds in het duitsch-
protestantsche Pruisen van 1740.

// Koning. � Myn beste Rolo�, hier lig ik arm h.........,

en kan leven noch sterven. Ik berust �chter in Gods wil,
en sterf met vreugd.

//Proost. � Het doet my van harte leed Uwe Majesteit
zoo ziek te vinden. Wat my evenwel het meeste bekom-
mert is dat gy, naar het my voorkomt, meer nog naar den
geest dan lichamelyk ongesteld zyt.

� O neen, myn gemoed is volkomen rustig.

� Dat doet my genoegen. Maar er moet dan sedert kort
iets veranderd zyn, want ik ken Uwe Majesteit reeds zeer
lang, en heb u nog nooit rustig gezien.

� Dat is zoo, jy hebt gelyk. *) Ik ben altyd een dolle
kerel geweest, maar ik was een goed Christen.

� Ei waarlyk ? Nu, dat is wat nieuws! Een // dolle
kerel" is een mensch die als het vee zoo maar voortleeft.
Z�� grof zult gy het dan toch wel niet gemaakt heb-
ben?

� Ja . .. ik heb zeer vele, en ook zeer zware zonden
begaan, maar toch ... ik heb de liefde Gods daarby nooit
uit het oog verloren.

� Met uwer Majesteits genadig verlof... wy zyn on-
der te veel getuigen, om u niet de waarheid te zeggen.
(Nota: als dus die domin� met den Koning alleen ware
geweest, zou hy \'t op een accoordje gegooid hebben.) An-
ders zou ik voor een huichelaar gelden, en dat ben ik, ge-
lvk Uwe Majesteit het best weet, nooit geweest. // Zware

zonden" en de //liefde Gods" kunnen onmogelyk naast el-
kaer bestaan. Hebt gy zware zonden begaan, of begaat gy
die nog, dan kunt gy God niet liefhebben, en in dat ge-
val, zou het er slecht met u uitzien.

� Je begrypt my verkeerd. Ik bedoel dat ik op Chrts-
ttjm bouw, die al onze zonden heeft uitgewiseht, en wie

daaraan twyfelt is een h.........

� Dat is alles goed en wel, maar er valt iets by op
te merken, dat gy met denzelfden troef moet bekrachti-
gen. *) Christus dient ons niet alleen tot vergeving
van zonden, maar tevens tot voorbeeld dat wy moeten vol-
gen, als wy niet verlegen willen staan. Denk nu eens, on-
der anderen, aan Chbisti woord aan het kruis: Vader,
vergeef het hun. Hebt gy al uwe vyanden, ook die u haten
zonder oorzaak, van harte vergeven ? Als gy dat niet hebt
gedaan, zal de verdienste Christi u niet het minste voor-
deel aanbrengen.

� God weet dat ik geen vyand heb, dien ik niet alles
gaarne vergeef. Ik ken er geen, dan alleen dien vervloekten
canaille, den Koning van Engeland, f) (zich tot de Ko-
ningin wendende:) Fieke, schryf aan je broer, zoodra ik
dood ben, dat ik v��r myn sterven, hem alles van harte
vergeven heb. Maar, hoor je wel, als ik regt goed dood
ben ... niet eer !"

Hierop herinnerde de //lange" Hacke (een van \'t rook-
kollegie) dat de tyd daar was om medicyn in te nemen, en
de Koning gaf den proost zyn afscheid, met de woorden:
jy laat niets passeren ., . nu, je hebt gelyk. Je doet je pligt
als eerlyk man en goed Christen."

*) Dal Sie mit eben demselben Trumpfe behriiftiyen mitsten. De koning
moest er dus h.........op zeggen.

f) De beide zwagers scholden elkander over en -weer uit voor: «onder-
officier" en: "komediant."

EEN EN ANDER. 21

Al vind ik nu, na \'t accuraat tellen van de puntjes, dat
die Koning Frederik zich heeft schuldig gemaakt aan
verregaand grove beleediging van myne moeder, zal ik toch
de laatste zyn die de trouwhartigheid loochent, welke er in
zyn ruwe taal doorstraalt, maar ik houd staande dat die
trouwhartigheid eene uiting was van zyn karakter, geens-
zins een gevolg van zyn //geloof." Ik vind dat zulke //gods-
dienstige indrukken" de moeite van \'t bestellen uit Neder-
land niet waard zyn. O, zal men zeggen, ze waren verbas-
terd, sedert de groote Keurvorst ze met zyne bruid, Fre-
derik Hendrik\'s dochter, meenam uit den Haag. Mvn
antwoord is, dat volgeus de geleerden in dat vak, de func-
ti�n van //godsdienstige indrukken" juist bestaan in \'t
tegengaan van verbastering, en dat het zulke dingen dus
niet vrystaat zelf te verbasteren. Maar als men er aan
hecht Frederik Wilhelm\'s godsdienstige bruidschat-in-
drukken, retour de la Haye, niet aansprakelyk te houden
voor de zonderlinge geloovery van Frederik I, dan wys
ik op Vondel\'s onedel rym, dat (wie zal \'t ontkennen ?)
zeer getrouwelyk den geest weergeeft, waarmede onze // va-
deren" hunne // godsdienstige indrukken" pleegden te uiten.
By \'t met nationaal zelf behagen aanhalen dier //indrukken"
heeft dus de heer Bosscha eene //frase" geschreven, niets
dan een frase.

Op pag. 20 verzekert de schryver dat Frkderik Wil-
helm IV in Maart 1849 de duitsche keizerskroon, die hem
door acht-en-twiutig duitsche regeringen werd opgedragen,
van de hand wees: uit eerlijkheid, u Hij kon van eene Vergade-
ring die zich zonder grond van recht de oppermagtige regeling van
het staatsleven der duitsche volken aanmatigde, geen kroon ont-
vangen." Dit is geen // frase." Die woorden zeggen iets. Maar
wat ze zeggen is onwaar. Na de onlangs gebleken vlugheid
waarmee de Pruisische staatkunde heenspringt over beginse-
len van regl, is het bekehelyk by de behandeliug dier politiek

van eerlykheid te spreken. Ik beweer niet dat dit anders
wezen moest, en dat de staatkunde zich zou kunnen laten
leiden door begrippen die in \'t burgerlyke gelden, en daar
noodig zyn tot instandhouding der maatschappv. Integen-
deel. De politiek is, en moet zyn, uit den aard der zaak : <>n-
eerlyk. Of liever, zy kan niet positief eerlyk wezen, wyl het
begrip dezer zaak in haar woordenboek onbekend is. Zy is
zoo min eerlyk als blauw, vochtig of vierkant. Alle publiek
regt is oorspronkelyk gebazeerd op onregt. Men denke aan
liet jus primi occupantis, aan het jus belli, aan het jus t<ilionis.
Dit is even waar als dat alle adel afstamt van gemeen, en
alle menschen van onwettig geboren voorouders. By het
zoeken naar een regtstitel, heeft men altyd moeten beginnen
met eene conventie: // laat ons nu eens aannemen dat deze
zaak regt was, dan vloeien daaruit voort de volgende regteti."
In het burgerlyke zyn wy in de meeste gevallen zoo ver
van de oorspronkelyke conventie verwyderd, dat wy daar-
aan niet meer denken. Slechts zelden (als in \'t bekende:
i/la propri�t�, c\'est Ie vol") doet zich nu en dan een poging
voor, om den oorspronkelyken regtstitel aantevalleu, maar
meestal berusten wy in wat ons, door gewoonte, regt schynt.
De oneerlykheid der politiek, of haar gebrek aan eerlyk-
heid, bestaat nu eenvoudig hierin dat zy (wanneer ze daar-
toe de magt heeft, want hierop komt alles neer) voortdurend
nieuwe conventi�n van regt daarstelt. Zy zegt gedurig, en
zy alleen kan gedurig zeggen: // In naam van Z. M. die of
die, neem ik dit Amerika in bezit." Wanneer een individu
zyn regtsgrond zou willen daarstellen op die wyze, zou men
hem een roover noemen. Om voor eerlyk door te gaan, en
om inderdaad in dat geval eerlyk te zyn, moet hy kunnen
bewyzen dat niet hyzelf, maar een zyner voorouders het
plegtig woord gesproken heeft, en dat daarna het genomen
regt in wettige vorm van vader op zoon tot hem is over-
gegaan. De politiek nu is haar eigen voorouder. Zij is I\'kjnn

EEN EN ANDER. 23

en New-TorKer businessman in ��n persoon. Houtman,
Koen, Nederlandsche Handel-Maatschappy, vryarbeid, kul-
tuurstelsel, batig saldo, het een is gevolg van het ander,
en \'t zou moeiel yk te bepalen zyn waar het conventionele
regt ophoudt, om voor stipt, gemoedelyk -geldig regt plaats
te maken. Soms ook is de loop der zaak omgekeerd, en bouwt
de staatkunde oneerlyke vorderingen op regtvaardige over-
eenkomst. Dat is het jus primi occupantis « rebours, maar
ook dan is de politiek hierin onderscheiden van den individu,
dat zy niet sterft, en geen verjaring noodig heeft. Haar
verjaarregt is de kracht.

De onlangs onttroonde potentaten achten zich onregt-
vaardig behandeld. Eilieve, waarom zou een Hohenzoller niet
hetzelfde regt hebben op Hannover als een Welf?

� Volstrekt niet, zegt de blinde vorst, myn voorvaderen
bezaten den troon van dat land, en dus . ..

� Wees zoo goed een paar eeuwen toetezien, kan de
Koning van Pruisen antwoorden, dan zult gy ontwaren dat
de voorouders myner naneven langer in \'t bezit van Han-
nover waren dan de uwen.

Datzelfde antwoord kon Victoria geven aan de afstam-
melingen der Sttjarts, als er nog afstammelingen van dat
geslacht bestaan. Zoo ook kan zy spreken tot de tallooze
Iersche koningskinderen die \'t zoo bitter armoedig hebben
in \'t land hunner vaderen. Zoo zullen wy ook spreken tot
de oude bewoners van ons land, als wy die heeren (ik weet
niet hoe ze heetten) eens ergens anders te zien krygen dan
in Hofdtks gekleurd voorgeslacht. Ik meen \'t boek.

Dat alles is maar een zaak van tyd. Dit is z�� waar, dat
ik \'t hieraan toeschryf dat niet nu en dan de een of andere
Kneef of Kueef of Kween (ik weet waarachtig niet hoe
zy heetten) voor den dag komt, om aanspraak te maken op
de Betuwe en de Haagsche kroon. Die goede lieden zullen
uitgerekend hebben dat hun regt verjaard is. Zy zyu be-

vreesd de kosten van \'t proces te moeten dragen, en daarom
houden zy zich stil. En dit spyt my. Ik had er zoo gaarne
eens een gezien, vooral om hem te vragen of \'t waar is
dat zy altyd //vrouwe" zeiden voor //vrouw?" \'t Moeteen
- lankdradig geslacht geweest zyn.

Hoe, Bosscha durft zeggen dat het duitsch Keizerschap
werd afgewezen //uit eerlykheid?" Al kon dit bestaan in
politiek, mag men zulke flagrante onwaarheden vertellen in
een boek van 1866, het jaar der annexati�n? *)

Het weigeren der Keizerskroon was een daad van welbe-
grepen belang, �n voor het huis der Hohenzollers, �n voor
Pruisen, �n voor Duitschland. Wat was die Keizerskroon?
Een nietigheid, een speeltuig, een vod. Daarmee was noch
de dynastie gebaat, noch het ryk. De heer Bosscha zelf
geeft op pag. 11 eene trefFende beschryving van de on-
magt der duitsche Keizers, en dat was reeds lang zoo ge-
weest. Met uitzondering der weinige gevallen waarin men
zich vergistte, op de wyze van \'t conclave dat Sixtus V
tot Paus koos, zorgden de Keurvorsten wel dat zy zich in
hun opperhoofd in naam, geen opperhoofd in de daad ga-

*) De heer Bosscha schryft: annectien. Ik vind deze schryfwyze on-
juist. Het inslikken van landen heeft niet te doen met een latynsch su-
pinum. Het woord beduidt in de diplomatie zoodanige handeling als
waarvan Frankryk het voorbeeld gaf met Savoye, en stamt dus eenvou-
dig van annexer. De zaak is oud, maar \'t woord is nieuw. Bovendien
geloof ik dat «annectie," al zy \'t grammaticaal correct, niet juist de be-
doelde betcekenis uitdrukt. » Annexatie," in het jargon der diplomat ie,
beteekent de handeling die een land van niet-annex tot annex maakt.
" Annectie" zou eenvoudig beduiden: de toestand van annex-zyn. De
» annexatie" van Hannover, Nassau enz., is geschied; de »annectie" be-
staat. Die woorden zullen dus wel nagenoeg tot elkander in rede staan,
als vallen cu vellen, li~gen en leggen, enz.

ven. Na Kahel den Q-roote was het Duitsche Keizerschap
gewoonlyk niets dan een compromis tusschen de vorsten, om
hun hoogheid te schoren tegenover het volk. //In naam
des Keizers!" was \'t wachtwoord waarmee eigen onmagt
moest worden bedekt by \'t vorderen van dwangarbeid,
krygsdienst, belasting. //In naam des Keizers!" werd ge-
roepen, ook daar waar men tegen den Keizer zich verzette,
\'t Is daarmee (natuurlyker wyze!) als met de goden gegaan.
Als ��n niet genoeg was, of men was in opstand tegen ��n,
fluks schiep men een tweeden, een tegengod, een tegenkei-
zer, ja zelfs een derden als \'t noodig was. � // De myne
is door den Paus gezalfd," riep de een. � // Dat is \'t regte
niet," schreeuwde een ander, //de myne heeft getafeld in
den Romer te Frankfort, dat alleen maakt den regten Duit-
schen Keizer". *) � // Mis, geheel mis," riepen weer ande-
ren, // een Keizer die niet op den stoel te Rhense heeft ge-
zeten, is een prul, een moderne falsificatie, een liberale fictie,

*) Naby den Saalhof in Frankfort, gebouwd op de plaats waar Lode-
wijk de Vrome in 822 zyn paleis Sala oprigtto, staat, waarschynlyk op
Bomeinsch fondament, de R�merhof, gewoonlyk kortaf Romer genaamd.
Over den oorsprong heerseht verschil van gevoelen. Het gebouw werd
in 1405 eigendom der stad die het verrykte met een zuilengang op de
eerste verdieping, en tot raadhuis inrigttc. Die zuilengang werd de Kei-
zerszaal genoemd, wyl daarin het groote Kroonings-feestmaal werd gege-
ven. De Keizer vertoonde zich door de vensters aan het volk. Op de
markt werd wyn geschonken, en een Kroonings-os gebraden. Ook werd
er by die gelegenheid kleine munt onder de menigte gestrooid. (Zie hier-
over G�tiie\'s IPahrheil m/d Dichtuug). Keizer Kabel VII koos den Ro-
mer tot vergaderplaats van den Duitschen Ryksdag. Daar werd in 1806
den Frankforten het verlies hunner onafhankelykheid aangekondigd. In
1848 vergaderde in de Keizerszaal eone commissie uit het zoogenaamde
Voor-parlement, en in 1803 kwam daar het Vorsten-congres byeen. In
den Romer worden vele oudheden, schilderyen, portretten van Keizers,
bullen, enz. Iwjwaard.

niemendal". *) � //Uw tafel en uw stoel beduiden niets
zonder de zalving van den Paus!" � //Precies, de zalf van
den Paus hoort er by, en daarom rekommandeer ik den my-
nen. Zie eens, zyn voorhoofd blinkt van gewyde olie". � //Ja,
als die daarop was gestreken door een waren Paus, maar
uw Paus is een onderkruiper, een valsche Paus, een roover,
een moordenaar, een bloedschender, een vrouw . . ."

En dan aan \'t vechten. Wie den dertig-jarigen oorlog be-
studeert, zal ontwaren dat de Duitsche Keizers het product
waren der zwakheid van den Staat. Ferdinand, niet zoo
onbekwaam anders als velen zyner voorgangers en opvol-
gers, was geheel in de magt der vorsten die belang hadden
by zyn gezag, en zelfs van zyn eigen generaal Wall�n-
stein, die hem de hardste voorwaarden opdrong, voor hy
zich verwaardigde het bevel weder op zich te nemen, dat hy
uit gekrenkte eerzucht had nedergelegd. Onder die conditi�n
kwam onder anderen voor, dat men hem, Wallenstein, nooit
iets bevelen zou, en zoover ging de onafhankelykheid van
\'s Keizers ondergeschikten, dat die ongetrouwe bevelhebber
niet alleen onder \'s hands met de vyanden van den Keizer
durfde onderhandelen, maar zelfs openlyk weigerde "Weenen en
Praag te beschermen, onder voorgeven, toen de Keizer hem
daartoe liet uitnoodigen, dat hy geene bevelen te ontvangen

*) Naby Ithense, een vry onbeduidend plaatsje aan den Ryn, stond de
zoogenaamde Koningsstoel, welks oorsprong onbekend is, doch die dooi-
de Franschen in 1798 weid verwoest. Op de fondamenten van het oud
gebouwtje heeft men een gedenkteeken opgerigt. Op deze plaats werden
onder den blooten hemel verdragen gesloten, Keizers gekozen en afge-
zet. Keizer Maximiliaak verscheen hier in persoon om den eed te doen.
Daar de Koningsstoel in de nabyheid lag van het l\'altzische Braubach,
het Keuhche Rhense, het Triersc/w Stolzenfels en het Nainzer Lahn�ck,
stootten hier de bezittingen van de vier Kyn-Keurvorsten aan elkander,
en dit zal waarschynlyk de keuze dier plaats tot Krooning van Keizers,
bestemd hebben.

had. De Keizer wist geen beter middel om zich van zyn
ondergeschikten meester te ontslaan, dan door een moord.

Wy willen eens anderen laten spreken, om aan te too-
nen hoe groot in het gemoed des Konings van Pruisen, de
inspanning van eerlykheid moet geweest zyn, om de duitsche
Keizerskroon van de hand te wyzen.

ii Het Heilige Roomsche Ryk der Duitsche natie : Hout-
yzer! De christelyk-gerniaansche fantaisie om de ontzettende
magt van het Romeinsch wereldryk over te dragen op Ger-
mani�, zou misschien voor een oogenhlik hebben kunnen
verwezenlykt worden door een Kabel, door een derden
Hendrik, door Otto, of door den roodbaardigen Fbede-
bik, maar zy had by haar ontstaan tegelykertyd een gif
verspreid in het lichaam des Ryks, dat langzaam maar doo-
delyk werken moest. Neen, niet langzaam. Snel en al snel-
ler verwoestte het alles om zich heen, nadat het den tyran-
nieken maar stoutmoedigen Hendrik VI mislukt was het
Duitsche Kiesryk, die georganiseerde anarchie, in eene kei-
zerlyke erfmonarchie te veranderen. In het begin der acht-
tiende eeuw was het «Heilige Roomsche Ryk der Duitsche
natie" reeds voorlang gestorven en vergaan. Zyn ongeluk-
kige schim waarde klagelyk rond in de offici�le Wereldge-
schiedenis, een voorwerp half van medelyden, half van be-
spotting. Waarlyk, men wist niet of men weenen of lachen
moest by \'t aanschouwen der Krooningsmaskerade, zoo als
die sedert dien tyd door het verkozen Ryksopperhoofd in
zyn versleten middeleeuwsch gewaad en omgeving, in de
straten van Frankfort gespeeld werd". *) Een ooggetuige f)

*) .1. Scheur, Bl�cher tind sein» Zeit, I, 24.

) von Lako, Memuiren, I, 212. Scherr, die niet gemakkelyk een
schryver pryst Ihy gcesselt G�the nu en dan terdege, vooral over diens
hofraderig karakter) zegt van Laxo: »hy is een van de weinigen die
ecu paar oogen hebben, waarmee men in staat is de dingen te zien zoo
als itd zvn."

zegt: //Niets kon een trouwer beeld geven van de yskoud
verstyfde en kinds gewordene inrigting des Duitschen Ryks,
dan de vastenavend-vertooning van zoo\'n Keizerwyding."

Iets verder zegt Scherr : // Dat duitsche ryk is te ver-
gelyken by een toren van Babel, vol slyk en vuil, een
wurmstekig en verrot gebouw. Men zou er medelyden me�
hebben, als niet die aandoening werd verdrongen door den
indruk der bespottelykheid, wanneer byv. keizerpoppen als
Karel VI, Frans I en Frans II in hunnen grotesk-be-
lachelyken rykswaan den weidschen titel bleven voeren van
//altyd vermeerderaar des Kyks" en //heer der Christen-
heid," op de wyze nagenoeg zoo als de lilliputsche Ryks-
stad Nordlingen // Senatus populusque Nordlingemis" voorzyn
raadhuis schryft. De Ryks-eenheid, een romaneske droom ;
de Eyks-constitutie, een leugen; de Keizer, een draadpop
waarmee men slechts kinderen bang maakt; de Ryks-dag,
een wawel- en kletscollegie; *) de Ryks-kas, een vacu�m;
het Kyks-gerigt, de eerste belemmerings-inrigting van de
wereld; de Byks-armee, een spot van iedereen. Overal,
waar we ook onze oogen wenden op het gebied van \'t Byks-
leven, onuitsprekelyke uitteriug. Alles wanschapen, ver-
steend, voos of vervuild. De hoogere standen veruitheemst
en onzedelyk, de lagere dom en slaafachtig. De kerk, hier
verstyfd tot ongerymde vormkramery, daar liederlyk slem-
pend en ontuchtig. De adel misbruikt tot hoflakeischap, of
wegzinkend in domme landjonkery. De burger een // spies-
burger," de boer een slaaf. En by dat alles nog een soort
van geleerdheid, welker stupiditeit slechts wordt overtroffen
door haar servilismus. Eene geleerdheid die Mozer het
regt gaf haar zyn //duitsche honden-demoed" in \'t gezigt te
werpen. Al deze laaghartigheid wortelde overigens hierin,

*) Schwatz- mul Klatschslube. Onze kinderen zullen hetzelfde van de
tegenwoordige parlementen zeggen.

EEN EN ANDER. 29

dat de Duitschers van die dagen een speciaal-theologisch
volk waren, tot onderdanigheid opgevoed door godgeleerden,
die niet ophielden hen te verzekeren dat de bezitting en
het leven van den mensch onvoorwaardelyk ter beschikking
staan van den gebieder."

// Overal," aldus getuigt Sciierr op eene andere plaats,
//overal waar men dat Byksspook wil aanvatten, schrikken
wy terug door de uitwaseming van verrotting. De Duitsche
Keizer zelf maakte als zoodanig eene armoedige figuur, want
die nheev der Christenheid" ontving als bepaald Ryks-in-
komen hoogstens 8000 thalers \'sj aars. Het Eyks-belasting-
stelsel was eene v��rzondvloedsche ongerymdheid, een el-
lendig aalmoes-systeem, dat zeer ongeregeld en altyd onvol-
doend werkte."

In het jaar 1772 bedroeg het getal onafgedane processen
voor het Kyks-gerigt te Wetzlar, een en zestig duizend,
twee honderd drie en dertig !

In 1757 liet von Plotho, Keur-Brandenburgsch gezant
van Prederik den G-roote, den keizerlyken notaris Aprill,
die hem kwam //insinueren" dat de Koning van Pruisen
zich voor den Eyksdag moest komen purgeren van inge-
bragte klagten over het storen van den Kyksvrede, de trap-
pen afwerpen. Het stuk waarin die notaris zyn //relaas
van wedervaren" meedeelt, is kurieus:

// Nadat citatio fiscalis hem Yryheer von Plotho onder
de oogen was gekomen, alzulke door denzelven zelf inge-
zien, gelezen en vernomen werde, hadde Zyne Excellentie,
na aanvankelyk te zyn veranderd van gelaatskleur, zich een
weinig opgewonden, maar spoedig daarna, toen hy met at-
tention die citationem fiscakm ingezien en beschouwd hadde,
is Zyne Excellentie in hevige grimmigheid en toorn ge-
raakt, zelfs z�� dat dezelve zich niet meer vermogt stille
te houden, maar met sidderende handen en gloeiend aange-
zigt, beide armen in de hoogte strekkende, tegen my is be-

30 EEN EN ANDER.

gonnen uittevaren, daarby ook de meergenoemde fiscalische
ciiutioii (sic) benevens den opponendo (nebst dem ... o) in de
regterhand houdende, tegen my zich heeft geuit in de vol-
gende formalia: //Wat, jy vlegel . . . insinueren?" Ik ant-
woordde daarop : n Dit is myn Notaris-ambt." Desalniette-
min viel de genoemde vryheer v. P. met alle grimmigheid
op my aan, en greep my by de voorste deelen myns man-
tels, daarby meldende (rnit dem Vermelden) u Wil jy dit
(namelyk de door my gemsinueerde en nog in zyne hand
verblyvende citutionem fiscalem) terug nemen ?" Overmits
ik nu zulks weigerde, stootte en schoof hy opgemelde cita-
tiiniem fiscalem met allen geweld tusschen mynen rok, en
terwyl hy, my nog altyd vasthoudend aan mynen mantel,
my de deur uitdrong, riep hy twee daarbuiten aanwezige
bedienden toe: //Smyt hem den trap af!"...

Och, de Duitsche-Rykswaardigheid werd me� den trap
afgeworpen by die gelegenheid, en andermaal vragen wy
of er zooveel // eerlykheid" noodig was tot het weigeren eener
betrekking, welker emolumenten op die wyze werden uitbe-
taald? De Koning van Pruisen is van \'t geslacht, en te-
vens erfgenaam der aanspraken, van den meester diens ge-
zants, hy kan dus geen plaatsvervanger zyn van de auto-
riteit die in de persoon van Mr. Aprilt, met zyn citatio-
nem fiscalem, nebst opponendo zoo zonderling werd ontvangen.

De heer Bosscha verhaalt in zyne brochure op blz. 21,
dat Pruisen, Hannover en Saksen in 1849 waren overeenge-
komen eene Union restreinte te vormen, waartoe, met uit-
zondering van Oostenryk, de overige duitsche regeringen
zouden uitgenoodigd worden toetetreden. Hannover en Sak-
sen trokken zich terug, zoodra zy het ongenoegen bespeur,
den der Zuid-duitsche hoven. // Maar," zegt Bosscha, »■ Ko-
niiuj Wilhelm van Wurtemberg stond vast in eene overtuiging

KEN EN ANDER. 31

op staatkundige redenen gegrond" .. .

Daar deze standvastigheid onmiddelyk volgt op Hannover\'s
en Saksen\'s afval, en daarvan in Bosscha\'s boekje slechts
door een tegenstellend : // maar" gescheiden is, en daar wy
op de volgende bladzyde iets lezen van den // ridderlijken
moed waarmede de edele Vursl van Wurtemberg" iets verklaarde,
moeten wy nu verwachten dat die edele Vorst iets zeer by-
zonders zal uitrigten, en in allen geval geheel anders zal
handelen dan het // uit vrees voor misnoegen" afvallige Sak-
sen of Hannover. Maar doorlezende, zien wy, dat die // rid-
derlyke moed," die byzondere //edelheid" des Konings van
Wurtemberg, alweer niets dan // frasen" zyn. Want die
Koning gebruikt zyn moed en edelaardigheid om zich tegen
het Verbond te verklaren. Hy is \'t dus vry wel eens met
de mogendheden die �f geen gevolg gaven aan Pruisen\'s
uitnoodiging, of toegetreden zynde, zich terugtrokken. Wat
// ridderlyke moed" aangaat, schynt men dus by den Heer
Bosscha al zeer gemakkelyk in een goed blaadje te kunnen
komen. Als die lof over den Wurtembergschen Koning
geen //frase" is, als ze iets beduidt, kan zy, zoo met de ha-
ren er by gesleept om niet te pas te komen, niets anders
beteekenen dan eene captatio benevolentiae aan het adres
onzer Koningin. Maar in dat geval is het doel mislukt,
want na het gebeurde met Huet\'s opstel in den Gids, weet
ieder, dat deze vorstin veel te verstandig is om zich gevleid
te achten door de verklaring dat haar vader zyn edelmoe-
digheid en ridderlyken moed gebruikte om precies te doen
als anderen die van deze hoedanigheden verstoken schyneu
geweest te zyn.

De heer Bosscha verhaalt dat de Koning van Pruisen,
na terugkeer uit Bohemen in zyn hoofdstad, verklaard heeft
dat de vernietiging van het Duitsch-Verbond door hem noo-
dig was geoordeeld : // om Pruisen zijn historische roeping ten
aanzien van Duitschland te helpen vervullen." Op die betuiging

volgt eene reeks van //frasen" die doorloopen tot de alinea:
il Hierin ligt voor Nederland een grond van geruststelling." Wie
dus gerustgesteld wezen wil, moet die //frasen" lezen.

Eerste geruststelling: // Boor den vrede van Praag heeft
Pruisen reeds het regt verkregen, over Noord-Duitschland te re-
geren, en te zoeken door bondsverdragen en tolvereenigingen de
nationale eenheid te voltooijen. Om die uitkomst te verkrijgen, is
Koning Wilhelm openlijk in verbond getreden met den Koning
van Itali�, en heimelijk met den Keizer der Franschen." Deze
bewering wemelt van onnauwkeurigheden, ja van onwaar-
heden. Een heimelyk verbond met Frankryk ter voltooying
der Duitsche eenheid ? ... Uit eene school-chrestomathie
herinneren wy ons:

//Eer maakt de stier een predikatie,
Een varken \'t beste referyn,
De Amsterdamsche westertoren
Zal eer voor Kees een slaapmuts zyn.
Eer vaart de Keizer van Marokko
Als ziekentrooster op \'slands vloot,
Eer schiet een Engelschman zich zelven,
Uit smart om Holland\'s laagheid, dood..."

Ja, dat alles zal gebeuren, voor Napoleon III, die in de
traditie van \'t Kynverbond zulke sprekende herinneringen
heeft van de voordeelen der Duitsche verdeeldheid. .. maar
dat is de vraag niet. De vraag is, in welk dezer // frasen"
de bemoediging ligt voor de landgenooten van den heer
Bosscha ?

Tweede geruststelling: // Door deze allianti�n heeft hij (de
Koning van Pruisen) het recht der nati�n erkend, en de toe-
passing van het nationalileits-beginsel voor Duitschland als zijne
taak aangekondigd." Ik vraag om der liefde wil, hoe \'t mo-
gelyk is om door allianti�n als die met Frankryk (gesteld
dat er zoodanige gesloten waren, wat ik negeer) het regt

der nati�n te erkennen, en wat er verder volgt ? Ik lees
en overdenk de //frase," maar zoek vergeefs naar de //be-
moediging."

Derde geruststelling: // Hij neemt dus (?) aan dat nationale
eenheden eene ordening zijn van Gods wijsheid in de lotsbestem-
ming van het menschdom, en hij moet de staatseenheid die daar-
buiten treedt, verfoeijen als een dwangalelsel van menschelijke
heerschzucht. Ik verklaar plegtig dat ik niets begryp van al
de conclusi�n die de Heer Bosscha hier weet te bouwen
op die verbonden met Itali� en Frankryk. Indien het waar
was dat de Koning van Pruisen door \'t een of ander (eene
conferentie met zyne ahnfrau, de Witte Dame op \'t slot
te Charlottenburg, byvoorbeeld) aan \'t verfoeien was ge-
raakt van annexati�n, dan had ik vrede met de // bemoedi-
gende"\' strekking dezer //frase." Maar ik span me vruchte-
loos in om te begrypen hoe dat onverwacht // verfoeien"
voortspruit uit het voorgaande. Toch staat er: //dus." Dat
dus doet denken aan jufvrouw Sipperm\'an\'s want. \'t Mensch
kon niet tegen togt, want, zeize, haar man was by \'t ka-
daster geweest, of in de assurantie of zoo iets."

Vierde geruststelling: // In den slag bij K�niggratz is een
pleit beslecht tusschen twee tegenstrijdige richtingen, het streven
der nati�n om in eigene zelfstandige staalsligchamen te leven, en
het streven van dynastie�n om hare regeermacht over verschillende
nati�n als een eigendomsrecht ie doen gelden." Prachtig! Pruisen
streed, moet men weten, voor de herstelling der staten Han-
nover, Nassau, Keur-Hessen en Frankfort, die vroeger door
Oostenryk waren geannexeerd. Daar Pruisen by K�nig-
gratz overwon, werden de Oostenryksche annexati�n te niet
gedaan, en de onttroonde vorsten en ontzetelde senatoren
met gejuich teruggebragt in huu gebied. Hebben zich niet
de zaken aldus toegedragen? Zoo ja, dan vinden wy hierin
werkelyk een grond van //bemoediging," ja meer nog dan
wy regt hadden te verwachten. Niet alleen zal Pruisen ons

34 EEN EN ANDKR.

niet annexeren, maar zelfs, als we eens by ongeluk gean-
nexeerd mogten raken, by K�niggratz voor ons gaan vech-
ten om ons te dis-annexeren, \'t Klinkt vreemd, maar \'t moet
toch waar zyn. want : // door hel sluiten van traciatcn mei
Frankrijk en Itali� heeft Pruisen hel regt der nati�n erkend."

Ik herinner my hoe we als kinderen ons vermaakten met
valsche syllogismen. // Wie van zoute-visch houdt, wordt za-
lig" was er een van. Zeker, wie er van houdt, eet ze; wie
ze eet, krygt dorst; wie dorst heeft, drinkt; wie drinkt,
wordt dronken; wie dronken is, valt in slaap; wie inslaap
valt, doet geen kwaad; en wie geen kwaad doet. . . daar
hebt ge de beloofde zaligheid, kant en klaar! Ja, als Bos-
scha\'s //bemoediging."

Toch schynt de schryver een kleine waarschuwing te heb-
ben gekregen van de zoo wreed vertrapte logica, en inge-
zien te hebben dat de slag by K�niggratz niet zoo heel
precies eene anti-annectionistische handeling was. Hy voelt
dit, en meent noodig te hebben eenig antwoord te geven
op de vraag naar wat licht, die den lezer op de tong zweeft.
Hiertoe wyst hy op Noord-Sleeswyk. En dit noemen wy:

De vyfde geruststelling. // In het geloof aan de onweder-
staanbnarheid der nationale richting, waarin zich thans de Euro-
pesche staten bewegen, heeft Koning Wilhelm hij het Prager-
vredesverdrag zich verbonden het veroverde Noord-Sleeswijk aan
Denemarken weder af te staan, zoo de meerderheid der bevol-
king daartoe den wensch openbaart."

De erkentenis der // onweerstaanbaarheid van de nationale
rigting" heeft niets te maken met het voornemen om de
Noord-Sleeswykers te laten stemmen. Ten eerste zou die
erkentenis dan overal waar Pruisen iets te zeggen heeft,
moeten leiden tot de rondvraag: By welken staat wilt gy
u aansluiten? Dit nu zal Pruisen niet doen. En dat kan
het niet doen, op straffe van een zeer onpruisischen uitslag,
niet alleen in Hanuover, Nassau, Keurhessen en Frankfort,

EEN EN ANDER. 35

maar zelfs in vele streken langs den Ryn, die voor een
zeer groot deel hunne geestelyke Vorsten terug wenschen,
en voor een ander deel bepaald Franschgezind zyn. De
�ueening van den Heer Bosscha is echter, niet by deductie
alleen, vatbaar voor ernstige tegenspraak. Wy hebben een
beslissend getuigenis van iemand die bevoegd kan geacht
worden tot uitspraak, vooral waar zy-ne eigenliefde en zyn
nationaal zelfgevoel eenigzins moeten gekrenkt zyn geweest
door zyne betuiging. Graaf Bismarck zelf namelyk heeft
in de zitting van het Huis der Afgevaardigden op 20 De-
cember jl. volmondig erkend dat de bedoelde uitzondering
ten behoeve der Sleeswykers een gevolg was van Fransche
pressie. Wy mogen hier niet afdwalen tot het onderzoek
waarom Frankryk zoo op eenmaal in gloed ontstak voor
het Sleeswyker-nationaliteitsbeginsel, wy stellen alleen dit
vast, dat niet Pruisen\'s Koning of zyn Minister dat begin-
sel zoo streng aankleefden. Kan nu de heer Bosscha ons
verzekeren (en bewyzen) dat Keizer Napoleon voor Ne-
derland, en voor al de deelen van dat Rylc, party zal trekken
als voor Sleeswyk, dan zou er iets //geruststellends" be-
toogd zyn. Tot zoolang bewyst die Sleeswyksche episode
volstrekt niets, en blyffc in des heeren Bosscha\'s redene-
ring een //frase."

Nog eens klopt de logica verwytend aan by den Schry-
ver. Hy voelt dat de //bemoediging"zoekende lezer vry
onvoldaan is met die Sleeswyker stembus in spe, en dat ieder
vraagt: En Polen dan? De heer Bosscha moet erkennen
dat er voor Nederland geen //bemoediging" te putten is
uit de wyze waarop men in Polen met het // nationaliteits-
beginsel" heeft omgesprongen. Daar nu het gebeurde in dat
Byk geen grond geeft tot vertrouwen, wordt er eene // frase"
gebouwd op hetgeen in dat Eyk gebeuren zal. Dit vormt:

De zesde geruststelling: vin dat geloof (aan de onweder-
staanbaarheid der nationale rigting) moet Koning "Wilhelm

het afgescheurde deel van Polen, verkregen om het evenwicht tus-
schen de aangrenzende Rijken te behouden, beschouwen als hem
in bewaring gegeven tot den dag van Polens herrijzenis. Hij zou
het karakter van den Pruisischen Staat verloochenen door plan-
nen te smeden van annexi�n buiten Duitschland. Uit den tyd
myner zoutevisch-zaligheid herinner ik ray dat wy zulke re-
deneringen pet�iones principii noemde.

Er moet bewezen worden dat Pruisen de nationale rig-
tingen eerbiedigen zal. Daar nu de behandeling die Polen
ten deel viel deze bewering (nogal!) schynt te logenstraffen,
wordt die behandeling voorgesteld als weldra te zullen op-
houden: want Pruisen eerbiedigt de nationale rigtingen.
Och, als men zoo goedkoop bemoedigd worden kan, is \'t
waarachtig overtollige moeite dure brochures ter bemoedi-
ging te schryven. Waarachtig, mynheer Bosscha, zoo fraai
redeneert men in Nederland wel zonder uw boek.

Zevende, en ik geloof laatste, geruststelling: // De Ko-
ning van Pruisen heeft ook kunnen leereu hoeveel machtiger de
monarch is, wiens troon op een eenigen nationalen grondslag rust,
dan eene dynastie die heerschappij voert over een agglomeratie
van ongelijke volkselementen." Waar resideren de u monarchen"
der Basken, der Vriezen, der Ieren, de magtigste souvereinen
der wereld, volgens Bosscha ?

Dat te groote agglomeratie van ongelyksoortige bestand-
deelen nadeelig werkt, stem ik toe. Alle agglomeraat-staten
zyn uiteengevallen. Maar even waar is het, dat alle natio-
naliteiten op hare beurt deel uitmaakten van een of ander
conglomeraat. Dit is eenvoudig de Kreislauf des politieken
levens, dat is � nog eenvoudiger � het voldoen aan die
��ne, algemeene Natuurwet: zamenstellen. Want ontbinden
is zamenstellen met iets anders.

De redenering van den Schryver doet my denken aan
den goeden, ouden, maar verstandelyk niet zeer ontwik-
kelden generaal Clkkbrns, die stokstyf beweerde dat alles

BEN EN ANDEB. 37

achteruitging, wyl er veel meer //schuld" dan //te goed"
was op de wereld. In zyn tyd // was dat anders." Ik kon
hem niet aan \'t verstand brengen dat tegen alle debet een
evenredig credit moest overstaan. Begrypt de heer Bosscha
niet, dat het uit elkaerspatten eener agglomeratie van na-
tionaliteiten dan toch altyd moest zyn voorafgegaan door
het aan elkander hechten van die ongelyksoortige bestand-
deelen ? Vooronderstelt niet elke echtscheiding een huwe-
lyk ? Zeker, uit de bonte zamenstelling eener Monarchie als
byv. de Oostenryksche, kan men dissolutie voorspellen, maar
wyst niet even goed die bontheid op het mogebjke van zulke
verbindingen ? Dat de half-turksche grensbewoners niet pas-
sen by de Hongaren, by de Duitschers van het groother-
togdom Oostenryk en Oostenryksch Silezi�, is waar. Ook
is \'t zeker dat eenmaal die onderling niet bevriende be-
standdeelen van elkander scheiden zullen, maar is \'t bi/een-
knmen van die deelen niet eene waarschuwing (geene //be-
moediging" dus!) dat er wel vreemder dingen mogelyk zyn
dan annexatie van Nederland aan Pruisen ? Liever // Fransch
dan Pruisisch" is, volgens den heer Bosscha, de leus van
sommigen. Ik begryp dien uitroep, meer op tegenzin in
Pruisen, op afkeer vooral van elke verandering, dan op
voorkeur voor Prankryk gegrond. Maar, eilieve, de wereld-
geschiedenis is eene strenge opvoedster. Zy bekommert zich
zelden om \'t // liever willen" der volken. Ook de Hongaren,
eene groote, strijdbare natie, wilden sedert lang // liever an-
ders." Tot nog toe hield de noodzakelykheid haar //liever
willen" in bedwang. De afkeer van al wat Duitsch klinkt
kan in Nederland onmogelyk zoo sterk zyn als in Hongarye.
Taal, zeden, kleeding zelfs, alles trekt daar een scherperen
grenslyn, dan ooit tusschen Hoog- en Neder-Duitschland
bestaan heeft. Toch is daar, sedert eeuwen, de agglomeratie
mogelyk geweest. Is dit voorbeeld //bemoedigend?"

Maar, zou men kunnen aanvoeren, de Schryver doelt op

88 BEN EN ANDER.

de voorzigtigheid des Konings van Pruisen, die //geleerd"
heeft dat agglomerati�n zwakker zyn, dan staten die uit eene
enkele afgeronde nationaliteit, bestaan. Ik denk dat die
Koning dan tevens wel geleerd zal hebben, hoe Dabwin\'s
systeem (niets anders dan de reeds aangehaalde natuurwet)
ook op de politiek van volle toepassing is, en dat er uit
eene periode van groei even zeker uitbreiding voortkomt,
als er ontbinding volgt op den dood. De wysheid die de
heer Bosscha den Koning van Pruisen toekent, zou over-
eenkomen met de vrees van den zeeman om scheep te gaan,
wyl al zyn voorouders op zee gestorven waren. Toen stierf
hy, naar zyn zin, op het land. Maar \'t was van honger.

Die zeeman echter had een ander beroep kunnen kiezen.
Kan Pruisen een ander beroep kiezen, dan wat de omstan-
digheden het opdringen ? Al zyn voorgangers in \'t annexe-
ren zyn overleden aan ontbinding. Ook Pruisen (of Duitsch-
land) zal eenmaal weder verdeeld worden, maar is dat eene
reden om de zamenstelling te ontgaan ? Is stilstand mogelyk ?
Heeft niet Pruisen te veel gedaan om niet genoodzaakt te
zyn tot m��r doen ? Is het niet te sterk om onschadelyk
geacht te worden, te zwak toch ook om die sterkte te doen
eerbiedigen ?

Koning Wilhelm heeft volgens Bosscha het nadeel
der agglomerati�n // leeren" inzien. Maar, vragen wy, is dan
die Koning zooveel leerzamer dan zyn voorgangers die sedert
een paar eeuwen van het kleine Brandenburg het magtige
Pruisen gemaakt hebben ? Is hy zooveel leerzamer dan de
Souvereinen van Busland, die voortdurend annexeren zon-
der de minste vrees voor verzwakking? Q-elooft de heer
Bosscha dat Pruisen uitteert na \'t inslikken der vry he-
terogene bestanddeelen van dien Staat aan den Byn, en
dat zyn Koning daaruit zyn afschuw tegen agglomeratie
zou //geleerd" hebben? Ik kan dit niet aannemen. Even-
min als ik gelooven kan dat een gulzigaard zich van spys

EEN EN ANDER. 39

zou onthouden, omdat hy opgemerkt heeft dat ieder die
eet, ten laatste sterft. De u bemoediging" die er voor ons
te putten is uit de leerzaamheid des Konings van Pruisen
is van \'t allooi der warmte die men den arme zou toezeg-
gen in November, omdat het ys door lange ondervinding
toch wel //geleerd" zal hebben dat het in de aanstaande
lente weer smelten moet.

By het aanhalen en behandelen der //frasen" die op blz.
27 van des hecren Bosscha\'s arbeid uitloopen in de ver-
klaring : // dat hierin voor Nederland eene bemoediging ligt" heb
ik herhaaldelyk de uitdrukking nationaliteit gebruikt, en ik
moet terugkomen op de beteekenis van dat woord, om de
aanmerking te gemoet te gaan dat er onderscheid bestaat
tusschen annexati�n in of buiten Duitschland. Misschien
zou ik kunnen volstaan met weder op Pruisisch-Polen te
wyzen, daar wy toch geen genoegen namen met de onbe-
hendige wyze waarop de Schry ver dat stuk lands heeft wil-
len wegfutselen uit de acte van aanklagt tegen Pruisens
annexatie-lust. Eene dusdanige poging omtrent Hannover,
Nassau, Keurhessen en Frankfort schynt hy onnoodig te
achten. Hy gaat de annexati�n dier Staten in zyne // be-
moedigings"-frasen met stilzwygen voorby, alsof het van-
zelf spreekt dat Nederland als Onduitsch Land, niets te
vreezen heeft van eene hebbelykheid die zich alleen onder
duitsche broeders openbaart. Nederlanders behooren niet
tot de duitsche Nationaliteit, dit betoogt de Schryver op
blz. 27, vlgg. en dus ...

Ja, dat betoogt de heer Bosscha. En ik weerspreek hem
niet. Ik kan hem reeds hierom niet weerspreken, omdat
ik van het begrip des woords: nationaliteit, geene definitie
zou kunnen geven. Maar juist daarom ook was ik begeerig
uit Bosscha\'s betoog iets te leeren, en tot myne groote

smart moet ik erkennen alw��r teleurgesteld te zyn. Dat
er nationaliteiten bestaan, wil ik voor een oogenblik aan-
nemen, schoon er veel tegen in te brengen is, en wy veelal,
verleid door politieke fictie, dwalen in ons oordeel daarom-
trent. Ik wil voorts gelooven dat er eene Nederlandse/ie
nationaliteit bestaat, maar wat de kenmerken daarvan zyn,
leert ons de heer Bosscha niet. Toch moeten die kenmer-
ken nogal sprekend wezen, wyl het miskennen daarvan vol-
gens den heer B. // buiten de overleggingen liggen zou van een
eerlijk, kabinet."

Ik ga nu die eerlykheid voorby. Ook de vraag, wat er
gebeuren zou, als men nu eens (zeer onverhoopt, en byna
onmogelyk, maar uit de verte denkbaar toch) te doen had
met een on�erlyk kabinet ? Neen, ik ga ditmaal al die op-
pervlakkigheid voorby, om stiltestaan by \'t kersgeschenk
van nationaliteits-kenmerken dat de heer Bosscha zyn
// Landgenooten" ten beste geeft.

Er zyn daaronder, welke misschien geldig worden gevon-
den door iemand die in deze dingen bedreven is. Maar ik
vrees dat ook de minder bespottelyke, op taal en volksgeest
der middeleeuwen gegronde, bewyzen al zeer zwak moeten
zyn, als men meent dat zy versterking noodig hebben van
beweringen als deze:

// het nationaal gevoel sprak in ons wakker zeevolk, dat op de
schepen aan de Moerdijk gestationeerd om Koning Lodewijk
te begroeten, in het want moetende paradeeren, het gegeven orde-
woord: it Hoezee !" eenparig veranderde in: � O wee!" Het
sprak bij den intocht van Napoleon\'s jongsten broeder in \'s Ora-
venhage, toen men onder de 800 turf dragers er niet een kon vin-
den die voor het uitgeloofde loon van vier dukaten het rijtuig
wilde binnenhalen van den vreemden Koning. Het sprak in ve-
ler binnenkamers en in de geestdrift van den dichter van de
Hollandsche Natie."

Matrozen, turfdragers, binnenkamers, Helmjsbs . .. och!

Moet onze nationaliteit bewezen worden uit zulke dingen,
dan wordt het waarlyk tyd dat we eens voor goed gedena-
tionaliseerd worden. De Kandioten die zich dezer dagen
met den vyand in de lucht lieten springen, geven andere
blvken van nationaliteits-gevoel. Ik betwyfel of Bismarck
geroerd zal zyn door den bombast van Helmers. Wel zou hy
zich driemaal bedenken voor \'t aantasten van een Hollan-
der die in \'t // sneuvelen voor de eer van \'t Vaderland een
zuivren wellust" vindt, maar ik gis dat hy ons, na de vry
kalme manifestatie van die matrozen *) en turfdragers, niet
voor zoo buitengewoon //wellustig" zal aanzien.

*) En die historie van de matrozen is niet eens waar. Ze kan niet
waar zyn 1°. Geen hollandsch matroos roept: \'hoezee" 2". Geen liol-
landsch officier koinmandecrt dat woord. 3". Geen matroos gebruikt liet
woord: « O wee!" Die uitroep is zelfs geen hollandsch, dat heet: geen
«/wetfA-hollandsch; \'t is een boe ken woord. Als de matroos kwaad is, ver-
schuift hy zyn pruim, en bromt: d��prdomme" waarvoor men trou-
wens ook niet bang hoeft te zyn.

Dat hoezee nooit geroepen wordt, kan Bosscha van eiken zeeman hoo-
ren. De dappere vaderlandslievende rymklank van »0 wee!" had dus
geen voorman.

Hoezee is niet (zooals ik telkens door »letterkundigen" hoor beweren)
een hollandsch woord. Het is honyaarsch, en \'t grondwoord der benaming,
tevens oorlogskreet, van huzaren. Het woord heeft in \'t hongaarsch twee
beteekenissen. De eene is: twintig; de andere is my ontgaan, doch in
Hongarye zelf is men \'t oneens, welke dier twee beteekenissen tot de
afleiding van \'t woord huzzar {specia&l-hongaarsche kavallerie) heeft aan-
leiding gegeven. Als men de beteekenis van twintig aanneemt, zou \'t
doelen op de heffing der rekruten, �e\'n man van de twintig, of zoo iets.

Hoera/i is niet hollandsch, niet engelsch, niet russisch, maar behoort tot
al die talen tegelyk, als de by benadering gespelde onomatopee van
» rw", of «hhhrrr." (pi, verkorting van SLrioL). \'t Is de indisch-grieksche
geaspireerde ro (*/>), dezelfde letter die \'t maleische ajell onderscheidt
van \'t sanscrit-germaansche aa, au, aue; die aan \'t slot van oeasser, was-
ser, het verschil aanduidt tusschen een stilstaande oase en een stiJoom, en
die in \'t javaansch het vredig banjoe opstuwt tot den donderenden, alles
verwoestenden banjeB. Niet schoolmeesters hebben de taal gemaakt, maar

42 EEN KM ANDER.

// In de binnenkamers." Juist! Maar, m\'nheer Bosscha,
die binnenkamers bewyzen juist tegen den nationaliteitszin.
Dat men, onder het continentaal-stelsel ontevreden was aan
de thee (zegge: aardbeienbladen-extract -) tafel, geloof ik.
Dat men ongaarne aftreksel van gebrande rogge slurpte
voor kott�, en zelfs niet tevreden was met eikelkoffi (schoon
die zoo goed is voor de klieren, zeggen ze) zie, ook dat ge-
loof ik. Maar ik vind in zulke ontevredenheid in de n bin-
nenkamers\'\'\' geen blyk van nationaliteilszin. Die binnenkamer
bederft alles. Niet in zyn //binnenkamer" hield Leonidas
de Perzen tegen. Niet in // binnenkamers" streden de be-
woners van Saragossa. Het tooneel waar vaderlandsliefde
zich openbaart, is de straat, de markt, de wal, de heerweg,
het veld, de zee. Open lucht, open lucht altyd ! // Binnen-
kamer" zegt ge ? Geen voorhuis, gang, corridor, balkon ?
Geen zolder, geen vliering? O, ik begryp uwe vaderlands-
liefde, ze draagt het kleed, en deelt in de eischen uwer
godsdienst. Ook zy verschuilt zich in de //binnenkamer,"
om //niet t\'huis!" te laten geven aan ieder die zich komt
informeren naar haar welstand en werkzaamheid.

Of de pruisische landweer heel bevreesd zou zyn voor
een vaderlandsliefde die zich opsluit als een kraamvrouw
van drie dagen? Dit betwyfel ik.

Maar, zegt men, in de //binnenkamer" kiemen grootege-
dachten, die uitspruiten, wassen, heerlyke vrucht geven.
Dat kan zyn. Maar als de heer Bosscha dit bedoelde, had

de natuur. Van haar moesten de lui die » Woordenboeken" schijven, iets
trachten te leeren.

Nu staan zy, met al hun boekenwysheid, eigenlyk beneden den zeer
ongeletterden vice-admiraal K., die in het vuur zyner voordragt, aan een
dame willende beschiyven hoe zyn scheepsvolk by zekere gelegenheid van
geestdrift blaakte, zyn matrozen schetste als « hoerair roe]>eude in het
want. Hy maakte rlinkwegvan «hoerah" een werkwoord, dat op paraderen
rymde. Kan men geestdrift plastischer teekenen? Vorbeeldje,in \'t want!

hy, in plaats van de verzekering dat men zoo vaderlands-
lievend binnenkamerde, ons iets van dat kiemen, wassen en
vrnehtdragen moeten toonen. Ne�rlands zeer vaderlands-
lievende redenaar, van der Palm, zal waarschynlyk ook
wel een binnenkamer gehad hebben. Wat hy daar bepeinsde
is aan \'t licht gekomen, en aan de stukken die deze laag-
hartige godverkondiger voor den dag bragt, kan men zien
van welk gehalte het nationaliteits-begrip was, dat zich in
de // binnenkamers" verschool. *)

En gyzelf, Bosscha, durft gy die matrozen pryzen en
die turfdragers (die, als zy deden wat ge beweert, dan toch,
hoe laf en nauw ook, naar turfdragers- en matrozen-manier
deden wat zy konden) gy die ��n regel vroeger, // liet diep
buigen voor een vreemden heerscher" fluweelzacht en hott\'elyk
(maar waarachtig niet mannelyk, ferm of vaderlandslievend !)
hebt gekwalificeerd, als voortvloeiende: // uit berekening of
voortigtig beleid?"

� 11 Dat is . . . jm^domme, gemeen, zou een matroos
zeggen, als hy ten minste aan den Moerdyk zyn hollandsch
niet verleerd had. En z��\'n matroos met zyn ongerymde
taal, zou ik graag de hand geven, al was \'t niet in een
//binnenkamer." Niet omdat ik zyn onbeschaafd vloeken
mooi vind; niet ook omdat het baat, maar wyl \'t dan toch
aangenaam afsteekt by de oudwyfsche praat die wy uit
//fatsoenlyke" kringen te hooren, en in sommige brochures
te lezen krygen.

En uit zulke kringen, uit de kringen waar men vier du-
katen kan besteden om een turfdrager te verleiden tot fe-
lonie, uit zulke kringen zal de leus uitgaan die \'t vaderland
bewaren moet voor slaverny ? Dat is inderdaad zeer // be-

*) Zie over dien van der Palm en zyn nationaliteits-begrip myn
Idee», II, blz. 296.

44 EEN EN ANDER.

moedigend." Zyn de lui opgehangen die 3200 dukaten bo-
den aan de turfdragers? Dit verhaalt Bosscha niet. O
neen, die heeren noemt hy // voorzichtig," // beleidvol."

En Helmebs! Ik laat nu de soort van \'smans verzen -
makery buiten spel, hoe kan Bosscha die zelf Schryver is,
z�� zelfs dat hy in staat was op hoog bevel een heel fat-
soenlyk boek te vullen met de levensgeschiedenis van
Willem II, en die dus weet wat woorden beduiden; hy
die (blykens dat boek en de nu behandelde brochure) te-
vens weet dat woorden eigenlyk niets hoeven te beduiden,
en vooral niet, wanneer ze met wat klank en wat maat en
wat rym, als een nietig soldaatjespel van den geest, in ge-
lid zyn gesteld, hoe kan Bosscha Helmebs aanvoeren als
blyk van Nederlandsche nationaliteit ? Zie, ik wil eens aan-
nemen dat Helmebs indedaad dichter, en dus v��r alles een
slaaf der waarheid geweest ware, omdat een dichter niet lie-
gen kan ; ik wil aannemen dat hyzelf dus werkelyk bezield
was van liefde voor het vaderland, en dat alles juist, pre-
cies, was als hy beschreef; dat dus elke Batavier tien Ro-
meinen, elke //naneef" honderd Spanjaarden waard was, dan
vraag ik, waar wy weerklank hooren of gevolg zien van
zyn roemkreten? Welk schildgekletter antwoordde op zyn
luid geroep ? Was dat zwygen minachting voor zyn bom-
bast? O neen, men nam zyn decimaal-ver menig vuldigend-
vaderlandsche-deugdstelsel letterlyk op. Men meende dat
de man dichter was, bezield dichter, en dus de waarheid
zeide. Kwamen jongelingen te voorschyn met hunne fra-
m�en? Krysten de vrouwen haar oorlogszang? Ordende
men de strydwagens ? Vlochten de maagden hare lokken
tot pylkoord? Scherpten de mannen hun zwaarden?



		*6
		EEN EN ANDER,


		promettant. Er moest iets gezocht worden om de laagheid te vergoelyken, waarmee men een man overlaadde voor wien men zich schaamde: //Helmers was een groot dichter, maar . . . hy dronk /" Lieve, brave ellendelingen van n voorzichtig beleid," ge- looft me eens ditmaal, menschen als Helmers, die al is \'t dan maar in rym, zich verzetten tegen den laaghartigen geest des tyds, hebben nauwlyks \'t noodige om te eten. Van drinken, van te veel drinken, van overdaad, is voor hen geen spraak. Waarlyk, gy zorgt wel voor hun nuch- terheid. Vaderlandsliefde ? Is dat vaderlandsliefde, dat ge den man brandmerkt als dronkaard, die dan toch moed... rymelde, toen alles lafhartig wegkroop ?

		Na al de byeen geschoofde «bemoedigingen," is echter de heer Bosscha niet tevreden met zyn oogst. Het kon zyn, meent hy, dat men zyn troost wat schraal vond. En ziedaar, een nieuw gewas van hoopgevend graan bedekt het veld zyner fantaisie, en wacht op den sikkel van den troost- boer. Maar ditmaal groeit het koren op vreemden akker. De hollandsche //bemoediging" ligt in Pruisen zelf. Wy willen eens nagaan hoeveel leege aren er worden binnengevoerd in de voorraadschuur der hoop. il Pruisen, zegt de Schryver, heeft nog geruimen tijd noodig om zich Ie handhaven op de nu bereikte schitterende plaats. Er kan nog wel een eeuw verhopen, eer de gevoeligheid van zoo- vele vernederde Vorstenhuizen zal toelaten dat het Huis van Ho- henzollern rustig voortga zijne roeping te vervullen om Duitsch- lands eenheid te voltooijen. Deze halm is niets waard, en de Schryver zelf heeft dit voorzien, waar hy erkent: // Veroveringen wekken lust tot veroveringen." Dat is de waarheid. Maar als de Schrv-



		2
		EEN EN ANDER.

		eenige bewysgrond ligt. Toen Staring in Duitschland stu- deerde, heeft hy onze nationaliteit moeten verdedigen tegen een hooggeleerde, die, meer plomp dan geestig, onze taal tegenover de Duitsche met een in ezel vertaald paard ver- geleek. Wat Staring daarop antwoordde, is bekend. Hy meende \'t goed met ons Hollandsch, en had moed. De man durfde verzen schryven in ongetelde syllaben, dat indedaad al zeer sterk was in een tydgenoot van myn overdierbaren Stoffel Pieterse. Ik vind dat die Duitsche professor hoognoodig had zelf eens uit ezel vertaald te worden. Hoe dit zy, zeker is het dat Nederland in den vreemde, en vooral in Duitschland, geenszins geacht is. Hoewel ik my door lange ondervinding wel eenigzins gehard voel tegen het min gunstig oordeel dat in \'t buitenland over ons ge- veld wordt, moet ik erkennen onaangenaam getroffen te zyn geweest door de wyze waarop twee voortbrengselen van Nederlandsche pennen zoo mir nichts, dir nichts, uit de hoogte werden behandeld. Ik weet toch dat de heeren J. Bosscha en J. van Lennep hoogstfatsoenlyke men- schen zyn, en kan \'t niet verdragen dat een Duitsche dag- bladschryver, die misschien op een zolderkamertje woont, zich zoo ongemanierd uitlaat over personen, die, als ze geen «lid van Artis" zyn, en geen //suite" hebben achter hun zykamer, dat alleen daarom niet zyn en niet hebben, wyl ze zulke lidmaatschappen en suites beneden zich achten. Il faut juger ... les personnes, d\'apres leur position sociale. De heer Bosscha is professor geweest, zoo goed als die onver- taalde vriend van Staring. Z.E.D. is nog hooger geklommen (als het niet onbescheiden is hooger standpunt mogelyk te achten dan van een professor v��r de vertaling) Z.E.D. is minister geweest. En op- of voortduizelende (ik weet niet of op- en voortduizelen goede woorden zyn, maar beveel ze aan in de welwillendheid van dichters die Scheppingen be- zingen) op- en voortduizelende tot nog hooger hoogte, meen



		3
		EEN EN ANDEK.


		ik te mogen aanvoeren dat de heer Bosscha niet alleen minister was, maar zelfs Minister van Eeredienst, en dus aanzienlyker nog dan een domin� of pastoor. En, staat me by, o Scheppingsdichters, nog hooger dan dat alles klom de schryver die door de Keulsche zoo oneerbiedig wordt be- handeld, Zyn Hooggeleerde bereikte het toppunt van men- schelyke grootheid, Zyne Excellentie zweefde omhoog tot in de onzienlyke regionen, vanwaar gewezen nederlandsche ministers hun verklaarden blik laten weiden over de din- gen dezer aarde. Zulk een man of zyn arbeid moest niet overgeleverd zyn aan den spot van een duitschen penny-a-liner. En de heer van Lennep ! Als niet in Nederland de be- trekking van gewezen Minister boren alle betrekkingen verheven was, zou ik genoopt zyn den heer van Lennep nog boven gewezen ministers te plaatsen. Dat hy verzen en romans geschreven heeft (wat anders een fatsoenlyk man in Nederland niet doet) beschouw ik als de noodzakelyke fouten van een groot man. Zelfs de zon heeft vlekken, ja zonder die vlekken was er geen zon. Toch kan ik de nonchalance waarmee de duitsche berigt- gever den heer van Lennep meent te mogen gelykstellen met een goochelaar, een prestidigitateur, eenigzins verschoo- nen. De man zal vernomen hebben wat in Nederland een schryver is. Vlug maar onjuist oordeelende, zal hy alle nederlandsche penvoerders met gelyke maat hebben geme- ten (nagenoeg als veel Hollanders, die de Duitsche natie beoordeelen naar grasmaaiers, en de Fransche naar hun dansmeester) en verleid door de onfatsoenlykheid die in Nederland het u beroep" van schryver aankleeft, heeft hy zich niet kunnen voorstellen dat des heeren van Lennep\'s snelvingerigheid een uitzondering maken zou op den alge- meenen regel. Ik zal den Keulenaar teregtwyzen, en hem verzekeren dat al de romanhelden van den heer van Len- nep fatsoenlyke lieden zyn, en dat hyzelf op de Keizers- 1*



		4 EEN EN ANDER.

		gracht woont, dat is alles gezegd. Als dan die dagbladschry- ver eerlijk is (de hoop is gewaagd, maar ook daarin zyn uitzonderingen) als hy eerlyk is . .. Neen, eerlyk kan hy niet zyn. Want al had hy nu in oogenblikkelyke dwaling kunnen meenen dat de heer van Lennep een ondeftig en dus vogelvry genie was, van de sociale positie des heeren Bosscha had hy toch juister denkbeelden moeten opvatten. Ieder weet dat men, om in Nederland professor of minister te wezen, niet alleen geen genie mag zyn, maar zelfs niet onfatsoenlyk, en dat dus de brochure // Pruisen en Nederland" aanspraak had op eene deftige aankondiging. De fout van den Keulschen berigtgever (het baat hem niet zich te willen verschuilen achter den correspondent der Fossische Zeitung; als hy \'t onhetamelyke van de vorm der aankondiging inzag, ware \'t zyn pligt geweest die te vertalen van ezel in paard) die fout is des te grooter, om- dat de heer Bosscha in het allereerste woord van zyn geschrift openbaart, in welken toon hy \'t regt heeft aan- gesproken te worden. Er is iets officieels, iets deftigs, iets hoofs, iets fatsoenlyks alweer, in den aanhef. Er zyn schryvers die Pruisen\'s derden Koning Fbedebik de groote noemen. Die schryvers kunnen minister of professor geweest zyn, of zoo iets worden. Anderen, iets meer ordi- nair, spreken van den grooten Fredeeik. Zulke menschen zyn hoogstens doctor. Wie van den grooten Fbits spreekt, kan \'t brengen tot hulponderwyzer, als hy overigens goed van gedrag is. Wie //onze Fbits" zegt, of //oude Fbits," of //Fbits" tout court, draagt geen handschoenen, misschien geen kousen, en weldra geen hemd. Zoo omtrent (maar voor volkomen juistheid dezer classificatie sta ik niet in) zoo omtrent kan men \'t toilet beoordeelen van een schry- ver, naar den graad van deftigheid zyner uitdrukkingen. Ik heb er niet tegen dat men nu myn jasje voor wat af-



		EEN EN ANDER. 7

		te worden. � Ho, ho, // eens" voegt gy er tusschen. � Toch niet, zie den achtsten regel. Daar smokkelt uw Schryver, die waarachtig te veel geest heeft om een ge- weeste Minister te zyn, zyn puntig slagwoord: n ongewoon" binnen. Er staat duidelyk dat uw Koning. . . � Zyne Majesteit "Willem de debde. � G-oed, Uwe Majesteit.. . dat Uwe Majesteit zelden iets zegt dat de moeite van nadere overweging waard is. Als een Pruis het waagde, ware zyn kwartier op de ves- ting besteld. Gelukkig Holland! � Uwe Munstersche taalmeesters beleven waarlyk schande aan u. De heer Bosscha zegt niet dat Zyne Majesteit Wil- lem de debde nooit of zelden iets belangryks zeide, maar dat de hier aangehaalde woorden eene // ongewone betuiging" bevatten. \'Ongewoon slaat op den toestand, welken de Ko- ninklyke uitspraak schetste, niet op de diepzinnigheid dier uitspraak zelve. � Mis! Er staat dat de //bezeikenis" der aangehaalde woorden overdacht moet worden. Dus ligt die beteekenis niet voor de hand. Er moet diepzinnigheid liggen in \'s Ko- nings. . . � In Zyner Majesteits Willem des debden ... � Goed, in Zyner Majesteits Willem des debdek woorden, en die diepzinnigheid, zegt Bosscha ... � Zegt de heer Bosscha. Hy was Professor, minis- ter en ... � Goed, die diepzinnigheid noemt uw de heer Bosscha ongewoon. Polz Blitz, als een Pruis het waagde . .. geluk- kig Nederland! Of Staring zyn professor bekeerd heeft door de repliek dat de Duitscher tot den Hollander stond als een in pauw vertaalde kalkoen, weet ik niet. Maar myn Duitscher be- keerde ik niet. Het was hem niet aan \'t verstand te bren-



		8 EEN EN ANDER.

		gen, dat ten onzent professors en ministers niet geestig waren; dat geestigheid in Holland niet zou gedrukt wor- den met zooveel marge; dat een geestige brochure niet zoo duur wezen zou .. . alle remonstranti�n waren te vergeefs. Myn plathollands-Duit8cher of duitsche plat-Hollander bleef er by, dat de heer Bosscha geestig was, en ik een domkop. Toch kon ik, by nader inzien, begrypen, waarom de man zoo hoofdig bleef vasthouden aan zyne opvattingen. Van geest-uitsluitende Nederlandsche fatsoenlykheid behoefde hy, in zyne exotische wanbegrippen, geen verstand te hebben, en het kan zyn dat de banaliteit der woorden die Hunne Excellenti�n de Nederlandsche ministers, Zyner Majesteit Willem den DERDE onlangs in den mond legden, hem ver- leidde tot de injurieuse verdenking dat de heer Bosscha geestiger is dan een Hollandschen professor of minister passen zou. ^v Wat toch zegt Zyne Majesteit? nln dezen veelbewogen en ernstigen tijd behoort ons volksbestaan, naast God, in zich zelf zijn hechtsten steun te zoeken" Welke byzonderheid ligt er verscholen achter deze uitdrukking ? Kon men vroeger God missen? Zekerlyk niet. Zyn naam speelde ten allen tyde een hoofdrol in politieke manifestati�n. Dat //naast God" is een zeer oud stopwoord. Ik heb getracht het te illus- treren in myn prachtig stuk: // de Zegen Gods by Water- loo" ). Na die epopee kan toch Zyne Majesteit niet bewe- ren de uitvinder dier zalvende spreekwyze te zyn, noch de heer Bosscha, dat ze zoo //ongewoon" is. Die ongewoon- heid moet dus elders gezocht worden. Is\'t hierin, dat: //ons volksbestaan, in dezen veelbewogen tyd, zyn steun moet zoe- ken in zichzelf? Dit kan de heer Bosscha niet bedoe- len, want al zegt de Schryver: t/dat een vroeger geslacht door*

		*) Herdrukken, bij R. C. Meyer. Amsterdam.



		KEN EN ANDER. 9

		tractaten van vriendschap, door allianti�n van Regeringen onder- ling, door betrekkingen van bloed- en aanverieantschap der For- sten, ons kleine land verhief tot eene Mogendheid," en al laat hy door voortaan op eigen kracht te wyzen, doorblinken, dat dit alles nu, in overeenstemming met de Koninklyke uitspraak, voorby en veranderd is, al zegt dat de Schryver, het is par maniere de dire, zooals Schryvers gewoon zyn, vooral schryvers die uit de ministeri�le audi�ntiekamer, van de groene tafel in het parlement, of uit de gehoorzaal der Akademie, de hebbelykheid hebben meegenomen om // fra- sen" te verkoopen, a tant par heure. De veranderingen waarop de heer Bosscha doelt, bestaan niet. Zou men niet zeggen dat de vriendschapstractaten waarmee de Republiek zich wist te versterken, gesloten wer- den pour l\'amour des beaux yeux van de Witt, van van Bet/ningen, van Aebssens? Ik weet wel dat schoone oogen een grooten rol hebben gespeeld in de onderhande- lingen van den heer van Sommelsdtck met Hendrik IV ). Maar dit bragt slechts den laaghartigen onderhan- delaar voordeel aan, en baatte geenszins het Gemeenebest. Waar de Vereenigde Nederlanden verdragen sloten, ge- schiedde dit altyd naar de mate van gewigt dat zy in de schaal wisten te leggen. De Politiek is een markt waar niemand meer koopt dan hy geld of krediet bezit. Wie dus op die markt voordeelige koopen wil sluiten, moet eerst zorgen zich van geld of krediet te voorzien. Het klinkt zeker zonderling in den mond van een gewezen minister, die dan toch iets behoorde te weten van de routine* der po-

		) Zie de M�moires de Hvllij,* waarin deze byzonderheid met ronde woor- den vermeld staat. Ik meen zelfs my te herinneren dat Sully den aan- koop der heerlykheid Sommelsdyck in verband brengt met het Savoir- faire van Aebssens, of liever van diens vrouw, maar ik heb dat werk niet by de hand, om \'t na te slaan.



		12 EEN EN ANDER. blinden neef. En dat is altyd zoo geweest. Waar zou \'t heen, als een volk (want door en met hun volk alleen, kunnen dan toch de vorsten iets uitrigten) waar zou het heen, als by elk huwelyk van prins of prinses, het volk tevens de belangen huwde van de natie waarmee de regerende familie in ver- wantschap treedt ? Waarlyk, \'t denkbeeld is al te gek, en het blyft een raadsel, hoe het doelen hierop, als op een vroeger bestaanden toestand, den heer Bosscha heeft kun- nen vervoeren tot het vinden van iets // ongewoons" in de betuiging van Zyne Majesteit. By zooveel deftigheid zou eenige meerdere diepte niet misplaatst wezen, tenzy de def- tigheid, en dit is mogelyk, ware uitgevonden om het gemis aan diepte te bedekken. In geen enkele der door den heer Bosscha aangevoerde oorzaken ligt iets // byzonders" en de Schryver geeft geen geldige reden op, waarom wy zooveel meer dan vroeger, naast God altoos, onzen steun zouden moeten zoeken in onszelf. Zou dus myn Pruis toch gelyk hebben, en de //ongewoonheid" indedaad liggen in het feit, dat de Ko- ning iets gezegd had, dat verdiende nader overwogen te worden? Voor wy hierin kunnen beslissen, zou \'t noodig zyn te onderzoeken, of Zyne Majesteit Willem de debde indedaad die // ongewone" woorden gesproken heeft ? Het zou toch kunnen wezen, dat des heeren Bosscha\'s deftige welwillendheid den Koning tot // ongewoner" redenaar had gestempeld, dan Zyne Majesteit zelf begeerde, verdiende of wist. Een paar regels verder toch vernemen wy een ander Vorstelyk woord, van Willem den Zwtgeb ditmaal, dat van aanhalingsteekens voorzien (// ") schynt aan te duiden, dat die Vorst Hollandsch zou gesproken hebben, hetwelk eene bepaalde onwaarheid is. Als Willem de Zwtger niet zweeg, zooals zyn aard en toenaam me�bragt, sprak hy Spaansch of Fransen. Men denke aan Philips\' afscheids-



		14
		EJSN EN ANDER.


		vera van distinctie behandelt. Voor ik echter die rekening met den Duitscher vereffen, wil ik een en ander over het stuk zelf zeggen, \'t Is de vraag of my daarna lust zal over- blyven om my met de appreciatie van den vreemdeling te bemoeien. De heer Bosscha zegt, door zyn geschrift: uZijne land- genooten te willen bemoedigen en opwekken, na hen, langs een historischen draad te hebben geleid tot een oordeel op rede ge- grond, over de beteekenis der veldtochten van het Pruisische leger in den afgeloopen Zomer." In de historische praemissen meen ik eenige onnauwkeu. righeden te hebben opgemerkt, die echter minder ter zake doen dan de overal heerschende oppervlakkigheid. De slot- som van den arbeid des heeren Bosscha draagt daarvan de blyken, en het is voornamelyk tegen die oppervlakkigheid in beschouwingen en conclusie, dat ik te velde trek. Van daar myn aanvankelyke bitterheid tegen den toon der bro- chure, tegen het kleed waarin denkbeelden en boek ge- doscht zyn. By zooveel // fatsoen," by zooveel hoofsheid, is \'t zaak op zyn hoede te wezen. Waarlyk, iemand die inde- daad iets te zeggen heeft, begint niet met // Majesteit," en met zoo breed uitmeten van de ordinairste frase die ooit door de ordinairste ministers eenen Koning werd in den mond gelegd : it II y a de la marge," zegt het spreekwoord, als het wil waarschuwen tot toezien of men waar krygt voor zyn geld, en of er niet wat valt aftedingen ? ... il II y a de la marge" moet onwillekeurig ieder zeggen die deze brochure in handen krygt. Ze moest verguld op snee zijn.

		De heer ex-professor, ex-minister Bosscha . .. Weg daarmee! De heer Bosscha dan heeft er niet aan gedacht hoe de vorm van zyn schrvven (niet zi/n fout voor-



		15
		EBN EN ANDER.


		zeker, maar de fout der omgeving waarin hy zich bewoog) den opmerkzamen beschouwer wantrouwen inboezemt tegen de gronden van «bemoediging" die hy aanvoert. Er is leegte in des schryvers arbeid, als in een preek; iets con- ventioneels dat den oppervlakkigen lezer zal voldoen, maar den denker onbevredigd laat; iets als de holheid der chris- telyke liefde die frasen heeft uitgedacht en met zalving toe- past, waar hulp en steun noodig was. Ik wil een paar van die frasen aanvoeren, ook uit die gedeelten van Bosscha\'s arbeid welke niet tot de rubriek: // bemoediging" behooren. Door de opmerkingen zal men zich voorbereid gevoelen de heele // bemoediging" voor eene // frase" aan te zien. // Komt allen tot my, die belast en be- laden zyt" laat de domin� Christus zeggen. Maar de arme drommel die deze //bemoediging" a la lettre neemt, en do- min� stoort na de preek, onder de koffi, schynt zyn // ge- loof\' niet regt te verstaan, en niet te weten dat domin� dat maar zeide: // zoo by manier van spreken." Zoo\'n // manier van spreken" heerscht waarschynlyk aan \'t hof, in de diplomatie, in troonredenen en kamer-openings- toespraken (en reeds daarom was het gek des Konings uiting // ongewoon" te noemen, een beministerd Koning zegt nooit iets ongewoons) in parlementaire redevoeringen, en einde- lyk in brochures welke van al die dingen de kleur dragen. Maar niet alle lezers zyn als hovelingen, diplomaten en kamerleden afgerigt op de soort van accommodatie die er noodig schynt om iets te verstaan uit niets. De tooneel- speler eet smakelyk van een kartonnen pastei; het onge- oefend volk voedt zich niet met bordpapier. Die laatste vergelyking is, als alle vergelykingen, onjuist. Het grootst gedeelte des publieks is zoo lang onthaald op frasen, dat het waarlyk ten laatste karton heeft leeren eten, of altans gebiologeerd wordt tot de meening indedaad iets gegeten te hebben. Ik zie kans eenige passages uit



		lil
		EEN EN ANDEK.


		Eiekchen noemde haar de heer gemaal) en van vele mede- leden des // Rookparlements" het volgend gesprek tusschen den koning en den geestelyke, zekerlyk eene niet onbe- langryke bydrage tot de ken mei-ken des tyds in het duitsch- protestantsche Pruisen van 1740. // Koning. � Myn beste Rolo�, hier lig ik arm h........., en kan leven noch sterven. Ik berust �chter in Gods wil, en sterf met vreugd. //Proost. � Het doet my van harte leed Uwe Majesteit zoo ziek te vinden. Wat my evenwel het meeste bekom- mert is dat gy, naar het my voorkomt, meer nog naar den geest dan lichamelyk ongesteld zyt. � O neen, myn gemoed is volkomen rustig. � Dat doet my genoegen. Maar er moet dan sedert kort iets veranderd zyn, want ik ken Uwe Majesteit reeds zeer lang, en heb u nog nooit rustig gezien. � Dat is zoo, jy hebt gelyk. ) Ik ben altyd een dolle kerel geweest, maar ik was een goed Christen. � Ei waarlyk ? Nu, dat is wat nieuws! Een // dolle kerel" is een mensch die als het vee zoo maar voortleeft. Z�� grof zult gy het dan toch wel niet gemaakt heb- ben? � Ja . .. ik heb zeer vele, en ook zeer zware zonden begaan, maar toch ... ik heb de liefde Gods daarby nooit uit het oog verloren. � Met uwer Majesteits genadig verlof... wy zyn on- der te veel getuigen, om u niet de waarheid te zeggen. (Nota:* als dus die domin� met den Koning alleen ware geweest, zou hy \'t op een accoordje gegooid hebben.) An- ders zou ik voor een huichelaar gelden, en dat ben ik, ge- lvk Uwe Majesteit het best weet, nooit geweest. // Zware

		*) Er hat recht.

		2*



		20
		KEN EN ANDEH.


		zonden" en de //liefde Gods" kunnen onmogelyk naast el- kaer bestaan. Hebt gy zware zonden begaan, of begaat gy die nog, dan kunt gy God niet liefhebben, en in dat ge- val, zou het er slecht met u uitzien. � Je begrypt my verkeerd. Ik bedoel dat ik op Chrts- ttjm bouw, die al onze zonden heeft uitgewiseht, en wie daaraan twyfelt is een h......... � Dat is alles goed en wel, maar er valt iets by op te merken, dat gy met denzelfden troef moet bekrachti- gen. ) Christus dient ons niet alleen tot vergeving van zonden, maar tevens tot voorbeeld dat wy moeten vol- gen, als wy niet verlegen willen staan. Denk nu eens, on- der anderen, aan Chbisti woord aan het kruis: Vader, vergeef het hun. Hebt gy al uwe vyanden, ook die u haten zonder oorzaak, van harte vergeven ? Als gy dat niet hebt gedaan, zal de verdienste Christi u niet het minste voor- deel aanbrengen. � God weet dat ik geen vyand heb, dien ik niet alles gaarne vergeef. Ik ken er geen, dan alleen dien vervloekten canaille, den Koning van Engeland, f) (zich tot de Ko- ningin wendende:) Fieke, schryf aan je broer, zoodra ik dood ben, dat ik v��r myn sterven, hem alles van harte vergeven heb. Maar, hoor je wel, als ik regt goed dood* ben ... niet eer !" Hierop herinnerde de //lange" Hacke (een van \'t rook- kollegie) dat de tyd daar was om medicyn in te nemen, en de Koning gaf den proost zyn afscheid, met de woorden: jy laat niets passeren ., . nu, je hebt gelyk. Je doet je pligt als eerlyk man en goed Christen."

		*) Dal Sie mit eben demselben Trumpfe behriiftiyen mitsten. De koning moest er dus h.........op zeggen. f) De beide zwagers scholden elkander over en -weer uit voor: «onder- officier" en: "komediant."



		22 EEN EN ANDER.

		van eerlykheid te spreken. Ik beweer niet dat dit anders wezen moest, en dat de staatkunde zich zou kunnen laten leiden door begrippen die in \'t burgerlyke gelden, en daar noodig zyn tot instandhouding der maatschappv. Integen- deel. De politiek is, en moet zyn, uit den aard der zaak : <>n- eerlyk. Of liever, zy kan niet positief eerlyk wezen, wyl het begrip dezer zaak in haar woordenboek onbekend is. Zy is zoo min eerlyk als blauw, vochtig of vierkant. Alle publiek regt is oorspronkelyk gebazeerd op onregt. Men denke aan liet jus primi occupantis, aan het jus belli, aan het jus t<ilionis. Dit is even waar als dat alle adel afstamt van gemeen, en alle menschen van onwettig geboren voorouders. By het zoeken naar een regtstitel, heeft men altyd moeten beginnen met eene conventie: // laat ons nu eens aannemen dat deze zaak regt was, dan vloeien daaruit voort de volgende regteti." In het burgerlyke zyn wy in de meeste gevallen zoo ver van de oorspronkelyke conventie verwyderd, dat wy daar- aan niet meer denken. Slechts zelden (als in \'t bekende: i/la propri�t�, c\'est Ie vol") doet zich nu en dan een poging voor, om den oorspronkelyken regtstitel aantevalleu, maar meestal berusten wy in wat ons, door gewoonte, regt schynt. De oneerlykheid der politiek, of haar gebrek aan eerlyk- heid, bestaat nu eenvoudig hierin dat zy (wanneer ze daar- toe de magt heeft, want hierop komt alles neer) voortdurend nieuwe conventi�n van regt daarstelt. Zy zegt gedurig, en zy alleen kan gedurig zeggen: // In naam van Z. M. die of die, neem ik dit Amerika in bezit." Wanneer een individu zyn regtsgrond zou willen daarstellen op die wyze, zou men hem een roover noemen. Om voor eerlyk door te gaan, en om inderdaad in dat geval eerlyk te zyn, moet hy kunnen bewyzen dat niet hyzelf, maar een zyner voorouders het plegtig woord gesproken heeft, en dat daarna het genomen regt in wettige vorm van vader op zoon tot hem is over- gegaan. De politiek nu is haar eigen voorouder. Zij is I\'kjnn



		24 EEN EN ANDER.

		vreesd de kosten van \'t proces te moeten dragen, en daarom houden zy zich stil. En dit spyt my. Ik had er zoo gaarne eens een gezien, vooral om hem te vragen of \'t waar is dat zy altyd //vrouwe" zeiden voor //vrouw?" \'t Moeteen - lankdradig geslacht geweest zyn. Hoe, Bosscha durft zeggen dat het duitsch Keizerschap werd afgewezen //uit eerlykheid?" Al kon dit bestaan in politiek, mag men zulke flagrante onwaarheden vertellen in een boek van 1866, het jaar der annexati�n? *) Het weigeren der Keizerskroon was een daad van welbe- grepen belang, �n voor het huis der Hohenzollers, �n voor Pruisen, �n voor Duitschland. Wat was die Keizerskroon? Een nietigheid, een speeltuig, een vod. Daarmee was noch de dynastie gebaat, noch het ryk. De heer Bosscha zelf geeft op pag. 11 eene trefFende beschryving van de on- magt der duitsche Keizers, en dat was reeds lang zoo ge- weest. Met uitzondering der weinige gevallen waarin men zich vergistte, op de wyze van \'t conclave dat Sixtus V tot Paus koos, zorgden de Keurvorsten wel dat zy zich in hun opperhoofd in naam, geen opperhoofd in de daad ga-

		) De heer Bosscha schryft: annectien.* Ik vind deze schryfwyze on- juist. Het inslikken van landen heeft niet te doen met een latynsch su- pinum. Het woord beduidt in de diplomatie zoodanige handeling als waarvan Frankryk het voorbeeld gaf met Savoye, en stamt dus eenvou- dig van annexer. De zaak is oud, maar \'t woord is nieuw. Bovendien geloof ik dat «annectie," al zy \'t grammaticaal correct, niet juist de be- doelde betcekenis uitdrukt. » Annexatie," in het jargon der diplomat ie, beteekent de handeling die een land van niet-annex tot annex maakt. " Annectie" zou eenvoudig beduiden: de toestand van annex-zyn. De » annexatie" van Hannover, Nassau enz., is geschied; de »annectie" be- staat. Die woorden zullen dus wel nagenoeg tot elkander in rede staan, als vallen cu vellen, li~gen en leggen, enz.



		EEN EN ANDER. 25

		ven. Na Kahel den Q-roote was het Duitsche Keizerschap gewoonlyk niets dan een compromis tusschen de vorsten, om hun hoogheid te schoren tegenover het volk. //In naam des Keizers!" was \'t wachtwoord waarmee eigen onmagt moest worden bedekt by \'t vorderen van dwangarbeid, krygsdienst, belasting. //In naam des Keizers!" werd ge- roepen, ook daar waar men tegen den Keizer zich verzette, \'t Is daarmee (natuurlyker wyze!) als met de goden gegaan. Als ��n niet genoeg was, of men was in opstand tegen ��n, fluks schiep men een tweeden, een tegengod, een tegenkei- zer, ja zelfs een derden als \'t noodig was. � // De myne is door den Paus gezalfd," riep de een. � // Dat is \'t regte niet," schreeuwde een ander, //de myne heeft getafeld in den Romer te Frankfort, dat alleen maakt den regten Duit- schen Keizer". *) � // Mis, geheel mis," riepen weer ande- ren, // een Keizer die niet op den stoel te Rhense heeft ge- zeten, is een prul, een moderne falsificatie, een liberale fictie,

		) Naby den Saalhof in Frankfort, gebouwd op de plaats waar Lode- wijk de Vrome in 822 zyn paleis Sala oprigtto, staat, waarschynlyk op Bomeinsch fondament, de R�merhof, gewoonlyk kortaf Romer genaamd. Over den oorsprong heerseht verschil van gevoelen. Het gebouw werd in 1405 eigendom der stad die het verrykte met een zuilengang op de eerste verdieping, en tot raadhuis inrigttc. Die zuilengang werd de Kei- zerszaal genoemd, wyl daarin het groote Kroonings-feestmaal werd gege- ven. De Keizer vertoonde zich door de vensters aan het volk. Op de markt werd wyn geschonken, en een Kroonings-os gebraden. Ook werd er by die gelegenheid kleine munt onder de menigte gestrooid. (Zie hier- over G�tiie\'s IPahrheil m/d Dichtuug).* Keizer Kabel VII koos den Ro- mer tot vergaderplaats van den Duitschen Ryksdag. Daar werd in 1806 den Frankforten het verlies hunner onafhankelykheid aangekondigd. In 1848 vergaderde in de Keizerszaal eone commissie uit het zoogenaamde Voor-parlement, en in 1803 kwam daar het Vorsten-congres byeen. In den Romer worden vele oudheden, schilderyen, portretten van Keizers, bullen, enz. Iwjwaard.



		2(5 BEN EN ANDEE.

		niemendal". ) � //Uw tafel en uw stoel beduiden niets zonder de zalving van den Paus!" � //Precies, de zalf van den Paus hoort er by, en daarom rekommandeer ik den my- nen. Zie eens, zyn voorhoofd blinkt van gewyde olie". � //Ja, als die daarop was gestreken door een waren Paus, maar uw Paus is een onderkruiper, een valsche Paus, een roover, een moordenaar, een bloedschender, een vrouw . . ." En dan aan \'t vechten. Wie den dertig-jarigen oorlog be- studeert, zal ontwaren dat de Duitsche Keizers het product waren der zwakheid van den Staat. Ferdinand, niet zoo onbekwaam anders als velen zyner voorgangers en opvol- gers, was geheel in de magt der vorsten die belang hadden by zyn gezag, en zelfs van zyn eigen generaal Wall�n- stein, die hem de hardste voorwaarden opdrong, voor hy zich verwaardigde het bevel weder op zich te nemen, dat hy uit gekrenkte eerzucht had nedergelegd. Onder die conditi�n kwam onder anderen voor, dat men hem, Wallenstein, nooit iets bevelen zou, en zoover ging de onafhankelykheid van \'s Keizers ondergeschikten, dat die ongetrouwe bevelhebber niet alleen onder \'s hands met de vyanden van den Keizer durfde onderhandelen, maar zelfs openlyk weigerde "Weenen en Praag te beschermen, onder voorgeven, toen de Keizer hem daartoe liet uitnoodigen, dat hy geene bevelen te ontvangen ) Naby Ithense, een vry onbeduidend plaatsje aan den Ryn, stond de zoogenaamde Koningsstoel, welks oorsprong onbekend is, doch die dooi- de Franschen in 1798 weid verwoest. Op de fondamenten van het oud gebouwtje heeft men een gedenkteeken opgerigt. Op deze plaats werden onder den blooten hemel verdragen gesloten, Keizers gekozen en afge- zet. Keizer Maximiliaak verscheen hier in persoon om den eed te doen. Daar de Koningsstoel in de nabyheid lag van het l\'altzische Braubach, het Keuhche Rhense, het Triersc/w Stolzenfels en het Nainzer Lahn�ck, stootten hier de bezittingen van de vier Kyn-Keurvorsten aan elkander, en dit zal waarschynlyk de keuze dier plaats tot Krooning van Keizers, bestemd hebben.



		EEN EN ANDER. 27

		had. De Keizer wist geen beter middel om zich van zyn ondergeschikten meester te ontslaan, dan door een moord. Wy willen eens anderen laten spreken, om aan te too- nen hoe groot in het gemoed des Konings van Pruisen, de inspanning van eerlykheid moet geweest zyn, om de duitsche Keizerskroon van de hand te wyzen. ii Het Heilige Roomsche Ryk der Duitsche natie : Hout- yzer! De christelyk-gerniaansche fantaisie om de ontzettende magt van het Romeinsch wereldryk over te dragen op Ger- mani�, zou misschien voor een oogenhlik hebben kunnen verwezenlykt worden door een Kabel, door een derden Hendrik, door Otto, of door den roodbaardigen Fbede- bik, maar zy had by haar ontstaan tegelykertyd een gif verspreid in het lichaam des Ryks, dat langzaam maar doo- delyk werken moest. Neen, niet langzaam. Snel en al snel- ler verwoestte het alles om zich heen, nadat het den tyran- nieken maar stoutmoedigen Hendrik VI mislukt was het Duitsche Kiesryk, die georganiseerde anarchie, in eene kei- zerlyke erfmonarchie te veranderen. In het begin der acht- tiende eeuw was het «Heilige Roomsche Ryk der Duitsche natie" reeds voorlang gestorven en vergaan. Zyn ongeluk- kige schim waarde klagelyk rond in de offici�le Wereldge- schiedenis, een voorwerp half van medelyden, half van be- spotting. Waarlyk, men wist niet of men weenen of lachen moest by \'t aanschouwen der Krooningsmaskerade, zoo als die sedert dien tyd door het verkozen Ryksopperhoofd in zyn versleten middeleeuwsch gewaad en omgeving, in de straten van Frankfort gespeeld werd". ) Een ooggetuige f) ) .1. Scheur, Bl�cher tind sein» Zeit, I, 24. ) von Lako, Memuiren, I, 212. Scherr, die niet gemakkelyk een schryver pryst Ihy gcesselt G�the nu en dan terdege, vooral over diens hofraderig karakter) zegt van Laxo: »hy is een van de weinigen die ecu paar oogen hebben, waarmee men in staat is de dingen te zien zoo als itd zvn."



		KEN EN ANDER. 31

		op staatkundige redenen gegrond" .. . Daar deze standvastigheid onmiddelyk volgt op Hannover\'s en Saksen\'s afval, en daarvan in Bosscha\'s boekje slechts door een tegenstellend : // maar" gescheiden is, en daar wy op de volgende bladzyde iets lezen van den // ridderlijken moed waarmede de edele Vursl van Wurtemberg" iets verklaarde, moeten wy nu verwachten dat die edele Vorst iets zeer by- zonders zal uitrigten, en in allen geval geheel anders zal handelen dan het // uit vrees voor misnoegen" afvallige Sak- sen of Hannover. Maar doorlezende, zien wy, dat die // rid- derlyke moed," die byzondere //edelheid" des Konings van Wurtemberg, alweer niets dan // frasen" zyn. Want die Koning gebruikt zyn moed en edelaardigheid om zich tegen het Verbond te verklaren. Hy is \'t dus vry wel eens met de mogendheden die �f geen gevolg gaven aan Pruisen\'s uitnoodiging, of toegetreden zynde, zich terugtrokken. Wat // ridderlyke moed" aangaat, schynt men dus by den Heer Bosscha al zeer gemakkelyk in een goed blaadje te kunnen komen. Als die lof over den Wurtembergschen Koning geen //frase" is, als ze iets beduidt, kan zy, zoo met de ha- ren er by gesleept om niet te pas te komen, niets anders beteekenen dan eene captatio benevolentiae aan het adres onzer Koningin. Maar in dat geval is het doel mislukt, want na het gebeurde met Huet\'s opstel in den Gids, weet ieder, dat deze vorstin veel te verstandig is om zich gevleid te achten door de verklaring dat haar vader zyn edelmoe- digheid en ridderlyken moed gebruikte om precies te doen als anderen die van deze hoedanigheden verstoken schyneu geweest te zyn. De heer Bosscha verhaalt dat de Koning van Pruisen, na terugkeer uit Bohemen in zyn hoofdstad, verklaard heeft dat de vernietiging van het Duitsch-Verbond door hem noo- dig was geoordeeld : // om Pruisen zijn historische roeping ten aanzien van Duitschland te helpen vervullen." Op die betuiging



		.\'52
		EEN KN ANDER.


		volgt eene reeks van //frasen" die doorloopen tot de alinea: il Hierin ligt voor Nederland een grond van geruststelling." Wie dus gerustgesteld wezen wil, moet die //frasen" lezen. Eerste geruststelling: // Boor den vrede van Praag heeft Pruisen reeds het regt verkregen, over Noord-Duitschland te re- geren, en te zoeken door bondsverdragen en tolvereenigingen de nationale eenheid te voltooijen. Om die uitkomst te verkrijgen, is Koning Wilhelm openlijk in verbond getreden met den Koning van Itali�, en heimelijk met den Keizer der Franschen." Deze bewering wemelt van onnauwkeurigheden, ja van onwaar- heden. Een heimelyk verbond met Frankryk ter voltooying der Duitsche eenheid ? ... Uit eene school-chrestomathie herinneren wy ons: //Eer maakt de stier een predikatie, Een varken \'t beste referyn, De Amsterdamsche westertoren Zal eer voor Kees een slaapmuts zyn. Eer vaart de Keizer van Marokko Als ziekentrooster op \'slands vloot, Eer schiet een Engelschman zich zelven, Uit smart om Holland\'s laagheid, dood..." Ja, dat alles zal gebeuren, voor Napoleon III, die in de traditie van \'t Kynverbond zulke sprekende herinneringen heeft van de voordeelen der Duitsche verdeeldheid. .. maar dat is de vraag niet. De vraag is, in welk dezer // frasen" de bemoediging ligt voor de landgenooten van den heer Bosscha ? Tweede geruststelling: // Door deze allianti�n heeft hij (de Koning van Pruisen) het recht der nati�n erkend, en de toe- passing van het nationalileits-beginsel voor Duitschland als zijne taak aangekondigd." Ik vraag om der liefde wil, hoe \'t mo- gelyk is om door allianti�n als die met Frankryk (gesteld dat er zoodanige gesloten waren, wat ik negeer) het regt



		3.\'5
		EEN EN ANDEK.


		der nati�n te erkennen, en wat er verder volgt ? Ik lees en overdenk de //frase," maar zoek vergeefs naar de //be- moediging." Derde geruststelling: // Hij neemt dus (?) aan dat nationale eenheden eene ordening zijn van Gods wijsheid in de lotsbestem- ming van het menschdom, en hij moet de staatseenheid die daar- buiten treedt, verfoeijen als een dwangalelsel van menschelijke heerschzucht. Ik verklaar plegtig dat ik niets begryp van al de conclusi�n die de Heer Bosscha hier weet te bouwen op die verbonden met Itali� en Frankryk. Indien het waar was dat de Koning van Pruisen door \'t een of ander (eene conferentie met zyne ahnfrau, de Witte Dame op \'t slot te Charlottenburg, byvoorbeeld) aan \'t verfoeien was ge- raakt van annexati�n, dan had ik vrede met de // bemoedi- gende"\' strekking dezer //frase." Maar ik span me vruchte- loos in om te begrypen hoe dat onverwacht // verfoeien" voortspruit uit het voorgaande. Toch staat er: //dus." Dat dus doet denken aan jufvrouw Sipperm\'an\'s want. \'t Mensch kon niet tegen togt, want, zeize, haar man was by \'t ka- daster geweest, of in de assurantie of zoo iets." Vierde geruststelling: // In den slag bij K�niggratz is een pleit beslecht tusschen twee tegenstrijdige richtingen, het streven der nati�n om in eigene zelfstandige staalsligchamen te leven, en het streven van dynastie�n om hare regeermacht over verschillende nati�n als een eigendomsrecht ie doen gelden." Prachtig! Pruisen streed, moet men weten, voor de herstelling der staten Han- nover, Nassau, Keur-Hessen en Frankfort, die vroeger door Oostenryk waren geannexeerd. Daar Pruisen by K�nig- gratz overwon, werden de Oostenryksche annexati�n te niet gedaan, en de onttroonde vorsten en ontzetelde senatoren met gejuich teruggebragt in huu gebied. Hebben zich niet de zaken aldus toegedragen? Zoo ja, dan vinden wy hierin werkelyk een grond van //bemoediging," ja meer nog dan wy regt hadden te verwachten. Niet alleen zal Pruisen ons 3



		36
		EEN EN ANDEH.


		het afgescheurde deel van Polen, verkregen om het evenwicht tus- schen de aangrenzende Rijken te behouden, beschouwen als hem in bewaring gegeven tot den dag van Polens herrijzenis. Hij zou het karakter van den Pruisischen Staat verloochenen door plan- nen te smeden van annexi�n buiten Duitschland. Uit den tyd myner zoutevisch-zaligheid herinner ik ray dat wy zulke re- deneringen pet�iones principii noemde. Er moet bewezen worden dat Pruisen de nationale rig- tingen eerbiedigen zal. Daar nu de behandeling die Polen ten deel viel deze bewering (nogal!) schynt te logenstraffen, wordt die behandeling voorgesteld als weldra te zullen op- houden: want Pruisen eerbiedigt de nationale rigtingen. Och, als men zoo goedkoop bemoedigd worden kan, is \'t waarachtig overtollige moeite dure brochures ter bemoedi- ging te schryven. Waarachtig, mynheer Bosscha, zoo fraai redeneert men in Nederland wel zonder uw boek. Zevende, en ik geloof laatste, geruststelling: // De Ko- ning van Pruisen heeft ook kunnen leereu hoeveel machtiger de monarch is, wiens troon op een eenigen nationalen grondslag rust, dan eene dynastie die heerschappij voert over een agglomeratie van ongelijke volkselementen." Waar resideren de u monarchen" der Basken, der Vriezen, der Ieren, de magtigste souvereinen der wereld, volgens Bosscha ? Dat te groote agglomeratie van ongelyksoortige bestand- deelen nadeelig werkt, stem ik toe. Alle agglomeraat-staten zyn uiteengevallen. Maar even waar is het, dat alle natio- naliteiten op hare beurt deel uitmaakten van een of ander conglomeraat. Dit is eenvoudig de Kreislauf des politieken levens, dat is � nog eenvoudiger � het voldoen aan die ��ne, algemeene Natuurwet: zamenstellen. Want ontbinden is zamenstellen met iets anders. De redenering van den Schryver doet my denken aan den goeden, ouden, maar verstandelyk niet zeer ontwik- kelden generaal Clkkbrns, die stokstyf beweerde dat alles



		41
		EEN EN ANDER.


		Moet onze nationaliteit bewezen worden uit zulke dingen, dan wordt het waarlyk tyd dat we eens voor goed gedena- tionaliseerd worden. De Kandioten die zich dezer dagen met den vyand in de lucht lieten springen, geven andere blvken van nationaliteits-gevoel. Ik betwyfel of Bismarck geroerd zal zyn door den bombast van Helmers. Wel zou hy zich driemaal bedenken voor \'t aantasten van een Hollan- der die in \'t // sneuvelen voor de eer van \'t Vaderland een zuivren wellust" vindt, maar ik gis dat hy ons, na de vry kalme manifestatie van die matrozen ) en turfdragers, niet voor zoo buitengewoon //wellustig" zal aanzien. ) En die historie van de matrozen is niet eens waar. Ze kan niet waar zyn 1°. Geen hollandsch matroos roept: \'hoezee" 2". Geen liol- landsch officier koinmandecrt dat woord. 3". Geen matroos gebruikt liet woord: « O wee!" Die uitroep is zelfs geen hollandsch, dat heet: geen «/wetfA-hollandsch; \'t is een boe ken woord. Als de matroos kwaad is, ver- schuift hy zyn pruim, en bromt: d��prdomme" waarvoor men trou- wens ook niet bang hoeft te zyn. Dat hoezee nooit geroepen wordt, kan Bosscha van eiken zeeman hoo- ren. De dappere vaderlandslievende rymklank van »0 wee!" had dus geen voorman. Hoezee is niet (zooals ik telkens door »letterkundigen" hoor beweren) een hollandsch woord. Het is honyaarsch, en \'t grondwoord der benaming, tevens oorlogskreet, van huzaren. Het woord heeft in \'t hongaarsch twee beteekenissen. De eene is: twintig; de andere is my ontgaan, doch in Hongarye zelf is men \'t oneens, welke dier twee beteekenissen tot de afleiding van \'t woord huzzar {specia&l-hongaarsche kavallerie) heeft aan- leiding gegeven. Als men de beteekenis van twintig aanneemt, zou \'t doelen op de heffing der rekruten, �e\'n man van de twintig, of zoo iets. Hoera/i is niet hollandsch, niet engelsch, niet russisch, maar behoort tot al die talen tegelyk, als de by benadering gespelde onomatopee van » rw", of «hhhrrr." (pi, verkorting van SLrioL). \'t Is de indisch-grieksche geaspireerde ro (/>), dezelfde letter die \'t maleische ajell* onderscheidt van \'t sanscrit-germaansche aa, au, aue; die aan \'t slot van oeasser, was- ser, het verschil aanduidt tusschen een stilstaande oase en een stiJoom, en die in \'t javaansch het vredig banjoe opstuwt tot den donderenden, alles verwoestenden banjeB. Niet schoolmeesters hebben de taal gemaakt, maar



		EEN EN ANDER. 43

		hy, in plaats van de verzekering dat men zoo vaderlands- lievend binnenkamerde, ons iets van dat kiemen, wassen en vrnehtdragen moeten toonen. Ne�rlands zeer vaderlands- lievende redenaar, van der Palm, zal waarschynlyk ook wel een binnenkamer gehad hebben. Wat hy daar bepeinsde is aan \'t licht gekomen, en aan de stukken die deze laag- hartige godverkondiger voor den dag bragt, kan men zien van welk gehalte het nationaliteits-begrip was, dat zich in de // binnenkamers" verschool. ) En gyzelf, Bosscha, durft gy die matrozen pryzen en die turfdragers (die, als zy deden wat ge beweert, dan toch, hoe laf en nauw ook, naar turfdragers- en matrozen-manier deden wat zy konden) gy die ��n regel vroeger, // liet diep buigen voor een vreemden heerscher" fluweelzacht en hott\'elyk (maar waarachtig niet mannelyk, ferm of vaderlandslievend !) hebt gekwalificeerd, als voortvloeiende: // uit berekening of voortigtig beleid?" � 11* Dat is . . . jm^domme, gemeen, zou een matroos zeggen, als hy ten minste aan den Moerdyk zyn hollandsch niet verleerd had. En z��\'n matroos met zyn ongerymde taal, zou ik graag de hand geven, al was \'t niet in een //binnenkamer." Niet omdat ik zyn onbeschaafd vloeken mooi vind; niet ook omdat het baat, maar wyl \'t dan toch aangenaam afsteekt by de oudwyfsche praat die wy uit //fatsoenlyke" kringen te hooren, en in sommige brochures te lezen krygen. En uit zulke kringen, uit de kringen waar men vier du- katen kan besteden om een turfdrager te verleiden tot fe- lonie, uit zulke kringen zal de leus uitgaan die \'t vaderland bewaren moet voor slaverny ? Dat is inderdaad zeer // be- ) Zie over dien van der Palm en zyn nationaliteits-begrip myn Idee»,* II, blz. 296.



		EEN EN ANDER. 45

		Wie geen achryver is, en dus woorden meent te moeten gebruiken tot het me�deelen van wat hy op \'t hart heeft, keert Bosscha\'s stelling om : Z�� diepgezonken was het besef van nationaliteit, dat de ellendelingen niet ontwaak- ten uit hunne apathie, zelfs door \'t klinkend geschreeuw van een Helmers. De man is, meen ik, vervolgd door de fransche politie. Men leerde my in nl\'n jeugd, n dat hy aan den staart van een paard naar Parys was gesleept," hu! Dat had de fransche politie niet moeten doen, al geloof ik ook niet aan die staartreis. Waarlyk, \'t is een zeer on- schadelyk werk, de Nederlanders opteroepen tot verzet te- gen onregt. Napoleon had op twee ooren tegelyk kun- nen slapen, als hem nooit andere gevaren bedreigd hadden, dan holJandsche geestdrift, opgewekt door een hollandschen verzenmaker. De kruieniery en het continentaal stelsel heb- ben hem m��r kwaad gedaan. Helmers, naar ik meen, zelf kruienier, heeft zich, om op zyne wyze regt dichterlyk te zyn, zoo ver mogelyk verwyderd van zyn vak en het dagelyksche. \'t Klinkt zoo ordinair, meenen zulke menschen, iets te bezingen dat werkelyk bestaat. Een seraf, een wol- kentroon, God, voorvaderlyke heldemoed, al die dingen zyn rekbaarder ter behandeling dan een kruieniersknecht, een leuningstoel, de prys der kotf�, en de tegenwoordige lam- lendigheid, allemaal zaken die men zien, tasten en onder- vinden kan. En wat hebben dan de //vaderlanders" uit Helmers\'tyd gedaan, om te bewyzen dat de man niet alleen stond ? Niets. Ik houd my zelfs verzekerd dat hy voor zeer // onfatsoen- lyk" doorging in de oogen der\' mannen van het // voorzich- tig beleid." Dit is rekenkunstig te bewyzen. Als men drie- duizend dukaten biedt voor een turfdragers-laagheid, hoeveel smaad verdient dan de hoogheid van een verzenmaker ? Helmers moet gesmaad geweest zyn. De mannen van de //binnenkamer" weerden hem uit hun salon. Hy was oom-



		47
		BEN EN ANDER.


		ver dit erkent, hoe rymt dan die erkentenis met de rede- nering dat de plaats gehad hebbende veroveringen juist in tegenovergestelden geest zullen werken ? \'t Is weer als uit de rhetoriek-tyd onzer jeugd, de spinazie-redenering: // ik houd niet van spinazie, en ik ben er bly om. Want als ik van spinazie hield, zou ik ze eten, en dat deed ik niet graag, want ik houd er niet van.\'* // Veroveren wekt lust tot veroveren." Juist! En meer nog: veroveren noopt, dringt, ja dwingt tot veroveren. Stilstand is onmogelyk. Men moet voor- of achteruit, en door het gebeurde is Pruisen verpligt vooruit te gaan. Het behaald succes heeft een factor meer gevoegd by de facto- ren die by K�niggratz hebben gezegevierd: het volk. Met weerzin trok het te velde, wyl \'t zooals te begrypen was, de bedoeling van den stryd niet i:izag. Maar de tyd is mis- schien niet ver waarop het kabinet te Berlyn zal worden meegesleept door de beweging die het niet zonder moeite in \'t leven riep. O zeker, als men den Hohenzollers, als men Bismarck vraagde: wat is u na den gebruikten maal- tyd het liefst? Zeker zouden zy, in Bosscha\'s geest ant- woorden : // Ach, wy zyn rustige lieden, en vragen een eeuw tyd tot een digestie-slaapje." Bosscha voorspelt als toekomst wat slechts wensch is, en wy weten toch dat wenschen en toekomst twee�rlei zyn. Juist omdat er inspanning noodig is tot het voltooien van de eenheid, kan men geen rust voorspellen. Is de inlyving van Frankfort eene geruststel- ling voor Hamburg, voor Lubeck, voor Bremen? Staat de troon van Brunswyk vaster, omdat de stoel van den keur- vorst te Kassei is omgeworpen? Is de Oldenburger gerust, omdat de Nassauer rondzwerft? Is Saksen\'s bestaan ge- waarborgd door de vernietiging van Hannover? Zal de//ge- voeligheid van zooveel vernederde Vorsten" ten behoeve hunner nog niet z�� erg, maar ook reeds tamelyk sterk, vernederde collega\'s uitrigten, wat zy niet konden bereiken



		48
		EEN EN ANDER.

		voor zichzelf? M�t legers en generaals, m�t beschikking over de Staatskas, m�t hulp van ministers en ambtenaren, m�t het bezit des lands en zyne hulpbronnen, hebben de vorsten van Hannover, Nassau en Hessen zich niet weten staande te houden, en zal nu, zonder dat alles, hunne ge- krenkte gevoeligheid op eens de magt krygen om Prui- sen tegen te houden in zyn loop ? Deze bewering is be- lachelyk. De // gevoeligheid" der weggejaagde Vorsten open- baart zich in gekibbel over // domeinen." Niet tegen Pruisen stryden zy, ze pleiten voor Pruiseit\'a regtbank, tegen hun volk. Zy nemen genoegen in den gepleegden roof, of in wat hun zoo moet voorkomen, mits de overweldiger hen late deelen in de winst. Koning George van Hannover maakt in zekeren zin eene uitzondering. Hy onderhandelt niet met Pruisen over zyn aandeel in den buit. Maar dat hoefde ook niet, hy had dat aandeel meegenomen. De zes Nassausche Ws (Woud, Wyn, "Weide, Water, Wild en berg-Werken) kon de Hertog zoo gemakkelyk niet meenemen, en Pruisen is bon prince in \'t beoordeelen zyner aanspraken, al mort het volk. Waarlyk, den Hertog kon men missen, maar waarop grondt zich zyn aanspraak op die domeinen? Nog is die zaak niet uitgewezen, maar zeker is het dat aan Adoxf gunstiger voorwaarden zullen worden toegestaan door Pruisen, dan hy ooit had kunnen bedingen voor eene Kamer van Nassausche afgevaardigden. En Keurhessen! Waarlyk de //gevoeligheid" van een Vorst die zyn eigen volk haatte (hy verklaarde dit meermalen ronduit, en de bewy- zen zyn menigvuldig) niet die gevoeligheid zal Pruisen hin- deren in \'t regelen van den nieuwen toestand. De band tusschen Hessen en zyn Souverein was waarlyk zoo eng niet aangehaald, dat het verbreken daarvan zooveel //ge- voeligheid" zou teweeg brengen, en er is, als gewoonlyk, hebbelykheid noodig van // frasen" om zoo iets te dur- ven beweren. Voor jaren geleden reeds zou in Cassel iedere



		49
		KEN EN ANDER.


		mogendheid met gejuich ontvangen zyn, die \'t land kwam verlossen van zyn Keurvorst. En Hannover! Hannover met zyn landjonkery en z\'n staatskathechismus! Hannover waar de Koning zoo gehaat was, dat nog zeer kort geleden het- zelfde Pruisen dat nu dien Staat, als zoodanig, vernietigd heeft, al zyn invloed noodig had om eene omwenteling to voorkomen? Behalve Frankfort dat, zonderling genoeg in middeleeuwsche vooroordeelen ge�ncrusteerd, tevreden was met zyn toestand, en nu indedaad //gevoelig is over zyne vernedering" eiscltte de toestand der ingelyfde Staten ver- andering. Niemand had verwacht dat deze verandering van Pruisen zou uitgaan (omdat men Bismarck niet genoeg kende. Een groot man!) daar Pruisen zelf scheen mank te gaan aan \'tzelfde euvel dat men elders betreurde, maar ieder was overtuigd dat de toestand z�� niet blyven kon. En daarvan is men nog overtuigd in de Staten die niet geannexeerd zyn. Oldenburg, Brunswyk, Mecklenburg, het reusachtige Reuss, al de staatjes van het nieuw Noord- duitsch Verbond zyn verwonderd dat ze nog bestaan. In het groothertogdom Hessen klaagt men, niet over het mee- slepen van \'t Oberland in de noordsche beweging, maar daarover dat het rykje niet geheel en al in die beweging deelen mag. Ook Saksen is bedroefd over de halfheid waarin men het laat voortsukkelen. Zuidduitsehland, Baden, Beieren, Wurtemberg, worden afgescheept met een hoogmoedig: // non digni estis intrare,. ." als een gedropen doctorandus van Moli�re. Want, qui se fait attendre, se fait d�sirer, zal Bismarck denken, omdat er, hoe makkelyk ook het binnendringen in Hannover, Keurhessen en Nassau geschied is, een nog ge- makkelyker manier bestaat, die dus de voorkeur verdient. Het is: zich te laten binnenro«/)en, binnentrekken. Dan wint men zelfs de moeite uit zich den schyn te geven van een krygstaktiek als van den heer ton Moltke. 4



		50
		EEN EN ANDER.


		// Nog niet!" is er geantwoord aan de Zuidduitsche staten die door de halve vernedering van deelname in een Noord- duitsch (zegge: Pruisisch) Parlement, de heele vernedering van inlyving willen ontgaan, nog niet.\' Eerst moeten wy ons consolideren in onze nieuwe waardigheid. Pruisen heeft zeventien stemmen in de Bondsvergadering, waartegen de overige leden te tarnen slechts zestien stemmen kunnen over- stellen, als zy eens par impossible, onderling gelyk van mee- ning waren. Dat overwigt van Pruisen is op \'t oogenblik te schoon, om \'t te bederven door toelating van Zuidelyken invloed. Als men nagaat dat deze mogendheid reeds nu, ook buiten dat Parlement om, beschikt over de strydkrachten der Noordduitsche staten, dat het voortaan die staten ook di- plomatisch zal vertegenwoordigen, dat het hun regt om oor- log te voeren of vrede te sluiten geheel en al in handen genomen heeft, moet men erkennen dat de Zuidduitsche Mogendheden al zeer diep gevallen zyn, waar zy het toe- treden tot zulke slaverny als een gunst afbedelen. Welke moeielykheid zou dan Pruisen in den weg staan, om zyn gang te gaan? Waar ziet de heer Bosscha bezwa- ren die z�� ernstig op de Pruisische politiek zouden kun- nen werken, dat deze behoefte hebben zou aan //eene eeuw" rust? Pruisen is niet vermoeid, maar opgewekt; niet afge- mat, maar aangevuurd, en elke hoop die gebouwd wordt op zyn werkeloosheid uit overmaat van arbeid, is ydel. Zelfs, wat anders reeds v��r of gedurende een oorlog niet het geval pleegt te zyn, zyn schatkist is in goeden staat. En alsof dit niet genoeg ware, er bestaat eene byzondere oorlogs-reservekas, met veertig millioenen thalers gevuld. Ein- delyk (o, weelde van welvaart, maar geen weelde van hoop voor hen die op werkeloosheid of uitputting staat maken!) er zal nog bovendien een krygsfonds worden gesticht, waartoe alle Noordduitsche Staten het hunne moeten bydragen, en waarvan het goede, zorgdragende en accurato, maar vol-



		EEN EN ANDER. 51

		strekt niet vermoeide Pruisen, de onbaatzuchtige kassier zal zyn.

		Toch dreigen er wolken aan den horizont. Maar ze zul- len, wel ver van rust te kweeken, uitbersten in een onweer dat de door den heer Bosscha voorspelde rust hevig ver- storen zal. Juist omdat Pruisen geene of niet noemenswaar- dige moeielykheden ontmoet in Duitschland, moet het den nayver en de bezorgdheid opwekken in den vreemde, in Prankryk. In Prankryk dat verrast werd door de onver- wachte mondigheid van zyn nabuur, dien het voor onvol- wassen of kindsch aanzag. De Kladderadatsch gaf onlangs een plaat waarop twee krygslieden, gescheiden door eene rivier, met elkander stonden te praten. De een, een landweerman leunende op zyn z�ndnadelgevreer, antwoordde: //met veel genoegen, kameraad!" op het voorstel van den ander, een chasseur de Vincennes, om eens zamen te schieten om den prys. Top! Maar ik ben niet klaar. Gelief een oogenblikje te wachten. .. Op den achtergrond ziet men eene usine met rookende schoorsteenen, omgeven en gevuld door arbeiders in de groot- ste bedryvigheid. \'t Is de fabriek van Chassepot-geweren. Elk fatsoenlyk man in Nederland haalt den neus op voor een bewysgrond dien ik meen te mogen putten uit de Klad- deradatsch. Maar men gelieve te begrypen dat geestigheid en geest in \'t buitenland niet, als by ons, in den ban zyn; dat de Kladderadatsch, als Punch in Engeland, werkelyk de uitdrukking bevat van den volksgeest, en omgekeerd veel invloed uitoefent op den geest des volks. Wil men echter de getuigen hooger zoeken ? Welnu, Bismaeck, die graaf, minister en fatsoenlyk is, en wiens getuigenis dus, al is hy dan een groot man, niet door Nederlanders zal worden ge- wraakt. Btsmauck heeft herhaaldelyk, en nu onlangs in de 4*



		52
		EEN EN ANDER.


		ministerconferenti�n ter vaststelling eener constitutie voor den Bond, gewezen op de noodzakelykheid om gereed te zyn tot het afweren van eenen buitenlandschen aanval. Zelfs in de Marine heerscht eene bedryvigheid, die niet van rust of uitputting getuigt, ) en die de door den heer Bosscha zoo gul toegestane eeuw van rust, als volkomen onnoodig schynt aftewyzen. Men zal in geheel Pruisen geen tien personen vinden, die staat maken op vrede. De toon der dagbladen is scherp, tartend, overmoedig. // Wy kunnen veel van u leeren, zeide onlangs de Keulsche Zeiluru/,* de Franschen toesprekende, maar gy evenveel van ons. Wy zoeken den twist niet, en zullen ons niet bemoeien met uwe staatkunde, met uw gewoel, met uwe eeuwige onrust, zoo- lang gy binnen uw grenzen blyf\'t. Maar wy eischen dezelfde bescheidenheid van uwe zyde. Durft ge u inlaten met onze zaken, by God, dan zult ge ondervinden dat de duitsche man een man, en de duitsche natie eene natie is !" Deze laatste woorden schilderen vry nauwkeurig den geest die in Pruisen heerscht. Al betuigende dat men niet zal aan- vallen, verwacht en wenscht men een motief tot aanval. *) De voor zeker gehouden benoeming van den heer von Moltke tot mi- nister van marine is van groote beteekenis. De hem in Pruisen toegekende specialiteit is het ontwerpen van krygsplannen. Het departement ten welks behoeve men den generalen staf «les legers van zyn chef berooft, moet be- stemd zyn een zeer belangryken rol te spelen. Men weet overigens dat Pruisen yverig in de weer is in China, in Japan. Met het eerste zyn onderhandelingen aangeknoopt over den afstand van Pormosa. Aan de universiteit te Berlyn stond onlangs op het » zwarte bord" eene oproeping van jongelieden, geschikt en genegen om naar Japan te gaan, ten einde zich daar te bekwamen tot tolken. Zelfs met den sultan der Soolo-eilan- den (een roofstaat; is Pruisen dezer dagen in aanraking gekomen. Overal heerscht leven, alles is ontwaakt, hedryvig, vurig. Alles zoekt bezigheid, uitbreiding, gelegenheid tot aanwending van kracht. Eu men durft spre- ken van behoefte aan rust, en men bouwt op die behoefte als op een grond van » bemoediging ?\'"



		53
		EEN EN ANDER.


		Er is warmte, vuur, gloed ontstaan uit den laatsten kryg, en slechts ��n jammer betreurde men, dit: dat de vyand een duitscher was n De hand onzer landweermannen moge nu en dan gesidderd hebben by \'t afdrukken, toen onze kogels mikten op het hart van duitsche broeders, wy zwe- ren dat zy niet sidderen zal, als gy, o Franschen, het waagt uwen voet te zetten op Duitschen grond!" Zoo schreef on- langs de Keulache, en z�� spreekt het volk. Alom drukt de smaad van het eerste Napoleontisch tydvak zwaar op de ge- moederen, of liever het besef daarvan is op nieuw levendig geworden; men voelt zyne kracht, men wil die aanwenden; er is behoefte aan wry ving en stryd, en juist andersom dan de heer Bosscha ter //bemoediging" aanvoert, zal er eer moeite vereischt worden tot het tegengaan van beweging, dan tot het dwingen daartoe. Ik laat nu in het midden of deze aandrang zal uitgaan van het volk, of uit de kabinet- ten. De kabinetten zullen wel moeten meegaan als het volk dryft, en mogt men al in staat zyn tot breidelen der los- gelaten driften zoolang de verwachte aanleiding uitblvft, gewis wordt dit onmogelyk als er van Frankryks kant een protest zal uitgaan tegen den al te voorspoedigen wasdom van zyn buurman. En meent de heer Bosscha dat de schok der ontmoeting van die beide massaas opeengehoopte driften, Nederland niet beroeren zou ? Dan moet ik hem verzoeken ons de blad- zyde der geschiedenis aan te wyzen, waarop oude en nieuwe Franken worden voorgesteld als in stryd, zonder dat de Nederlanden, die pr� aux clercs van Europa, daarin betrok- ken werden? Zulke bladzyde bestaat niet. En de heer Bosscha is hiervan z�� overtuigd, dat hyzelf op blz. 46 een heerlyk schoon geteekend beeld geeft van Nederlands toestand in geval eener Europesche collisie. Ik raad ieder aan die bladzyde te herlezen. Zy alleen is meer waard dan de gelieele brochure.