/i.

->. ■ t

Adnotationes

AD

L, Apuleii Metamorphoseon
Librum xl

H. J. BO BEEN.

1.

. >

• \' \' J Vi\'.; ,.■; ..y - " • \' ■ - i • \' \' • \'■/■\'

\' —f.

•A

■ ■ /

. t ■
/

>. 1, - \'s

\'1 ■

: . K ■

, ...

> . ■

I % 1 ■

\' ; • .V
>

. ,1,

V \'

■ ■ A ,

v:

/

- . /

■ ■ ^ ■ .

j • -.

I

V -

■ ■ / --r

V .

s

. (

\\ -,

ADKOTATIONES

AD

L. APULEIi METAMORPHOSEON LIBRUM XL

k"
l

4

Adnoïationes

AD

Apuleii Metamorphoseon
Librum xt.

SPECIMEN INAUGURALE

QUOD

EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI

lANI DE LOUTER

RoM. xt lIODtEMII lUK. DocT. I» Fàc. Idk. PmoF Obd

AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU
NOBILISSIMAE FACÜLTATIS PHILOSOl\'HIAE ET LITTERARUM DECRETO

PRO GRADU DOOTORATUS

SUMMISQUE IN Ll\'ITERARUM CLASSICARUM DISCIPLINA
llONORinUS ET PRIVILEGHS

IN ACADEMIA RIIENO-TRAIECTINA

RITE ET LEGITIME CONSEQUENDlS FACÜLTATIS EXAMINI
PROPONET

HENDRICUS JOHANNES BOEKEN

A^^STELAEDAMENSIS
D. VIL M. JULlI A. MDCCCXCIX HORA SECUNDA DIMIDIATA P. ^L

--,<0-,

AMSTRIAKUAMI
EX TYP. J. CLAUSEN.

v?^ \'---

Perfecto hoc opusculo jucundissimo officio
defungpr, quippe gratias agens Promotori meo,
aestumatissimo Van der Vliet, qui mihi viam
monstraverit qua studiis meis academicis finem
imponerem. Neque otio suo neque labori pepercit
quin, ut hunc finem consequerer, me adjuvaret.

N. B.

Capita sine auctoris et sine iibri nomine laudata
capita sunt Apuleii Metamorphoseon Libri XI.

Paginae, quarum numeri indicantur, sunt paginae
Editionis.\'Teubnerianae, quam recensuit J. v. d. Vliet.

Numeruli tertio loco ascripti,/ lineas singularum

/

paginarum indicant.

Ubicunque Plutarchus nullo libri titulo adjecto
laudatur, liber de hide cl Osiridc significatur.

Ubicunque Lafayc laudatur, significatur liber qui
inscribitur : »Histoire du Culte des Divinités
d\'Alexandrie Sérapis, Isis, Harpocrate et Anubis,
hors de l\'Egypte par Georges Lafaye, Paris 1884.«

p R O O E MI u M.

Antiquis Graecorum et Romanorum religionibus
ad occasum vergentibus, homines cupidissimi erant
novi solatii vitae. Mox philosophia, in primis Stoi-
corum et Neo-platonicorum, cum Judaeorum vetere
doctrina, sublimiore quodam humanitatis amore
illustrata, in Christianismo conjuncta, hoc solatium
datura erat : ad Apuleium vero haec nova doctrina
et Euangelium nondum pervenerat. Unicus apud
Apuleium locus est, ubi Christianismi mentionem
facere videri possit, nempe Metamorphoseon Lib. IX
(cap. XIV pag. 199.1), ubi de pessima muliere
haec dicit : »Tune spretis atque calcatis divinis
numinibus, in vicem certae religionis, mentita
sacrilega praesumptione dei, qucm pracdicarct
unicum, confictis observationibus vacuis fallens

omnes homines et miserum maritum decipiens
matutino mero et continuo stupro corpus manci-
parat.« Sed hoc ioco excepto de Christianorum
religione apud Apuleium altum silentium.

Ante hanc doctrinam volgatam, pars homi-
num philosophia sitim novae veritatis explere
conabantur^ pars cultum deorum extrinsecus adve-
ctorum amplectebantur, qui melius quam Graecorum

S

et Romanorum veteres doctrinae novis hominum
desideriis satisfacere viderentur. Plutarchus utram-
que rationem conjunxit; persuasum enim sibi habebat
in antiquis religionibus easdem veritates latere, quas
et philosophia docet ; isque verus ei deorum
cultor videbatur, qui ea quae in mysteriis de diis
monstrantur et fiunt, cogitationibus perscrutatus
sit et meditatus sit veritatem, quae in iis rebus
lateat. i)

Quanta vero spe quantaque laetitia homines cul-
tum deorum extrinsecus advectorum amplecterentur,
in primis quidem deorum Alexandrinorum, Unde-
cimus Metamorphoseon liber Apuleii testatur.

Primaria autem causa (uti etiam in Adnotatione
de Anubide exponam) huius laetitiae atque huius

l) Cap. III «lia \'Ifftaxóf toTtv ù{ iMûç ó rà ^ttxvüfuvix xal
TTi^ji Toùf Otoii; towtouï, órav vó^u napa\'kißt), Xóyw Ç>JTé5v,
X3C fiXoffOfüv irtpi Tq; n aùroic àXriOtîaf,

spei erat quod bono animo esse mortales jubebat
Aegyptiaca doctrina de vita post mortem conti-
nuanda. Haec autem de immortalitate animi doctrina,
quamvis postea aucta atque exornata sit, jam
vetere illa de Iside et Osiride fabula, quam Plu-
tarchus ample enarrat i), continetur.

Fabula autem, quae maxime hue pertinet, de
Osiridis morte et inventione haec est. 2)

Isidi,\' Osiridique frater Typhon est, qui ab
Aeg-yptiis Seth dicitur et qui fervidum et pulve-
rulentum ventum, flantem ex deserto, significat. 3)
Hic semper Osiridi insidiatur at, quamvis acerrime
saeviens, nihil contra vigentem Osiridem proficit
(licet enim ventus ille aestate acerrime flet, nihilo-
minus aestate Nilus abundat et extra ripas vagatur).
Eo tempore vero cum Osiris omnes terras oberret
et Bacchi instar gentes erudiat, bonas pacis artes
eos docendo, tum Typhon dolum ei struit. Con-

1) Cap, XII—XIX.

2) Cap. XIII—XVII.

3) Plut. cap. XXXIX.\'H <?f TuffLvof imßwlr, xal rupxWiç ol(i)Qio\\j

e?vvapi; «v iKixpxTr.\'Jxvr^; xal JtayupnaavTo; T>iv ti ytvvwaav vypirnr«
rbv Nitlov xal xvio^jnavt! <fi vovtpyo; aùroû /ïaatVi; AiOiôjrwv aivjTTtrai
TTvoà; vottouf îç AiOtonîx; \'Ôtxv yàp ajrai twv trnatwv iTnxpxTriTtait,
ta viyyj t:poc xr.v AlO»07rtav tXauvivrwv, xal x(u1Û7oj7( t&Ù; tÔv Nti^lov
aûÇovTa; hjxßpov; xarapiîxyr.vat, xxri^^uv 6 Tvfùv imfXtytt, xat tÔtï
xpxtk<jxç travtxttaat t\'ov NtïXov tif tvavrîov ûjrb àaOïntixç ffuaraXtvra
xal pvhroi, xoîÀov xal Tanivov i^iotm it; rnv Oxkxaaxv.

spiral cum Septuaginta duobus viris (qui totidem
dies siccitatis Nili significant) et cum Aso, Aethiopiae
regina. Cum his sociis redeuntem Osiridem festas
ad epulas invitât, epulantibus jocose arcam monstrat,
pulcherrimum et daedale perfectum opus, quam
arcam examussim Osiridis mensurae convenientem
conficiendam curaverat. Tum liberaliter arcam illi
ex omnibus, qui aderant, promittit, cui examussim
conveniret. Omnes libenter experimento se praebent,
nulli convenit. Cum vero Osiris in arcam intrasset,
tum Typhon cum amicis orificium sine mora
imponit, et sic clausam arcam in Nilum projiciunt.
Per Tanaïticum ostium in mare effluxit et marinis
undis ad Bybli Phoeniciae oras eicitur. Haec est
mors Osiridis quae quotannis septimo die mensis
Athur sive ante diem IV. Kal. Dec. i) celebratur.
Tune Isiaci quaerunt »numquam satis quaesitum
Osirin« uti canit Ovidius Metam. IX. 692. Tune
plangunt Osirin, »quem plangentes,» inquit Lucanus
(Pharsal. VIII. 833) »testantur esse hominem."
Tunc, uti dicit Juvenalis (VI. 533),

Plangentis populi currit derisor Anubis.

Magnus tum sacerdotum, tum cultorum luctus
est, quocum Statins matris suae luctum propter

i) Plut. XIII TaÜT« âi npx)(Of,yai ipSà^nn irr\'i oix« \'AOup

maritum interemptum comparat (Silv. Lib. V.
III. 241).

»certe sejungere matrem
Jam gelidis nequeo bustis ; te sentit, habetque.
Te videt et tumulos ortuque obituque salutat,
Ut Pharios aliae ficta pietate dolores
Mygdoniosque colunt et non sua funera plorant."
Isis autem, Osiridis morte comperta, omnes terras
pervagatur et divino afflatu monita Byblum pervenit.
Ibi Osiridis arcam invenit inventamque in Aegyptum
rettulit. Noctu tamen Typhon venando Osiridis
corpore potitur idque in quatuordecim partes
discindit.

Osiris, qui re vera non mortuus erat sed tantum ad
inferos migraverat, inde redit ; suum e.x Iside filium
Horum (qui a Graecis etiam Harpocrates dicebatur)
ad pugnam contra Typhonem instruit. Horus a
multis aliis diis adjutus, qui, ut Typhonem laterent,
omniiugum bestiarum formas induerant, Typhonem
vicit, quem tamen interficere a matre prohibitus
est, quae mundum omni vitio carentem ideoque
inertem esse noliet.

Tertio igitur i)o.st Osiridis mortem die eiusdem
inventio celebratur magna liilaritate et coenis. Vid.
Juvenalem Vlll. 29.

»Mxclamare libet, populus quod clamat, Osiri
Invento."

Sed haec Osiridis inventio et resurrectio non
tantum ad Nilum i) pertinent, neque ad fruges 2)
tantum, quae terra conditae et quasi sepultae
brevi post surgunt et quodammodo renascuntur :
omnem nempe hominem eadem sors expectat, qua
Osiris defunctus est. Omnes una manet nox.
Sol, qui interdiu caelum permetitur, vespera occidat
necesse est; noctem deget apud inferos: mane
resurget opera Isidis, sive ex ipsa Iside renascetur.
Omni homini moriendum est : nemo non visurus
est Tartarum. Ante ipsum Osiridem judicem
stabit, vel reus vel ab omni culpa liber.

Hoc igitur maximum discrimen estinterGraecorum
Romanorumve deos et deos Aegyptiacos : illi semper
mortem et inferos vitabant, ipsam Styga metuebant,
mortuis nullam opem ferre poterant ; Osiris contra
ipse mortem passus est, Isis ei cum mortuus esset,
opem tulit; ipse omnia quae et homini subeunda
sunt apud inferos perpessus est; deinde tertio die
resurrexit. Sic mox Christus dicetur sub hominis
specie morti occubuisse, ad inferos descendisse,
tertio die resurrexisse.

1) Plutarch; XXXIX. ri yip "kf/ofiivn y.iOttp^tt tU rhv ffop\'ov

\'OutptJof oùJév fotxtv iW ri y.pirpiv vâaTOÇ xal afMiypLOv atvtrrea^ae.

m

2) Plutarch. LXV. xal leyovrtj OârrtçOat piv tov \'Oaipiv Ôtï
xpvTnczoii Trj yÀ irrrttpó^xïvo; ó xxprzi;, aJOt; ^\'ivxßioüaOxi xxl «va-
(fxivtaOxt ort |31aQrr)j«wf àp^iî.

Quam bona spe de vita futura Alexandrinos deos
qui colebant essent non minime patet ex hisce in-
scriptionibus sepulcralibus, in quibus fere semper
inest: £vxpvx(£)t aut ôoÎTj aoi to ipvxqov vöioq o "OaiQig.
Inscriptiones sepulcrales.

C. I. G. i)

2204. Mytilenis inventa.

.^af>a7r/w[v II HiaiöwQolv || xai

II]o[li]TTij[i]ovn[o II Evifjuxt\'

Lj^j.

4467. Antiochiae.

Evipvxi II ^Alé^avÔQt\' II ovÔEig àOâvcaog.

4468. Ibidem.

Evipvxt II noOovfttvT^.
4825. in Aegypto prope Thebas.

Taq^rj Tlttefievioipiog viov llaftiüzog.
tytvvr/h^ yL tov y.VQioo A\'octx xd.

erelevTa inayoftévon\' ()"
waiE ißUoaev ttij J, ((ijvagij, ijfteQus t.
Evipvx^i.

6562. Romae.

W(co/c,*) x(a/uxOoviotg)
IIqo(W()<i) Jioaxnvttiihjg a>\'/,\\>
ifj eaviov avrßlvj xQ\'j^^Kfiài\']
xal yXvxvzdiij /irit)tai;

i) nie et ubiqviclitteris C. I. G imlicaliir Cori)Us Inscriplio-
mim Graccanim, (luod cdidit Augustus lîockli c.x aiicloritate et
impensis Acadciniae Litteranun Regiae IJorusbicae. Uerol. 1828.

8

Evxpvxu, xvQÎa, xaî óoilrj] aoc

o ^\'oaïqig to ipux()6v vôojq

inoirae èavrig xai dnsXsvBéqiov arreXevßfQOig.
6267. Romae inventa.

QeoXg xaxaxOovioi{ç\\
\'EvOâô\' iyuj xeT/itai ^Olr/nmaig] fLrtôv] xß
\'EIIj]V /.lèv TO yévog, naxQÏg âé. ^loi rzov i) ^^ndfiea
ovâéva Xvnraaaa

ov f^ieixQOv ipvxr^v, ov fieyàXov xQaôitjv.
axr^Xrjv â\'r.v ènvrjOa xaiù xOÔva ôûxQvat dsQf^ióIg
TTaQÜévov \'r^v f?.aßov ^tûtag, ^OXvmiiâôi 7re7ró[jy]xa
aïOQy/j yâ{) [.ityàlr] täv afupocsQCov âiéfietvev,
u.g ottov fftùg to y?.vxv tioqs/hsiv dxitïai èmXàinxio\'lv,
rôvv ànô ozófiazog xaî yXvxvv wg (.leXixiv
zaînrjv xtjv azr^r.y invma ^Jîaç; ffe (piXr^aag.
U^vxfj ôtipwat] ipvxnov tiJ[fiJ()] //£ta()[o]ç
^Aôe[l](pôg inéyQuipev.

6256. Romae inventa.

WvxQOv vöo)() doirj aoi ava^ ivsQiov ^Aidm\'tvg
d) MéXav \'rßi]g yâ(/ aoi àueûlejo aOog.
6717. Ibidem, ut videtur, inventa.
D(is) M(anibus).
Julia Politick.

Joiï] aoL "OaïQig to ipvxQÔv vâtoQ.
Hoc quoque proprium habebant dii Aiexandrini,
ut miraculis et somniis cultoribus suis iisque quos
ad cultum suum accire vellent, adesse viderentur.
Jam.ex Ovidii 2) narratione hoc videre possumus^

1) ÎV.

2) Cf. Ovid. Metam. IX, 667—796.

ubi tradit (uti apud nostrum Lucius de asino denuo
homo factus est), puellam Isidis ope puerum esse
factam. Fabula narratur de Cressa quadam nomine
Telethusa, cuujs maritus propter tenuem censum
voverat se masculinum tantum partum sublaturum
esse, feminam vero si uxor peperisset, quod natum
esset se neci esse daturum. Telethusa autem,
cum gravida esset neque iam amplius ventris pondus
ferendo, Isis visa est ante torum adesse ipsamque
hortari ut, quidquid pepererit, tollat : se enim ipsi
opem esse laturam. Inachis ibi Isis appellatur ;
saepe enim eadem habita est quae lö (sic Juvenalis
Sat. VI. 525 »Si Candida jusserit lö), cum ob alias
causas, tum etiam propter cornua, quae utrique
tribuuntur, et ea etiam causa fuerunt cur Isis falso
eadem habita sit quae Luna.

Ecce iam omnis tibi adest Aegypti caterva :

»Cum medio noctis spatio sub imagine somni
Inachis ante torum, pompa comitata suorum
Aut stetit aut vi.sa est. Inerant lunaria fronti
Cornua, cum spicis niticlo fiaventibus auro,
IÙ regale decus i) ; cum qua latrator Anubis,

i) Notandum et liic Isin sub Ccreris specie fuigi. l)e regali
decore {ßxvihix Inscrip. Rosett, vs. 43) vide quae aiinotavj
ad Cap. HI.

lO

Sanctaque Bubastis i), variisque coloribus Apis:
^ Ouique premit vocem, digitoque silentia suadet2)
Sistraque erant, numquamque satis quaesitus Osiris,
Plenaque somniferi serpens peregrina veneni." 3)
Filiam peperit Telethusa-, filium esse mentitur.
Iphis nomen ei a patre inditur. Gaudet mater quod
commune nomen utriusque sexus est. Tandem
adulta ab ignaro patre virgo virgini despondetur :
ardet in virgine virgo. Desperat Iphis cum intellegat
id quod sponsa velit, quod pater velit, quod ipsa
velit, abnuere naturam. Differt aliquamdiu Hyme-
naeum,

»Sed jam consumpserat omnem
Materiam ficti: ddataque tempora taedae
Institerant : unusque dies restabat; at illa (i.e.

mater)

Crinalem capiti vittam nataeque sibique
Detrahit : et passis aram complexa capillis :
»Isi, Paraetonium, Mareoticaque arva, Pharonque
Quae colis, et Septem digestam in cornua Nilum;
Fer, precor«, inquit: »opem: nostroque niedere

timori.

i) Bubasiis, quae in urbe cognomini colitur et ab Herodoto
Diana dicitur, Herod II. 5g.

2\\ nie est Harpocrates sive Horns, qui puerili gestu digituin
ori apponat. Fallebantur autem et Graeci et Romani, putantes
eum hoc gestu silentium jubere vid. Plut. c. 68. b.
3) De serpente dicam ad cap. XII. I,

II

Te, dea, te quondam, tuaqua haec insignia vidi:
Cunctaque cognovi; comités, facesque, sonumque
Sistrorum: memorique animo tua jussa notavi.«

Visa dea est movisse suas, et moverat aras.
Et templi tremuêre fores, imitataque Lunam
Cornua fulserunt -, crepuitque sonabiie sistrum."
Quam poliicita erat, opem fert Isis : potiturque
sua puer Iphis lanthe.

Non ab re videtur conferre quae Aelius Aristides de
se ipse narrat, ut videamus quam proni tunc temporis
homines essent ad narranda et volganda miracula
quae crederent sibi contigisse. Simul videbimus
et apud Aeliinn Aristidem et apud Apuleium de
somniis valde similia narrari. Nam saepe apud
utrnmqiic idon deorum monitum simul duobus
hominibus datur. i)

Nempe apud nostrum Isis in somnio Lucio
apparet eique imperat ut salutis causa ad sacer-
dotem, qui pompae praesit, se conférât, sed eodem
momento Isis sacerdoti suo per .sonuiium imperat
ut Lucio salutem ministret.

Apud Apuleium cap. VI pag 256. 7 et cap. Xlll.

I) Etiam in narrationibus Tlutarclii et Taciti de Sarapidis
origine (I\'lut. XXVIII et Tac. Mist. IV 83 et 84) eadem
species in somnio et Ptolemaeo et Tonti regi obvertitur.

II

201. 15 et cap. XXVIIl pag. 272. 15 legimus
Asinium Marcellum a diis monitum accipere, cum
et Lucius deorum monitu eundem adeat.

Sed Aelium Aristidem audiamus. Series miracu-
lorum, quae sibi contigisse narrat, inde a prima
pueritia incipit. Nutricem nempe, quam mortuam
jacere videret, Aesculapius resuscitavit. i)

Ad Aegyptum se contulit, visendi Dei (se
Aesculapii) causa. Ibi etam cognovit Evarestum
qui ei dixit sibi a Deo tnandatum esse ut Aristidem
ad dicendum incitaret 2).

Per annos tredecim niorbo languebat, quo tandem
deorum ope levatus est. Multa miracula cum per
morbi spatium tum cum sanaretur, sibi accidisse
narrat.

Deus (qui Aristidi semper Aesculapius est)
somnio eum, cum Pergami degeret, jussit ovum
anseris, quo sanaretur, comedere 3). Mittit igitur

1) Aelius Aristides. edidit Dindorff II. 511. 572. x««tv»!v Si

T:vzi âvs(m)(i«v.

2) T. I. p. 6.5.

3) T. I. 499 MOV Sri ttott yr,vtioi> cçnît&ûptv, toû Otoù

èjri rij; èv lUpydM> xxOiSpxt, xott tvpiixtro oùJapoû rv; àyrtpi;, ^v
auelôrr.ç tç âxpoTTÔltu;, napi toût&v ipyo\'vzan tïxcvtmvrt; oi Tzpoç tà
xotrà âh -rùyxv â^y. y.xi [xr.wTiv. zat \'Xiyti -nph; xinov; o
MetlaTnç i^tiv wóv, yj^âtTttv âi iiuxzo; îvi/a- ovTot yip aÙTfj)
Ttpoeipmêvai rbv Otiv. oùxow fiiulç yt ixtiOtv, tyauav ot Çwôuvtiç, *al
ôç Trp&ffxuvf/ffjtç JiSuaiv,

famulos suos ad forum. Nulla ibi ova anserum
comparent. Forte famuli Milaten quendam adeunt,
hunc rogant num tale ovum habeat? Hic autem
ait se habere quidem sed id servare hominis
saiiandi causa: >sic deum se motiuisse*. »Igitur«
illi inquiunt: »noster dominus est cui servavisti«.
Audita re, ille genibus fle.xis: »Accipio« inquit:
» dei jussum « et tradidit ovum.

Alterum huiusce modi miraculum hoe est.

Isis eum jusserat duo anseres sibi immolare.
Ipse igitur deae dicto audiens in urbem profectus
est (prope Smyrnam degebat) duos autem famulos
praemisit ad Isidis aedem, ubi anseres venire sole-
bant. Duo tandem anseres ibi supererant. Hos
igitur expetunt. Anserum vero nutritor negavit sibi
licere hos vendere ; Isidis enim monitu servare se
eos Aristidi : certo igitur se credere .A.ristidem esse
venturum et immolaturum. Postquam vero comperit
cuius jussu venirent, numen adprecatus anseres
tradit. i)

Narrat porro Aristides »lumen" (T\'oTg) 2) sibi ab

1) T. I. p. 499.

2) T. 1. 500 Sikptßov cv Totç vSctai toI( Otpnoiç xat à Oto;
xiXtüti Oùiixt ixvTÎi âùo\' f,nv it( Triv nóXiv Trpoitiix^xç toÙ;
(Txrfo^tvou;, xaî Ttpottnùv àjravràv ti; rô iipov tijf "IfftJo; Toù; jjijvaf
i^ovra;. àWx fin ovv ^i^vt; oùx r,(Tav ntrtvnv rriv riuipxv, Jûo J\'^uttjv
/xóvw. 7r/sofft>0o0fft J\'aÙTOîf xai wvoup\'votf ifi) o rpiyfùt roùf X^vstc

oi^ 016; t\' tili jrcüiflffa«- 7:pottpfi<iOM yip awrw wn\'ô Tn{ *I(Ti(?of

II

Iside monstratum esse et alia »uoce meliora" i)
{à/itvO?]Ta) quae eum ducerent ad sanationem.
Utrum autem kiinine illo lumen quod oculis cernimus
an » salutem i (ut apud Homerum) significare volue-
rit Aristides, non satis liquet. Sed videtur Isis
illud lumen somnio praebuisse, pergit enim :
»Eadem nocte et Serapis mihi visus est adesse,
et simul cum eo Aesculapius mirandae pulchri-
tudinis ambo et quodammodo sibi inter sese similes, c
Etiam a Tacito Sarapis idem esse dicitur qui
Aesculapius (Tac. Hist. IV. 83 de S. »multi Ae-
sculapium quod medeatur aegris corporibus, quidam
Osirin....., plerique Jovem etc.«)

Etiam inscriptiones crebrae testantur homines
Isidis nionitu dona ei dedicasse. Tum additur
»ex visu« sive »Isidis impero« et Graece
xarcf nQOoxay^ia, ut patet ex hisce inscriptionibus.

C. I. L. VI 346. I Ti. Claudio. Caisare. | Aug.
Germanico V. Ser. Cornelio. Orfito. Cos. Isidi.

fvXaxreiv \'Aptareï^ip\' itâvzui â\'ti^etv xal Oùativ. ùç â\'t\'ftu to Tràv
i^tnli\'fn TS xal TrpoTxiivnaaf JtJwTf xal raûzx tTv\' awTnî t^î Ovaia;
tyvuv iyw.

èyêvsito âs xal fh; Ttxpi Tn; \'IfftJo; xal hipx «puOirra fspovrx
£tf aurnpixv, ifivri Jê xal ó Ixpxm; rf,; xxrrri; vvxtÔî , aux aùrôf Tt
xal.b \'AiTx\\r,Tno;, Ox\'jpLXTTOt tÔ xxXkoç xal TÔ pifftOo; xat Tiva vpi-rov
iXXr>\\ott ififtpitç\'

i) Apuleius cap. 23.

II

invictae. et Serapi. | M. Aiclius. Serjiliai a.icol.
Lib. Amerimnus. | Ex Visu.

Ibid. 572 in parva ara marmorea. | Deo. Serapi

M. Vibius.

Onesimus.
C. I. G. 2304.

^aQänidi, laidi, ^Avovßidi
Jioyhi^S fDarlov \'A)Mßu{\\) öevg
xara 7rQna[Taylua

Ibid. 2305.

laQccTTidt, ^\'laiöi, ^Avoi ßidi
Qeano ^AmXlov ^AXtt{ß)\\avöeTOs\'\\
vn^Q eainijg xai zov cf>\'J()[oc,\' xai toi\')]
nmdiov xara TTQtavalyfia] xanian\'jQilov.

C. I. Lat. V 10. I Isidis Inperio. | A. Lutatius.
Jucundus.

Ibid. 484. I Isidi. | Sacr. | Ex. moniT. | Eius
d. d. I L. Valeriv. | Memor. | VI. vir. aug. | L. D. P
Sed jani ad ipsa.s adnotationes accedamus.

ADNOTATIO DE ISIDÊ

(ad cap. I—VIII.)

Siquis spectaverit Isidem illam i), quae non nisi
parvula lunae rutunditate capiti supra frontem affixa,
et umbone, in quem pallae fines supra humeros
injecti exeunt, a matrona Romana differt, deinde
mentem adverterit ad priscas illas Aegyptiacas
effigies, quae eandem deam nudo corpore, capite
aut vaccino aut humano sed semper vaccinis cornibus
praedito nobis ostendunt, facile agnoscet magnum
discrimen cum temporis tum morum inter hanc et
illas imagines interesse neque mirabitur inter

i) Isidem dico quae est in Museo Vaticano (Visconti,
Museo Planch. VI p. io6 pl. XVI) quae etiam conspicitur
in A. Baumeister Bilder aus den Griech. und Röm. Altertum.
München 1889. pag. 73.

17

homines, qui hanc et illam deam mente ac manibus
fingerent, multum interfuisse.

Innumerabilis est numerus deorum Aegyptia-
corum i). Sed praeter ingentem illam plebem
deorum, qui singulis rebus, temporibus, laboribus
usus quotidiani praesunt, ceteri dii dividendi sunt
in duo saecula. Prius saeculum eorum deorum est,
qui universum mundum creaverunt; posterius est
eorum qui Aegyptum regunt, eiusque quasi con-
ditores sunt. Sed etiam in iis quae de universi
mundi creatione fabulantur, facile Aegyptios agno-
seas, qui omnem feracitatem Nili aquae tribuunt.
Chaos iis est Aqua tenebrosa, in qua inde ab aeter-
nitate concubuere dea Nouït et deus Sibou, quorum
hic telluris deus, illa caeli dea est. Hoc coniugium
secrevit Shou, i. e. ille qui erigit sive in altum
tollit. Hic deam illam in altum sustulit, ita ut
stellatum eius corpus convexum caeli factum sit,
quod passis deae brachiis cruribusque, quasi
quattuor columnis, nititur. Telluris deus frustra
uxorem suam sequi conatus est, ideoque jacet,
jacebitque contorto illo habitu, qui in omni telluris
facie formaque conspicitur sed praecipue in campis
qui dicuntur Delta. Hic deus est quem Saturnum

1) Vid. Maspéro, Histoire Ancienne des Peuples de l\'Orient
Classique. Les Origines. Egypte et Chaldée. Paris 1895 pag.
Ï75, 177.

2

i8

dixerint Graeci ita ut mare (quasi lacrimae essent,
quas dolor ei expressisset) Saturni lacrimas nun-
cupaverint. i) Ex Aqua illa Tenebrosa etiam emer-
serunt Rha i. e. Sol et Thot, Lunus.

Alterius saeculi multijuges dii sunt, qui singuli
in singulis oppidis primorem locum inter ceteros
deos obtinebant. Saepe singulis illis bini alii ad-
debantur, plerumque ita ut deae maritus idemque
frater et filius amborum aut deo uxor eademque
soror item cum filio adderentur, qui trini triades
efficerent. Inter bas triades posterioribus Aegyp-
tiacae culturae temporibus principem locum obti-
nuerunt Isis et Osiris et amborum filius, Horus sive
Harpocrates dictus. Hl in urbe Busuri 2), per omne
Delta, denique Alexandriae colebantur.

Horum trium fabula ample narratur a Plutarcho
in Libro de Iside et Osiride cap. 12—19.

Primaria huius fabulae significatio haec est.
Isis est terra Aegyptiaca, quae quotannis ab Osi-
ride, qui est Nilus, fertilis redditur. Osiris autem
ab inimicosuo, Typhone, per insidias vincitur: eius
corpus abs Typhone dilaceratur ; Nilus enim quo-
tannis decrescit et paene evanescit et occumbit
siccitati (Typhoni), quae ex deserto veniens

1) Plutarch. C 32. wc ^ OxXarra Kpóvov Jóxpvóv ïotiv.

2) Herod. 59. iv Txvrfi (lioóutpi) \'/tip J»3 Tji nóh turt /xf/torov
\'Icrtof ipov\' lipvTxt it ri itö\'kti xlkv rvt AïyÜTrr&u iv fiia^ t^ AAra.

II

Aegyptum obruit. Sed filius, qui Isidi et Osiridi
natus est, et qui temperiem felicem restituit, Nilo
patri roborem restituit, eiusque inimicis obsistit.

Sed qui factum est ut Graeci et Romani tanto-
pere adamare didicerint haec numina, quae ad
Aegyptum solam pertinere videantur. Omnium
hominum illis temporibus (de saeculis dico quibus
singuli principes rebus humanis praeesse coeperant)
expectationes vergebant ad »credendum in unum
Deum.« Acceptissimus igitur eorum deorum cultus
erat, qui quam plurimorum deorum provincias
amplecti videbantur. Hoc autum inveniebant in
diis Aegyptiacis. Nam omnibus fere omissis, quae
ad Nilum solum pertinent, agnoscebant in Iside
deam unicam omniparentem, in Osiride deum
patrem, in Harpocrate (s. Horo) naturam semper
renascentem. i)

Altera causa cur doctrina Aegyptiorum Graecis
et Romanis tani accepta esset, haec erat quod
certam notionem polliceri videbatur de iis quae
homines post mortem maneant.

Hoc Graeci, Graecorumque exemplum secuti

I) Plutarch. 56 \'II Ji xptirruv xa.i Ouvzipx yuntc f* rptwv fort,
ToO voijToü xat T^c ûX>iç xal ToO ix toutwv, óv xóffpov \'EXXnvff èvo^â-
Çoufftv — xal TÓv [ih \'Oaipiy ûç ipx^iv, rfiv Ji \'\'Ifftv w; ûno^oxnv,
TÔv ii ^llpov ùt àTroTtXïa/xa.

II

Romani semper sibi persuasum habuerant omnes
gentes eadem numina colere, eademque nu-
mina sub diversis nominibus latere. Frustra igitur
laboremus, si conemur uniuscuiusque nominis
rationem quaerere, quod Isidi ab Apuleio tribuatur,
cum praesertim Aegyptii ipsi insignia diversorum
deorum nunc huic nunc illi tribuerent, quae res
Graecis nova causa facta est deos et deas inter
se confundendi. Attamen nonnulla indicabimus quae
nominibus illis, quibus et Lucius deam (cap. Il)
et dea ipsa se (cap. V) nuncupat, lucem affundere
possint.

ySiimmas dca< çX * Regina Caclit (cap. II)

Isis facta est posterioribus temporibus culturae
Aegyptiacae, praesertim cum Harpocratem, qui
Solis est deus, peperisse dicatur. Caelum enim
vacca est ex qua sol natus est. Sed communis est
error Graecorum et Romanorum, quod Isidem pro
Lunae dea habebant. i) Orbis qui in veteribus
Isidis imaginibus inter eius cornua cernitur, sol est.
Luna autem Aegyptiis deus erat nempe Thot. 2)
Etiam in sculptura Isis confusa est cum Luna. In
Museo Vaticano (Visconti Mus. P. Cl. t. VI p. 108
XVII. I apud Lafaye in Catalogo 38) est Isis in cuius

1) Plutarch c. 52.

2) Vid. Parthey ad Plutarchum pag. 155.

II

fronte inest orbis lunae, quem duae serpentes cir-
cumdant. Caput, humerique velo sunt tecta.

In Museo Loverano statua est \'sidis Lunae (apud
Lafaye 39) in cuius fronte insunt duo cornua lus.
Capiili revincti sunt diademate, in quo medio lunae
semirutunda forma conspicitur, in qua serpens
papaveribus circumdata insurgit.

Multi etiam quaesiverunt de iis quae Isidi com-
munia sunt cum Maria Virgine, imprimis Trede
(das Heidenthum in der Römischen Kirche) qui
nomina collegit, quae ambabus communia sunt :
Isis Pelagia et Maria Regina Maris, Madonna
del Porto Salvo (Trede. I pag. 283), Maris Stella
( Frede 3. 144—145) Tlarayla OakanniTQia (l]. Schmidt,
Das Volksleben der Neugriechen und das hell.
Alterthum i. pag. 39). Isis Soteira (quam noster
dicit C. 25 >Sanctavi et humani generis sospi-
tatriccm pcrpctuam) Madonna dell\' Ajuto ( Frede.

2. 370).

Quod Lsis vero > Ceres\\ (cap. \'I) appellata est,
maximi momenti fuit ad cultum eius per Graeciam
et totum imperium Romanum volgandum. Hero-
dotus statim agnoverat Isidem et Cererem eandem
esse deam : II. 59 Va/g ^k tan xarà rijr \'lilhmor
yhômav Jijfi^ttj(t. Et Plutarchus hanc similitudinem
jam magis philosophice interpretatus est : dicit
enim: (cap. 53) j\'«^) tan 10 trg tpvatog OijXv xai

II

ôexTixov anaOT^g yevéaewg, xadô tidrjvij y.al navdsyr^g vtto
tgv nXâzm\'og, vtio âè ztùr mMcÔv jtivQiojvvfiog t) xéxir^zai,
ôtà z6 Ttâaag vtto toù lôyov zqhtio/^isv?] fWQrpàg ôéysoOai
xal idéac;. Inventio sationis et omnino agriculturae ei
secundum Diodorum tribuitur (I. 14) ^laig — avQovaa
zfjg xQidrg xaQnóv. In Hymno Andrio 2) Isis ita
loquens inducitur : (vs. 44)

ô\'aQovQag

TiVQOzôxo) U£Ôéoiaa, ôaï^dvÔQWV cctto xeiQwv
ixOofiéva (iQOjfiav.

Et in Hymno qui in insula lö inventus est: 3)

iyoj (.tetà

zov uöehfov ^Oöei\\_Q\\eog zàg àrÔQomocpayîag ïnuvaa.

Leemans, Papyri Graeci Musei ant. publ. Lugd.
Bat. I. 1843 p. 123 haec habet de Iside :
zr]v (.leyaXwöo\'^ov bve^ytzuav xaqnuiv
EveQyiziav xal Oewv civaaov (sic) ^ Iaiv.

»Isi o fruge nova etc« carmen ita exordiens
laudabo ad Ididis Navigium. Fyugifera etiam
appellatur in inscriptione C. I. L. VI. 351 quae
infra laudabitur.

Isis homines non tantum agriculturam docuit
sed etiam lino conficere vestes ostendit.

1) nupiiimfjio; etiam in inscriptione infra laudata C. I. L.
III 882.

2). Orphica ed. Abel p. 289 et Hymn, in Isidem ed. Sauppc
p. 19—20.

3) Frankel, Archeol. Zeit. 1878. pag. 130. vs 21 et 22.

II

hvon£TT?.og ôaifuov (Philipp. Thess. epig. lO. i.)
AiyvTiTov ßaailiia livômoXoQ (Hymn. Andruis vs. i.)

Anthol. Lat. ed. Riese pag. 261. 395 haec habet.
»Carbaseos postque hunc artus indutus amictus
Memphidos antiquae sacra deamque colit."

Her. II pag. 167. Cap. 37. et/nuru ôè Ursa (pOQéovai
ùsl vaÔTr?.via, èiTiTr^óevovieg iuvto (.uthata.

Ideo et Isis et Nephtys textrices dicuntur quae
Osiridis vestem texuerunt. (Brugsch. Rel. 737—738.)

Cista, quae cap. XI nominatur, etiam Cereris
propria est.

Ut Ceres, ita et Isis mysteria instituisse dicitur,
teste Plutarcho cap.27. n Tr(pwv — xul naviu lutiû^ug
tvlnhjae xuxit\'v yi)v àintv te Tiàaav y.ul (ItxXaaauv, fixa
ôlxtjv fâcixev. \'/y ôè rifitofiog ^Oaittiôog ccôehptj xal ytn\'^,
TJjy Tr<p(ôrng a/itaaoa xal xinuTTUixJaau ftarlar xal P.jîffattr,
00 TTtQithh torg uO?J}i>g xal roog ùyrJrag nt\'g
xui nlârag ainijg, xui nnllà (ih f<tyu aofflag ttoXXix
(Y ùvôctiug ùiivjpniuv j-ToAu/tfora«!\' xui (Wcitt?;!-, ù?Jm taîg
ùytoiùtutg ùyu{ii$uait it?.tiulg tixôrug xai v:imviag xai
fu\'firjfiu k\'iv lôit 7Tu0i;ftât(or, tva((i(lug nitoô ôlôuyfta xui
nu(}afivOinr ccrihjùai xul ynrut^\'h\' ùno ov/apoQiôr fx^fitroig
oiKuan\' xuOoolcKJtv.

Isidis mysteria, quae apud nostrum indicantur
quidem, non describuntur, Cereris mysteriis similia
fuisse videntur teste Lactantio, qui haec de utrius-
que mysteriis testatur (Inst. 1.21) >Sacra vero
Cereris lileusiniae non sunt his dissimilia. Nam
sicut ibi Osiris puer planctu matris conquiritur, ita hic

II

ad incestum patrui matrimonium rapta Proserpina. *
Fama est Orplieum ex Aegypto mysteria advexisse
teste Tlieodoreto (Graecarum affect, curat, l de
fïde, Patr. Gr. Tom 83 Sp. 820—821 ed. Migne) :

ravTU ix rrg Aiyvnxov ra onyia Itrjg^\'laiôog xaVOaiçiâog]
/uaOuJv [ó] ^OÖQvot^g ^OQ^evg eïg zt]v \'^ED.ââa /«gzTjveyxev
xai Tjjv jLOvvaiwv èoQtrjv ôuay.eoaaev.

Teste Pausania Hermionae in Isidis templo my-
steria Cereris liabebantur: Pausanias II. XXXIV. 10.
o ós 2sQ(xniói (i)xoô6/LtTp:ai xai ^\'laiôi. xal ne()i(io).oi fieyûXcuv
Udcjv }.oyââwv eiaiv\' itTog ós aihwv isQ<x â()waiv anOQ-

QT/ia

Sic Aconia Fabiana Paulina et Isiaca est et
initiata mysteriis Bacchi, Cereris et Proserpinae.
C. I. L. VI 1780.
»Fabiae. Aconiae. Paulinae. C. F.
Filiae. Aconii. Catullini. V. C. Ex praef. et. con-
sule. ord.

Uxori. Vetti. Praetextati. V. C. praef. et. consulis.
designati.

Sacratae. apud. Eleusinam. Deo. Jaccho. Cereri
et Corae.

Sacratae. apud. Laernam. Deo. Libero, et. Cereri
et Corae.

Sacratae. apud. Aeginam. Deabus. Tauroboliatae.
Isiacae.

Hierophantriae. Deae. Hecatae. Graeco. Sacra-
neae. Deae. Cereris."

25

Cur » Ven7cst dicatur Isis intellegere possumus
si scimus Isidem jam ab ipsis Aegyptiis confusam
esse cum dea Hathor, vid. Plut. 56 1] ô\'\' ^Img lauv
öie y.u\\ MovO y^l 7Tu?.iv^\'yi0vQi xai ]\\Ia(h\';s() nQoaayoQSveTai.
Ubi Parthey adnotat ^\'AHvqi esse Hathor, quae fere
Aegyptiis erat, quae Graecis Aphrodite est. Deae
Hathor etiam vacca erat propria, et Hathor quoque
vaccino capite conspicitur.

Quod vero >Phoebi Soror* appellatur, hoc quo-
que est exemplum alterius deae provinciae ab
Iside occupatae. In Bubasti enim Herodotus Dianam
agnoverat (II c. 59). Narrat autem se in Aegypto
audivisse de insula natanti, nomine Chemmi (II 156).
In hac insula, quae ante stabilis fuisset, Latonam
Apollinem (i. e Horum) et Dianam (i. e. Bubastin)
Isidis liberos, récépissé, ne ab Osiridis inimico
Typhone invenirentur et trucidarentur dAnôlhovu
àt xui "y/()Tt/ut\' Jiovvaov xut "laio^ Uyomii tlrui naîôag,
ylfjiovv ôè xai XQoq^ov avroTai xai ad\'nttQui yevtoOui --
rijv (ît rijauv thà znvio yertaOat nhoi/jy Herod. 1. 1.)
Ltiam fdiae igitur Bubastidis provinciam asciverat
Isis.

Proserpina (cap. IL jJ.
Stygiam Proscrpi7iam (cap. V. /j.J
Hecatam (ibid. — 14.)

Jam IMutarchus in Isicle Proserpinam agnovit :
c. 27 y.ai \' Imv Trjv Tlenaifpuaauv. Isis jam antiquis
Aegyptiis dea est quae mortuis opem fert. Osirin,
enim a Typhone per insidias occisum in vitam
restituit, eiusque lacerata membra composuit. At
non tantum corpori eius consulit, etiam animum
apud inferos comitatur. Eandem autem opem,
quam Osiridis animae tulit, etiam ceteris mortuis,
quibus benevola est, ferre creditur Isis i). Innume-
rabilia sunt prostypa et delineationes, in quibus
Isis conspicitur Osiridi mortuo opem ferens, ut
passim in Libro Mortuorum. Etiam in coiumna
cum inscriptione bilingui, quae servatur in Museo
Loverano. 2) Isis mortuis aquam sacram libare cre-
ditur, quod illam facere discimus ex Inscriptione

1) Vide Maspéro, libro laudato pag. 180—194.

2) Vide E. de Rouge, Not. des Monuments Egyptiens du
Louvre 7™« éd. pag. 124 no. 125.

Alexandrina sepulcrali (Néroutsos-Bey, Rev. arch.
3e ser. 9, 1887. pag. 199 no. 2.

(Jol ôè ^Oaei()i0og ayivr vôojq Elatg yuQiaairo.

Haec libatio comparanda esse videtur cum refri-
gcrio quod Christiani a Christo et apostolis se
accepturos esse sperabant. i) Haec enim inprimis
causa fuit cur Isis et omnino dei Aegyptiaci Graecis
et Romanis tam grati advenerint: certam doctrinam
de vita immortali polliceri videbantur.

Hue spectare multis locis in libro XI. Apuleius
videtur: cap. VI,. 2^6. ig. Vives àeafus — vives
gloriosus ct cum spatium saec7ili tni pcrmensus ad
inferos dcmearis, ibi quoque iji ipso subterraneo
semirtUundo me, quajn videbis 2) Acker out is tencbris
inter lucentem Stygiis que penetralihus regnantcm,
campos Elysios incolcns ipse tibi propitiam frequcns
adorabis, quod si scdulis obscquiis et religiosis mini-
ster iis et tenacibus castimoniis numcn nostrum pro-
mcrueris, scies ultra statutu fato tuo spatia vitam
quoque tibi prorogare mihi tantum lieerei"

Saepe ^Hecate*, conjuncta est cum Iside in num-

1) Vid. Marligny, Diet, des Antiquités Cliréliennes, sub
voce : rcfrigerium, ubi laudator S. Galasius aj). Muratori l>it.
Rom. vet. i. col 749 „Ut digneris dare ei locum refrigerii
ibid col. 760 : „Dona omnibus, (juorum hic corpora tiuiescunt,
refrigerii sedem."

2) Codices: vides.

28

mis vid. Num. Zeitschrift Bd. 21 p. 319 anm. 17
vgl. p. 215.

Gemma, en qua sunt Serapis, Isis, Hecate, des-
cribitur apud Lafaye in catal. No. 176. Ibi conspi-
cuus est Serapis, tenens sceptrum, ad pedes eus
Cerberus, a laeva Isis, a dextra Hecate Bubastis.

Itidem credideris Isidis locum Hecaten teuere
inter Harpocratem et Chnubim in atra iaspide in
collectione Domini Petri Levenii quae Coloniae
est, descripta apud Friedler, Bonner Jahrbücher
H. 14 p. 22 n"" 35 et Hecate cum Anubide in
Collectione Berolinensi (Tölken 9 Cl. 3 abth.
n^ 101 pag. 449—450.)

Pessinuntiam deum Matrem, (cap. V pag. 2^^.g.)

Haec est illa Mater Idaea sive Cybele, quam
libri Sibyllini Pessinunte advehi jubebant, ut Livius
narrat libro XXIV cap. 10 et 11. Extat autem in
Museo Vaticano ingens caput de marmore factum,
quod Cybeles est sed cum solitis Isidis insignibus.
Nempe caput tectum est tegmine illo (klaft)
quod in Isidis et Isiacarum imaginibus capillos et
partem frontis velare solet. In summo tegmine
apertura est ad lotum recipiendum, qui ibi quoque
repositus est sed manu recentiore. Ab utracjue
tegminis parte pendet infula; tres infulae conspi-

29

ciuntur in pectore (Apud Lafaye in Catal. No. 40 ;
Visconti Museo Ciiiaramont. pl. I ; vid. Num Zeit-
schrift Bd. 21 p. 163 not. 14; Göhler, Wochenschrift
fur klass. Philologie 2. 1885 Sp. 264—265.

Minerva (cap. V pag. 255. 10.)

Minervam suam Graeci initio non in Iside sed in
dea Saïtica, quam Aegyptii Nei\'th appellabant,
agnoverant, ut jam apparet ex Piatonis Timaeo

21. e e(7u----ttÔàiç J^af\'ç\' oïg tijg noXeiog üeog (xQXfiyóg

èan,, AlyimTiaii fièv tovvofia NtfiO, "^HXXip\'unl ök, wg 6
txdvuiv lóyog, ^ylOtpci.

Ipsi Aegyptii inter Neïth et Isidem distinxerunt,
quamvis insignia huius saepe etiam illi tribueren-
tur (vid. Parthey ad Plut. pag. 176). Sed Neïth
cum Iside confusa error Plutarchi esse videtur,
quem et Apuleius secutus est. Plut. cap. 9. zo ô\'ù\'
zijg \\ JOtpctg, ijr xai \'\'hur vn/iiÇnraiv, (ôog xzl.
et cap. 62. Tri\' fth yuQ ^ f01 v noUoxig i<f) zijg \\/Otpùg
ôvôfiuii xaXntitft, <p()âÇoni zoioviov ?Myny „ /]lOoi\' «;r\'
ittutnijg^\' t\'mti) iaiiv atmmvt\'^znv (pOQvig ài,d<iJitxor.

Etiam in sculptura Isis saepe cum Minerva
confusa est. E.xtat in Museo Loverano statua
Isidis Minervae. Induta est pallium fimbriis
ornatum, quod in pectore uinbonem efficit. Velum,
quod ct ipsum fniibriis ornatum est, pendet ex

30

humeris. Subter statuam delineata est noctua
Minervae (Lafaye pag. 275 catai. 37.)

In Bollettino Archeol. Napolit. 1854—55 pag.
182 coll. 2 et tab. VIII fig. i. descripta est lucerna,
in qua conspicitur Isis Panthea, cuuis caput Minervae
galea est tectum. De hac lucerna vide infra.

Juno7iem (cap. V 14.)

Postquam in Sarapi Jovem agnoverant Graeci
Romanique (Cf. ELCZETC CEPyiPlCo^oà. in plurimis
gemmis legitur i)) non mirum est eos in Iside
Junonem agnoscere. Non tamen monumenta sunt
quae hoc probent. Sed locus apud Ovidium est,
ubi porta Isidis, tamquam Junonis Lucinae opem
invocet, nempe ut Corinnae adsit, quae parturiens
in dubio vitae lassa jaceat (Amorum II. xni.)
»Isi Paraetonium, genitaliaque arva Canopi

Quae colis et Memphin, palmiferamque Pharon:
Quaque celer lato Nilus delapsus in alveo
Per septem portus in maris exit aquas :
Per tua sacra precor, per Anubidis ora verendi :

Sic tua sacra })ius semper Osiris amet :
Pigraque labatur circum donaria serpens :

1) In laspide lubra quae Berolini servalur, cf. I-ifaye
cat. 138 C. I. G. 7041 ; in ahera iaspide rubra ibid. 139; in
vitro ibid. 143. C. I. G. 7042.

31

Et cornes in pompa corniger Apis eat,
Hue adhibe vultus".

Frustra quaesivi numquid causae invenire possem
cur et Bcllonam se ipsa nuncupet Isis. Quod vero
et Rhammisia i. e. Theinis dicitur, inde explicatur
quod Isis et Jixaioavvr^ est, ut adnotavi ad cap X
pag. 260 3 * acquitatis indicium^

Sed frustra laboramus in singulis nominibus
explicandis, cum tandem Isis Pantbea evaserit.
Huius rei cum alia tum documento est lucerna,
quae describitur a Minervini (Bollettino archeologico
Napolitano 1854—55, pag. 182 col. 2 et tav. VII
fig. i). Isis ibi est alata, Minervae galea tecta;
laeva manu tenet cornu copiae, quae solet Fortunae
insigne esse, dextera pateram tenet. Supra caput
lotus est. Pone ipsam conspicitur serpens, Neptuni
delphis, Jovis aquila; ante ipsam fax Cereris, ara
fructibus onusta, cui serpens circumvoluta est,
Herculis fustis, sistrum Isidis, Apollinis lyra,
Vulcani forceps, Mercurii caduceus, Bacchi thyrsus,
fascis spicarum et papaverum, ex quo pendent
Rheae cymbala; eliam inest volucer, qui nisus
dicitur, et luna crescens, capite infantis Harpocratis
ornata.

ADNOTATIO DE ISIDIS VESTE ET HABITU.

(ad Cap. III. pag. 253. ^7—25-4. ^7.)

Cum Iside hic descripta mire conveniunt duae
statuae, quas descriptas invenio apud Lafaye (cat.
35 et 45). Altera extat in Museo Vaticano (Vis-
conti, Museo P. Cl. t. VI p. 106 pl. XVI) habet
pallam, cuius oras fimbriae {vid. nostrtim c. Ill
2^4. 12) circumdant, et quae in pectore in umbonem
(2^4.10) exit. Capilli, quibus infula circumdata est,
uti apud nostrum >uberrimi proiixiqiic ct sensim
intorti — per divina colla — passive dispersi viollitcr
dejluunf\' (253. 2ç). Supra frontem luna crescens
est, loto et plumis insuper ornata. i)

i) Vide Baumeister, Bilder aus dem Gr. u. Röm. Alter-
thum, München 1889 pag. 73.

33

Altera statua in Museo Capitolino est (Lafaye
cat. 45). Statua est elegantissima. Tunicam habet
longis manicis ornatam. Palla fimbriis instructa
per umboncm tunicae adjuncta est. Lotum habet
fronti impositum. Capiili longo velo tecti yiibcrrimi
prolixique per colla dcflmmtr

Capiili uberrimi in ceteris quoque Isidis simulacris
conspiciuntur (Lafaye cat. 40,41,42) quibus etiam
mulieres, Isidis sacris initiatae, insignes erant
{cap. X. i^. iliac liinpido tegfninc crincs madidos
obvolufac.")

Qualis *corona" {cap. fuerit, fortassis

optime intellegitur ex iis quae Letronne adnotat
ad Inscriptionem Rossetteanam vs. 43. Inscriptionis
locus huc qui pertinet hic est :

43. OTTiog ()\'t evat^inos t] n\'y is xai eis tov eneita x(,»ó>\'0>\',
inixeiaBai vaip xùç tov fiaaiXeioçxQvaâg ßaatleiag
ôéxa, als TXQOSXkiaexai uanis {xaOvnreQ xai siri Traawv]

44. Twv àajTtôoeidwr ßaailfKÖv l)

Haec ßaailda 2), » regale decus", uti dicit Ovidius
loco in Prooemio laudato (Metam. IX 689) non
corona est qualis apud Graecos et Romanos usitata
erat, sed Aegyptiacorum reguni et reginarum regale

1) letronne, Inscriptions Grecques de l\'Egypte, I. pag. 303.

2) Diod. Sic. I. 48 in descriptione simulacri Ozytnandyae
dicit eam t;fOuiTav Je rpiï; ß<t<ii\\tia; im t^î xtpX^;, âç tîiaffïî/zaivnv
ort xat Ovyxtxp ywv>) xai nrrmp ßarth\'oi; vjtrip^t.

3

34

decus, mire huic coronae congruens, quam Isis
gerit. In dehneatione, quam Letronne adnotationi
suae addit, conspicimus ^planam rotunditatem m
modum speculi vel immo argumentum lunae candi-
dum lumen emicans {cap. III 2^4. /)" conspicimus
T>dextra laevaque sulcos insurgentium viperar^im\'\'
{ibid). Absunt solae ^Spicae Cereales\' {ibid.) sed haec
soh Isidi, non regibus et reginis ilhs conveniebant.

Saepe Spicis Cerealibus (2^4.4) ornata est Isis
in simulacris e. g. in gemma (Lafaye catal. 161.
Tassie 1446 XXIV) ubi Serapis calatho ornatus
est, Isis autem lotum et spicas supra frontem
gerit.

Isidis statua est in Palatio Borghesio, in qua
super frontem duae spicae surgunt ex luna semen-
stri, qua nititur soHs orbis (Matz und v. Dahn.
Antike Bildwerke in Rom, 1. pag. 451 No. 1581.)

Spicas et sceptrum manibus tenet statua, quam
nominat Clarac (III 422, 746 p. 91.)

Spicas ante pectus tenet Isis in statua quae
delineata est et descripta apud Michaelis, Ancient
Marbles in Great Brittain pag. 358 n^ 73.

Spicas dextra gerit Isis Taposiris, cuius statua
extat Faesulis. Est nempe simulacrum mulieris
vestitae sedentis, cuius desunt caput et sinistrum
brachium ; cubitum sinistrum impositum est in genu
et prope id vas (situla formae Aegyptiacae auctore

35

Heibig) manus dextra supra genu posita spicas tenet.
Inest haec inscriptio (C. I. L. XI. 1544.)

»Dominae. Tsi. Taposiridi.
Gargennius. Sp. F, Sca. Maximus. Veteranus.
Nomine, fratris. sui. M. Gargenni. Sp. F. Sca.
Macrini. Veterani.«

<,Vcstis tunica\'> i) imdticolor bysso tcnui pcrtexta.
(254. 5)-

Vestis byssina, i. e. lintea semper Isidi tribuitur
quia, ut Ceres, non tantum agriculturam homines
docuit sed etiam artem tradidit de lino vestes
conficiendi, unde A/roTreTrAot,« ôatfaov (Philipp. Thess.
epigr. 10. i) et Aiyvmov ßaalhia livôotoXoç: (Hymn.
Andrio vs. i) dicitur. Unde etiam Isiaci lineas vestes
usitabant ut adnotavi in adnotatione de Initiatis
ad cap. X 259.11.)

De tunica haec adnotat Zoëga N. Aeg. p. 167,48:
»Conjicio equidem innui habitum mulierum lactan-
tium, ut nodo, (jui vestem retinebat, facili negotio
solvendo numquam non essent paratae ad ubera
infanti praebenda.«

Palla nigcrfima (254. 8) etiam a Plutarcho Isidi tri-
buitur cap. 52. eioi yÙQ---rt]v tyfatr ovx ftéttavtijs

aeXt]Vt]ç anorpalvoxTes xal xalr cèyalfiàuov aiîiijg rà fitv

Verba inserta a Van der Vliet.

36

xEQuatpoQa Tov ftr^voeidovg yeyovévai fufirjiata, roTgdèfieXa-
voaróloig l(.iq>aiveaOaL rag xQvipeig xal rovg TregiaxtaOfwijg\'

Atrae vestis Isidi tributae haec origo fuisse
videtur quod, cum Osiridis mortem lugeret, atram
vestem induisse creditur, uti etiam Plutarchus narrat
per illos dies per quos Osiridis mortem Isis lugeat, vac-
cam, (quae est Isidis simulacrum) atra veste byssina
tectam circumferri: cap. 39. oi \'uQtïg ulXa ze ÓQwaï
axvOqiana, xal ßovv öiayQuaov iftaiüi) fiéXavi ßvaoiv(i>
7r€Qißal?.ovj:eg ènl névOai zrjg Oenv óeixvvouat (ßovv yu{t
^\'laiöog eixovd xal yïv vo/.ti^ovaiv)

In Museo Neapolitano (in conclavi I. i57)statua
Isidis est cuius caput, brachia, pedes de marmore
candido, vestis vero de marmore atro confecta
sunt (Lafaye catal. No. 51.)

Inde etiam collegia erant sacerdotum, qui
(.lelavTjfpÓQOt dicebantur, quorum mentio fit in his
inscriptionibus.

C. I. G. 2293. In Deli monte Cyntho (in muro
templi Apollinis, auctore Riedesel.)

Ot fitXavr^fpOQOi xal ni OsQUTTEVzal---|| (;]o;[j]a

\'EQfioxgdxov Je---, [éttz/jéA;;?/»\' II Jr^Xov 1 ytvoiitvov

—--lla()6x//(; tvtxtv xal tinit[ßtiug avtüjjxav II2:(/(m7r/(y/

(\'l]ai[öi], \\ivovßL()L, ^Aqiio[xq<xi£i II tnll i]t(>t(ng
aiov [z]ov ]IoXuxXt[i]inu II \'AX(OTn[x]/]fkv. || \'Htpaiiftldtv
MvQun\'og AUrjvalog || inoiei. ||

2294. In Delo.

tai II lOtraimroc II Kzijainnov || Xiog || ne]X(xvtiipo{\\og

37

2296. Faiog Fdiov AxccQvsvg, leQst^g yevofievog iv

tni Navaiov ap^oJiog inaimii xal oi fislavtjfpoQOt
xal oi OeQanevTal vntQ Tovêr^fioi\' zoi\' ^AOr^vaUov xal
zov ôr^fiov zov"^Piof(aUov^\'laiôi Jixaoavvt] iô()voarzo

2297. Laudabo ad pastophoros.

Etiam dea ipsa Melavôazolog dicitur in hac in-
scriptione.

C. I. G. 5039.

Xjiuffoxf^fi\'l Flaiàv, JllavôovXi, ^AOtjväg aycf7r>;//[aj
£7r/ff[^]/<o[v], Aazovg yórLe] , j Ajj^Ó-

xilv\']n[s, hf^ilB V/ttoAAwv, 0 zv\'i (.(eXavoazoXov [/?«-]

oi[X]ia[oa%^ ûXi[aoun^---[tViaaOQraag S\'iyiu è\'vOa

ixaviög n()ogxvvr[a]ag (tU] lov ïiQOxaOrjilytzTjv\']
BlanhiiXilv] xnl 7rç(;o()[(r7]v tX^Qtp\' ]

zrv arv \\i.i\\avzoavvt^v zig «[»\') xofiiaai [i\'il7rn\'£t;ffff»T[og];
ubi Niebidir vs. 3—4 ßaaiXiaar^v ^laiv.

Fortassis etiam MeXXavr/, quod legitur in inscrip-
tione Delia (Bull, de Corn Hell. 6 pag. 344. n®. 61)
Isin significat.

Etiam hac in re cum Cerere convenit, cum etiam
Jr]f(i]zt]Q TMeXatva audivisse videatur (burster, Raub
.u Rückkehr der Perseplione, pag. 248.)

Quod vero Apuleius dicit >conmam tolls floribus
tolisqtic cons true ta pomis adhacrcbat* ( cap. Ill
sciendum est non tantum in omnibus fere
simulacris lotum Isidi tribui sed etiam nonnulhis
esse effigies ubi poma et alios fructus gerere
videtur. In pictura Pomueiana (Lafaye catal. 219)

38

Isis laeva manu tenet pateram fructibus onustam;
statua Isidis aerea est AroHis (Gaedichens, Die
Antiken in Arolsen p. 80 No. 205) cuuis manus
laeva tenet fructum. Prostypon est ex terra coctili
fictum, in eo Isis laeva manu tenet pateram, in
qua inter spicas iacent pomum pineum et duo alia
poma (Lafaye catal. 94). Patera cum frugibus Isidi
vovetur in Inscriptione (L. I. L. XIv/ 2215.)

(Cap. IV. 254. 14) Stellae dispcrsae. Stella quae
Isidis propria est, Sirius (Sothis) est. Oritur nempe
cum Nilus crescere incipiat.

ADNOTATIO DE CREPITCAULO

ad cap. IV pag. 2^4.8.

Crcpitacuhwi idem est quod sistrum, to xQÖiaXov
jam apud Herod. II. 60. ai ftév Ttveg Tutv ywaixtov
xi)(\'naXu f\'xovaui x()(naXi^ova(. Plutarchus eodem modo
describit, nisi (juod virgularum numerum äuget,
nempe quattuor addit c. 63 \'H/upalm xai to atJatQov,
(nt oeieaOai (hJ td (inu xal fttjcUTTOie iravtaOat (fOQag,
dXXd nïov i^eyeifyeoOai xat xXovfïaOai xaTatfa^Odrona, xat
ftaQaivo/tsra\' lov yaq Tv<piuvd <jaai tn\'ig aei\'arQOig dnotqe..
TTHv xal dnox^nvEaOai (h]XnmTf.g 011 rfgtpOoQÜgavvóeovai^g
xai iatdatjg, avOig draXvet ti]v ipvaiv xai dvhni^ai öid
zt\'g xiy/jireojg rj yévfaig. toiï dt aelaiQoti n€Qi(p€QOvg
uviüOev oviog t) difilg neQitxft i« iTcid/iera ttttffia\' xai
yd(t r yerviofiivi] xai (fOeiQOiitvi^\' (ioTqu kw xoafinv tteqU-
Xfica fiti\' VTTO T^g oeXrp\'ix/Jg a<pai()äg, xirtitai JVr atkij
Trdria xai fieiaßdXXftai thd tiüv ifitaQUiv aioi%fim\'^
nvQog xai yrg xai vöatog xai dé()og.

4Ó

Sistrum quod, Pompeiis inventum, apud Rich
delineatum est, quattuor habet virgulas (Rich,
dictionnaire des antiquit. s.v. sistrtmi). Ipse tale
sistrum vidi in Museo Leidensi.

Etiam Ovidius sistrum solitum Isidis insigne
nominat: Art. Amat. Lib. III. 635.

»Quid faciet custos, cum sint tot in Urbe theatra.?
cum spectet junctos illa libenter equos ?

cum sedeat Phariae sistris operata juvencae ;
quoque sui comités ire vetantur, eat ?«

Pharia et hic et passim apud Ovidium ceterosque
poetas dicitur pro Aegyptiaca.

ADNOTATIO

ad cap. VIII pag. 2^^.26

Pontpac magiiae paulatim proccdmit antcludia votivis
cuiusque studiis cxornata pulchcrrimc.

Herodotus i): „Uavj^vQi^ovai óè," inquit: „^/\'yvTr.
itoi ovx ixTxa^ tov tviavtov,navriyv(){ag(U:ovxyas. Semper
tales pompae, quibus deorum efilgies et insignia
circumferebantur, propriae fuerunt cultus Aegyp-
tiaci. Herodotus describit 2) pompam qua illius,
quern ipse Martern, Aegyptii vero Anhur (vid.
Hrugsch ad 1.1. in editione Steinii) nuncupant, dei
simulacrum, postquam pridie asportatum est ad

1) n 59.

2) II 63.

42

aedem aliam, in aedem suam ipsius reducunt.
Hinc omnia illa fercula, lecti, naaiûôeg, bacula,
deorum insignibus ornata, aediculae, quae circum-
ferebantur. Illorum adhuc magna multitudo aut
ipsa extat aut figurata invenitur, de quibus suis
locis agam.

Neque sacerdotes tantum illas pompas partici-
pabant, sed etiam, uti apud Apuleium nostrum
sic apud Herodotum, mille et altera milia virorum
feminarum ; qui tibiis canentes, saltantes, omnibus
ludibrii modis delectantes (II. c. 60. avfj(fouéoim
âé, 0 TL àvriQ y.ai yvvrj iozi nlr^v iraiâiwy, xal iç tßöoi-irl-
xovra /nvQidâag) pompam comitantur. In descriptione
vero pompae illius in Martis honorem habitae
dicit multitudinem illam, quae pompam comitetur,
id faeere vota quaedam solvendi causa : „oXîyoi fier
Tivsg lùjv iQS(i)v Treçl zto\'yaX/ua nsnovéaiai, o\'i âè nolkoi
avTùJv ^vluy xOQVvag è\'xoineg tazâoi tov i()0Î! tv zfj iaôâoj,
célXoi ôè sv^o)?. à g i n iz e léovze g nXevveg A/wv
avÖQüv. — — — ol ôè evx^oXtfialoi. Recte igitur in
Apulei loco verba ivolivis — studiis* interpretabi-
mur, si illa non cum Hildebrandio acceperimus
pro »gratis, acceptis« sed pro studiis eorum qui
vota exsolvunt.

Duo sunt praecipua officia, quibus sacerdotes
Aegyptiaci deos colunt : alterum est deorum simu-
lacra vestire et exornare (de qua re agemus in

43

annotatione de sacerdotibus), quod zov atoha^ior
Tiöv (hwr dicunt; alterum est simulacra deorum cir-
cumferre, TravT^yvQtig sive i^oôslaç habere. In inscrip-
tione Rosetteana ita describuntur quae facienda
sunt in honorem Ptolemaei regis, qui nomine
Epihanes inter deos receptus est i): iÔQvaaaOai ôè
ßaadel nzolefiaiio, ^Eniffavei, Evxa{)iaiio, T(f ix

ßaatliwg nroXeixaiov xal ßaaiXiaat^g ^AQOivoi^g, Oewv
OiXonaTOQMV, ^óavóv re xal vaoV 2) ^^ exdato)

Twv] isQCüv\' xal xaOïÔQvaai iv xdîg advxnig fista twv
(ïXX(or vaiöv\' xal iv Talg fieyâlatg navrjyvQeaiv, iv atg
i^oâetai twv vaoJv yivovtai xal tov tov Oeov ^EnKfavovg,
EviyaQiaiov, laov aiive\'j^oâevetv.

Et Clemens Alex. Stromat V. 7. 44 pag. 671.
Pott, iv taîg xaXovfiévaig ttuq ^Alyvnxioig xut/iiaaiaig, xiov
Oecüv XQVOcc ayaX/itaza ntQupsQorai.

Neque Claudiani poetae tempore, circa quadrin-
gentesimum post partum Virginis annum hic mos
exoluerat. Legimus enim apud eum in Panegyri
de Quarto Consulatu Honorii Augusti vs. 570 sqq:

»Sic numina Memphis
In vulgus proferre solet. Penetralibus exit
Effigies ; brevis illa quidem : sed plurimus infra

1) Inscriptio Rosetteana vers. 41 apud Letronne: les Inscrip-
tions Grecques de l\'Egypte, Taris 1848. I. pag. 249.

2) vaóv, i. e. aediculara.

44

Liniger et posita suspirat veste sacerdos
Testatus udore deum. Nilotica sistris
Ripa sonat, Phariosque modos Aegyptia ducit
Tibia: submissis admugit cornibus Apis.«
Cum >antcludiis*. his fortassis comparanda sunt
quae legimus de festis Innocentium Medii Aevi.

A.DNOTATIO

ad Cap. Villi pag. 258. 17.

Inter has oblectationes ludicras popularium, quae
passim vagabantur, jam sospitatricis deae
peculiaris pompa moliebatur.

Pompa igitur ex tribus partibus constare videtur.
Prima est ea quam anteludia (VIII p. 257. 27)
efficiunt. Altera et tertia conjunctae, pompatn pecu-
liarcm deae efficiunt, sed si ad singulas spectaveris,
prior constat ex turba eorum qui, quamvis deae
cultores, sacris tamen non initiati sunt, altera
autem ex initiatis et sacerdotibus constat. Notan-
dum igitur est non omnes cultores initiatos esse.

Secunda pars totius pompae ante etjuxtadeam
ingredi videtur ; nam feminae illae speculis pone
terguni reversis venienti deae obvium commonstra.

46

bant obsequiuni et deam ornabant. Illae igitur feminae
videntur eodem officio fungi, quo solent illi sacer-
dotes qui azoXiaraL sive leQoatolot. dicuntur. Horum
enim est deorum simulacra vestire et ornare et
quidem ita ornare ut vestis semper illis feriis,
quae subinde celebrantur, conveniat. Plutarchus i)
qui hac in re, ut semper, non id agit ut rem sacram
sic nude enarret, sed ut interiorem sensum et philo-
sophicam inde vim eliciat, dicit eos demum vero
nomine teQoaiólovg dici, ot zov it()ov Xóyov 7re()l Oeojv,
nàarfi xaduqevovza âeiaiôaifioviag xul nSQiSQyiag, èv rrj
ipvxfj (fSQOvreg (llan£(t ér xiart] y.ai 7re()iajilkovc£g, xtr //èr
l-iéXava xal axiaiôrj ta âè (pavCQU xai Xaf.niQa zfjg nsçi
Oecüv VTtoâijXovvzeg oc^aecog, oïa xai ttsqI try èadrra rrv
icQav ànO(paiv£tai.

Item in descriptione Osiridis Inventionis 2) scribit :
„xai xry Uqav xiaxTjv oi axoXiaxal xai oi ieçeîg
ixrpÉQOvaiv.^\'

In inscriptione Rosetteana vs. 6 axoXiaxaL primariis
sacerdotibus adnumerantur : ibi legitur enim :
OL aqxuQÜg xai nQOfpfjxai xai oi eig xo uövxnv etanOQev-
óftevoi TTQog xov aroXiaftóv xwv üeojv et ibid. vs. 40 ubi
describitur quid sit faciendum in honorem Ptolemaei
regis, qui inter deos receptus est, hoc vestiendi
officium expressis verbis significatur : xai xovg leQtTg

i) Cap. 3. 2) Plut. c. 89.

47

OeQaneveiv rag eîxovag rqig tijg -qfieQag\' xai TraQandévai
avTOÏg leQOv y.oofiov.

Quanta autem cum cura dea Isis vestiretur et
ornaretur etiam apparet ex duabus inscriptionibus,
quarum altera est in Bollettino dell\' Instit. di corr.
arch. di Rom. 1871 pag. 56.
Altera descripta est in C. I. L. II 3386.

Inventa est Gadibus, nunc exstat in palatio
ducum Medinaceli. Litterae sunt saeculi secundi
vel medii vel exeuntis, hodie magna ex parte
evanidae.

Isidi ö Fuel i) ....

jussu dei Ni 2) ...

Fabia L. F[ilia] Fabiana Avia

In honorem-avitae-neptis.

Fiissimae-ex-arg-P(ondo) CXII (centum duodecim)
s (semis) (unciarum duarum)
0 (scriptulorum)
L (semunciae)
V (quinque)

Item. ornamenta 11 in. basilio. unio. et. margarita
n(umero). VI. zmaragdi. duo. cylindri. N(umero).

VII. gemma car
bunclus. gemma hyacinthus. gemmae cerauniae

1) Puel[laruin] conjecit I/afaye, Momms. puel[lari].

2) Ni[lotici] conjecit Lafaye Momms. Ne[tonis],

48

duae II in. auribus. zmaragdi. duo, margarita. duo ||
in. collo. quadribacium. margaritis. N(umero).

XXXVI.

zmaragdis. n(umero) XVIII; in clusuris. duo; ||
in. tibiis zmaragdi duo. cylindri n(umero XI ; ||
in spataliis. zmaragdi. n(umero). VIII. margarita.
n(umero) VIII; || in digito. minimo. anuli

duo.gemmis.adamant(ibus) digito. sequenti. anulus.
polypsephus. zmaragdis. et. margarito; in digito.

summo

anulus. cum smaragdo; jj in soleis. cylindri

n(umero) VIII.

ADNOTATIO

ad Cap. VIIIL pag. 259. /.

Symphoiiiac dchinc suaves, fistulae tibiacque modulis
dulcissimis personabant. Eas — seijuebatur
chorus —. Ibant et dicati magno
Sarapi \\tibicincs.

Ars musica semper apud Aegyptios magno in
lionore fuit. Testatur et de antiquioribus temporibus
I lerodotus 1.1. (II. 60) in descriptione feriarum et
pompae quam Hubasti agunt: oi óè avUovtu xarà
ndi\'ia tov nloov, ai Jt Xoinat yvvaixes ayÔQtgcttiôovat
xat tag x^^Q^S xQOttoixu.

De temporibus Romanis et scriptores el inscrip-
tiones consuli possunt. Martialis in Epitaphio
Philaenis, IX, XXX, 6.

Meu quae lingua silet ! non iilam mille catastae
Vincebant, nec quae turba Serapin atnat.

50

Maximi momenti Inscriptio est Romae inventa
ad templum D. Mariae in Via Lata. Sermo ibi est
collegii Paeanistarum qui »patrem« suum, Emben
nomine, honorant. C. 1. G. 5898.

\'/Ï UQa Tct^is TWV Uctianarwv
x(Zv Iv Paifiii j10ç
^fJlioii i^ieyàXov ^uoànulog y.al Ofior
^eßaoiujv iial/nr^aav ^Efißrjv
tr()0(frjrjr, naztQa xrjg ttqo-
yayi)afi(.iévt]g zâ^eiog, ttqoto-
ftfj fiaQftaQivj], àvartiOtTaa
iv T(P omo TWV riaia-
viOTWv xfj 7tq(6) a Nwvwv
Mäio)v t] ioTiv xazd,
AXe^avÔQeTg Tlaxwv lu.
inl xovQaiOQog MexeiXiov

\'Af-inXioiTOv nqeaßvTSQOv,
lè^xc) ^Eçovxi(i) KXaQiit
rvé(i) KXavôito ^eßrQ(i> x(i)g.

»Etiam Nero captus,« ut Suetonius narrat in
capite XX Vitae Neronis: »modulatis Alexan-
drinorum laudationibus, qui de novo commeatu
Neapolim confluxerant, plures Alexandria evocavit.«

Sed mirum est hic neque cantores neque
tibicines sacerdotibus adnumerari cum Clemens
Alexandrinus (Strom. I. pag. 303.) lovg (llôovg

51

sacerdotibus adnumeret, et paeanistae illi collegium
sacrum efficiant.

Pag. 259. 4- venustuui carmen.

Cum hoc carmine fortasse conferendum est illud
carmen quod Tibullus fecit ad diem natalem amici
Messalae ornandum, et eo Osiridis quoque laudes
canit "(Tibull. I. VII. 21) aut illa carmina, quae
nuper in inscriptionibus inventa sunt : Cii in urbe
Bithyniae (Frochner, Inscriptions Grecques du
Louvre No. 1)5 Ii in insula (Archaeologische
Zeitung 1878 p. 131); Andri in insula (editum a
Kaibelio, Epigrammata Graeca pag. 437 No. 1028.)

ADNOTATIO

ad cap. IX. pag. 259, é.
De vocabulis * Magno Sarapi.i

Sarapis nomen hieroglyphice nusquam, Graecis
litteris scriptum crebro in inscriptionibus invenitur,
sed tantum in inscriptionibus rege Epipbane (205—
182 ante Chr.) recentioribus. In ln.scriptione Roset-
teana, quae Epiphani coaetanea est, nondum legitur,
legitur in Papyris Memphiticis, quae Philometoris
(182—146 ante Chr.) aetate scripta sunt: a quo
tempore inde Osiris nomen non amplius invenitur :
jure igitur Sarapidis nomini cessisse putatur. i)

Haec temporum indicatio mire congruit cum iis
quae a Plutarcho et Tacito narrantur: nempe

i) Letronne I. p.ng. 156.

53

Sarapin deum a rege Ptolemaeo Sotere (305—284)
ex Ponto et quidem Sinope advectum esse : quod
tamen ita narrant ut appareat illos de alia quoque,
nempe Aegyptiaca, origine dei quaedam audivisse.
Supervacaneum est Plutarchi et Taciti narrationes
referre, cum mera Alexandrinorum commenta sint,
(quod infra videbimus), sed operae pretium est
animadvertere quomodo Tacitus sibi ipse contra-
dicat. Postquam enim narravit quanto tandem
labore deus advectus sit, haec addit: tTemplum
pro magnitudine urbis exstructum loco, cui nomen
Rhacotis : Fitcrat illic sacelluni Sarapidi atque
Isidi antiqtiitus sacratum.

Plutarchus quoque post narrationem illam addit
(c. 29) quorundum opinionem esse : om flvai Oeov
TOV ^(xQaniVfàXlà tiqv ^Aniôoç dOQOv 0VT0>g oraftó^eaffai.

Antiquitus igitur ambigebatur fueritne Sarapis
deus externus an deus Aegyptiacus. Hoe saeculo
veram explicationem Aegyptologi reppererunt,
quae etiam sub Plutarchi verbis latere videtur.
Est enim re vera Osor-IIapi i. e. Osiris qui sub
Apis specie mortalibus apparet. i) Ab isdem investi-
gatum est unde mirabilis illa fabula orla sit, quae
et a Plutarcho et abs Tacito narratur, nempe Sara-
pidem Sinope Pontica esse advectum. Orta est

i) Lafaye pag. 17.

54

haec fabula a nomine perperam intellecto, deinde
pervolgata ab antistitibus templorum Alexandrino-
rum, quippe quibus volentibus esset deum illum,
qui Alexandriae a Graecis et ab omni genus
hominibus colebatur, originem suam non ex Aegypto
sed ex regionibus longe remotis ducere.

Vera autem Sarapidi origo haec est i). Erat
prope Memphin collis, in quo tauri illi, qui Apis
dicebantur, alebantur. Nomen huic colli erat Sen-Api,
i.e. Sedes Apis; quod nomen suae pronuntiationi
adaptaverunt et Sinopen nuncupaverunt. Graeci
propter crebram autem mercaturam, quae inter
Aegyptum et Pontum intercedebat, nomen hoc
rettulerunt ad Ponticam urbem Sinopen. Inde haec
fabula.

Quod dicit Apuleius ^ Magno Sarapf optime
congruit cum titulo, qui inde ab Hadriani fere tempo-
ribus in dedicationibus legitur nempe

Jll HAini MEPAAni lAPAni i)

Mirum est quod cum in inscriptionibus nusquam
nomina Sarapis et Osiris simul legantur, Apuleius
hic »\'Sarapi" dicit, cap. XXVII vero sine ulla causa
et nullo discrimine facto »Osiris". Ignorabatne

i) ibid.

55

Apuleius se duobus nominibus eundem deum nun-
cupare? Dubitare possumus sed nihil pro certo
affirmare.

Inscriptio Chia est qua legitur Hymnus ille in
Isin (C. I. G. 3724) ubi sic appellatur Osiris:

^AyaQfi tvxJ]
Ov{>avi(i)v Tidviwv ßaaiXeVy acpOiz ^\'AvovßC

oóg ze ncarjQ XQi\'Ooazèffaivg nvlvaefivos ^\'OaeiQig,
avzóg Zevg KQOviôtjg, aûzog /léyag oßQifiog\'^Aftfimv
xoÎQavog liOaitxzvtv, nQOzezlfttjtai aè luQamg.

Ad haecBoekh adnotavit »Equidem arbitror èa in
()è mutandum esse, sive iste lapicidae error est,
quod probabilius, sive transcribentium. Osiris enim
et Sarapis in unam commiscentur personam.
Sententia est : »Et pater tuus Osiris, qui et Juppiter
et Amnion dominus immortalium, eximie vero
colitur ut Sarapis." "

i) Letronne I pag, 156.

ADNOTATIO DE INITIATIS
ad cap. X. pag. n.

»Ttmc influunt turbae sacris divinis initiatae, vin
feminaeque omnis dignitatis et omnis aetatis
linteae vestis candorepiiro himinosi, illae
limpido te^mine ci\'ines madidos
obvolutae, hi capillum derasi
funditus vertice prae-
nitentes.«

His verbis tertia pompae pars indicatur
quae ex initiatis constat. Hi deae simulacrum,
quamquam non e.xpressis verbis dicitur, stipare et
pone sequi videntur. Nam quin deae simulacrum
illos sequeretur, qui »deae obvium ministerium«
cómmonstrabant, licet dictum non sit, tamen addu-
bitare non possumus. Sed miriim est nihil dc deac
simulacro dici. Nam bos illa, quae (XI. 260. 17)
»z« erectum levata statum* sequebatur non illa

57

dea est, cui specula obtendunt, cuius crinium orna-
tum atque obpexum fingebant (IX. 26.). Ubi igitur
est illa dea, quae fulget absentia, quamquam ad
eius numen quasi omnis pompa incedere videtur?

At redeamus ad initiatos. Eorum habitus et
vestis hic apud Apuleium tales sunt ut semper et
apud scriptores describuntur et in prostypis et deli-
neationibus conspiciuntur.

Linea veste uterque sexus vestitur.

Virorum capita ad cutem usque rasa sunt.

Mulieres crines habent tegmine obvolutos. 1)

Hac in re consentiunt testimonia cum scripta
tum picta et ficta.

Inde passim dicuntur »calvus grex« et »grex
liniger." Sic apud Juvenalem VI. 526.

»Qui grcge linigcro circumdatus et grege calvo

Plangentis populi currit derisor Anubis."

Sic Tibullus, Corcyrae morbo deprensus, mag-
nam pietatem erga Isin Deliae suae vovet, si se dea
ad .sanitatem revocasset : I, Kleg. III. 29, 30.
»Ut mea votivas persolvens Delia voces
Ante sacros, lino tecta, fores sedeat."

Ovidius Isiacorum vestem etiam ipsi deae tribuit
cum dicit: (Ex Ponto. Lib. I. i. 51.)

1) Vide praeterea quae adnotavi de Isidis veste et habitu
ad cap. III.

3

58

»Vidi ego hmgerac numen violasse fatentem

Isidis, Isiacos ante sedere focos."

Idem Amor. II, ii, 25. liaec liabet:

»Nec tu, linigeram fieri quid possit ad Isin,
Quaesieris: nec tu curva tlieatra time."

In Antliologia latina. ed. Riese pag. 261, No. 395
de Isiaco dicitur:

»Carbaseos postque hunc artus indutus amictus

Memphidis antiquae sacra deamque colit."

Herodotus II. 37 haec habet tiftata Jt Uvea (fOQéoim
del veónlvza, iniTr^óevovzeg zovto ftdhoTu. Ideo et Isis
et Nephthys textrices dicuntur, quae Osiridi vestem
texuerint.

Lucanus etiam hanc vestem Osiridi tribuit, ubi
dicit Pharsal. IX. 159

»Evolvam busto numen jam gentibus Isin,
Et tectum lino spargam per volgus Osirin."

Martialis Epigrammat. Lib XII. XXL\\. 19.
»Linigeri fugiunt calvi, sistrataque turba,
Inter adorantes cum stetit Hermogenes."

Tac.Histor. Ill 74. Domitianus prima Vitellianorum
inruptione apud aedituum occultatus periculum
effiigit, sollertia liberti /mco amictu tiirbac sacrico-
Iccruvi mmixliis.

Etiam Valerius Maximus habitus A/W mentionem
facit loco ubi de Anubidc agendum erit laudando
(VII. III. 8),

59

Suetonius narrat Othonem: »sacra etiam Isidis
saepe in lintea religiosaque veste propalam cele-
brasse." (Vita Othonis cap. Xll).

Item Suetonio auctore Isiaci abs Tiberio coacti
sunt »religiosas vestes cum instrumento omni
comburere." (Vita Tiber, cap. XXXVl).

Isiacus etiam habitus fuit, quo Domitianus ex
Capitolio evasit, quo se bello Vitelliano contulerat.
(Sueton. Domit. cap. I).

In Lampridii Vita Commodi cap. IX. (Commodus)
»sacra Isidis coluit, ut et caput räderet et Anubin
portaret". Eadem res narratur in Aelii Spartiani
Vita Pescennii Nigri cap. VI.

Plutarchus suo more habitus Isiaci rationem dat.
I\\ilsam esse eorum opinionem dicit qui putant
sacordotibus et carne ovili et lanea veste abstinendum
esse, quia oves diis sacrae ab /\\egyptiis habeantur
et eosdem capitibus rasis esse ut moerorem signi-
ficent et veste lintea uti, quia lini flos aethera
colore aequet. Tum pergit (Cap. IV) /} ó\'ubjOi^g
ahia ftla ndvuov ioti\'xaOafinö yuQ, // (ptjaiv ó Ilkdiiov, ou
OefUTOv ämeaOat fii} xaOaQiïj. TTEQiaaoi/iia óè ZQorprjg xal
axvßalov ovótv «yro»\' ovóè xaOuijor iaitv\' txiU nsQiiTutfid-
nor EQia xal Xü^fui xat iQixtg xai ort\'XiS dratpvnvtai xai
ßluatävovai. ytXaloi\' nvr tat; iih uvtwr tv ra7s

ayvEitag dnoziOtaOai ^VQvtfitrnrg xai hiairofitvoog 7tav
nfiultög zo (uüfia, zag rïè ziov (iQffifiäiuv dfiutx^aOai xai
(pOQEÏv----. zo (lè A/roi\' (pviiat ftèv düurdiov zijg

Co

yrg, yal xuqttov èdaióiiiov aitoôLdiaai, Xnr^v de naQeyei xal
xaOaqàv iadfja xal rtf) oxénont fir; ^uQvvovaav, evaQ-
(.loarov âè nQog rraoar WQav, fjxiara âè rpdeiQOTTOtóv--.

In Iseo Pompeiano inventum est simulacrum
aeneum, quod inscriptum est C. Norbanus Sorex,
cuius caput funditus rasum est fvid. Overbeck.
Pompii pag. 273.)

Isiaci igitur peculiarem gregem, a ceteris
civibus sejunctum, efifecisse videntur. Pompeiis
etiam se conjunxisse videntur ut suo candidato
honores conciliarent. Ibi enim inventa est inscriptio
(C. I. L. IV 787.)

CN, HELVIUM
Sabinum. AE. Isiaci
Universi. Rog.

Ubi supplendum est »averunt« uti legatur :
»Rogaverunt.« Helvius igitur candidatus aedilitatis
erat quem omnes Isiaci suffragiis rogabant.

In aliis inscriptionibus etiam dicuntur »collegia«
et »sodalicia« et »corporati« Isiacorum.

C. I. L. Ill 882 (inventa Potaissae in Dacia) :
Isidi. Myrioni
mae. C. Jul. Mar-
tialis. Pater. Et.
L. Livius. Victori-
nus. quaestor
collegio Isidis
D. D.

Ol

Il 3730. Reperta in ipso fluvio Turia, Valentiae
Tarraconensis.

Sodalicium
Vernarum
Colentes. Isidem. -
VI 2244. Romae inter arcum Constantini et septi-
zonium Severi in tabella.

Sextilius. P. L. Papia
Fecit. sibi. et. patrono
Hic. sacrorum. Isidis. conditus. est,
VI 2245 tabella marmorea Romae effossa in
monumento sepulcrali eruta in vinea appellata »di
Minerva Medica« ad Portam Majorem.

Lucretia
Amaryllis
Isidis- Sacror.

V 7682. Augustae Bagiennorum (in Museo
Taurin.)

V. P.

Q. Verquasius
Q. L. Optatus
Sacrorum Cultor.

VI 349. Isi I di Aug. sa | crum

.... jus I Datus. suo. nomine et.po. | puli collegi
in qua | estura. templum. corpo | ratis conferen
tibus a I uctum. et. consummat | uin dedicavit
et corporalis | VI. R. Majas viritim dedit.

62

Interdum etiam Anubiact dicuntur apud Orel-
lium 6029 (Romae) et Tclestini in Inscriptione
Fori Popilii inventa, apud Orellium 2309. Etiam
Graeco nomine ÜQyiaazaL dicuntur ab Appiano in
Bello Civili IV. 47. Etiam »Sacrorum ab Roma<
in inscriptione apud Orelli 2315.

ADNOTATIO DE REBUS SACRIS,

DEORUM INSIGNIBUS, OMNINO DE IIS REBUS QUAS
APULEIUS UNO COMPREHENDIT NOMINE :

cap. X, pag. 2^^.21.
>Potcnttssimoruin deum . .. insignis cxuvias\'.

Hi omnes, sacrorwn (j^cndi (uti dicit ipse Apu-
leius cap. XVi. 264. 23) recte etiam itQ0(p0()0i
(Plutarchi Cap. Ill) sive uyidipoQoi dicuntur uti in
hac in.scriptione : (C. I. Att. III. 162.) ( ..ra) xióvta
xal to aïcdt/ia || (xja/ rag xtvixlttiag xai t»;[»\']
(hhtjv tfi Otip tx II tiuv hyioy difOtjxer, t || niaxevdaaaa
xai aiinp\' 11 T/\'V (kov xal xd 7re()l avxrv, jj otnTa xal
XvxvdnTQta ai\'||tr(,\' xal Oi\'ei()OX()hig. -xoXl^m tog
i\'Aixi]xni) l\\1eXtTl(i)g, i£f»«i[«i!] jj nnog laxxayinyov Jtovv\\\\

(HOV I\\la()a()u)vioVt dyia(pd()OV luxdQ || xov.

Singulorum (juoque officiorum singula nomina
reperiuntur in inscriptionibus.

64

^Primus" ille qui: ■»Inccrnam claro pracmican-
tem porri^cbat lumiiie" (ibid 22) eodem fungitur
officio quo Athenis femina fungebatur: C. 1. A.Tll 162
XvxvccTTTQia. cf. supra laudatam inscriptionem.

Talis luccrna., Puteolis inventa describitur apud
Lafaye in Catalogo 132 (Witte, Description du
Cabinet Durand No. 1777). Lucerna formam habet
naviculae sive cymbii, in qua insunt et Isis et
Serapis, qui gubernaculum tenet. Supra est Dios-
curorum alter, sub quo inscriptum est : ErilAOlA
In navicula inscriptum est:

AAHEMEI OISHAIO ^APAH[N.

(Ibid. 26.) Secundus — manibus ambabus gcre-
bat altaria y

Hic fortasse idem est qui intfioifiiog dicitur in
Mysteriis Eleusiniis, cuus nomen occurrit in C. 1. G.
71. 184. 192—194.

Altaria talia quae circumferri poterant inventa
sunt Mutinae (Bollettino dell\' Instituto di Corresp.
Archaeol. di Roma 1846 p. 28) et Pompeiis vid.
Pompei antiqu. historiam 9 Aug. 1765 et Atti dell\'
.beadem. Krcol. 1833, P- 27, ubi de.scribitur talis
ara ex aere confecta.

Ter tins Anubidis insignia gerere videtur, nam
et palma et Mercuriale caduccum fere Anubicli
tribuuntur uti infra in Annotatione de Anubide
(ad cap. XI pag. 160. 14) videbimus.

65

(Pag. 260.3). Acqîàtatis indicitim: hoc indicare
videtur Isidem Justitiam cf. Plutarch, cap. Ill d/o xat
zClv iv \'fip/ioi? TioXu Moimuv try irQOtèçav ^laiv dfia
xal Jixaioovvrjv xa?.oïaiv.

Etiam nominatur in inscriptione Deliaca C. I. G.
2296.

Fa\'tog Faiou ^AxccQvevg, UQSvg yevo/iievog iv xqJ inl
Navaiov anxovrog ivtavzif) xal ine?.avr^q>6Q0i xal ol Osçansvtai
V7TF.Q zov ôr^f^iou tov ^AQryaUov xal tov âr^tov tov^Pcofiaiojv
"laiôi Jixaioavvfi lÔQvaavzo.

Etiam Themis (Ma-t-mei) dicitur Isis {Rhamyiu-
sia V. 15).

7. idem gerebat vasculum, anovóavlj^g C. I. G. 2983
ad Ephesum inventa.

^EntxQatTjg "^[eQOxrQv^

^Ovi^aifiog èmOvfilcctQog

Mt^tQodiüQog anovâavXTjg
A. Koaivviog FaYavog iF.noaaXnixtrjg, ^ OXvfiniovelxtjÇ

Adnotatam invenio apud W. C. King, the
Gnostics (pag. m), Kohleri conjecturam hoc
vasculum simulacrum esse vasculi fictilis, in quo
volvitur a.\\is gyri, qui adhuc usurpatur ad irrigan-
dos canipos supra Nili inundationes sitos.

Conferantur etiam quae Brugsch (Le.xic. Hiero-
demot. II pag. 380) narrat, nempe in feriis in
Hathor deae honorem quae celebrantur, feminarum
papillas monstrari.

66

9- qtmttus vanniim (l)aureis congeshim., hic est
XtxvocpoQos. Vannus ex Cereris cultu adsumtus
esse potest sed etiam Osiridis insigne erat, quo
vanno Osiris judex mortuorum, bene et male facta
distinguere solebat, ut paleas et granum (Wil-
kinson III 81.)

ADNOTATIO DE SACERDOTIBUS

ad Cap. X. pag. 259. is

y Sed et inagnac rcligioins tcrrcna sidcra^ antistttcs
sacrorum proccres illi, qui Candida linteaminc
cinctum pectoralem ad usque vestigia
strictim injecti. «

Inter initiatos igitur ipsi sacerdotes incedunt.
Ex inscriptionibus passim inventis, nonnulla colligi
possunt quae utiliter comparaveris cum hisce, quae
in Apulei libro leguntur. Sed ante quam singula
perscrutamur, notandum est nullum eorum nomi-
num peculiarium, quae in inscriptionibus sacer-
dotibus conferuntur, apud Apuleium legi, singula
vero officia quae singulis nominibus indicantur,
universis sacerdotibus promiscue tribui. Non om()o.
xyir/;g (C. I. Att. III 162) apud Apuleium nomi-
natur sed tamen sacerdotes et maximus et ceteri
deae mandata in somniis accipiunt. Non ieQwpoQot
memorantur sed sunt qui potentissimorum deorum

68

praeferant tiisignis extivias (cap. X et KVII). Non
mentio fit zdiv arohazwv, sed sunt qui intra cubiculum
deae recepti rite simulacra dispotianl (cap. XVII).
Non pausariorum mentio fit sed sunt qui, cum
pompa ad mare advenerit, (XVI) ibi rite simulacra
dispojiant.

§ I. Locus primarius est quem praebet inscriptio
Rosetteana vs. 6.

oi (XQxiSQftg xcù nQoq>fjzai xal oi eig zó uôvzov eiano-
Qevófievoi TCQog zov azoXia^iov zwv

VS. 7. Oewv, xal TTZSQOffOQui xal leQoyoa/iqiazeTg xai
aXlot ieQeïg ndvzeg.

Tov ccQxieQed Apuleius jam libro II. cap. XXVIII
descripsit: *Zatc/ilas adest Aegyptiacus, propJicta

primarius--— jiivenem lintcis amiculis inje-

ctum pedesqtic palmcis baxcis indutum et adtisquc
<.cïUem> i) der aso capitc\'\'

ap/jeQei\'g quoque est quem Apuleius nostro libro
appellat ^Saccrdotcm maxitHunC (cap XVI et XX),
prhnarium saccrdotcm (cap XXI) et yMithram
mcum jam parentcni\' (cap XXV),

Talis etiam sacerdos est quem Mavius josephus
(Antiqu.Judaeic.XVIIIß) in PaulinaeetMundiadulterii
enarratione appellat ziTv ie\\)Hov zov ytQaizazov. Neque
ab re mihi videtur quaedam ex hac narratione

1) <Cutem> inseruit J. v. d. Vliet.

69

conferre cum iis quae Apuleius narrat. Patet enim
e.x hac narratione quantopere mulieres complures
tum temporis cultui Isidis deditae essent; dicit
enim Flavius Paulinam fuisse OtQundr^t xrig ^faiôog
a(foÔQÙ t,7Tijyfiirip-. Sed quantum ille »Sacerdotum
natu maximus" qui equiti Mundo templi Isidis
copiam facit, ubi sub Anubidis specie, matronam
Romanam nobilem stupret, distat a Mithra illo,
quem Lucius »Suutn jam parenteni\' nuncupat, quem
dicit non solum *Scnem comissimimi\' (cap XXII)
sed etiam *vimm alioquin gravem ct sobriae
religionh obscrvatione famosum\'\'\\ (cap XXI) Prae-
terea mirabilis est stultitia cum castae matronae,
quae marito narrat sibi et coenam et concubitum
dei promissa esse i), tum probi mariti, qui uxori
concedit ut ad nocturnam coenam deorum commeet.
Vix credibilis igitur haec Flavii narratio est, cum
praesertim neque Tacitus neque Suetonius huius
adulterii (ob quod Flavius dicit Tiberium saeviisse
in Aegyptiaca su[)erstitione infectos) mentionem
faciant, quamvis severarum legum contra Isiacos
et Judaeos edictarum meiuionem faciat uterque. 2)

i) 1.1. JMtt npoi TOV ctvJpa, âtimôv rt aùzn *at tovryzov\'Avoüßiio;
tltmyyùOxi. Iwi^jüptt St ixt\'ivo;, Tr,v «rwjj^joativnv Tij; yvvaoeó;
iÇmoTâpwoç.

a) Tacitus Ann. II 95. Sueton. Tiber c. 36.

70

Releganda igitur haec narratio inter eas fabulas
videtur, quae gratis animis et accipiantur et per-
volgentur de novis et extrinsecus advectis religio-
nibus praesertim de iis superstitionibus, quibus
libenter mulieres se dedant quasque excusantes
foris tempus terant et excubent.

§ 2. Sacerdoti maximo ceteri parent ; ipse
ceteros appellat >Suum numerum\' (cap XXI pag.
268, 10). Sed et primarius sacerdos et sacerdotes
inferioris ordinis praecepta peculiaria a dea accipiunt
ut patet ex 1.1.: yNec tamctt esse quemquam de suo
numero tam perditae mentis, immo destinatae mortis^
qui non sibi quoque seorsum Jubente domina terne-
rari^mi aiqtie sacrilegum audeat minis ter ium subire^
et ex iis quae Apuleius narrat de Asinio Marcello
(XXVIII. pag. 247. 15), quem Osiris elegerat ut
Lucium suis sacris initiaret. Ille vero non sacerdos
maximus sed de pastophoris unus erat.

Hi omnes igitur, cum primarii tum ceteri,
TTQocfijzai, uQOffiovoi, uQOcpavtui, profetae appellantur,
quae nomina in hisce inscriptionibus inveniuntur.

C. I. L. VII C. Ruf. Volusianus V. C. Pater

lerophanta

Profeta Isidis
Pontifex. Dei. Sol. Vot. Solvi.

C. I. G. 5898 (supra intégra laudata.)

n(t()(pmr]v naitQu irt;

71

TTooyeyQaiiftévt^ç i)

C. I. G. 6007.

II avyß{)6i\'(it TWV II iv AtyiiuTtit Oewv II
M. Oi\'Xning \\^noXhovos || TC{)0(priTrjS.

^leQOfponoç dicitur in alia inscriptione cuius exor-
dium legitur apud Letronne, Inscr. Gr. de l\'Egypte
I 453 (C. I. G. 4684.)

flanno) Oenyvwaro) II BÛaoog ^z()<xiii)rog || tni/neXrjzt^^g
TGV Tonov II ml UQCffonog tov || y.VQiov ^aqàmôog ||
evxaQiotr^Qiov vneQ Tqiuio. || Xtfiag àvéOtjxe tV àyaOq\'.

§ 3. Sequuntur : „ieQarpntjoi\'\' sive y.arnXiarar sive
„\'uQoaznXtaTar sive „honarnXnt" denique »pausarii."
Hi omnes (pausariis e.\\ceptis) nominantur a Plu-
tarcho cap. III „yai âixaiog \'uQurpoifoig xui «(jotiioAo/t;
7TnnaaynnFv\\(ifrnK\'. Locum integrum de iis qui aioXia-
lui dicuntur jam supra ad cap. VIII laudavi. Hi
quamquam non expressis verbis ab Ai)uleio nomi-
nantur, tamen facile agnoscuntur, scilicet in iis qui
*deum insignis cxuvias prac/crcban/* (cap. X)
Tovg te()a<pô()ovg agnoscimus ; pausarios in iis qui ad
mnre (S.VI) s/;//u/(Zcra rite disponunt*\\ xovg (tioA/-
OTtég in iis qui cap. XVII cintra cubicula dcac
rcccpli disponunt riic simulacra spirantia. « Attamen
fortasse in pompa quam Ai)uleius describit, sin-
gulorum singulae provinciae non ad amussim
divisae fuisse putandae sunt.

l) i.e. TWV TraiavtOTwv.

72

§ 4- Restant ^grammaieus < et ^pastophorum
collegium*. Utrique capite XVII nominantur.

Primum de >Gra7nmateo*. dicam.

Aegyptii, qui vetustissima doctrina gloriantur
(conferatur Piatonis Timaei exordium et imprimis
pag. 23.) semper scribis, qui memorabilea quae-
que litteris mandabant, summos tribuerunt honores.
Erant nempe scribae illi omnis doctrinae doctores.
Hi ipsos reges historiam patriam docebant. Inter
quotidiana reg^m officia etiam hoc erat : audire
scribam recitantem monita et res gestas ex sacris
libris. 1). Scribae enim in libris suis omnia conscri-
pserant inde a vetustissimis temporibus praesertim
de regibus quot annos regnassent, quibus moribus
fuissent, quae bella gessissent, qua fortuna usi
essent, tum etiam qui casus populo accidissent. 2)
Scribae haec scripta semper suo quisque successori
tradebant.

Herodotus testatur se trecentorum triginta regum
nomina ab sacerdotibus ex illis libris audiisse :

1) Diod. Sicid. I. c. 70 In descriptione vitae quotidianac
regum ; — [inà Si raOra — b /xiv upoypaptpiaTiv; nxpxviyîvuni rivx;
9v[i.ßoukiai xai TzpiÇttç avpuftpovTxç ix twv itprhv jSt\'pXojv.

2) Diod. Sicul. I 69 ntpi inivruv (ßxadinjv) oi iipiï;
àvxypafiç sv txI{ ttpxîç ßißhji; ix TTxlixiüv j^oóvwv àti roîf SixSó^oii
TrapoJfJopivat;, oTzri\\ixo( ixxno; tüv (^autlcvTavrwv f/ivrro tm pLt/iOst
xai biroîoç 7tç tv fûast xcti tx xxrà tovî iSiov; jysóvouc ixâm^
npx^ûirra.

73

(II. loo) i-iexcc ôs rovtov xaréXeyov oi iQéeç ix ^t^Xov
aXXo)v (iaatlkov TQir^xooiiov ze xal ZQirxovza ovvdfiaza.

Idem tradit sacerdotes historiam inde a diis in
terra regnantibus litteris mandasse : (IL 145) xai zav-
za Aiyvnztoi àzQtxkog q^aai iniazaoOai, aiei ze ?.oyi^n~
fievoi xai aiei anoyQaq^oftevoi ra ezea.

Flavius Josephus idem testimonium perhibet i).
Haec vero testimonia recentioribus investigationibus
vera probata sunt.

Scribae mentio fit in inscriptione supra laudata
(C. I. G. 4684).

Scribae effigies invenitur in prostypo, quod e.xtat
in Museo Vaticano (Visconti Museo Chiarimonti
pi. II p. II, Lafaye catal. 118). Scriba ibi conspi-
citur uti ab Apuleio et sacerdotes et initiati de-
scribuntur: tCapillo dcrasU ÇX >vcrticcpracnitcntcs*-.
Librum tenet ex quo legere videtur ut scriba noster
cap. XVll ydc libro, de litterisfausta votaprac/atns
rcnuntiat. «

§5. >Pastophoris.< (ad. cap. XVII pag. 265.8
et cap. XXX. 277, 5. collegium pastopliorum.)

Ilanzag, sive naazoi; vetus est Graecum vocabulum,

i) Fhvius Joseplnis c. Apion. i. § 16. Ubi post vetusta
testimonia de Aegypti aiuiquitate et Acgyptionim origine
haec .idicit : b Mavtówvfuptprüfw cxTwvjiaij\'Atyvjrrtotf ypa/x^arwv.

74

quod diversis quamquam affinibus inter sese signifi-
cationibus apud scriptores antiquos obvium est. Apud
Iderodotum i) idem significat quod apud Homerum
uïSovau; apud Xenophontem 2) et apud Plutar-
clium 3) idem fere quod aroü ; apud Sophoclem
invenimus de Antigones sepulcro (Antig. 1207)
dxTSQiaxov TTuarâôa.
Valet igitur illo loco idem fere quod Oâlaiiing,
sicut etiam apud Eurepidem in Oreste 1371 et
Theocritum 24. 46.

Apud scriptores igitur vocabulum naartig s. nuaing
occurrit, vocabulum pastophorus nusquam, duobus
locis Apulei, quos supra indicavi, exceptis, legitur.
Sed Pastophori memorantur in inscriptionibus hisce.

C. I. G. 6202 (supra laudato)
ria(ftn(pnQog Kiaiôog.
C. I, G. V 2806 (inscriptione reperta Abani prope
Monte Grotto: nunc in academia Patavii)

[ma] xi [mo | [pro. . . VaJ lerio | posuit
[Vale] rius Mer | Op [tatus Vice (tia) | |perpet|
uus(?) sacerd[os] | |Isid] is Aug [ustae] | pas
[tophorus.]

C. 1. L. V. 7468 reperta ad vicum Monteu in
camera subterranea.

1) Herod. II. 158 et 169.

2) Xenoph. Hier. 11. 2. Memor: III. 8. 9.

3) Plut. Vita Galbae c. 25.

75

Genio et Honor. | L. Pompei. L.F.Pol.Heren —
niani. eq, rom eq. publ. | Q. aer. P. et. alim.
aedil. | II viro. curatori | Kalendarior. rei. P.
Collegium, pasto | phorum. Indus ] triensium.
Patro. I no. ob. mérita.

T. Grae : Trophimus. ind. fac.

Quid autem portarent pastophori (quamquam
ipsum vocabalum nuazóg sive naazàg nusquam ne
in inscriptionibus quidem legitur), intellegitur ex
inscriptione Rosetteana. i) Describitur quid facien-
dum sit in honorem regis Ptolemaei qui nomine
Epiphanes diis adsertus est.

Linea 40. xui zovg isQtlg OeQunevetv tag etxóvag zQÎg
zfg rjfttQog. xai nuQuziOévai aôzuïg ieQOv xóofiov, xai
zälXa zcc rofiiÇÔfitva ovvieXeh\', xaOù xai zoîg ulXotg fkoïg
t\'y [zaïg t\'y Aiyvnzot na -]

41. yt^vQioiV iôqvaaoOui Jt (iuaiXti lholtftai([), Otn\'
^JinupayEÏy Eiixct()iat<i> ztô ix ßuaiXeoig Iholt^iuiov xui
{iuadiaaijg V/(»afidi;<,\', Otioy <DikoiTuti QU)y, ^ôaroy tt xai
vàor xC\'Iftf« tv ixâatii» ziiûv]

42. itQivv\' xui xuOtÔQvaai tv zoïg àôinoig fitzû uov
alXiov vuujy\' xai tv zuîg fuyuXuig nuvt^^vQf.oiv, iv ulg
i^oâtîai Ttûy vaiùv yivovzaL xai to>\' zoiJ (Jtov \'linupavovg,
Hv [xoQiaiov, raov ai^vt]

43. ^odbvtiv\'

i) Apud Letronne, Inscriptions Grecques de l\'Egypte I
pag. 249.

76

Simulacra lignea (|oam) igitur erant quae aut in
lecticis (uti videmus apud Servium ad Aeneidos
librum IV vs. 63 »Simulacra brevia quae porta-
bantur in lecticis,«) aut in aediculis reponebantur.
Tales aediculae quae in inscriptione Rosetteana
tanùg appellari videmus, etiam naoïûôeg et naaioL
appellari putandae sunt. Magna Harum aedicularum
copia invenitur in delineationibus, et saepissime
quidem navibus vehebantur i). In Museo Rerum
Antiquarum quod est Lugduni Batavorum vidi
naviculam sive cymbium quod aediculam portât, in
qua conspicuum est dei — et quidem, quoad
distinguere poteram, Osiridis—simulacrum. Navi-
cula haec videtur caput baculi fuisse sed ipse
baculus non servatus est. Baculus igitur, tali capite
superne ornatus, apti.ssimus fuisse videtur qui in
pompa a sacerdote circumferretur.

Aediculae huiusmodi etiam ab Herodoto nomi-
nantur in descriptione illius festi, quam supra jam
laudavi : II. 63 to (U ayaXiia tov tv vt^({) /tixQifi ^vUvio
xaTaxf.xQ\'JOo>/iév(ii TiQOsyyniiiÇnvai. 2)

Pastophori igitur initio erant ii qui aediculas illas
portabant. Ubicunque dii Ale.\\andrini colebantur,
pastophori fuisse videntur uti patet ex inscriptionibus

1) Vide Wilkinson (cd. Birch I^ndon 1878) II! jmg. 355.

2) iJiod. Sicul. (I. 15) iyiXuxra t| *atvaovf xaraTztv-

«ffaaÖai,

1540

Florentiae, Patavii, Industriae (nunc Chivasso)
inventis, quas supra laudavi.

In pompa ab Apuleio descripta nulli sacerdotes
inesse videntur, in quibus pastophoros agnoscas,
nam nullae aediculae circumferebantur, Tamen
>cociu pastophoruni velutin contionanvocato^ (Cap.
XVII) scriba renuntiat xà irloiacfàaïa. Igitur aut
omnes sacerdotes qui deum exuvias portabant hoe
nomine comprehenduntur, aut vocabulum pasto-
phorus primam significationem exuisse putandum
est, ita ut simpliciter collegium quoddam Isiacorum
significet Quod probabilius, etiam ex vocabulo
»pastophorio« quo aedificia significantur, quae
cintra conscpta ionpionwK (cap. XIV. 266.8) erant
et ubi sacerdotes habitare, cultores deverti solebant.
Pastophorium (naauxpoQiov) hac significatione legitur
in inscriptione Deli inventa, qua Delius quidam
gloriatur se pastophorium Delicum munificentia sua
confersisse.

C. I. G. 2297. QtofiXos Oeotpikov \'At^inxtvg, fieXavt}-

(fOQOÇf trv xDvlainv xov naauufOQtov xai xi}v YQaiprv xwv
x£ toTx(ov xal xrü 0()0(ptig xai xt]v f[y]xaiM;i»\' x(uv Ovqwv
xai xovg 7TQOftóx0ovg xovg tr xo7g xolxoig xai Tag en
avro7g aavlôag àviOtjxe ^oQuniih, "laiâi, ^Arot\'(iiôi/yi(>no[x].
Qixtet, tni leQ^tog 2:eXtvxov xov \'Avö{iOvlxov ^Paftvovalov.
Ad quae üoekh : »Salmasius et Hugo Grotius a
Seldeno (de Synedria II pag. 59 sqq.) laudati mihi

78

rectissimè videntur interpretati esse >mansionem
pastophorum, qui in conclavibus ad templum po-
sitis habitarent ubi reposita simul erant instru-
menta cultus, vela, vestes etc.""

Inde a primis temporibus Cbristianae religionis
aedificia quae adjacere ecclesiis solebant, pasto-
phoria dicebantur. i)

Hic jam alia oritur quaestio. In Aegypto, ut
onmes sciunt, sacerdotes semper ordinem effece-
runt a ceteris civibus segregatum. Apud Graecos
vero et Romanos sacerdotiis semper fundi sunt
homines qui aeque atque reliqui cives res cum
publicas tum privatas tractabant. Quid autem de
sacerdotibus Alexandrinae religionis opinandum est,
cum haec religio per Graecos et Rorr.anos, omnino
per universum Imperium Ro\'^anum divolgata
esset? Utrum cum religione Aegyptiaca et mores
Aegyptiaci advecti sunt, an hac in re Aegyptiaca
religio semper Graecis et Romanis moribus obnoxia
mansit ?

Videmus ex inscriptionibus paulatim morem esse
immutatum, sacerdotia primis temporibus juxta alia
sacerdotia in templis et consensu tantum magistra-
tuum obita esse. Sacerdotes nonnumquam in 7inum

i) Vid. Martigny, Dictionnaire des Antiquités Ciirétiennes
sub voce „pastophorium".

19

mensem adlectos fuisse patet ex inscriptionibus
quae inveniuntur apud Le Bas et Waddington,
Inscriptiones Asiae Minoris n". 1143 vs. 9 et 10 et
in adnotatione ad no. 11/^o. et apud Foucart :
Assoc- relig. 241 inscr. 66.

Sacerdotium Aegyptium magistratui obnoxium
et cum Bacchi sacerdotio conjunctum fuisse patet
ex hac inscriptione Thespiis invento, ubi senatus
populusque ahquid statuisse videntur de muHere
quae Isidis et Anubidis sacerdotium gesserit in
Bacchanalibus.

\'ff /î[o[u]^7] xo[î] ô

Blvaalnna [v?----

TOV teQccTev{oaaav " I
aiâog x[a]i ^Av[ov(iiôos
%fj noh eig rCr»» Jio
v] vaov loQtrv.

Ubi Boelch: „t£(>of«iî[ffa(rav] dedi ut niuliersacer-
dos fuerit."

Sami, Deli, Athenis sacerdotes ad breve tempus
adlecti semper in omnibus rebus magistratibus
parere debebant (Bulletin de correspondance, hell.
1881 pag. 484.

Mox vero etiam ad vitam adlegebantur, uti
patet ex inscriptione Termessi inventa :
C. I. G. 4365.

8o

M. Av[Q7]Xiog\\ \'\'Aa[y:\\).r]niàôr]Ç viog leQSwg
^aQciniôog ôià ßiov.

Apud Apuleium jam videntur sacerdotes omnino
a vita ceterorum civium segregati fuisse. Cuius
rei luculentum testimonium dant aedificia templis
adjacentia, in quibus sacerdotes habitarent et
cultores somniis et monitis a diis per quietem
mittendis vacare possent.. Insuper quod sacerdos
ille Cenchreanus non Graeco nomine sed peregrino
nomine Mithras utebatur, probat eum aut pere-
grinum fuisse ant civitatem suam exuisse.

A.DNOTATIO

ad Cap. XI. 260. n.

Ncc mora cum dei dignati pcdibus humanis
inccdcrc prodcwit.

I. ü E A N u in D E.

Post deorum insignia, ipsi dei incedunt. Qui
dei? E.xspeclaveris Isidem, Osiridem, idarpocratem,
Anubidem; sed Isidis lantum bovem et Anubideni
videmus. Incedens igitur solus .\'Xnubis conspicitur.
Quis est ille .Anubis ? Audiamus quae Plutarchus
tie eo deo narrat.

Anubis fdius est Nephthyis et Osiridis. Nephthys
est u.xor Typhonis (quem Aegyptii Seth appellant),
qui Osiridi inimicissimus est. Frustra Typhon uxorem
gravidam reddere conatur, sicut ventus aridus
ex deserto Ilaiis agros longius a Nilo remotos

7

82

fertiles vix reddiderit. Interdum tamen Nilus praeter
morem tantopere crescit ut eos quoque agros
obundet, feracesque reddat. Ideo Osiris (seu Nilus)
interdum inebriatus esse dicitur, ebrioque Osiridi
Nephthys concubuisse et ex eo concepisse. Partus,
quem edidit, abscondit i).

Isis autem, quae, Osiridem quaerendo, terras
omnes peragrabat, sensit Nephthyi Osiridem ad-
fuisse : coronam enim melilotinam ab eo relictam,
apud Nepbthyn invenerat (nam melilotus in primis
in illis agris, quos Osiris interdum praeter morem
obundat, germinat). Tune Isis infantem quaerere.
Canibus ducibus invenit, inventumque nutrivit et
educavit. Adultus autem custos et comes Isidis
factus, Anubis appellatus est, et dicitur diis excu-
bias agere perinde atque canes hominibus. 2) Inde

1) Cap. 38: ûç Se NeiXov \'O(Ttpi(?0f àiropporiv, ovruç "lutSoç crTiux
yîjv ty(i\\)ai xat voptÇ&uirt, où xràcav, àW rii ó Nttlof iTzißxivtt triztpuaivotv
xal ^ttyvv^tvof — — — yéfOvv Si xaXoOtrt rriç yr,{ ri î<Tyxzx xai
Ttxpépix---. ôrav Si •j-jrtpBx\'kùv xat Tvltovxffaç o NïîXof triyMvx

7ri>;(7tâffT! Tûtç iff;^aTiüOU(Tt, t6ûto jxi^iv \'OTtptSof Trph; Nf\'pOuv xaXoÛTi,

UTTO Twv avxß^xijTXvömuv jTvrrwv ihy^auévriv — oOtv r; jxiv \'Ifft; trtxt
yvntTtuç tov ^Clpov, rj St VifOvf ffxôrtov tov \'iKvovßiv,

2) Cap. 14: atffOoatvriv Si Tfi àJtlpjj ipûvra Tv/yr/ovtvat Jt\'otyvoiav
wf cauTÎ), TOV \'Oaipiv, xai Tixar.piov \\So\\iaxv tov pililÛTtv&v ari^xvov
ov ixsivoç itxpà tkv Î<if0w y.xTtknrt, to ttxiSïov Çnriîv txOitvac yàp
tvOiiç TtxovfTxv Stà fößov Toîi Tujxûvo;\' t{jptOiv Si yx\'Xtnû; xat pióyt;,
xwwv ÎTzxyôvTuv Tnv \'l^tv, ixrpayijvat, xai ytvMxt yûXaxa xai ôn^aJôv
avTÛç, \'Avovßtv itpoaxyopt\\jOivTX, xai "ktyôjjLtvov Tolç Otov( fpovpiîv ûantp
Ot XÛVt( tov{ âvopûttovç,

83

Graeci in eo Mercurium agnoverunt eumque etiam
\'^EQficcvovßiv appellaverunt. i)

Sed hac in re Graeci et Romani semper erra-
vere : veteribus Aegyptiis Anubis non erat canis,
sed canis aureus (jakhals). 2) Quid potentiae
autem cani aureo tribuebatur?

Aegyptii, ut omnes sciunt, maxime cupiebant
mortuorum corpora a putrefactione servare. Cum
corporibus et animas servari putabant. Videbant
in tellure, quae Nilo adjacet, corpora citissime
putrefieri, in desertro contra mortuorum corporum
arescere atque ita carnem tardius perire. Sic in
monasteriis, quae sunt in Contra-Syena, corpora
monachorum, Saeculis VI, VIII, ,\\.1 nostrae aerae
sepultorum, adhuc spectantur satis bene servata. 3)
Credebant inde canem aureum, qui in deserto
habitat, arte quadam esse praeditum, qua corpora
servaret, ipsius igitur corporum condiendorum artis
inventionem cani aureo tribuerunt. Mie canis
aureus veteribus Aegy[)tiis Anubis erat 4). Passim
in delineationibus .\'\\nubis, corpore humano, capite

1) Plutarch 61. im Si \'nt xal \'l\'.ptiiwj^i; èvouâÇïra«.

2) l\'arthcy ad Plut. jK-ig. 195.

3) Masi)cro, Histoire des Peuples de l\'Orient, Kgypte et
Chaldée. Paris 1895 pag. 112.

4) Maspéro 1.1. pag. 179.

84

canis aurei praeditus, operam navans in corporibus
condiendis conspicitur. i) At non tantum mortuorum
corporibus proderat Anubis, animis quoque opem
ferebat, Animos mortuorum ad inferos meantis
comitatur, iisque favet et studet, cum apud
Osiridis tribunal rationem dant eorum, quae bene,
quae male fecerunt. Sic passim conspicitur in Libro
Mortuorum. Haec altera causa est cur Graeci
in eo Mercurium agnoverint, cur Plutarchus ei
etiam Hecates potentiam tribuat 2) et dicat eum
et infcrum et Olympium esse. Ultima verba fortasse
etiam ad auream et atram facies .spectare videntur,
quas Apuleius (cap. XI. pag. 260, 12) ei tribuit.
Anubin autem et ad inferos et ad superos deos
referri et hic locus Plutarchi indicat (c. 61}:
0 ô\'ccvarpaivm\' ta oi\'i/âria xul tulv ùvw fpsQOfiéiiDV "Avov-
{iig Xôyoç (causa), taii ôt ou xui \'liQfiârorfttg orofiü^fzui,
TO f(èr log tolg ùVw, lù âè wg zolg xùjo) n^oarxov\' t)io xuï
(Ivovoiv aftfp to f(tv Z.tvxôv àXexujvoru, tov ôt. xçoxiuv,
tÙ (.dv dlixQur xaî (favâ, zà ât /.uxtà xuï ttoixUu
vofiiÇovTtg.

Caninam huius dei naturam etiam more suo
Plutarchus explicat. Plutarchus enim cpii ex omni
religione sensum interiorem et philosopiuam elicere

1) Liber Mortuorum, ed. Hrugsch, jussim.

2) Cap. .t4 xal TavT»;v îyjt\'^ âw.ii Trao\' Ar/vrrtot; t«v ij\\ivxutv ó
\'Avcivßii, oixv ri \'E/.izri -rxp \'Kl^riJi, yOvH(i; mv \'ouw xai \'(jXOarrwf.

85

cupit, dicit Aegyptios non animalia pro diis habere,
humanas vero et divinas virtutes, quarum etiam
in animahbus vestigia et quasi symbohi agnoscant,
sub animahum specie coiere.

Sic eos non canem pro Mercurio habere, sed
eandem vigilantiam et judicium amicos inimicos-
que discernendi, quae in cane agnoscantur, et deo
Anubidi tribui, i)

»Canis« aut >latrator« passim apud poetas latinos
dicitur Anubis. Apud Vergilium loco nobilissimo
in descriptione clypei Aeneae, in quo et pugnam
Actiacam caelari fmgit poeta, dicit in eo certamine
non id solum actum esse, utrum Ociavianus an
Antonius rerum potiretur sed magis utrum penes
.\'\\egyptum an penes Romam imperium orbis terra-
rum futurum esset.
Aen. Vlll 698.

»Omnigenumque deum monstra et latrator Anubis
Contra Neptunuin et Venerem contratjue Miner-
vam.

Tela tenent.«

I) 1\'liit. cap. "Orxv oSv « ^vOoXoyoOit AiyuTmoi mpl twv Oiriv
ixoûdjîî, ttXxvx; xxi *ai noUx roti-jrx nxOriuxTX, Sti twv

itprjttprxuDU)) ^viqjiovrjftv, *al jir.S\'n ohiOai toOt-wv \\iyt7Oxt ytyovo;
oûtd) xxi TTtTTpx\'/uivov, Où yip tov xüvx xu/it\'w; \'li^i^unv xf/ouui, «i>à
toO Çiwou to ^yiaxTwbv xal to aypuTrvov xai to yiXónoyov, yvw«i xai
ayvoix to y«lov xai to i^Opov opiHovrof, ^ yjjTiv b UXsrrwv, tw Xoytw-
TXTtk} twv oewv <juvolxltov(ttv,

86

Ovidii locum ( VIetam. IX. 665) jam supra laudavi.

Lucanus Anubidom significat, ubi dicit (Pharsaliae
VIII 832.)

»Semideosque canes et sistra jubentia luctus,

Et quem tu plangens hominem testaris Osirin.«

Insignia, quae ab Apuleio loco nostro tribuuntur
Anubidi nempe caduceus et palma, solita eius
insignia sunt : et caduceus quidem, quoniam pro
Mercurio habetur, palma autem quia haec est
gestamen eorum qui mortuos efferunt et palma
arbor sacra est, quae ab Aegyptiis colebatur. i)
Anubis, palmam et caduceum gerens passim in
delineationibus et prostypis conspicitur. In cippo
sepulcrali, Romae reperto extra portam Flaminiam
(apud Lafaye catal. 112. Annali dell Institut, di
corr. arch, di Roma. 1879.) talis Anubis e.st.

In gemma (apud Winckelmann, P. gr. de Stosch
p. 26 No. 106, apud Lafaye catal. 158) Anubis
est at cum capite canino, sinistra caduceum, dextra
palmam gerens.

Quomodo Anubis hic pedibus /lumanis inccdcrc
(;Jici possit, sine dubio colligere possumus ex narra-
tione, quae invenitur apud Valerium Maximum
VII 3.8: »M. Volusius Ipost necem julii Cae.saris]
aedilis plebis, proscriptus, assumj)to Isiaco habitu,

\') Maspero, pag. 178.

per itinera viasque publicas stipem petens, quisnam
revera esset occurrentes dignosccre passus non est."
Qui hoc efficere potuerit (nempe ut non dignos-
ceretur) nisi caput tectum habuerit ? Neque lintea
vestis, neque caput rasum, neque sistrum hoc
efficiunt. Caput eius igitur Anubidis capite, id est
canino capite, tectum erat. Ita sine dubio intellegenda
sunt quae de Commodo narrantur in euis vita,
ab Aelio Lampridio conscripta : (Hist-Aug.) cap. 9.
»Cum Anubin portaret, capita Isiacorum graviter
obtundebat ore simulacri.«

Commodus igitur furore captus, cum in pompa
Anubidis capite caput obvolutum haberet, circu-
mibat et caeteros cultores obtundebat.«

Eadem res narratur in vita Pescennii Nigri ab
Aelio Spartiano descripta cap. 9. » Hunc (Pescennium)
in Commodianis hortis, in porticu curva, pictum
de nuisivo inter Commodi amicissimos videmus,
sacra Isidis ferentem : (juibus Conunodus adco
deditus fiiit ut et caput räderet et Anubin portaret
et pausas ederet.« (cf. vit. Commodi cap. IX. 4.)

Quartus locus, ul)i hoc de Commodo narretur,
e.st vita Caracalli ab Aelio Spartiano conscripta
cap IX: »cum .Antoninus Commodus ita ea cele-
braverit ul et Anubin portaret, et jxuisas ederet.
cf. Renier. Inscriptions Africaines 4099.

88

II. DE Isidis BOYE.

Post Anubin Isidis simulacrum in pompa con-
spicitur, sed non tale cui mulieres speculis (uti
cap VI II dictum est) obvium ministerium common-
strarent. Est enim Bos. Sed aliunde scimus et
bovem Isidi sacram esse et pro Isidis simulacro
haberi.

Clemens Alexandr. Stromat. Lib V. c. 7. 611
vacca est : „ov/.ißo?.nv yijg te ainjjg xai yetoQyiaç xui
iQOtprß.

Wiedemann ad Herod. II 261, 482 narrat illo
festo, quo Osiridis Mors lugetur mense Athyr,
vaccam, atram byssinam vestem indutam per
Solis .A.edem circumferri, qua significaretur Isis
mortuum maritum quaerens.

Plutarchus idem narrat de eo festo : cap. 39

J/o firjvng ^Afivn œfaviaOrjvui lor^\'OiUnir ?Jyn"air.--0/

ifQtîg äV.u re ÔQi\'iai oxvOnamu, xui ßovv (hux(/i>(Wi\' ifiaritii
[iflan ßvaalvoi TTHjißüXXoneg i-ni irivOn tijg (hoCi <]n.
xi\'iintm (ßovv yù(t^\'foiông fixôiu xui yr^v vnfii\'Çnvuiv).

Bos etiam .sacra erat deae Hathor et haec dea
etiam sub specie bovis fingebatur (vid. Maspéro,
hist, des Peuples de l\'Orient pag. 177) ubi et videas
Isidem-Hathor capite vaccino sed corpore humano
(cf. Mariette Musée de Boulac pl. 5 No. 167) et
»Bonam Vaccam Hathor«, Leemans, Musée de
Leide III pl. XII.

«9

III. De ci sta.

(ibid. 20.) Cista haec, quae etiam in Cereris
mysteriis partes agit, nominatur a Tibulio I. vii. 47.
»Et Tyriae vestes, et dulcis tibia cantu,
Et levis occultis conscia ci^ta sacris.*
Plutarchus ubi describit quid faciant sacerdotes
cum Osirin interemptum quaerunt: (c. 39. c.)
rfj ô^ivari] inl óéxa rt\'yiog inl OaJ.aoaav xuTiaat, xal it^v
leQuv xLairy oi aroliazai xal oi IsQStg ixfffQOvoi, xQt\'Oovv
itiog f\'xovoav xifiojziov, tis f\' not/ftov Xafiorieg vôatog
iyxiovai, xal yiretai xgavyij twr naoovzon\' (Jg svQtjftérov
zov ^OoiQiôog, elta y/]i\' xaQTttfiov (pvQwai ttfi vâazi, xal
(Jv/ifu^arreg à^oiftata xal Ovftidftaza zoh\' TTolvzeXojy, am-
nlùxxovoi fit]vo£iâtg àyak^iàztov, xal zovzo aio?u^outH xal
xoofiovatv, ifxpalvovieg ozi yrg ovular xal vôatog zoiig
Osovg tot\'tovg voiiiÇovui. —

Fortassis etiam alio loco Plutarchus (c. 111.) de hac

cista agit dicens oinoi ôé datv oi tor ie^ôv Xôyov ttsqI (l£u>v,
niiatjg xaOa()€vovtu óetoióaifiovlug xal nefue^y/ag, ir tij
fpvxij (plQorttg (\'óanef) iv xloiij xal nEQtatiXXovzeg, r« fii%
/liXava xal oxm\'iôi; ta ôe tpavEQu xal Xt/ftnQa tijg ne()i
(km- vnoôtjXoihzeg oirjueiog, ola xul ttcqI tt}v iaOijia tijv
IeqÙv ànoipuivétaî.

Cista mystica, circa quam serpens se volvit,
conspicitur in cippo sepulcrali, qui est in museo
Neapolitano. cf. Monunsen. Inscr. regni Neapolit.
Latinae 6944. Lafaye cat. 113.) In ara marmorea,

90

cuius inscr. videre est C, I. L. VII. 346 et quam supra
laudavi, conspicitur (in fronte) cista mystica, cuius
operculum serpens cingit.

IV. D E U R N u L A,

Mirum est quod in huius pompae descriptione
nusquam Osiridis mentio fit, praesertim cum haec
urnula magis ad Osiridem quam ad Isin pertinere
videatur. Non enim dubitandum est quin illud vas
sit quod Plutarchus dicit Osiridis emanationem
continere et semper sacris praeferri. cap. \'6.
Ov (.lovov óè TOV Nellov dXXd näv dnXwg ^OolQióog

dnOQ{)Ot]v xaXovai, xai to~v isQWv dei nqonofitrfvei to
vÓQsiov ini xi/iifj tov Oeov. Osiridis autem emanatio
non tantum in Nili aqua et omni humore agnoscitur
sed mundum universum eius emanationem et simu-
lacrum esse dicit Plutarchus c. 49. èv fiev oi\'v x/J
tpvxfj vovg xai loyog 6 twv dQlaxiov ndvrwv ^eftwv xai
xvQiog ^\'OaiQtg eaiiv, iv (U yij xai nvevttati xai vdaii xai
ovQavqj xal aaxQOig to xexaynivov xai xaOeazrjxog xal
vyiaivov wQaig xal xQdoetH xai neQioóoig^ OaiQióog dnOQQOtj
xai eixtbv ifj(faivof(évtj.

Huius urnulae mentionem cjuoque facit Vitruvius
in praefatione ad Lib. VIII. ^3: »Ex eo etiam (jui
sacerdotia gerunt moribus Aegyptiorum ostendunt
omnes res e liquoris potestate consistere : itaque

91

cum hydria aquae ad templum aedemque casta
religione refertur, tunc in terra procumbentes,
manibus ad caelum sublatis inventionibus gratias
agunt divinae benignitatis."

Descriptio urnulae, quam apud Apuleium legimus,
mire congruit cum iis, quae nos docent res antiquae
huiusce generis repertae. In collectione Blundelli
(Clarac, Musée de Sc. pl. 988, no. 2588 B.) extat
statua sacerdotis, quae ambabus manibus tenet
hydriam, cuius ansa formam serpentis habet. (Lafaye
cat. 81) sed dubitatur num genuina sit.

Alia sacerdotis statua est, urnulam tenentis.
Haec statua olim vel Psyche vel Virgo Vestaiis
vel una ex Danai filiis appellata fuerat, sed a
Bottigero et Visconti, recte, uti videtur, sacerdos
Isiaca appellata est. (Bottiger. Isis Vesper, nota 17
Visconti Opere Varie t. IV p. 32 j pl. XXVll
Lafaye catal. 89.)

In prostypo, quod Lafaye (catal. ii8) describit,
et in quo pompa Isiaca ficta est, sacerdos est qui
tenet urnulam, paulum quidem ab nostra diversam,
attamen ad eundem usum, uti videtur, destinatam.
Eius ansula cum canali conjuncta est et in junctura
loto ornata est.

In pictura in pariete picta, Herculanei inventa,
(Helbig IUI) quae extat in Museo Neapolitano
sacerdos urnulam tenet. In nummo Alexandrino

92

(Lafaye cat. 3; Mionnet t. VI p. 48 n®. 31) urnula
conspicitur, ansa et longo canali praedita.

In pictura in pariete picta, Stabiis inventa, et
quae in Museo Neapolitano extat (Helbig 1098
Lafaye Catal. 227) sacerdos extat qui ambabus
manibus tenet urnulam longo canali ornatam.

V. De a s p i d e.

Aspis, quae hic et cap. IV pag. 254, 24, nomi-
natur ov{)mog est sive [iaaiXioxoç (Egyptiace : ârà),
Isidi sacra. Hac aspide Harpocrates Typhonem
aggressus est.

Plutarchus narrat Aegyptios serpentem astris
comparare, quod sine artubus progrediatur neque
senectuti obnoxia sit. c. 74 àairiôa ôè wg àyi]{iw xai
XQOiftévtjv xivfjaeaiv àvOQydvoig //fr\' eimexelag xai t\'y^ôtr^tog
aaTQtit TTQoaeixaaav.

Haec aspis ubique conspicitur, praesertim in
coronis, urnis, vasculis deae (vid. ad. cap. IV).

Juvenalis in eius mentionem incidit in Sat. VI. 537.

»Et movisse caput visa est argentea serpens.«
Adnotatum video apud Parthey ad Plutarch, pag.
266. in Aegypto sedecim genera serpentium esse,
eam quae Oé^fiovOig dicitur Isidi sacram esse et

93

ubique in aedibus sacris ali et quidem azkaii fiaaxeic,}
(Aelian. X. 31). Herod. II. 74. slat âè ne^i
i()oi 6(pieg dvÜQomtov ovôafiwg ôijli;fioveg, oi ftsyédu
ióvieg OfiixQoi ôvo xéçea cpoftèoixJi nupvxôia axQtjg zfg
xtipaXrjg, rovg Odmovai anoOavóiTag fV Tf^ t(Jf/7 tov Jiôg.
Et corpora serpentium condita inventa sunt (vid.
Wilk. IV. p. 248. V 124, 242.

Adfiotatio ad cap. X VI. pag. 26^.y. ibidem simu-
lacris rite dispositis.

Isiacus ritus est, in pompis »pausam ederet i.e.
certis stationibus simulacra quae cirumferuntur,
disponere. »Pausam edere« legitur apud Aelium
Lampridium in vita Caracalii cap. IX : »— cum
Antoninus Commodus ita ea célébraverit ut et
Anubin portaret et pausas ederet.« Inde sacerdotes
etiam »pausarii« dicuntur. C. 1. L. VI 348.

Pro. Salute. Domus. Augustae
E.x corpore Pausariorum. Et
Argentariorum. Isidi
Et. Osiri. Mansionem
Aedificavimus.

C. I. L. XII 734. in sepulcro pausarii
in tabula, litteris malis Arelatae in Museo haec sunt:

Lumi I 1). M. I Maximini | Eesti | Pausr
Isidis I T. P. Arel | Collegae.

94

Ibi haec adnotavit Mommsen: »4. t(itulum)
p(osuerunt) Arel(atenses) Villef.; ego explere malim «
p(ausarii) Arel(atenses). c quamquam quid littera
T significet, non expedio, nam de supplemento
t(empli) vix cogitari licet, cf. tamen supra n. 714. 11
(pastop)hororum t(empli?) l(sidis?)

Ad cap. XVI. pag. 26^, //. navem nunciipaviL

i. e. Sacerdos navi nomen Isidi indidit.

Crebro in inscriptionibus mentio fit navium, quae
ex Iside nomen habent.
I. R. N. 2807.

D. M.

TI. I\'ETRONI CELERIS
NAT. ALEX. EX. III ISIDE
VIX. ANN. XL. MIL. ANN. XVII
TITIVS AQVILINVS EPIDIVS
PANSA IH ISID. II. H. M.
FECERVNT.

Ibid. 2810 in agro Neapolitano.

DIS. MANIIJ.
C. RAVONIVS CE
LER QVI ET HATO SCE

NOIIARDI. NATIONE M.....

MANIPL. EX III ISID......

L. AELIVS..............

VENER.................

95

C. I. L. III 3.

Jovi Soli Optimo Maximo
Sarapidi et Omnibus Diis et
Imperatori Caesari Nervae
Trajano Aug. Germanico Dacico N(ostro) i)
Epictetus Libertus Tabellarius
Curam agente operis Dionysio Sostra-
ti filio Alexandrino Gubernatore
Navis Parasemo Isopharia T. Cl(audii) Theonis.
Ubi Mommsen haec adnotat : * Nostrum Epictetus
dixit imperatoren! utpote patronum ; navis cuius
gubernator Dionysius fiait, T, vel potius Ti. Claud ii
Theonis fuit nomenque habuit ab Iside Pharia.

i) Anno p. Chr. 104/114.

ADNOTATIO

ad Cap. VIII (pag. 265. 14)
xà nloiag^éaia.

In codice legitur >ita aoiaE^/)ßcia«, quod edi-
tores conjectando mutaverant in „Aaoïg aiptoig"
quam conjecturam tutati sunt collatis verbis con-
ceptis: »lté, missa est», quae in ritu Christianorum
usitata sunt.

Primus v. d. Vliet edidit r« nlniufftaïa. Voca-
bulum nXoimptata Mommsenus (C. I. L. I 387)
restituit ex Johannis Laurentii Lydi Libro de Men
sibus IV, 32 (45). Tfj TTQO x()iu,v-N(onôv Rlaftildir t)
nlovg zrç "laiâng imxtXeîxo, oi\' tzi xal vvv xeXoîJvxeg
xaXovai nXota(ptaiu. rj loig ifj Aiyvniiuw (puivrj nu-
Xaià atjfiaîvtxai, zom ttniv r; atl^vf^ xal n(tnaijxnn(og
avii]v zifitùaiv tva^xófttvoi zwv OaXaxjim\' oJaUv.

Verba „0 nXovg xr;g "laidog", congruunt nomini

97

Latino, quod apud Apuleium non legitur »Isidis
Navigium«, quo nomine vulgo hoc festum notum
est et quo in fastos publicos Romanos receptum
est, ut apparet ex tribus illis fastis qui typis
expressi sunt in Corpore Inscr. Roman. 1. nempe
pag. 387 in Commentariis Diurnis:
III NON. MART.
Isidis Navigium Rust. Phil. ;
pag. 358 in Menologio rustico Colotiano sub Piscibus
vs. 15, et eadem pagina in Menologio Rustico
Vallensi sub Piscibus versiculis 17 et 18.

Eodem nomine nuncupatur a Lactantio I, 11. 21
»Certus dies habetur in fastis, quo A/V/w navigium
celebratur.« Ausonius vero appellat Natalcm ratis
Isiacae (de feriis Latinis 24). Natalis navigationis
autem appellatur a Vegetio V. 9: »Ex die III. Id,
Nov. usque in diem VI id. Mart, maria clauduntur;
— post natalem vero ut ita dicam navigationis,
qui solemni certamine publicoque spectaculo mul-
tarum gentium celebratur — maria temptantur«.

Dc Isidis Navigio etam titulus est carminis, quod
invenitur in Anthologia latina fasc. II Nr. 743
(pag. 205 edit. Riese).

»Isi o fruge nova cpiae nunc dignata videri

Plena nec ad Cereris munera poscis opem,
Nam tu nostra dea es nec te deus ipse tacendi
Abnegat, expertus quis tua vela ferat :

98

Namque tibi Zephyrus favet ac Cyllenius ales
Ne nostra referas de regione pedem."

Ex crebris festis, quae Isiaci celebrare soliti
erant, quaeque inter publica festa (vid. ad cap.
KXIV), recepta erant, hoe solum \' est, cuius
ab Apuleio mentio fit, quamvis Undecimus liber
Metamorphoseon integri fere anni spatium con-
tineat. Si non primum, praecipuum tamen
locum inter festa Alexandria avecta obtinuisse
videtur. Nondum ab antiquis Aegyptiis agebatur,
neque ab illis Isidi quicquam cum mari commune
fuisse credebatur, cum ilH omnia bona, omnia
fausta Nilo suo et telluri, Nili uxori, tribuerent,
Nilum ipsum in mare evanescere viderent.

Quod etiam videre licet ex Plutarchi cap. 32.

Oüto) noQ ^Aiyvmioig Ndkov eïrai znv "OaiQiVy ^\'laiói
avvnvTa xfj yf], Tvfpiova óè Tt]v Odluaaav, ets ry 0 NeJlos
t(.mimu)v mpavi^axai xal (haanäzai, 7rA/;v oaov r yfj fiÉQog
uvaXufißävnvaa xal ôtypntvrj yivezai yórifiog vn avzov —

--óio try ze Oólaaoav oi ieiJsTg àrpoaiovviai, xal zov

aXa Tv(piùvog àipQOv xaXovai, xal ziuv ànayoQevofiévotv \'êv
taziv avzoïg, ènl ZQanéÇïjg aXa fit] nQOziOeaOai\' xal xvßeQ-
vi]zag ov nQoaayoQevovatv, öti xQwrxai OaXâzz/j xal xor

ßiov àno ztjg OaXàzzr^g e%ovaiv.---ôô^ei ôè xal zo

vno ziùv ritiOayoQixüJV Xeyàfterov, ojg ij OàXaiza Kqovov
ôâxQvov iazi, aiviizeaOai zo fttj xaOaQov fiTjôè av/itrpvXov
aihrg.

i I

99

A Graecis Isis semper habita est domina maris
et ventorum. Sic apud Lucianum Jupiter imperat
Mercurio ut lo mari in Aegyptum vehat efficiat-
que ut ea ibi Isis fiat: pergit inde Jupiter dicere
„y.(xi [r I(u\\ TO Xomov èazo) Otng zoTg ixel xai xov NeïXoi\'
dyayizo) xai znvc àvéfinvç iTrnrefinétd) xai ow^ézo) znig nkéov-
zuç (deor. dial. IV.); ibidem de lo dea facta Aegypti
Zephyrus : xai aQ^ei yaQ, inquit, \'liQfiijg trpij, zwi
Ti?.eóvTU)v, xai j^ftwv (i.e. ventorum) aazai âéaTroiva/ôvziva
rtv f;fi(vv tOkXr^oot f-xnipijjai r xmXvaai tninvblv. In hymno
C/iio (C.I. Gr. 3724) Isis filia est Urani, Noctis
filii, qui eam in aequore procreaverit (uti etiam in
antiqua religione Aegyptia nata est e-\\ Aqua
Tenebrosa)

2";; T£, ffdxaiQa Otà, //»;!//(> noXvon-vfing ^laig,
fjv zfxev OvQarog fivifQoviôtjg fni xi\'fiaat nôi-zov
ftaQfiuQtotg, OQftpev q^wg nàai ^Qoioîot,

TïQtafiiair^v f(axâ{ni)r èv ^OXv/un(it ax{jnz(tor tx^oaav
xai yair^g nâatjg xai nôviov ôîav avattaav.

In Hymno loo apud Kaibel Epigr. Gr. 1028 vs.
5-6 (Weil)).

m" QAAAl

EIAEPVE

quod Smyniis legit OAAA^

[lAEPVAEYIA
sive cum Weilio legendum est (Mitt. d. arch. Inst.
Ath. 2. p.

190) T\';\'\' OaXaaaav nQuaov tnéçaou sive cum
Franckel (Arch. Z. 1878 p. 131 vs. 15—16) fyw
OaXâaaiu t^ya tv[d}ia — inolr^aa.

lOO

Tn hymno Andrio (ed. Abel pag. 301 vs. 34—35)
Isis ita loquitur

ade f/cdccaaag
TTQÜiov iv uvÖQiLTTOiai THQuai/nov 7-vvoa fióxOov

et VS. 143 — 155.

Trlwzd öè ffikavdiog ^Af^KpixQixa
vrjval fielafiTTQWQOiaiv vnai Traxvcnhng ai\'x//(ij
di\'/xa fietóa/t/mv, lXuqccv tqvfiqoiaa naQeiav,
af-intxaau) Trfivv yXavx(óXerov\' iv ó\'uneQuxoig
fiévOtair uaiifièa nXuyxxuv nóar, tvzi /lis Ovtiog
■/.oqüva)], xXnvkt)\' navirf dè /neXavO\'ii ^wiQvi.
OTTtQxcfievog (ioQi) nóvxog ivi oninXvy^i fiaOelaig
/itvxccx i^ dóvx<üv\' TTQuxa ö^inl aéXftaii óoiioon\'
oiófia xaOimrtvoiau\' óu/iuCofttrug (h Ou?M(j(fag
ojxvTTOQOig iluxaig tlixdv è\'axuae
Jioqidog f.vloxiu\' Tie(ti7Tdl?.ezn (fiv (fi^eoi OÜftfing
HQeaiav dódt^xov iv (iUfiaai Tiuniuivoiauig.

In Epigrammate Philippi Thessalonicensis Anthol.
Gr, (ed. Jacob 2. pag. 197 Nr. 10) ita Isidem allo-
quitur Damis.

ei ó^ o)g ix neXdyovg tQQvaao Jafnv, uvuoüa
xrxTïtvirjg, (ivaei ;f()i;(;d*£()f(>i\' xtftdóu.

\' Statius quoque Isidem invocat ut faventer amicum,
Metium Celerem, mari ducat (Silv. Ill 2 vs. 101 sqq.).

»Isi Phoroneis quondam stabulata sub antris,

Nunc regina Phari, numenque- ürientis anheli,

Excipe multisono puppem Mareotida sistro;

Ac juvenem egregium, Latius cui ductor Eoa

lOI

Signa, Palaestinasque dedit frenare cohortes.
Ipsa manu placida per limina festa, sacrosque
Duc portus, urbesque tuas."
Quot tabulis votivis templa Isidis ornata essent
testatur Juvenalis qui inde jocose colligit pictores
ab Iside pasci : (XII 22 sqq.)

»Genus ecce aliud discriminis : audi
Et miserere iterum : quamquam sint cetera sortis
Eiusdem: pars dira quidem sed cognita multis
Et quam votiva testantur fana tabella
Plurima. Pictores quis nescit ab Iside pasci?"

Festum hoe Alexandriae ortum, deinde per populos
mare accolentes quique ideo Isidis potentiam
praecipue ad mare referebant, vulgatum esse videtur.
Sed eam Alexandriae actam e.sse nullo testimonio
probatur. Mirum est eam nondum nominari a
Plutarcho, cum cetera festa Alexandrina ample
memoret. Sed apud eum aliud festum Aegyptiacum
invenimus unde hoe forsitan ortum sit. Narrat
enim veris initium celebrari primo die mensis
Phanemoth (mensis Martii) (juo die Osiris inire
Lunam putetur : cap. 43. 6. e« dè xf) rovfnjvhf xoö
(DuvefKoO fitp\'og tnt)Tf]v uyovair, è\'fificiaiv \'OaiQtdog etg xrv
(jeXr;ri;r mv/tâÇoyzeg, iccQog ctox\']\'\', "iw>\', iwro) t»;r
óog ôinafuv f v xfj aeh^\'vi] tLOe vtui, xal r/)r ^faty aihif! yé-
vFOiy ovtJay otmTvai lèyovaiv.

Gum inter publicas ferias populi Romani rcceptum

lO?

sit Isidis navigium, facile credere possumus ubique
per litora imperii Romani celebratum fuisse, sed
exceptis scriptorum locis supra laudatis admodum
rara vestigia sunt huius sollemnitatis celebratae.
Attamen vestigium quoddam agnoscere mihi videor
in inscriptione Ephesi haud procul ab arce inventa,
ubi nautarum quorundam mentio fit, qui nautae
{yavliavov\\T€g) fortasse collegium erant sacerdotum,
aut certe initiatorum, qui Isidis sacra ad mare
pertinentia colebant. Inscriptio exstat in G. 1. G. 2955

ini TTQVTaveojg Ti^ß]. K/MVÔÎUV
Titiavov Jr]f.i0aT()(XT0v viov Ùqxisqfms
UQuievovtog ^oaaiavov, M. flofinoiviog
yfcneïvog dvéOrjXEV ^faiôi xal ^eqÓ
TTidi (ptdlïjv xal anovôtXov [apyt^çâ?]
vavßaiovvTiov yivxid[ov], Xanióijfiov
TOV Xa()iór//ovf et fortasse plura.

ubi Boekh haec adnotat : „IVai\'ßarovneg putantur
esse qui navem conscenderint peregre profecti :
mihi videntur ministri sacrorum nescio qui fuisse,
quos non offendit in fine tituli addi, quum ii, qui
initio positi sunt, eponymi sint.t

Quod vero attinet ad ipsam navem, quae
quasi devovetur et pelago redditur, huic devotioni
comparanda sunt ea quae Pausanias XXXII. 13
narrat de alio festo Isidis, quo cultores tentoria,
sacris et donis referta, incenderent et ita deae

I03

Isidi devoverent. Mare hieme claudi etiam apud
Hesiodum est Op. et D. 6i8—622.

Silvestre de Sacy ad Sainte Croi.x II. 168 narrat
adhuc per regiones quas nos Levantem dicimus
tale festum, quale erat Isidis Navigium, celebrari.
Laudat locum ex epistolis Augusti Gislen. Busbeq
De Legat. Turc, (epist. 3 p. 160 ed. Hanov. 1629)
» Cum Graecorum sacerdotibus mos sit, certo veris
tempore aquas consecrando mare Clauswn veluti
Rcscrare, ante quod tempus non facile se commit-
tant Iluctibus, ab ea caeremonia nec Turcae absunt.
Paratis ergo rebus ad navigandum, subinde ad
Graecos accedunt, percunctanturque an nondum
etiam sit aquis dictum bene. Quod si negent, navi-
gationem differunt ; si factum respondeant, navis
conscendunt ac navigant".

Ad bas caeremonias sine dubio referenda est
illa precatio, quae invenitur in omnibus Ritualibus
Ecclesiae Graecae inter eas quae pronuntiantur
quando patriarcho aut episcopo placet.

Huius precationis titulus est EvfJ] ènt ftéUoviog
irléeiv, yij\'O//^»\';; tv z(f/ t^qoftiovi imo tov nai()t(x(txou, et
incipit ita : Jlanota xvQte ô Oeog rjfuöv, ô xara^/wffaj;
avftnlEvaai io7s àyloig fiaOr^xalg xat ànoazàXoiç anv, xal
iriiTi/ujoag t^/; XalXam Tu\'vavêfKov ;et finis est : 1} TOiavrt}
f \'X\'] XlytTtai xai firlnXoUw fdXXoxtog nXm\'. Vid. Goar.
HvxoXoyiov seu Ritual. Graec. Lutet. Paris 1647

104

Fol. p. 873. Etiam in Fastis Turcicis semper dies
indicatur, quo navigatio ineunda, quo cessare debeat
(Matth. Fred. Beck. Ephem. Persarum Lib. IV cap.
2. p. 44.). Idem indicatur Fastis Arabicis. Solle-
mnitas qua Venetiae quotannis Dux, qui reipu-
blicae praeerat triremi mari ingressus matrimonium
Venetiae cum mari celebrare solebat, nobis Isidis
Navigium in memoriam revocat.

ADNOTATIO

de T e im p l o Isidis C a m p e n s i s

ad cap. XXVI. pag. 2\'j^. 12.

Sianmo nwnini rcginac hidis quae de teinpli situ
sumpto nomine Campcnsis summa cum
vcncrationc propitiatur.

Hoc templum cum ex historia et auctoribus
antiquis tum ex recentioribus investigationibus
notum est. Erat in Campo Martio prope Septa
lulia in Regione IX uti est apud Juvenalem VI 525.

»Si Candida jusserit lö
Ibit ad Aegypti finem, calidaque petitas
A Meroë portabit aquas, ut spargat in aede
Isidis, antique quae proxima surgit ovili."
Neronis temporibus hoc templum exstructum
esse videtur. Tum enim Isis inter deos Romanos
recepta est ut dicit Lucanus: VIII 831.

»Nos in templa tuam Romana recepimus Iain
Semideosque canes, et sistra jubentia luctus
Et quem tu plangens iiominem testaris Osirin."
Anno octogesimo post Partum Virginis hoc

9

io6

templum incendio devastatum est testante Dione
Cassio LXVI. 24.

Domitianus novas aedes aedificandas curavit et
dedicavit anno 92. (Chron. Vienn. 8. Jordan. Topogr.
II. p. 32. et Cassiodorus sub hoe anno.)

Fortassis etiam a Commodo ornata est haec
aedes, qui tantopere Isin coluerit testante Aelio
Lampridio in Vita Commodi Antonini IX. »Sacra
Isidis coluit, ut et caput räderet et Anubin portaret.«

Alexander Severus largissime hanc aedem ornavit
testante Aelio Spartiano in vita eius principis XXVI.
»Basiiicam Alexandrinam instituerai inter Campum
Martium et Septa Agrippiana, in lato pedum
centum, in longo pedum mille, ita ut tota columnis
penderet." Mox addit: »Isium et Serapium decenter
ornavit, signis, et deliacis et omnibus mysticis.«

Quid postea de hac aede factum sit, ignoratur. Ex
quibusdam reliquiis, quae ad cineres erant redactae,
colligitur eam arsisse. Omne hoc templum uti erat,
integris columnis, integris parietibus et porticibus
ex Aegypto et Sai quidem asportatum erat, i)

Hoc saeculo magna copia antiquitatum Aegyp-
tiacarum ibi eruta est, quas tamen enumerare nihil
ad Apuleium attinet.

i) Vide de hoc terapio imprimis R. I^mciani, Pagan and
Chistian Rome, London 1895 pag. 92—98.

ADNOTATIO

de TeiMI\'lo Cenciireano
ad Cap. XVII et, XXIII, XXIIII

Cenchreis Isidis templum fuisse etiam Pausanias

testatur IL 2, 3 ir dt KeyxQslats---xaiù ôt xo f-\'reQov

TTtQag TOI/ li/iifvog \\daxhjninî\'\' xui laiôog tfQa. Nulla
huius templi vestigia supersunt ; igitur quale fuerit,
non facile est conjicere. Attamen indiciis, quae ipse
Apuleius subdit, cum reliquiis cum Pompeianae
Isidis aedis tum Eleusinii Cereris templi, compo-
sitis, nonnulla de eo statuere potcrimus,

Primum videndum est quid Apuleiu3 ipse indicet.

Aedes est amplissima (XXII. 269. 22) Pro foribus
suggcstus est (XVll. 265. 10) sed hic fortassis
precarius erat, ad Navigii festum tantum exstructus.
Intra conseptum templi tantum, est spatii, ubi aedes
conducere, laremque temporarium sibi constituere
possit Lucius (XIX. 266 9). Mic .sacerdotes contu-
bernia (ibid. 10) sua habebant, itaque habitabant.
Hae aedes diversae erant ab ipso templo; Lucio

io8

enim prius matutinae apertiones opperiendae erant,
quam introire poterat (XX. 267. 6). Postquam
introiit, adhuc velis candentibus a deae conspectu
prohibetur (ibid. 7). Reductis veHs tandem con-
spicere deam et adprecari potest. Est cubiculum,
deae ubi simulacra, quae in pompa circumfere-
bantur, disponantur pompa finita (XVII. 6). Cubi-
culum illud introire tantum iis licet, qui pridem
venerandis penetralibus fuerant initiati (ibid.). Duo
sunt simulacra alterum ante fores, gradibus adhae-
rens, argento formatum (.WII. 19) alterum in ipso
aedis sacrae meditullio (XXIV. 7). Ante hoe
simulacrum tribunal ligneum est constitutum (ibid.),
de quo infra plura.

Intra conseptum aedis etiam balneae sunt, nam
Lucius ante quam sacris initiatur, sueto lavacro
traditur in proximis balneis (XXIII. 270. 3.) Est etiam
fons penetralis (XX. 267. 11) unde sacerdos laticem
spondeo petat.

Quibus in rebus Iseum Pompeianum, quod ample
et apud Lafaye i) et apud Overbeckium 2) des-
criptum est, cum hoc Cenchreano vel potius Apu-
leiano templo congruit?

Templum Pompeianum situm est in area quadrata.

1) Libro laudato pag, 173—179.

2) Pompei pag. 89—93.

09

muro [TteQißäkq)] ex tribus partibus ab aedificiis
adiacentibus, unaa parte a via publica separata.
Area continet aedificia, qualia et Apuleius nominare
videtur cum dicat Lucium intra templi conseptum
aedes conduxisse (XVllII. 266. 8). Haec sunt aedificia
quae una pastophorium dicebantur uti fit in inscrip-
tione (C. 1. G. 29.gy) supra laudata.

Ab altera parte area continet aedificium vastum
quod Overbeck et Lafaye jure Scholam dixisse
videntur. Suspicantur ibi Isiacorum conciliabula
habita esse ; epulas habitas esse testantur reliquiae
epularum ibi inventa. In tali igitur schola suaves
cpulac et fa€cta convivia et jcntaculum rcligiosnm
(XXIV. 271. 22—24) habita sunt.

Quae autem liileusini inventa sunt, docere nos
videntur de tribunali Ugnco (XXIV. 271. 8) cpiod
Lucius, postquani initiatus est, suj)erstitit. Tribunal
hoc diversum est ab suggestu illo, cuius mentio
facta est cap. XVII : suggestus enim ille extra
fores erat, hoc tribunal in ipso aedis meditullio.
Talis tribunalis vestigia inventa sunt in Cereris
templo Eleusinio, de quibus vestigiis quaedam con-
jecit A. E. j. Holwerda, et conjecturas suas concepit
in dissertatione quam public! juris fecit in .\'\\ctis Aca-
demiae Regiae anni 1895 pag. 251—280. Eleusini
nempe fundamenta inventa sunt sex columnarum
quas patet cum quatuordecim aliis systema viginti

no

columnarum sive quattuor ordines quinarum colum-
narum effecisse. Hoc systema in ipso aedis meditullio
positum muros exteriores templi non attingebat,
immo vero tanta intervalla ab omni parte intererant
inter hoc systema et muros ut tria milia specta-
torum capere possent. Quae melius ex hisce deli-
neationibus conspici possunt
(Sex columnae, quas circulis circumdedi, eae sunt
quarum adhuc fundamenta extant.

Templi intersectio.

Ex Plutarchi vitae Periclis capite XIII patet
columnis his, quae solo nitebantur, epistylia et
diazoma imposita fuisse. Diazomati illi alterae
viginti columnae impositae erant. Intra columnas
inferiores muri exstructi erant, qui epistylia illa

III

lapidea et diazomatis marginem exteriorem, quae
item lapidea erat, sustinerent. Diazoma quod ipsum
ligneum erat, tribunal quoddam efficiebat. Hoc
fiéyaQov sive drdxtoQor recte dicas. Idem scena vel
vnoaxiYiov vero nomine nuncupatur. Conclave, quod
subter tribunal erat, sacerdotibus receptaculo erat
unde in scenam emergere poterant ad sacra
spectaculaet adres sacras monstrandas. Etiam scena
illa velis obductis (uti ex nostro Apulei loco patet,
vela haec inter columnas suspensa esseputanda sunt)
spectatorum oculis substrahi poterant. Igitur nihil
obstabat quin (ut apud Aristophanem in Nubibus
vs. 302 legimus) aedes mystica monstraretur. Res
secretae latere poterant aut in scena, velis obductis,
aut in conclavi subter scenam.

Nunc vide quam claram lucem haec, quam
Holwerdae debemus, templi Eleusinii deiineatio
nostro loco affundat.

Ad illius enim fttyaQoo sivi aruxro^ov exemplum
sine dubio hoc tribunal in Aede Cenchreana ex-
structum erat. Quod hoc fortasse totum ligneum,
illud Eleusinium praecipue ex lai)ide constructum
erat, nihil ad universam sinu\'litudinem facit, prae-
sertim (juum illud Eleusineum maximum Graeciae
telesterium fuerit, hoc autem, quamvis vastum
aedificium, minore sumptu constructum fuisse facile
conjici possit.

112

Illud conclave etiam est quod Apuleius dicit
aibiculum deae, (XVII. 265. 6) operta adyti (XXII.
269. 23) sacrarii penetralia (XXIII. 270. 17).

Etiam in templis Aegyptiis aediculae eae, quae in
pompis tantum efferebantur, adservabantur h n;)
uóvzv) sive dßüzot (Diod. Sicul. III. 6) quod sacer-
dotibus tantum adire licebat. Diod. Sicul 1. 97.

Hesycbius to dnoxQvtpov füqog tov leQov dicit.

Inscr. Ros. vr 42 xai xaOiÖQvOai ev TOtg dóvooig,ueTa
TOjv allen\' vao\'r.

In conclavi, quod subter tribunal erat, suspicor
Lucium Isidis mysteriis initiatum esse. Ibi ea erant
quae videre nemini nisi initiato licebat i). Vespera
igitur, ut superiore capite (cap. XXIII) dictum
est, in templum introiit Lucius. In templi spatio,
quod circumjacet conclave, honoratus est mune-
ribus turbae. Tum ab .sacerdote solus deductus
est in penetralia, i.e. in illud conclave. Noctem
ibi permansit. Quae ibi vidit non narrat, neque
fas erat narrari. Cum mane factum csset (cap.
XXIIII. 271.3) interiore scala, qua .sacerdotes

i) Ideo (juinque operarii, quibus aditus in ipsum conclave
dandus erat, cum opus alicjuod ibi perficiendum iis incum-
berel, sumptibus sacri collegii initiati sunL Vid \'liyn^uc/s. ap^xto.
1883 p. I. No. I vs. 24 et Ilolwerdara 1.1.

Etiam Apuleius dicit eos cjui simulcra intra cubiculum deae
reponant pridem venerantlis penetralibus initiatos fuisse.

"3

emergere in scenam soliti erant, in scenam sive
tribunal emersit. Sed adhuc, cum vela intra
columnas (sive sudes ligneae fuerint) obducta essent,
adhuc populum, qui in aede erat, latebat. Tandem
cum omnia solemnia perfecta essent, vela redu-
cuntur et Lucius, ad instar solis cxornatus ct inviccn
simnlacri constitntus., populo exspectanti monstratur.

ADNOTATIO.

ad Cap. XXII. pag. 2Ôg. 24.

Profert quosdam libros litteris ignorabilibuspraeno
tatos., partim fignris aiiuscemodi animalium
concepti sermonis compcndiosa verba sug-
gercntes.^ partim nodosis et i7i jnodum
rotae tortuosis capreolati7nq2ie con-
dcnsis apicibîis a curiosa
profanarum Iccti-
one mu7iîta.

Doctissimus Lugdunensis Musei Conservator
P. A. A. Boeser, super hoc loco a me consultus,
hanc mihi benigne opinionem communicavit :
prioribus verbis >parlim-suggercntcs< hieroglyphicam
scripturam significari, posterioribus autem : >partim-
munita* sine dubio scripturam quae dicitur denio-
ticam indicari.

Finis.

ADDENDUM

ad pag. 57 »Linea veste uterque sexus vestitur.«

De usu lini apud Aegyptios Apuleius etiam in
Libro de Magia cap. XVI haec habet :

»Etiamne cuiquam mirum videri potest, cui sit
ulla memoria religionis, hominem tot mysteriis
deum conscium quaedam sacrorum crepundia
domi adservare, atque ea lineo texto involvere,
quod purissimum est rebus divinis velamentum :
quippe lana, segnissimi corporis excrementum
pecori detracta jam inde Orphei et Pythagorae
scitis profanus vestitus est Sed enim mundissima
lini seges inter optimas fruges terra exorta non
modo indutui et amictui sanctissimis sacerdotibus
sed opertui quoque rebus sacris usurpatur. «

«

THESES.

I.

Ignis, quem in Aeschyli Agamemnone vs. 22
custos e.xardescentem videt, non Agamemnonis
sed Aegisthi jussu accensus esse putandus est.

II.

Clytaemnestra, quum in eadem fabula vs. 270
in scenam prodeat, conspiratorum turba stipata
esse putanda est, qui in scena per totam fabulam
manent et quorum uni tribuendi sunt versiculi 363
—366, 506 et 507, 618—619, 1522 et 23.

III.

In eadem fabula vs. 1650 et 1653 centurionum
cuidam (^o^/r//) Aegisthi, tribuendi sunt.

IV.

Errat Allard Pierson quum dicat (Hellas I, het
Drama) fabulae illi, quae Supplices dicitur, vix
nomen tragoediae esse tribuendum.

ii8

V.

Aeschyli fabulae, quae vulgo \'Enra tnl Q^ßui
nuncupatur, non ipse poeta hoe nomen indidit.

VI.

Eiusdem fabula vs. 681 ignorât adhuc Eteocles
fratrem inter septem illos viros juratos interesse.

VII.

Eiusdem labulae vs. 782

xQèiaoDTéxytay ôfifiàxojv

legendum est

f^QvaoTtnvojv nconäroiy.

VIII.

In Xenophontis Historia Graeca Lib. III iv. 20.

äyo} ijSij ^ a « y
legendum est ^my.

IX.

Apuleii verba, quae leguntur Metam. Lib. .Xl.
cap. Villi. 258. 22 »aliae çimc nitentibus speculis
pone tergum reversis venienti deae obvium com-
monstrarent obsequium« perperam explicantur a
G. Lafaye (Histoire du Culte des Uiv. d\'Alexandrie,
Paris 1884. pag. 122), quasi mulieres ideo specula
deae obtenderent, ut dea in speculis illis reper-
cussam pone sequentium cultorum obsequium cer-
nere posset.

119

X.

In verbis Apuleii, quae leguntur Metam. Lib. XI.
cap. XVII. 265. 6 »simulacra spirantia« nihil viden-
dum est nisi imitatio Vergili Aeneidos Lib. VI. 847
»spirantia mollius aere.«

XI.

Tribunal, cuius mentio fit Apuleii Metam. Lib.
XXIIII. pag. 271. 8, quamvis ligneum dicatur,
constructum fuisse putandum est ad instar tribu-
nalis illius cuius vestigia invenit A. E.J. Holwerda
in Cereris templo Eleusinio (vid. Acta Academiae
Regiae anni 1895. P^g- 251—280.)

XII.

Quod M. Annaeus Lucanus poeta hodie laude
et gloria aeternis, quibus dignus est, carere videtur,
imprimis Hegeliana philosophia inculpanda est.

XIII.

Vergili Aen. II. 497 »e.xit« non perfectum sed
praesens est.

XIV.

Injuria hodie vulgo perhibetur Lycurgum Spar-
tanum numquam fuisfie.

XV.

In rebus enarrandis, quae post urbem captam
Athenis gestae sunt anno 404)3, Arisloteli fides
major habenda esse videtur c^uam Xenophonti
aequali.

ISO

XVI.

Scepsis recentiorum philosophorum (Hume et
Bayle dico) hac re imprimis differt a scepsi antiqua
quod illa magis statutis et placitis tum philosophiae
cum Ecclesiae, haec vero fidei ipsi intellectui haben-
dae impugnat.

XVII.

Quod antiqui categoriam causae non, ita ut
Hume et recentiores, qui eum secuti sunt, investi-
gaverunt, factum est quia non ante oculos habe-
bant theologiam, quae certam totius mundi causam
asseveraret.

: >

■ i\'^\'-i

■u.

» » f ■

1 . • .V

\\

/ .--v \' —

. «J. . . .. ,

\\ "

V ■ ■

, . i
V :

\\

\' ------" "

■ .O • r - ,

■

y

■ \\-f

m ^ ■

r -: ■■ \'

i . t • j

\\,

■ * . • ^ "v

i

\' • A

V "v.-

■ - . -. 1

-v. \'

\\ " .

( : .

V ; . • ,

MM

\' \'tv\';

V

■ , \' I

I ■

r; ^^

"À

1 (,•■•.

f. •

I.

V\'

1

- ■ C\'v

■ I\'

/

\\ c

> . V ■ ■■

• . )

M

T^râi,