DE HSERSNDISNSTEN

op jâyâ en MADÜRA

VGLGSNS HiCT

RSG3ERINGSREGLEMEKT YAN lScT4

A. qu.

192

\'Mm.

nw HEKRßNPIENSTEN 01^ .JAVA RN-MADURA

VOI.UKN8

4

hei llegeeriiigs-IleKlemeiif van 1854.

r¹

■\'k
é\'

*

0

t

rp ■

r\'V;-.

4

i -

■.SJ\'--\' .

SfVf\'^U lu7

■ %

."ij"

r- f

i i

■ ■ y

■■ -m

ERiDlEISTEN OP Mk Ei

volgens het Reg-eerings-Reglement van 1854.

PROEFSCHRIFT

TER VEKKHIJGING VAN DEN GUAAD VAN

Boetèr in de Staatswetetischap

AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE UTRECHT
NA MACHTIGING VAN DEN KECTOll-MAGNlKlCUS

Dr. J. H. GALLÉE

UooKlooraar in do Faculteit dor Lettoren en Wijsbegeorte

volgens besluit van den Senaat der Universiteit

TEGEN ÜE HEDENKINGKN

Um lUCCIlTSC.El.EEllDE F/MILILTEIT

TE VERI)EI)I(;EN

op WOKNSDAli 24 .lUNI 18ÎU, dw iiainiiMaps io 2 uur

DOOK

pHARLES Ferdinand |SCHOCH

Güboron Lo Loidon.
---

s-ghavenmage
van stockum & z00.\\.

I\'.

ÄÖOi iE 10 l]«iBffiH.](

. \' \' \' - . ✓ -

■l\'f r ly/ f -,!,\' V:;»\'.! iM> •

1 M:;:iH\': M\'! iM-i\'i i-v i/îU-i:\'-! M • v .

. {lyjjAi; .D a .ni

. • •n?4]2m»;\'ii i-h fi\'.H\' Jjirl^rKl

•i\'-i \'t\'r.-iu ff 11

■.nniit

A: / ^ î fi \' \\

.\'"5

Aan mijne Puders

KN AAN

MIJN pROOTYADEI\\.

-

i

i
■j

m i,
■ \'i.

A an het einde mijner akademische studiën gekomen, wensch
ik met enkele woorden U, Hooggeleerde Heeren, Professoren
der Juridische Facidteii, mijnen hartelijken dank te betuigen
voor het onderwijs, dat ik van U mocht genieten.

Meer in het hijzonder geldt dit U, Hooggeachte EerevoQrzHtrrs
mw het „Collegium Themis" en van „Antoiiins Matihaeus."
De vele aangename en leerrijke uren in die gezelschappen onder
uwe leiding doorgebracht, zullen door mij steeds herdacht
worden,

//et meest van allen geldt mijn dank echter U, Hooggeleerde
dr Louteu, hooggeachte Promotor. Diep erkentelijk ben ik U
voor alles, wat gij voor mij geweest zijl, gedurende mijn
sludententijd. Oij waart voor mij meer dan Professor.

De aangename xvijze, waarop gij uwe colleges gaaft, waren
voor een groot deel oorzaak, dat ik hij mij de lust voelde out waken,
om dieper in uwe vakken door ie dringen en mij ook aan de
studie der Staatsweiensrhappen ie wijden, terwijl het enihou-
siasme, waarmede gij soms, misschien onwillekeurig, op uw
college over Koloniaal recht, u zelven en uwe toehoorders
hezieldet, niet weinig er ioc heeft hijgedragen om bij mij liefde
voor Neêrlands koloniën ie doen ontvlammen.

Ook voor uwe welwillendheid mij bij het samemtellen van
mijn proefschrift betoond, voor uwe meesial zoo juiste wenken
en opmerkingen, breng ik U hier mijn welgemeenden dank.

Ten slotte nog een woord van dank aan TI allen,\'^die mij
den winter te \'s Hage doorgebracht onvergetelijk hebt gemaakt,
hetzij door uw raad en h%d\'p bij mijne studie over de Heeren-
diensten en de gelegeriheid mij geschonken om daaromtremt de
officiëele bescheiden te onderzoeken, hetzij door nwe zoo zeer
gewaardeerde vriendelijkheid voor mij in mijn vrijen tijd.
Wilt mij op mijn verderen loophaan blijven gedenken.

En gij, mijne vrienden uit Utrechts studentenleven - van
u wensch ik geeyi afscheid te nemen. Met dankbaarheid voor
wat ik van zoovelen uwer mocht ondervinden, uit ik den
wensch, dat onze verdere levensxvegen zich nog dikwijls zullen
kruisen en wij elkander steeds zullen kunnen toeroepen :
„ Excelsior."

^s Hage, Jiini 1891.

INLEIDINO

Art. 57 van de Wet van den September 1854,
Staatsblad n" 129, hondendo vaststelling van het reglement
op het beleid der i\'egeering van Nederlandsch-Indië bepaalt:

„ In olk gewest worden dc anrd en duur der persoonlijke
diensten, waartoe de inboorlingen verplicht zijn, de gevallen
waarin, en de wijze en voorwaarden waarop zij kunnen worden
gevorderd, door den Gouv.-Generaal geregeld, in overeen-
stemming met dc bestaande gebruiken, instellingen eu behoeften.

Do verordeningen, die persoonlijke diensten l)etrcflendc,
worden in elk gewest, om de vijf jaren, door den Gouv.-
(leneraal herzien met het doel om daarin trapsgewijze de
verminderingen te brengen, bestaanbaar met het algemeen
belang.

In het verslag, bedoeld bij het 1« lid van art. fiO der
(Irondwet (thans art. 02 al. 1) wordt jaarlijks opgave gedaan
van den staat, waarin zich de voorgeschreven regeling der
hier bedoelde diensten bevindt."

Do porsoonlijko diensten, moor nog bokond onder don
naauj Ileorondionston, vormen dus hot onderworp, dat in
dit artikel wordt goregold. Omtrent dit onderworp nu, do
regeling van 1854 als uitgaugspuut nomondo, wonscli ik in
do volgende bladzijden na to gaan: vooreerst hoo die regeling
dor heerondiensten in 1854 tot stand kwam en wat do plicht
dor inlandsclio bevolking tot hoorondionst-praostatio toon be-
teokondo; voorts hoo die regeling in do jaren lui 1854tot
1891 is uitgevoerd; om dan ten slotte do gevonden resultaten

i

samen te vatten en de waarschijnlijke ontwikkeling in de
naaste toekomst te schetsen.

Dat de heerendiensten zulk een onderzoek overwaard
zijn blijkt reeds voldoende, wanneer we bedenken, dat
met deze instelling zoovele andere onderwerpen van staats-
zorg in middellijk of onmiddellijk verband staan. Zij is
het middel waardoor in talrijke behoeften: openbare werken,
politie, vervoermiddelen, w^aterverdeeling en besproeiing,
voorzien wordt. Hierdoor heeft de instelling der lieeren-
diensten reeds groote beteekenis. Van grooter belang
nog is zij echter door het feit, dat zij als belasting van
millioenen inlanders tijd en arbeid in beslag nemende,
meer dan eenige andere belasting invloed uitoefent op de
welvaart van de inlandsche bevolking in onze overzeesclie
bezittingen.

Door dit alles biedt dit onderwerp den onderzoeker een
zeer ruim veld aan, te uitgestrekt om op eenmaal in zijn
geheel in behandeling genomen te worden. Het is dan ook
mijne bedoeling niet, al had ik er do bekwaamheid toe en
al had mijn onderzoek zooveel in eens kunnen omvatten
om een volledige verhandeling over do heerendiensten \'t
licht te doen zien. Ik wensch mij grootendeels tot oen
historisch overzicht te bepalen gedurende do laatste helft
onzer eeuw en dan nog wol alleen voor zoover Java en
Madura betreft.

Alleen \'t feit, dat de heorondiensten nog niet \'t onder-
worp hebben uitgemaakt van eeno akadcunischo dissertatie,
gaven mij den moed daarover in do volgendo bladzijden te
handelen. Mijns inziens woi\'dt er oven \'t algemeen door do
jongelingschap in ons vaderland helaas te weinig bij hunne
vrije studio gelet op onzo koloniën en do verschillonde kolo-
niale vraagstukken. Vast staat bij mij do meening, dat
onzo koloniën in de oplossing van het sociale vraagstuk,
dat ook in ons land in do laatste jaren dreigende af-
metingen aanneemt, een groote rol kunnen spelen, hetzij
als débouché van arbeidskracht, of van kapitaal. Daarom

vestigden zich mijne gedachten bij het zoeken naar een
onderwerp voor mijn proefschrift op Indië en inzonderheid
op het vraagstuk der heerendiensten, in welker oplossing
voor mi) ééne van de noodzakelijk te vervullen voorwaar-
den vervat is, zal Indië voortaan aan het moederland eenigen
steun kunnen blijven verschaffen.

Van hoeveel gewicht een goede oplossing van de lieeren-
dienstkwestie voor Indië is, stond ook in 1864 de leden van
het Indisch genootschap, allen menschen, die over Indische
aangelegenheden mede konden spieken, levendig voor den
geest, toen zij hun adres aan den Minister van Koloniën \')
met de volgende woorden aanvingen:

„Onder de Indische vraagstukken, welker oplossing zoo-
wel voor den staat, als voor do Javasche bevolking, van
groot belang wordt geacht en die daarom sedert jaren in
meerdere of mindere mate do aandacht tot zich trekken,
mag aan hot zoogenoemde stolsel van Hoerendiensten, dat
steeds in de Nederlandsche koloniën wordt gehandhaafd,
eene voorname plaats niet ontzegd worden, omdat daar-
door een overwegende invloed op den geheelen gang der
Fudische maatschappij wordt uitgeoefend, do vrijheid tot
arbeid en beweging grootendeels wordt benomen, ja zelfs
hot rocht op eigendom niet altijd wordt ontzien."

Nog sterker drukte do Hoor Bkkkinq, oud-resident van
Rembang, zich uit, toen hij zoido 2), dat dit recht tot
vordering van heerondiensten, dat aan zoovolen is toe-
gestaan (rekonende mot don toestand in 18G4), maakt dat
in do Indische maatschappij niets moer bestaat of hot hooft
meer of min verband mot de heerondionston. „Overal
grijpen zij in en treden don Javaan togen, beloinmerondo
zijn doen en laten, verstorende don arbeid, dion hij ge-
neigd zou zijn to verrichten."

Tot recht begrip zal ik, alvorens vorder te gaan, eerst

\') Zi« llamloliiigen Imliscli (lenootscliap O Mei 1H(U.
\') llmi<lulingcii Iml. Gcii. \'2() Febrmiri IKOi.

moeten vaststellen, wat men onder heerendiensten te ver-
staan heeft en op welke grondslagen die pilicht rust, om
daarna zeer in \'t kort de ontwikkelingsgeschiedenis der
heerendiensten tot \'t jaar 1854 na te gaan.

Langen tijd heeft men gemeend geen definitie van heeren-
diensten te kunnen geven. In 1853 bij de Memorie van
Toelichting op het Ontwerp Regeerings-Eeglement erkende
de Regeering vooralsnog geen antwoord te kunnen geven
op een vraag in het Voorloopig Verslag van de Commissie van
Rapporteurs of de verplichting om voor de suikerfabrieken
te planten en te arbeiden ook onder de heerendiensten
begrepen was. Zij verwees naar het O. I. verslag over 1849,
waarin deze definitie voorkomt: ,,de heerendiensten bestaan
in verplichten arbeid, gewoon en buitengewoon, nu en dan
gepaard met levering van benoodigdheden, alles zonder loon."

Mr. J. de Louter \') verstaat onder persoonlijke of
heerendiensten, in navolging van de M. v. T. bij het
Ontwerp R,-R: „alle werk of dienst om niet en gedwon-
gen verricht door een onderzaat ten behoeve van zijn
heer." Bijna iedere schrijver, die zijne gedachten over dit
onderworp heeft medegedeeld, geeft zijne eigene definitie
van heerendiensten, ieder in zijn eigen woorden ongeveer
dezelfde gedachte weergevende Ik wensch hierbij vooroj)

\') Handleiding tot ilc kennis van het Staats- en Atlmiuistralief-Rccht van
Nedcrlanilsch Indiö 1884 bladz. 234.

1) Zoo zeide bv. Si.oet tot Ot-Dliuis: Heerendiensten zijn nllc vcr|iliclitL>
[«•rsoonlijke diensten, die door de leden v:in corpointies of individuön ver-
richt worden en ten voordeele van de openbare macht, wereldlijke of geeste-
lijke corporaties of individuen strekken.

E. de Waai. noemt Heerendiensten: de persoonlijke diensten, waartoe «Ic
inboorlingen verplicht zijn, (dus alle arbeid teti behoeve van de overheid,
den inboorling als volksplicht opgelegd).

WiNKi.KH PiuNS zegt in zijne Encycloi>aedic: ,Onder Heei-endiunbten ook
wel, docfi minder juist persoonlijke diensten genaamd, heeft men in Ned.

te stellen, dat ik elk middel, waardoor van staatswege de
onderdanen belast worden, een belasting noem, onver-
schillig of die belasting nu bestaat in \'t opbrengen van
oen zekere geldsom of in het opbrengen van eigen physieke
kracht tot dienstpraestatie.

Brengt men de heerendiensten intusschen onder dien
algemeenen naam van belasting, dan vormen zij daarvan toch
een bijzondere species, waaraan men niet ^ priori dezelfde
vereischten mag stellen als aan de belasting in geld.

Gaarne sluit ik mij aan bij de definitie, die Mr. Lenting
ergens van de heerendiensten gegeven heeft, dat zij
nl.: „een belasting vormen te praesteeren in arbeid en diensten
ten behoeve van het Qoxivernement {den staat) en de gemeente."
Overal vindt men die beschouwing dor heerendiensten als
belasting terug. Als voorbeelden ter illustratie haal ik aan
hot Voorl. Verslag van de Couim. van Rapp. over \'t Hoofdstuk
van koloniën bij de begrootingsontworpen voor 1858,
waarin „mon" do heorendiensten als belasting beschouwde;
verder wat van Hoevell don 25" Februari 1859 in do Tweede
Kamer zeido: „Heorendiensten zijn een belasting en bij oen
afschaffing van dio belasting dient in overweging gonomon
te worden, welke voordooien er tegonovor zullon staan voor
do schatkist", on ten slotto wat minister Uiilknueck don
18\'" Juni 18G2 schreef ovor „do belasting, welko door den
inlander thans ton deele in arbeid wordt opgebracht, van
hom in Ijaar geheel in gold kunno wordon gelieven.

Allo heerondiensten to behandelen, dio onder do deünitic
van Mr. Lknting vallon, zou mijn bostok echter niet
toolaton. Ik wensch mij daarom to bepalen tot do heeron-
dionston in ongoron zin. Hot genus lioorondionston kan
nl. verdoold wordon in gedwongen loveringen on diensten

Iniliu tc vcrstaiui, nllcn arbeid den inboorlingen ten behoeve van «Ie over-
lieid opgelegd, hetzij deze bclaiild wordt of niet, en onvcrscliiliig of al dun
niet tegomoctkoniing voor voeding aan de arbeiders wordt vertstrekt."
\') „licM ernstig Indisch vnuigstuk" Tijdspiegel 1870.

6

en deze laatste weder in cultuur- en eigenlijke heerendien-
sten. De cultuurdiensten en de heerendiensten staan in
dit opzicht tegenover elkander, dat de eerste door het
Gouvernement als particulier, de laatste door het Gouver-
nement als overheid worden gevorderd. De heerendiensten
in eigenlijken zin zijn de diensten door het Gouvernement
als overheid van zijn onderdanen geeischt dwz. geeischt ten
behoeve van zijn eigenlijke staatstaak. Dit laatste onderdeel
nu zal het onderwerp vormen van dit geschrift, alle heeren-
diensten omvattende, uitgezonderd de leveringen en cul-
tuurdiensten. Deze heerendiensten verdeelt men gewoonlijk
voor een gemakkelijk overzicht in 3 onderdeelen:

1° arbeid aan gouvernementswerken, aan wegen en
bruggen en in \'t algemeen aan alles wat, door gedwon-
gen arbeid, zonder of tegen gering loon, voor het Gouver-
nement wordt tot stand gebracht

2° diensten, die ten behoeve van hunne hoofden, van
de ingezetenen worden gevorderd.

3° diensten in \'t belang der gemeente, zonder tusschen-
komst van het Gouvernement door het gemeentebestuur
van de ingezetenen geeischt. Ik zal deze onderdeden niet
afzonderlijk, categorisch behandelen, maar in hot vervolg
van dit geschrift zal men toch kunnen opmerken, dat ik
mij ook van deze verdeoling bedien.

Wat de grondslag der heerendienstplic.htigheid betreft,
moot ik nog een enkel woord zeggen, alvorens tot do ge-
schiedenis dor heerendiensten over te gaan. Als uitgangspunt
van mijne dissertatie heb ik gemeend hot K.-li. van
1854 tc moeten nemen en zal dus daarmede in overeen-
stemming ook den grondslag moeten aangeven, die er in
1854 voor do heeren dienstplicht bestond. Steods hoeft
men in theorie beweerd, dat de verplichting tot heoren-
dienst rustte op den grond, welk beginsel wel op papier
steeds werd gehandhaafd, maar facto toch niot zoo ruim

\') Cf. de Louter t. a. p.

en algemeen mag worden aangenomen als de uitdrukking
schijnt aan te diiiden. De onderzoekingen in de jaren 1866
en 18()7 ingesteld naar den aard van het grondbezit,
hebben meer licht over de kwestie van de heerendienst-
plichtigheid verspreid. Als algemeene regel kan men stellen,
dat de heerendienstplichtigheid in verband staat met het
grondbezit. Voor verdere bepaling moet men echter onder-
scheiden tusschen de twee soorten van grondbezit, nl. com-
munaal en erfelijk individueel bezit. Do eerste soort wordt
doorgaans op Midden-Java aangetroffen, in het grootste
aantal en de meest bevolkte residentiën, en de tweede soort
meer op West- en Oost-Java.

Wat \'t communaal bezit betreft, toont \'t Eindresumé
aan dat \'t grondbezit in Middon-Java berust op do dienst-
plichtigheid. Hot is het stelsel om dienstpraestatie in land
te bezoldigen.

„Do reden, dat aandeden in don bouwgrond wordon
afgestaan aan ieder, die een deel in do heorondionsten wil
op zich nemen, ligt in het nauw verband, dat er bestaat
tusschen het sawahbezit on do hoorondionston; do laatsten
rusten oj) don grond, maar in omgekeerde verhouding,
zoodat do heerendienst do regelaar van hot grondbezit is
en do sawah\'s nidt een bezitting vormen op zichzolven,
maar hot gemeen goed zijn van do dienstplichtigen."

„Mon heeft hot verschil txisschon hot grondbezit op Middon-
Java aan don oenen on West- en Oost-Java aan don andoren
kant dan ook gekarakteriseerd door to zeggon, dat hier
dionstplichtigo grondbezitters en daar grondbezittende dienst-
plichtigen gevonden wordon."

Mr. SciiKUEK moont, dat wij ons do zaak zoo moeten

\') Zie; \'/Kindresuinó van het onderzoek nsvar de rechten van den inlan-
der op den grond op Java en Maihii-a".

-) Zie Mr. ScnKUF.n: „Hel grondbezit in de (icriniuiiischc mark en He
■lavminsche dessa", 188.\'), blz. 188 e. v.

Kindresiinió zie Mr. ScHEUEti, blz, IOC.,
») t. a. p. blz. 208.

voorstellen, dat de heerendiensten (hij bedoelt hier vooral
de zoogenaamde gouvernements-heerendiensten), door het
bestuur verdeeld worden, niet over de gezamenlijke grond-
bezitters, maar gemeentelijk over de bevolking; do dessa zelve
nu, uitgaande van het denkbeeld de lusten en lasten zoo
billijk en voor zich zelve zoo gemakkelijk mogelijk te ver-
doelen , brengt haar roosters van verdeeling van heeren-
diensten en grondbezit zooveel mogelijk met elkaar in
verband, maar geeft ook dikwijls acht op andere bezittingen
dan bouwgrond, zooals erven, ploegvee, rajat (afhangelin-
gen) enz. Zij, die in de belasting in arbeid worden aange-
slagen, vormen een eenigszins afgescheiden klasse van
lieden, die doorgaans grooter welvaart bezitten dan hun
dorpsgenooten.

Op West- en Oost-Java is de toestand geheel anders.
Mr. ScHEUKB zegt ons daarvan „Een meer positieve
werking, behalve door verbod van verkoop aan diegenen,
die nooit tot dienstpraestatie kunnen verplicht worden of
aan niet-inwonenden der dessa, op den inhoud van het
grondrecht (zooals op Midden-Java) oefent do heeron-
dienstplichtigheid daar niot uit. Trouwens in Bantam
rust zij nergens op den grond; in do Preanger, waar
dit ovoral het geval heet te zijn, is\' de nmatstaf van
dienstplicht dikwijls de kekoeatan (zokore wolstand); in
Krawang en Probolingo rust do dienstplicht ook niot
op den grond, terwijl in Cheribon, Besooki on Madura
de regel is, dat do dienstplicht volgons do kekoeatan
wordt opgelegd."

Vóór dat deze resultaten door do ondorzoekingen waren
verkregen, decreteerde de Regeoring steeds, dat do lieoron-
dienstplichtigheid rustte op don grond, in workelijklioid
echter slechts een bepaling op hot papier.

Door den zwaren druk der dienstplichtigheid, dio na
1830 langzamerhand op do bevolking gelegd werd voor het

<) t. a. p\\ bh. 264.

9

aanleggen van de groote verdedigingswerken en voor de
cultures, was het onmogelijk voor de verschillende Euro-
peesche en inlandsche ambtenaren om zich, bij het oproepen
tot dienstpraestatie, tc blijven houden aan den grondslag van
grondbezit en daarom werden langzamerhand ook de nienoem-
pangs \') onder de dienstplichtigen opgenomen, waardoor
in de praktijk de verplichting op den persoon ging rusten
en niet meer op den grond.

Als bewijs hiervoor dient een bericht van den hoofd-
ingenieur de Brutn aan den Minister IIochussen in 1859, -)
waarin hij verklaart, dat de feitelijke toestand zeer verschilt
van den toestand op het papier der van het Gouvernement
uitgegane regelingen. Volgens do regelingen zouden alle
diensten rusten op den grond, op hot privilegie, dus op
de gogols, aandeelhebbers in de gonieentegronden, in het
vruchtgebruik dor vischvijvers enz. en niet op do menoeni-
pangs. In de praktijk zijn do hoofden wel verplicht om
menoenipangs mede in te deolon; zonder dat „kwam er
nooit iets gereed of tot stand." „ Er is derhalve geen Javaan
dio geheel kan beschikken over zijn tijd en over zijn handen.
Allen zijn dienstplichtig." Ook wensch ik daaromtrent
te citeeren hot verslag van M Sopt. 1857 der Commissie
voor de suikoraangelegonhoden op Java, waarin vermeld
staat, dat: „1", de ongeörfdon niot zoo weinig dionst-
plichtig aan don Souverein worden beschouwd als men
schijnt to veronderstollon, maar oven goed als do goërfdon ,
natuurlijk mot eenige wijziging naar plaatselijke omstan-
digheden, door do dossabestnren mot cultuurarbeid en
andere diensten worden belast." En om eonigo jaren terug
te gaan: in 1850 verklaarde de Raad van Indiö in de
Nota van Toelichting op zijn Ontwerp tot herziening van
het R-R., ad. art. 142, dat sinds kort do hoorendionsten

\') Niüt-grondboiitlcrs.

\') Zie de Waai. Aiiiiteekcningcn over Kol. Üiulerwcrpeii Vlll, blz.
Zie M. v. D. op Hoofdstuk Koloniën der licgrooting voor 18KI.

10

op Java in verscheidene residentiën waren herzien, naar
den grondslag, dat slechts één van de 7 werkbare mannen
tot die diensten moest worden opgeroepen.

Bewijzen genoeg dus, dat de heerendienstplichtigheid
ten tijde van de invoering van het thans nog vigee-
rende E.-R. feitelijk niet rustte op den grond. Een
algemeene regel was niet te stellen. Was er veel noodig,
en dat was bijna voortdurend \'t geval, dan lieten de
hoofden of ambtenaren iedereen opkomen en stoorden zich
aan geen gewoonten of instellingen.

Na aldus begrip en grondslag der heerendiensten te
hebben nagegaan, wensch ik slechts een beknopt geschied-
kundig overzicht te geven van de heerendiensten vóór 1854.

HOOFDSTUK I

Kort Overzicht van het ontstaan on de ontwikkeling der
heerendiensten vóór hot Regeorings-Roglomont van 1854.

In do ontwikkelingsgescliiedonis van elk volk treft men
eene periode aan, waarin de loden persoonlijk, ieder voor
zijn dool medoworkon om in do gomeenscliappolijko be-
hoeften to voorzien; waarin nog niet \'t oono dool zich
losmaakt van persoonlijke dienstpraestatie door \'t opbrengen
van een belasting in gold, on daardoor dan aan oen ander
dool de gologonhoid verschaft zich gohoel aan dio work-
zaamhodon to wijden on or voor betaald to worden. Men
staat reeds op oon hoogoron trap van boschaving on ont-
wikkeling, als men hot „timo is monoy," in praktijk bren-
gende, zelf liever do vrije beschikking over don tijd houdt
on dio vrijheid voor gold als \'t waro koopt. Do gowono
gang van zakon is, dat mon langzamerhand dio vorplich-
ting tot dienstpraestatie afschaft en or belastingen in gold
voor in do plaats stolt. Dio ontwikkelingsgang kan mon
bijna in alle hindon nagaan,

\'t Eigonaardigü van don toestand op Java on Madura nu
is, dat daar tot omstreeks do holft van dezo oouw juist
do oingokoordo beweging is waar to nomen. Laton wo zion
hoü dat kwam. Van do vroegste tijden af waren do vorpHchto
dionston op Java on Madura bokend, voor zoovor wij hot
nl. kunnen woton. Een oorkonde op koper van L89i —
to vindon onder LV in do „ Kawiooorkonden in facsimilo"
onder toezicht van A. B. Coiikn Stuaut op steen gebraclit

12

— vermeldt o. a. dat zeker land of dessa Sela Mandi
wordt vrijgesteld van heerendiensten en andere lasten.
Gewag wordt gemaakt van het onderhoud der wegen, van
verplichte leveringen, van het onthalen van hooge gasten
en waarschijnlijk ook van het leveren van baksteenen
De diensten, die de inlanders hadden te praesteeren vóór
de verovering door de Nederlanders, waren natuurlijk niet
op één lijn te stellen met de latere ten tijde der O. I.
Compagnie. Een vorst toch gebood over zeer vele onder-
danen en had betrekkelijk slechts weinig behoeften, daar
hij zich niet met de buitenwereld bemoeide en dus niets
van zijn onderdanen noodig had ten bate van een ruil-
verkeer met \'t buitenland. Dio vreedzame en houdbare
toestand hield op, toen de O. I. Compagnie in Indië
vasten voet kreeg. Niet dat de O. I. Compagnie zwaarder
drukkende regels stelde voor de dienstplichtigheid der
inlanders. Neen, die bleven dezelfde; in plaats, dat echter
vooi-taan de hoofden \'t gevorderde opbrachten aan den
vorst van Mataram of Bantam, waren zij nu verplicht
datzelfde in contingenten of loverantiën aan de 0. I.
Compagnie uit te koeren. Voor de bevolking gaf deze
verandering van opperbestuur op zich zelf geen wijziging
in den druk Wel ochter oefende daarop invloed uit de
steeds toenemende oischon, waaraan door do hoofden vol-
daan\'moost worden. Het was der Compagnie onverschillig
hoe \'t gevraagde werd opgebracht, als \'t er maar was op
don bepaalden tijd. Natuurlijk konden do hoofden, vrij
van allo contrôle, steeds zooveel boven de verplichte con-
tingenten en levorantiën in heerendion\'st doen praesteeren,
als hun zelf goeddacht, waai\'door do druk der inlandsche
bevolking zoor vermeerderde. Do O. 1. Compagnie wist dat
alles wel, maar had zich nu eenmaal als jmncipo gestold om
niet in de bestaande toestanden in to grijpen. Ook zelfs
Europeesche ambtenaren en particulieren volgden dat voor-

\') Zie VÉTii „Java" deel II. blz. 40.

13

beeld der inlandsche hoofden, \'tgeen zooveel te gemakke-
lijker ging, daar de bevolking gedwee was en de inlandsche
hoofden en Europeanen er belang bij hadden elkander
onderling te ontzien.

En toch, er had een regelmatige ontwikkelingsgang plaats.
Volgens het verslag van den heer van deu Weide moeten
we ons die ontwikkeling aldus voorstellen. De inlandsche
gemeenten, die reeds sinds vele jaren onderworpen waren
aan het gezag hunner hoofden, oorspronkelijk vazallen,
leenmannen der vorsten, en door dezen met stukken land
begiftigd, langzamerhand echter onafhankelijke gezaghebbers
geworden, lieten zich die steeds stijgende eischen der hoofden
niet welgevallen. De tegenstand werd hoe langer hoe heftiger,
zoodat de hoofden ten slotte wel hun heil^moesten zoeken
in onderhandelingen met de bevolking. Er trad nu oen tijd-
perk in, geheel analoog met hetgeen we in de Europeesche
geschiedenis zien, dat nl. do gemeenten aan het gevraagde
niet voldeden, dan tegen ontvangst van het een of ander
recht van hun hoofd, moestal bestaande in vrijstelling van
praestatio van de een of andere soort dienst of levering,
/ioo kan men tegenwoordig (aldus de hoofdambtenaar van
i)eu Weide in 1883) nog op Java in bijna elk gewest, deze
of gene dessa aanwijzen, die van den een of andoren dienst
bevrijd is, of die slechts gehouden is een bepaalde soort
diensten to praosteeron. —

Dio regelnmtigo ontwikkeling nam nu een einde, zoodra
het Nederlandsch bestuur zich ging bemoeien mot do in-
hindscho toestanden, en, zooals de heer van deu Weide
hot zoo karakteristiek uitdrukte, zijn „bestuur ovor Java"
verving door een „ bestuur over don Javaan Mot het op-
treden van Da endels word deze wijziging gebracht in de
koloniale politiek. Met voorbijgang van alle verkregen
rechten en pi\'ivilegiën, misschion om aan afpersingen en

\') /-io Uiipport van dkll wkidk mntrcnt «Ie wijie van uitvoering

Villi (Ie ordonnantiën van 17 Mei 1882.

14

kwellingen een einde te maken, werd nu alles over één
kam geschoren, zonder te rekenen met het feit, dat in de
eene streek van Java de bevolking veel minder tijd kon
missen, doordat ze zich met handel of vischvangst bezig
hield, dan in een andere streek, waar landbouw hoofd-
zaak was. Dezelfde regelen waren nu eenmaal niet overal
geheel op de zelfde wijze in te voeren, waardoor een zeer
verwarde toestand is ontstaan. Het onderzoek in latere
jaren naar den adat kon dan ook onmogelijk goede resul-
taten opleveren, daar de aldus onnatuurlijk tot stand ge-
komen verhoudingen, toen reeds adat waren geworden.

Na op den voorgrond gesteld te hebben het verkeerde van
het generaliseerend systeem, dat thans een aanvang nam,
kunnen we zeggen, dat met de regeering van den Gouv.-
Generaal Daendels \'t tijdperk begint, waarin zeer vele en
velerlei bepalingen tot beperking der heerendiensten zijn
gemaakt, maar die grootendeels toch onuitgevoerd bleven,
doordat die maatregelen in strijd waren met de algemeene
politiek, naar welke Indië gedurende de zestig eerste jaren
der 19° eeuw bestuurd is geworden. Zoolang men toch bleef
vasthouden sian het beginsel der O. I. Compagnie, dat de kolo-
niën en bezittingen er slechts waren, om jaarlijks millioenen
voor \'t moederland op te brengen, zoolang kon mon niot met
vruqht van de ambtenaren en hoofden oischon, dat zij do
verplichte diensten zouden verminderen en toch \'t zelfde
batig slot voor \'t moederland overhouden.

Vóór den tijd van Daendels was wel reeds hior to lande
de aandacht op do dienstplichtigheid gevestigd geweest. Zoo
was door de Commissie van 1802, dio\'in ons land tezamen
was geroepen om gronden van verbetering to zoeken,
waarvoor het inwendig bestuur van het eiland Java vatbaar
kon worden geoordeeld — ten gevolge van den overgang van
de Indische bezittingen van do Compagnie aan don Staat —
ook onder moor do aandacht op de hoorondionsten gevestigd ;
maar in haar rapport had zij verklaard, dat daarvoor niet
in aanmWking konden komen — nl. voor verbetering — de

15

beginselen van eigendom van den grond onder de gemeene
Javanen en de afschaffing van heerendiensten. „Om onder
de Javanen een vrije cultuur van den grond en onbepaalde
beschikking over deszelfs voortbrengselen tot stand te bren-
gen, zouden", gelijk de Commissie opmerkte, „de bestaande
inrichtingen door geheel tegenovergestelde moeten worden
vervangen, die zouden moeten gebaseerd zijn op de beginselen
van eigendom van den grond en van ten minste die persoonlijke
vrijheid, welke aan ieder ingezetene het vermogen geeft,
om over zijn tijd, zijn arbeiden de vruchten van dien, naar
goedvinden te kunnen beschikken " i) D. van Hogendorp,
66n der leden der Commissie, had zich tegen die uitspraak
Avel verzet, maar hij was in de minderheid.

Daendels trachtte door voorschriften de heerendiensten
tot engere proporties terug to brengen, maar sanctionneerdo
door zijne bepalingen dan ook voor \'t eerst do overblijvende
als wettig bestaande. Het misbruik ten behoeve van do
ambtenaren brandmerkte hij uitdrukkelijk in de i»raomisse
van zijne Publicatie van 13 Augustus 1808 -): „Dat wij,
uit orvarenisse van het misbruik \'t welk onder \'t vorig bestuur
gemaakt is van personeele hoorondionston ten behoeve van
ambtenaren van allerlei rang, waardoor vele handen aan den
akkerbouw onttrokken wierdon on de lediggang begunstigd,
terwijl don lando verstoken bleef van do nijverheid van een
groot aantal ingezetenen, dio ter involging hunner dwaze
on aan de algemeene belangen alleszins schadelijke zucht
naar grootheid plegen to worden aangehouden on tot dienst-
baarheid verplicht, dikwijls, ja meestal zonder daarvoor eenig
loon to ontvangen onz." Aan sommige ambtenaren bleef
hij \'t gebruik van porsoonlijko diensten toestaan, nl. aan
do mindere, dio geen slaven konden houden on aan hen,
dio een hoog ambt haddon, mot oen grooton omslag oni oj) te
houden.

\') Van Dkvkntku, „Hijilragcn tot ili\' kennis van liet Landelijk stelsel op
•lava". I hh. (i.

\') Organ, stukken Jav. N. O. kust. 1 n" (5.

16

Ook bij de inlandsche hoofden meende Daendels \'t mis-
bruik te kunnen tegengaan, door het aantal volgelingen
vast te stellen, waarop ieder der hoofden recht zou hebben,
bv. voor de regenten afwisselend tusschen 62 en 170 man.

Wat betreft de heeren dien sten voor \'t Gouvernement
maakte hij een beperking door slechts te erkennen: de
heerendiensten aan wegen, grachten en kanalen, \'t ver-
voeren van \'s lands goederen en ambtenaren en \'t vervoer
van reizenden op stelligen last, met vaststelling van het
aantal dienstplichtigen en paarden.

Een vierde bepaling, last not least, was \'t algemeene
verbod om arbeid aan publieke werken en gebouwen te
laten verrichten om niet.

Aan den Minister van Koophandel en Koloniën schreef
hij aangaande zijne handelingen in 1808 o. a. \'t volgende;
sprekende over \'t Gouvernement van Java\'s N. Oostkust
meldt hij : „ Om echter de hiervoor aangehaalde oorzaken,
welke de aanhouding der verplichte leveranciën en contin-
genten, vooralsnog onvermijdelijk maken, langzamerhand
te doen verminderen en tegelijkertijd eene dadelijke ver-
ligting in het lot van den gemeenen Javaan teweeg te
brengen, heb ik voorts getracht een meerdere waarde aan
den handenarbeid van den Javaan te hechten en te dien
einde al het willekeurige in \'t vorderen van heerendiensten,
draag- of battoorsdiensten weggenomen en die voor een
groot gedeelte geheel afgeschaft." \')

Waren deze bepalingen uitgevoerd, dan zou de toestand
der inlandsche bevolking al zeer veel dragelijker zijn ge-
worden, maar niet alleen dit gebeurde niet, maar Daendels
begon zelfs, misschien in de meening, dat zijne bevolen
werden uitgevoerd, de door hem erkende heerendiensten
voor \'t Gouvernement allengs zeer to verzwaren De groote
postweg door geheel Java, van uit Bantam naar Soerabaja, is
daarvan een bewijs. Geen wonder dan ook, dat Sir Tn. Stam-

\') Va!j Dkvkntku. 1 blz. (18.

17

pokd Rapfi.es, toen hij kort na \'t vertrek van Daendels
\'t bestuur over de O. I. bezittingen in naam van zijn
Engelschen Souverein bad aanvaard, in zijne Memorie over
het landelijk stelsel den 14\'° Juni 1813, zijne bevinding over
de heerendiensten aldus uitdrukte, dat zij:,, volgens vroeger
gebruik en aloude gewoonten in onbeperkte mate kunnen
gevorderd worden . ... en welke niet vastgesteld zijnde,
zich niet bepalen tot de aanvragen van het Gouvernement,
maar willekeurig door de plaatselijke autoriteiten. Euro-
peeseheen inlandsche, kunnen worden uitgebreid." Ja, hij
ging zelfs nog verder dan die mogelijkheid te stellen en
verklaarde in zijne Memorie van 11 Febr. 1814 dat: „allo
openbare ambtenaren van het Hollandsche Gouvernement
gebruikten algemeen de diensten van het volk zonder gere-
geld loon."

Raffles kwam naar Java, doortrokken van do nieuwe
Engelsche beginselen ten opzichte van koloniaal rogeorings-
beleid. In Engelsch-Indië hield mon zich reeds eonigon tijd
bozig met de afschafüng der hoorondionsten , waarmede mon
O. a. in 1790 op Coylon roods oen aanvang had gemaakt. Hij
meende, dat hot moederland niot in de eerste plaats het oog
mocht hebben op do directe voordoeion der koloniën voor hot
moederland on voor zoovor zulks daannodo ovoreonkwani
r>p do belangen dor inlanders; noen, vrije ontwikkeling
on boschaving dor inlanders in do oorsto plaats; dan zouden
do directe, maar meer nog do indirecte voordooien vanzelf
volgen. Rafflks was \'t dan ook volkomen eons met hetgoon
Mr. 11. VV. MuNTiNdHE in zijn ra])])ort van 28 Juli 1813
noei-schreof, oon merkwaardig liberale uitspraak voor dien
tijd on wol dor mooito waard om gelezen to worden:

„Vermits dus door allon wordt erkend on toogestomd,
dat hot vroogoro onboporkto m()n<)i)olio on hot stolsel van
hoerondionsten, gedwongen lovorancien on contingenten,
do voornaamste oorzaken warcui van de verliezen on den

\') Van Deventer 1, blz. m.

18

«

gedeeltelijken ondergang der kompagnie, schijnt het, bij
een algemeen overzicht van de zaak, dat de afschaffing van
alle heerendiensten en de invoering van eene vrije beschik-
king over de vruchten van den arbeid, de meest verkieslijke
grondbeginselen voor een nieuw plan van bestuur zijn" i).

Op deze overtuiging rustte art. 3 van zijne Proclamatie
van 15 October 1818: „The system of vassalage and forced
deliveries has been abolished generally throughout the
island." Op zich zelf beschouwd scheen deze bepaling den
ondergang te hebben gezworen aan alle heerendiensten.
Dat „generally" echter bleek van zeer wijde strekking te
zijn, daar reeds in hetzelfde artikel de verplichte diensten in
de Bataviasche- en Preangerregentschappen en het blandong
stelsel in de centrale boschdistricten werden uitgezonderd.

Beschouwen wij de oorkonden nader, dan blijkt dat de
dienstplichtigheid ten behoeve van het Gouvernement, zooals
het onderhoud van wegen en bruggen (behalve de groote
militaire weg) en het leveren van werkvolk en voertiiigen voor
den publieken dienst in stand bleef, al was het dan ook tegen
een door de regeering vast te stellen loon. Do hoofden krogen
voorts bezoldiging in land, hetgeen natuurlijk leidde tot
dienstpraestatie van de inlanders op die landerijen, en tevens
werd de macht der dorpshoofden uitdrukkelijk erkend, om
een ieder ten behoeve van do politie en justitie op te roepen.

Do afschaffing in art. 3 van do Publicatie vervat, was
dus meer in woorden, dan inderdaad.

Rakples bleef ook to kort aan hot bewind om eenige
vrucht van zijn arbeid te zien on toen het Nederlandsche
Gouvernement weder optrad, vond het do hoorondionston nog
in vollen gang.

Ook de\' Commissarissen-Generaal oj) hun bourt gaven
voorschriften omtrent do hoorondionston. Zij brachten in
hun R.-R. do artt. 109 en 110.

Art. 109: „Heerondiensten ten gerieve van bijzondere

\') van\' Deventer I, blz. 93.

19

personen, hetzij al of niet met eenig ambt belast, mogen
noch gevorderd noch verleend worden. Onder de heeren-
diensten wordt echter niet verstaan, de tot dusver nood-
zakelijke verplichting der inlandsche bevolking om tegen
behoorlijke en op hoog gezag geregelde betaling, de personen
en goederen van reizigers overland te vervoeren.

De heerendiensten, welke aan den lande toekomen zullen
onder vaste bepalingen gebracht of door andere belastingen
vervangen worden, gelijk mede bepalingen gemaakt worden
op de diensten door de inlanders volgens landsgebruik
aan hunne hoofden te verleenen.

Art. 110. De bijzondere landeigenaars en landbouwers
zullen omtrent do diensten en opbrengsten van do inge-
zetenen op hunne landen zich stiptelijk houden moeten
aan de reeds gemaakte of nader te maken bepalingen."

Die regelingen zouden dan bij bijzondere besluiten worden
gemaakt, welke besluiten echter steeds op zich hebben
laten wachten! Wel werden er tegonovergesteldo besluiten
uitgevaardigd tot vooi\'loopigo instandhouding b. v. van de
vorplichtiiig tot hot nuikon van bruggen zonder betaling,
enz., ., doch dat alles moest zoo min mogelijk drukken" \').
Schoone voorschriften genoeg, maar geen uitvoering. De
toestand bleef met of zonder verordeningen, voor do inlandsche
b(ivolking bijna geheel dezelfde wegens gebrok aan contrAle.
•Ia, de Gomm.-Generaal gingen nog vorder dan hot Gouvor-
nomont tot nog toe gegaan was, door niot alleen aan
do hoofden toe to staan een re(!ht oj) con zeker aantal
l)ersonen voor hun gevolg, zooals I)AKN»KiiS dat had gedaan ,
nniar zelfs de bevoegdheid: „Om wegens })rodncten, welke zij
voor eigen gebruik noodig hebben , alsnjodetot hol. verkrijgen
van de noodige personen voor hunne staatsie, bediening en
huishouding, contracten mot do dessavolkeren aan tegaan 2).

\') linli>;d> Sliliitsbliul 1«\'>0, n" \'2\'2. Waar ik in \'t vervolg lu\'l Staatsblad
ïal cilciM\'eii, zal het steeds hel Indisch Staatsblad zijn.

Heglenient op de verplichtingen, titels enr. der regenten, art \'2\'.»
Staatsblad 1820 n» \'22.

20

Dooi\' die bepaling, zegt Lenting i), werd de bevolking
tegenover hare hoofden contingent- en tevens dienstplichtig.

Scherp is die bepaling dan ook beoordeeld o. a. door den
Inspecteur van Cultures Schifp, die ons mededeelt, dat:
„ die diensten toen dan ook werden uitgebreid op een
vroeger op Java nimmer gekende schaal." 2)

Dit alles was het gevolg van de besluiteloosheid der
Comm.-Generaal omtrent den weg, dien zij zouden inslaan.
Ze wilden het stelsel van Rapfles niet geheel volgen en
evenmin weder terugkeeren tot het exploitatie-stelsel der
O.-I Compagnie. Daardoor kwamen ze tot eene vermenging
tusschen die twee stelsels, \'t geen onmogelijk goede vruchten
kon afwerpen.

Ook hun had Mr. H. W. Muntinghe in zijn rapport van
14 Juli 1817 van raad gediend. Hij geloofde, dat de Javaan
in \'t algemeen geschikt was en bekwaam voor een vrije
cultuur en handel, en haalde als bewijs aan de teelt van
tabak, die van de paggerkoffie, en gedeeltelijk van de
peper en betelnoten 2).

Het handelsstelsel der O.-I. Compagnie bezat daaren-
tegen als onmisbare vereischten dwang en geweld:
„ Nauwelijks is do inlandsche regent in \'t bezit van dat
uitbundig gezag, hetwelk wij gezien bobben, dat hij tot
voortzetting van het stolsel noodig heeft, of men gevoelt
wtfldra, dat de geheeie bevolking aan zijne beschoidonhoid
is overgelaten. Goriigstound door don bekenden wil on do
begeerte van het Gouvernement, richt hij zijn ganscho
grondgebied in als een pachthoeve, llij »logt aan ieder
zijner ingezetenen, de vor])li(;hto taak op; zij worden
lillen in vaste ploegen van werklieden verdeeld, de oon
tot \'t planton, de andere tot don afvoor, oon doulo tot
\'t opslaan, een vierde tot \'t wogon dor to levoren produkton
gescliikt."

\') „Een ernstig Indisch vraagstuk" Tijdspiegel 187\'.).
ï) Van Dkventer, III, blz. 310.
3) Deventek, 1, blz. 289, 319.

21

Van der Capellen , eenmaal alleen het bestuur voerende,
teekende zijn standpunt eenigszins scherper door de voor-
opstelling van het noodzakelijke om de hoofden hun invloed
tü laten behouden op de bevolking. Dat blijkt uit een zijner
brieven aan den Minister van 9 Mei 1820.

Allengs werden de tekorten in Indië ook grooter,
zoodat men onmogelijk aan vermindering van lasten der
bevolking kon gaan denken. Behalve de eigenlijke heeren-
diensten , die als eene belasting onbeloond werden verricht,
moest \'de bevolking ook arbeid verrichten tegen zekere
betaling, in werkelijkheid niet meer dan een tegemoet-
koming zonder eenige verhouding tot den arbeid, dien
men moest verrichten. Ja, zelfs die tegemoetkoming bleef
aan den strijkstok hangen. Generaal van den Boson zeide
daaromtrent: „Wel is waar wordt voor oonigo diensten oene
billijke betaling gegeven, dan wie weet niet, dat die of in
het geheel niet of althans slechts voor oon gering ge-
deelte do büurs van don arbeider bereikt on grootendeels
door zijn hoofden gonotou wordt" 2).

Zoo was do toestand tusschen de jaren 1820 on 1830.
Du Bus de GnisiGNiEs, do opvolger van van der Capellen^
die zich op alle mogelijko wijzen financieel moest bekrimpen,
kon in dien druk goon onkolo verandering brengen. Do
bepalingen in zijn It.-K. van 1827, art. 115 on 110, waren
grootendeels oono herhaling van de artikelen der Comm.-
(ienoraal, on voor zoover zij nioiiw waren, behelsden zo
slechts eeno bekrachtiging van het bestaande, llij bracht
dus hoogoiuiamd geen verandering in don hoorendionstondruk
to weeg, on dat dio druk toon zwaar was, blijkt uit de
volgende opgave van diensten, waartoe do bevolking ver-
plicht was ten tijde van don Gouv.-Gonoraal van den
Bosch, nl.:

hot bowakon dorgouvornomontsgobouwen, passangrahans

\') I)K Waai,, „Aiintcekciiiiigon over Kol. Oiulerwerpen", Vlll, blz. \'208.
Van Devkntkr, III, blz. 158.
llei-bcrg voor nachtverblijf.

22

»

gevangenissen, woningen van Europeesche en inlandsche
hoofden;

het onderhouden en vernieuwen der wegen en bruggen,

waterleidingen, dammen;
het bouwen yan woningen voor ambtenaren enz.;
het overbrengen van brieven;

het leveren van paarden en karbouwen voor do binnen-
poststations en sommige transportinrichtingen;
het onderhoitd en de bewaking dier dieren;
het verrichten van verscheidene diensten der politie, bijv.
het bezetten der wachthuizen op de straten en wegen,
het doen van patrouilles, het bewaken der gevangenen
en misdadigers enz.
Daarbij nog de buitengewone, nl. het verrichten van al-
lerlei werk tot plechtige ontvangst van den Gouverneur-
Geheraal of andere hoogo ambtenaren op reis en het
leveren van benoodigdheden daarbij, alles om niet.
Hoe zwaar ook dit alles reeds drukte op de bevolking,
toch zou die druk nog zwaarder worden. Lang had men
geaarzeld wolk stelsel men zou volgen, dat der Compagnie
of \'t Engolsche; du Bus had aan het laatste do voorkeur
gegeven, echter zonder resultaten. Mot van ükn Bosen
keerde mon weder tot \'t stolsel der 0. I Compagnie terug.

Met dat doel werd in 1830 van ukn Bosou naar Indië
gezonden om zijn nieuw stolsel van meerdere productiof-
making daar in te voeren.

Hij kondigde don 19°" Januari 1830 een nieuw, door
den Koning op zijn raad vastgesteld af. Art. 114

van dat K.-E. had meer speciaal op. do eigenlijke heeren-
diensten \'t oog, maar toch kwam er in dat Iteglomont
ook nog een kleine, nieuwe bepaling voor, als 2° alinea
gevoegd bij eene regeling van hot werk in de bosschon,
nl. Art. 80 al. 2, den grondslag bevattende, waaroj) allengs
\'t geweldige Cultuuistelsel zoU opgebouwd worden, maar
toch ook van belang voor de eigenlijke heerendiensten,
omdat /leze bepaling zoo ruim gesteld was, dat men

23

er alles onder kon begrijpen. Art. 80 al. 2 luidde:
„ Bepalingen van dezen aard (het opdragen van werk aan de
daartoe best gelegen dessa\'s, hetzij in dagloon, hetzij door
middel van geheele of gedeeltelijke kwijtschelding der land-
rente) kunnen ook gemaakt worden ter bevordering van
andere werkzaamheden ten dienste van het Rijk en van
bijzondere takken van cultuur, welker uitbreiding belang-
rijk is voor het algemeen." Eene beperking was er echter
aan verbonden nl. dat met uitzondering van het onderhoud
aan wegen en bruggen (Art. 114), een dagloon betaald
moest worden, of de arbeid tegen landrente verrekend.

De vordering in \'t algemeen van verplichten arbeid stond
dus voortaan der Regoering vrij. Dat de bevolking de
gevolgen van deze bepaling bijzonder goed hoeft ondervonden,
zal ik niot behoeven aan to toonen. Zulks is van genoeg-
zame bekendheid en ligt ook buiten mijn bestek. Alleen
wil ik nog aanstippen, dat het niet do bedoeling was van
VAN DUN Boson om de inlandsche bevolking zwaarder to
drukken, daar hij zijn cultuurdionstenstolsol in de plaats
stolde van do landrente O- Voor die meening pleit ook, \'t geon
hij eons neorschreef: „Boter geen producten dan dio mot
krenking der plichten, die men aan de bevolking vorschul-
digd is, te vorkrijgen. Ook do to groote ijver van
eonigon (ambtenaren) moet worden bewaakt, voor zoover dio
nl. de strekking hooft om van don Javaan meer to vor-
deren dan hij gaarno verricht" 2). Zijne schuld was hot niot,
dat bij de uitvoering van zijne maatregelen, \'t landrente-
stolsel bleef bestaan naast \'t Cultuurstelsel, llij wist \'t
wel, nniar kon or niets togen doen, door don steeds too-
nemondon geldnood van hot moederland, dat gretig naar do
millioenen van Indio uitzag.

Omtrent do hoerondionaton achtte van den Bosen echter
oonige regeling noodzakelijk on vorlangdo blijkens de Memorie

\') Cf. zijne „Mcinorio" 1834 blz. 13\'2 (afzomlcrlijkc uitguvo) en van
Dkventeh U blz. \'249.

\') Slaatsbhul 1834 no. \'2\'2.

24

van Jnli 1830 i) de oprichting in elke residentie van een koelie-
etablissement om speciaal te dienen voor de transporten
en \'t maken der publieke wegen, benevens voor den arbeid
ten behoeve van suiker- en andere fabrieken in contract
met het Gouvernement. Zoo iets werkte reeds met vrucht
in Pekalongan. Dadelijke voldoening aan dien wensch was
echter niet mogelijk, daar men de adviezen daaromtrent
van de verschillende residenten moest afwachten, waardoor
het denkbeeld, denkbeeld bleef.

Vermindering der heerendiensten op papier bracht hij tot
stand door zijn Besluit omtrent het praesteeren van pluim-
vee, brandhout, olie, gras enz. door de inlanders aan
de Europeesche ambtenaren, waarvan hij do vordering
verbood, en ten tweede door het Besluit van 25 April
1835 omtrent het versieren, bij de reizen van don Gouv.-
Gonoraal.

Na deze bepalingen gelezen te hebben met do daaruit
te voorschijn tredende bedoeling om do heerondiensten te
verminderen, in ieder geval om zo niet tc verzwaren,
zouden wc geneigd zijn oono geheel verkeerde voorstelling
van do werkelijkheid Ie nmken. Do foiton zijn met de
schoono, milde bepalingen in strijd. Dat blijkt duidelijk
uit \'t geen do Gouv.-Gonoraal ad interim Baud in
zijne Eesolutie van 23 Februari 1830 Stbl. 15 op-
morlct, dat de heerondiensten toon ter tijde „nog geheel
en zonder eenig beperkend voorschrift overgelaten waren
aan de onderscheidene plaatsoHjko besturen."

Deze Gouv.-Gonoraal wilde voor do heeroudionston als \'t
ware een nieuwe regeling vaststollen.en toondo zich in zijne
bepalingen jegens den Javaan zeer welwillend. Behalve zijn
verbod in 1834 Stbl. 52 om verplichtingen aan do inlandsclio
bevolking op to leggen ton gerieve van ambtenaren on bij-
zondere personen, met uitzondering van hot in art. 114

\') Tijdschrift van Nederlandsch Indië IStif) I. bh. W8.
») Staatsbhul 1834 n" 52.
») Kolotjjaal Vcrshig 1841».

4

25 ;

I

R.-R. toegestane tot vervoer van reizigers en goederen 1

over land tegen betaling en nog andere bepalingen, is I

van belang het Besluit van Baud van 23 Febniari 1836 i

Stbl. 15, de eerste poging tot regeling der heerendiensten, i

gelijk B. de Waal het noemt De considerans van dat
besluit was \'t volgende:

„In overweging genomen zijnde, dat do regeling
der zoogenaamde beerendiensten aan welke de inlandsche
bevolking op Java nog onderhevig is, hetzij luiar aan-
leiding van art. 114 R.-R.. hetzij op groiul van oude
gewoonten, thans nog geheel en zonder eenig beperkend
voorschrift is overgelaten aan do onderscheidene plaatso-
lijke besturen, „dat er alle grond is om to vermoeden,
dat daaromtrent niet overal wordt gehandeld met die
gemoedelijke spaarzaamheid, welke door hot algemeen
belang in don geest van ai\'t. 113 en 114 van hot R-R.
wordt gevorderd;

„dat zoo ten allen tijde op dc Regeering do verplichting
heeft gerust om elke nuttoloozo verkwisting van dor Javanen
tijd en arbeid zorgvuldig tegen to gaan, dio verplichting
in dubbele nnite bestaat onder hot tegenwoordig samenstel
van inrichtingen, krachtons welke op vele plaatsen de kwij-
ting der grondbelasting, door don inlander verschuldigd, ge-
schiedt doorliet praesteoren vandionstonbij nuttige cultures;

„Overwegende eindelijk dat do voorzieningen ten doze
door do Regeering to nomen om het doel to treffen, be-
hooren vrij to zijn van allo overdreven hervormingszucht
en van allo aanranding dor aloude hindsgebruikou, welker
hfiiidhaving in het slot van art. 114 R.-R uitdrukkelijk
door Z. M. is bevolen" enz.

Do residenten moesten opgaven doen van allo inrich-
tingon, met of zonder hun voorkennis bestaande, waaruit
eeno beschikking ovor do diensten der inlanders zonder
betaling voortvloeide. Na verificatie van dio opgaven zouden

\') Aantcekcniiigcii over Koloniiile oiulerwcrpcii, Vlll, blz. \'215.

26

de residenten registers moeten vaststellen bestaanbaar met
bet beginsèl der strenge spaarzaamheid. Dit alles moest
vóór I September 1830 gereed zijn, want daarna zou
de Directeur van Cultures die registers toetsen aan art.
112 en 114 R.-E. en aan de Resolutie. Langzamerhand
zou dat onderzoek kunnen plaats hebben „zonder eenige
overhaasting," jaarlijks van af 1837 in 2 residentiën.
Waren die werkzaamheden afgeloopen, dan zou de regeering
op verslag van den Directeur een register der beeren dien-
sten vaststellen voor gewone omstandigheden.

Do Directeur der Cultures zou plaatselijk te onderzooken
hebben in hoever de regeling der heerendiensten was gebracht
op het „minimum, dat met den openbaren dienst bestaan-
baar kan worden geacht"; in hoever daarbij genoegzaam
was gelet, „op eene behoorlijkeen evenredige verdoeling van
de diensten tusschen de onderscheidene dessa\'s naar gelang
van derzelver volkrijkheid, ligging en andore omstandig-
heden"; in hoever het aantal wegen, bruggen on wacht-
huizen niet te zeer was vermenigvuldigd on in hoever onder
de heerondionsten niet waren begrepen „do zoodanigen dio
niet in hot algemeen belang, maar slechts hot gerief van
bijzondere personen ten doel haddon" enz.

Dat onderzoek en dio regeling moesten goschiodon „zonder
overhaasting", hetgeen, de omstandigheden in aanmerking
genomen, hetzelfde beteokende als „vooreerst niot."

Uit een on ander blijkt, dat men in theorie bost wist,
hoe men den inlander moest behandelen. Dat do bevolking
feitelijk echter weinig nut van die bepalingen trok, is aan
verschillende omstandigheden to wijten, door den hooi-
ük Waal tot drie terug gebracht, nl.:

1°. de overtuiging van van den Bosch en Baud, dat
het aanzien dor inlandsche aristokratio op Java wegens
ons politiek belang moest worden omhoog gehouden;

\') Cf. Renting, t. a. p.

27

2°. de noodzakelijkheid van weerbaarstelling der kolonie
tegen een buitenlandschen vijand.

3°. geldnood van het moederland.

Door het eerste motief werden allo persingen der Javaan-
sche grooton ovor het hoofd gezien.

Door hot tweede waren er veel moer heerendiensten
dan noodig waren.

Door het derde werd de bepaling niet nagekomen, dat
alle diensten betaald moesten worden.

En toch, niettegenstaande deze maatregel weinig heeft
uitgericht, is heb Besluit van Baud van I83G belangrijk, al
was het alleen hierom, dat Baud daarmedo als zijne
meoning uitsprak, dat aan allo regeling eerst een nauw-
keurig onderzoek moest voorafgaan. Alles wat mon to voren
had gedaan, was geschied zonder oonigo konnis dor plaat-
selijke gesteldheid. Daarmedo wilde Baud breken. Hij wilde
weton, hoo zwaar do druk dor heerondiensten oj) do inlanders
in werkelijkheid was, on dat stroven op zich zelfwas reeds
loffelijk.

Inmiddels was do Gouv.-Gonoraal dk Ekkkns in 1836 op-
getreden on onder zijn bestuur werd dat register in 1838
opgonuuikt. Volgens do eigen erkenning van don Directeur
der Cultures was hot echter weinig betrouwbaar. De groote
mooilijkhoid lag in \'t onbegrensde dor vorderingen tot
heerendienst on in \'t linancieele bezwaar van aanstelling
van beambten tot voorbereiding en handhaving van zoo\'n
regeling. Tot do komst van den Gouv.-Gonoraal Rocuusskn
in 1845, kwam er vorder niet veel vorandoring in of rege-
ling van don toestand der hoerendiensten. Het zou ook
moeilijk gegaan zijn, zoolang do Regeering Java boschouwdo
als „do kurk waai-op Nederland droef" — woorden ge-
schrovon door Minister Baud in 1842 aan don waarnomenden
Gouv.-Generaal van IIookndoki\'.

Ja, de Regeering in Nederland zelvo oefende schorpo
contrólo uit op do handelingen van don Gouv.-Gonoraal
met betrokking tot de heorendiensten en waakte er voor.

28

dat het onderzoek naar de misbruiken bij het vorderen
van heerendiensten niet te grondig plaats had. Als bewijs
daarvoor diene een aanschrijving van den Minister van
27 April L889, naar aanleiding van eene missive door
den Gouv.-Generaal aan den Directeur dor Cultures
gezonden, om de Inspecteurs aan te bevelen om bij hunne
inspectiën nauwkeurig te onderzoeken, of en in hoever de
bestaande bepalingen tegen het onwettig vorderen van
diensten of levensbehoeften van den inlander, behoorlijk
worden gehandhaafd enz. Deze missive vond de Minister
te kras en de Gouv.-Generaal moest zich verzekeren of
de Inspecteurs ook wellicht verder gegaan waren, dan
do bedoeling van het Gouvernement was; „waarmede bij
den bestaanden maatschappelijken en zodelijken toestand
van .de Javanen niet zou strooken, indien zij zich hadden
beijverd tot het opzettelijk opsporen van bedoelde mis-
bruiken, zoo die door regenten en hoofden begaan zijn,
zonder dat zij als misdadig kunnen worden aan-
gemerkt"

Natuurlijk word in dit tusschontijdperk wol het een of
ander Besluit uitgevaardigd, echter zonder eenigon invloed
uit to oefenen op den feitelijken toestand. Zoo vindon wij
een zeer zonderlinge aanschrijving bij Besluit van \'S Üct. 1838
aan den Directeur van Cultures, oni do regeling van de
heeréndienston in den geest van het Besluit van 23 Febr. I83G
zoo te doen plaats hebben, als tot bereiking van hot
daarbij beoogde dool, naar gelang der omstandigheden en
locale gesteldheid hot meest doehiuitig zou zijn. liet
regeeringsverslag over IS-iO meldt ons, dat do overweging
van hot Besluit was, dat men niet genoegzame kennis kon
verkrijgen zonder aanzienlijke nitgavon, waartoe met hot
oog op den financieelen toestand van Indiö cn zijne gelde-
lijke verplichtingen tegenover hot moederland voorshands
niet kon en mocht worden overgegaan.

\') Van Dkvknter, III, blz. 87.

29

Een volgend Directeur van Cultures bood in 1840
aan den waarn. Gouv.-Generaal van Hogendorp een
ontwerp-regeling der heerendiensten aan, die eerst aan
alle residenten ter beoordeeling was rondgezonden. Deze
regeling werd echter door den waarn. Gouv.-Generaal
niet vastgesteld, omdat ze, volgens zijn schrijven aan
den Minister van 3 Aug. 1841, „den Avaarborg miste,
dat geen der volksinstellingen zou worden aangerand,
terwijl des Directeurs regeling bovendien, naar zijn gevoelen
geenszins zou leiden tot eene beperking van het beschikken
over den arbeid en den tijd der Javaansche bevolking
door de ambtenaren .... Het voornaamste bezwaar tegen
de ontwerp-regeling was echter, dat zij ten gevolge zou
hebben, eene bemoeiing met de inwendige gesteldheid
van het bestuur der dessa\'s en de daarin bestaande ge-
bruiken" 1).

De Gouv.-Generaal had den Directeur te kennen
gegeven, dat vooralsnog gewacht moest worden met het
regelen der heerendiensten, totdat de zaak langzamerhand
tot nadere klaarheid zou gebraclit zijn en men do over-
tuiging zon bezitten, dat eeno algomeene regeling, zonder
inbreuk op de gewoonten on instellingen dor Javanen, kon
gehandhaafd worden; — „ dat tot do verkrijging van die
konnis on overtuiging geen andere nuiutregolen behooren
te w(n\'den aangewond, dan dio, welke overeenkomen met
den geest der llesolutie van 23 Febr. 183G n" 1, waarin
hot beoogde doel en de te vermijden punten duidelijk zijn
aangowozon; — on dat men zich dus vooreei\'st moet
bepalen tot een luiuwkeurig en mot oordeel ingesteld
onderzoek, in dón of twee residentien, welke do beste
gelegenheid aanbieden om hingzanrnrhand tot do verlangde
konnis te komen."

Door hot verwerpen van dat voorstel was een nieuw

\') VS. van Dkventkii, III, blz. 11\'.).
\') t. a. p.

30

onderzoek noodig gekenrd, hetgeen dan ook plaats had
onder het bestuur van den Gouv.-Generaal Eoohussen.
Aan dezen Gouv -Generaal gelukte het eenige wezenlijke
vermindering, al was zij dan ook gering, te brengen in
enkele heerendiensten. Hij gelastte in 184G tot opmaking van
nieuAve staten der heerendiensten, „naar gelang der om-
standigheden en plaatselijke gesteldheden, in dier voege
dat het noodige en nuttige worde verricht, doch alleovei\'-
daad of overdrijving vermeden."

Uit die staten, in 1848 te zijner kennis gebracht, kwam
hij tot de conclusie, dat er veel te veel werd gevergd van
de inlandsche bevolking. Hij wilde nog geen bepaalde
regeling maken, maar schreef bij Circulaire van 23 Mei 1850
aan de hoofden van gewestelijk bestuur wat zijne denk-
beelden omtrent de heerendiensten waren. In \'t algemeen
moest het streven zijn beperlcing tot nuttige en onmisbare
werken en tot de behoeften van den dienst en de inlandsche
hoofden. Als regel moest worden gesteld, dat indien trek-
of draagdierendienst, of wel werktuig- en waterkracht kon
gebruikt worden, de bevolking gespaard moest worden.
Verder moest men trachten slechts éen soort diensten aan
een dessa op te dragen on dat zooveel mogelijk in de vrije
maanden der bevolking. wanneer zij niet de handen vol had
met arbeid op haar oigon velden, onz. Do Directeur zou
voorts door do Inspoctonrs van Cultures jaarlijks, elk in
oon gowest, do rogeling der heerendionston doon nagaan on
de noodigo verbeteringen voordragen om do hoeren dionston
zooveel nïogelijk terug to brengen tot de adat en do grootste
spaarzaamlieid.

Wat do foitolijko vormindoring dor hoorendionston
betreft, was \'t onder \'t bestuur van Gouv.-Gonoraal
Roohiihskn, dat mon begon to werkon met hot stolsel van
vrije arbeiders. Hij do havenwerken t^i Soorabaja gehikt«
die poging mot vrije arbeiders, waarna die bewoging toenam

«) Bijblad Inil. Staatsblad n» 3i2.

31

Ook bij (Ie vestingwerken, zoo zelfs, dat van regeeringswege
tempering moest worden aanbevolen, daar men anders
wanneer de arbeid zou zijn afgeloopen, te veel arbeiders
zonder werk op één plaats zou aantreffen.

De Gouv.-Generaal Duymaer van Twist ging op denzelfden
weg voort. Groote veranderingen kwamen niet tot stand.
Men wachtte ingevolge de bepaling in de Grondwet van
1848 op eene nieuwe wetgeving voor Indië en daarmede
ook op eene nieuwe heerendienstregeling.

Het regeeringsverslag over 1851 maakt melding van het
Besluit van Maart 1851, dat in \'t vervolg voor de buiten-
gewone fortificatiewerken op Java en \'t maritiem etablis-
sement te Soerabaja geen (verplichte) koelies zouden wordon
geleverd, dan na machtiging van den Gouv.-Generaal.

Ook voor gouvernementsgeboiiwnn, hetzij oprichting
of onderhoud, zonden volgons Besluit van 1851 Stbl. 11)
geen heerondionston meer mogen wordon gevorderd dan
tegen betaling De uitgaven daarvoor moest mon bestrijden
uit \'s lands kas.

Aan do algemeene voorschriften van 1850 voegde Gouv.-
Gonoraal van Twist nog toe: -) 1°. dat allo vaste, zekere
en bepaalde hocii\'ondionsten aan oono vastn regeling zouden
wordon onderworpen en 2" dat door de residenten moest
worden gewaakt, dat mon niet opkwam voor hoorondionston ,
tonzij hot bei)aald noodig was.

Feitelijk bleef do toestand dozolfdo, dwz. zoor drukkend.
Hot is bijna onbegrijpelijk, hoo do inlandsche bovcdking
hot onder don druk van dio 20 jaar, vdór hot tot stand
komen van hot Tl.-ll van 1854, hooft kunnon uithouden.
Gaan wij na, wa.t eigenlijk gedurondo dion ganschon
tijd der vermolding waard is, als l)oging om don druk
afdoende te vorminderen, dan komen wij bij recai)itulatie
weder oj) don maatregel van Baud van 183(5 terug. Was

\') Reg. Verslag over 1850.
>) Staatsblad 18.\\3 n" 9.

32

toen zijn denkbeeld ten uitvoer gebracht en had men er
toen werkelijk zorgvuldig naar gestreefd om een juiste
kennis in de residentien te verkrijgen van den druk der
bevolking, dan had men niet nog ruim 30 jaar behoeven
te wachten, alvorens den rechten weg in te slaan tot ver-
mindering en eindelijke afschaffing der heerendiensten.

Naast de reeds genoemde heeren diensten legden ook een
groot gewicht in de schaal de diensten ten behoeve van de
fortificatiewerken op Java. Oproepingen in massa hadden
daarvoor plaats; van heinde en ver moest de bevolking dan
voor eenigen tijd opkomen, om op de een of andere plaats,
door het Gouvernement aan te wijzen, een fort of versterking
te bouwen, om dan weder huiswaarts te keeren, uitgeput
van vermoeienis, en zonder eenigen voorraad levensmiddelen
voor de toekomst, daar \'t werk op de eigen velden in dien
tiissclien tijd natuurlijk stilgestaan had. —

Verandering in dien bijna onhoudbaren toestand was dus
wel noodzakelijk te noemen.

HOOFDSTUK II
Het Regeerings-Reglement van 1854.

Het jaar 1848, dat niet betrokking tot Nederlands staat-
kundige ontwikkeling, zeer terecht een der voornaainste
jaren onzer negentiende eeuw kan genoemd woi-den, had
ook voor onze koloniën een nieuw tijdperk doen aanbreken.
D(5 nieuwe Grondwet toch van drie November had als be-
ginsel gehuldigd: meerdere inmenging dor Volksvertegen-
woordiging in het koloniaal bestuur. Dat beginsel werd uit-
gesproken in al. 2 van art. 59: „De reglementen oj) het
beleid der Regoering aldaar, worden door do wet vastgesteld,"
mot do daarmede samenhangende bepaling van art. 5, laatsle
alinea dor add. artt., dat dio wetten op hot beleid der
Rogeoring in des koloniën en bezittingon van hot Rijk in
andere werelddeelen binnen drie jaar na de afkondiging dor
Grondwet zouden inonten worden voorgedragen.

Do beginselen der koh)nialo politiek zonden dus voortaan
door do wet worden aangegeven en niot meer zooals tot
nog toe vervat zijn in Reg.-Reglementen door don Koning
of ZijncMi Commissaris-Generaal uitgevaardigd.

Juist nog binnen don aangegeven lermijn in Oct. 1851
<lionde de Reg(»ering bij dn Tweede Kamer haar ontwiïrp
tot fton nieuw R.-R. in, een ontworp, waarin de Minister
van Koloniën Pahuü, linlaas, nog zeer weinig van de
nieuwe dankbeelden had neergelegd, die allengs bij onze

34

natie te voorschijn traden en die geheel en al \'t oude
exploitatiesysteem veroordeelden als eener christelijke natie
tegenover hare koloniën onwaardig. In zijne Memorie
van Toelichting legde Minister Pahud zijne bestuurs-
beginselen bloot, te vinden in § 4 waar hij schreef:
„Wat de beginselen betreft van bestuur, is het voor-
gekomen , dat in het algemeen, het dusver ingeslagen spoor
het meest overeenkomt met de belangen van Nederland
en met een goede staatkunde. Men heeft toch niet
kunnen voorbijzien, dat Ned- Indië is een wingewest, ge-
deeltelijk bewoond door eene talrijke en snel toenemende
bevolking, die lang vóór de eerste verschijning der Euro-
peanen in Indië, in ordelijke maatschappijen en onder
geregelde besturen leefde, een gevestigde kerk had met
eene aan hare behoeften evenredige hierarchie, en groote
vorderingen had gemaakt, niet slechts inden landbouw en
in vele bedrijven van nut en weelde, maar ook in eigen-
lijke beschaving. Met deze daadzaken voor zich on bij eene
juiste waardeering der behoeften en middelen van den
overheersclienden staat, heeft de Eegeering gemeend, dat
de aan te nemen beginselen, die behooren to zijn, welke
de meeste waarborgen opleveren, dat in do eerste plaats
hot Noderlandsch gezag door vreedzame middelen in dat
wingewest zal kunnen gehandhaafd worden en dat ton
andere, behoudens de welvaart der inhoomscho bevolking,
dat wingewest aan Nederland zal blijven vorschaffbn de
stoffeliiko voordooien, die het doel waren dor verovering.

§ 5. Dit oen on ander zal naar hot govoole*n dor Eegee-
ring kunnen bereikt worden, wanneer\'gezorgd wordt, dat:
o. a. rV. do inlandsche bevolking bij voortduring worde be-
stuurd overeenkomstig hare voorouderlijke instellingen
en gewoonten, in zoovor die niet aandruischon togen
do onveranderlijke voorschriften dor rochtvaarclighoid

I) Zie Mi\\ Kkuciienius: iramlelitigen der Hegeering i>ii ilcr Stuten-üenei-aal
belrell\'ende het Reglement op het beleid der Hegeering van Ned. Iiidiii.

35

en (lat die bevolking zooveel mogelijk worde gelaten
onder de onmiddellijke leiding van hare eigene hoofden,
onverminderd de vereischte voorzorgen tegen misbruik
en nalatigheid.
§ 6. Overigens is het, in verband met het voorafgaande,
onbetwistbaar voorgekomen:

o. a VI. dat overal, waar de straks gegevene schets van
den maatschappelijken toestand van een deel van Ned.
Indië toepasselijk is, de maatregelen der Regeering in
de eerste plaats aan dien toestand en aan het hand-
haven van rust en orde onder de inheemsche bevolking
moeten worden getoetst."
Uit deze woorden blijkt, dat Minister Pahud nog al
tevreden was met do tot nog toe gevolgde koloniale bestuiirs-
methodo on dat hij deze eigenlijk wenschte te bestendigen.

Ook de artt. in dit ontwerp het onderwerp der hoeren-
diensten behandelende, behelzen volgens de M. v. T. in
substantie de bepalingen van het R.-R. 1836, welke be-
palingen in dit ontwerp ochter zoo zijn vorstoi\'kt en uit-
gebreid, als ter bereiking van het doel, dat de Regeering
zich heeft voorgesteld, noodig is geoordeeld

\') Het \\v:iren de artt. 48 en van het Ontwerp, hiidende:
Art. 48. Do besclierming der inhindsclie bevolking tegen willekeur van
wien en van welken aard ook, is een der gewichtigste plichten van den
Oouverncur-Oenei-aiil. Hij /.orgt, dat de besturende ambtenaren de daar-
omtrent bestaande of nader >iit te vaardigen verordeningen stiptelijk
nakomen en dat ilen inlander overal gelegenheid gegeven wonlu, om
vrijelijk klachten in te leveren.
Art. 40, In elk gewest worden de aard en dmir der porsoonlijko diensten,
waartoe de inlandsche bevolking in \'t algemeen belang en min hare
hoofden verplicht is, <le gevallen waarin, on de wijze en voorwaarden
wajvrop zij kunnen worden gevorderd, door den (lOiiverueur-Oeiieraal
hij algemeene verordeningen gei-egehl, iu overeenstemming met de
lilaatsdlijke instellingen, gebruiken en behoeften.
I><\' bei>alingen omtrent de (lersoonlijke diensten worden iu elk gewest om
de vijf jaar, iloor den (!ouverneur-(ieneraal herzien met het tlocl om
daarin trapsgewijze alle verminderingen te brengen, bestaanbaar met
\'t algemeen \'belang.

3C

Dit ontwerp, den 29\'° October bij Koninldijlce Boodschap
aan de Kamer aangeboden, bleef een jaar lang buiten
behandeling en werd den 4"" October 1852 onveranderd
weder der Kamer voorgelegd.

In Maart 1853 zag hierover \'t Voorloopig Verslag der
Comm. van Kapp. het licht. Blijkbaar was bij de bespreking
in de Afdeelingen over de algemeene beginselen, nog al
gestreden over \'t al of niet juiste om onze koloniën en
bezittingen in Ned. Indië wingewesten te noemen. Alge-
meen was men echter van gevoelen, dat liet niet voorzichtig
was in een staatsstuk die benaming te bezigen.

Overigens deden zich over de bestuursbeginselen drie
hoofdgevoelens kennen. Eén van die drie meeningen was
die, welke een nieuwen weg wilde inslaan en die ik daarom
hier kortelijk wil in herinnei\'ing brengen.

Men vond de regeeringsbeginselen in het ontwerp neer-
gelegd, waarbij als uitgangspunt en doel slechts werd
gedacht aan de stoffelijka voordeden voor \'t moederland,
aan de batige saldo\'s, zonder te letten op de ofters daar-
voor gebracht door de inlandsche bevolking, niet goed.
„Tiet verwerven van rechtstreeksche stoffelijke voordeelen
voor het moederland, moet daarbij geenszins op den voor-
grond staan; maar wel de bevordering van het welzijn der
Indische bevolking, zoodat alleen voor zoover het verwerven
van bijdi\'agen voor de Nederlandsche schatkist met dat hoofd-
doel is overeen to brengen, daarnaar mag worden gestreefd.
Nederland moet Indië beschouwen als bestemd om door
do stoffelijke en zedelijke krachten van het moederland
vooruitgobraeht te woi-don op de baan der beschaving.
Bevoi-dei-ing dor verstandelijke en zedelijke ontwikkeling
der inlandsche bevolking moet dus hoofddoel zijn. De
middelen tot bereiking van dat doel liggen voor de hand.
Het regeeringsstolsel moet zoodanig zijn ingericht, dat Neder-
landsche elementen nieer en meer naar Indië worden over-
gebracht; dat de particiiliere industrie en de vrije arbeid
zoowel pnder Nederlanders als inbooi-lingen zich aldaar

37

met kracht kiiiineii ontwikkelen; dat het onderwijs èn van
Staatswege èn door den arbeid van bijzondere personen
meer en meer worde uitgebreid en dat de verkondiging
van het Evangelie, behoudens toezicht der Regeering ter
verzekering der openbare orde en rust, niet worde belemmerd.

Doet men dat niet, beschouwt men Indië als wingewest,
dan wordt alle uitzicht op vooruitgang afgesneden en de
duurzame belangen van het moederland hoogelijk benadeeld."

Welke meening in het R.-R. over de algemeene bestuurs-
beginseien gevolgd zou worden, was natuurlijk van veel
belang voor t stelsel der heerendiensten, daar men, indien
uien bij het oude systeem bleef, meer op do financieele
voordeden van het moederland zou letten, maar in \'t
tcgenovergestolde geval, \'t moreele belang van moederland
en koloniën moor op den voorgrond zou doen treden.

Over do artt. 48 en 49 zelf was zeer veel strijd van
mcening.

Sommigen vonden het art. 48 overbodig en toch slechts
oen nuduni praeceptum. Anderen vonden het zeer nuttig.
Het was oen bepaling, die in vroegere Reglementen ook
reeds voorkwam en steeds goed gewerkt had. Daarenboven
was het goed en nuttig den plicht tot bescherming der
inlandscho bevolking in te scherpen.

Over art. 49 was men het in de Afdeelingon zeer oneens.
Aan sommigen gaf het ai\'tikel in \'t geheel geen zekerheid,
aan andoren voldoende zekerheid. Verschillende vraagstukken
Werden onder de bespreking behandeld,\'of b.v. onder de
»diensten in hot algemeen behing" ook de cultuurdiensten
waren begrepen; of in het art. 49 opgesloten lag een lang-
zame afschalling der heerendiensten of alleen eene ver-
niindering; of algeheele afschafling mogelijk was enz. Voor
do afschalling werd aangevoerd, dat hot hier eene zaak
gold, waarbij het misbruik onafscheidelijk ia van het gebruik
en dat hot denkbeeld, alsof de Javaan dwang of een bijzon-
deren prikkel behoeft om te arbeiden, hoe langer zoo meer
verzwakt. In vele gevallen kan men tegen oen matig loon

i

38

geheel vrijwillig, alle gevorderde diensten van hem erlangen.
; . Opmerkelijk achtte men in dit opzicht, wat op blz. 57

, \' van het O. I verslag over 1850 gezegd wordt over de uit-

! komsten van den maatregel, om bij het aanleggen van

1 openbare werken te Soerabaja de gedwongen koelies door

: vrijwillige arbeiders te vervangen. De leden, wier gevoelen

i hier wordt uitgedrukt, twijfelden dan ook niet, dat het

I j zelfs uit een geldelijk oogpunt voordeeliger vv^as den arbeid

aan openbare werken te betalen, dan die door gedwongen
diensten tot stand te brengen.
■ ? Dadelijke afschaffing werd door niemand voorgestaan;

: trapsgewijze moest men tot die afschaffing komen.

V * De diensten voor de dessa en voor het leger, als het

. ^ mobiel werd, beschouwde men als uitzonderingen; die

I i toch konden niot worden afgeschaft. Daarentegen was wel

afschaffing, mits geleidelijk en tegen schadeloosstelling
I mogelijk van do diensten aan de inlandsche hoofden.

Ziedaar eenigszins weergegeven de gevoelens in de ver-
I, schillende Afdeelingen geuit. Tot verdere behandeling kon

\' i het niet komen, daar de sluiting der zitting don 21®" April

1853 plaats had.

Door de zoogonaanido Aprilbeweging, naocst het Kabinet
aftreden en kwam oon niinisterie van togen o vergestel do
richting aan hot bewind. De portofouille van Koloniën
^ bleef, echtor in dezelfde handen. Dit oon on ander trok

^ ^ voor eonigon tijd do aandacht van hot Ontwerp ii.-R.

af, doch niot lang.

Een zonderlingen indruk maakt het, wanneer men let
^ op hot feit, dat do Minister Pahud eerst in oon liberaal

I \' ministerie zitting had en daarna bloof, toon er oon

I conservatief ministorio optrad. Dit wordt oonigzins opgo-

holdord, wanneer men bedenkt, dat feitelijk do hoor
J. C. Baud oon zoor grooton invloed op don gang van
zakon bij het departement van Koloniën bezat en dat
j het er dus eigenlijk minder op aan kwam, van wolko

I richting hot hoofd van hot departement was. Door zijn

39

vroegeren loopbaan - van 1834 tot 1836 was hij Gouv.-Generaal
en van 1840 tot 1848 was hij minister van koloniën geweest —
was de heer Baud de aangewezen persoon om in gewichtige
aangelegenheden van raad te dienen en zoo verraden de
verschillende ontworpen voor een ß.-E, ook duidelijk zijne
hulp. Aanvankelijk waren \'s hoeren Pahud\'s voorstellen reeds
conservatief getint, maar veel sterker kwamen die denk-
beelden te voorschijn, toen een conservatief ministerie op-
trad en de raadgevingen van den conservatieven oud-
minister en oud-Gouv.-Generaal meer vrij konden worden
opgevolgd.

t)e Regeering wist nu welke meeningen in do Kamer
gevonden werden en kon daarmede rekening houden bij het
weder indienen van een ontwerp.

Dat tweede ontwerj) werd den 15" December 1853 bij
Koninklijke Boodschap aan do Tweede Kamer aangeboden
on vorschildo in oenigo oi)zichten, zooals do M. v. T. \'t uit-
drukte, van hot vroogero, als een gevolg van de nauw-
gezotto overweging dor aanmerkingen vorvat in hot Voor-
loopig Verslag van 1853.

Wat do rogoeringsbeginsolon in \'t algemeen betreft was
dit ontwerp onverandord gebleven Do Minister Pahud
was het in het goheel niet eens met eene meening in het
Voorloopig Verslag wcorgcgovon, als zoudo bevordering dor
vorstandolijko en zedelijke ontwikkeling dor inlandsche
bevolking hoofddoel moeten zijn.

Neon, schreef hij, „eerst moot onderzocht worden of
Nederland du baton kan missen."

„liet groote motief dor Regeering is, dat zoolang de
behoefte aan directe voordeolon zoo dringend on zoo groot
gi\'oot is als bij ons, er niot aan een ander rogeeringsstolsel
kan gedacht wordon."

Van deze gedachte, waarbij hot moederland in zoo\'n
t^goïstisch daglicht wordt geplaatst, zijn nu ook doortrokken do
bepalingen omtrent do bescherming dor inlanders on ovor dc
hoorondionston. liet zijn do artt. 52 on 54 van hot ontwerp.

40

Art 52 is gelijkluidend met art. 48 van het ontwerp van
1851 behalve dat de woorden „en van welken aard ook",
doelende op de willekeur, zijn vervallen.

Art. 54 is het gewijzigde en aangevulde art. 49 van het
ontwerp van 1851.

„In elk gewest worden de aard en duur der persoonlijke
diensten, waartoe de inboorlingen in het algemeen belang
en aan hare hoofden verplicht zijn, de gevallen waarin en
de wijze en voorwaarden, waarop zij kunnen worden ge-
vorderd, door den Gouverneur-Generaal geregeld, in over-
eenstemming met de beslaande gebruiken, instellingen en
behoeften. De verordeningen, die persoonlijke diensten
betreffende worden in elk gewest om de 5 jaar door den
Gouverneur-Generaal herzien, met het doel om daarin traps-
gewijze alle verminderingen te brengen bestaanbaar met
het algemeen belang.

„In het verslag, bedoeld bij het 1® lid van art. 60 der Grond-
wet , wordt jaarlijks opgave gedaan van den staat, waarin zich
de voorgeschreven regeling der hier bedoelde diensten bevindt."

Een afzonderlijk artikel nl. art. 53 was er thans tusschen-
gevoegd, handelende over de cultures.

De bepaling van art. 52 over de opdracht aan den Gouv.-
Generaal van de bescherming der inlandsche bevolking, had
een historischen grond, zeide de Memorie. Liet men die
nu weg, dan zou dat bevreemding wekken. Dit een en
ander werd breedvoerig in de M. v. T. uiteengezet in oen
historisch overzicht. 2).
I Ook op art. 54 komt in do M. v. T. wed.or oen lange

commentaar voor, o. a. het begrip „heerendiensten" be-
sprekende Wat moest men daaronder verstaan!\' Was de
verplichting om voor de suikerfabrieken te planten on te
arbeiden daaronder ook begrepen? Do Regeering erkende
zelve voor alsnog daarop geen antwoord to kunnen geven.

\') Zie noot op blz. Ho.

i) Zie KEyciiENius ibei II, blz. \'2il.

41

„Het O. I. verslag over 1849 beschrijft de heerendiensten
als bestaande in: verplichten arbeid, gewoon en buiten-
gewoon, nu en dan gepaard met levering van benoodigd-
heden, alles zonder loon."

„Een van de beste (!?) woordenboeken noemt lieeren-
dienst: een werk of\' dienst om niet en gedwongen, ver-
richt door een onderzaat ton behoeve van zijn heer.
Volgons deze definitie is onvergolden dwang het criterium
der heerendiensten en zou de verplichting om voor de
suikerfabrieken te planten en te arbeiden, dio wel op
dwang berust, maar niet onvergolden blijft, niet onder
de lieerondiensten kunnen worden gerangschikt.

Uit dit alles blijkt, dat do grenzen eenigszins onbestemd
zijn en dat slechts de eindregeling der heerendiensten
in Ned. Indië een bepaald antwoord zal kunnen geven
op do gedane vraag."

Welke die diensten toen ter tijde waren, kon men o])-
maken uit het ü. 1. verslag van 1849 i). Do M. v. T.
teekende daarbij aan: ,, Ze zijn menigvuldig en vorderen
aanstrengiiig, wanneer wegen en bruggen door water-
vloeden beschadigd of vernield worden, wanneer verdedi-
gingswerken moeten worden aangelegd en wanneer andere
buitengowono omstandigheden zich voordoen. De diensten,
die in hot belang der gemeenten (dessa\'s) worden gepraesteerd,
zullen wel altoos moeten gevorderd blijven. Dit is ook in
Nederland, hoewel op kleinere schaal, hot geval blijkens
art. 192 en 193 Gemeentewet. Het bewaken der openbare
wogen en gebouwen en het leveren van transportmiddelen
zal almede wol op de lijst der gemeentelijke lasten nioeten
blijven, omdat die diensten noodig zijn «n het opdraijcn
dcrzclve aan een bezoldigd\' jtcrsoncel tot aanzienlijke kosten cn
(jrootcn administraticven omslag leiden zon.

Alle andere diensten, dezulke nl., die niet tot do go-
meontelijke of openbare verplichtingen of tot do wettige
staatsie der hoofden kunnen worden teruggebracht, maar

") ü. 1. Vai-blag IHl\'.l, blz. Iii cii 115.

42

die het gerief van Europeesche en inlandsche ambtenaren
ten doel hebben, zijn daarentegen vatbaar voor verminde-
ring, sommige zelfs voor dadelijke afschaffing."

De Minister Pahud nam dus de heerendiensten in zijne
bescherming en verklaarde, dat alleen die voor vermindering
vatbaar waren, aan welke met geon mogelijkheid een glimp
van rechtvaardigheid kon worden gegeven nl. die, welke
geëischt werden in het persoonlijk belang der ambtenaren.

In Februari 1854 werd dit alles onderzocht in de Af-
deelingen van de Tweede Kamer. Er werden toen ook
weder zeer gewichtige beschouwingen geleverd over de
algemeene regeeringsbeginselen. \'t Voornaamste argument
der voorstanders van des Ministers zienswijze bleef de
actueele fiuancieele toestand, waarmede nu eenmaal moest
worden gerekend. Een en ander wordt in extenso ge-
vonden in het Voorloopig Verslag van de Comm. v. liapp.
Andere leden, die niet do financiën als hoofdzaak beschouw-
den, zagon mot leedwezen do liogooring volharden bij het
gevoelen, dat „het bestendigen op do meest zokoro wijze dor
directe on indirecte voordooien, thans door do Ü. 1. bezit-
tingen afgeworpen", hot dool behoorde to zijn, waarnaar
zoo niet uitsluitend, dan toch in do alloroorsto plaats
moest worden gestreefd, on dat do in Indië to volgen
rogooringsboginsolon hot middel moesten zijn voor hot bo-
roikon van dat dool. Hot had bon onaangenaam gotroHon
zoozeer hot denkbeeld op don voorgrond to zion plaatsen,
dat hot verzekeren der batigo saldo\'s do hoofdzaak is; dat
Java is een bezitting, bestemd om door haro upbrongston do
Nedorlandscho schatkist to stijven on dat do Javaan oon pro-
ducent is ton boho«jvo dier schatkist. Inzonderheid had hen do
rodeneoring der M. v. T. gestuit, waai-bij do bovordoring van
hot wolzijn dor inlandsche bevolking en van haro verstande-
lijke on zodolijko ontwikkeling, zoo niotgohool woggocijferd,
dan toch zoor op den achtergrond word gestold. Daar immers

\') Zie iteuciiemus, dl. 11, I)l7.. ;{iO.

43

werd nagenoeg met zooveel woorden gezegd, dat de Regee-
ring dan eerst de op dit punt in het vroeger Voorloopig
Verslag geopperde denkbeelden in ernstige overweging zou
nemen, „als het bewijs is geleverd, dat Nederland de
directe en indirecte voordeelen, dio aan hetzelve, als vruch-
ten van do bestaande inrichtingen, uit Indië toevloeien,
missen kan."

Maar wat wilden die over het ontwerp treurende loden
dan wel? Zij wilden, dat do bevordering der wolvuart van
Indië het hoofddoel bleet\'en dat niet zoo uitsluitend waarde
gehecht werd aan hot verworven der millioonon, dio jaar-
lijks do batige saldo\'s vormden.

„Zelfs wanneer men uitsluitend hot oog vestigt op hot
belang van Nederland, bestaat er behoefte aan, om het
absolute stelsel, waarvan hier sprake is, to laten varen."
De Regeering was in gebreke gebleven to bewijzen, dat
alleen hare middelen geschikt waren om op den duur in
hot genot to blijven der „thans genoten wordende directe
on indirecto vooi-doolon." Hot tegendeel moest juist wordon
aangenomen. „Wanneer mon Indië voortdurend wildo be-
handelen als oon vesting in staat van boleg; wanneer mon
daar zonder gonoegzaum acht to govon op hot zodolijk on
stoffelijk welzijn der bevolking, stelsels van uitsluiting on
gedwongen arbeid onveranderlijk wildo blijven handhaven,
zou dat land weldra ophouden eon rontogovonde bezitting
van den Staat to zijn. Alleen eon welvarend bloeiend land
levert op don langen duur ruime staatsinkomsten op."

Over art. 52, lozon wij in hot Voorloopig Verslag, dat
«r sommigo leden niot tevreden medo waren, omdat hot
iiiots moor zoido, dan tot nog too zonder resultaat roods
zoo dikwijls gezegd was. Er stond niot oons do willekour-
ploger genoemd.

Andoren waren er wol niede tovredon, omdat hot toch
»»oor eon voorsclirift voor don Gouv.-Gonoraal gaf, dan
don toestand rogoldo tusschen hoofden en bevolking.

Ovor \'t tweede artikel, art. 54 wordon ook zoor ver-

44

schillende meeningen geuit. Sommigen waren niet tevreden,
omdat het niet ver genoeg ging. Men wilde in \'t zicht
hebben afschaffing van alle heerendiensten. In hun oogen
was die in art. 52 opgenomen bescherming togen willekeur
onmogelijk, indien de heerendiensten aan de hoofden niet
terstond werden afgeschaft.

Anderen waren tevreden. Een algemeene afschaffing
vonden zij slechts dan mogelijk, wanneer men time als
monoy beschouwt en geld wil geven. Zoover was men nog
lang niet in Oost-Indië. Bij afschaffing zou men nu waar-
schijnlijk in ongelegenheid komen.

Nog anderen waren weder ontevreden over het artikel,
omdat het te ver ging. Men had geen waarborgen voor de
toekomst, dat niet iemand die trapsgewijze vermindering
zoodanig zou interpreteeren, dat algeheele afschaffiiig dor
heerendiensten er mede gepaard kon gaan.

Door al die verdeeldheid werd de Eegeering sterk, zooals
\'t altijd gaat en weigerde aanvankelijk elke wijziging.
Doch, ik wil niet vooruitloopen.

Bij de M. v. B. op het V. V. deelde do Regeering mede
dat zij door al die verschillende mecningen, die in de Af-
deelingen geuit waren, wijs had ineenen te doen door de
artt. 52 en 54 ongewijzigd in haar nieuw gewijzigd ontwerp
op te jnemen, als art 58 en 60.

Ten opzichte van de algemeene beginselen verklaarde
de Regeering nog in haar antwoord, dat zij zich niet kon
vereonigen met het opnemen in het R.-R. van twee lijn-
recht tegen elkander inloopende stelsels. „Vermeerdering
van productie door middel van een van het gezag uitgaande
regeling van en beschikking over den arbeid der ingezetenen
kan niet samengaan met een opzettelijke verspreiding van
bogi-ippen, in welker strekking het ligt een zoodanig stelsel
van industrie te veroordeelen."

De voorbereidende behandeling van het wetsontwerp
was daarmede geëindigd en \'t oogenblik naderde dus voor
de Openbare Beraadslagingen.

Den 17®" Juli werd daarmede een aanvang gemaakt.
Een der voornaamste voorstanders van liet R.-R, onder
de sprekers, was natuurlijk de heer J. C. Baud. Dat kon
ook niet anders in verband met zijn verleden. Hij hield
als \'t ware eene lofrede op den bestaanden toestand. Als
felste tegenstanders van de geheele richting van het voor-
gestelde R.-R. traden tegenover hem in de debatten op
de HH. van Hoevell, Sloet tot Oldhuis en Elout van

soeterwoude. ,

Nog al zwaar rekenden de tegenstanders het der Regeering
toe, dat zij zwarigheid maakte om aan den wensch te vol-
doen, tot overlegging van het advies van den Raad van
Indië over het aanhangig ontwerp. Als argument had de
Regeering opgegeven, dat het strijdig was met de parle-
mentaire gebruiken en met het belang eener geheel vi-ije,
onbevangene gedachtenwisseling tusschen haar en de colle-
giën en ambtenaren, die zij over onderwerpen van Avetgeving
raadpleegde. De feitelijke reden was echter, dat dit advies
in strijd was met de meeningen van den Minister en van
den Gouv.-Generaal. Dat advies is mijns inziens belangrijk
genoeg, om dienaangaande \'t een en ander mede te deelen.
Zie Bijlage A.

Ik geloof overigens niet, dat het noodig is, langer stil
te staan bij de Algemeene Beraadslagingen over het R.-R.,
daar er zich geen nieuwe gezichtspunten voordeden buiten
hetgeen reeds bekend was uit de Voorloopige Verslagen en
de Memories van Toelichting en Beantwoording. Liever gaan
we nog even na wat in de Volksvertegenwoordiging gehoord
werd naar aanleiding van de artt. 58 en 60.

Over art. 58, omtrent de bescherming der inlandsche
bevolking, gelijkluidend met het art. 52 van het ontwerp
van 1853, zeide do Heer van Hoevell o. a., dat er steeds
prachiiige voorschriften hadden bestaan aangaande die
bescherming, maar dat de feiten met die voorschriften in strijd
waren. Er moest meer praktisch tegen het misbruik worden
opgetreden. Hij gaf daartoe verschillende middelen aan:

46

1° vermeerdering van het Enropeesch personeel bij het
binnenlandsch bestunr op Java;

2" aanzienlijke vermeerdering van de bezoldiging der
inlandsche hoofden en afschaffing der cultnurprocenten ;

3° afschaffing van ambtelijk landbezit en

4° afschaffing van de heerendiensten ten voordeele van
de inlandsche hoofden. Werden deze niet finaal verboden,
dan was het onmogelijk om de Javaansche bevolking te
beschermen tegen willekeur, daar er nergens grenzen
waren aangegeven voor het vergen der heerendiensten en
omdat zulke grenzen ook niet konden worden aangegeven.

De heer Eochüssen bestreed een en ander en kwam met
het historisch argument voor den dag, dat die wijze van
belooning der inlandsche hoofden in land op de oude Hin-
doesche Wetboeken steunt, enz. Sommige punten door den
lieer van Hoevell aangeroerd, zouden ook beter, volgens
hem en den Heer Bat7d, behandeld kunnen worden bij de
volgende artt. Het voorname argument voor art. 58 was,
dat het reeds zoo lang in de E.-R. was opgenomen en dat
het daarom bevreemding zou wekken, indien het nu plot-
seling werd weggelaten.

De Minister zelf vond niet, dat de inlandsche regenten
en hoofden op Java, waarvan meermalen met een soort
van minachting en verwijt gesproken werd, die afkeurende
beoordeeling verdienden. „Er mogen hoofden zijn, die
minder goed aan hunne bestemming beantwoorden, maar
dezulke zijn uitzonderingen."

Den 1®° Augustus was art. 60, handelende over de per-
soonlijke diensten, aan de beurt om besproken te worden.
Voor het gemak wil ik het citeeren:

In elk gewest worden de aard en duur der persoonlijke
diensten, waartoe de inboorlingen in het algemeen belang en
aan hunne hoofden verplicht zijn, de gevallen waarin en de
wijze en voorwaarden, waarop zij kunnen worden gevorderd,
door <den Gouverneur-Generaal geregeld, in overeenstemming
met de bestaande gebruiken, instellingen en behoeften. De

47

verordeningen, die persoonlijke diensten betreffende, worden
in elk gewest om de vijf jaar door den Gouverneur-Generaal
herzien met het doel om daarin trapsgewijze de verminde-
ringen te brengen, bestaanbaar met het algemeen belang.

In liet Verslag bedoeld bij het 1« lid van art. 60 der
Grondwet, wordt jaarlijkseh opgave gedaan van den staat,
waarin zich de voorgeschreven regeling der hier bedoelde
diensten bevindt."

De Heer Sloet tot Oldhuis verkreeg het eerst het woord.
In iederen staat, zeide hij, die in zijn kindsheid verkeert,
treft men heerendiensten aan. In eene maatschappij als die
op Java, kunnen de heerendiensten niet geheel worden
gemist, maar dan blijft de vraag: wie zijn de gerechtigden
om heerendiensten te vorderen en in de tweede plaats,
welke heerendiensten kunnen worden behouden, welke
afgeschaft? Gewoonlijk zegt men, dat de beeren dien sten
aan de regenten en andere inlandsche hoofden, steunen op
de adat, maar men vergeet de groote adat, die ook in
Indië van kracht is, dat nl. als adat wordt beschouwd,
alles wat in \'t belang van den Javaan zelf is.

In \'t oude Hindoesche recht had alleen de Souverein
\'t recht om heerendiensten te vorderen en dan nog slechts
gedurende één dag in de maand.

In \'t Mohammedaansche recht is \'t streng verboden om
persoonlijke diensten van de geloovigen te vorderen.

De oorsprong van de thans bestaande heerendiensten was
in het contingentenstelsel van de O. I. Compagnie te vinden
en later waren zij uitgebreid. De tegenwoordige regenten
waren ook niet meer te vergelijken met de vroegere vorsten.

Hij vond die diensten aan de inlandsche hoofden een
misbruik en wilde ze intrekken tegen schadeloosstelling, en
diende daarom een amendement in om in het art. te laten
vervallen de woorden: „en aan hunne hoofden."

Dat het prestige van de hoofden daardoor zou vermin-
deren, geloofde hij niet. Zoo\'n dwang tot heerendiensten
wekte veeleer haat en afkeer.

48

De heer Baud dacht dat allen in beginsel de heeren-
diensten wel zouden veroordeelen, maar hij hoopte dat de
meerderheid overtuigd zou zijn, dat die veroordeeling niet
door een dadelijke sententie van opheffing mocht worden
achtervolgd. Dit moest zijn het werk van den tijd en daar-
voor had het art. 60 den weg gebaand.

Hij was het niet eens met den heer SiiOET omtrent het
ontstaan der heerendiensten. Eeeds onder het Vorstenbestuur
moesten de regenten met 2 a 3000 man voor eenige maanden
naar de woonplaats van den Vorst komen om hofdienst te
verrichten en gedurende dien tijd moesten die regenten
dan tevens voor het onderhoud van hun ondergeschikten
zorgen.

■ Hij meende, de Regeering moest beginnen met de heeren-
diensten , die zij vergt te verminderen en later af te schaffen.
Dan kunnen die voor de hoofden geregeld worden; lang-
zamerhand zullen die van zelf vervallen als de Regeering
het voorbeeld zal hebben gegeven. De gouvernements
heerendiensten zijn het drukkendst. De diensten aan de
hoofden geloofde hij zoo weinig driikkend, dat de bevolking,
na afschaffing der andere heerendiensten, ze vrijwillig zou
blijven verrichten. Van het amendement van den heer Sloet
wilde hij dus niets weten.

De völgende spreker, de heer van hoevelii, was niet zoo
gehikldg als de heer Baud om in het art. 60 eenig uitzicht
op afschaffing der heerendiensten te lainnen zien. Hij zag
daarin slechts trapsgewijze vermindering. Men wil.verminde-
ring van heerendiensten, omdat zij een hoogte hebben bereikt,
waarvan de ondervinding heeft geleerd, dat ze niet meer
houdbaar is. Van afschaffing wordt geen woord gesproken.
Ook is \'t niet waar, dat de diensten aan de hoofden zoo
licht te achten zijn. Zonder afschaffing van deze diensten
is bescherming der bevolking onmogelijk. Waarom? Omdat
nergens grenzen zijn getrokken, hoever de hoofden mogen
gaan in het. vergen van die heerendiensten; omdat nergens
perken zijn voorgeschreven, die wanneer zij worden over-

49

schreden, zulk een hoofd strafbaar maken. En al trok men
zulke\'grenzen, de contrôle zou hoogst moeilijk, zou on-
mogelijk zijn. Het vergen van heerendiensten voor de
hoofden is een instelling, die het gebruik onmogelijk maakt
zonder noodzakelijk altijd misbruik ten gevolge te hebben.

En dat die diensten niet drukkend zouden zijn, toont
wel anders eene opgave van de heerendiensten, publiek
gemaakt door een gewezen ambtenaar bij het binnenlandsch
bestuur, die te lang zou zijn om in de Kamer voor te lezen.

Voortgaande, meent de heer van Hoèvei.l, dat de
heerendiensten niet meer noodig zijn, wanneer men
ze toetst aan den tegenwoordigen toestand der maat-
schappij. „Ik zeg niet, dat zij plotseling geheel moeten
worden afgeschaft, maar ik beweer: dat men het beginsel
kan aannemen om langzamerhand te komen tot eën af-
schaffing, met niet al te kleine stappen. Waarom zijn die
heerendiensten niet meer noodig? Omdat de ondervinding
geleerd heeft, dat wanneer de heerendiensten worden ver-
vangen door vrijen arbeid, wanneer die arbeid behoorlijk
wordt betaald, wanneer gewaakt wordt, dat die betaling
in de rechte handen komt, en dat zij eenmaal in de rechte
handen gekomen, daar niet wedeiTechtelijk worde uitge-
nomen, in dat geval het Javaansche volk gewillig doet
datgene, waartoe het thans bij het stelsel van heeren-
diensten door dwang wordt gebracht. De Minister van
Koloniën heeft ons daarvan de treffendste bewijzen gegeven.
Hij heeft ons medegedeeld, dat hetgeen ik hier met een
enkel woord aanwijs, volkomen waarheid is, door zijne
mededeelingen over de vestingwerken. " De dessadiensten
wilde de heer van Hoèvell niet afgeschaft zien. Daarbij
toch bestond contrôle, doordat het dessabestuur gekozen
wordt door de ingezetenen.

Eerst moesten de diensten aan de inlandsche hoofden
worden afgeschaft en daarna de gouvernementsheerendien-

1) Zij is grootendeels te vinden in het bovenaangehaalde werk van
Mr. Keuchknius, nóót op bladz. 610 en 011 Deel III.

4

50

sten. Deed men het omgekeerd, dan was er geen zekerheid,
dat de voordeelen der afschaffing in de rechte handen kwamen.
Wat het Gouvernement verminderde, zouden de hoofden
in hun eigen belang weder vermeerderen.

De Minister van Koloniën vond het nu noodig op het
gezegde \'t een en ander te antwoorden en zeide o. a. dat
het artikel slechts regeling wil, met het doel om eene traps-
gewijze vermindering te verkrijgen der heerendiensten en
niets anders. Men moest in het art. geen bekrachtiging van
de diensten aan de hoofden, of iets dergelijks zien. Goed-
keuring van misbruiken was er volstrekt niet in opgesloten.
„Art. 60 gaat uit van het denkbeeld, dat er heerendiensten
zijn en dat die heerendiensten in de tegenwoordige om-
standigheden niet geheel kunnen worden gemist. De In-
dische maatschappij is nog niet rijp daarvoor. Wil men de
heerendiensten geheel afschaffen, dan zou daarvoor in de
plaats moeten komen eene belasting in geld." En dat was
nog niet mogelijk. Daartoe was de tijd nog niet gekomen.
De toestand der Indische maatschappij bracht dit niet mede
en in het welbegrepen belang van die maatschappij moest
men in het bestaande geen algeheele omkeering verlangen.

Naar aanleiding van \'t een en ander door den heer
Thobbecke in \'t midden gebracht, had inmiddels de heer
Sloet gemeend zijn amendement te moeten wijzigen en
daarin ook tot schrapping op te nemen de woorden „in
het algemeen belang", daar, indien die woorden bleven
staan, daaruit zou kunnen worden afgeleid, dat het alge-
meen belang op zich zelf genoegzaam was en een wettigen
grond opleverde om heerendiensten te vorderen en dat
moest niet zoo zijn, daar de heerendiensten door den
Nederlandschen Staat als Souverein werden gevorderd.

De wijziging in het amendement verheugde den heer
Baud, die er zich nu volkomen mede kon vereenigen. Het
amendement had nu niet meer ten doel aan te wijzen, dat
de Regeering moest beginnen met afschaffing der diensten
aan de hoofden, maar was nu bloot eene redactieverbete-

51

ring zonder splitsing in heerendiensten in \'t algemeen
belang en voor de hoofden.

Met een tweede amendement van den heer Sloet om
ook de woorden „bestaanbaar met het algemeen belang"
in de 2\' alinea te doen vervallen, kon hij zich niet ver-
eenigen. Zooals het artikel dan zoude luiden, zou het doel
der hervormingen wel blijven eene trapsgewijze vermindering
der heerendiensten, maar het zou zijn eene vermindering,
waaraan eene willekeurige grens zou kunnen worden gesteld.
En dat was bedenkelijk.

Bij de stemming over de twee amendementen van den
heer Sloet, na het sluiten der Beraadslagingen, werd het
eerste aangenomen, maar het tweede verworpen.

Het eerste amendement was nu in schijn eene tegemoet-
koming aan de oppositiepartij, maar miste feitelijk, zooals
de heer Baud terstond terecht met zijne groote scherp-
zinnigheid opmerkte, alle waarde, daar het artikel nu alles
intact liet. Geen bepaling kwam er nu, dat de heerendiensten
van een bepaalde categorie alleen gevorderd mochten worden,
als bv. alleen in het algemeen belang of in \'t algemeen belang
en aan de hoofden. Neen, er bleef volkomen vrijheid van
vordering van wat dan ook. En de heer Baud kon dus met
recht verblijd zijn, daar de toestand dezelfde bleef, alleen
in andere woorden uitgedrukt.

De uitslag van de stemming over het gewijzigde art. 60
was nu niet twijfelachtig. Ja, men wist het zoo goed, dat
de koloniale oppositiepartij, zooals de heer Sloet zichzelven
en de zijnen noemde, zelfs niet eens hoofdelijke stemming
aanvroeg. Het artikel werd zonder hoofdelijke stemming
goedgekeurd. En daarmede was de zaak beslist.

Wel vreemd is het, dat bij al die beraadslagingen over
de heerendiensten de aangelegenheid alleen principiëel werd
beschouwd en men volstrekt niet lette op de verschillende
bepalingen, die in het artikel, over de heerendiensten han-
delende, voorkwamen. Wel een bewijs, hoe hevig de strijd
was, dat de middelen van uitvoering van het principe

52

geheel op den achtergrond werden gedrongen bij den strijd
over het principe zelf.

De behandeling in de Eerste Kamer gaf niet meer tot
bijzondere gedachtenwisseling aanleiding. Op één dag, den
31" Augustus, werd het geheele E..-R. in behandeling
genomen en aangenomen.

Maar toch, alvorens verder te gaan, moet er iets ver-
meld worden uit \'t Voorloopig Verslag der Comm. v. Rapp.
uit de Eerste Kamer, om op te merken hoe de leden
der Eerste Kamer Indië en de Indische maatschappij be-
schouwden.

Zoo gemoedelijk komt o. a. in \'t Voorloopig Verslag voor:
„Over \'t algemeen heeft men zijne tevredenheid uitgedrukt,
dat deze voordracht de strekking heeft om langzamerhand
en met voorzichtige schreden de ontwikkeling van den
vrijen arbeid tegenover bezwarende persoonlijke diensten
te bevorderen. De noodzakelijkheid om Indië ten behoeve
van het moederland productief te houden, werd op den
voorgrond gesteld. Men wensehte evenwel de weldaden der
beschaving aan den Javaan niet te onthouden!

„Men meende dat de zedelijke en materiëele toestand
der inboorlingen over \'t algemeen niet achteruitgegaan
was en dat er feiten zijn die zelfs zekeren vooruitgang
schijnen aan te wijzen!"

Hoe voorzichtig uitgedrukt en hoe edelmoedig, dat men
den Javaan de weldaden der beschaving niet wensehte te
onthouden! ,

Het antwoord van den Minister in. zijn Memorie van
Beantwoording was dan ook volkomen in harmonie met
die edelmoedigheid, daar hij onder 4° plechtig verklaarde:
„dat het geheel met de bedoelingen der Regeering strookt,
dat aan de iiilandsche bevolking de weldaden der bescha-
ving niet zullen worden onthouden."

De artt. 58 en 60 waren inmiddels art. 55 en 57 ge-
worden. ♦

Door de bekrachtiging des Konings werd het aangenomen

53

ontwerp tot wet van 2 Sept. 1854 verheven en op den
1®° Mei 1855 als R.-E. in Indië ingevoerd.

En daarmede had Ned. Indië een nieuwe Grondwet. De
geest van dit staatsstuk was dus, om nog eens in \'t kort
te resumeeren, zuiver conservatief. De meerderheid der
leden van de Volksvertegenwoordiging — met 38 tegen 19
stemmen was het ontwerp aangenomen, -- was nog al
optimistisch gestemd ten opzichte van den gang van zaken
in Indië. Het ß.-ß. van 1836 had tot nu toe goed gewerkt,
de batige saldo\'s uit Indië waren niet te versmaden, ja,
konden zelfs niet gemist worden, de misbruiken in de
koloniën werden langzamerhand tegengegaan, de Indische
maatschappij met hare denkbeelden over arbeid, plicht en
rechtvaardigheid waren nu eenmaal niet te vergelijken met
eene maatschappij genietende van de Westersche bescha-
ving, enz. enz. altemaal redenen om op den ingeslagen weg
voort te gaan, den ouden steeds nog zelfden exploitatieweg.

Inderdaad vond deze optimistische beschouwing eenigen
grond in de laatste mededeelingen van het Koloniaal Verslag,
dat in de Kamers bekend kon zijn, nl. dat over 1851.
Daarin toch lezen wij:

Onder \'t hoofd „belastingen in arbeid opgebracht", dat
de vrije arbeid meer en meer won, vooral bij de vesting-
werken en dat bij verschillende werken sedert geruimen tijd
geen gedwongen levering van koelies meer plaats vond.
Ook in de plaatsen, waar de oude bepalingen bleven,
„werd het milde beginsel, door de Regeering aangenomen,
beter begrepen en toegepast, met het gevolg, dat zich na
dien tijd meer vrijwilligers voor den koeliedienst opdeden."

Onder \'t hoofd: „landsgebouwen en waterstaat" stond
o. a., dat tegen het misbruik, dat langzamerhand was inge-
slopen , om het geld, toegestaan voor het bouwen van ambte-
naarswoningen, slechts tot inkoop van de benoodigde
Europeesche materialen te gebruiken en de bevolking kos-
teloos te laten , bouwen, als beginsel werd aangenomen:

54

„ dat voortaan alle uitgaven, voortspruitende uit de op-
richting, vernieuwing, verbetering on herstelling van alle
gouvornemontsgebouwen, zoomede het gewoon onderhoud
derzelvo, voor zoover dit volgons bestaande bepalingen niet
komt ten laste van den tijdelijken bewoner, geheel uit
\'s lands kas zullen worden bestreden, zoodanig dat te dier
zake geen leveringen of verplichte diensten hoegenaamd van
de inlanders zullen mogen worden gevorderd, anders dan
tegen betaling".

Tevens was toen buiten werking gesteld de bepaling van
de Resolutie van 1836 Stbl. 29, dat voor de daarbij ge-
noemde gevallen zonder betaling zal kunnen worden gebruik
gemaakt van de bevolking tot het bijeenverzamelen en ruw
bewerken van materialen en het verrichten van alle verdere
koeliediensten.

Uit het voorafgaande zien wij, dat de Volksvertegen-
woordiging nu voor het eerst geroepen om medo te werken
tot regeling van de grondslagen van het koloniaal beheer
over Ned.-Indië, de beginselen, die door de Regeering
reeds zoo lang waren voorgestaan, ook aanhing. Men trachtte
nu op die basis voort te bouwen, in plaats van de oude
grondslagen door andere te vervangen en daardoor, door
\'t minder op den voorgrond stellen van \'t „ik" en meer
„\'t belang van Indië", beter in staat te zijn om ten zegen
van de ons toevertrouwde bezittingen werkzaam te zijn.

HOOFDSTUK IIL

De heerendiensten van 1854 tot 1891.

Voor meerdere duidelijkheid wil ik het tijdvak van
1854 tot 1891 in verschillende onderdeelen verdeelen met
betrekking tot de voornaamste feiten, die in dien tijd
plaats greinen en wol:

§ 1. 1855 -1864, het jaar waarin de eerste definitieve
regeling der heerendiensten tot stand kwam.

§ 2 1864—1867, een afgesloten tijdperk van sterken strijd,
eindigende mot vaststelling van \'t aantal heerendienst-
plichtigen voor de hoofden.

§ 3 1867—1882, het jaar der afschaffing van do pantjen-
diensten.

§ 4. 1882—28 Dec. 1885, de datum van aanstelling
van een ambtenaar, speciaal belast mot het onderzoek
en do regeling der heerendiensten in de verschillende
gewesten.

§ 5. 1886-1891.

§ 1. 1855—18G4.

Hot Regeerings-Eeglement van 2 Sept. 1854 had een
nieuwe aëra geopend voor de hoorendiensten. Wel was art.
57 op sommige punten zoor dubbelzinnig en onbegrensd,
zooals bv. de bepaling, dat door do vijfjaarlijksche herzie-

56

ningen, van den Gouv.-Generaal trapsgewyze de verminde-
ringen in de heerendiensten zouden gebracht worden,
bestaanbaar met het algemeen belang, waarbij het een
open kwestie bleef, tot hoever men zou kunnen of mogen
verminderen en welke verminderingen in overeenstemming
waren met het algemeen belang, maar dit stond toch vast,
dat de Gouv.-Generaal de heerendiensten zou moeten regelen
en dat was reeds op zich zelf eene groote verbetering. Zeer
juist was \'t gezien, dat die regeling gewestelijk moest plaats
hebben, daar de bestaande gebruiken, instellingen cn
behoeften in ieder gewest verschillend waren en daarmede
natuurlijk moest gerekend worden, wilde men in het belang
der bevolking werkzaam zijn

Jammer is het, onbegrijpelijk, dat gedurende 30 jaar zij ,
die door den Koning als zijn plaatsvervanger met bet bestuur
over Indië werden belast, en moesten zweren, dat zij het
Reglement op het beleid der regeering van Ned.-Indië steeds
zouden onderhouden en doen onderhouden i) in het geheel
niet het duidelijke voorschrift van art. 57 tot gewestelijke
regeling der heerendiensten hebben ten uitvoer gebracht.
Even goed als de minister in 1854 en wij thans, begrepen
die elkaar opvolgende Gouv.-Generaal toch, dat men om
een overal verspreid kwaad tegen te gaan niet volstaan kan
met eene algemeene afschaffingsbepaling, maar wel degelijk
tot in de onderdeelen moet doordringen, om het kwaad in
al zijne uitgestrektheid goed te leeren kennen, en zoo ook,
dat men ten opzichte van de heerendiensten en hunne
trapsgewijze vermindering niet genoeg deed, wanneer men
eene algemeene regeling gaf, maar ze wel degelijk eerst moest
onderzoeken, om dien vijand te leeren kennen en hem dan
daarna met zooveel te meer succes te kunnen bestrijden.
Ik wil echter nu niet beginnen met de critiek. Ik wensch
mij vooralsnog uitsluitend te houden aan de geschiedenis.

Als grondslag voor onze kennis van de heerendiensten

*

1) Art. 3 R.R.

57

bij den aanvang van dit tydvak kan dienen, hetgeen we
vinden in \'t Eegeeringsverslag over Oost-Indië van 1854 i)
en wel onder letter L, Hoofdstuk VI § 2 a „Belastingen
in arbeid opgebracht".

„Volgens het verslag van den Directeur van Cultures
worden de heerendiensten onderscheiden in:
verplichte, die betaald worden en

eigenlijke heerendiensten waaraan geen loon verbonden
is, als gegrond op het oude volksgebruik.
De verplichte diensten bestaan in:
het lossen en laden van schepen;
het transporteeren van reizigers en goederen;
het leveren van gras aan de Europeesche ambtenaren;
het innemen van produkten bij \'s lands pakhuizen;
het leveren van koelies bij het bouwdepartement;
de pradjoeritsdiensten; 2)

het leveren van werkvolk en trekvee bij de verschillende
cultuuretablissementen;

de blandongdiensten (in de bosschen) en

de teelt van de producten voor de Europeesche markt.

Onder de eigenlijke heeiendiensten worden gerangschikt:

a. de bewaking van de gouvernementsgebouwen;

b. II II II passangrahans;

c. II II II poststations;

d. 11 II II gevangenissen;

e. overbrenging van brieven;

ƒ. diensten bij de inlandsche hoofden;

g. het bezetten van wachthuizen;

h. het onderhouden van bruggen, wegen, waterleidingen
en dammen;

i. het vervoeren van gevangenen en veroordeelden;

j. het vervoer van kopergeld van de woningen der onder-
kollekteurs naar \'s lands algemeene kassen;

1) Zie Bijlagen bij dc Handelingen der Staten-Generaal 1856/57, blz. 151.
pradjoerits — inlandsche politiesoldaten.

58

Tc. het verschafFen van paarden voor de gladak (trans-
portdienst) ;

l. de onbezoldigde politiediensten;

m. het onderhouden en schoonhouden van de pasars en
de daarop staande loodsen."

Dit alles moest door de inlanders w^orden gepraesteerd,
tervsrijl dan nog niet eens gezegd werd, waarin onder f. die
diensten aan de inlandsche hoofden bestonden, en de
diensten ten behoeve van de dessa\'s niet eens genoemd
werden, als gevolg van het principe steeds door de regeering
aangenomen, het laatst in art. 71 al. 2 ß.-ß., dat de
regeering zich niet zou bemoeien met de regeling van
de huishoudelijke belangen der gemeenten. Het tweede deel
van die tweede alinea, waardoor de bepaling bijna al haar
kracht had kunnen verliezen, was men steeds geneigd over
het hoofd te zien, als men het art. als argument aanhaalde.

Onder dezen staat van zaken zou nu op 1 Mei 1855 het
R.-ß. ingevoerd worden.

Het is volstrekt mijn doel niet om met den toestand van
1854 als uitgangspunt in \'t vervolg zeer nauwkeurig na te
gaan, wat er gedaan is ten opzichte van ieder dier afzonder-
lijke soorten heerendiensten, of op te sommen alle Beslui-
ten en bepalingen voor de eene of andere landstreek op
Java ten. aanzien van de heerendiensten genomen; neen,
ik wensch slechts in algemeene trekken den loop der
gebeurtenissen aan te geven, en verwijs voor een meer
uitvoerige beschouwing van de verschillende heerendiensten,
gedurende de eerste periode naar \'t VIII« deel der „Aan-
teekeningen over Koloniale Onderwerpen" van E. de Waal.

De eerste jaren na de inwerking treding van het ß.-ß. ver-
toonen eene beweging van de Indische Regeering in de rich-
ting der liberale idealen. Tot 1860 ongeveer gaat dat zoo voort.
Men regelt en vermindert het aantal heerendiensten, altijd
wel te verstaan op het papier, maar dit reeds heeft éen
grooten invloed, want de verschillende principieele kwesties
als b. v. het wenschelijke van vrijen of gedwongen arbeid, de

59

afkoopbaarstelling e. d. beginnen langzamerhand meer be-
langstelling te wekken. Alles wat conservatief is, komt
natuurlijk, evenals in 1854, onder de wapenen en geeft
slechts zoo weinig mogelijk toe aan de eischen der Fort-
schrittspartei.

Alvorens de verschillende gebeurtenissen na 1 Mei 1855,
na te gaan, moet nog een Besluit genoemd worden, ail.
dat van 14 April 1855 ^),een Besluit, omtrent de middelen
die te beramen en aan te wenden zijn tot opbeuring van
den binnenlandschen handel. Daarin staat o a onder /, als
middel opgegeven: het brengen eener goede regeling in de
zoogenaamde heerendiensten, in dier voege:

a. dat zij niet ongelijkmatig drukken;

b. dat de welgestelden zich daarvan niet ton laste of tot
bezwaar van de minvermogenden heimelijk vrijkoopen en

c dat bij de gewone heerendiensten buiten de dessa\'s,
slechts die landbouwers ingedeeld worden, die volgens de
aloude landsinstellingen daartoe kunnen worden geroepen,
in voldoening aan den op den gebruiker van den grond rus-
tenden last van arbeid.

Op deze drie grondslagen zou dus eene goede regeling
der heerendiensten moeten rusten.

Na de invoering van het E.-ß. ontving de Gouv.- Generaal
eene nieuwe Instructie en daarin ook nieuwe voorschriften
aangaande de heerendiensten. Eeeds terstond werd daarin
een belangrijk principe voorop .gesteld nl. in al. 2 van art. 59.

„Onder den naam van heerendiensten zullen geen ge-
dwongen leveringen worden begrepen".

Met oen Besluit tot regeling en herziening der hooren-
diensten kon men dit jaar nog niet klaar komen, zoodat
do toestand volgens het Eegeeringsvorslag in 1855 dezelfde
bleef als die in 1854.

„Allerwege tracht men ingevolge de voorschriften dor
Eegeering de heerendiensten zooveel mogelijk te verminderen

\') Bijbl. Ind. Stbl. I blz. 309.

2) Bijblad Indisch Staatsblad I.

60

en die diensten welke uitstel gedoogen niet te vorderen
gedurende den tijd van aanplant der padi."

Ten opzichte van geruststellende verklaringen in koloniale
verslagen moet men altijd eenigszins wantrouwend zijn.
Zoo ook was eene verklaring als die van den Directeur van
Cultures in 1855, dat men verzekerd kon zijn, dat de
vordering der heerendiensten en verplichte diensten aller-
wege te gering was om van nadeeligen invloed te kunnen
zijn op de ontwikkeling van de landbouwers en hun bedrijf,
voorkomende in het Regeeringsverslag, er ééne alleen tot
geruststelling van onkundigen geschikt. De rapporten van
de laatste jaren zelfs toonen, dat nu nog, in 1891, de
druk van de inlandscho bevolking als zeer bezwarend moet
worden beschouwd, niettegenstaande er in den loop der
jaren reeds veel werd afgeschaft. Wat betreft den vrijen
arbeid, waarvoor men sinds 1849 overal met vrijwillige
koelies de proef had genomen, die bleek op den duur nog
niet zoo te kunnen bloeien. Met het jaar 1855 begint zich
gebrek te openbaren aan vrije koelies, deels door de uit-
breiding der verschillende gouvernements-etablissementen,
deels door de hooge loonen door de particulieren gegeven.
Daarmede kon het Gouvernement door financieele onmacht
niet concurreeren en daarom bleef veel onafgedaan, wat
verricht had moeten worden.

In 1856 werd nu bij Besluit van 10 April een bevel
uitgevaardigd door den Gouv.-Generaal Düymaee van
Twist, tot regeling der heerendiensten. Aan dezen. Gouv.-
Generaal, in 1851 op aandrang van Thoebecke benoemd,
was het dus, dat de eerste maatregel tot uitvoering van
de nieuwe regeeringsbeginselen was overgelaten. De bedoe-
ling van de Ind. Regeering met dit Besluit was om op deze
manier de noodige bouwstoffen te verkrijgen, om dan
daardoor in staat te zijn, zelve voor elk gewest op Java
verordeningen te kunnen maken tot regeling van het bij

1) Te vinden Bijlagen Handelingen der Staten-Generaal 1858/59, blz. 454.

61

art. 57 E,.-E. voorgeschreven e. De residenten werden aan-
geschreven om zelf nieuwe regelingen of regelingsstaten
der heeren diensten op te maken en de gevolgde beginselen
daarbij goed uiteen te zetten met inachtneming van eenige
algemeene voorschriften, aldus samengevat:

I. „Om in den geest van art. 57 E.-E. de heerendiensten
in de gewesten onder hun beheer te herzien en daarvan een
nieuwen staat samen te stellen, ingericht naar het aan
dit besluit gehecht model, waarbij zal moeten worden
gevoegd een memorie van toelichting, houdende duidelijke
vermelding van de beginselen, waarop deszelfs samenstelling
heeft berust. en in het bijzonder: wie als dienstplichtigen
zijn aangemerkt, wie vrijgesteld zijn, welke diensten be-
loond en welke niet beloond moeten worden, hoeveel de
belooning moet bedragen; met last wijders om dien staat
in te zenden aan den Directeur der Cultures vóór uit.
September 1856.

II. Bij die herziening in acht te nemen:

a. dat de heerendiensten worden verdeeld in algemeene
en bijzondere, door elke dessa te verrigten; onder opmer-
king , dat onder algemeene diensten, die worden geregeld
naar de behoefte, worden verstaan de zoodanige, waaraan
de geheele bevolking deel moet nemen, zooals b.v. het
maken en onderhouden van wegen, bruggen, dammen en
waterleidingen, poststations langs de binnenwegen, pas-
sangrahans, wachthuisjes, woningen van inlandsche hoof-
den enz.;

terwijl onder bijzondere diensten behooren:

1° die, voor welke dagelijks een bepaald getal opgezetenen
wordt aangewezen, zooals voor de bewaking van gouverne-
mentsgebouwen, passangrahans, poststations, gevange-
nissen, woningen der ambtenaren; het verrigten van dien sten
bij de inlandsche hoofden, het snijden van gras voor de
binnenl. postpaarden, het bezetten van wachthuizen, het
schoonhouden van marktplaatsen en daarop staande
loodsen enz.;

62

2° die, welke voor geen vaste regeling vatbaar zijn en
vooraf niet met genoegzame zekerheid zijn te ramen, t w.:
het vervoeren van gevangenen en veroordeelden, het ver-
voeren van goederen en reizigers, het overbrengen van
brieven voorzoover de post daartoe geen gelegenheid aan-
biedt, het presteeren van koeliediensten, voor al hetgeen
noodig is tot oprichting en reparatie van gebouwen, het
kappen en vervoeren van houtwerken;

b. dat onder den naam van heerendiensten niet zullen
worden begrepen:

1° onbezoldigde politiediensten, vermits deze diensten
moeten komen ten laste der gemeenten en geregeld worden
door de dorpshoofden;

2" gedwongen leveringen, opbrengst in geld door de
bevolking voor den inkoop van materialen en bezoldiging
van timmerlieden, metselaars enz.; zullende deze uitgaven
komen voor rekening van den lande;

c. dat worden opgevolgd de voorschriften in de kabinets-
missive van 28 Mei 1850, n" 108, alsmede de bepalingen
voorkomende in Stbl. 1853, n" 9 i).

III. Om na de plaats gehad hebbende herziening en
regeling der heerendiensten aan ieder dessahoofd te doen
iiitreiken.een piagem, volgens het aan dit Besluit gehecht
model, en deze telkens om de twee jaren of vroeger, naar
bijzondere omstandigheden, te doen hernieuwen.

IV. Om de noodige maatregelen te nemen, opdat de
belooningen aan de inlandsche bevolking voor hare "diensten
verschuldigd, niet aan de rechthebbenden worden onthouden,
door hare hoofden en andere tusschenkomende personen.

V. Om jaarlijks bij de indiening van hgt verslag over de
heerendiensten een staat te voegen volgens het aan dit
Besluit gehecht model, waaruit districtsgewijze blijkt, welke
diensten er verricht zijn."

In dit Besluit wordt alleen gelet op de gouvemements-
*

1) Zie boven blz. 31.

63

diensten en de diensten aan de hoofden. De gemeente-
diensten komen niet voor onder de onderscheiding algemeene
en bijzondere diensten, hetgeen ook blijkt nit de bepaling
van 116 1°. Trouwens met gemeentediensten ging men zich
eerst een 30tal jaren later bemoeien.

De hoofden voor gewestelijk bestuur konden dus nu aan
het werk gaan om nog in hetzelfde jaar de gelykvormige
staten in te dienen bij de Eegeering. Die staten werden
verder in handen gesteld van de Inspecteurs van Cultures
om advies. Eene vaststelling door den Gouv.-Generaal had
vooreerst nog niet plaats.

Zooals ik reeds hierboven zeide: de Ind. Eegeering was
geneigd tot vermindering van den gedwongen arbeid en
toonde dat ook o. a. door een Besluit van 26 Sept. 1856
n° 20, eene uitbreiding van een Besluit van 1851,
Stbl. 59. In 1851 was bepaald, dat ter zake van de oprich-
ting, vernieuwing, verbetering, herstelling en van het
gewoon onderhoud van alle gouvernementsgebouwen,
geen leveringen of verplichte diensten hoegenaamd van de
inlanders zouden mogen gevorderd worden, anders dan tegen
betaling. In \'56 werd dat uitgebreid door de bepaling: dat
het de bedoeling was, dat geen der bedoelde werken in
gedwongen arbeid (al is het tegen betaling) zullen worden
ten uitvoer gelegd, wanneer niet is aangetoond, dat mate-
rialen, en arbeid ter plaatse waar benoodigd, niet ver-
krijgbaar zijn tegen redelijke betaling zonder dwang. Den
29®° Aug. 1856 Bijbl. 86, was er ook reeds een Besluit uit-
gevaardigd, waarbij overal, waar zulks niet geheel onmogelijk
bleek, vrije arbeid bij de openbare werken, die niet eigen-
aardig door de bevolking in heerendienst moeten worden
daargesteld, werd voorgeschreven. Een tweede restrictie vinden
we in Bijbl. 255: „geen vrije arbeid dan bij uitvoerbaarheid
binnen den tijd, dien \'t algemeen belang vordert."

Het algemeene beginsel van vrijen arbeid bij gouverne-
mentswerken werd in 1857 door Stbl. 93 publiek gemaakt.

„4°. Te bepalen, dat telkens, wanneer niet uitdruk-

64

kelijk anders mocht zijn bevolen, de bouvr- of water-
staatswerken, tot daarstelling waarvan \'s Grouvernements
machtiging wordt verleend, moeten worden uitgevoerd in
ongedwongen arbeid en leveringen."

Dit was een groote overgang zonder veel voorbereiding
gedaan, die dan ook op den duur onmogelijk kon worden
volgehouden. Keeds in 1859 en \'60 moest men er op terug-
komen. Een groote hinderpaal voor de wezenlijke vervanging
was het gebrek aan contrôle. Al gaf men nog zulke prachtige
voorschriften over vrijen arbeid, de zoogen. vrije arbeiders
werden toch tot dien arbeid gedwongen door hunne hoofden,
\'t Benige verschil was, dat zij eene geringe betaling bekwamen en
zonder pressie van het Nederl. Gouvernement zich aanmeldden.

Voor de buitengewone verdedigingswerken, waarvoormen
vroeger duizende arbeiders gebruikte, werd het gebrek aan
vrije koelies ook hoe langer hoe meer gevoeld, zoo dat men
in 1856 begon met het doen aannemen van zulke werken
I ; Een tweede hinderpaal ter verkrijging van vrij willigen

arbeid noemt ons \'t Kol. verslag over 1857, in \'t feit, dat
met uitzondering van de hoofdplaatsen der gewesten zich
niet overal een eigenlijice dagloonersstand had gevormd.
Men trachtte hier en daar zoodanigen stand in \'t leven te
roepen en deze pogingen werden van Gouvernementswege
aangemoedigd.

De toestand der heerendiensten in 1858 leeren wij het best
kennen uit het Kol. verslag. — Veel gebrek aan vrijwillige
arbeiders, waardoor men soms verplicht was van\'t beginsel
van Stbl. 1857 n° 93 af te wijken en wel gedwongen arbeid te
vorderen. Deze werd dan echter altijd betaald met een loon
voldoende om in het dagelijksch onderhoud te voorzien
ook de levering van bouwstoffen geschiedde niet zonder
evenredige betaling. Bovendien trachtte men de indeeling
van de bevolking steeds naar gelang van de ligging, grootte
en volkrijkheid der dessa\'s en zooveel mogelijk in de dis-
tricten, waar de dienstplichtigen verblijf houden, te doen
plaats hebben

65

Het jaar 1859 was vap meer belang voor de geschiedenis
der heerendiensten. Wellicht had er meer tot stand kunnen
gekomen zijn in die drie jaar na het Besluit van 1856, maar
men moet niet vergeten dat èn de Gouv.-Generaal Pahud
(\'1856—1861), èn de Minister Mijer èn de pas opgetreden
Minister Roohussen nu niet bijzonder veel moeite hebben
gedaan om het liberale systeem flink te ondersteunen. Daar-
van getuigt de kwestie van de afkoopbaarstelling der
heeren diensten, reeds jaren lang buiten bemoeiing van de
Regeering door de inlanders onderling, in den vorm van
bepaalde vervanging gekend.

Reeds den 21®" Juli 1857 had de Raad van Indië, advi-
seerende over eenige heerendienstkwesties in Banjoemas, als
gevolgtrekkingen van den feitelijken toestand aangenomen:
a. dat de heerendiensten zijn ongelijk drukkende, meestal
zware belastingen voor den dienstplichtige;

h. dat hoogstwaarschijnlijk het facultatief verklaren van
dienstpraestatiën van persoon of vrijkooping van dezelve
door eene geldelijke belasting, spoedig zou leiden tot eene
algeheele afschaffing der heerendiensten; \'

e. dat het bestaan der heerendiensten is eene belemmering
in het verkrijgen van vrije arbeiders, omdat velen hetzij
uithoofde van nauwere aanraking met den dienstplichtigen
landbouwer dan wel om geldelijk voordeel, den laatste bij
voorkeur hunne diensten leenen of verhuren enz.; en als
advies o. a. III® gegeven om: „ met het Opperbestuur te treden
in overleg en van het hetzelve te verzoeken om te worden inge-
licht of met het oog op de artt. 57 en 58 van het R.-R. en de
artt. 60, 61, 62 en 63 der Instructie van den Gouv.-Geneiaal,
bij hetzelve bedenkingen bestaan, dan wel het Opperbestuur
genegen is, om de Indische Regeering machtiging te ver-
strekken om geleidelijk en naarmate de betrokken inlandsche
gemeenten daartoe geneigdheid betoonen, te vergunnen
dat de persoonlijke diensten, waarmede derzelver leden bij
de vijfjarige regelingen dezer diensten bij de wet voorge-
schreven , zijn belast geworden — de cultuurdiensten daarvan

6G

uitgezonderd — door dezelve\'in geld worden vergoed bij
aanslag over die gemeenten, voor gelijk tijdvak naar den
maatstaf van 15—30 duiten voor eenen dag arbeid van
een dienstplichtige, naar gelang dio arbeid onder lichte of
zware arbeid is to rangschikken en naar gelang van andere
omstandigheden en voorts uitgaande van het beginsel dat
elk dienstplichtige niet meer dan ten hoogste 52 dagen
arbeid \'sjaai\'s ten behoeve van den Souverein hooft te
verrichten."

Het lid van den Raad Baron de Kootc alleen was tagen
dit advies en was dezelfde meening toegedaan als de Gouv.-
Generaal Pahud, die bij zijnen kabinetsbrief van 19 Nov.
1857 meldde, niet in te zien, dat eene ontheffing der
persoonlijke diensten tegen vergooding derzelve in geld
(met behoiid evenwel van dio persoonlijke diensten voor-
zoover betreft de cultures) met de tegenwoordige begrippen
van hierarchie en met het onderling verband der bestand-
doelen van de inlandsche maatschappij in goede overeen-
stemming zoude zijn. Een geleidelijke overgang tot een
andere meer met de Westersche begrippen overeenkomende
orde van zaken, langs den weg bij art, 57 R.-R. aangewezen,
kwam hem voor de voorkeur te verdienen. Ook de minister
Roohusskn verklaarde bij missive van 24 Januari 1859 niet
mede te gaan met het advies van de Raad van Indië, maar
\'t gevoelen van den Gouv.-Generaal te deelen.

Wonderlijk steekt bij deze verklaringen het volgende af,
waaruit feitelijk bleek, door de inconsequentie\' der hande-
ling, dat men de zaak eenigszins nonchalant behandelde.—
Overeenkomstig de missive van den Gouv.-Generaal van
26 Augustus 1857 had de Koning machtiging verleend tot
de uitvaardiging eener daartoe betrekkelijke voorgestelde
verklaring, dat de Regeering de vergoeding in geld als
equivalent voor persoonlijke praestatiën aan wegen en
bruggen, mits dit zij vrijwillig, wenschelijk achtte. Na het
advies van den Raad van Indië daarop ingewonnen te
hebben, had de Gouv.-Generaal de bepaling zoo algemeen

C7

mogelijk Inideiide in het Stbl. 1858 n® 67 opgenomen nl.:

„De Regeering vindt vergoeding in geld wenschelijk,
als equivalent voor de persoonlijke praestatiën aan bruggen
en wegen, mits vrijwillig, om door een geleidelijken weg
te geraken tot eene trapsgewijze opheffing van de persoon-
lijke dienstplichtigheid en voor te bei\'eiden eene regeling,
steunende op uitbreiding van den vrijen arbeid."

Daardoor was hij, zooals de Min. v. Kol. hem bij missive
van 24 Januari 1859, onder het oog bracht, niet alleen
zeer inconsequent geweest, daar de Gouv.-Generaal vroeger
tegen afkoopbaarstelling had geadviseerd, maar hij was
ook zijne macht te buiten gegaan, daar uit den samenhang
van de stiikken van 26 Aug. 1857 bleek, dat het geheele
voorstel slechts gedaan was geworden ten behoeve van
Padang, maar niet voor geheel Ned. Indië. üe Minister
verzocht daarom den Gouv.-Generaal tot teniet doening
van de mogelijke gevolgen van dit Staatsblad en dit ge-
schiedde bij Ind. Besluit van 11 Maart, Stbl. 1859 n» 10.

Na eene lange vooi\'bereiding van drie jaar j en adviezen van
de Inspecteurs en den Directeur van Cultures, waren eindelijk
de gewestelijke staten der heerendiensten geschikt om door
den Gouv.-Generaal te worden bekrachtigd. Ze waren op-
gemaakt zoo goed als zulks mogelijk was in verband met
de vele werkzaamheden van de residenten en de geringe
kennis, die men van de hoegrootheid van de bevolking
had. Te veel gewicht moest men daarom aan die staten
niet hechten. Daarvan waren de residenten ook zelf over-
tuigd, zooals bv. de heer van Rees, resident van Kadoe,
in zijn begeleidenden brief deed uitkomen: „mag mijne
overtuiging niet verbergen, dat de onderwerpelijke regeling
op het papier, inderdaad weinig te beteekenen heeft, dewijl
Ijij de bestaande neiging der inlandsche hoofden om wille-
keurig over de diensten van hunne onderhoorigen te be-
schikken, de middelen ontbreken om de uitvoei-ing te
bewaken. Voor die bewaking zijn slechts zeer enkele, met
ander werk overladen ambtenaren beschikbaar."

68

In drie eategoriën werden de heerendiensten door die
gewestelijke staten verdeeld nl.:

1° Bijzondere diensten, waarvoor dagelijks menschen be-
noodigd waren,

2" Algemeene diensten,

3° Bijzondere diensten, welke te verrichtenwaren approxi-
matief daags, en onder welke laatste soort dan bijv. opge-
nomen waren: het begeleiden van gevangenen, het vervoer
van gouv. goederen en reizigers, het bezorgen van brieven,
het praesteeren van koeliediensten bij het bouwdepartement,
het branden en vervoeren van kalk en het bakken van
pannen en steenen voor onderhoud van wachthuizen enz.
Uit die staten blijkt, dat in alle gewesten, zelfs in de
verschillende districten, de toestanden en gebruiken ver-
schillen. Op de eene plaats was elk werkman dienstplichtig,
elders alleen het hoofd van een gezin, dat een sawah bezit
of aandeel heeft in de dessagronden.

Bij Besluiten van den Gouv.-Generaal van 6 September
1859 werd van die verschillende staten aanteekening ge-
houden. en eene circulaire aan de gewestelijke hoofden
gericht, waarin hun gemeld werd, dat van de ingediende
staten bij de Regeering aanteekening was gehouden met
machtiging om overeenkomstig die staten voorloopig de
heerendiensten te blijven regelen. Op die staten waren geen
aanmerkingen van belang gemaakt, maar het kwam den
Gouv.-Generaal toch niet raadzaam voor dezelve te arresteeren
of goed te keuren\' omdat het ,, mijn bepaald verlangen is
dat UwEdGeb. steeds voortga met de verbetering der be-
doelde regeling, zoodanig dat in de behoeften van den dienst
en de inlandsche hoofden worde voorzien door den geringst
mogelijken arbeid der bevolking.

„Over het algemeen moet het uw streven zijn om met op-
volging van de voorschriften in de kabinetscirculaire van
den Minister van Staat, Gouv.-Generaal van 23 Mei 1850
n". 108 (Bijblad 342), alsmede van de bepalingen voor-
komende in het Besluit van 15 Februari 1853 n° 8 (Stbl. 1853

69

n° 9) voor zooveel betreft de algemeene diensten te waken
en te doen waken, dat het noodige en nuttige worde ver-
richt met vermijding van alle overdaad en overdrijving en
met betrekking tot de zoogenaamde bijzondere diensten,
om dezelve waar zulks nog niet is geschied, al dadelijk
onder vaste regels te brengen en om overal deze diensten —
welke door de dienstplichtigen als drukkender dan de alge-
meene diensten worden beschouwd, omdat ze bij korte
tusschenpoozen geregeld wederkeeren, — waar dit zonder
bezwaar geschieden kan trapsgewijze te verminderen. Uw
EdGeb. gelieve voorts deze gewichtige aangelegenheid ten
ernstigste aantebevelen aan de onder Uwe bevelen staande
Europeesche ambtenaren en inlandsche hoofdenen de eersten
aan te sporen om langzamerhand te trachten, zonder op-
zienbarende volkstellingen, zoo nabij mogelijk het juiste
cijfer der bevolking in hunne afdeelingen te leeren kennen,
zoomede om de verdeeling der diensten voortdurend zoo-
veel mogelijk te controleeren.

In verband met het bovenstaande heb ik de eer UEGeb.
uit te noodigen om onder ultimo December 1859, door
tusschenkomst van den Directeur der Cultures te rapporteeren,
hoedanig de werking is der regeling van de heerendiensten
in het gewest onder uw beheer, met opgave of en zoo ja
welke verbeteringen de sedert verkregen ondervinding
aanwijst."

Alzoo had de voorloopige gewestelijke vaststelling plaats.
Daarmede meende de Indische Regeering aan de voorschriften
van art. 57 R.-R. te hebben voldaan, voor zoover zulks
in de toenmalige omstandigheden mogelijk was en beschouwde
deze machtigingen van 1859 als de eerste uitvoering van
art. 57, dus als uitgangspunt voor de, om de vijf jaar,
voorgeschreven herzieningen.

Volgens de bij het eind van het jaar deswege ingediende
rapporten, zoo meldt ons het Kol. Verslag over 1859

\') Zie Handel St.-Gcn. 1861,62 B. blz. 504.

70

was de werking dier herziening alleszins gunstig. Overeen-
komstig de aanschrijving had men zich allerwege beijverd
de bijzondere heerendiensten onder vaste regelen te brengen
en derzelver waarneming aan bepaalde personen of beurte-
lings uitkomende bewoners van bepaalde dessa\'s op te
dragon, Dientongovolgo was roods in verschillende gewesten
do verlichting in deze diensten tot stand gebracht, voornl.
door inkrimping van het aantal dienstdoonden bij de in-
landsche hoofden.

Ook op Madura (afd. Pamakassan) was in 1859 de nieuwe
regeling der hoorondionsten in werking gekomen, mot hot
gevolg, dat nu met gemak en zonder eonig bezwaar dezelfde
diensten door de geheele bevolking werden vei\'richt, welke
vroeger uitsluitend op do bevolking in en om de hoofd-
plaats drukten en door haar met groote moeite werden
waargenomen.

Ook in verband mot het voorgaande werden bij Besluit
van 5 Dcc. 1859, Stbl. 102, instructiën uitgevaardigd voor
de residenten, regenton en districtshoofden. Do op ons
onderwerp betrekkelijke artikelen zijn in extenso te vinden
in het werk van E. de Waal : „ Aanteekeningen over Kol.
Onderw.", VIII blz. 256.

Do gowestelijko regelingen waren dus nu bekrachtigd
door den Gouv.-Generaal. Dat de Ned. Regoering deze
regelingen nog lang niet voldoende vond, blijkt uit eene
geheime missive van den Minister van Koloniën aan don
Koning, waarin hij meldde: „dat uit de gewestelijke staten
een volslagen gemis aan éénheid bleok en geen wonder,
want de regeling der heerendiensten was tot dusver geheel
aan de hoofden van gewestelijk bestuur overgelaten, die
daarbij hunne uiteonloopende inzichten hadden gevolgd,
voor zoover zij deze gewichtige, maar verwarde aangelegen-
heid niet geheel aan de inlandsche hoofden en ambtenaren
hadden overgelaten. Het Ind. bestuur oordeelde, dat tot
eene eenigszins doeltreffende regeling vereischt werden
kennis van don adat en van de krachten der bevolking.

71

alsmede middelen van uitvoering en contrôle, die voorals-
nog ontbraken."

Wanneer men dit alles leest en van die pogingen vernoemt
door het Indisch Bestuur aangew^end, tot regeling der heeren-
diousten, moet men zich verbazen over den last, die in 1860
aan den Directeur van Cultures werd gegeven om aan de
residenten to schrijven dat : „de openbare werken van alge-
meen nut, die vroeger door de imheemsche bevolking in
heerendienst moesten worden daargesteld, nog nimmer op

die wijze moeten worden tot stand gebracht".....; zoodat

de residenten niet behoorden te aarzelen „om datgene van
heerendienstpliclitigon arbeid to vorderen, wat werkelijk
benoodigd is voor de verwezenlijking der nieuw geautori-
seerde werken".

Wat was daarvan de oorzaak? Do regeling op het papier
was tot nu toe schijnbaar zeer schoon en liberaal geweest,
maar de feitelijke toestand had zich niet zoo spoedig op dien
weg van vrijen arbeid laten leiden. De prachtige bepalingen
van Stbl. 1851 n» 59 (zie blz 68) en van Stbl. 1857 n° 93,
bleken onuitvoerbaar door het gebrek aan vrije koelies, die
liever op de particuliere ondernomingen gingen werken,
omdat zo daar beter betaald werden ! Van 1855 af roods had
het militair depai\'temont ovor dat gebrek geklaagd, waardoor
de voltooiing der verschillende verdedigingswerken zoor word
vertraagd. In 1860 zag daarom de Minister zich verplicht den
Gouv.-Generaal aan te schrijven om met den commandant
van het leger in overleg te treden over do vraag van welke
werken de voltooiing als volstrekt en dringend noodig was
te beschouwen en ten aanzien daarvan het noodige te ver-
richten d. w. z. indien oproeping tot vrijen arbeid tegen goed
loon niet voldoende bleek, alsdan \'t middel van heeren-
diensten in geringe mate aan te wenden.

Wat overigens die vrije koeliearbeid ten behoeve van het
Gouvernement beteekendo, toonde reeds de heerSTOLTEin
de Tweede Kamer in 1859 aan, die tot de conclusie kwam,
dat het vrije in dezen arbeid alleen bestond in een hooger

72

loon, daar de inlanders toch door de hoofden gedwongen
werden zich aan te melden.

Een van de voorname oorzaken, waardoor de toestand
niet was zooals men die wel wensehte, lag in het feit,
dat de Eegeering niet wilde bedenken, dat de economische
wet van vraag en aanbod mefc betrekking tot de loonen,
ook op de Indische toestanden van kracht was. Zooals bij
vele zaken was \'t ook hier weder de geldkwestie, die de
pogingen deed falen. Men stelde een laag loon vast voor
geheel Java en wilde, dat er zich dan vrije arbeiders zouden
aanmelden.

Een goed overzicht vordert, dat we voor een oogenblik
het oog op Nederland vestigen. In verband met het op-
treden van een liberaal kabinet (1801) en het aftreden van
den heer Eochüssen, als Minister van Koloniën begon de
toestand langzamerhand na 1860 hier te lande merkbaar
ten gunste van de vermindering der heerendiensten te ver-
anderen. Het geweten van de Nederl. natie werd wakker.
Men begon meer belang te stellen in de Indische vraag-
stukken en zoo ook in dat over vrijen of gedwongen arbeid,
vooral ook in verband met de cultuurdiensten. De beweging
ging langzamerhand meer de richting op van betere betaling,
waardoor er meer kans was op vrije arbeiders; daardoor
zouden \'er weder minder heerendiensten gevorderd worden,
en zoo zou de inlander meer tijd kunnen besteden om
waarde voort te brengen voor zich zeiven en daardoor weder
in de gelegenheid zijn eene hoogere belasting te kunnen
dragen.

Vooral met den aanvang van het jaar 1861 en \'t op-
treden van den heer Slokt als Gouv.-Generaal (1861—1866)
wint die beweging tegen het conservatieve element aan
kracht. Eindelooze discussie had plaats over vrijen en ge-
dwongen arbeid, doch steeds in verband met de cultures.
Ook de kwestie van afkoopbaarstelling der heerendiensten
kwam meerden meer op het tapijt. In 1859 den 25"=° Nov.
sprak de heer va.n Twist er reeds over in de Kamer. In

73

1860 werd in het rapport van 25 Juli over het Reg. Ver-
slag over 1857 de vraag gesteld, of het niet mogelijk was
zekere heerendiensten „jaarlijks af koopbaar te stellen voor
hen die zulks zouden verlangen tegen een te bepalen som."
Het denkbeeld vond echter hevigen tegenstand o. a. bij den
heer Fransen van de Putte, in 1862 als lid der Eerste kamer
en later als Minister van Koloniën in zijn adviezen aan den
Koning, niettegenstaande toen zelfs de Raad van Indië in zijn
advies dit middel aanbeval. De mogelijkheid tot afkoopbaar
stelling, was volgens den Minister Uhlenbeok reeds bewezen
door de feiten uit de Kol, Verslagen, die meldden (o. a. \'t Kol.
Verslag over 1862) i), dat de heerendiensten niet altijd
door de dienstplichtigen zelve werden verricht. „Velen laten
zich vervangen door boedjangs of menoempangs." Dat
alles ging echter buiten de Regeering om. Ook zeer veel
gebeurde het, dat men de heerendienstplicht ondershands
van de hoofden afkocht, welk geld dan echter meestal in
handen der hoofden bleef. De overige dienstpiichtigen
kregen daardoor eene zwaardere taak en dikwijls werden
degenen, die zich vrijgekocht hadden, toch opgeroepen. Juist
in dit misbruik lag een van do argumenten der oppositie
tegen de facultatieve afkoopbaarstelling; men zou een
bestaand misbruik van Regeeringswege bekrachtigen. Ook
zou men daardoor, meende men, \'t gevoel bij den inlander
tot verplichte dienstpraestatie aan \'t Gouvernement ver-
zwakken.

Ik wil echter daarop verder niet doorgaan daar de
kwestie der afkoopbaarstelling eene kwestie bleef en dus
ten opzichte van de geschiedenis der heerendiensten geen
resultaten opleverde. —

Terwijl men in \'t moederland zich voortdurend onledig
hield met de verschillende vraagstukken, die zich over de
cultures voordeden, werden in Indië langzamerhand voor-
bereidselen gemaakt tot eene nieuwe regeling der heeren-

\') Handel. Staten-Generaal 1864/65 B. blz. 1038.

74

diensten. In eene missive van den 5®" Oct. 1861 had reeds de
Minister Lotjdon den Gouv.-Generaal doen vleten, dat de
regeling van 1859 volstrekt niet de regeling was bedoeld bii
art. 57 van het E -R.: „dat al ware het voor élk gewest in
\'t bijzonder, toch eenige algemeene regelen behoorden te
worden vastgesteld naardien alleen op die wijze de regeling
van den Gouv.-Generaal eenige waarde zou hebben." De
Indische Regeering werd derhalve uitgenoodigd om eene
zoodanige regeling, al mocht het voor hot oogenblik slechts
eenige gewesten betreffen, ter hand to nomen.

Bij kabinetsbrief van 15 Juli 1863 drong do Minister
Fkansen van de Putte op nieuw aan op die algemeene
rogeling.

Inmiddels was bij depêche van 28 Januari 1863 door
den Gouv.-Generaal Sloet aan de. Hooge Regeering mede-
doeling gedaan van do benoeming van den heer van Spall
tot Inspecteur der Cultures, om to onderzoeken en een ver-
gelijking voor te dragen van de onderscheidene regolings-
staten dor heerendiensten en voor zooveel mogelijk vaste
regels te ontwerpen, dio bij de eerste algemeene herziening
dor thans werkende organisatie tot leiddraad zouden kunnen
dienen. Daarna zou die Inspecteur belast worden mot de
regeling der heerendiensten in Banjoomas en Cheribon.

Do zaak nam echter weder meer of min eone andere
wending i) door een missive van den Directeur dor Cultures,
ÜMBGKOVE, van 28 Maart. De Directeur vond daarin aan-
leiding om als zijne zienswijze medo to deokli, dat als
algemeene regel roods dadelijk de volgon\'do punten zouden
kunnen worden vastgesteld:

1°, De vordeeling der diensten kan en moot plaats
hebben dossa\'sgewijze, hetgeen mon zich trouwens ook
hooft ten doel gesteld bij de uitreiking der piagems voor
de heerendiensten.

2". Bij de dessa\'sgewijze verdeeling der diensten, moot

\') Zie Depcclie Gouv.-Gcncraai 30 Oct. 1863.

75

als grondslag strekken, dat de dienstplichtigheid jegens
den Souverein rust op den grond en derhalve, dat bij de
verdeeling, als hcerendienstplichtigen alleen worden aan-
gemerkt de landbouwers, die grond bezitten of een aandeel
in de gemeentevelden hebben.

3°. De onderlinge schikking en individueele regeling der
diensten aan de dessa\'s opgelegd worden aan de gemeente
zelve overgelaten.

Deze drie regels kreeg do Heer van Spall als leiddraad
,op last van den Minister Fransen van de Putte, niettegen-
staande de Gouv.-Genei-aal Sloet en de Eaad van Indië
zich niet hadden kunnen veroonigen mot den tweeden regel,
dat de heerendienstplichtigheid riast op den grond.

Den 7" Mei 1863 en daarna weder den 24"" Januari 1864
werden door den Inspecteur van Spall ontwerpen aangeboden
van: „ Eegolen te vorderen bij eene herziening dor hoeren-
diensten", maar beide ontwerpen worden door den Directeur
van Cultures afgekeurd, dio daarop den 19\'=\'\' Mei 1864 zelf
een ontwerp aanbood en voorsloeg van Spall aan te wijzen
om do regeling in Banjoemas eu Cheribon te leiden.

De Indische Eogeering beschouwde nog steeds, niettegen-
staande de meening van het Opperbestuur, de machtiging
van 1859 als eerste regeling der heorendiensten, teneinde
ook een uitgangspunt to hebben on daarom moest in\'t jaar
1864, in aansluiting aan de opdracht van art. 57 E.-E., wat
betreft oono vijf jaarlij ksche herziening, oene nieuwe regeling
der heerendiensten worden uitgeschreven. Het zou niet
mogelijk zijn dan reeds van Eegeeringswege eene algemeene
regeling te maken, had reeds bij missive van 30 Oct. 1863 de
Gouv.-Generaal Sloet geschreven, maar men kon eenige
grondslagen vaststellen, waarnaar de hoofden van gewestelijk
bestuur zich zoiiden hebben te gedragen bij hunne regelingen
en men kon op do gestelde grondslagen dadelijk voortwerken
in de statistisch en topographisch opgenomen gewesten
Cheribon en Banjoemas.

Na al die voorbereidselen kwam den 3" Sopt. 1864 hot

76

Besluit tot stand, waarbij eene herziening bevolen werd vóór
den laatsten Juni 1865 van de regeling en verdeeling der
persoonlijke diensten, waartoe de inboorlingen op Java en
Madura verplicht waren, met inachtneming van eenige
opgesomde regelen en werken Die regelen en wenken waren
echter uitgedijd tot eene geheele serie van bepalingen, die
de te vorderen soorten van heerendiensten nauwkeurig
omschreven en ook de wyze, waarop ze gevorderd konden
worden.

De Indische Eegeering schijnt dus gemeend te hebben
aan het wettelijk voorschrift van gCAvestelijke regeling door
den Gouv.-Generaal te voldoen, door de regeling der
heereiidiensten in de verschillende gewesten volgens de
vastgestelde algemeene bepalingen aan de residenten over
te laten, behalve in de topographisch en statistisch opge-
nomen gewesten, waar een Inspecteur der Cultures de
nieuwe regelingen zou moeten leiden, om dan waarschijnlijk
later die regelingen in den vorm van Koloniale Ordon-
nantiën door den Gouv.-Generaal te doen vaststellen. Dit
laatste is echter niet gebeurd.

Ook de Minister van Koloniën kenmerkte toen die bepa-
lingen als algemeene grondslagen, die in acht genomen
zouden paoeten worden bij de vaststelling van regelingen
voor elk gewest op zich zelf, naar het voorschrift van
art. 57 E.-E. Voor de volledigheid wensch ik dit Besluit
als Bylage B aan dit geschrift toe te voegen, i)

Menigeen zal zich misschien reeds hebben afgevraagd bij
het lezen van het bovenstaande, welke motieven de Indische
Eegeering toch wel heeft gehad voor \'t geven van algemeene
regelen voor de zoo verschillende toestanden in de gewesten;
wat voor nut zulke algemeene bepalingen zouden opleveren.
Niet van belang ontbloot is een antwoord op die vraag
gegeven in eene geheime missive van den Minister aan den

1) Ook ter vergelijking met de laatste vijfjaarlijksche regeling der heeren-
diensten bij ile Ordonnantie van 17 Dec. 1890.

77

Koning, van 25 Juli 1865. Daarin zegt hij o. a : „Toch
komt mij zulk eene algemeene verordening ook wenschelijk
voor als stellende waarborgen voor gelijkvormigheid in de
gewestelijke regelingen, opdat de bevolking in het eene
gewest niet zwaarder worde belast dan in het andere. Het
stellen van eenige algemeen-e regels wordt daarenboven
vereischt door het nauwe verband, dat bestaat tusschen
heerendiensten en zoovele takken van het algemeen bestuur
als b. V. cultures, waterstaat, enz."

Alzoo was als \'t ware de voorlooper en regelaar van de
gewestelijke regeling, die komen moest, tot stand gekomen.
Wat er nog komen moest, bleef echter uit. In de voordracht
bij geheime missive van 25 Juli 1865, tot goedkeuring van
dit Besluit van den Gouv.-Generaal door den Koning,
merkte de Minister op dat het bedoelde Besluit nog geen
werkelijke regeling der heerendiensten behelsde, maar eenige
algemeene grondslagen vaststelde, in acht te nemen bij de
gewestelijke regelingen in art. 57 R.-R. voorgeschreven.
Eenige regels verder schreef de Minister: „ Het valt niet
te ontkennen, dat de onderwerpelijke regeling onvolledig
is en dat geen einde wordt gemaakt aan het voor de ont-
wikkeling zoo belemmerende misbruik, dat gelijke diensten
worden gevorderd van hen die een 20tal bouws grond bezit,
als van hem, wien slechts een klein gedeelte van een bouw
is toebedeeld. Hierin zal echter eerst dan behoorlijk kunnen
worden voorzien, wanneer de regeling van den grondeigen-
dom zal zijn tot stand gekomen. Trouwens volgens art. 57
R.-R. moeten de verordeningen de persoonlijke diensten be-
treffende in elk gewest om de vijf jaar worden herzien. De
gelegenheid tot latere verbetering is dus van zelve geopend."

De hoofdbeginselen in dat Besluit van 3 Sept. neergelegd
zijn samen te vatten in: 1" regeling der cultuurdiensten
bij afzonderlijken maatregel; 2° onthouding van regeling
der gemeentediensten; 3" verbod van gedwongen leveringen ;
4" verbod tot vordering van andere heerendiensten dan de
opgenoemde; 5" de heerendienstplichtigheid rust op den

grond; G\'\' maximnmarbeid één dag van de 7 etmalen (een
beginsel door den Minister Fransen van de Putte aange-
geven bi) missive van 5 Febr. 1864); 7° inachtneming (bij
de verdeeling) van den afstand tusschen w^oning en werk-
plaats; 8" gelijkmatige en dessa\'s gewijze omslag der heeren-
diensten; 9» vrijheid der gemêenten tot onderlinge schikking
en individuëele regeling; 10" verdeeling der heerendiensten
in algemeene en bijzondere diensten.

Eenige der zoogenaamde bijzondere diensten als het be-
waken der woningen van de Europeesche ambtenaren en
van alle andere landsgebouwen, de pakhuizen uitgezonderd,
voor welke de verplichte arbeid bij Stbl. 59 in 1865 werd
afgeschaft, werden daarbij voor goed afgeschaft, terwijl
andere als het geleiden van gevangenen, \'t bewaken der
gevangenissen, der passangrahans en pasarloodsen, enz.,
belangrijk werden beperkt. \')

D\'e heerendiensten aan de hoofden bleven nog op den-
zelfden voet gevorderd. Daaromtrent was een nader onder-
zoek aanhangig gemaakt, zooals art. 6 ook meldde.

§ 2. 1864-1807.

Met 1 Juli 1865 trad deze nieuwe regeling bij^na overal
in werking. Op Madura (afdeeling Pamakassan) trad zij
eerst met 1 Sept. 1865 en in de Preanger-regentschappen
eerst met 1 Jan. 1866 in werking. De bekrachtiging
des Konings op deze regeling kwam bij geheime missive
van 25 Nov. 1865. De Raad van State had. met den
lil\' Minister tot goedkeuring geadviseerd, mits met inacht-

neming van eenige nieuwe beginselen als bv. afkoopbaar-
stelling, waartegen de Minister zich echter hevig had

>) Zie Kol. Verslag over 1804, Handel. 1806/67 B.

79

verzet. In diezelfde depêche werd de Gouv.-Generaal
gemachtigd tot vaststelling van gewestelijke verordeningen
tot regeling der heerendiensten overeenkomstig die grond-
slagen, behoudens de wijzigingen en aanvullingen van den
Minister in zijne twee gelieime rapporten: ,,UEd. gelieve
alsnu de gewestelijke verordeningen zoo spoedig mogelijk
te doen ontwerpen en onder nadere goedkeuring des
Konings vast te stellen, opdat ook de i-egeling der per-
soonlijke diensten met den aanvang van 1867, gelijktijdig
met de tractementsverhooging der inlandsche hoofden in
werking kunne treden."

Deze algemeene regeling der heerendiensten zou in de
twee volgende jaren ochter niet zoo\'n bijzondere rol spelen.
Een onderdeel der heeren diensten, de diensten nl. aan de
inlandsche hoofden, vormen den hoofdfactor van de ge-
schiedenis der jaren 1866 en 1867. Reeds lang, zeer lang
was er van alle kanten door ambtenaren, schrijvers, kamer-
leden enz. aangedrongen, om \'t oog te vestigen op deze aan-
gelegenheid en de heerendiensten aan de hoofden af te schaffen,
als zijnde het groote beletsel, waarop alle verdere bescherming
en vrijmaking van den inlander moest afstuiten. Zoolang
toch aan de hoofden, in verband met hun zeer geringe
bezoldiging, de bevoegdheid werd gelaten, onbeperkt of
beperkt, om over do bevolking te beschikken, behielden zij
de gelegenheid om alle maatregelen van het Ind. Bestuur
ten voordeele van hunne onderhoorigen, slechts gedeeltelijk
of in \'t geheel niet uit te doen voeren, zonder dat er eenige
contrôle was. De inlander toch in de meening dat zijn hoofden
in alles gerugsteund werden door het Gouvernement zou
niet geweten hebben, tot wie zich met zijne klachten te wenden.

Verdere behandeling dezer kwestiedunkt mij onnoodig
en ik meen te kunnen volstaan met te verwijzen naar
al hetgeen over de diensten aan de hoofden in en vóór
dien tijd geschreven en gesproken bv \'t rapport van

\') GeschicJenis van de vcrschillondo pogingen tot afschaffing der heeren-
diensten aan de hoofden, /.ie Tijdschrift van Ned.-lndië 1807 1, blz. 40 e.v.

80

den Inspecteur der Cultures van der Poel in 1850, i) \'t
rapport van den resident Potter in 1852, \'t geschre-
vene in den Max Havelaar in 18G0, do hervormings-
plannen van den resident van Soerabaja van Rees, in 1863
aan den Gouv-Generaal aangeboden, en aandringende
op afschaffing van alle bijzondere diensten, als eene zaak
van hooge urgentie, van wel begrepen staatsbelang, en
ten slotte het adres\' door het Ind. Genootschap in 1864 aan
den Minister van Koloniën aangeboden, waarin de meening
werd uitgesproken, dat art 57 R.-R. krachtiger moest worden
uitgevoerd, „opdat zoo spoedig mogelijk de tijd kome,
waarop zal kunnen worden overgegaan tot algeheele
afschaffing der heerendiensten, wat betreft de diensten
ten behoeve van den Staat, maar voornamelijk, wat betreft
de diensten ten behoeve van de hoofden gepraesteerd, wier
bezoldiging daarentegen verbetering behoeft". Daarenboven
had het Opperbestuur reeds in 1862 een voorstel van de
Indische Regeering ontvangen tot verhooging der trakte-
menten van de inlandsche hoofden met overlating aan het
Opperbestuur van het aanwijzen der beschikbare som, met
advies echter, dat alleen zoodanige som kon baten, die
toeliet een algemeen verbod tot het vorderen van gedwongen
diensten door de hoofden. Ook bij de adviezen over de
Ontwerp-Cultuurwet van den Minister Uhlenbeck , en over
\'t Ontwerp tot regeling van de grondslagen, waarop land-
bouwondernemingen in Indië konden worden gevestigd van
den Minister Fransen van de Putte, kwam de Indische
Regeering telkens op \'t onderwerp der diensten aan de
hoofden terug. Om verschillende redenen echter hadden de
Ministers Uhlenbeck en Fransen van de Putte het ontwerp
laten liggen. De laatste had zich voorgenomen een geheel
nieuw stelsel uit te doen voeren, gebaseerd op het groïid-

1) Zie T. v. N. I. 1866, II, blz. 385.

2) Zie T. v.\'N. I. 1865 I, blz. 130 e. v.
Zie Indische Gids 1885, blz. 720 e. v.

\'•) Zie de VVaal: Aanteekeningen IX blz. 432.

81

bezit. Zijne bedoeling was het de persoonlijke diensten ver-
band te doen houden met de uitgestrektheid en de waarde
van den grond, door den dienstplichtige bezeten. Van die
bedoeling had hij zeer duidelijk doen blijken in zijne „ ge-
heime nadere consideratiën en advies" van den 17\'° Nov.
1865 over de destijds nog aanhangige regeling der heeren-
diensten van 1864.

„Eerst dan, zoo schreef hij, wanneer individueele grond-
eigendom aan den inlander zal zijn toegekend, zal het
beginsel, dat heerendienstplichtigheid rust op den grond,
volledige toepassing kunnen vinden, door de persoonlijke
diensten, waartoe elk grondbezitter verpligt is, in ver-
houding te brengen tot de uitgestrektheid en de waarde
van elks grond. Zoodanige regeling, waardoor een einde
zal gemaakt worden aan het thans bestaande misbruik,
dat evenveel arbeid wordt gevorderd van hem, wien één,
als van hem, wien 20 of meer bouws zijn toegewezen, zal
dan ook onmiddellijk na de eventuëele vaststelling van het
meergemelde wetsontwerp in overweging moeten worden
genomen. En heerendiensten zullen dan gevorderd worden
van iedereen, die land bezit, onverschillig van welken land-
aard hij zij en krachtens welken titel hij bezitte." De
éénheid van grondbezit zou dan ten opzichte van de
heerendienstplichtigheid hooger of lager gesteld kunnen
worden, naar gelang van groote of minder groote geweste-
lijke, behoefte.

Eindelijk meende de Minister, dat zijn tijd gekomen was
om een voorstel bij den Koning in te dienen tot afschaffing
der beeren diensten aan de hoofden, in Juni 1865. Behalve
de schriftelijke stukken had hij ook nog eenige hoogge-
plaatste Indische ambtenaren, hier te lande aanwezig,
geraadpleegd.

Bij missive van 24 Oetober 1865 volgde de goed-
keuring des Konings op het voorstel om gelijktijdig met

1) Zie rapport van den Minister Trakanen aan deji Koning Januari 1867.

G

82

eene traktementsverhooging op 1 Januari 1867 af te
schaffen alle ambtelijk landbezit der centrale hoofden en
een algemeen onvoorwaardelijk verbod uit te vaardigen
tegen alle gedwongen of onbetaalde persoonlijke diensten
aan die hoofden. Den Gouv.-Generaal werd verzocht:
„alsnu alles zoodanig te regelen, dat de hervormingen met
1 Jan. 1867 behoorlijk worden ingevoerd." Duidelijker kon
het dus niet: het Opperbestuur had de algemeene richting
aangegeven en zelfs een schema voor de traktementen, de
Gouv.-Generaal moest nu zorgen voor de uitvoering. Na het
advies van den Raad van Indië te hebben ingewonnen
omtrent de wijze van uitvoering van dit beginsel, in welk
advies de Raad het plan tot opheffing der diensten aan de
hoofden toejuichte o. a. in de bewoordingen: ,, Eere zij den
Koning, die zoo mildelijk de onbekrompene hand opende,
om een staat van zaken te doen ophouden, die streed met
recht en billijkheid en die zich daardoor een zuil van er-
kentelijkheid gesticht heeft in de harten van Zijner Majesteits
inheemsche onderdanen hier te lande," vaardigde de
Gouv.-Generaal Sloet den 5®" Januari 1866 zijne Ordon-
nantie uit (Stbl. 3), waarbij 1° het apanage of ambtelijk
landbezit van alle inlandsche hoofden en ambtenaren, de
dorpsb.estuurders alleen uitgezonderd, werd afgeschaft;

2° het vorderen van gedwongen persoonl. diensten, betaald
of onbetaald, van de inlandsche bevolking, door of ten
behoeve van Europeesche en inlandsche ambtenaren en
hoofden, de dorpsbestuurders alleen uitgezonderd, onvoor-
waardelijk verboden werd;

3° het vorderen van leveringen verboden werd en

4° bepaald werd, dat in de huisvesting van inlandsche
regenten en districtshoofden, door en voor rekening van het
Gouvernement zou worden voorzien zonder heerendiensten.

De heer van Eres, lid van den Eaad van Indië Verd
tevens aangewezen om de verschillende hoofden op Java en

I) Zie Tijdschr. v. N. I. 1867, I blz. 48 e. v.

83

Madura te gaan liooren over de vastgestelde veranderingen
hetgeen hij dan ook deed. Hij maakte de hoofden ver-
trouwd met het vooruitzicht, om tegen de alleszins vol-
doende schadeloosstelling, te vinden in verhoogde trakte-
menten , alle beschikking te moeten derven over de gronden,
de goederen en den arbeid der inlandsche bevolking. En
de inlandsche bevolking, voor wie de zaak geen geheim bleef,
mocht rekenen op de weldaad, welke haar was toegedacht
bij eene Ordonnantie, die in \'s Konings naam was afgekon-
digd en ter algemeene kennis gebracht.

Ondertusschen had de Gouv.-Generaal bij depêche van
den 25®" Nov. 1865, zie boven blz. 78, de opdracht gekregen
tot verdere regeling der persoonlijke diensten met het doel,
die regeling ook met 1 Jan. 1867 te kunnen invoeren. In
antwoord op die depêche schreef de Gouv.-Generaal bij
brief van 15 Eebr. 1866, dat hij met bijzondere belang-
stelling van de depêche van den Minister had kennis ge-
nomen, onverwijld \'t advies van den Eiaad van Indië had
ingewonnen en in overeenstemming met dat college nu bij
Besluit van 15 Febr. een Ordonnantie had vastgesteld,
„waarbij de grondslagen zijn aangewezen, naar welke de
regeling dier diensten in de verschillende gewesten zullen
behooren te geschieden."

Die grondslagen verschilden in hoofdzaak niet veel van
de acht regels, voorkomende in het Besluit van 3 Sept. 1864.

Alleen de wijzigingen zal ik aangeven.

Het beginsel, dat de lieerendienstplichtigheid rust op
den grond, was thans omgezet in art. 1: „Tot persoon-
lijke diensten, waartoe de inboorlingen verplicht zijn,
Worden alleen zij opgeroepen, die aandeel in ontgonnen
grond, dan wel een eigen erf bezitten." Het beginsel
van den twaalfuren dag werd verscherpt, doordat er
onder werd opgenomen de tijd, dien de inlander noodig
had om naar de plaats van den arbeid te komen en terug.
Het algemeene verbod tot vordering van diensten boven
de opgenoemde, tenzij na een voorstel daartoe door den

84

betrokken resident, werd thans ruimer gemaakt door het
vrijlaten bij watersnood of andere algemeene rampen en
het overlaten aan eene algemeene regeling om de verschillende
geoorloofde diensten op te sommen. Het voorschrift van
1864 om in verband met de cultuur- en dessadiensten, in
geen geval van de bevolking meer te vorderen, dan de
aan de Regeering verschuldigde werkkracht, wordt in de
Oi\'donnantie van 1866 verzwakt terug gevonden; de regeling
en omslag moest zóó zijn, dat op geen tijdstip van het
het jaar te veel van hunne werkkrachten gevorderd werd,
voorwaar een zeer rekbare uitdrukking! Ten slotte werd
in art. 10 het uitzicht opengesteld op eene algemeene
strafverordening tegen de overtreding i). Eene onderscheiding
der heerendiensten in algemeene en bijzondere en een
opsomming der verschillende eategoriën treft men in deze
Ordonnantie niet aan.

Tegelijk werd bij dit Besluit tot Hoofdinspecteur van
Cultures benoemd de resident Kindek de Camaiïecq, belast
met de algemeene leiding der gewestelijke regelingen van
de persoonlijke diensten, waartoe de inboorlingen ver-
plicht waren en met aanschrijving om zoo spoedig mogelijk
voorstellen in te dienen omtrent alle punten, die een be-
schikking der Regeering vereischen. Als derde punt in het
Besluit volgt dan de benoeming van den heer Sijthopf
tot Inspecteur der Cultures, en als vierde de aanschrijving
aan de hoofden van gewestelijk bestuur en alle vei\'der
daarin betrokken landsdienaren om met den rneesten ijver
mede te werken, ten einde vóór het einde van het loopende
jaar de gewestelijke regelingen tot stand te brengen. Deze
regeling, geldende voor geheel Java en Madura, behalve
de vorstenlanden Soerakarta, Djokjokarta, Madura en
Sumenap, alsmede het nog in exceptioneelen toestand
verkeerende gewest der Preanger regentschappen\', was
definitief en had geen bekrachtiging meer noodig door

1) Het Besluit te vinden in Stbl. 1860 n0l3, of bij de Waal, VIII blz. 278.

het Opperbestuur. Zoo meende ook de Minister Fransen
van de Putte, toen hij den 19°° Mei aan den Koning
de Indische depêche van 15 Febr. aanbood: „waarbij de
Gouv.-Generaal van Ned. Indië een afdruk zendt zijner
Ordonnantie van denzelfden datum, houdende afkondiging
der grondslagen tot regeling van de heerendiensten op
Java on Madura, door U. M. blijkens een kabinetsroscript
van 20 Nov 1865 bekrachtigd."

Het Besluit van 5 Januari had wol bekrachtiging noodig
en verkreeg die ook krachtens kabinetsbrief van 8 Maart.
De Minister vond de daad wel „niet geheel met de be-
doelingeii van het Opperbestuur over een te brengen",
maar, „daar zonder ongelegenheid te veroorzaken op het
gebeurde niet was terug te komen, het den Koning behaagd
had daarin te berusten." Tot verdediging antwoordde de
Gouv-Generaal Sloet daarop bij brief van 3 Juni dat,
„toen hem werd medegedeeld, dat de zaak beslist was",
hij meende haar als een besliste zaak te kunnen uitvoeren.
5,Ik kon moeielijk onderstellen, dat dit beslist zijn nog
niet als definitief beschouwd moest worden."

Er behoefde echter niet lang over getwist te worden,
de Koning had de twee Besluiten goedgekeurd, ze waren
dus van kracht geworden en dc Gouv.-Generaal was geheel
van do verantwoordelijkheid bevrijd. Een heerlijke toekomst
gingen nu de inlanders te gemoot, bevrijd van de druk-
kende macht hunner hoofden, die voortaan slechts als
ambtenaren van het Gouvernement zouden functioneoron !.,.
indien niot bij deze aangelegenheid de financiën een groote
rol hadden te spelen gehad. Alles was heel mooi afge-
kondigd, een traktementsverhooging en daarmede gepaard
gaande afschaffing der heerendiensten aan de hoofden,
verder in verband daarmede een stel grondregels voor de
overige heerendiensten, maar \'t geld voor die traktements-
verhooging moest nog bij do begrooting voor 1867 worden
toegestaan en met dat al of niet toestaan stond alles in
verband. De regeling kon wel afgekondigd zijn en de

86

rapporten van den Heer van Rees aangaande zijne bespre-
kingen met de inlandsche hoofden konden zeer gunstig
luiden, maar de Volksvertegenwoordiging had nog niot
gesproken en die zou er voor zorgen, dat het jaar 1866
in do heerendienstengeschiedenis niet dan met weemoed
in later jaren zou worden vermeld. Den 4®" April 1866
werd de Indische begrooting aan de Tweede Kamer aan-
geboden, voor de eerste maal, ingevolge de bepalingen
van de comptabiliteitswet van 1864, en de belangrijkste
stukken, die daarbij behoorden, hadden betrekking tot den
post van / 3.345,395, door den Minister aangevraagd tot
verhooging van de traktementen der inlandsche hoofden
en ambtenaren op Java en verder tot de reorganisatie van
het Europeesch bestuur, daarmede ook weder in verband
staande. De Minister had echter geen gelegenheid zich
over die plannen te doen hooren, want vóór dat de maand Mei
voorbij was, had de Tweede Kamer zijn Ontwerp Cultuurwet,
die hij den 30"\'®" September 1865 had ingediend, verworpen
en daardoor den Minister, wiens uitgangspunt juist de
regeling van den grond was, genoodzaakt zijn ontslag te
vragen. Mot zijn opvolger Mr. P. Mijek trad de heeren-
dienstkwestie weder een geheel tegenovergestelde periode
in. Hij was altijd geweest één der reactionnairen en zou ook
in de toekomst toonen, dat men mot „opzettelijke onder-
zoekingen" en „schorsende overwegingen" langen tijd min
gewenschte aangelegenheden kan tegenhouden, De gebeur-
tenissen tijdens \'t bewind van den Minister Mijek en de
debatten in do Kamer gevoerd gedurende die enkele maanden,
zal ik slechts in ruwe trekken schetsen en verwijs voor
verdere détails naar de Aanteekeningen van de Waal IX,
blz. 441 e. v. en naar \'t uitvoerige stuk daaromtrent in \'t
Tijdschrift van Ned, Indië 1867, I, blz. 50 e. v. Een der
eerste daden van den nieuwen Minister was om den Gouv.-
Generaal aan te schrijven om de ontvangst der begrooting

\') T. V N. I. 1867 1, bk. 4!).

87

voor 1867 af te wachten alvorens aan de in beginsel bepaalde
wijzigingen in de positie der inlandsche hoofden en ambte-
naren gevolg te geven, en om zoo spoedig mogelijk mede
te deelen de uitkomsten der onderzoekingen, ingesteld
om de behoorlijke uitvoering der bewuste maatregelen te
bevorderen. Aanvankelijk had de heer Mijeb, hoewel
reactionnair van nature, geen plan om in de voorgestelde
begrooting van zijn voorganger iets te veranderen. Hij had
echter niet met de conservatieve partij gerekend, die plot-
seling in de eerste dagen van Juli alarm ging blazen en
het den Minister zoo lastig maakte, dat hij een middel tot
verzoening moest zoeken. Hij vond \'t in een brief van den
Gouv.-Generaal van 13 Maart, waarin de voorgestelde
wijziging tot periodieke verkiezing der dessabestuurders
werd ontraden op dit oogenblik, „als tegenwicht tegen de
ontevredenheid, die de onlangs te hunnen aanzien genomen
maatregelen bij do algemeene inlandsche hoofden onge-
twijfeld verwekken moeten." Deze zinsnede, zoo geheel in
strijd mot de overige berichten van den Gouv.-Generaal,
en waarvan hij zelf lator getuigde niet te woton hoe
zij in zijn brief was gekomen, was een gelukkige vondst
voor don Minister. Hij achtte zich nu niet verantwoord
den maatregel van afschaffing dor diensten aan de hoofden
voor to stellen, zonder eerst bericht ontvangen to hebben
omtrent de uitkomst van nadere onderzoekingen, .omtrent
het onvoorwaardelijk verbod van verplichte diensten
aan do inlandsche hoofden. Hij was altijd geweest voor
traktomentsverhooging, afgescheiden van de kwestie van
heorondionstenafschaffing on had nu omtrent dit laatste
punt nog niet voldoende gegevens, om er de verantwoor-
delijkheid van op zich te nemen. Zijn M. v. B. op het
Voorloopig Verslag omtrent de begrooting, die reeds gedeel-
telijk was ingediend werd teruggehaald en een nieuwe
bogrooting verscheen, waarop de ƒ 3.345.395 verdwenen
waren on vervangen waren door ƒ 2.000.000 tot verhooging
der traktementen van de inlandsche hoofden Do afschaffing

88

der diensten werd dus uitgesteld. Een voorstel dienaangaande
aan den Koning ingediend tot schorsing van de afschaffings-
bepaling van 5 Januari werd goedgekeurd en den 8®°
Augustus ging de missive tot schorsing naar Indië, waarin
tevens de verantwoordelijkheid voor al het gebeurde op den
Gouv.-Generaal werd geladen. Deze laatste bewering was
natuurlijk geheel onjuist, na de goedkeuring door den
Koning aan de verordeningen verleend. Do Gouv.-Generaal
Sloet trad nu af en de Vice-President van den Raad van
Indië, waarnemend Gouv.-Generaal Peins, na don Raad
van Indië gehoord to hebben, ging bij Besluit van 19 Novem-
ber 1866 Stbl. 130 tot schorsing van de geheele Ordonnantie
van 5 Januari over, daar men meende, dat de twee beginselen
van traktementsverhooging en verbod tot dienstvordering
niet gescheiden konden worden. Den 21\'" November daar-
aanvolgende kondigde de waarnemende Gouv.-Generaal
tevens de schorsing van het Besluit van 15 Februari af,
als zijnde te nauw verbonden aan de Ordonnantie van
5 Januari om afzonderlijk tc blijven bestaan. Aldus was men
bij het einde van het jaar even ver, als men bij den aanvang
was geweest. Uitvoerig en lang werd de geheele kwestie in
cle Tweede Kamer gedebatteerd, \'t voor en tegen dor afschaffing
in verjaand metde traktementsverhooging druk besproken; ver-
schillende moties werden voorgesteld door de leden Keuche-
Nius, VAN SwiETEN, VAN Heukelom ou Thorbecke , omtrout \'t
afschaffen der persoonlijke diensten aan de hoofden, doch alle
verworpen, i) Natuurlijk kwam ook \'t al of niot wettige of
voorbarige der handelingen van den Gouv.-Generaal op \'t tapijt.
Men wilde de som door Minister Fransen van de Putte
op de bogrooting gebracht, toch op do begrooting laten om
den Minister in de gelegenheidte stellen, indien botonderzoek
gunstig uitviel, den maatregel toch te kunnen nemen,
maar hiertegen voerde men aan, dat dan altijd nóg het

\') Cf. hieromtrent Mr. A. C. N. Pieren: „De diensten aan dc hoofden op
Java en Madura." Leiden 1884 blz. 14.

89

raiddel van oen krcdietwct openstond, \'t Eesultaat van al die
besprekingen was, dat do Tweede Kamer niets geen geld op
de begrooting voor traktementsverhooging wilde toestaan ,
omdat de meerderheid traktementsverhooging cn diensten-
afschaffing niet van elkander wilde scheiden. Een amende-
ment van den heer Godefroi om de geheele zaak in statu quo
te laten en de voorgedragen verhooging te doen vervallen,
werd door den heer van Heukelom overgenomen en den
September met 30 tegen 29 stemmen goedgekeurd. De
beginselen van den Minister Mijee kwamen bij deze beraad-
slagingen niet in een zeer gunstig daglicht. Het bleek
maar altezeer, dat het hem meer te doen was om de aanneming
van de begrooting, dan om \'t nut van de inlandscho
bevolking. Behalve de afschaffing werd ook bij de begroo-
tings-discussie de afkoopbaarstelling der heerendiensten meer
dan eens besproken, zonder eenig resultaat echter. In de
Eerste Kamer beweerde de Minister Mijee nog, dat men de
beide zaken, traktementsverhooging en verbod had moeten
scheiden, dan waren zij beide tot stand gekomen. Het
vergoeden in geld van onwettige gedwongen diensten, kwam
hem voor eene zaak te zijn aan groote bedenkingen onder-
hevig. Den IP" September deelde hij daar nog mede, dat hij
per koerende mail naar Indië had geschreven, „dat de Regeering
het er niet bij zou laten," en „een nader voorstel aan de
Staten-Generaal zou doen." Dat, zoo leerde het vervolg,
belóofde hij echter niet van zich zelf, maar hij logde het
als eene niet benijdenswaardige plicht aan zijn opvolger op,
want den volgenden dag hoorde hot zich verbazende
Nederland, dat Mr. P. Mijer tot Gouv.-Generaal (1866
1871) was benoemd.

Een motie van den heer Keuchenius volgde in do Tweede
Kamer en eene ontbinding van de Kamer, waardoor voors-
hands de behandeling onmogelijk werd gemaakt van een
door den Minister Tkakanen, den opvolger van Minister

\') Zie voor dit alles dc Waal IX t. a. p. cn ï. v. N. 1867 t. a. p.

90

Mijer, gereed gemaakt afzonderlijk wetsontwerp tot ver-
hooging der begrooting mot f 2 millioen voor de bedoelde
traktomentsvorhooging dor hoofden. Ook waren de berichten
uit Indië minder gunstig. Bij zijn rapport aan den Koning
van 13 Oct. 1866 meldde de Minister den inhoud van een
drietal brieven van 13 Aug. 1866, handelende over de uit-
voering der commissiën aan de heeren van Eees en Kinder de
Camarecq opgedragen. Daaruit bleek, dat de Ind, Regeering
zelve twijfelde of zij met 1 Jan. 1867 reeds met den voor-
bereidenden arbeid gereed zou zijn en dat de Hoofdinspec-
teur Kinder met veel bezorgdheid do afschaffing der
heorendiensten aan de hoofden tegemoet zag en aanbevolen
had om dien maatregel een jaar uit te stellen. Er waren ook
nog geen strafbepalingen tegen het onwettig vorderen dor
hoerendiensten gemaakt. Vandaar dat de Minister tot de con-
clusie kwam: „Bij zooveel onzekerheid en twijfel als ten aan-
zien der zaak overblijven, schijnt thans de voorkeur te moeten
worden gegeven aan de bepaling, dat de geheele kwestie
der traktomentsvorhooging worde onuitgevoerd gelaten in
afwachting van nader onderzoek en nadere overweging."

De Koning vereenigde zich daarmede en gaf zijne goed-
keuring om den Gouv.-Generaal aan te schrijven (brief van
16 Oct. 1866) om „voor zooveel hij nog geen gevolg had
gegeven aan de gedeeltelijke schorsing door den Minister
Mijeb voorgedragen, de uitvoering van het geheel der maat-
regelen van de Ordonnantie van 5 Jan. 1866 te schorsen
tot 1 Jan. i868. Zooals wij weten had -do waarn. Gouv.-
Generaal Prins zulks echter reeds uit eigen beweging gedaan.

Bij schrijven van 22 Januari 1867 deelde de Minister aan
den Gouv.-Generaal als zijne meening mede, dat in den loop
der omstandigheden een bijzondere aanleiding tot overleg
niet alleen, met de Indische Regeering aangaande de verdere
regeling bestond, maar dat zelfs bepaalde voorschriften van
hot Opperbestuur zouden moeten uitgaan. Dit zou plaats
hebben, nadat het lot zou beslist zijn van het wetsontwerp
tot beschikbaarstelling van een krediet op de Indische bo-

91

grooting van het jaar 1867 tot verhooging van de bezoldi-
gingen der inlandsche hoofden en ambtenaren, \'t Hoofd-
beginsel, dat de heerendienstplichtigheid rust op den grond,
was door het maximum van 52 dagen in de Ordonnantie
van 15 Februari verkeerd uitgewerkt, door niet te letten op
de uitgestrektheid grondbezit, \'t Voorschrift, dat heerendienst-
plichtigheid rust op den grond is, dat zij dus als \'t ware
is een erfdienstbaarheid, waarmede elk erf — niet als in het
Ned. recht ten behoeve van een ander erf, — maar ten
behoeve van een persoon, den Souverein is bezwaard. Immers,
wanneer de heerendiensten gelijkelijk over alle grondbezitters
werden omgeslagen, ongerekend de uitgestrektheid van elk
perceel, dan zou niet de grond, maar de stand der grond-
bezitters m. a. w. de persoon worden belast.

Den 21°" Febr. diende de Minister Tkakankn nu zijn
wetsontwerp in tot wijziging der Ind. begrooting. Als toe-
lichting voerde de Minister aan, dat: „de noodzakelijkheid
tot betere bezoldiging der inlandsche hoofden en ambte-
naren op Java en Madura, in verband met hunne behoeften,
sinds meer dan 30 jaar wordt gevoeld en het is zeker ook
het verlangen van de Staten-Generaal daaraan te gemoet
te komen. Derhalve mag de Regeering niet rusten, eer zij
opnieuw de gelegenheid hiertoe heeft geopend. Voortdurend
uitstel mag immers ook geen rechtvaardiging vindon in
verschil van gevoelens omtrent het al of niot wenschelijke,
om aan de verbetering der bezoldiging to verbinden do
afschaffing van alle diensten, waartoe de bevolking tot
nog toe jegens hare hoofdon wordt verplicht. Maar het
uitstel mag zelfs bedenkelijk heoten, nadat de traktoments-
verhooging nu eenmaal plechtig werd beloofd. Bedenkelijk
voor do waardigheid van het gezag niet alleen, maar ook
voor het behoud van den band, waardoor de inlandsche
hoofden on ambtenaren zich gebonden gevoelen aan het
Noderlandsch Bestuur." De Minister bleek dus van goeden
wille to zijn om tot eene oplossing te komen. In hoever hij
daarin slaagde, zal ons het ontwerp loeren. Het doel er

92

van was : „\'t geoorloofde door het E.-R; gewettigde dienst-
betoon niet op eenmaal te doen ophouden, maar trakte-
mentsverhooging te doen gepaard gaan met eene verlichting
van dienstbetoon." Die verlichting samen gevat in vier
artikels zou bestaan in : 1°. opheffing van het apanage of
ambtelijk landbezit, waarvoor geen titel kon worden aan-
gevoerd ;

2°. strenge handhaving van het verbod tegen het vorderen
van gedwongen leveringen van de bevolking, betaald of
onbetaald ;

3°. geen vordering van de inlanders, behalve voor den
Staat en voor de inlandsche gemeenten,de dorpsbestuurders
daaronder begrepen, van andere of meerdere diensten, be-
taald of onbetaald, dan die ten behoeve van de huishouding
der, door of namens den Gouv.-Generaal aangestelde in-
landsche hoofden en ambtenaren uitdrukkelijk aangewezen
waren; en

4°. zou de Regeering hot bouwen en herstellen en onder-
houden van de woningen van regenten en districtshoofden
voor hare rekening nemen

Artt. 1 en 4 waren precies gelijk aan de artt. 1 en 4 van
de Ordonnantie van 5 Jan. 1866.

Het wetsontwerp was dus eeno transactie, zoowel trak-
tementsverhooging als dienstonafschaffing, maar . . . dit
laatste slechts ten deele. De Regeering wilde daarbij in het
geheel niet denken aan wat de resident Pottek reeds
gezegd had en na hem zoovele anderen -hadden beweerd,
dat halve afschaffing niets geeft. Zoolang de mogelijkheid
tot dienstvordering niet geheel zou zijn opgeheven, zou
contrôle onmogelijk zijn en daardoor eveneens de be-
scherming van de inlandsche bevolking tegen knevelarij.
Dat werd ook duidelijk uiteengezet door de verschillende
sprekers in de Tweede Kamer. Zelfs diende do heer Fransen
van de Putte een amendement in, om onderafd. 114 van

1) Zie Stbl. 1867 n". 122.

93

de voordracht te verhoogen met ƒ 886,340, als vergoeding
wegens gelijktijdige afschaffing van de beschikking ten
behoeve der inlandsche ambtenaren over de gronden, den
arbeid en de goederen der inlandsche bevolking, maar dit
werd met 36 tegen 28 stemmen verworpen.

Het wetsontwerp werd aangenomen i) en bij Ordonnantie
van 26 Sept. Stbl. 122 in Indië afgekondigd. Als aanhangsel
daarvan volgden de Ordonnanties in de Stbl. 123, 124 en
125, waarbij 1° het aantal dienstplichtigen tot een vast
cijfer werd bepaald — voor de regenten 40, depatih\'slö,
de districtshoofden 12, de kliwon\'s 8 en de onderdistricts-
hoofden O —, 2° eene strafbepaling werd vastgesteld voor
hoofden en ambtenaren tegen overtreding (dwangarbeid in
den ketting 5 tot 10 jaar), en 3° de traktementen werden
vastgesteld. Van deze maatregelen bleven uitgezonderd de
hoofden in de Preangerregentschappen en in de residentie
Batavia. In de Preanger werd het algemeene stelsel inge-
voerd bij de reorganisatie in die gewesten van 1871

Hiermede was de kwestie der diensten aan de hoofden
voorloopig tot rust gebracht. De hevige strijd van 1860
had dus als gevolg vermindering (op papier) van den druk
der bevolking en ti\'aktementsverhooging der hoofden, zonder
dat de wortel van het kwaad, dat den toestand der inlanders
beheerschte, werd uitgerukt.

Bij geheimen brief van 25 Juni 1807, als vervolg op zijn
brief van 22 Januai\'i, had de Minister weder een stap verder
gedaan door den Gouv.-Generaal te vragen, welke wijzi-
gingen deze noodig en wenschelijk vond, dat in de geschorste
Ordonnantie van 15 Febi\'uari 1800 zouden gebracht worden.

Het antwoord hierop en de verdere gebeurtenissen wensch
ik echter in een volgende § te bespreken.

\') Zie uitgebreider hieromtrent Pieren t. a. p. blz. 16—25,
2) Zie Stbl 1870 n» 122, art. 2, juncto Stbl. 1871 n» 45.

94

§ 3 1867-1882.

Bene periode van veel strijd eindigde in 1867 met eene
transactie. Veel was er ondernomen in de twee laatste jaren,
maar betrekkelijk weinig was er tot stand gekomen; tocli
wel iets — zoo was b.v. in 1865 bij Stbl. 59 afgeschaft de
heerendienstplichtigheid ten opzichte van \'s lands algemeene
producten- en andere pakhuizen op Java en Madura. Alle
arbeid daarvoor benoodigd zou voortaan door vrije werk-
lieden moeten worden verricht. Zoo waren ook in 1865 bij
Besluit van 5 Juli de heerendiensten, die in sommige
gewesten ten behoeve der Pradjoerits bestonden, afgeschaft,
omdat die praestatie bleek een ingeslopen misbruik te zijn.
Bij Besluit van 7 Juni 1867 werd de heerendienstplichtigheid
der bevolking in de afdeeling stad en voorsteden van Batavia,
ten aanzien van het verrichten van gou vernements-transporten
afgeschaft. Motief was daarbij, dat op de hoofdplaats
Batavia buiten twijfel ten allen tijde vrije koelies zijn te
verkrijgen, terwijl \'t bezwaar om tegen gouvernementstarief
in heerendienst uit- te komen, daar zooveel meer moest
drukken, omdat bijna iedere inlander eenig ambacht of
bepaald bedrijf uitoefende. Ditzelfde werd bij Besluit van
30 Juli 1866 vastgesteld voor de inboorlingen van de Omme-
landen van Batavia en van de afdeeling Buitenzorg.

Nog eene bepaling in die zelfde richting was die, bij Besluit
van 25 Mei \'66 (Bijbl. 1981) uitgevaardigd, waarbij naar
analogie met het Besluit van 3 Sept. 1864 ten aanzien der
koeliediensten ten behoeve van regentswoningen (als niet
zijnde bouwwerken van algemeen nut) vrije arbeid werd
voorgeschreven.

De Ordonnantie van 26 Sept. 1867, Stbl. 122, omtrent
de diensten aan de hoofden, voldeed in Indië maar half.

1) Bijblad n° 1679.

2) Bijblad n" 1812 en 1930.

95

De Raad van Indië beschouwde de uitvoering slechts
als een „eerste schrede gezet op een weg, die in het ver-
eenigd staats- en algemeen belang, zoodra mogelijk verder
effen gemaakt moest worden," en wel om twee redenen.
De eerste was gelegen in de groote moeilijkheid, om niet
te zeggen volslagen onmogelijkheid eener afdoende con-
trôle over de vordering van persoonlijke diensten, door
inlandsche hoofden en ambtenaren, ook al werden hun
aard en getal bij verbindende verordening vastgesteld. De
tweede reden lag voor den Raad in de waarschijnlijke
gezindheid van hoofden en bevolking, ontstaan ten gevolge
van de niet-vervulling der in 1866 gedane beloften.

„Bij de stellige overtuiging, dat de in 1866 ontworpen
regeling niets meer geeft, dan hetgeen op gronden van
billijkheid en voor een goeden en geregelden gang van
zaken onvermijdelijk is te achten, zal de Raad zich daarom
veroorloven ten slotte van dit advies nogmaals een poging
te wagen om bij het Opperbestuur aan te dringen op eene
jgeheele vervulling van hetgeen ten voorleden jare plogtig
in naam des Konings is toegezegd."

Hetgeen de Raad van Indië echtor voor verwezenlijking
„zoodra mogelijk" had noodig geoordeeld , werd eerst 15 jaar
later werkelijkheid door de merkwaardige langzaamheid en
angstvalligheid van enkele Ministers. Het tijdvak van 1867
tot 1882 is een tijdvak van veel geschrijf in zake de heeren-
diensten. Pakken papier zijn daarover in de Ai-ehieven van
het Ministerie van Koloniën aanwezig, bevattende allerlei
onderzoekingen, adviezen en voorbereidende maatregelen.
Er is in deze jaren eene onwillekeurige beweging waar te
nemen naar de afschaffing dor pantjendiensten als eind-
doel, malgré de persoonlijke inzichten van verschillende
hoofden van het departement van Koloniën. Telkens komt
er weder reactie tegenover het eenige goede systeem van
koloniaal bestuur, reeds door een Htjig de Groot in zijn
„Bewijs van den waren Godsdienst" aangegeven nl. van
christianiseering en daardoor beschaving en ontwikkeling

398

van Indië, en als verpersoonlijking van die reactie treden dan
staatslieden op, die het steeds naderende oogenblik van af-
schaffing der heerendiensten tot een meer verwijderd tijd-
stip trachten te verschuiven, door weder nader onderzoek
en advies over sommige punten te gelasten. Is dan eindelijk
alles speciaal onderzocht en toegelicht en geen ontvluchten
meer mogelijk, den komt de afschaffing tot stand en wordt
dan ten slotte door een Minister, die lang \'t tot stand houden
tegen hield, voorgesteld als een maatregel over welks tot-
standkoming onder zijn bewind hij zich mag beroemen.
Dezen indruk verkrijgt men, wanneer men de feiten be-
schouwt, die plaats grepen tusschen de jaren 1808 en 1882.

De eerste paar jai\'en gingen zeer rustig voorbij. Omtrent
de heei\'endiensten in \'t algemeen had de Gouv.-Generaal
Mijer, reeds vóór dat hij de ministerieele missive van 15 Juni
1807 ontving, (zie blz. 93) allerlei onderzoekingen bevolen.
Hij had van de residenten opgaven doen vragen van de per-
soonlijke diensten, waartoe de inboorlingen volgens de
bestaande instellingen nog verplicht waren en van de dessa-
diensten; zoo ook van de diensten aan de hoofden, a.
tengevolge van den maatschappelijken toestand, h. tenge-
volge van latere regelingen als anderszins (alsof omtrent
dat alles niet reeds vroeger opgaven verstrekt waren).

Het zonderlinge van die vragen valt terstond in het oog.
Ze waren volkomen onpraktisch, daar de gewestelijke hoofden
met geene mogelijkheid de juiste bedoeling van- deze vragen
konden nagaan en daardoor allen antwoorden inzonden,
verschillend naar ieders individueele interpretatie. De
Gouv.-Generaal had ook de beschouwingen der residenten
ingewonnen over de wenschelijkheid om heerendiensten
afkoopbaar te stellen. Veel papier werd dientengevolge bij
de Indische depêches van 11 Mei en 31 December 1807
herwaarts gezonden, maar het leidde a,lles tot niets. Het
gaf niet veel nieuws en weinig betrouwbaars. Voorstellen tot
vervanging der Ordonnantie van 15 Februari 1800 werden door
den Gouv.-Generaal Mijee niet gedaan. Bij laatstgenoemde

97

depêclie meldde hij, dat zoowel hij, als de Raad van Indië
en de meeste gewestelijke hoofden tegen afkoopbaarstelling
waren. Hij verwees naar \'t geen hij als Minister bij de
begrooting voor 1867 reeds had gezegd: dat hem de over-
tuiging ontbrak, dat afkoopbaarstelling in den tegenwoor-
digen toestand der Javaansche maatschappij zoo gemakkelijk
was en zoo bijzonder voordeelig voor de bevolking, als men
wel meende, — dat hij bezwaar zag in de wijze waarop
contrôle ten deze zou worden uitgeoefend; de contrôle over
een groot aantal dienstplichtigen, over de werkelijk gepraes-
teerde diensten, daar toch veel daarvan aan de inlandsche
hoofden zou moeten worden overgelaten, — dat de admini-
stratie omslachtig zou zijn, terwijl er ook met het scherpste
toezicht veel aan den strijkstok zou blijven hangen en
daarenboven zou het geldelijk voordeel voor den staat
door de uitgaven worden verslonden.

De Koloniale Verslagen over 1866, 1867 en 1868 melden,
dat men in die jaren voortging met verlichting der heeren-
diensten en dat zij over \'t algemeen als niet te drukkend
werden beschouwd. Bij \'t Kol. Verslag over 1866 was voor
\'t eerst een bijgevoegde staat op te merken volgens een voorge-
schi\'even model en eigenlijk in twee staten verdeeld,naar de
Bijzondere en Algemeene diensten, of zooals de opschriften
luiden: „Diensten waarvoor dagelijks zijn opgekomen" en
„ dagdiensten naar gelang der behoefte gepraesteerd". Ik zal
mij echter onthouden van in het vervolg met de cijfers te
rekenen in de Kol. Verslagen opgeteekend, daar een Kol.
Verslag ,zelf n.1. dat den 16" September 1872 over \'t jaar
1871 aan de Tweede Kamer werd aangeboden, niet weinig het
vertrouwen in die cijfers heeft verzwakt, door mede te
deelen, dat zulke staten niet veel zeggen, daar b.v. ,, de
nauwkeurigheid der opgaven bij de vermelding van het
aantal dagdiensten, welke gevorderd zijn ten behoeve van
het gewoon onderhoud der verschillende werken, niet even
groot is, aangezien de aanwijzing en oproeping der daar-
voor uoodige dienstplichtigen aan de districts- en dessa-

98

hoofden moet overgelaten worden en met geen mogelijkheid
te controleeren is."

Dat werkelijk die cijfers weinig beteekenen, wordt bij
eenig nadenken terstond duidelijk. De wetenschap toch,
die men omtrent de hoegrootheid der bevolking heeft, is
nu nog zelfs gering. Alle opgaven waren en zijn overgelaten
aan de dessahoofden, die natuurlijk wel zorgen om het
Gouvernement te believen, dat de getallen zoo laag mogelijk,
veel lager dan het werkelijk gepraesteerde getal diensten
worden vermeld.

De aangegeven staat deed nog volstrekt geen vermindering
in het aantal soorten zien sinds de regeling van 1864, ja
zelfs werden er meerdere diensten opgenoemd dan in 1864,
zoo b.v. onder de bijzondere diensten hét doen van rondes
bij nacht, het bewaken van de binnenlandsehe poststations,
de dienst bij de particuliere post, het nachtwaken bij de
ambtenaren en het bewaken der bruggen. Onder de rubriek
algemeene diensten komen als in 1864 ongenoemd voor:
de gouvernementskoeliediensten tegen betaling, het kappen
en vervoeren van houtwerken, het branden van kalk, steenen
en dakpannen, het vervoeren van gouveimementsgelden, enz.

Afkoop of plaatsvervanging, zegt \'t Kol. Verslag over
1867, kwam veel voor en wel onder vier vormen, nl. als
clandestine vrijstelling, als wettelijke afkoop, door \'t stellen
van plaatsvervangers of door onderlinge overeenkomst. Over
\'t algemeen geven de Kol. Verslagen van tlie jaren den
indruk van tevredenheid en rust bij het Indische bestuur
en vormen aldus een vreemde tegenstelling met de latere
Kol. Verslagen over 1871 en \'72, die niettegenstaande er
in de heerendienstenstaten, categoriën van lieerendiensten
waren weggevallen, toeh een geheel andei\'en toon aansloegen.

Evenzoo was het in de Volksvertegenwoordiging. Men rustte
na den zwaren tijd van parlementairen strijd, die men achter
den rug\'had. Bij de beraadslagingen over de Ind. begrooting
voor 1868 durfde Minister Hasselman zelfs te zeggen, dat
hij was voor het behoud der heerendiensten, maar dat hij

99

er tevens voor was om altijd tegemoetkoming toe te kennen,
waardoor men tot een geleidelijken afkoop zou komen. Ook
in 1868 bij de beraadslagingen over hoofdstuk IX van de
Staatsbegrooting voor 1869 deed zich een conservatief hooren
nl. de heer Eochussen. Hij vond het niet wenschelijk om
de heerendiensten te converteeren in een belasting in geld.
De Javaan had veel tijd over, maar geld had hij niet,
zoodat hij om dit te verkrijgen zijn rijst op de pasars zou
moeten gaan \'verkoopen, waar hij een deel van zijn geld
zou verspillen. Het opbrengen van een belasting in arbeid,
een dag in de week, was dus voor den Javaan veel gemak-
kelijker dan een belasting in geld.

Toen de tijd voor eene nieuwe vijQaarlijksche regeling
langzamerhand begon te naderen, kwam de kwestie der
heerendienstplichtigheid natuurlijk weder meer ter sprake.
De inmiddels opgetreden Minister de Waal wenschte eene
regeling bij de wet, \'t geen hij ook bij missive van den
20\'\'" Mei 1869 aan den Gouv.Generaal te kennen gaf. Hij
maakte dezen laatste opmerkzaam, dat er in 1869 eene
vijfjaarlijksche herziening moest plaats hebben en dat die
herziening zich zou hebben te bepalen tot administratieve
verminderingen, bestaanbaar met het algemeen belang, en
dat die herziening zich dus niet mocht uitstrekken tot
fundamenteele regelingen als die der geschorste Ordonn.
van 15 Februari 1866.

„Door den loop der gebeurtenissenschreef de Minister,
„is onuitgevoerd gebleven de last vervat in de ministeriëele
aanschrijving van 25 Nov. 1865 om overeenkomstig die in
1864 vastoestelde en in 1865 door den Koning bekrachtigde
grondslagen de gewestelijke verordeningen zoo spoedig
niogelijk te doen ontwerpen en onder nadere goedkeuring
des Konings vast te stellen. In de depêches van 22 Jan. en
25 Juni 1867 geheim, werd reeds de overtuiging uitge-
sproken , dat bepaalde voorschriften hèt onderwerp zouden
nioeten uitmaken van een voordragt aan den Koning. Het
is Uwe Excellentie bekend, dat bij mij het voornemen

100

bestaat een voordragt aan de wetgevende magt te doen
betreffende de heerendiensten." Aan die wetsvoordracht was
de Minister gèbonden door eene belofte in de Tweede Kamer
gedaan naar aanleiding van een vraag van den heer Mikan-
DOLLE, bij de Algemeene Beraadslagingen over de Indische
begrooting voor 1870, of de Minister den tijd niet gekomen
achtte, om den hal ven maatregel van beperking der heeren-
diensten aan de hoofden in te trekken en zoodoende
mogelijk te maken eene volkomen gezonde op afkoopbaarheid
gebaseerde regeling der heerendiensten. Als voorbeeld haalde
de heer Mieandolle Padang aan, waar sedert 1869 de
afkoop der heerendiensten algemeen is en waar de gelden
uit den afkoop voortvloeiende ruim voldoende waren om
de uitgaven der werkzaamheden, te dekken, die vroeger in
heerendienst verricht werden. De Minister had daarop
geantwoord, dat hem een partiëele regeling van de afkoop-
baarheid der heerendiensten, ten einde die aan de hoofden
te doen ophouden, niet wenschelijk voorkwam, maar dat
hij het beter achtte om het geheele onderwerp goed te
regelen overeenkomstig een voor te dragen wet tot wijziging
van art. 57 R.-R.

De Minister verlangde nu van den Gouv.-Gleneraal spoedig
een ontwerp te ontvangen van de verordeningen, welke
omtrent de grondslagen der heerendienstplichtigheid wen-
schelijk mochten worden geacht en hij vestigde daarvoor de
aandacht van den Gouv.-Generaal en de Indische\'autoriteiten
op zijn eigen „ Aanteekeningen" over" de heerendiensten.
Vooral aangaande de kwestie of de heerendienstplichtigheid
al dan niet op den grond rust, was het \'s Ministers ver-
langen, dat de feitelijke toestand (die medebrengt, dat
op vele plaatsen de lieerendienstplichtigheid rust op den
persoon), gehandhaafd zou blijven in afwachting van de
vaststelling van grondslagen bij de wet. „Is toch de toe-
stand aldus, dan zal de dienstplichtigheid te beter algemeen
kunnen worden gemaakt met vrijmaking van den grond."

Den 8®" Mei 1869 daaraan voorafgaande was reeds aan

101

den Hoofdinspecteur Sijthoff opgedragen om een concept
in gereedheid te brengen voor de vij^aarlijksche herziening,
terwijl do CTOUV.-Generaal in \'t begin van het loopende
jaar nog eene vermindering in de heerendiensten had tot
stand gebracht door de afschaffing der heerendienstplich-
tigheid voor \'s landspakhuizen van 1865 Stbl. 59 ook uit te
breiden over de „militaire opnamen." i)

Ingevolge den brief van den Minister kreeg nu de Directeur
van Binnenlandsch Bestuur (10 Juli) eene aanschrijving
tot het geven van de gevraagde voorstellen en deze werd
bij brief van den 16®° Sept. herhaald, echter zonder spoedige
resultaten, want den 15®° Februari 1870 keui\'de de Minister
het noodig den Gouv.-Generaal om inlichtingen te vragen,
waarom er in 1869 geen herziening had plaats gehad. Wat
was nu het geval geweest? De Hoofdinspecteur Sijthoff
had reeds den 16®° Nov. 1869 twee ontwerpen ingediend,
a. van grondslagen tot regeling en h. van een algemeene
veroi\'dening tot aanwijzing der gewone heerendiensten. Deze
waren door den Directeur Waandeks in Januari 1870 aan
den Gouv.-Generaal aangeboden, waarbij den 17®° Maart
door den Directeur Levyssohn Nokman nog drie andere
missives van den heer Sjjthoff werden gevoegd, als aan-
hangsel van de twee eerste. Dit alles, zoo meldde Mr. Mijeu
den 5«" April 1870 aan den Minister, was door hem terug-
gezonden. Het was hem ongeschikt voorgekomen voor het
beoogde doel. Vóór 1 Juli echter hoopte de Gouv.-Generaal
de vijfjaarlijksche herziening tot stand te hebben gebracht
en zou zich dan niet aan wetsovertreding hebben schuldig
gemaakt, daar de vox-ige herziening den 1®° Juli 1865 was
in werking getreden.

En werkelijk kwam deze herziening den 7®" Juni 1870
tot stand, zonder beginselveranderingen. De voornaamste
afwijkingen van de regeling van 1864 waren deze:

\') Bijbl. 2205.\'

Bijbl. 2332.

102

Het beginsel, dat de heerendienstplichtigbeid rust op den
grond, werd volgens den wensch van den Minister de Waal
losgelaten, voor zoover plaatselijke gebruiken een anderen regel
aanwezen. „Waar inheemsche gebruiken of instellingen een
anderen grondslag aanwijzen, wordt daarin voorshands geen
verandering gebracht. Waar hieromtrent eenig verschil of
twijfel mocht bestaan, wordt de zaak na ingesteld onder-
zoek aan de beslissing van den Gouv.-Generaal onderworpen."
In afwachting van eene meer ingrijpende regeling, wilde
men den feitelijken toestand voorshands handhaven.

Van het maximum van 52 dagen arbeid in het jaar, zou
alleen mogen worden afgeweken bij rampen van hooger
hand of tot afwending van algemeen gevaar en dan slechts
tijdelijk.

Wat onder één dag te verstaan was, werd nader om-
schreven door de bepaling, dat onder de 12 uur begrepen
zou zijn de tijd noodig voor het* afleggen van den afstand
tusschen de woning van den dienstplichtige en het werk,
waarvoor hij is opgeroepen, benevens de noodige rusttijd.
Wegens gebrek aan voldoende werkkrachten, zouden niet
langer heerendiensten mogen worden gevorderd boven het
gestelde maximum, maar zou in dat geval door den betrokken
resident bij de Eegeering een voorstel moeten worden
ingediend omtrent de wijze van voorziening. De bedoeling
was in dat geval het werk in vrijen en betaalden arbeid
te laten verrichten Inmenging van Europeesche bf inlandsche
ambtenaren met het doel om de gemeentelijke diensten iiit te
breiden of te verzwaren is uitdrukkelijk verboden. De
algemeene bepaling omtrent \'t verband tusschen heeren-
diensten met gemeentelijke diensten en cultuurdiensten,
voorkomende in \'t Besluit van 1864, art. I en II is weg-
gelaten. Uit de omschrijving van de algemeene diensten
zijn de woorden vervallen, waaruit volgde, dat niet alleen
de dienstplichtigen, maar ook de geheele bevolking zoo
noodig aan die diensten zou moeten deelnemen.

Als regel zou gelden heerendienstpraestatie zonder loon

103

of tegemoetkoming\', tenzij bij deze Ordonnantie anders was
bepaald.

Als algemeene diensten vervielen die voor bet onderhoud
der woningen van inlandsche hoofden beneden den rang
van regent, on die voor hot onderhoud dor poststations en
passangrahans, doch daaronder werd opgenomen het aan-
loggen, herstellen en onderhouden van inlandsche school-
lokalen, waarin van Staatswege onderwijs gegeven werd.

Als bijzondere diensten vervielen de bewaking van passan-
grahans, pasars, tempels on graven en het schoonhouden der
pasars; doch daaronder werd opgenomen het bewaken van
waterwerken.

Ziedaar do wijzigingen in hot Besluit van 1864 Beginsel-
wijzigingen bevatte het niot, in verband met de ministerieële
aanschrijving; wel echter vermindering in het aantal cate-
goriën van beorondionston Do Gouv.-Gonoraal Mijek toonde
dus ditmaal wel hot zijne te willen doon tot vermindering
van den druk der bevolking. Behalve do opgenoemde ver-
mindering van dionston, was daarvan o. a. ook oen bewijs
de meer juiste omschrijving van don 12 uren werkdag.

Bij rapport van don 1April 1871 onderwierp do Minister
van Bossk dit Besluit aan de goedkeuring des Konings, onder
de opmerking, dat het al weder niot bovatte do bij art. 57
K.-R. voorgeschreven rogelingon. „ Tengevolge van don loop,
dien do zaak genomen hoeft, kondon nog geon gewestelijke
regelingen door den Gouv.-Gonoraal worden vastgesteld. ïïet
tijdstip om in algemeen verbindenden vorm voor elk gewest
in het bijzonder eene rogeling af te kondigen zal eerst dan
gokomon zijn, wanneer do grondslagen der heerendionst-
plichtigheid zullen zijn geregeld". In afwachting van eone
nadere regeling van dio grondslagen werd dus het voorstel
tot goedkeuring aan den Koning gedaan. Blijkbaar draaide
toen dus alles om die to verwachten grondslagenrogoling,
on, dat bleef zoo; jarenlang werd elke verdere regeling

\') Zie Bijlage B.

104

tegengehouden door het wachten op die bewuste grondslagen,
totdat eindelijk in 1879 Minister van Eees in zijn rapport
aan den Koning van 13 Mei tot de conclusie kwam, dat
die geheele „grondslagenkwestie" op eene misvatting berustte.
Wat was er nl. gebeurd? Zooals wij reeds zagen had de
Minister van Koloniën Fransen van de Putte in 1865 de
uitgevaardigde bepalingen van 3 Sept. 1864 beschouwd als
„algemeene grondslagen", in acht te nemen bij de vast te
stellen verordeningen voor elk gewest afzonderlijk, en dien-
overeenkomstig de Indische Eegeering aangeschreven, om
op die „grondslagen", gewijzigd naar de inzichten van het
Opperbestuur, alsnog afzonderlijke verordeningen voor elk
gewest te maken en ook strafbepalingen af te kondigen tegen
het vorderen van niet geoorloofde heerendiensten. Daarop
was de Ordonnantie van 15 Febr. 1866 tot stand gekomen.
De Gouv.-Generaal had de gedachte aan „verordeningen voor
elk gewest door den Gouv.-Generaal vast te stellen", op
zijde gezet, en de nieuwe bepalingen aangemerkt als „grond-
slagen", naar welke de aard en duur der persoonl. diensten,
de gevallen waarin en de wijze en-voorwaarden, waarop
zij konden worden gevorderd in elk gewest door de residenten
moesten geregeld worden onder leiding van een Hoofd-
inspecteur en een Inspecteur der Cultures. De Indische
Eegeering had nl. begrepen, dat dit „opnieuw regelen"
door de besturende ambtenaren zou moeten geschieden, in
overeenstemming met de voorschriften van het Opperbestuur,
en gemeend, dat voor eene goede eri spoedige regeling,
vooraf moest gaan de afkondiging van eene algemeene ver-
ordening, om de grondslagen aan te wijzen, waarop de rege-
lingen zouden moeten berusten en om als basis te dienen voor
de te maken strafbepalingen. Toen nu de Ordonnantie van 15
Febr. 1866 geschorst werd, meende Minister Trakanen,- dat er
een nieuwe vaststelling van „grondslagen" zou moeten plaats
hebben en dacht er niet aan, dat door die schorsing, de
„grondslagen" van 3 Sept. 1864 weder in werking waren
getreden. Een jaar later wilde Minister de Waai, ontwerpen

105

van de Indische Eegeering weder voor „grondslagen der
heerendienstplichtigheid", bij de wet te regelen. Hij bedoelde
er thans echter geheel wat anders mede, nl. om door wettelijke
bepalingen eene aanvulling van art. 57 E.-E. te maken,
terwijl zijn voorgangers bij de uitdrukking „grondslagen"
slechts gedacht hadden aan uitvoering van art. 57 E.-E.
Dat verschillend gebruik van de uitdrukking „grondslagen",
bracht de Indische ambtenaren op een dwaalspoor en daaraan
is \'t voor een groot deel te wijten, dat men zooveel jaren
noodig had om tot vaststelling van zulke grondslagen te
komen, want men kon tot geen andere soort bepalingen
daaromtrent komen, dan die van 1864 en 1866. Telkens
komen we in \'t vervolg nog op dien eisch tot grondslagen
vaststelling .terug en zullen dan weten, wat daarvan te
moeten denken.

De Minister van Bosse had nog een bezwaar togen\'t Besluit
van 7 Juni 1870, nl. tegen \'t behoud der bepaling, dat heeren-
diensten konden worden gevorderd voor werken, die naar
de aangenomen beginselen in vrijen arbeid moesten worden
uitgevoerd, doch waarvoor geen vrije arbeiders waren te
bekomen. Hij wensehte van den Gouv.-Generaal een opgave
te vragen van het gebruik, dat sinds 1865 van deze bepaling
gömaakt was, waarop de Gouv.-Generaal den 21"\'\' Dec. 1871
hem een opgaaf beloofde, (die echter zoover men weet,
nimmer is ontvangen) en tevens den Minister berichtte, dat
een ontwerp tot regeling der grondslagen van lieerendienst-
plichtigheid bij het departement van B.B.in behandeling was.

Van .Bosse was ten volle overtuigd van de noodzakelijkheid
znlker grondslagen, ook daaruit blijkende, dat hij in zijn
repliek op het advies van den Eaad van State over \'t Besluit
van 7 Juni 1870, nog meldde, dat indien eens de grondslagen
gelegd waren, het dan voor den Gouv.-Generaal gemakkelijk
zou zijn om de periodieke regelingen to maken. Wat voor
grondslagen dat dan zouden moeten zijn, werd niet vermeld.

Op ander gebied had de Indische Eegeering in die jaren
echter ook veel te doen, denken wij slechts aan de Suiker-

106

wet en cle Agrarische wet, wol redenen, waardoor aan een
ontwerp van grondslagen van heerendienstplichtigheid aan
het departement van Binnenlandsch Bestuur slechts lang-
zaam kon gewerkt worden. Men was daarmedo nog bezig
on strekte het onderzoek uit over alles wat geregeld was
bij de Ordonnanties van 3 Sept. 1864, van 15 Febr. 1866
011 van 7 Juni 1870, toen er plotseling uit Nederland andere
bevelen kwamen. De Minister van Bosse had moeten af-
treden on zijn opvolger was weder de Minister Fransen
van de Putte, die reeds te voren in de Tweede Kamer zijn
denkboolden had uiteengezet en weder de wenschelijkheid
van de afschaffing van alle heerendiensten aan de inlandsche
hoofden ter sprake had gebracht. Men werd weder wakker
geschud door geschriften en door minder gunstige tijdingen
uit Indië, tijdingen welker waarheid later in do Kol. Ver-
slagen werd bekrachtigd. Zoo stond or o. a. in hot Kol.
Verslag over 1871, dat men tot verlichting der bevolking
het denkbeeld van den Directeur Levyssohn Norman had
in praktijk gebracht, om dwangarbeiders voor de heeron-
diensten te gebruiken; dat men er over dacht om de
bijzondere diensten af te schaffen tegen oen verhooging van
de inkomsten van don Staat als aequivalent voor de meerdere
uitgaven; dat de heerendiensten op de particuliere landerijen
in \'t algemeen beheerscht werden door do oorspronkelijke
verkoopsvoorwaarden; dat men er ovor dacht om ook de
vreemde Oosterlingen aan zekere heerendienstèn te onder-
worpen — toch alle gunstige bepalingen en niettegenstaande
dit alles was do toon van hetgoheele Verslag niet optimistisch:
in Sumenap waren vrijstellingen afgekocht voor eon bepaalde
som, zonder dat vrijwilligers werden ingehuurd, zoodat de
geheele druk kwam op den kleinen man; in Pekalongan
was de druk van grooten invloed geweest op de verminderde
welvaart enz.

Ook in* do Tweede Kamer begon men weder over het
onderwerp te spreken. Bij de algemeene discussiën over de
begrooting voor 1873 drong do hoer Lenting aan op

107

afschaffing der heerendionston. Hij wèes daarbij op do
organisatie van het Preanger-stelsel, waarbij ook geen
hoorondionsten aan de regenton zijn toegekend. Die af-
schaffing zou ook zijn in het belang der hoofden, daar
hun nu voortdurend do uitwerking van het Besluit op de
knevelarij van 1867 boven het hoofd hing, terwijl hot voor
hen zeer moeielijk te beoordeelen was of zij al dan niet in
overtreding waren.

Ook de heer van Eees deed zich hooren over het onge-
duld , waarmode de inlandsche bevolking wachtte op de ver-
vulling der belofte tot afschaffing der diensten aan do hoofdon.

In aansluiting mot deze geheele beweging werd nu door
don Minister van de Putte don 16®° October 1872, eene
missive aan don Gouv.-Generaal gezonden met een tweeledig
dool, vooreerst om een rapport te ontvangen omtrent de
werking dor Ordonnantie van 1867, houdende beperking
van de diensten aan do hoofdon en vervolgons om hot advies
der Ind. Eegeering te hooren over de wcnschelijhheid om
alle persoonlijke diensten aan de inlandsche hoofden en ambte-
naren af te schaffen.

Wat het eerste punt betreft, werd or verwezen naar de
Kol. Verslagen van 1869 blz. 48, van 1871 blz. 6 en van
1872 blz. 63. Aangaande do tweede vraag vond do Ind.
Eegeering hot noodig do hoofden van gewestelijk bestuur
iiog eens speciaal te raadplegen; on in antwoord daarop
zonden do residenten in don loop van 1873 allon hunne
adviezen in, strekkende om voor do afschalling der pantjen-
diensten (diensten aan de hoofdon) to pleiten, behalve dat
van den resident van Cheribon, mits met gelijktijdige ver-
hooging der bezoldigingen van de hoofdon en heffing eener
belasting van de bevolking.

Daarop verschonen nu don 15®" Maart 1873 do voor-
stellen van don Directeur van Binnen!. Bestuur, Levyssohn
Nouman, voor een ontwerp van grondslagen van hoei-en-
dienstplichtigheid. Hij had daarbij gebruik gemaakt van
do adviezen dor residenten over do pantjendiensten en

108

over een aeqnivalént. Wel waren er reeds vroeger voor-
stellen gedaan, zooals bv. door den heer Sijthoff in 1869
en 1872, maar die waren niet voldoende bevonden.

Na veel heen en weer geschrijf kwam eindelijk dat stuk van
den Directeur Levyssohn Norman voor den dag. Het was
eindelijk het ontwerp, waarom in 1869 door Minister de
Waal gevraagd was. Deze had in het algemeen om een ontwerp
voor „grondslagen der heerendienstplichtigheid " gevraagd,
zonder deze uitdrukking verder te definiëeren. Men had
daarop in Indië gemeend alle onderwerpen, die geregeld
waren bij de Besluiten van 1864 en 15 Febr. 1866 opnieuw
te moeten bestudeeren. De heerendienstaangelegenheden
werden dan ook werkelijk weder in den ruimsten omvang
in behandeling genomen door de verschillende elkander
opvolgende ambtenaren en uitvoerig werd de kwestie be-
schouwd, welke heerendiensten afgeschaft behoorden te
worden en welke voorzieningen in verband met de afschaffing
zouden moeten worden genomen. Allerlei berichten en
adviezen werden van de residenten gevraagd, terwijl meer
dan eens weder nieuwe regeeringsopdrachten de kwestie
uitbreidden en toch ... dit alles leidde ten slotte tot niets!

Gaaji wij nu ovel\' tot de nadere bespreking van die
voorstellen zelf, dan zien wij, dat de heer Levyssohn
Norman, daarin voorop stelde dat de heerendienstplich-
tigheid rust op den werleharen man en dat de mate er van
zich regelt naar de meerdere of mindere welgesteldheid,
die grootendeels wordt afgemeten naar het bezit van
bouwgrond in de dessa\'s, omdat men met een bijna uit-
sluitend landbouwend volk te doen heeft. Zijne voorstellen
kwamen overigens, wel toegelicht, neer op de afschaffing
van eenige soorten bijzondere diensten (9) en van eenige
soorten algemeene diensten ten getale van zes.

Vergelijkt men dit voorstel met de opsomming van heeren-
diensten in het Besluit van 7 Juni 1870, dan blijkt, dat
de Directeur slechts wilde laten bestaan van de algemeene
diensten, die voor de groote post- en binnenwegen, met

109

de zich daarop bevindende bruggen en duikers, en van de
bijzondere diensten alleen die voor het vervoer van gou-
vernementsreizigers en goederen. Als equivalent stelde de
Directeur voor percentsgewijze verhooging van de landrente,
van de belasting op de vischvijvers en van de bedrijfs-
belasting bv. 10 opcenten. Het was diis een zeer omvangrijk
voorstel; te omvangrijk misschien; ten minste zoo oordeelde
de Raad van Indië later.

De gang van zaken ondervond eenige vertraging door
de behandeling van eene aangelegenheid, die noodzakelijk
voorziening vereischte. Het was de algemeene, steeds toe-
nemende onveiligheid op Java. Daartegen wilde de Gouv.-
Generaal reageeren door uitbreiding van het districtsbestTiur.
Hij stelde den Minister voor om onderdistrictshoofden 2® klasse
aan te stellen. Dit voorstel werd door den Minister over-
genomen en aan den Koning voorgesteld. Er was slechts
één bezwaar tegen het voorstel nl. dat het aantal pantjen-
diensten aanzienlijk zou vermeerderd worden door de uit-
breiding van het aantal onderdistrictshoofden. Men vond
toch, dat nieuwe titularissen dezelfde rechten moesten
hebben als hun ambtgenooten. Dat was trouwens reeds
bepaald bij Ind. Besl. van 12 Eebr. 1869. Bijbl. 2223, eene
bekrachtiging van een missive van 27 Nov, 1867: „Er moesten
dan voor de nieuwe titularissen heerendienstplichtigen ge-
creëerd worden, als hun collega\'s ze hadden."

De Regeering zag daarin nu niet een zoo groot bezwaar
en stelde eenvoudig bij de Indische begrooting voor 1874
een post van ƒ398.880 voor, als bezoldiging voor de
nieuwe ambtenaren.

Toen dit voorstel in de Tweede Kamer kwam, vond het
veel bezwaren. Er was een beweging voor de afschaffing der
persoonlijke diensten en nu kon men toch moeilijk medegaan
met een voorstel, waardoor de diensten zouden vermeerderd
worden, i) De heer Lenting wees op het door den Minister

Cf. Pieren t. a, p. blz. 20—39.

110

overgelegd verslag, waaruit bleek, dat de inlandsche hoofden
veel liever traktementsverhoogirig hadden dan de vrijheid
tot dienstvordering. In de Preangerregentschappen hadden
de hoofden van meer dan ééne zijde te kennen gegeven, dat
zij afstand wilden doen van de pantjendiensten. Dit zelfde
werd ook van Probolingo gezegd. De regent van Lebak had
reeds vroeger afgezien van het vorderen van heerendiensten.

De heer Bredins wenschte, dat de Minister een meer
algemeene maatregel zou nemen, öf afschaffing van alle
diensten aan de hoofden bij deze begrooting, öf te wachten
met de vermeerdering van het districtsbestuur tot zij gepaard
zou kunnen gaan met algeheele afschaffing der pantjen-
diensten enz. De Minister had reeds in zijne Memorie van
Toelichting en ook in die van Antwoord gezegd, dat hij nu
niet over de afschaffing van alle persoonlijke diensten wilde
handelen, daar eerst daaromtrent de voorstellen moesten
worden afgewacht, die van de Indische Eegeering waren
gevraagd. De oplossing in dezen strijd werd gevonden door
een amendement van den heer van Loon, waarbij aan den
Minister een krediet van ƒ120.000 werd verleend, boven de
ƒ 398.880 benoodigd voor de nieuw in te stellen ambtenaren,
om hem in staat te stellen te zorgen dat bij het invoeren
der reorganisatie het totaal getal der diensten niet zou
vermeerderen.

Geen invoering dus van de nieuwe organisatie dan met
gelijktijdige evenredige afschaffing van pantjendiensten.
Daarmede waren de verschillende partijen tevreden en men
zou nu de voorstellen afwachten tot afschaffing der per-
soonlijke diensten aan de hoofden in \'t algemeen.

Hoe die vermindering van pantjendiensten nu moest plaats
hebben, gaf de minister van de Putte aan den Gouv.-
Generaal Loudon (1872—1875) te kennen bij missfve van
13 Nov. 1873. De uitvoering werd aan den Gouv.-Generaal
overgelaten, maar de Minister stelde voor om de pantjens
te ontnemen tegen schadeloosstelling, (waarvoor dan die
ƒ120000 zouden dienen) aan de vaccinateurs, onderwijzers.

Ill

zontmantries, paldiuismeesters en schrijvers van de onder-
collectenrs, en aan de onderdistrictshoofden 2« klasse
niet 6, maar 4 dienstplichtigen toe te kennen.

In aansluiting daarmede vaardigde de Gouv.-Generaal
eenigen tijd daarna bij Besluit van 1 Maart 1874 Stbl. 74 een
Ordonnantie uit tot afschaffing van de persoonlijke diensten
aan de categoriën ambtenaren door den Minister voorgesteld,
en tot schadeloosstelling van die ambtenaren met ƒ 2.50
\'s maands voor eiken dienstplichtige. Die som had men over
\'t algemeen voldoende geacht. Tegelijk daarmede werd de
nieuwe districtsorganisatie in \'t leven geroepen.

De Minister kon na dit incident nu weder onverdeeld zijne
aandacht aan de afschaffing van alle pantjendienstenwijden.
Hij bemerkte, dat hij nog steeds geen antwoord had ontvangen
op zijne missive aan den Gouv.-Generaal van lö Oct. 1872. Na
al \'t geen er intusschen gebeurd was, schreef do Minister
nogmaals daaromtrent aan den Gouv.-Generaal den 23™ Dec.
1873. Hij meldde hem, dat hij bij de behandeling der
begrooting voor 1874 in de Kamer zijn voornemen bad te
kennen gegeven om spoedig een voorstel te doen tot afschaf-
fing van de persoonlijke diensten aan do hoofden en tevens
een equivalent voor te dragen tegenover de uitgaven, die
voor meerdere bezoldiging aan de inlandsche hoofden noodig
zouden zijn. Hij verzocht nu om de resultaten van het
ingesteld speciaal onderzoek, en tot opzending van de noodige
gegevens, tydig genoeg om in de eerste helft van bet jaar
1874 eene wel toegelichte wetsvoordracht te kutmen indienen
tot afschaffing van de diensten bij al de inlandsche hoofden
on ambtenaren. Do Minister drukte verder do noodzakelijk-
heid aan doii Gouv.-Generaal nit om deze zaak afgescheiden
te houden van de meer algemeene voorstellen betreffende
de heerendiensten. Als equivalent wilde de Minister aan-
bevelen „een belasting op elk inlandsch woonhuis of
woonerf, dat niet in de verponding wordt aangeslagen.
Hieronder zouden ook de bezitters vallen van woonerven
tot eene uitgestrektheid van het vierde deel van een bouw.

112

die van landrente ziin vrijgesteld, en de heffing zou meer
regelmatig over de geheele bevolking verdeeld worden, dan
wanneer men zich bepaalde tot het heffen van opcenten op
de bestaande belastingen".

In Indië was destyds de zaak volledig geinstruëerd door
al die adviezen van de residenten en door de gelijklnidende
adviezen van twee Directeuren van Binnenl. Bestuur, de
Heeren Levtssohn Norman en zijn opvolger Fjtz Verploegh.
Het voorstel van* den Directeur omvatte wel veel meer,
maar daarop kon nu niet worden ingegaan, nu de aan-
schrijving alleen de pantjendiensten betrof en daarom
adviseerde de Eaad van Indië alleen aangaande deze
sooi\'t diensten en gaf klemmende gronden aan, die de nood-
zakelijkheid der afschaffing aantoonden: „De pantjendiensten
worden bij voortduring en, overal, ondanks de daarvoor
in 1867 gestelde grenzen, aangemerkt als de meest drukkende
en daarom voor de bevolking meest schadelijke van alle
verplichte persoonlijke diensten. Die dienstplichtigheid is
ongelijk en voor billijker omslag over de massa der dienst-
plichtigen niet vatbaar, omdat de overgroote behoefte
bestaat op bepaalde punten (hoofdplaatsen van gewesten,
regentschappen en districten) en de groote afstanden niet
gedoogen om uit alle oorden van het gewest dienstplichtigen
naar die hoofdplaats te doen opkomen. Daarom moet
voor de pantjendiensten wel beschikt worden over alle
dienstplichtigen, gevestigd binnen zekeren omtrek van de
hoofdplaatsen; maar dit kan weder niet geschieden zonder

") Zie blz. 47, Advies 17 April 1874.

2) Tot verduidelijking hiervan zij opgemerkt dat de Gouv.-Generaal reeds
in 1872 had bepaald, dat de maximumafstand binnen welken men lieeren-
dienstplichtigen kon vorderen, slechts 8 paal mocht zijn. I5ijbl. Ind. Stbl. 2()09.

Dit werd vastgesteld omdat men klaagde, dat er residenten misbruik
maakten van de bepaling in het Besluit van 1870 opgenomen, dat de
verdeeling der heerendiensten moest geschieden met inachtneming van den
kortst mogelijken afstand tusschen de woningen van de dienstplichtigen en
de plaats waar zij worden te werk gesteld.

Aan dezen regel was door de residenten niet de hand gehouden.

113

stoornis te brengen in een regelmatige verdeeling van
andere, zelfs ook van cultuurdiensten. En hieruit volgt van
zelf de noodzakelijkheid om daar, waar verlichting van de
lasten der bevolking met het doel om hare ontwikkeling
en hare welvaart te bevorderen mogelijk wordt geacht,
boven alles de voorkeur te geven aan de afschaffing eener
verpligte dienst, welke, zoo zij al niet — gelijk in vele
gewesten buiten Java gelegen — kan gezegd worden van
uitheeinschen oorsprong te zijn, toch voor een goed deel
het gevolg is van de door ons ingevoerde bestuursregelen.
Onnoodig schijnt het, na al hetgeen over dit vi\'aagstuk
sedert tal van jaren is geschreven, nog in uitvoerige
beschouwingen te treden over de kwellingen en nadeelen,
die uit dezen dienst en détail voor de bevolking voortvloeien.

2° Bijna alle Europeesche ambtenaren zijn dan ook een-
stemmig van oordeel, dat de tijd is aangebroken voor de
finale afschaffing. De redenen ter contrarie, door enkele
uitzonderingen op den regel aangevoerd, zijn in de stukken
genoegzaam wederlegd en van te \'weinig waarde om hier
uader ter sprake te komen.

3° Maar ook onder de inlandsche hoofden zelve worden
meer en meer stemmen gehoord, die naar afschaffing der
Pantjendiensteu verlangen, tegen billijke vergoeding. Moge
dit voor een deel het gevolg zijn van de begrenzing der
dienst en van de vrees voor straf ingeval van overtreding,
Waardoor het voorrecht in waarde is verminderd, van den
anderen kant mag aangenomen worden, dat bij vele hoofden
op het voetspoor der Eegeering een beter besef is ontstaan
van de regten en belangen der bevolking over wie zij
gesteld zijn."

Ik heb gemeend dit advies uitvoerig te moeten aanhalen,
omdat naar mijne meening de voornaamste argumenten
voor de afschaffing der pantj en dien sten hier in \'t kort van
officiëele zijde worden medegedeeld, in verband met de
meening van byna alle Europeesche ambtenaren en van
inlandsche hoofden. Uit dit advies blijkt, dat de zaak,

114

toen later de heer van Goltstein optrad, reeds volledig
was onderzocht.

De Gouv.-Generaal Lotjdon, die inmiddels weder eene
vermindering had gebracht in de bepalingen van 1870 door
in te trekken art. 2 § 6 van dat Besluit, waarin onder de
algemeene heerendiensten ook begrepen werden, diensten ten
behoeve van het aanleggen, herstellen en onderhouden van
alle landswerken, welke naar de aangenomen beginselen
in vrijen arbeid moeten uitgevoerd worden, doch waarvoor
geen vrije arbeiders te bekomen zijn, kon zich geheel bij
het advies van den Raad van Indië aansluiten.

Bij depêche van 18 Mei 1874, zond hij dienovereenkomstig
zijne voorstellen aan den Minister, inhoudende om:

a. met intrekking dor Ordonnantie van 26 Sept. 1867 te
bepalen als volgt:

„Het vorderen van gedwongen persoonlijke diensten,
betaald of onbetaald, van de inlandsche bevolking ten behoeve
van Europeesche en inlandsche ambtenaren en hoofden,
dan wel andere personen, de dorpsbestuurders alleen uit-
gezonderd, is onvoorwaardelijk verboden."

b^ ten vervolge van art. 4, Besluit van 1 Maart 1874
n°. 23, te bepalen, dat de bezoldiging der inlandsche
ambtenaren, hoofden en geestelijken op den overgelegden
staat vermeld, wordt verhoogd met ƒ2.50 \'s maands of
ƒ 30 \'sjaars voor iederen heerendienstplichtige, die hem
krachtens de Staatsbladen 1867 n" 123 en 1871 n° 64 was
toegekend.

c. van de heerendienstplichtige bevolking te heffen een
hoofdgeld onder de benaming van wang pantjen, tot een
bedrag van ƒ 1, / 0.50 en van ƒ 0.25 per jaar, naarmate
zij tot 52 dagdiensten, tot 26 of meer, mits beneden 52
dagdiensten, of tot 13 of meer, mits beneden 26 dagdiensten
per jaar gehouden zijn.

Als schadeloosstelling aan de hoofden bleef het Indisch

\') Bijbl. 2732, 15 ,Ian. 1874.

115

Bestuur aanprijzen, wat ook in 1873 bij de reorganisatie
van bet districtsbestuur was aanbevolen. Daarover was b.et
dus niet noodig een uitgebreid advies te geven.

Met dit alles kon de Minister zicb geheel vereenigen.
Hij wenschte op de uitvoering daarvan dan ook te rekenen
bij het ontwerp der Indische begrooting voor 1875.

Helaas, kwam hij echter niet in de gelegenheid om zijne
plannen verwezenlijkt te zien. In Augustus 1874 trad een
nieuw habinet op en daarmede werden door de ßegeering weder
andere inzichten omtrent de behandeling der heerendienst-
aangelegenheden gehuldigd, met het resultaat, dat de
afschaffing der pantjendiensten, die anders in 1874 een
feit zou zijn geworden, nn nog 8 jaar zou worden aan-
gehouden. Minister van Goltstein toch was een zeer voor-
zichtig Minister. Hij nam niet gaarne eene zaak voor zijne
verantwoording, tenzij hij die zaak geheel en al tot in de
fijnste puntjes meester was en toonde in zake de heeren-
diensten geen aangelegenheid afdoende te willen behan-
delen, tenzij de. urgentie er van hem gebleken was.

Hij vond op de ontwerp-begrooting de posten, die moesten
dienen voor het voorstel tot afschaffing der pantjendiensten,
maar nam de vrijheid deze te schrappen. In de M. v. T.
beriep hij zich op het ontbreken van den beschikbaren tijd
tot overweging van de verschillende voorstellen. „Daaren-
boven met het oog op de talrijke organisatiën, die in de
laatste jaren in Ned. Indië zijn ingevoerd en op de ver-
schillende nieuwe maatregelen en beginselen, die nog op
volledige toepassing wachten, meent de ondergeteekende,
dat met zorg de werking der tot stand gekomen maatregelen
moet worden nagegaan en zooveel mogelijk de toepassing
verzekerd van reeds aangenomen nieuwe beginselen. Voor-
dat aan dezen eisch van het oogenblik is voldaan, vordert
^ijns inziens een goed beleid, dat zonder noodzakelijkheid
&een nieuwe veranderingen van ingrijpenden aard worden
öp touw gezet."

In de Kamer zou de kwestie echter niet zoo gemakkelijk

116

worden verdaagd, als het op de begrooting door een penne-
streek des Ministers was gedaan. Toen het onderwerp aan
de orde was, werd op onderafd. 35 (Ind. bestnnr) een amen-
dement voorgesteld door de HH. Lenting, Bergsma en
Geveks Deijnoot om die te verhoogen met ƒ 600.000 als
traktementsverhooging der inlandsche hoofden tegen afschaf-
fing der persoonlijke diensten. De heer Lenting lichtte het
voorstel toe. Het gold hier een oude schuld jegens Jndië;
de zaak was genoegzaam toegelicht, want sinds 1866 hadden
alle Indische autoriteiten, de Eaad van N.-L, de Gouv.-
Generaal ten gunste van de afschaffing geadviseerd. Een
nieuwe organisatie, zeide vervolgens de heer Bergsma,
beoogde het amendement niet. De zaak kwam hierop neder,
dat de hoofden, die toch Nederlandsche ambtenaren w.aren,
voortaan alleen in geld zouden betaald worden.

Verschillende leden spraken echter tegen het amendement
als de HH. \'s Jacob, Godeproi, Nierstrasz, enz. Ook de
Minister bestreed het. Bij zijn optreden had hij zich afge-
vraagd of er urgentie was voor de afschaffing der pantjen-
diensten. Immers, ofschoon uit de Indische voorstellen, die
in Juli hier ontvangen waren, bleek, dat de hoofden van ge-
westelijk bestuur voor dien maatregel waren, waren zij niet
gehoord over het heffen van een hoofdgeld als aequivalent.
Die urgentie bleek hem nergens uit. Uit de politieke
verslagen der gewesten, die in 1874, als bouwstoffen voor
het Koloniaal Verslag waren ontvangen, bleek nauwelijks
van een enkel voorbeeld van knevelarij of van misbruik door
de hoofden. Volgens den Minister moest men terugkeeren tot
art. 57 E.- E., voorschrijvende gewestelijke regeling der heeren-
diensten. In de eerste plaats moest men de grondslagen (!)
aangeven, waarop de heerendiensten in \'t algemeen moeten
berusten om daarna de gewestelijke regelingen vast te stellen.
De Min|.ster wensehte de pantjendiensten niet af te scheiden
van de andere bijzondere diensten, die het Gouvernement op

\') Cf. Pieren t. a. p. blz. 4\'2—48.

117

Java vordert. De richting der Regeering was: geen afschaffing
der heerendiensten zonder aeqnivalent, geen afschaffing der
diensten aan de hoofden zonder tegelijk vermindering der
diensten aan den lande. Naar aanleiding van \'s Ministers
woorden, wees de heer Lenting ton slotte op de goede werking
van den maatregel van 1867. Bestaat er nu reeds, zooals de
Minister zegt, bijna geen knevelarij moer, dan zal deze
werking"nog gunstiger zijn, wanneer de bevolking weet, dat
zij hoegenaamd geen diensten meer aan de hoofden heeft
te praesteeren. Volgens dezen afgevaardigde waren de diensten
aan de hoofden een misbruik, ontstaan toen de oude Javaan-
sche bezoldigingen werden vervangen door do Nederlandsche,
die zoo laag waren, dat de ambtenaren genoodzaakt waren,
dat wat de staat te weinig gaf to verhalen op de bevolking.

Al dat praten gaf ochter niets, het amendement werd
verworpen on daarmede de kwestie voor een tijd van de
baan geschoven.

Een en ander meldde de Minister mot zijne meoning aan
don Gouv.-Generaal bij missive van 13 Oct. 1874. Hij achtte
nadere inlichtingen noodig, voor dat hij met gerustheid eon
l>eslissing omtrent het gewichtige voorstel van den Gou v.-Gono-
1\'a.al kon nemen. Het was bij hem nog niet uitgemaakt, dat
do bevolking door de pantjendionstoji het zwaarst gedrukt
werd, dat bij die diensten de meeste misbruiken plaats
liadden en dat door afschaffing van die diensten alle wegen
zouden zijn afgesneden aan de hoofden om misbruik te maken
van den arbeid der bevolking in hun eigen belang. Het kwsjim
den Minister niet raadzaam voor de pantjendiensten alleen
af te schaffen, terwijl de heerendiensten ten behoeve van
den Staat onverminderd zouden worden instand gehouden.
Het verband tusschen de pantjendiensten en de overige
persoonlijke diensten mocht zijns inziens niet uit \'toog
Worden verloren.

Dienovereenkomstig wenschte de Minister omtrent drie
punten nog eon nader onderzoek nl. 1" omtrent \'t bedrag

118

der schadevergoeding aan de hoofden van ƒ 2.50 \'s maands
en per dienstplichtige. Al de residenten op één na, hadden
. toch een hoogere vergoeding aanbevolen (ƒ2.50 tot / 12).
2" Of de traktementsverhooging een blijvende zou zijn
en 3° omtrent het in te voeren aequivalent. Men had
toch drie verschillende voorstellen op dit punt gedaan nl.
a. te vinden in opcenten op de landrente, bedrijfsbelasting
en belasting op de vischvijvers, b. door een belasting op elk
woonhuis of erf, dat niet in de verpanding was aangeslagen
en c. door een hoofdgeld wang pantjen.

De residenten waren omtrent \'t invoeren van een nieuwe
belasting in \'t geheel niet geraadpleegd. Het was den Minister
niet recht duidelijk, hoe men zoodanige heffing zou kunnen
invoeren, terwijl nog bij geen verordening in stelligen zin
bepaald was, welke de grondslagen der heerendienstplich-
tigheid zijn m. a. w. naar welke regelen moet worden beslist
of een inlander heerendienstplichtig is en in welke categorie
van dienstplichtigen hij gerangschikt moet worden. Zijns
inziens moest alzoo aan eene afschaffing van heerendiensten
tegen aequivalent voorafgaan een vaststelling der grondslagen
van de heerendienstplichtigheid, \'tzij bij de wet, \'t zij bij
een Ordonnantie, krachtens machtiging des Konings.

Hij verzocht daarom den Gouv.-Generaal hem een ontwerp
te willen zenden van de grondslagen, zooals bij min.
depêche van 20 Mei 1869 reeds gevraagd was. In dit
ontwerp zou geen opsomming van de verschillende soorten
van diensten moeten gevonden worden, daar deze thuis
behoorde in de gewestelijke regelingen.

Hoe de heer van Goltstein echter van zijn standpunt
een ontwerp van grondslagen kon vragen, zich beroepende
op een verzoek door Minister de Waal in 1869^gedaan,
is mij niet recht duidelijk, daar hij toch waarschijnlijk
I geheel andere grondslagen bedoelde.

I Minister de Waal had in 1869 zijn verlangen te kennen

i gegeven om nieuwe wettelijke voorschriften tot stand te

i\'i zien komen, waardoor de Regeering bij hare regelingen

119

betreffende de heerendiensten zou gebonden zijn. Dat
zou dus een regeling zijn, die art. 57 van de Wet van 1854
zou vervangen. Minister van Goltstein dacht echter niet
aan vervanging van de wet van 1854, daar hij de aan-
staande grondslagenregeling facultatief stelde, vast te stellen
door eene wet, of door eene Ordonnantie. Dat zou dus moeten
plaats hebben onder vigueur van art. 57 ß.-E., tot uitvoering
van art. 57 R.-R. en dit zou dan eeri gansch andere grond-
slagenrjjgelirig zijn, waarbij de Minister zich niet kon
beroepen op eene opdracht van Minister de Waal.

Hoe dit ook zij, noch op iets anders wensch ik de aan-
dacht te vestigen. Wanneer men nl. de drie punten,
waaromtrent de Minister zeide in onzekerheid te verkeeren,
aandachtig overleest, dan komt men tot de conclusie, dat
de onderzoekingen hier blijkbaar een vc^orwendsel moesten
verschaffen om de zaak voorshands op do lange baan te
schuiven Wat \'t eerste vraagpunt betreft, waren reeds de
adviezen der residenten ingewonnen, zoo als de Minister
zelf mededeelde. Een nieuw onderzoek binnen zoo korten
tijd zou dus hoogstwaarschijnlijk geen nieuw licht verspreiden,
t Tweede vraagpunt bevatte eigenlijk niets twijfelachtigs,
daar het van zelf sprak, dat wanneer men de hoofden,
Wier bezoldiging tot nu toe in geld en pantjens had bestaan,
voortaan geld in de plaats dier pantjens zou geven, zulks
Wiet alleen voor het bestaande geslacht, maar ook voor \'t
toekomstige zou golden, daar men anders de hoofden te
kort zou doen.

Ointrent \'t derde vraagpunt was niets twijfelachtig. De
Minister had to kiezen tusschen drie voorstellen, die hem
door drie verschillende koloniale autoriteiten waren aan de
hand gedaan.

Owr deze drie punten was dus niets te vragen. Alles
v^as duidelijk en wachtte slechts op eene beslissing van
(len Minister.

Maar niettegenstaande dit — de depêche ging naar Indië
werd daar allesbehalve met vreugde ontvangen. De Raad

120

van Indië meende, dat hierdoor de aangelegenheid tot een
ver verwyderde toekomst zou worden verschoven.

De opdracht van den Minister moest echter worden uit-
gevoerd en bij brief van 24 Januari 1875 meldde Gouv.-
Generaal Loudon den Minister dan ook, dat de hoofden
van gewestelijk bestuur volgens het voorstel van den
D v. B. B. en \'t advies van den Eaad van Indië, zouden
worden gehoord omtrent de verschillende vraagpunten.
Vermelding verdient het hierbij, dat in plaats van de tweede
vraag van den Minister een gansch andere kwam nl, de
vraag omtrent: b,de definitieve vaststelling van een grondslag
van heerendiensplichtigheid, ter beslissing van de vraag
of deze voortaan uitsluitend zal kunnen rusten op den
persoon, dan wel, ook bij eene aanzienlijke vermindering
van diensten, verband moet houden met het bezit van grond.

De antwoorden op deze vragen waren nog niet ont-
vangen, toen weder bij missive van den 21®° Mei 1875
eene nieuwe aanschrijving van den Minister aan den pas
opgetreden Gouv.-Generaal van Lansbekge (1875—1881)
gezonden werd, aandringende op eene spoedige behandeling
van de aangelegenheid der vragen en antwoorden.

Dfe Minister begreep niet, waarom dat zoo lang moest
duren. Sedert 1869 werd er in Indië aan gewerkt en tal
van rapporten en voorstellen waren reeds ingediend. „ Heeft
die vaststelling spoedig plaats, gelijk ik reeds verlangde
in mijne depêche van 13 Oct. 1874, dan is er geen reden
om aan te nemen, dat de verdere regeling en eventueele
vermindering van de heerendiensten tegen een aequivalent,
naar een verwijderde toekomst zou moeten worden ver-
schoven." (zooals de Eaad van Indië had opgemerkt.)

Intusschen was langzamerhand de tijd weder gekomen
voor de vijfjaarlijksche herziening der heerendienstbepa-
lingen. J)en 7®° Jtini 1870 toch was de laatste regeling
tot stand gekomen.

Ook ditmaal, evenals in 1870, had de Gouv.-Generaal
van den Minister de opdracht ontvangen bij meergemelde

121

depêche van 13 October 1874, om bij de vijfjaarlijksche
herziening geen fundamenteele wijzigingen tot stand te
brengen, in afwachting van de bedoelde grondslagen, en
ook geen belangrijke vermindering van diensten, daar dit
in de gegeven omstandigheden en na de niet onaanzien-
lijke vermindering van dc pantjendiensten in dit jaar, moest
geacht worden in strijd te zijn met het algemeen belang.
,, Een belangrijke vermindering van persoonlijke diensten zal
eerst in overweging kunnen worden genomen, nadat de
grondslagen der heerendienstplichtigheid zullen zijn vast-
gesteld en meer zekerheid is verkregen, omtrent de heffing,
die als aequivalent, aan de bevolking van Java en Madura
zal zijn op to leggen".

Deze herziening kwam bij Besluit van 1 Oct. 1875 tot
stand. Een strekking om de heerendiensten te vermin-
deren was daaraan geheel vreemd; en dat kon ook wel
moeilijk anders, volgens de verklaring van den heer van
Rees in 1879, doordat „iedere vermindering van heeren-
diensten, vermeerdering van geldelijke uitgaven ten gevolge
heeft, die moeten worden toegestaan door de Wetgevende
Macht. Aan \'t voorschrift van het E.-R. tot geleidelijke
vermindering kan geen uitvoering worden gegeven tenzij
oen speciale beslissing der Wetgevende Macht daartoe
de gelegenheid vooraf hebbe gegeven. De vijf jaar-
lijksche herzieningen op het punt van vermindering van
diensten kunnen daarom bezwaarlijk iets meer zijn dan
-Besluiten, waarbij wordt geregistreerd, wat te voren reeds
öiot \'medewerking der Wetgevende Macht werd beslist."

Enkele wijzigingen en verduidelijkingen kwamen echter
in \'t Besluit van 1875 tot stand, zeer gemakkelijk in enkele
■^oorden te resumeeren.

In art. 1 van het Besluit van 1870 werd het voorschrift
"^an den arbeidsdag van 12 uur verduidelijkt, door daar-

\') Bijbl. 2879.

122

onder te begrijpen de afstand van en naar de woonplaats,
dus heen en teriig.

Bij \'t verbod omtrent levering werd naast \'t voorbehoud
betreffende de onteigening ten algemeenen nutte, ook nog
een voorbehoud geplaatst voor \'t geval van huisvesting,
onderhoud en transportmiddelen aan troe^jen op marsch.

Verder vond men de clausule niet meer noodig, dat aan
de Eegeering een voorstel tot aanvulling der lijst van
geoorloofde diensten zou kunnen gedaan worden, indien het
blijken mocht, dat daarin onmisbare diensten onvermeld
waren gebleven.

Voor de grensdessa\'s werd op de beperking der dienstplicht
binnen het district, uitzondering toegelaten, indien het in
hun belang was.

In art. 2 werden de wijzigingen opgenomen, die in de
laatste 6 jaar tot stand waren gekomen, als de weglating
van art. 2 § b. van de Ordonnantie van 1870, over de diensten
ten behoeve van het aanleggen, herstellen en onderhouden
van alle landswerken, welke naar de aangenomen beginselen
in vrijen arbeid moeten uitgevoerd wordon, doch waaiwoor
geen vrije arbeiders te bekomen zijn (zie blz. 114); de
bepaling uit \'t Indisch Besluit van 14 Juni 1872 omtrent
de maximum afstandsbepaling voor de heerendionstvorde-
ringen on de bepaling, dat do nacht, die men moest over-
blijven, als dag zou worden aangerekend. Verder werd onder
\'t verbod van noodeloozo verfraaiing opgenomen \'t voorschrift
dat: voor \'t gewone onderhoud der bestaande werken de
inlandsche ambtenaren zonder machtiging zouden kunnen
handelen, voor zware reparaties echter of vernieuwingen
slechts met machtiging van het plaatselijk of gewestelijk
bestuur.

Onder de algemeene diensten werden ten slotte gebracht,
die vooj: hot vervoeren van gouvernementsrroizigers en
goederen en voor het verlèenen van hulp bij dat vervoer
langs steilten, die vroeger ten onrechte onder de bijzondere
diensten waren gebracht.

123

Ingrijpend waren de veranderingen dus niet en toch moest
dit Besluit vier jaar lang op bekrachtiging wachten. Oorzaak
hiervan was dat het Besluit van 7 Juni 1870 door den
Koning was bekrachtigd, „ in afwachting van eene nadere
regeling van de grondslagen der heerendienstplichtigheid."
De bedoelde nadere regeling was nog aanhangig in 1875 en
aangezien de verwachting werd gekoesterd, dat die spoedig
tot stand zou komen, was niets natuurlijker, dan dat de be-
handeling van het Ind. Besl. van 1875 in afwachting werd
uitgesteld.

Deze vijfjaarlijksche herziening was echter slechts als inter-
mezzo tot stand gekomen. Do hoofden van gewestelijk be-
stuur hielden zich onledig met de behandeling der drie
vraagpunten, die hun in het begin van het jaar 1875 waren
toegezonden (zie blz. 120).

In den loop van 1875 kwamen de antwoorden hierop in.
De inmiddels opgetreden Directeur van Binnenl. Bestuur
Bosschee maakte daarvan gebruik en bood nu den 16®° Juni
1876 aan den Gouv.-Generaal een concept-verordening aan
tot vaststelling der grondslagen voor de heerendienstplichtig-
heid. Dit voorstel strekte om te bepalen:
wie heerendienstplichtig zijn;

2° wie om bijzondere reden worden vrijgesteld;

3° dat geen heerendiensten worden gevorderd, dan die strek-
ken ten algemeenen nutte, waardoor dan tevens de heeren-
diensten aan de hoofden werden opgeheven;

4° dat alleen gewone koeliearbeid wordt gevorderd;

5° dat in den regel geen loon wordt botaald;

6° dat de dienstplichtigen bij uitsluiting deol nemen in
de diensten, die zijn opgelegd in de dessa, waar zij
wonen;

dat ieders aandeel in de to verrichten diensten door
het dessahoofd wordt aangewezen, met inachtneming van
ieders gegoedheid en met dien verstande, dat niemand meer
dan 52 dagdiensten per jaar te verrichten heeft;

8" wat onder een dag te verstaan is;

124

9° tot welken afstand de heerendienstplichtigen mogen
worden te werk gesteld en

10" dat gedwongen leveringen verboden zijn.

Naarmate voortaan heerendiensten zouden worden afge-
schaft, zou een belasting in geld als aequivalent worden
4 geheven.

De Directeur had bij deze voorstellen niet voldoende
rekening gehouden met de vragen van den Minister van
Goltstein. Het uitgangspunt was ook geheel anders.
De Minister wilde niet vooropgesteld hebben verdere
afschaffing van heerendiensten, neen, hij wilde komen tot
meer juiste omschrijving en vaststelling dor heerendiensten,
door een goede oplossing van de vragen: wie heerendienst-
plichtig zijn en in welke mate do heerendienst drukt op de
verschillende categoriën van heerendienstplichtigen. Deze
vragen nu werden in \'t voorstel van don hoor Bosschkr
onvolledig behandeld. Zoo was ook de meening van den
Eaad van Indië bij zijn advies van 14 Juli 1876. Dit
j ontwerp vergelijkende met de bestaande regeling van 1875

\' kwam de Eaad van Indië tot de conclusie, dat de meeste

i onderwerpen bij het ontwerp behandeld, reeds — on

j beter dan in \'t ontwerp — geregeld waren in dat Besluit en

I dat vraagstukken, die in dat Besluit niet in stelligen zin

i waren opgelost, ook in \'t ontwerp geen stellige oplossing

I verkregen hadden. Het ontwerp van den Directeur word

daarom niot aangenomen.

De Raad van Indië deed echter een ander voorstel. Eene voor
uitvoering vatbare regeling der grondslagen van de hoeron-
\' dienstplichtigheid was niet te maken, tenzij men daarin

slechts eenige algemeenheden zeggen wilde. En terwijl hij
er op wees, dat art. 57 E.-E. van eene regeling van algemeene
grondslagen niet gewaagt, gaf de Eaad als zijn gevoelen to
kennen,^dat de strekking van die wetsbepaling, beter dan
door het stellen van onuitvoerbare grondslagen bevorderd
zou worden: „door afschaffing van persoonlijhe diensten,
die niet streTtken tot algemeen nut," waar zulks bestaanbaar

125

is met het algemeen belang en tegenover een nader te
regelen billijk aequivalent, waarbij de heffing van een
hoofdgeld buiten de bestaande belastingen, op den voor-
grond kon gesteld worden.

Na een tiental jaren onderzoek kwam dus het hoogste
college in Indië tot de overkdging, dat eene algemeene regeling
van „grondslagen" niet wel mogelijk was.

Lang dacht de Gouv.-Generaal van Lansbeegk over dit
voorstel na (7 maanden), maar kwam eindelijk tot eene
eensluidende conclusie als de Eaad van Indië met één
verschilpunt nl. dat hij als aequivalent liever opcenten op
de bestaande belastingen, dan een nieiiw hoofdgeld zou
willen ingesteld zien. Dit alles meldde hij bij depêche van
9 Febr. 1877 aan den Minister van Koloniën Alting Mees.
Minister van Golt.stein was inmiddels afgetreden.

Definitieve voorstellen omtrent zijn plan, alsmede over
de kwestie der schadeloosstelling aan de inlandsche hoofden
en over \'t aequivalent, wenschte de Gouv.-Generaal eerst
later te doen, als hij de voorstellen van den Directeur van
B. B. zou hebben ontvangen.

In afwachting, dat de inzichten van het Opperbestuur
hieromtrent zouden worden medegedeeld, was men inmiddels
in Indië druk bezig aan deze voordracht te arbeiden. Den
1®° Febr. 1877 zond de Directeiir Hennt, opvolger van den
heer Bosschee, eene circulaire aan de hoofden van gewestel.
bestuur, waarin hij de plannen der Ind. Eeg. blootlegde.

De Directeur wenschte alle persoonlijke diensten afgeschaft
te zien behalve:

I. voor \'t aanleggen, herstellen en onderhouden van
a. groote post- en binnenwegen.
h. bruggen en duikers in die wegen,
c. waterwerken, dammen

II het vervoeren van gouvernementsgoederen en reizigers.

Afgeschaft zouden dus moeten worden: van de bijzondere

diensten:

a. de bewaking van \'s lands pakhuizen; voortaan door

126

de politie te verrichten en indien dat niet kon, daarin te
voorzien door eene geldelijke vergoeding aan den pakhuis-
meester;

h. de diensten bij de overvaarten; zooveel mogelijk te ver-
pachten en anders op \'s lands kosten te onderhouden;
\\ c. diensten bij de wachthuizen; waar te nemen door de

dessapatrouilles en bij uitzondering door vaste wakers van
landswege bezoldigd;

d. diensten bij de inlandsche hoofden; te vervangen door
eene tegemoetkoming van ƒ 5, ƒ 4, ƒ 3.50 of f 2.50 \'s maands
riaar gelang van het aantal dienstplichtigen;

e. vervoer van brieven;

ƒ. vervoer van gevangenen; beide te verrichten door be-
zoldigde personen;

g. het bewaken der districtsgevangenissen, waarin te voor-
zien zou zijn door de politieoppassers en de patrouilles;

h. het bewaken van waterwerken, slechts gedeeltelijk;
een paar wakers op bedreigde punten op \'s lands kosten aan
te stellen, en

i. het leveren van gras voor de paarden bij de posterijen;
te vervangen door aanbesteding.

Van de algemeene diensten:
j. diensten bij de wachthuizen;
Te. diensten bij de districtsgevangenissen;
l. diensten aan de passangrahans, alle ten\' laste van het
Gouvernement te brengen en te verrichten in vrijen, be-
taalden arbeid;

m. diensten bij het gouvernementsvervoer langs steilten;
ook zeer gemakkelijk te vervangen.

Deze uitvoerige opsomming van de diensten, welke de
heer Hennt wenschte afgeschaft te zien, zoude ik zeer zeker
achterwege hebben gelaten, indien het mij niet belangrijk
ware voorgekomen, de wijze te vermelden, waarop de heer
Henny wenschte de diensten vervangen te zien — een wijze,
die later bij de afschaffing der verschillende heerendiensten
dan ook feitelijk grootendeels is opgevolgd. —

127

In verband met deze voorstellen, verzocht de Directeur
den residenten hem te willen medeaeelen 1® een raming van
de uitgaven, daardoor in hun gewest noodzakelijk geworden;
2° hun advies omtrent de wijze van uitvoering en
3" tot welk maximuihcijfer men meende dat het geoor-
loofde aantal dagdiensten, na de bedoelde afschaffing, zou
kunnen verminderd worden. —

De Regeering in Nederland was echter volstrekt niet van
plan deze voorstellen te steunen. Minister Ai.ting Mees
durfde de financiëele verantwoordelijkheid niet op zich
nemen. Hij formuleerde zijne denkbeelden ongeveer aldus, dat,
daargelaten de vraag of wettelijke regeling noodig zou zijn
en of voldaan was aan al. 1 van art. 57 R.-R., de stand der
Indische financiën hem geen vrijheid gaf om aan te dringen
op eene hervorming, die tot aanzienlijke vermeerdering van
uitgaven leiden zou; dat die uitgaven wel gedekt zouden
worden door eene aan de inlandsche bevolking op to leggen
belasting, doch dat niet ongegrond kon worden geacht:

1" dat de maatregel voor \'t oogenblik niet meer m-gent
was dan vroeger;

2" dat met terzijdestelling van het aequivalent voor de
afschaffing der pantjendiensten, de belasting als aequivalent
voor de overige af te schaffen heerendiensten zeer ruim
zoude dienen geraamd te worden, zou de staat daarbij niet
zeer slechte rekening maken;

3° dat het belastbaar vermogen der inlandsche bevolking
zijne grenzen heeft en bij het ontstaan van nieuwe behoefte,
een appel voor den dorst moet worden overgehouden;

dat nu men aan andere zeker niet minder dringende
behoeften, in het algemeen belang en dus ook in dat der
inlandsche bevolking wenschte te voldoen, en voor de ver-
vulling dier wenschon bedacht moest zijn op het creëeren
van nieuwe inkomsten; nu na verloop van eenige maanden
de Volksvertegenwoordiging zou hebben te beslissen omtrent
de financieele verhouding van de koloniën tegenover het
moederland; nu de uitgaven voor onze vestiging op de

28

Noordkust van Sumatra nog niet op een vast cijfer te ramen
waren, — het inderdaad bezwarend was om met eene hervor-
ming voor den dag te komen, waarvan de geldelijke gevolgen
niet met juistheid te bepalen waren.

„Men kan intusschen de Indische voorstellen afwachten
en te zijner tijd in overweging nemen."

Hieruit sprak dus wel de meening van den Minister om
zich over deze aangelegenheid niet veel \'t hoofd te vermoeien.

Toch schijnt deze Minister bij onderhandsche mededeeling
aan den Gouv.-Generaal, aanleiding te hebben gegeven tot
de meening bij den laatste, dat hij de kwestie der heeren-
diensten zou aanvatten en wel op dezelfde wijze als Minister
• Fransen van de Putte in 1873, nl. om den Gouv.-Generaal
eene officiëele opdracht to doen geworden tot de noodige voor-
stellen, om bij de begrooting voor 1878 de afschaffing der
pantjendiensten alleen te bewerkstelligen. Daar de tijd
drong, wachtte de Gouv.-Generaal niet op eene officiëele
opdracht, maar noodigde in Juni den Directeur van Binnenl
Bestuur uit om eene regeling te ontwerpen, uitsluitend
betrekking hebbende op de afschaffing der pantjendiensten.

pit was dus weder een geheel ander voorstel dan \'t eerste
van Februari 1877, dat nu natuurlijk eenigen tijd moest
blijven liggen.

De Directeur Hennt was, blijkens zijne voorstellen, ten
opzichte van de afschaffing der pantjendienstfen het grooten-
deels eens met zijn voorganger Bosscher. Hij ook vond het
niet wenschelijk een uniform bedrag als schadeloosstelling
voor de hoofden vast te stellen, daar er groot verschil in
waardeering van de verschillende dienstpraestatiën door de
hoofden bestond. Hij ook wilde. / 5, ƒ 4, ƒ 3.50 of ƒ 2.50
\'s maands en per dienstplichtige, naarmate de- hoofden
2—4, 6—12, 15 of 40 heerendienstplichtigen konden vor-
deren. "Ook de in 1874 van heerendienstplichtigen beroofde
hoofden, moesten zijns inziens voortaan eene vergoeding
van f 5 ontvangen in plaats van ƒ 2.50, waardoor dan
\'t totaal vergoedingen / 956.232 \'sjaars zou bedragen.

129

Als aequivalent meende hij niet, zooals zijn voorgangers
opcenten op de bestaande belastingen te moeten aanbevelen,
maar een hoofdgeld, en wel een uniform hoofdgeld zonder
rekening te hoiiden met de onderscheiding van de heeren-
dienstplichtigen in drie klassen met 52 dagen maximum
dienstplicht, 26 of 13 dagen per jaar. Deze onderscheiding
werd wel is waar in de registers gemaakt, maar niet in
werkelijkheid bij den omslag der heerendiensten. Br kon
ook niets tegen zijn van alle heei-endienstplichtigen \'t zelfde
bedrag te heffen, daar allen van de afschaffing profiteerden
en \'t bedrag zeer laag Avas nl. / 0.50.

\'t Getal dienstplichtigen gerekend op 2.178.428 zou
ƒ1.089.214 opbrengen, waarvan 8% voor collecteloon aan
de dessahoofden, dus /■87.137, waardoor dus ƒ 1.002.077
over zou blijven, meer dan genoeg om de traktementen der
inlandsche hoofden te dekken. —

Met deze voorstellen van den Directeur was de Eaad van
Indië \'t bij zijn advies van 3 Aug. eens. Twee verschilpunten
waren er slechts. De Raad verlangde nl. een uniformen
maatstaf voor de schadeloosstelling en wensehte dat te
. stellen op /■2.50, terwijl twee leden op eene schadeloosstelling
van f 6 \'a maands en per pantjen aandrongen.

De Raad juichte het denkbeeld toe om de pantjendiensten
afzonderlijk te behandelen, daar aan deze diensten de priori-
teit moest worden toegekend, boven de afschaffing van andere
heei\'endiensten en vooral waren ze niet op éene lijn te stellen
met de diensten aan den Staat Dit adstrueerde de Raad
aldus: „Moge do vordering van persoonlijke diensten ten
behoeve van den Staat uit een economisch oogpunt niet
onberispelijk zijn, toch is daaraan een geheel andere betee-
kenis verbonden, dan waar die diensten gevorderd worden
fen behoeve van ambtenaren en hoofden, die alzoo het loon,
dat zij uit de schatkist behooren te trekken, voor een deel
moeten putten uit den verpligten arbeid der bevolking."
j, Het is te verwachten, dat zoodra met de afschaffing der
pantjendiensten die oneigenaardige beschikking tot eigen

9

130

gerief en voordeel over den arbeid der bevolking ophondt,
ook de verspilling van werkkrachten ten behoeve van den
Staat, die thans nog vrij algemeen plaats vindt, door het
inlandsch bestuur niet meer in de hand zal gewerkt en dat
het werkelijk belang der bevolking door het bestuur beter
zal gewaardeerd worden."

Hiermede was \'t onderwerp toegelicht, maar de Gouv.-
Generaal had nog geen opdracht van den Minister ontvangen
en tevens was \'t reeds te laat in \'t jaar geworden, dan dat
\'t voorstel voor de begrooting voor 1878 nog dienst zou
kunnen doen.

Toch vond de Gouv.-Generaal het wenschelijk, vooral
met het oog op de kwesties van de vergoeding aan de
inlandsche hoofden en van het aequivalent, al deze stukken
ter kennisgeving van den Minister te brengen. Bij missive
van 15 Augustus 1877 zond hij dit alles herwaarts, met
de bijvoeging, dat hij in zijne meening slechts versterkt
w^as, omtrent een gelijktijdige afschaffing van alle diensten,
die daarvoor vatbaar zijn, als ver te verkiezen boven eene
partieele afschaffing.

Onder de laatst vermelde bedrijven door was de
Indische ambtenaarswereld weder aan het werk getogen,
om aan de aanschrijving van den Directeur Hennt van
1 Tebruari te voldoen, hetgeen tot resultaat had, dat
deze laatste in staat was den 5" Januari 1878 aan den
Gouv.-Generaal een rapport in te dienen tot afschaffing van
alle niet ten algemeenen nutte strehhende diensten en tot
regeling van alles, wat tegelijk met die afschaffing behoorde
geregeld te worden.

Over de afschaffing wareneer dezelfde denkbeelden in
neergelegd, als in de meergemelde circulaire van 1 JTebr. 1877
(zie blz 125). In strijd echter met de bedoelingen der Regee-
ring, .bracht de Directeur weder op het tapijt de kwestie
der vaststelling van grondslagen voor de heerendienstplichtig-
heid.. Vervolgens somde hij de heerendiensten op in tien cate-
goriën , welke zijns inziens konden worden afgeschaft met

131

bijvoeging van de, in verband\'daarniede, noodige voor-
zieningen. Ten opzichte van de schadeloosstelling aan de
hoofden, stelde hij nn voor \'t bedrag van ƒ 7.50, ƒ 6 of
ƒ 5 \'s maands en per dienstplichtige, naar gelang de hoofden
hadden 2—4, 6 — 15 of 40 dienstplichtigen. Als aequivalent\'
stelde de Directeur voor ƒ 1 jaarlijks per dienstplichtige
te heffen. ,

De afschaffing der pantjendiensten was dus weder in dit\'
voorstel opgenomen.

Den 26®" Februari 1878 bracht de Raad van Indië zijn
advies uit over deze voorstellen en bleek er niet mede
ingenomen te zijn. Vooreerst waren de grondslagen
onaannemelijk en verder was de afschaffing van de tien
categoriën heerendiensten niet genoeg toegelicht. Wat de
vergoeding aan de hoofden betreft, bleef de Raad ge-
stemd voor een uniform bedrag en wel voor f 5, indien
zulks bestreden kon worden uit het te heffen hoofdgeld.
T)e Raad bleef verder getrouw aan zijn advies van 3
Augustus 1877 (zie blz. 129) door het te betreuren, dat de
afschaffing der pantjendiensten, die tweemaal zooveel dag-
diensten vorderden als al de andere voor afschaffing voor-
gestelde heerendiensten te zamen, nu weder vastgeknoopt
Waren aan een voorstel tot afschaffing ook van andere
diensten.

\'s Raads advies werd bijna geheel door den Gouv.-
Generaal van Lansbeuge overgenomen en als voorstel aan
ket Opperbestuur bij depêche van 4 April 1878 herwaarts
gezonden.

Op vier punten nog verschilde de Gouv.-Generaal van
meening met den Raad, nl.: vooreerst wilde hij ook afge-
schaft hebben de heerendiensten voor dep aanleg, de
lierstelling en \'t onderhoud van inlandsche schoollokalen,
Waarin van Staatswege kosteloos onderwijs wordt gegeven.
Zoodanige scholen werden nergens meer aangetroffen.

Met klem kwam de Gouv.-Generaal op voor ƒ 5 schade-
vergoeding \'s maands aan de hoofden, en wilde een minder

132

bedrag niet op zijne verantwoording nemen. Verder meende
de Gouv.-Generaal, dat de vergoedingen, die de hoofden
zouden ontvangen, ook aan haar opvolgers zouden woi-den
uitgekeerd, in strijd met de meening van den Raad.
En ten slotte kon de Gouv.-Generaal zieh, niettegen-
staande het tegenadvies van den Raad van Indië, best
vereenigen met het denkbeeld van den Directeur om het
maximum geoorloofde diensten voortaan op 42 te stellen,
in plaats van 52.

Het voorstel van den Gouv.-Generaal kwam in resumé
hierop neer, dat hij den Minister verzocht, \'s Konings
machtiging te vragen om:

a. bij Ordonnantie te bepalen, dat van een nader aan te
wijzen tijdstip af, behalve gemeentelijke en cultuur-
diensten, geen andere persoonlijke diensten van de inboor-
lingen mogen gevorderd worden, dan die noodig zijn:
1" voor den aanleg, het herstel en ondeidioud van groote
post- en binnenwegen, bruggen on duikers in de
wegen gelegen, dijken, dammen, waterleidingen,
wachthuizen, mijlpalen en pasarloodsen.
2" voor het bezetten van wachthuizen.
b: met 1 Januari 1879 af to schaffen de volgende ver-
plichte diensten:

1° het doen van diensten (pantjen) bij do inlandsche hoof-
den en ambtenaren;

2^ het vervoer van gevangenen;
3" het bewaken dor districtsgovangenissen;
4° het leveren van gras voor de binnenlandsche paarden-
posterij;

5° het verleenen van hulp bij het vervoer dor rijtuigen
van gouvernementsreizigers langs steilten;

6° de aanleg, het herstel en onderhoud van inlandsche
schoollokalen, waarin van Staatswege geheel kosteloos
onderwijs gegeven wordt;

c. op hetzelfde tijdstip of zooveel later, als noodig zal
blijken, af te schaffen:

133,

P het bewaken van \'s lands pakhuizen;

2" het bedienen van niet verpachte overvaarten;

3" het overbrengen van brieven;

4° het bewaken van waterwerken.

50 de aanleg, herstel en onderhoud van districtsgevan-
genissen cn passangrahans;

het vei\'voer van gouvernoinen,tsreizigers;

d. het maximum verplichte dagdiensten \'s jaars voor eiken
heerendienstplichtige to stellen op 42 dagen;

e. de vergoeding voor het gemis der pantjens aan de
inlandsche hoofden en ambtenaren, die daarop recht
hebben, te bepalen op ƒ60 \'s jaars voor eiken pantjen.

f. door middel van aanbesteding, of bij mislukking, door
indienststelling van bezoldigd personeel, te voorzien
in de behoefte aan gras voor de binnenlandscbe posterij;

g. met 1 Jan. 1879 in te voeren een hoofdgeld als aequi-
valent voor af te schaffen persoonlijke diensten, ten
bedrage van f 1 van eiken heerendienstplichtige \'s jaars.

Blijkbaajr koos de Gouv.-Generaal dus in zijne voorstellen
don middenweg tusschen de voorstellen van den Directeur
Henky en van den Raad van Indië. Tegen de meening van
den heer Henny was de Gouv.-Generaal hot met don Raad
Gons, dat een gelijke schadevergoeding van f 5 aan de
hoofden moest worden toegekend. Overigens was hij het in
strijd met de meening van den Raad eens met den Directeur
zooals bv. op het punt van de afschaffing van meerdere
heerendiensten dan de pantjendiensten alleen, ten opzielite
van een uniform aequivalent van f 1 enz.

Deze maatregelen zouden geen lastpost op de begrooting
vormen, daar de middelen en uitgaven tegen elkander
zouden opwegen. De Gouv.-Generaal nam nu als maatstaf
het laatst door den Directeur opgegeven getal:

van 1.900.000 dienstplichtigen = ƒ1.900.000;

voor collecteloon zou daar afgaan « 152.000;

voor vergoeding aan inlandsche hoofden n 1.164.000;

voor de levering van gras " 166.000;

134,

tot voorziening in de behoeften door verdere afschaffing
van heerendiensten ƒ319.000, waardoor dan nog ƒ99.000
zou overblijven voor de uit andere fondsen tot nu toe
betaalde vergoedingen aan de hoofden sinds 1874.

Dit alles werd door den Minister van Bosse, die intusschen
.den heer Alting Mees als hoofd van het Departement van
Koloniën, had vervangen, den 13®" Mei 1878 ontvangen en
deze deed den Gouv.-Greneraal niet lang op antwoord wachten.

Bij depêche van 20 Mei meldde hij den heer van Lansberge,
dat hij zich nog niet dadelijk met een nauwgezette over-
weging van die voorstellen, in al hare bijzonderheden dacht
bezig te houden, omdat hij het „minder raadzaam zou
achten den belangrijken maatregel van vervanging van
onderscheidene heerendiensten, waaronder de pantjen-
diensten, door een hoofdgeld met 1 Jan. 1879 te doen ingaan
en te doen samentreffen met de invoering der nieuwe
belastingen voor Europeanen en vreemde oosterlingen",
(personeele, patent- en bedrijfsbelastingen). Ook achtte de
Minister een ontwerpbegrooting niet \'t geschikte middel
om tot afschaffing van heerendiensten te komen.

Het eigenlijke, niet geuite motief was echter, dat de heer van
Bosse den ingrijpenden maatregel niet aandurfde. Dat blijkt
uit een nagelaten stuk van zijne hand (zie volgende bladzijde).

Twee vragen wenschte de Minister den Gouv.-Generaal
te doen n.1.: waarom bij de raming der dienstplichtigen niet
tot grondslag was genomen het totaal aantal, dan dat
herleid tot heele dienstplichtigen? en 2" of de residentie
Batavia ook onder de regeling was begrepen?

De Gouv.-Generaal was echter volstrekt niet van plan om zijn
voorstel zonder meer, te doen deponeeren en antwoordde
daarom reeds bij missive van 7 Aug. op deze beide vragen. Hij
had bij zijne raming slechts een totaal dienstplichtigen geno-
men, herleid tot menschen van 52 dagdiensten maximum, om
een matige raming te verkrijgen. De uitkomst zou dan nooit
tegenvallen. >

Omtrent de tweede vraag antwoordde hij , dat de voor-

135,

gestelde regeling niet voor de residentie Batavia zou gelden
want: „De omstandigheid, dat aldaar slechts particuliere
landerijen gevonden worden, maakt dat maatregelen als
bovenbedoeld er met speciale regelingen en belangen in
botsing zouden komen. En daar het hoofdgeld strekt tot
vervanging van persoonlijke diensten, die voor verreweg het
grootste gedeelte op do particuliere landerijen niet zouden
worden opgeheven, kan ook van de heffing van een hoofd-
geld als (elders) op Java aldaar geen sprake zijn."

De Gouv.-Goneraal achtte het ten slotte noodig om nog
eons met aandrang op do behandeling van zijne voorstellen
aan to dringen: ,, Er behoort voorts niet uit \'t oog verloren
te worden, dat sedert 12 jaar de bevolking wacht op de
thans voorgestelde vorligting harer lasten en dat ieder uitstel
de zaak kostbaarder zal maken, omdat mot de steeds stijgende
prijzen van levensmiddelen .en looncn do som, die nu genoeg-
zaam is als vergooding, over oonigen tijd ontoereikend zal
zijn. Daartoe behoeft slechts in herinnering to worden
gebracht, dat terwijl in 18üG / 2.50 voor het gemis van
eiken pantjen voldoende boette, na 10 jaar tijds ƒ5, tor
uauwernood toereikend werd geacht.

Wat de politieke zijde van de zaak betreft, zal ik wel
niot bohoevon to botoogon, dat bij kwestiën van dezen aard,
ïiarzeling en uitstel zwakheid verraden on slechts leiden tot
^let vermeerdoren dor moeilijkheden."

A-1 dio klemmende vortoogen van don heer van Lansberge
werkten echter niet veel uit. De Minister van Bosse was
niet van plan de zaak vooreerst to behandelen. Spoedig
daarna werd hij ziek on stierf, zonder aan do Indische
voorstellen nauwkeurig zijne aandacht to hebben gewijd.

In eene aanteekening van don 15" September 1878 had
bij neorgeschroven, dat zijne bezwaren tegen eone invoering
^an den maatregel onder de tegenwoordige omstandigheden
niet waren weggenomen. Met de financiëele berekeningen
^as hij niet ingenomen. „De becijferingen van de opbrengst
van het wang pantjen berusten op zeer onzekere grondslagen.

136,

Wat de uitgaven betreft, die de afschaffing der heeren-
diensten voor het Gouvernement, na zich zou sleepen,
vrordt niet begroot. Het hoofdgeld è 65 ets. berekend zou
de kosten dekken van de vergoeding, die aan de inlandsche
hoofden en ambtenaren uit te betalen zou zijn; h f 1
berekend neemt de Gouv.-Generaal een opbrengst aan van
f 1.900.000, dus ± 6 ton meer dan die vergoeding zou
vorderen Maar is die som toereikend om te voorzien in de
betaling der diensten, welke nu door de bevolking gratis
worden betoond? Ik vind geen berekening daarover." en
aldus eindigende: „Vóórdat er zekerheid bestaat omtrent
den afloop der zaken in Atjeh, (in 1891 nog niet afgeloopen
acht ik het dus onraadzaam thans tot de afschaffing der
heerendiensten over te gaan. Teleurstellingen op financiëel
terrein zouden zeer ongelegen komen."

Zeker zal menigeen een dergelijke uiting van den Minister
van Bosse niet verwacht hebben!

Na den dood van den heer van Bosse, onder het tijdelijk
optreden van den heer Wiciieks, bleef alles bij het oude.
Maar in Maart 1879 trad de heer van Rees als hoofd van
het Departement op! Do benoeming van een man als de
heer van Rees, met zooveel antecedenten, iemand, die
steeds in de voorste gelederen had gestreden voor do vrij-
making van den inlander van het gedwongen dienstensysteem,
eerst als resident en later als lid en Vice-Prosident van
den Raad van Indië, kon niet, anders dan algemeene
vreugde verwekken bij hen, die werkelijk het welzijn van
den inlander bedoelden. Men verwachtte veel van don
nieuw benoemden Minister, daar men hem in staat oordeelde
om ook veel tot stand te brengen na een leven van zooveel
praktische ondervinding als dat van den heer^ van Rees.
Aanvankelijk scheen die verwachting dan ook niet beschaamd
te zullen worden.

Bij rapport van 18 April 1879 diende de Minister zijne
voorstellen omtrent de afschaffing van heerendiensten bij den
Koning in, na kennis te hebben genomen van het ontwerp.

J

137,

dat door de Indische Regeering ten vorigen jare was opge-
zonden. Zeer uitvoerig was dat rapport van den Minister van
Rees (ongeveer 125 blz. hollandsch papier), terwijl het eerste
gedeelte gewijd was aan do geschiedenis der heerendiensten
gedurende de laatste jaren. Voorop stelde dc Minister zijne
meening, dat de pantjendiensten vóór alle andero heeren-
diensten in aanmerking kwamen om te worden afgeschaft
om dezelfde motieven, als waren medegedeeld in de adviezen
van den Raad van Indië van 25 Sept. 1867, 17 April 1874
on 3 Aug. 1877, aldiis zeer kort gorosunieerd:

P de pantjendiensten rusten op een onzuiverder grond-
slag, dan de andere heerendiensten, omdat zij het karakter
hebben van eene belasting (in arbeid), ten behoeve van
inlandsche landsdienaren, in hun persoonlijk belang, ten
eigen bate geheven, terwijl do andere heerendiensten zijn to
beschouwen als eene belasting (in arbeid) die aan den Btaat
wordt opgebracht in het j^Miek belang.

2° Voor het bestaan der pantjendiensten is geen andere
oorzaak aan te wijzen dan do ongenoegzaamheid der bezol-
digingen, welke de inlandsche ambtenaren uit \'s lands kas
ontvangen. Maar de aanvulling van onvoldoende bezoldi-
gingen door een beschikbaarstelling van de persoonlijke
diensten der bevolking is met gezonde bestuursbeginselen
niet overeen te brongen en strookt kwalijk met do waar-
digheid van het Gouvernement.

30 Terwijl het om den druk der heerendiensten voor de
inlandsche bevolking dragelijk te maken, een eerste ver-
eischte is, dat dio diensten zooveel mogelijk gclijkrnatig
over de heerendienstplichtigen worden omgeslagen, kan die
cisch bij de heffing van pantjendiensten geen bevrediging
vinden, omdat deze diensten in grooten getale benoodigd
\'■^yn op bepaalde punten, en daartoe slechts de in den om-
trek dier hoofdplaatsen gevestigde inboorlingen kunnen
opgeroepen worden. In strijd met de billijkheid en met
den geest der openbare verordeningen wordt dus bij de
bestendiging der pantjendiensten een gedeelte der heeren-

138,

dienstplichtige bevolking zwaarder gedrukt dan een ander
gedeelte.

4° de openbare orde en \'t belang der bevolking eischen,
dat de verordeningen waarbij aan de beschikking over de
werkkrachten der heeren dienstplichtigen bepaalde grenzen
zijn gesteld, niet straffeloos overtreden kunnen worden en
dat dus de naleving dier verordeningen gestadig en nauw-
keurig worde gecontroleerd. Maar een voldoend toezicht
kan niet gehouden worden of de Europeesche ambtenaren
zouden gedurig onderzoekingen moeten instellen in de
woningen der inlandsche hoofden, wat natuurlijk niet
geschieden kan zonder dezen te krenken en hun prestige
te benadeelen;

5° doch ook wanneer de inlandsche hoofden zich van
iedere niet geoorloofde beschikking over pantjens onthouden,
en afgescheiden van den ongelijkmatigen druk, die de
pantjendiensten veroorzaken, zijn deze diensten in de hoogste
mate bezwarend voor de bevolking, omdat daarvoor dagelijks
zoovele duizenden (het juiste getal bedraagt thans 17.747
personen na de vermindering van 1874 met 3298) opgeroepen
en alzoo zelfs in de meest ongelegen\'oogenblikken uit hunne
gewone bezigheden gerukt en van den morgen tot den avond
aan allerlei werkzaamheden in de woningen, op dé erven
en in de stallen der inlandsche hoofden gebezigd kunnen
worden. ,

Deze afschaffing nu vond de Minister urgent, omdat \'t oogen-
was aangebroken, waarop men zich instaat zag haar tot
stand te brengen zonder eenige ongelegenheid te veroorzaken.

De inlandsche hoofden zouden het met gehuurde koelies
even goed kunnen doen, indien hun de financieele middelen
werden verstrekt, en hun aanzien zou verhoogd worden,
omdat ze nu zelf zouden betalen.

Verder was de Minister voor uniforme traktementsverhoo-
ging voor de hoofden van fh \'s maands en per dienstplichtige,
daar ook de middelen tot een dergelijke som beschikbaar
zouden zijn. Door die schadeloosstelling van de inlandsche

139,

hoofden (de vermeerdering van het in 1874 aan sommige toege-
wezen daaronder begrepen), zou er een jaarlijksche uitgaaf van
ƒ1.163.580 zijn, die gecompenseerd zou worden door eene
nieuwe belasting in geld, zóó gering voor ioder heerendienst-
plichtige , dat aan de betaling daarvan voor hem onmogelijk
eenig wezenlijk bezwaar verbonden kon zijn. Tegen de beide
andere belastingplannen, in de laatste jaren geopperd
(opcenten en huizenbelasting) bestond dit voorname bezwaar
o. a., dat daardoor niet alle heerendienstplichtigen en niet
uitsluitend de heerendienstplichtigen getroffen zouden worden.
Dat hoofdgeld zou uniform kunnen zijn voor de verschillende
categoriën. Die categoriën werden in werkelijkheid toch niet
in acht genomen en \'t bedrag zou zeer gering zijn. Iets
hooger wilde hij de belasting stellen, dan netto noodig was
voor de schadeloosstelling (/"O.öO), en wel op y 1.00, omdat
zulks voor de heerendienstplichtige inlanders, die geen
Proletariers (want op deze rust geen dienstplicht) , maar
Main of meer gegoede lieden zijn, vrijwel op hetzelfde neer
zou komen en omdat de Regeering dan het surplus zou
kunnen aanwenden om tot de afschaffing van andere heoren-
diensten te geraken.

Welke die alsdan af te schaffen heerendiensten zouden
zijn, zou aan hot Indisch Bestuur moeten wordon overgelaten,
dat voort zou gaan met onderzoek on voorloopig voor zich
zou vaststellen: hoe en tegen welke kosten in onderscheidene
l^ehoeften van \'slands dienst, voor wier vervulling thans
over heerendienstplichtigen wordt beschikt, op andere wijze
zou kunnen worden voorzien.

Wist de Indische Regeering eenmaal met zekerheid het
.juiste bedrag dor belastingopbrengst en hoeveel er dus
beschikbaar zou zijn, dan zou zij de beraamde voorzieningen,
achtereenvolgens of gelijktijdig, in toepassing kunnen bren-
gen, voor zoover de kosten daarvan uit het bedoelde ovcr-
Schot zouden kunnen worden bestreden.

schadevergoeding aan de hoofden zou ook aan hunne
opvolgers verzekerd blijven. Een maximum vaststelling van

140,

42 dagdiensten \'s jaars wilde de Minister tot de eerst-
volgende herziening verschuiven, daar men nog niet wist
welke heerendiénsten zouden worden afgeschaft.

\'s Ministers voorstel kwam alsnu op^ 4 punten neder:

1®. dat in de gouvernementslanden van Java en Madura,
met uitzondering van do residentie Batavia, de heerendiensten
ten behoeve van de inlandsche hoofden, uitgenomen do
dossabestuurders, zullen worden afgeschaft met 1 April 1880.

2°. dat tegelijkertijd aan de inlandsche hoofden een trak-
tementsverhooging, zal worden toegekend naar reden van
ƒ 5 \'s maands voor iederen dienstplichtige, waarop zij inge-
volge do thans bestaande verordeningen aanspraak hebben
en aan hen, die in 1874 de beschikking over pantjens
hebben verloren, een traktementsverhooging, naar reden
van ƒ2.50 \'s maands voor iederen dienstplichtige, waarop
zij vóór 1874 aanspraak hadden;

3*. dat te rekenen van 1 April 1880, eene hoofdelijke
belasting van de heerendienstplichtige inboorlingen in de
genoemde gouvernementslanden zal worden geheven ten
bodrage van ƒ 1 \'s jaars per persoon.

4". dat aan den Gouv.-Generaal vrijheid zal worden
gelaten om, in evenredigheid met het bedrag, waarmede
de zuivere opbrengst dezer hoofdelijke belasting (dus do
bruto opbrengst verminderd met het collecteloon) te boven
gaat, wat wegens de sub 2° bedoelde verhoogingen uit
\'s lands kas te betalen is, voor \'s lands rekening te voor-
zien in de behoeften van den openbaren dienst, waarvoor
thans over don arbeid van heerendienstplichtigen wordt
beschikt.

Bij de begrooting voor 1880 zou de Minister dit voorstel
doen, omdat de kwestie in het geheel geen lasten op do
begrooting zou brengen, en omdat in het loopende jaar
tot behandeling van een afzonderlijk wetsontwerp de ge-
legenheid niet gevonden zou kunnen worden.

Eenigszins uitvoerig stond ik bij dit voorstel van Minister
van Rees stil, omdat toch later de afschaffing der pantjen-

141,

diensten op ongeveer dezelfde grondslagen heeft plaats
gevonden, als thans werden voorgesteld.

De Eaad van State kreeg deze voorstellen tot advies in
handen, maar mirabile dictu! — zijn advies deed onwille-
keiirig terugdenken aan de tijden van en vóór 1850, toen
men nog alleen op de financiëele belangen van het moeder-
land lette en niet voldoende op de hoogte was van de
Indische toestanden.

Bij advies van 10 Juni 1879 nl. (nb. men was in 1879)
brak de Eaad alle vier de voorstellen van den Minister af
en kwam tot de conclusie, dat, na al wat sinds 1867 tot
vermindering van de heerendiensten is gedaan, mefi voor-
loopig niet verder behoefde te gaan en zich er toe kon
bepalen, om bij de vijfjaarlijksche herzieningen der heeren-
dienstregelingen na te gaan of in het eene of andere gewest
Wellie,ht in eenig opzicM hervoi\'ming mocht noodig zijn.

Twee noodwendige gevolgen vait den voorgestelden maat-
regel, vreesde de Eaad, nl. ontevredenheid der hoofden en
vermindering van hun prestige, welke twee argumenten juist
voortdurend door de Indische autoriteiten waren ontzenuwd,
ße Eaad achtte het geheele voorstel van den Minister ver-
werpelijk als uitvloeisel van een nu eenmaal opgevatte theorie.

Mocht zijn advies niet opgevolgd ■ worden, dan stelde de
Raad subsidair voor om de afschafüng der pantjendiensten
\'^ij wijze van proefneming in een enkele residentie in to voeren.

De Minister meende echter zich door dit advies niot van
\'^ijn stuk to moeten laten brengen en rapporteorde den
Jixni aan den Koning, dat hij geheel bij zijne voor-
stellen bleef.

Ondei\'tusschen had hij reeds bij depêche van 3 Mei don
Glouv.-Generaal op de hoogte gesteld van zijne voorstellen
hem verzocht om een ontwerp-vorordening, betreffende
de heffing eener hoofdelijke belasting van de hoerondienst-
plichtigen, in behandeling te doen nemen, om dat dan te
kunnen gebruiken bij het verdedigen der Indische begrooting
voor 1880.

142,

Verder wenschte de Minister, dat men in Indië voort
zou gaan met het beramen der voorzieningen, welke bij
afschaffing van andere heerendiensten dan die ten behoeve
der inlandsche hoofden, voor Gouvernements-rekening zouden
moeten worden tot stand gebracht. ,, Een partiëele afschaffing
verdient echter de voorkeur boven een algemeene, nu er
geen sprake meer is van de afschaffing van alle diensten
eener bepaalde categorie (nl. van die ten algemeene nutte
strekkende heerendiensten) tegelijk.

Het was voor den heer van Rees-echter niet weggelegd
eenig resultaat omtrent zijne voorstellen tijdens zijn Minister-
schap te zien. Reeds in Augustus 1879 was Minister van Rees
geen Minister meer. Wel had hij iets tot stand gebracht
nl. ten opzichte van de vijfjaarlijksche herzieningen, maar
dat wensch ik voor een beter overzicht hieronder te ver-
melden. (Zie blz. 147).

Dat door deze aftreding aan vele verwachtingen, die
men omtrent het optreden van dezen Indischen specia-
liteit gekoesterd had, den bodem werd ingeslagen, behoeft
nauwelijks gezegd te worden.

De heer van Goltstein werd nu opnieuw met het ver-
trouwen van den Koning begiftigd. Bij het optreden van
dezen staatsman was -men natuurlijk zeer nieuwsgierig, wat
hij ten opzichte van de heerendienstkwestie zou aanvangen.
Bij zijn vorig optreden had hij eene beslissing zooveel mogelijk
trachten te verschuiven en zich den tijd willen geven om
goed op de hoogte der zaak te komen. Men kon verwachten,
dat bij zich gedurende die enkele jaren de moeite zou
hebben gegeven om zijn standpunt op die hoogte te be-
houden. Wij zullen zien, wat daarvan was. Werkelijk ge-
beurde, wat men haast niet zou hebben kunnen verwachten,
na al hetgeen geschied was: de Minister meldde den Koning
den 16®° October, nadat Z. M. hem bij Kabinetsmissive zijne
meening over het voorstel van den heer van Rees van 18
April jl. had doen vragen, dat hij nadere inlichtingen van
den Gouv.-Generaal moest hebben, en daarom ook thans

J

143,

weder (evenals in 1874) het voorstel uit de ontworpen
begrooting voor 1880 teruggenomen had.

Zijn brief aan den Gouv.-Generaal, die \'s Konings machti-
ging verkreeg, behelsde de punten, waaromtrent de heer
van Goltstein in \'t duister verkeerde. Hij had gemeend\'
alvorens eene beslissing- te nemen, een ernstig onderzoek te
tnoeten instellen omtrent al wat in de laatste jaren te dezen
opzichte was voorgevallen en was nu in zijne meening ver-
sterkt, dat afschaffing van de persoonlijke diensten aan de
hoofden een hoog ernstige zaak is uit een staatkundig
oogpunt, en hij vond het daarom niet raadzaam een stap
in die richting te doen zonder gelijktijdige opheffing van
eenige gouvermentsheerendiensten.

Bezwaar had de Minister tegen de afschaffing van alle
pantjendiensten tegelijk en eveneens om die afschaffing hoofd-
zaak en de daarmede gepaard gaande opheffing van eenige
andere diensten bijzaak te doen zijn.

Zijn idéé was om de pantjendiensten te beperken, evenals
in 1874 gedaan was, en ze nu af te schaffen voor de
eategoriën hoofden, die op minder dan 10 pantjens aan-
spraak hadden: In dat geval zou ook een afschaffing
f-egelijkertijd van een aantal der overige bijzondere diensten
minder bezwaar hebben. Tevens zou dan daardoor het voordeel
verkregen worden van meer gelijkmatige ontheffing over de
verschillende dessa\'s, dan wanneer de opheffing zich alleen
hoofdzakelijk tot de pantjendiensten zou bepalen.

He moeilijkste kwestie vond de Minister die van het
ï^equivalent. Het hoofdgeld van/"l kon hij niet goedkeuren,
niettegenstaande het door den Gouv.-Generaal en door
s Ministers voorganger was voorgesteld. Daardoor zouden
^och alle dienstplichtigen getroffen worden, ook die welke
bijkans of zelfs volstrekt niet deelen zouden in de ontheffing
van diensten. Een billijker regeling zou het zijn, wanneer
dessa in de nieuwe heffing deelde naar verhouding van
bet aantal diensten, waarvan zij zou worden ontlast.

I^e Minister verzocht nu zoo spoedig mogelijk de denk-

144,

beelden van den Gouv.-Generaal te vernemen aangaande
déze kwesties (n.b. uitvoerig reeds medegedeeld bij de voor-
stellen van 1878), opdat hij voorzien van alle noodige
gegevens, in de eerste helft van het volgende jaar een
wetsvoordraeht zou kunnen indienen omtrent de financieële
gevolgen. Het verband tnssehen de vaststelling van de
begrooting bij de wet en art. 57 R.-E,, maakte het toch
onmogelijk een besluit tot vermindering van heerendiensten
te nemen (met of zonder-aequivalent), tenzij een speciale
beslissing van de Wetgevende Macht daartoe de gelegen-
heid gaf.

Na ontvangst van dit schrijven liet de Gouv.-Generaal
weder onvermoeid den residenten aanschrijven om omtrent
de twee vraagpunten hunne adviezen uit te brengen. Opmer-
kelijk was de eenstemmigheid, Avaarmede bijna alle residenten
opkwamen tegen eene gedeeltelijke afschaffing der pantjens
en \'t eens waren over de billijkheid van een aequivalent
van / 1. Ook de Raad van Indië adviseerde natiiurlijk
weder tegen pai\'tiëele afschaffing, als latende een breeden
weg voor misbruik open en Veel moeilijkheid opleverende,
wanneer bij geleidelijke afschalfing de heerendiensfcleggers,
voor het aequivalent noodig, telkens veranderd moesten
worden.

Langer bleef\'t antwoord uit dan de Minister verwacht had.
Bij schrijven van 20 Juli 1880 werd den Minister echter een
zeer omstandig antwoord gezonden , waarin de Gouv.-
Generaal aandrong op eene algeheele afschaffing der pantjen-
diensten. De hoofden waren er ook reeds lang op voorbereid,
door dat zij kennis droegen van het voorstel van den Gouv.-
Generaal van 1878. Gedeeltelijke afschaffing zou den druk
niet wegnemen en die druk werd toch uit den aard der
zaak voortdurend knellender, naarmate het land meer tot
ontwikkeling komt en daardoor de waarde van den tijd
voor den kleinen man grooter wordt.

Een aequivalent van ƒ l uniform, kon verder de Gouv.-
Generaal niet onbillijk vinden, want iedereen zou er van

145,

profiteeren , daar ook eene nieuwe verdeeling der bijzondere
diensten mogelijk zou zijn. Daarbij kwam dan nog het
voorstel van den Gouv.-Generaal om het maximum dag-
diensten tot 42 te verminderen, van welken maatregel toch
ieder voordeel zou hebben en die toch wel op zou wegsn
tegen eene jaarlijksche heffing van fl. Volgens dejaarlijksche
staten scheen dat maximum wel nimmer bereikt te worden,
maar: „Er zijn bewijzen genoeg dat voor vele dessa\'s dit
cijfer wel degelijk meermalen is en wordt overschreden"
(voornl. voor de algemeene diensten).

Wat \'t voorstel van den Minister betreft, de ongelijkmatige
druk zou niet kunnen verminderen, zoolang de bijzondere
diensten behouden bleven, maar in ieder geval zou het niet
te rechtvaardigen zijn, wanneer zij, die reeds tal van jaren
een veel grooter aandeel dan de anderen, in de belasting
in arbeid hadden opgebracht, voortaan op dezelfde onge-
lijkmatige wijze door de belasting in geld gedrukt zouden
Worden. Daarbij waren de bijzondere diensten niet vast,
naaar afwisselend, terwijl de belasting vast zou zijn en dus
af zou hangen van den toevalligen toestand op het oogenblik
der afschaffing. Dan zou nog een ander gevolg van de door
den Minister voorgestelde regeling zijn, dat sommige dessa\'s
alleen geld, andere alleen arbeid, weder andere geld en
arbeid beide zouden leveren. De lasten, die nu nog op
enkelen drukten, zouden door het hoofdgeld meer gelijk-
matig verdeeld worden.

De gevraagde gedetailleerde opgaven voor de noodige
financieele voorzieningen voor enkele bijzondere diensten,
Waren, zoo schreef de Gouv.-Generaal verder, niet te geven,
zoolang de afschaffing geen voldongen feit was, daar men
vöór dien tijd niet tot aanbesteding kon overgaan.

Omtrent de opbrengst der belasting, geloofde de Gouv.-
Generaal, dat deze zeker het totaal zou overtreffen der
sommen, benoodigd voor de vervanging der af te schaffen
diensten. De meerdere opbrengst zou dan niet ten bate van
schatkist mo<^en komen, daar de belasting alsdan het

10

146,

karakter van aequivalent zou verliezen. Zij zoude dus moeten
worden aangewend ten voordeele der heerendienstplielitige
bevolking, hetzij door afschaffing van meerdere diensten,
hetzij door het toeleggen van geldelijke tegemoetkoming
aan enkele onbetaalde dienstplichtigen. Was het verschil
aanmerkelijk, dan zou zulks kunnen leiden tot vermindering
van het bedrag van het aequivalent.

Ten slotte bleef de Gouv.-Generaal bij al zijn voorstellen,
in 1878 ingediend, op enkele wijzigingen na. Hij zag nu,
na verder ingesteld onderzoek, af van het voorstel om de
heerendiensten af te schaffen voor het bewaken van water-
werken en voor het vervoer van niareheerende troepen en
militaire goederen en om. de schadeloosstelling aan de
inlandsche hoofden en ambtenaren, die hun pantjens in
1874 verloren hadden, te verhoogen met ƒ 2.50, daar sedert
1878 een nieuwe regeling van de bezoldiging voor hen was
gemaakt. -

Tn September 1880 ontving de Minister dezen brief met
de andere adviezen uit Indië, maar nog bijna een vol jaar
wachtte de heer van Goltstein, voor dat hij nu eindelijk
het niet langer laten kon afschaffingsvoorstellen bij den
Koning in te dienen.

Eén van de oorzaken voor deze langzaamheid was, dat
er ondertusschen een andere Gouv.-Generaal was opgetreden,
de heer \'s Jacob (1881—1884), wien de Minister ook nog
om advies over de kwestie wilde vragen. Dit kwam bij
missive van 28 Mei ,1881 uit Indië en was geheel overeen-
stemmende met het advies van den vorigen Gouv-Generaal. —
Daar alle mogelijke Indische autoriteiten nu voor de
afschaffing der pantjendiensten waren, kon de Minister
niet langer stil zitten: „Ik vind nu geen vrijheid meer",
zoo schreef hij den 12«° Augustus 1881 aan den Koning,
„om U. M. eene andere regeling voor te dragen en meen
ook mij bij het voorstel te moeten aansluiten, dat thans
van alle zijden beschouwd en genoegzaam toegelicht is."

Alvorens ik echter verder ga, moet ik nog een feit ver-

147,

melden, dat intnssclien had plaats gehad, nl. de vijfjaar-
lijksche herziening der heerendienstregeling in het laatst
van 1880.

De Gouv.-Generaal was eerst van plan geweest met de
vijfjaarlijksche herziening te wachten op \'t antwoord van
het Opperbestuur in zake de voorstellen van 1878, maar
die voorstellen bleven uit, terwijl het jaar zijn einde
naderde. De Gouv.-Generaal moest dus wel om aan zijne
Instructie getrouw te zijn, de herziening afzonderlijk tot
stand brengen, den 31°° December 1880 en kondigde die dan
ook af bij eene Ordonnantie in Stbl. 1880 n° 241.

Tot goed begrip van deze regeling zal ik een jaar terug
moeten gaan en vermelden, wat de Minister van Rees in
1879 in verband met deze vijfjaarlijksche herziening had
weten tot stand te brengen.

Onder zijne drukke werkzaamheden in verband met zijne
afschatfingsvoorstellen, kwam er één aangelegenheid onder
de aandacht van den heer van Rees, die noodzakelijk af-
doening vereischte. Het was de bekrachtiging des Konings
op het vijfjaarlijksche Gouvernementsbesluit van den Gouv.-
Generaal van 1875. Het jaar 1880 toch naderde, waarin
een nieuwe herziening tot stand zou moeten komen. De
oorzaak, waarom dit Besluit nog niet was bekrachtigd, is
reeds vroeger gemeld en lag in het afwachten van eene
nadere regeling van de grondslagen der heerendienstplich-
tigheid. Daar de bedoelde grondslagenregeling echter niet
tot stand zou komen, droeg de Minister thans dit Besluit
aan den Koning ter bekrachtiging voor. Bij de meergemelde
missive van 9 Febr. 1877 had de Gouv.-Generaal toch ver-
klaard geen ontwerp van grondslagen te kunnen levereri,
(lat betere voorschriften bevatte, dan het Indisch Besluit
van 1 Oct. 1875 (geheel geschoeid op de leest van de Be-
sluiten van 1864 en 1870). Ook de Raad van Indië had
aldus geadviseerd en gemeend, dat men aan regelingen van
grondslagen slechts tijd en arbeid verspillen kon en dat
ttien beter zou doen zich bij uitsluiting toe te leggen op

148,

vermindering van heerendiensten , voor zoover die met \'slands
belangen over een te brengen was, naar het voorschrift
van art. 57 E.-R.

De heer van Rees was het met die conclusie van den
Gouv.-Generaal van Lansberge volkomen eens. Die sedert
1870 van het Opperbestuur uitgegane aandrang om een
zoodanige grondslagenregeling tot stand te doen komen,
berustte volgens hem op een misverstand ontstaan ten tijde
van de Ministers Trakanen en de Waal omtrent de regeling
van 3 September 1864, die feitelijk toch de grondslagen
der heerendienstplichtigheid behandelde, zooals \'t R.-R.
dat verlangde, want ze gaf voorschriften omtrent den aard
en den duur der persoonlijke diensten en van de gevallen
waarin en de wijze en voorwaarden waarop de heerendien-
sten konden worden gevorderd. In de latere verschillende
pogingen om ontwerpen van grondslagen te maken, had men
voortdurend dezelfde onderwerpen behandeld, die in \'t
Besluit van 1864 en 1870 reeds geregeld waren en de Minister
zou dan ook „inderdaad niet weten, welke andere onder-
werpen men er in had kunnen behandelen."

Daarom stelde de Minister voor om de kwestie van de
regeling van grondslagen voortaan te laten rusten en slechts
gestadig te streven naar verbetering van de gegeven voor-
schriften, daar er geen reden was om buiten het kader
dier voorschriften te gaan. — Wat betreft het niet bestaan
van verordeningen nopens de hoerendiensten, voor elk
gewest, vastgesteld door den Gouv.-Generaal, merkte de
heer van Rees op, dat men zich van de reden, waarom
zulke voor Java en Madura niet gemaakt waren, maar
alleen voor de buitenbezittingen, nimmer eigenlijk volledig
rekenschap had gegeven. Zijns inziens lag de. reden een-
voudig hierin, dat men nimmer ten aanzien van den aard
en den duur der persoonlijke diensten, de gevallen
waarin, enz. voor het eene gewest andere regelen had
weten te stellen, dan voor \'t andere. Men had geaai-zeld
dit gulweg te bekennen en te verklaren, dat art. 57 R.-R.