E VER

JlLi

b\\h

\' ^ \'-Y.-......

1 t\'\'-JW^ t4

•W\'îâtit

y
&

3 n T n T n

Auluiü^

Jü

j il U 1L..

• ■ V

Annum iam sextiim hac in acadcmia vcrsor : tcmf>Hs
est abire. Scd qnamquam futiira sors viagnopcrc
inihi arridet {quid enim diilcius, quid iucundiiis,
quam tcneros pucrontm auimos litteris tmbuere?),
(amen uou nisi invitus ab hoc foute pereuni discedo.
lis enim praeceptaribus nsiis sum, qiiibus meliores
frustra quaeras, qui nan modo bonis artibus me
instruxerunt, sed et iam mihi praestiteruut /idem
amicitiae, qui nunc non desinunt praeceptores mei esse,
sed semper manebunt, quod eorum praccepta seme/
memoriae mandata non facile elabuntur.

jMemini, me etiamtuuc tironcm Tuae, doctissime
van Merwerden, interesse lectioni de Aristophanis
Avibus, iamque statim delectari me atquc allici Tua
docendi arte diligeuti, fructuosa, stimulante; et ut
nobilis ille Atheniensis orationibus suis

-h xivTpov sYxaTcXsiûs Tor; àxjiocoixivoi;,
sic Tua doctrina stimulum animo meo subdere solebat,
ut maiorem litteris Graecis operam navarem. Ltinam

ingrediens in eam vlam, quam Tu mihi monstrasti,
gratiam Te dignam referre possiml

Nee parvi facio, quod mihi contigit, ut etiam Te,
elarissime WgxxE, historiam Romanam et vitas histori-
corum traetantem audirem; nam si quis in reruin
gestarum ine?noria amantissimxis est veritatis, ae probe
scire studet, quid satis coiistet, quid minus ^ quibus
auctoribus ßdetn habere, quibus difßdere oporteat, dcni-
que si quis non prius conquiescit in rebuspervestigandis,
quam ad incorruptain rerum fidein pervenit, nou potest
non laetari lectionibus Tuis; quarum equidem num-
quam obliviscar.

Verum animus tantam content ionem ferrc non pot uit,
nisi interdum relaxatus esset alia doctrina. Etenim
non modo fructus pluriinos, sed etiam summam volup-
tatem percepisse me fateor e Tuis, amplissimc Opzoomer,
praeccptis, sive Tu argumeutandi artem et dialecticam,
sive historiam philosophiac docebas. Ulis Icctionibus
atque etiam Tuis, elarissime Moltzer, quas prima
stipendia merens frequentabam, recreabatur semper
mens mea post veterum scriptol\'um studia operosa.

Venio nunc ad Tc, venerande senex, dftctissime
Francken; si quid Fortuna mihi indulsit, hoc prac-
sertim gaudeo, quod per cam mihi lieu it Tuo esse
discipnlo atque Tuis auspiciis hanc dissertationem per-

ficere. Nam suave et iucundum est se applicare ad
Tuum ductum, qi\'ii copiosa totius antiquitatis doctrina
praeditus, non solum egregic nos erudis ac doccs, sed
etiam vetustate quasi in couspectu nostra ponenda,
acquales nos rcddis temporum et opcrum, quae tractas.
Quidquid in me curae, auxilii, officii con tu list i, dus
gratiam Tibi semper me habiturum polliceor.

Postrcmo vos omncs, quibuscum consuetudo et fami-
liar itas iucundissima mihi fuit tot per an nos, valctel

•V

t .

•v\'» \' \' * ; " • . • * »..

. . ■ .. ...... ...

y/ ;

—■ f/A

.....

; >

Etsi metuo, ne multi mirentur, me rursus hunc agrum
colerc, iam a crebris viris doctis aratum, ac dubitantcr
rogent, quas ego fruges perccpturus sim e solo tam
excrcito, tamen, „messi facta", ut Varro dicit, „spicilegium
venire oportet", et quamvis alii, quibus contigit, ut ante
me cultorcs essent, horrea sua frumento complevcrint,
ego contcntus cro, si bic illic plenas spicas legere. Nam
quae Chocrilus Samius, Porscidis auctor dc tritis car-
minis epici argmncntis cecinit, caclom nobis qucri Heet:

W [xay.ap, ooit; sr^v xstvov y^wv) Topi; doiof,;,
Mouaatov i)spa-(ov, St\' dxr,paxo; Yjv ext X£t|jLit)V
vuv TrdvTa oioaatai, r/ouot oè TZsfjiaTa "i\'/vai,

ua-aiot (oaxz o(ió{i.ou xata^vstrófjisir, oüoi irr] eoTt
-dvTTfj -a-Tafvov-a vsoCu-j-i\' apiAOtT sXdoaai

Borgius-1), Ladevicus Seemannus \'\') de tempore et textu,
Glaserus Morschius Knochius de imitatione ege-
runt, tria ilia, tempus, textum, imitationcm eodem opu-
sculo complecti conatus sum ; ac non solum ipsa Georgica
pertractavi, sed etiam illorum scripta ita percensui, ut,
ubicumque ego ab eorum opinione discreparem, aut illi
errasse mihi viderentur, semper id significarem, meam
sententiam proferens, Itaque fontibus rursus exploratis,
postquam tempora singulorum librorum Georgicon con-
stitui et mihi persuasum fuit, semel tantummodo Georgica
esse édita, sponte transii ad alterum caput, in quo praeter
interpretationes et observationes criticas etiam argumenta
mea attuli ad refellendam opinionem eorum, qui duas
recensiones fuisse arbitrantur ac studiose ubique vestigia
primae et alterius quaerunt.

In utroque capite et temporis definiendi et versuum
Vergili explicandorum causa saepe confugi ad M. Terenti
Varronis Rerum Rusticarum libres tres "), lam animad-
verterant Vossius "), Glaserus, Sidgwickius "), quae simi-

litudo passim esset inter opera poetae Mantuani et scrip-
toris Reatini, sed nemo adhuc via ac ratione ea compa-
ravit. Solus Älorschius nuper negavit, ullum scriptorem
a Vergilio expressum esse praeter poetas Graecos, et
quae de agricultura ipsa poeta Romanus praecipiat, illa
eum experiendo cognosse. Cui quoniam assentiri non
queo (neque tamen nego, plures auctores quam unum
Varronem nostro praesto fuisse), operae pretium mihi
visum est, exempla, quae in Georgicis cxpressa sunt,
indagare, ac praesertim Varronem cum Vergilio conferre.
Magno usui mihi in hac operis parte editionem Vossi et
dissertationes supra laudatas, fuisse, vix est monendum.

Postremo quod attinet ad ca, quae praeclarus ille pro-
fessor Hauniensis \'), in Adv. Grit. p. 47, dixit: „Gcorgica
minus studiose tractavi, etiam quod res expositas parum
cognoram", confiteor, me quoquc ruri non esse natum,
sed ubi rerum rusticarum notitia mihi doerat, alios auc-
tores, ut Columellam et Plinium, con.sului atque in usum
vocavi.

Praeterea hic lectorcm benevolum certiorcm facero
velim, me consulto in capite primo historiam Octaviani
fusius cnarrasse, quod ca mihi opus forct, cum indicia
temporum, in ipsis Georgicis occurrentia, in altera parle
illius capitis tractaturus essem; porro mc non ubique
versus Vergilianos de.scripsisse, sed (quoad fieri jiotuit)
tantum numeris significasse.

Opcrae protium est cxquirerc, quibus annis Vergilius
Georgicis operam declerit, sed quoniam Georgicon tempora
cum Bucolicis aliquatenus cohaerent, prius dc his pauca
in memoriam revocanda sunt.

.Vergilius „cum res Romanas incohasset", (ita refert
Donatus Reiff, p. 58) „offensus materia rxfXBucolica transiit,
maxime ut Asinium Pollionem, Alphenum Varum ct Cor-
nelium Galium celebraret, quia in distributinnc agrorum,
qui post Philippensem victoriam yetcranis triumvirorum
iussu trans Padum dividcbantur, indemnem se pracsti-
tissent." Illa Bucolica Probus \'), auctoritatem locupletissi-
mam Asconi Pediani secutus, poctam annos duodctrigiula
iiatuin cdidisse tradit, ncc dc hac re ab co disscntiunt

\') Brobus (cd. Keil) p. 7, 7: „nec mirandnm, quod infra
senem se dicit, cum cerium .sit, eum, ut Asconius Pedianus
dicit, XXVIII annos nalum Bucolica edidisse." Midem leguntur
p. I, 12.

Servius et Phocas Cum autem Maro, Cn. Pompeio
^lagno M. Licinio Crasse primum censulibus natus,
secundum aliud testimonium Servi •"\'), de que dubitari non
licet, trieimmm bis carminibus impendent, initium et finis
terminantur annis 713/41 et 715/39. „Deinde Georgica"
(Donatus p. 5g) „in honorem Maecenatis edidit, qui sibi
mediecriter adhuc note epem tulisset adversus veterani
cuiusdam vielentiam, a qua in altercatiene litis paulum
abfuit, quin eccideretur." Quae Donati verba, ex iis,
quae supra laudavi, centinuata, hoc tantum probant,
Georgica post Bucolica scripta esse, sed neque illc nequc
alius commentator tetidem verbis commémorât, que anno
Vergilius Gcergica incohaverit.

At intra quoi annos nester hoc peema rusticum cem-
pesuerit, dubium non est. Donatus cnim et Servius cadcm
mcmeriae predunt, ille brevius (Reiff, p. 60, 5): „Bucolica

\') Skrvius (cd. Tliilo-Hagcn) vol. III, p. 3, 25: „sanc sciendum
est, Vergilium XXVIII annorum scripsissc Bucolica;" p. 360 ad
Georg. 4, 564: „nam, ut diximus supra, viginli oclo annorum
Bucolica scripsit."

PnocAS (TeufTel, Hist. Litt. p. 1120, 4), qui .sua plerumquc
c Donato hausit, ita canit, Reiff, p. 71, 30: „hoc carmine consul
/Pollio laudatur ter se revocantibus annis/ composito."

Skrvius, vol. II p. 2, 9: „tunc ci proposuit Pollio, ut carmen
bucolicum scriberet, quod cum constat trieunio scripsissc ci cmcn-
dassc." Donatus Reiff, p. 60, 5: „bucolica tricnnio pcrfccit."
Quac vero disseruit Schaperus in Fleckeiseni ann. t. 89 et 90
p. 663 sqq. et 769 sqq. de altera Bucolicon editione, ca refclluntur
et his ipsis commentatorum verbis et optima dispulatione Ribbccki,
prol. p. 10—13. Cf. Alfredum Feilchenfeld, dc Vergili Bucolicon
temporibus, qui nuper in diss., (Lipsiae a" 1886), banc rem denuo
pertract.ivit, p. 47 : „nequc quidquam impedirc apparet, quominus
715 Bucolica confecta atipie edita esse existimentur." Mox:
),omnos (eclogae) trium annorum (713—15) spatio confectae esse
mihi videntur."

triennio, Georgica VII, Aeneïda XI perfecit annis", hic
paulo accuratius (vol. i , p. 2, 9): „item proposuit Maecenas
Gcorgica, quae scripsit emcndavUquc septein annis."

Porro de aimo, quo Georgica finita ^ra;//, aliquid coni-
cere licet e note illo loco Donati (Reiff. 61, i): „Georgica
reversa post Actiacam victoriam Auguste atque Atellae
reficiendarum faucium causa commoranti per continuum
quatriduum legit, suscipiente Maecenate legendi vicem,
quotiens interpellaretur ipse vocis offensione." Necesse
est de hoe loco pluribus exponere et diligenter historiam
illius aetatis exquirere, ut in quod tempus haec quadrare
possint, cognoscamus.

Facto enim proelio Actiaco tV] oïUTcpa toD
anni 723/31 Octavianus primum Athenas, deinde Asiam
minorem petiit hiemavitque Sami Ibi quartum consul
factus, nuntio de veteranorum seditionibus accepto, statim
in Italiam ire contendit, .sed non longius progressus est
quam Brundisium •\'\'), Romam non vidit. Cum septdm
et viginti dies in rebus componendis consumpsisset, per
Asiam et Syriam in Aegyptum rediit, quo iam praemiserat
Cornelium Galium.

Perspicuum igitur est, illam recitationem initio anni
724/30 varias ob causas haud potuissc fieri; ac simul

\') Duo codiccs lectioiicm iion discrcpantcin scd vitiatani cxhi-
bent, B (cod. bibl. Bern. 363) VI vcl VII, L (cod. bibl. Lips,
rep. I n. 36\'>) VII, sed altera V litterac pars attrita est. Quae
vcro Icguntur apud Phoc. (Reiff, p. 72, i): „en commoda terrae/
edocuit geminis anno minus omnia lustris," errori tribueiida sunt,
ut iam vidit Ribbeckius prol. p. 13.

Cf. Dion. Cass. 51, 1; Suet. Oct. 17.
\') Pio 51, 43: f)3wv (y\'i; TO UpivTiawv oiixirt nipixnipot rpw^\'liptifrtv,
a. 724/30 iniiio.

apparet, Donati narratiunculam non ad verbum esse inter-
pretandam — Sed ut rcrum gestarum ordinem continu-
emus, bello Alexandrine confecto Octavianus Aegypto,
tamquam provinciae suae sepositae , Galium praeposuit.
Ipse magnis Cleopatrae thesaüris potitus per Syriam in
Asiam profectus est, ubi per hiemem a, 724/30 et 725/29
res tam victarum gentium quam Partborum ordinavit.
Discordia enim orta Tiridates, a Pbraäte Parthorum rege
pulsus, ad Octavianum confugerat, ipse rex legates ad
eum miserat. Ab hoc Vononem filium obsidem accepit,
quem postea Romam duxit illi auxiliuni laturum so
non pollicitus est, sod tantum perniisit, ut in Syria degeret.

Interca Romae, ubi iam inde ab anno 723/31 Maecenas
rebus urbanis et Italicis praeërat, senatus populusque
certatim omnes bonores bunianos ac divines in Caesareni
contulcrant \'), et lanus erat clausus, quamquam etiamtunc
Treviri et Cantabri in armis crant. — lisdem fere tem-,
poribus a. 72.1/30 Marcus Crassus in Macedoniam et
Graeciam missus bellum cum Dacis et Bastarnis ge.sserat
Morini ") autem aliique Gallorum pepuli a Caio Carinate
domiti, Suevi vero Rhenum transgrcssi repulsi erant \'),

\') II. Nettlksuu\' („ancicnt lives of Vergil," Oxoniac, a. 1879),
|). 52: „Wc must supim-sc therefore, that the words „post Acli-
acaiii victoriam" arc merely a general expression."

Dio 51, 18; Tac. Ann. 2,1: „is fiiit Vonones, obscs Augiisto
datus a Phraate." Cf. 2, c. 58, c. 68; 12, c. c. 50. Hiiius
Vononis filius, Vonones II appellatiis, duos habebat filios, Volo-
gaesem et Tiridatem. Itaciuc nomen liridtites Jion alieniun crat
a familia Arsacidannn, fieriqiic potest, ut etiam ille Tiridates,
qui supra mcnioratur, frater ant propinquus fiierit I\'hraatis. Cf.
alteram partem huius capitis p. 21.
Dio 51, c. 19 et c. 20.
Dio 51, c. 23 § 2 — c. 27; Liv. Ep. 134.
Dio 51, c. 21 § 6. \') Aen. 8, 724.

Ita res sese habebant, cum Octavianus, postquam Ephesi
et Nicaeae Romanis permisit, ut Caesarem patrem et
Romam deorum numero consecrarent, Graecis, ut se ipsum
tamquam deum colerent, aestate anni 725/29 in Italiam
traiectus urbem intravit, ubi et reliqui rem divinam ei
fecerunt, et Valerius Potitus publico sacrificavit propter
felicem reditum, quod ante id tempus acciderat nulli i).
Statim viense Sextili continuo triduo (a. d. VIII—VI
Idus Sext) triumphos tres egit, Dalmaticum, Actiacum,
Alexandrinum, postquam milites et populum magnis prae-
miis donavit, praetoresque et imprimis Ag-rippam summis
honoribus extulit Deinde post triumphum varies ludes
instituit •\'\'), quibus tamen ipse prae morbe interesse non
poterat ; aegrotans enim ab urbe aberat. Quare admedum
verisimile-esse arbitrer, ttinc Vergilium Octaviane Geor-
gica rccitasse nen ante triumphum, ut putat Ribbeckius *"\'),

\') Dio 51, 21, § i: ToO o"i J») 3tpou; U \'t Tnv \'li:),),aJa xat tf rriv
\'ita^tav b Kaïaap irrtpaiw^/j , xai aüroü i{ Tr,v Tzöliv s(rt)3óvto; oF ti
a).Xot fjuirav, ö>7-sp sïpn-:xi, xat \'0 vtzxto; Cctcruni haec distin-
guenda a publica et legitima consecratione, quac multo post facta
est. Cf. Mommsen, Hermes XV p. 108 sqq.

Dio 51, 22 § 9: r/tvito o\'rt 3t(.ipix inolca. crri rroX^äf, m-rntp
ttxc»; nv , Yiixipai, ovJi c?ti).tTri xatroi toO Katirapof appMczr, <toivto{
aWa xat ccrróvrof aÜTOÜ ai nip\'M ijrotiQ^»), cf. (Ic Cacsaris valetu-
dine Suet. Aug. c. 84: „infirmatis faucibus."

\') Cf. de Augusti studiis litterarum Suet. Aug. c. 89: „rcci-
tantis et benigne et patienicr audiit."

Eius verba, prol. p. 14, Iiaec sunt: „certc rediehs ex Asia
anni 725 aestate imperator Brundisiumquc transvcctus quidni,
priusquam mense Sextili Romam triumphans intraret, post bello-
rum itinerumque Labores gravissimos breve per tempus in Cam-
j)aniae ora corpus curans musis vacaverit?"

praescrtim cum nullus rerum scriptor principem aegrotum
ante triumphum in Campania fuisse memoret, nee pro-
babile sit, eum iam tum recitationibus quatriduanis vacasse.
Scd non absurdum sit, si Donatus per illud „post Actiacam
victoriam" momentum temporis etiam posterius indicaverit.
Nam per quietem anni 726/28 imperator bibliothecam
Palatinam aedificavit et ludos Actiacos celebravit, quibus
ipse rursus aegrotans interesse non poterat, succedente
in vicem Agrippa \'). Itaque si ad haec omnia attendi-
mus, fine anni 725/29 aut a° 726/28 Gcorgica recitata et
absoluta fuisse videntur. Nam Vergilium partem tantum
poematis recitasso, ncque a quoquam dictum, nec per se
probabile est, quia non opus fuisset quatriduo ad partem
recitandam, nec poeta Octaviano carmen incohatum, non
perfectum obtulisset.

Sed eo tempore iam statim Georgica édita esse jnon
opinor; quam in opinionem discessi, non solum quod car-
mina emendata esse memorantur, sed etiam quia poeta
exitum libri quarti iubente principe ita mutasse narratur,
ut in locum Galli laudum Aristaei fabula supponeretur ,
quae narratio nullam commenti specicm prae sc fort,
ncquc a grammaticis fingi potuit. Huic enim Gallo,
quem Aegypto pracpositum esse demonstravimus, post-
quain „ob ingratum et malevolum animum" in invidiam
incidit, imperator domo et provinciis suis intcrdixit; mox
accusatorum denuntiationibus et senatus consultis motus
ipse mortem sibi conscivit

\'■\') Scrvius vol. III, j). 118, i; p. 320, i; Don. RcilT. j). 60.
ßc ipsa nuitalionc sub fincm capitis II copiosius agani.

C. Cornelius Gallus Foroiuliensis, obscuro gencre ortus, anno
685/69 nalus est, mortnus a. 728/26 C. Julio Cacsare Octaviano
VIII, T. Statilio Tauro consulibus. Cf. Dien. 53, 23 § 5 sqq.
Suet. Oct. 66. Ovid. Trist. 4, 10, 53.

Non passus est princeps extare pulcherrimum monu-
mentum istiusmodi viri, a summo poeta conditum. Eclogam
decimam, quae Galli honoris causa composita erat, illam
quidem extingnere non potuit, quod iam édita et pervulgata
erat \'); locum tarnen, inimici laudes continentem, in car-
mine nondum edito, facile impetravit a miti vate, ut
supprimeret. Omnino hoc iussum irritum fuisset, si iam
ante mutationem Georgica in lucem prodiissent atque in
manus hominum pervenissent. Quod ut probemus, pauca
disserenda sunt de edendi modo apud veteres.

Librum enim absolutum auctor librariis mittebat descri-
bendum; postquam vero duo triave exemplaria in usum
ipsius scriptoris et amici, cui opus dedicabat, descripta
sunt, reliqua deinde editio curabatur, cuius exemplarium
numerus interdum mille erat, si liber muitos Icctores
inventurus esse putabatur. Sed ut primum libri biblio-
polam rcliqucrunt, omnis correctio vel mutatio frustra,
et „semel emissum volât irrevocabile verbum." Velut

\') Qui hacc non intcllcxit Scrvius, ut sibi constarct, hanc
fabulam commentus est: (vol. Ill, p. ii8, i) „nee nos debet
movere quod, cum mutaverit partem quarti Georgicorum, banc
cclogam (X) sic reliquit : nam licet consoletur in ea Galium,
tamen altius intucuti vitupcratio est; nam et in Gallo impatientia
turpis amoris ostenditur, et aperte hie Antonius carpitur, inimicus
Augusti, quem contra Romanum morem Cytheris est in castra
comitata." Quod ad Galium attinet, nisi quis nimis alte intnetur,
iam primis versibus non vituperationem sed intimam amicitiam
perspiciet: „pauca mco Gallo, sed quae legat ipsa Lycoris, /car-
mina sunt dicenda; ncget quis carmina Gallo? cf. v. 74; Eel. 6,
64—73. De Cytheridc mcretrice optime iam disputavjt C. C. C.
Völker (commentationis de Galli vita et scriptis pars I. IJonnae,
a. 184«) p. 26, cuius argumentationis simima hacc est : „putidum

Galli, alio nomine Cytheridem dictam) et illam (Antoni amicam)
unam eandemque feminam fuisse."

e Ciccronis epist. ad Att. \') apparet, quam difficile fuerit,
etiamsi admodum pauca exemplaria venum data esscnt,
aliquam vocabuli emendationem in textum recipere (c.
g. in Orat. c. 9 § 29 „Aristophanes" pro „Eupolis"). Quare
ïullius rogavit Atticum, ut non solum in suis libris
nondum editis „Aristophanes" reponeret, sed etiam ad
emptores mitterct librarios, qui mutarent. Verum tamen
unusquisque intellegit, tale quid non amplius fieri potuisse ,
si iam complures cditi essent libri Secunda autem editie
si ab auctore paratur, prior deleri non potest, sod manet
iuxta alteram, ut Academicorum, quorum secundus liber
prioris, primus posterions editionis etiamnunc cxtat. Sero
poenitebat Ciceronem operis „de inventionc", Antonium
libri „de ratione dicendi y, Frontonem orationis „contra
Asclepiodotum", sed quac iam „publicata" crant, „conti-
nere" iam non iis „liberum." \'•)

Itaque non facio cum Schapcro haec contcndente:
„huic Cacsaris imperio ita obtemperatum est, ut praeter
illam grammaticorum mcntionem nullum prioris editionis
vestigium remanserit", quod fieri potuisse prorsus ncgo.
Nam praeter disputata etiam hoc accedit, quod nimirum
Romani multo avidius laudes Galli, viri tam insignis, quam
Aristaei vcl Orphci Icgebant, praesertim cum homines
natura proni essent ad varies casus magnerum virorum
legendes et sermenibus percelebrandes. Quedsi Titi La-
bicni, Cerdi Cremuti, Cassi Scvcri scripta, quaniquam
per aediles ca crcmanda censuerc patres ne igni

\') Cic. .1(1 Att. 12, 6, 3; 13, 21, 3.
Cf. Tn. Birt, „(las Antike Buchwcscn" p. 345, 349 sqq.
Cic. (Ic orat. i, 5 ; i, 94.
*) I\'ronto Epist. ad. Verum II, 9, p. 137 Nab.; cp. ad Marcum
Ant. II, 8, p. iii.

quidem omnino extincta sunt, qui fieri potest, ut Vergilius
iterum Georgfica edendo locum prioris editionis omnino
sustulerit atque e memoria deleverit ? Ergo non possum,
quin Georgica post Galli mortem, iam mutata, initio anni
728/26 in lucem prodiisse statuam.

Sed si quis forte dederit, haec ita esse, at dubitet,
num omnino édita sint Georgica a poeta ipso, respondeat
ei Servius vol. i, p. 2 , qui post verba, supra (p. 6) lau-
data „scripsit emendavitque septem annis" statim pergit:
„postea ab Augusto Aeneidem propositam scripsit annis
duodecim, sed ncc einendavit ncc edidit", ubi propter oppo-
sitionem satis apparet, scriptorem voluisse, nos in sententia
priore mente supplere verba emendandi et edendi vi afïir-
mativa. Porro Servius 1. 1. et Donatus (Reiff, p. 63) tantum
Aeneidis mentionem faciunt, cum de noto illo praecepto
Vergili, ut carmina comburerentur, et de editione Vari
et Tuccae agunt \').

Nec facile quis mihi persuadeat, poetam undecim annos
Aeneidi impensurum fuisse, si Georgica nondum emendata
et édita fuissent. Quare nego, quod Ribbeckius disputât
prol. p. 29: „numquam desiisse Vergilium Gcorgica, licet
absohiia ct édita, castigare et ad perfectionem magis
magisque adducere." Nam ut cetera omittamus, hic labor
frustra fuisset, si Georgica iam in manibus lectorum ver-
sarentur.

Testimoniis commentatorum comparatis, rationem si
concludimus, Georgica scripta sunt per septem annos

\') Servius : „ .... ncc cdidit: undc cam (Aeneidem) moriens
praecepit incendi. Augustus vero, ne taiUum opusperiret, cet."
Donatus: „L. Varium et Plotium Tuccam, qui eins Aenelda post
obitum^iussu Caesaris emendarunt." Quod autem Tittlerus putat,
Vergilium totius carminis nullum alium librum nisi primum et
secundum edidisse, iam refutatum est a Borgio p. 23.

inter 721/33 et 728/26 (init.). Sed praeterea ut confirme-
mus, poema non ante a. 33 incohatum esse, aliud argu-
mentum addere übet.

Namque extant duo scriptores, quorum uterque eos qui
de rebus rusticis scripserunt eodem ordine enumerat,
Isidorus Orig. 17, 1,1: „apud Romanos de agricultura
primus Cato instituit, quam deinde M. Terentius Varro
expolivit, mox. Vergilius laude carminum extulit"; Columella

qui (agricolationem) expolivit; mox Vergilium, qui carmine
quoque potentem fecit." Vergilius igitur post Varroncm
scripsit, quod etiam ex eo effici potest, quod ille hunc
secutus est, ut patet, si inspicimus Servium ad Georg. I,
43 et Valerium Probum p. i, 13. Praeterea in cap. tertio
huius opusculi ex ipso carmine banc imitationem probare
conabor.

Itaquc illud nostra magni interest, ut probe sciamus,
quo anno Varronis libri de Re Rustica absoluti fucrint.
Ipse narrat in prooemio 1, 1 : „annus octogesimus adnionet
me, ut sarcinas colligam, antequam proficiscar e vita."
Quoniam autem natus est secundum Uier. a. 638/116 , aut
secundum Euseb. Armen, a. 639/115, librum primum a.
718/36 aut 719/35 incobavit. Sod ad totum opus confi-
ciendum aliquantum temporis videtur ojius fuisse \').

Quamobrem non .spernenda sunt, quae tradit PHnius
H. N. 18, 3 (5). Is enim, qui Varronis opera ac vitam
penitus novcrat, ct saepius cum laudat, aetatis annum,
tjuo ille de agricultura praecepit, bisce verbis .significat:

\') Varro po.stquam I, i, 4 dixit „scribam tibi, Fiindania,
libros indicc.s", inilio libri sccmuli dcdicavit hunc Turranio Nigro,
Icrtiuni Q. Pinnio III, i, 9, oblitu.s novo consilio proocniium
libri j)rimi acconimodarc. Num huius ncglcgcniiac ctian> opcris
intcrmissio causa fucrit, .idmoduni dubium.

„non in grege nominando M. Varrone, qui LXXXI vitae
annum agens de ea re (rustica) prodcndum putavit" \').
Reatinus igitur certo non ante a. 718/36 aut 719/35 opus
suum edidit, Vergilius autem non potuit ante hunc annum
Georgica incohasse

Tuque adeo, quem mox. quae sint habitura deorum
concilia incertum est, urbisne invisere, Caesar, 25
terrarumque velis curam, et te maximus orbis
auctorem frugum tempestatumque potentem
■ accipiat cingens materna tempora myrto,
an deus immensi venias maris ac tua nautae
numina sola colant, tibi serviat ultima Tbylc 30
teque sibi gonerum Tetbys emat omnibus undis,
anne novom tardis sidus te mensibus addas,
qua locus Erigonen inter clielasque sequentis
panditur (ipse tibi iam braccbid contrabit ardens
Scorpius et coeli iusta plus parte relinquit) — 35

\') Eundcm etiam alibi (29, 4, 18) apparet Varronis chrono-
logiae .admodinn peritum fuisse, nam de aspidum icty sanando
praecepisse eum dicit vitae antio tertio et octosesimo ; cpiod prae-
ceptun^ creditur lectum fuisse in libro medicinae, qui est octavus
disciplinarum 1. IX. Obiit Varro prope nonagenarius.

quidquid eris (nam te nec sperant Tartara regem
nec tibi regnandi veniat tam dira cupido,
quamvis Elysios miretur Graecia campos
nec repetita sequi curet Proserpina matrem),
da facilem cursum, atque audacibus adnue coeptis, 40
ignarosque viae mecum miseratus agrestis
ingredere et votis iam nunc adsuesce vocari.

Postquam Vergilius Maecenati opus suum dcdicavit
omnesque deos agrestes invocavit, ad Octavianum transit
per vocabula „tuque adeo" cot, quae pertinent ad tempus,
quo ille nuper tamquam deus coli coeptus erat. Minime
verisimile mihi esse videtur, poetam hoc modo Caesarem
allocuturum fuisse, si nondum „urbis, terrae marisque"
imperium eius stabilitum esset devicto Antonio. Immo
vero illud „tibi serviat ultima Thyle" ridiculum aut ab hoc
loco alienum fuisset, nisi aemulus principatus extinctus
esset. Nec facile crediderim, poetam alludere voluisse
ad expeditionem Britannicam incohatam, haud perfectam
(Dio 49, 38). Sed vox „Thyle" significat, Cacsarom iam
per totum orbem terrarum victorem esse.

Itaque Vergilius fingit se vidcre Caesarem post pugnam
Actiacam revertontem, (v. 29 „venias") scd ctianUunc dubi-
tantem, utrum urbis, an totius orbis, an maris curam
suscepturus sit, inter deos relatus. Quare verbis „cingens
materna tempora inyrto" (v. 28) non indicatur, opinor,
ovatio quaedam, sed tantum arbor, cuius rami in posterum
iniperatori, sicut Veneri, matri eius, sacri erunt. Etiam

32—35 probant hanc partem brevi post victoriam Acti-
acam .scriptam cs.se. Scorpius (Servius ad (t. 1, 33)
„bracchia contrahere" videtur, cum Sol ei appropinquat
scd nondum in coniunctionc est. Hoc Vergili aetate fieri
solebat inter diem 17 m. Sept. et 17 m. Oct. ; quod optime
convenit cum tempore victoriae Octaviani, d. 2 m. Sept.

(p. 6) , post quam hos versus composuisse videtur poeta.
Honoris causa hic locus in zodiaco non tribuitur, nam
qui iuxta lustitiam (Servius ad G. I, 33 in add. Dan.)
collocatur, non ipse iustus videtur aut fit; nec tum iam
experti erant Romani iustitiam imperatoris. Omnia ad
tempus spectant (v. 34 „tibi iani\\ v. 32 „tardis te men-
sibus addas").

V. 466 sqq. Ut supra imperatoris mentionem poetam
addidisse animadvertimus, sie hoc loco post illud
nie (sol) etiam caecos instare tumultus
saepe monet
rursus incipit v. 466 :

Memoratis C. Juli Caesaris caede prodigiisque, quae
eam secuta sunt, v. 490 ita concludit: „ergo

Romanas acics iterum videre Philippi,
ubi .significantur Phansalus et Philippi, utcrque locus in
provincia Macedonia. Si iam tempore, quo Vergilius
haec scribebat, victoria Actiaca rcportata fuis.set, haec
Oiaior non praetermissa esset, sed aeque celcbrata.

\') Varro i , 28 : „Dies primus est veris in aquario, aestatis
in tauro, autumni in Iconc, hiemis in \'scorpione; cum uniuscuius-
qne horum IUI signorum dies tcrtius ct viccsimus quatuor tem-
porum sit primus...... primi autumnalis cx a. d. III id. Sext.

(= d. II m. Sext.), hiberni ex a. d. IV id. Nov. (= d. 10 m.
Nov.y* Itaque cum autumnus incipit, Sol iam fuit viginti tres
dies in Leone, manet etiam septem (nam sol in quoquc signo
est dies ferc triginta). 1). 18 m. Sext. igitur transit ad Virginem
(Erigonen), in qua manet usque ad d. 17 m. Sept. Qua relicta
in Libra est usque ad d. 17 m. Oct. ; tum in Scorpione per dies
viginti tres, usque ad d. 10 m. Nov. Vergilius ignorât Libnim,
in cuius loco Oct.ivianum ponit.

et deorum invocatione, quae omnia referenda sunt ad
aspera tempora, quae ante pugnam Actiacam fuerunt.

Hunc saltem everso iuvenem succurrere saeclo
ne prohibete! satis iam pridem sanguine nostro
Laomedonteae luimus periuria Troiae.
iam pridem nobis caeli te regia, Caesar,
invidet, atque hominum queritur curare triumphos ;
505 quippe ubi fas versum atque nefas: tot bella per orbem,
tam multae scelerum facies; non ullus aratro
dignus bonos, squalent abductis arva colonis,
et curvae rigidum falces conflantur in cnsem.
hinc movet Euphrates, illinc Germania bellum;
5ÏO vicinae ruptis inter se legibus urbes

Servate nobis, inquit poeta, strenuum illum iuvenem
(ciuo nomine etiam lloratius Sat. II, 5, 63 Octavianum
appellavit „iuvenis Partbis horrendus"), solum idoneum,
(lui res tam asperas curet, et vita coelesti digniorem (juam
terrestri. Nam quocumque oculi nostri inciderunt, ubique
bellum ct scelus est. Mcrito igitur superi queruntur,
principem „triumphos quaerere" ab hominibus tam depra-
vatis. Non amplius enim coloni agros colunt, sed cnsem
pro falce gestantes militant. Iam vero non modo bellum

Partbis \') ct iis populis Orientalibus qui Antonio
cupiunt, paratur, sed etiam a Rheno llumine Gerniani

\') Ut Dio 50, I rcfcrt, I\'arthi rt«/^ a. 721/33 bclhini niovebant,
scd tum b nä^^of ra^t*«»«.

r,iTtipy Twv l\'mfixUiv fltxovovTX *al ri iv »pixri, n TtF.Uit xal « Maxi-
\'iovix, x*t oi AiyvTTioi ot n Kvpnvx\'iot xrt.

invadunt \'). Vicinae urbes, nempe in Italia et in Graecia,
quae partim Antonio, partim Octaviano favent exercitus
conscribunt. Itaque .... „saevit toto ]\\Iars impius orbe."
Non fieri potest, ut Vergilius talibus verbis aliam pugnam
pronuntiaverit nisi Actiacam.

Itaque si hos duos locos libri primi et separatim con-
templamur et unum cum altero conferimus, apparet prio-
rem (I, 24 sqq.) post victoriam Actiacam, posteriorem
(v. 500—511) ante esse compositum; ac simul (p, 15)
verborum nexu indicando demonstrare conati sumus, prio-
rem non tam arte cum ceteris cohaerere, ut non facile,
diiungi possit. Idcirco baud absurda suspitio mihi esse
videtur, Maronem libro primo iam ante m. Sept. a. 723/31
absolute, cum post victoriam praeclaram Octaviani rcditum
expectaret, versus 24—43 inscruisse •\'\'). Ergo sub finem
huius anni liber primus conscriptus erat, Attamen omnia
indicia licet in a. 723/31 quadrent, ipsa materie, quae
poetae tractanda est, tanta requiritur agriculturae scientia,
ac tot operum de rebus rusticis pervolutatio, ut eum iam
uno duobusve annis ante a, 723/31 operam dedi.sse libro
primo et ceteris studiis, quae vulgo scribendi laborem
antecedunt, tuto statuera nobis liceat

\') Bellum tunc instans a Dione tamquam confecttmi memora-
tur demum 51, 21 § 6, cum dc triumpho impcratoris agit. Cf.
pg. 7, ann. 5 et 6.

In eandem fere sententiam abiit Schaperu.s j). 14: „opere
iam i)erfccto praefatus c.st ea, quae humanis honoribu.s divinum
decus adderent (I, 24—42)."

Verba ilia Horatiana, Sat. i, 10, 44: „molle atque facetum/
Vcrgilio adnuerunt gaudentes rure Camenae" tantum ad Bucolica
refcro. Nam satira decima post (luartam (a. 717/37) et ante a.
719/35, quo anno recentiora secundus liber satirarum habet tem-
poris indicia, composita est ; liber autem primus Gcorgicon perfectus

In libro secundo inde a. v. 156 Italiae laudes celebrans ,
Vergilius se ipse interrogat v. 161 sqq. :

an memorem portus Lucrinoque addita claustra
atque indignatum magnis stridoribus aequor,
lulia qua ponto longe sonat unda refuse
Tyrrhenusque fretis immittitur aestus Avemis?

Non agitur, ut vides, de portu qui construitur dum
poeta scribit, sed de eo qui iam perfectus aliquamdiu
extat et inter res memorabiles Italiae refertur \'). Quare
non certum aliquod temporis indicium in versibus inest,
sed hoc tantum colligi potest, librum secundum scriptum
esse post a. 718/36. Sed sequitur certissima temporis
indicandi ratio paulo post v. 170 sqq.:

est a° 723/31, ac studia Vergili duobus annis ante coepernnt.
Etiamsi cum Frankio Fast. Hor. p. 22 statuimus, ])rimum Geor-
gicon librum iam a° 719/35 publici iuris factum esse et separatim
edituni, i)otuitnc Iloratius resjiiciens ad carmen codcm tcmi)ore
compositum et simul cum opere sue cvulgatum, iam canerc :
,y(idnucruiit Cimenae"? Tale eiumtiatum verisimile sit, si libri
cdiii omnes iam in manus leclorum venerint ac favore fruantur. —
Non necesse est, Iloratius Sat. I, 1, v. 114—116 Vergilium
c.\\presscril ; magis jjrobabile esse puto, Horatium Vergilio exemplo
fuisse, quoniam in Georgicis comparalio ilia, liauil nccessaria,
addita esse videtur, in Satira prima cum ceteris cohaeret nec
divclli potest. Et ipse Franckius p. 26 et 27 idem censet dc
imitatione in Georg. II, 458 scj., (juae similia sint Hor. Sat. I,
I, II—12. Kpod. carmine secundo („beatus ille"), ijuae a.
724/30 in lucem prodiit, propter exitum otTrpoffJixnTov fortasse
iocose alludit Iloratius ad Georg. II, 493 sqq. „forlunatus et
ille" cet.

\') Suet. Oct. c. 16: „Navibus ex integro fabricatis .... i)ortum
lulium ai)ud Haias, iinmisso in Lucrinum et Avernum lacum
"lari, effecit. In (pio cum hieme tota (717/37—718/36) copias
excrcuisset cet." Dio 48, 49—51.

et te, (extulit Italia) maxime Caesar,
qui nunc extremis Asiae iam victor in cris
inbellem avertis Romanis arcibus Indum.

Miror, quod Burmannus hos versus postea insertos esse
putat, quam speciem minime prae se ferunt. Nam nimis
nudum fuisset illud „maxime Caesar" sine ullo alio attri-
bute post „genus acre virum", „adsuetum malo", „mag-
nosque Camillos", „duros bello" (v. 167—170). Itaque non
temerarium est existimare, eodem anno Octavianum popu-
los orientales, Antonio obnoxios, suo imperio subiecisse,
quo Maro de silvis caneret, i. e. medio anno 724/30; cf.
pg. 7. Transeamus ad descriptionem vitae „fortunati agri-
colae", ubi v. 495 sqq.:

ilium non populi fasces, non purpura regum
flexit, et infidos agitans discordia fratrcs
aut coniurato descendons Dacus ab Histro,
non res Romanae perituraque regna cet.
501 nec ferrea iura

insanumque forum aut populi tabularia vidit.
sollicitant alii remis fréta caeca, ruuntque
in ferrum, penetrant aulas et limina regum;
hic petit excidiis urbem miserosque pcnatis,
ut gemma bibat et Sarrano dormiat ostro.

Quis a rustico diversus fascibus et purpura gavisus sit,
quis in freto classe urbem petierit, ut rex fiat rcapse
oricntalis, non dubium. Nempc Antonius significatur,
hostis iste patriae, cuius furorcm poeta tranquillitati vitae

pugnam imminentcm describerc ct praediccre, sed potius
enm errores civis prava cupiditate lapsi deplorare et con-
queri arbitrcmur. Haec igitur cadunt in annum 724/30.

Praeterea iam vidimus pg. 7, codem anno bellum cum
Dacis (v. 497) gestum esse \'). Sed quacritur, qui fuerint

illi fratres discordes (v. 496); non dubito, quin Phraätes
et Tiridates significentur. Nam etsi nec Dio (51, 18) nec
lustinus (42, 5, 6) eos fratres appellant, tamen cum uterque
sit e familia Arsacidarum (cf. pg". 7 ann. 3), Verg-ilius eos
fratres appellare potuit. Accedit, quod Phraätes, ut pri-
mum rex factus est (Dio 49, 23 § 3), fratres suos, ex
Antiochi filia natos, occidit, quod scelus fortasse etiam
Vergilio ob oculos versabatur. Porro animadvertendum
est, Tiridatem non fuisse obscurum quendam hominem,
ut putat Ribbeckius p. 19, sed a Caesare dignum habi-
tum, cui domicilium in Syria daretur (Dio 51, 18, § 3
Pg- 7); "Gc tanti honores principi habiti essent, litteris
de rebus Parthicis acceptis (Dio 51 , 20 init.), si tantum
vilis servus regnum occupare studuisset

Restât, ut pauca disseram de tabulariis (v. 502); ibi
poeta mihi videtur alludere ad censum, qui iam a. 72.1/30
praejjarabatur, scd paulo post a Caesare et Agrippa habi-
tus est, ut apparet e Dion. 52, 42, Monum. Ancyr. tab.
n, v. i, Suet. Oct. 27; cf. l^adevicum in edit, ad h. v.
Postrcmo in hoc libro attcndamus ad v. 508:

Imprimis illud „hiantem", .sed etiam locus, quem hi
versus tenent in turpium studiorum enunicrationc, satis
probant, talia cum contemptu quodam a Vergilio enunti-
ata esse. Quocirca fac, alia te.stimonia dcesse, hoc loco
adducimur saltem, ut crcdamus, eiusmodi partem non esse

\') Cf. Hor. C. III, 6, 14.
Verb.1 lustini I. 1. e mentc regis Parthoruni prolluxcruiil :
i,serviim suum Tiridatem____remitti .sibi postulat."

in foribus pugnam ex auro solidoque elephanto
Gangaridum faciam victorisque arma Quirini,
atque hie undantem bello magnumque flucntem
Nilum ac navali surgentis acre columnas.
30 addam urbes Asiae domitas pulsumque Nipbaten
et duo rapta manu diverso ex hoste tropaea
bisque triumphatas utroque ab litore gentes.

Vergilius vaticinans so imporatori templum dcdicaturum
esse prope Mincium, iam sibi ob oculos ponit ea, quae
in foribus expressurus sit: victorias et triumpbos Octaviani.
Gangaridac autem sunt illi populi orientales, qui Antoni
partibus favebant atque etiam in octavo Aencidis (v. 722 sqq.)
enumerantur ; quorum victorem Quirinum vocat, propterea
quod Octavianus vehenjenter cupiebat Romulus appellari,
tamquam alter Romae conditor (Dio 53, 16 § 7). Per
Nilum sine dubio poeta ad bcllum Alexandrinum (pg. 7),
per „columnas navali aero surgentis" ad aedem luli
Caesaris \'), rostris navium in pugna Actiaca captarum
omatam respicit. (Cf. Dion. 51, 19, § 2 ; 22, § 2.) Urbes
Asiae domitae pulsusque Nipbates rursus in memoriam
revocant ca, quae Octavianus per hiemem a. 30/29 cgit
in Oriente, (cf. pg. 7) Sod primo obtutu nop patet, quid
sibi velint illa duo tropaea et gentes bis triiimphatae.
Fuerunt, qui cogitarent de Crassi signis ab Augusto 734/20

recuperatis; sed haec nec sunt „rapta manu" verum red-
dita, nec possunt dici „rapta divcrso ex hoste." Mihi
valde probabile videtur, Vergilium hoe loco tres illos
triumphos , quos imperator mense Sextili a. 725/29 egit,
significasse, sed Actiacum et Aleximdrinum coniunxisse;
quo fit, ut de duobus tropaeis et de utroquc litore loquatur,
nempe de triumpho Dalmatico et Actiaco (cf. pg. 8). Et
revera quicumque aut prope Actium aut in Aegypto
Octaviano obstiterant, unum sibi elegerant ducem Anto-
nium; ita quasi una gens poetae videbatur victa. Et
Dalmatae et Aegyptii dici possunt „gentes utroquc ab
litore bis triumphatae"; nam de his lulius Caesar a. 707/47
(Suet. Caes. 37), de illis iam L. Anicius a. 587/167 triuni-
phaverat (Liv. 45, 43). llaec igitur pars scripta est post
mensem Sextilem a. 725/29.

De versibus 560—566 libri quarti hic non agam, quon-
iam cos spurios iudico, sed cf. cap. 11 s. f.; si genuini essent,
hoe tantum probarent, Vergilium de arvis, pecore, arbori-
bus (1. 1—111) cecinisse eodem tempore, quo Caesar „ad
Euphraten fulminaret" i. e. per annos 31 et 30.

Omnibus autem temporuin indiciis indagatis si post pro-
oemium libri tertii reliquam partem huius libri et totum
librum quartum intra breve spatium sex men.sium com-
posita esse statuimus, iidem Borgium (p. 13 sqq.) secuti
poetam nimiae festinationis accusare debemus. Sed quam-
vis constet, cum valdc cupivisse mox omncm operam
Aeneidi navare (Georg. III, 46—48), tarnen certa vestigia
huius festinationis in extrenui parte invenire non possu-
mus \'). Inimo vcro nusquam tot pulchrac digressiones

\') Vergilium non fcstinanlcr scripsissc, scd saepius versus mu-
tasse, perspicuum est e Don. (R. p. 59): „cum Georgica scriberct,
traditur cotidie meditatos mane plurimos versus dictare solitus
ac per totum diem retractando ad p.aucissimos redigere, non

sunt, quot in libro tertio et quarto. Nec contendere
ausim , initium libri tertii postea insertum esse ; nam cum
ceteris arte cohaeret nec divelli potest , id quod valde
perspicuum est, si hunc locum cum versibus libri primi,
ubi Caesar Augnstus invocatur, conferimus.

Denique quoniam supra demonstravimus, tempus illius
recitationis non constare (cf. pg. 9), sed eam aut a. 725/29
aut. a. 726/28 fieri potuisse (uterque enim annus aeque
neglegenter indicatur vocabulis „post pugnam Actiacam"),
potius adducimur, ut crcdamus Georgica a. 726/28 absoluta
et rccitata esse ; nam sex mensibus tot versus (plus mille)
non potuerunt pangi. Certo recitavit Maro ante m. Janu-
arium a. 727/27; nusquam enim nomine Augusto usus
est, quod principi illo tempore datum est.

Itaque ratione subducta ita colligo, ut Vergilium a.
721/33 et 722/32 ad opus se praeparasse, per a. 723/31,
724/30, 725/29, 726/28 scripsissc, a. 727/27 emendasse
ct partem postremam mutasse statuam. (cf. pg. 13.)

absurde carmen se (informe) more ursae parère dicens et lambendo
demum effingcre." Idem traditur a Gell. 17, 10, § i—4; cf.
Quinct. 10, 3, 8: „Vergilium quoquc paucissimos die compo-
suisse versus, auctor est Varius."

„Duplex est crilici ofiiciuni, ut non
lanlum locis male habiUs succurrat, s«i
cliam sircnuus cxist.it patronus iis, qu.ic
iniuria sollicitcntur."

I, 2. Pecrlkampius \'), (Mnem. X p. 113): „non satis
intolleg-o, cur hie Maccenntcm ita alloquatur"; et mox
p. 114: „Vergilius Maecenatem nudo tantum nomine, et
semel in toto hoc libro primo appellat, idque ante deos ct
Augustum. Maecenas, credo, istum honorem recu.sassct,
neque Augustus aequo animo tulisset. Nec vero in ipsum
Vergilium tam imprudens rusticitas cadebat cet."

Sed minime mirum, si poeta ita Maecenatem alloquitur,
cuius rogatu Georgica composuit, cuius „haut mollibus

\') Si qui forte mircnliir, me saepius illum virum doctissimum
rcdargucre conatum esse, hoc velitn animadvertant, me liaud
\'gnorare, quantum ab eo distenij sed quanto praestantior, lanto
"lagis ad refcllendum incitât.

iussis" (II, 41) dicit se obsequi, quem rogat, ut etiam earn
partem, quae apium mores, studia, populos, proelia con-
tinet, aspiciat (1. IV. in.), quem denique initio 1. II, (v. 39—41)
summis laudibus célébrât. Quid plura? Augustum in deorum
numerum refert et una cum iis invocat ; at Maecenati opus
suum mittit et dedicat eumque statim alloquitur, ut fieri
solet. Hoc ipsum iam honoris causa, nec nimis nudum
est, praesertim cum alio loco Vergilius iustas laudes
patrono suo non negarit. Et Nepoti venia danda nec
rusticitas obicienda est, ita incipienti praefationem „non
dubito, Attice, plerosque fore cet" et paulo post ad pere-
grinorum vitam transeunti. Quam autem proposuit Peerl-
kampius coniecturam pro „Maecenas" „Aminaeas", iam
propter elisionem illicitam a Scbapcro (in cd. app. p. 200)
damnata est; nec fieri potest, quin tale epitheton, speciem
quandam pro genere indicans, ab hoc loco alienum sit,
cum nimirum initio carminis poeta in universum de cultura
Vitium disscrat.

I, 7. Peerlkampius vita proposuit pro tellus: „si tellus,
terra, mutavit glandem arista, tellus non amplius profert
glandes. Quod falsum." Nimis quaesitum, ac ne verum
quidem. Terra proferebat olim glandes, scilicet ut homi-
nes fructus haberent, quibus vescercntur. Mox muncre
Cercris mutavit cibiim, glandem arista. Etiamsi quis rupto
verborum nexu tantum dixerit „terra mutavit glandem
arista", intcrpres nodum quaerat in scirpo, putans abbinc
non amplius terrani glandes prolaturam esse. Imminuta
enim glandium multitudine frumcntum loco frugum vul-
g-arium numeratur, et usitatum fit hominum alimentuin.
Inde poeta: „tellus glandem mutavit arista." Silentio
quaestionem praetereo, num librarii» umquam lectionem
vita in tellus mutaturi vel corrupturi fuerint.

I, 7—10. Ut ordo esset concinnior, idem p. 371 trans-
posuit vss. 10 et II inter 15 et 16. Augeretur sane

•! I

» I

concinnitas, si in hoc prooemio studium aliquod videremus
deos iungendi, qui vulgo comités sunt; sed verborum
vinculum tale non invenitur; ratio potius desultoria est.
Primum enim invocantur Liber et Ceres, quippe qui homi-
nibus alimenta meliora dederint; deinde Fauni et Nymphae,
agrestuvi pracscntia nuinina, porro Neptunus cqui creaXov,
Aristaeus ncniorum cultor, Pan ovium custos, Minerva
olcac inventrix, Triptolemus aratri monstrator, Silvanus
cyprcssi (i. e. silvae) sator. Ut vides certus ordo non inest.

I, Servius (p. 133, ti Thilo, in addit. Danielis)
ad h. 1.: „aiitiguissimi libri fudit aquam" plerique habue-

Ad hunc versum una opera omncs locos Scrvianos col-
legi, ubi aliquid de ipsius auctoris cmendatione dicitur,
ac simul nonnulla testimonia addidi de Vergili manuscriptis :

1, 6 „iMrnina" „numina" fuit, sed emcndavit ipse, quia
postea ait (10) „et vos agrestum pracscntia numina Fauni"
Sed illud „clarissima", me quidem iudice, requirit///w/"//f/;
si numina logebatur, erat menduni.

1, 25. Gell. 13:21 §3: „Tum is, qui quacsierat: „quonam
modo", inquit, „vis aurem meam intcrrogem?" ct Probum
ait rcspondisse: quo suam Vergilius pcrcontatus est, qui
divcrsis in locis urbis et urbcs dixit arbitrio consilioque
usus auris. Nam in primo Georgicon, quem ego, inquit,
librum manu ipsius corrcctum legi, urbis per i liltcram
scripsit. Verba c versibus eius haec sunt cet."

1, 6g sq.: „(ipsius) manu adiectisuntdcletisduobus, quorum
(alter totus legi) potuit „ipsis ofliciant segctes ne frugibus
illic"; ex altero hoc tantum „ne deserat umor harcnam."
l^rocul dubio hic latct error librarii, nam alter versus
"ihil difTert a Icctionc vulgata, prior nc potuit quidem
SIC legi, (juia rcquiritur antithesis „illic — hic", et omnino

ineptum est, segetes frugibus officere. Nam seges non
dicitur de malis herbis, ut lolio et filice, sed de frumento ;
quod etiam significatur 1, 112 (vide interprétés).

I, 207. Geil. 9, 14, 6: „Ciceronem quoque affirmat
Caesellius in oratione, quam pro P. Sestio fecit, „dies"
scripsisse pro „dici", quod ego, impensa opera conquisitis
veteribus libris plusculis, ita ut Caesellius ait, scriptum
inveni. Verba sunt haec ^I. Tulli: „Equités vero daturos
illius d/\'es poenas"; quocirca factum hercle est, ut facile
his eredam, qui scripserunt, idiographum librum Vergili
se inspexisse, in quo ita scriptum est: Libra somnique
parcs ubi fcccrit horas, id est „libra diei somnique."

II, 225, Geil. 6 (7), 20; cf. Philarg. qui vocatur ad II,
224 „scriptum in quodam commentario repperi, versus
istos a Vergilio ita primum esse recitatos atque editos:
Talem dives arat Capua ct vicina Vesevo/ A^û/a iugo;
postea Vergilium petissc a Nolanis, aquam uti duccrct
in propinquum rus, Nolanos beneficium petitum non fecisse,
poetam ofFcnsum nomen urbis eorum, quasi ex hominum
memoria, sic ex carmine suo derasisse, „ora/z/\'qiic pro
Nola mutasse cet." Fabula ficta est, opinor, cum gram-
matici iuxta „Capuam et Clanium!\' tertium nomen proprium
desiderarent pro „ora"; aut quod etiam fieri potuit, Nola,
glossa, in locum verac lectionis (ora) successit. Profccto
non est mitis ingenii Maronis, ita iniuriam persequi.

II, 247. Gell. I, 21: „Hyginus autcm, non hcrclc
ignobilis grammaticus, in commentariis, quae in Vergilium
fecit, confirmât et perseverat, non hoc a Vergilio relictum,
scd\'quod ipso invenerit in libro, quifucrit cx domo atque
cx familia Vergili: „et ora/tristia tcmptantum sensu
torquebit amaror"; quae lectio iure ac merito damnata
est a Madvigio (Adv. Crit. II, p. 48 ann. i): „quod errore

ortum, pravo grammaticorum, rara et antiqua incaute
sectantium, iudicio defensum est ; nam et minus reete sapor
et amaror tamquam duo distinguuntur, et perversissime
adhaeret nudum illud scnsti."

II, 332 „Celsus ait „germina" reliquisse Vergilium;
loquitur cnim de arborum fetu : unde male quidam graniina
legunt" Rectissime; nam de gramine iam sufficiunt vss.
329 et 330; bic redit Vergilius ad propositum, ut tempus
arbores et pampinos sei-endi definiat.

II, 344: „fuit autem prior lectio „frigusque calorque",
ut Plautus (Mere. 5, 2, 19) „neque frigus neque calor
metuo neque ventum neque grandineni"; aliter bypermetrus
versus erit." Ritschelius tamen apud Plautum restituit
nominativum: „neque mihi ulla obsistet amnis nee mons
neque adeo mare/ Nec calor nec frigus: metuo neque
ventum neque grandinem." Sed etiamsi apud Plautum
formam vetustam „calor" (neutr. gen.) quae alibi non occur-
rit, probemus, vocabula antiquiora Vergilio non obtrudenda
sunt, praesertim cum usùs vcrsuum hypermetrorum apud
eum frequens sit (G. I, 295, Aen. 7, 470 cet.), et imprimis
h. 1. aptus propter ancustrophen praepositionis „inter" (v. 345).

IV, 112 „legitur ct „tinos"; est autem laurus silve.strls
caerulea baca." Scholion fortasse petitum ex Ovid. Met.
ïo, 98: „et bacis caerula tinus." Una vera lectio est
„pinos" ut docet Columella 9, 4: „frequens sit semper
virens pinus" (ncmpo circa apium domicilia). Cf. Vossium
p. 766. Loco Ovidiano recto iinus restitutum est a Ileinsio
e Plin. 15, 129 et 17, 60. Sed nemo banc arborem me-
morat tamquam apibus acceptam.

IV, 141: „ipsius autem manu duplex fuit scriptura,
pinus et tinus." „Uberrima" bic pro „plurima": fructum
«nim tinus nullum fort, sed multa semina facit." De quo
loco idem valet, quod supra dictum est.

flores" quod ex his omnia générant." Necessaria est notio
reditus, quae bene per fetus (ut Georg. II, 442), non
per „flores" indicatur.

De VergiU manuscr. cf. Gell. 2, 3, 5: „venit nobis in
memoriam Fidum Optatum, multi nominis Romae gram-
maticum, ostendisse mihi librum Aeneidos secundum, miran-
dae vetustatis, emptum in sigillariis viginti aureis, quem
ipsius Vergilt fuisse credebatur. cf. ad G. II, v. 247, pg. 28.

Plin. H. N. 13, 12, 26: „Ita sunt longinqua monimenta
Tiberi Gaique Gracchorum manus; aput Pomponium Se-
cundum vatem civemque clarissimum vidi annos fere post
ducentos; iam vero Ciceronis ac divi Augusti Vergiliqtie
.saepenumero videmus."

Quintil. Inst. Orat. i, 7, 20: „quomodo (duplex S in
caussis cet.) et ipsum (Ciceronem) et Vergiliuvi quoque
scripsisse manus eorum docent."

Emendationes illae „numina, aqua, tinus, flores", .su])ra
redargutae, partim absurdae, partim non probabiles, nullae
necessariae, minime speciem prae se ferunt ipsius poetae
manus; immo nihil aliud e.sse videntur, nisi variae lectiones
vel correctiones grammaticorum. Aut egregie fallor, aut
ita res se habet. Nullius poetae memoria, ut constat,
magis a posteris culta est quam Vergib, nec mirum,
multos studuisse aÙTo\'Ypa\'.p\'jv eius possidere. Mi-tr^^jayn
tamen plerumque emendando tantoperc depravatum erat,
ut describi oporteret. Verisimile igitur est, Gelli aetate
\') Vergib non amplius superfuisse; verum gram-
matici contendebant se po.s.sidere aut vidisse et autograpbon
et exemplar Cornelianum. Nam praefuit po\'st Ilyginum

\') Cicero ad Att. 16, 3, i: „sed tamen idem iruvTstypa misi
ad te retractatius, et (iiiidem ippfirurov ipsum, crebris locis iucul-
catum et refecium. Munc tu tr.alatum in macrocolum lege arcano
convivis tuis." Cf. de Vergili ms. annot. p. 24.

(pg. 28), Vergili aequalem, Cornelius Celsus \') bibliotlieeae
publicae , cuius exemplar darum fuisse videtur. Contra
Hyginus ipsum autographon habuisse putabatur, in quo
a Marone emendationes factae essent. Itaque distingriuntur

tico. .. ipsius manu." Etiamsi tota haec narratio mscr.
vera esset, et omnes hae variae lectiones ipsi poetae
essent ascribendae, eiusmodi mutationes non alteram editi-
onem probarent, sed osuTcpa; cppovttoa;. Sed tam futiles
sunt, ut grammaticorum erroribus aut commentis tribu-
cndae sint.

1, 24. Peerlkampius p. 115 pro mox legendum censet
olim; quorum adverbiorum hoc feliciter divinos honores
longe remotos, illud ominose mortem nimis propinquam
significare putat. Sed p. 15 et 16 probare conati sumus,
hic agi de insigni Actiacae victoriae gloria, qua parta
Caesarem mox famquam dcum Romam rediturum esse
sibi proponat Vergilius; quod maxime appareat e verbo
nvenias", quod non evadendi sed redeundi habet signifi-
cationem. Poeta ille quidem etiamnunc dubitat, qualcs
honores singularcs Octaviano ut deo urbis terrarumque
vel frugum vel tempestatum vel maris vel temporis sint
habendi, sed sermoneni h. 1. esse de honoribus vivo prin-
cipi tribuendis satis probat v. 43: „votis iam nunc adsu-
tisce vocari."

l, Idem gcrmina \\iXo gramina , scd nihil mutandum.
Vergilius non docet, (juaerendum esse, ubi gramina iniussa.
i- e. sponte, ubi arte nascantur {iniussa enim epitheton
propriuni et in ipsius rei natura positum est), sed distingui
•irvum, vinetum, arbustum. Iam vero sub arboribus simul
virescunt iniussa gramina. Sed perperam iniussa gcrmina

I, 59. Ut Tmolus mittit croceos odor es, i. e. crocos
odoriferos, sic Epirus palmas equarain Eltadum, poetice
pro eqiias Eiiaaas palmigeras sive victn\'ces. ^Minus audax
est illud „Eliades\'", si verbum mittit e superioribus sub-
audiendum est, ut intellegamus Epirum equas suas in
Elida inittere, quam si cum Peerlk. pro palmas legimus
„patria est!\'

I, (>1. Privmm longe praefero accusative primos (seil,
lapides); tempus enim premitur ac primuvi cum verbis
„quo tempore" iungitur,. ut vulgo cum coniunctionibus:
ut, simul, simulac. Cf. Kühneri Gramm. II, p. 897.

1, 83. Negatio nec pertinet ad totain sententiam; per
breviloquentiam dictum est pro: nec fit, ut intcrea terra
sit inarata et gratia milla. Peerlkampium tamen p. 372
nec cum mdla iungentem offendit illud inaratae, quod ita
divisit mutavitque: „in arata" Sed metuo, ut hoe satis
perspicuum sit. Nam recte inaratae dicitur pro cessant is,
atque agro, alternis annis requiescenti, vervacto (v. 71—72)
opponitur terra, quae quamvis lino exhausta, tamen .ster-
core renovata, apta est ad fruges quotannis ferendas.
Verumtamen si Vergilius terram, de cuius satione et
stercoratione prioribus modo versibus accurate cgisset,
deinde continuo per „arata" ambigue significasset, mire
locutus esset.

I, »2. Noli epitheton tenues dcmere vocabulo piuviae.
Deductione autem curatur (v. 114), ne paludes agris noce-
ant, stipula comburenda, ne pluviac tenues pcrniciosae
fiant. Verbum adurat per zeugma usurpatur (Peerlk.
p. 120: tenuent)\', quod co facilius admittitur, (luoniam
etiam de frig-ore dicitur: Ov. Fast. 4, 918: „marmoreo
pallet adusta gelu."

i.1

et iterum terram exercct aratro verso, is „imperat arvis."
Sed velutsi retractet aliquatenus sententiam, statim sub-
iungvt: „umida solstitia atque hiemes orate serenas" cet.
Ante omnia orandum est agricolae; tantum enim valet
opportunitas tempestatis, ut in nonnullis regionibus sine
cultu, coeli salubritate messis uberrima fiat. Pra^ïterea
(v. 104) si quis naturae subvenerit laboribus tempestivis,
niagnopere agris proderit. Itaque nexus sententiarum op-
time se habet, nec versus 100—103 inducendi sunt (Ribb.
prol. p. 32).

laetus ager; nullo tantum se Mysia cultu
iactat et ipsa suas mirentur Gargara messes.

Locus difficillimus, in cuius explicatione aut emendatione
iam multi desudarunt. Peerlkampius (p. 121) pro cultu
Icgit coclo; Ribbeckius interpretationem Servi amplexus
(prol. p. ig2 § 20) retinet coniunctivum tuircntur, sed
improbat iactct; in codd. autem iactat et /Wc/«:/invenitur,
S\'eut etiam varia lectio mirantur extat. Vulgo ab inter-
Pretibus nullo tantum sc Mysia (cave legas Mocsia, nam
Gargara in Mysia sunt) cultu iactat refertur ad priora,
nuo fit, ut laetitia farris et agri comparetur cum iactatione
^lysiae, quod valdc mirum. Imprimis illud A/////////molcstias
cxhibet, quare Servius, verborum nexu neglecto, confu-
ffit ad inteq)retationem temerariam: „.sed non ei cultus
suus tantum prodcst, quantum hiberna serenitas." Unde
diud prodcst} Et verba nullo cultu nihil aliud significare
po.s.sunt nisi : „sine cultu", ut Schapcrus quoque in edit. :
»fast ohne Pfiege", qui tamen aliter quam Servius tantum
cxplicat, mente suppleri iubens: „quantum cam iactantem
•"^udimus"; scd ne sic quidom locus expcditur, et magno-
pere claudicant sequentia verba: „et ipsa suas mirentur
(xargara mc.ssis." Quid plura? Punctum post///^z-ponen-
duin o.st; porro pro et legendum ///; quod jiostquam in

copulam abiit, coniunctivus mirenhir in codd. servatus est.
Sententia ig^tur est: nullo cultu (sed humido solstitio et
hiberna serenitate) tantum ^lysia se efFert, ut ipsi incolae
messem admirentur. Cum his convenit additamentum
Danielis (Servius III, p. 157).... „unde ita uberes ibi
fructus proveniant, ut fecunditatem agrorum suorum etiam
Gargara ipsa mirentur." Postremo ad locum illustrandum
iuvat excribere Ovid. A. A. 1, 57 sqq.:

Gargara qiwtsegctes,<:[uoihdîbGt^leÛ\\ym\\\\dirdiC(imo?,,
j Aequore quot pisces, fronde teguntur aves,

fluvii agris diluviem minentur, eoque anni tempore deduc-
tionem aquae fieri, quod confirmât Varro de Re Rust. i ,
36: „octavo intervallo inter brumam et favonium haec
fieri oportet: de segetibus si qua est aqua, deduci" (v. 114) \').
Quandoquidem Vergilius agricolis praecipit, ut hiemes
• scrcnas a diis immortalibus orent (v. 100), non mirum
est, menses illos appellari incertos, quibus confidcre non
possis, modo serenos, modo pluviosos. Idcirco nulla causa
est, cur incertos in hibcnios mutemus (Peerlk.), quorum
illud multo magis poeticum mihi videtur; cf. v. 32, „tardi
menses" dc aestate. lieynius aflFert Ovid. A. A. II, 318
„acre non certo"; cui adde Val, Flacc. I, 307:

age rumpe moras dumque acquore toto
currimus, inccrtus si nubila duxcrit aether,
iam nunc mitte metus, fidcns supcrisqUe mihique.

\') Not» igitur cum Bosslero (Philol. 21, p. 59) Medicci Icciioncm
diducere v. 269 praetulerim. Bibula harena put.it esse abl.
instrum., ut .igricola aquam stagnantem absorbeiulam curct per
harenam ; quod fortasse fieri potest, si hie illic jarva lacuna in-
venitur, sed nihil prodest, si amnis exund.avil el omnia tenet.

I .
i ■

i I

( \'

r i

I, 129—146. Locus, ut nunc legitur, iam multos offen-
dit; Ribbeckius p. 50 abesse mavult v. 133—135 et v. 144.
Sed animadvertendum est, poetam per chtasmum expres-
sisse instituta lovis et hominum labores; nam v. 133—135
(de agricultura et de igne parando) ad v. 131 —132,
V. 136—142 (de navibus aedificandis , navigando, venando,
instrumentis fabricandi.s) ad v. 129—130 pertinent. Sed
per illud „mellaque decussit foliis" et „passim rivis cur-
rentia vina repressit" una eademque res significatur: mor-
tales coactos esse, ut ipsi agros colorent ,.ut varias usus
meditando extunderet artes et sulcis frumenti quaereret
herbam." Quamobrem ilîa verba non separata esse debent
per „ignemque removit." Porro rcmovit statim post moi^cri
fine versus 130, auribus non gratum est; itaque sedem
mutari propono:

Et p.issim rivis currentia vina rcpre.ssit
mellaque decussit foliis, ignemque removit.

Sed in versibus 133—135 non habeo, quod reprehen-
dam; quod autem Ribbeckius p. 50 contendit: „ars fabri-
candi ad vitae usum instrumenta in .sequentibus deinceps
tangitur (v. 143 sqq.), tum dcmum ad Cereris instituta
transitus jjaratur", non idem intellegi vult Vergilius v. 133
per varias artes, quae respiciunt ad viam colcudifcr artcm
>22, atque po.stea v. 145 sqq., ubi diversae artes ac
^livorsa opera tractantur, quae usum illorum instrumento-
runi recjuirunt. Primo homo didicit agrum arare, frumen-
^mn serere, igiiom excudere (v. 133—135); Post magis
^um instruxit Ceres (v. 142 sqq.).

\'» U4. Proximo versu (147) omnis emphasis cadit in
vocem fcrro\\ olim usi erant lig no, Ceres cos docuit terram
mstrunientis ferrets vertere. Quare ne eiecoris v. 144

(cf. Schaperum, in edit, append, p. 201). Nam cuneus
plerumque ligneus, atque inventa securi ad ligna scin-
denda vulgo non adhibetur.

I, 141—142. Contorte Ladevicus et Schaperus hos
versus interpretantur, „alta petens" cum superioribus
iungentes, tamquam sit: „sibi visus alta petere, quod
primum in avmc lato piscabatur." Sed arripio Hanovi trans-
positionem:

Ita existit pulcherrima oppositio et hiatus vitatur. (Peerlk.:
„pelago alius.")

I, 1(»7—1G8. Conclusio non apte cohaeret cum con-
dicione; aut dicendum erat: instrumenta ante repones,
si gloriae cupidus eris, aut: si instrumenta ante repones,
gloria te manebit. Hae duae constructioncs inter .se con-
fusae sunt, et versus, ut nunc leguntur, inepti. Vi verbis
illata Schapcrus vertit: „wenn deiner wirklich wartet,
d. h. wenn du willst, dass deiner warten soll." Rcquiritur
sanc ille scnsus ct insupcr futurum, quarc legi velim:

1, na—174. Schaperus transpositionem Schraderi, ut
174 antcccdat, 173 scquatur, improbat, verum Ribbeckius
eam in textum recepit, et rccte quidem. Nam in aratri
constructiono dcscribenda non omitti debet stiva, cum
ceteris partibus coalcscens, ideoquc post dentalia comme-
moranda. Si tamen ordinem codicum rctinemus, stiva cum
iugo coniungitur, quocum nihil habet commune, lugum
Qrmum esse oportet; itaque ei non sufiicit Irois tilia, .sed
etiam fago opus est.

Pccrlkampius p. 127 cogitavit, an Vergilius Graecam
dicendi formam secutus fuerit, ut atque ilium idem signi-

ficet, quod ct quem. Hoc interdum fieri notissimum,
et complura exempla Gracca, ubi post ov in apodosi
sequitur y.aX aÙTÔç, afFert Franckenus, (Comm. Lys. p. 93
ad Lys. 13, 63), ubi constructio relativa omittitur; sed
ratio huius loci alia est. Post sententiam condicionalem
(si bracchia forte remisit) expectes principalem cum verbo
passivo, cuius subiectum sit antecedens pronominis rela-
tivi qui\', sed mira illustrandi alacritate Vergilius novam
sententiam incipit per atquc illum rapit pro : rapitur prae-
ceps cet. Inde Servius: „atquc, id est, statimr Altera
sententia relativa ct quern rapit cet. ab hoc loco aliéna
esset; opus est apodosi, in qua comparatio cum ante-
cedentibus sita est. Aliquatenus confcrri licet G. II, 80:
"cc longum tempus, ct ingeiis cxillt ad caelum cet,
3, 5: Wpiato; Sà, Cv i^^is-k v\')iXo|JL£v [5aai)ia
xailioTavat y.a\\ soofxsv x-é .... y.cà O-JXO; .... Trstpaxat.
Hiusmodi anacoluthon, quo adumbratur motus subitus vcl
rcpons factum, .saepe apud Homerum in comparationibus
invenitur; cf. II. VI, 510 de equo superbo:

6 oaYXatr/fi -s-oirtio;
f^ix\'fa ê yrjwfx \'^pipsi (JisTa Y,})£a y.a\\ vó|Jiov

lllos ut caeco recubans in limine sensit
Cerberus, atque omues capitum subrexit hiatus
Saevus ct intranti populo. Iam nigra tumebat
Colla cet.

29 5 457- Qui frustra remis cum impetu fluminis luctatur,
is non in praeceps, in profundum, fertur, sed amnis prae-
ceps, celerrime fluens, eum rapit retrorsum.

I, 204—258. Vergilius v. 204—207 docet non solum
nautis sed etiam agricolis motum stellarum observandum
esse ; pro genere autem exempla aflfert Haedos, Arcturum,
Anguem, Imprimis tamen, inquit, rustico quaerendum
est, qno in signo zodiaci sol vcrsehir (v. 208—218 Libra,
Taurus, Canis), nec neglegenda sunt alia sidcra, quae
accuratius tempus definiunt, ut Atlantides, Gnosia Stella,
Maia, Bootes (v. 219—230). Idcirco (v. 231) Sol, quoniam
stellae tanti momenti sunt agricolis, viam per duodccim
signa Ingrediens, opera rustica constituit in quodque anni
tempus. Nam natura codi cum terra cohaerct ; ut „quin-
que tenent caelum zonae", ita terra quoquc in quinquc
partes dividitur (v. 231—251), quae deinccps describuntur.
Deinde sequitur:

hinc tempcstates dubio pracdisccre caclo
possumus, hinc messi.squc diem tcmpusquc sercndi,
et quando infidum remis impellcre niarmor
convcniat, quando armatas dcduccrc classis,
aut tempestivam silvis evortere pinum.

Qui versus recte, mc quidem iudicc, superioribus sub-
iunguntur. Nam eo quod supra dcmonstratum est, Z/ïn///;
dici et noctis horas pares facerc, nccdum eo tempore
hordei scmina imbribus vcxari, faurum candidum apcriro
annum, aliasquc stellas sercndi tempus indicare cct., agri-
colae dicuntur Jiinc tempcstates cet. posse pracdisccre",
i. e. ex hoc rerum ordine, qui in coclo et\'in terra obtinet.

, Restât autem, ut poeta ea opera tractct, quae domi
aut in agro agenda sunt per frigidum imbrcm ct dies
festos, quae si omittuntur, cetera suo tempore curari non
possunt, ct frustra signa observantur. Ergo Icgcndum puto :

Ne frustra signorum obitus speculemur et ortus
temporibusque parem diversis quattuor annum,
frigidus agricolam si quando continet imber
multa, forent quae mox coelo propcranda sereno,
inaturare datiir.

Ceteroquin versus alieni sunt ab hoc loco, etiamsi eos
interpretere de tabulis astronomicis Eudoxi (Schapcrus in
edit, ad v. 257). Ribbeckius (prol. p. 40 et 41) v. 252—256
transposuit post v. 258, quod baud necessarium puto, si
parvam illam mutationem adbibemus.

I, 247—248. Recte Peerlk. p. 128 et 12g: „mcrito
viris doctis nocte, quia mx praecedit, displicet", sed quam
proposuit coniecturam obtcuta ,.. lucc, mibi non arridet.
Nam etsi iure contendit, constructionem verbi obicndcndi
duplicem esse (nox obtcudit tcucbras lud, noN luccm
obtcndit tcnebn\'s), tamen in passivo primitiva vis huius
verbi ita servatur, ut ubique significct obtci; hie usus
valet. Videamus exempla :

IMin. 11. N. II, 37 (55): „oculis vtanbraua vitri obtcn-
dit ur" Etiam significationo translata, Tac. Agric. 10:
^Jin\'tainn\'a Germaniao obtcnditur\'\' Gell. 10,22: „obtcnto
pbilosophiac nomine" Ubique igitur passivum idem valet
utque obfci, nusquam simile est t«» obtcgf.

Ilaque obtcuta Incc ratione analogiae habita non aliter
nobis intcrpretari licet nisi per obiccta luce sive oblato
sed notio contraria desideratur. Praestare .Scbraderi
coniectura, uube pro nocte, mibi videtur.

1, 2«:i. Imprcssit, jjerfectum etiam post praes(Mis defendi-
tiir niultis locis; cf. G. I, 330, Aen. V, 145 (l<-\'bb. prol.
P- 269, Kühner II p. 100, 9).

cinam Rubis (Schol, ad Hor. Sat. 1,5, 94) confectam,
quod probabilius est quam rtibea, nam rubus non planta
est, quae pro vimine potest usurpari. Eius usum docet
Plin. H. N. 16, 37 (71). Cf. Servium ad versum 165:
„vilis autem supellex, quia -{- nam (fortasse: quia virgea:
nam) de genistis (Plin. 18, i, (2) 15) vel tunco vel alba
vite solent fieri." Non commemoratur, ut vides, rubus.
Cato quoque fiscinas a nomine regionis, unde veniunt,
appellat *).

I, 276. Non mihi probavit Peerlkampius p. 374 con-
iecturam suam in cotem pro inciisnm ; „reportât", inquit,
„lapidem, unde cos fiat." Sed „lapis in cotem" super-
vacaneum est, nam cos iam lapis, et solum sufficit. —
Lapis incusus (non recte Ribbeckius edidit incujjum; cf.
Pers. Sat. 11, 52: „si tibi cretcrras argenti incusao^o,
pingui/auro dona feram." Auson. opigr. 131) significat
fabrc factus, malleo cusus, quod rustici ipsi facere non
poterant. Praeterea plano iidem versus laudantur a Colu-
mella 7 , 1, 3 ct a Prisciano 892 P. Cf. Serv. ad h. v. :

1) Cato de agric, 135 § 3: „fiscin.ic Campanic.ic f canic utiles
sunt, funcb subductarios, spartum onuie CajjU.ic : fiscinas Ronianicas
Sucssae C.asino -j- optiniac crunt Romac" Locus corruptus; praesens
sunt prodit interiwlatorcm ; futurum enim toto capite in eiusmodi
consiliis Catoni in deliciis est. Fortasse: „fiscinae Campanicac
oleariae (cf. c. 153) utiles („sunt" omittendum est); funw (correctio
Polili.ani, v. Keil) subductari«x (cd. princeps, v. Keil), spartum
omne Capu.ae: fiscinrzr Romanic<?^ (Pontedcra) Sucssae, Cisinx
(gen, ego, cf, § 3 infra); optimae erunt Rom.ie."

In manibus est Schneiden editio, ubi tantummodo in anno-
tatione critica dicitur : „.mtc Victor, erat incussum, ille vcro
ptcursum dedit." Ilacc cum typis m.an(l.arenUir, vir doctissimus
S. G. dk Vries bcnevolc me certiorcm fecit, in optimo codicc
Sangermanensi (Petrojwlit. bibl. imp. n". 207) saec. IX legi „in-
cuwum."

I, 287—310. Ribbeckius p. 42 transposuit v. 291—296
post 310; tum in textum recepit Peerlkampi coniecturam
v. 297, 298:

71CC rubicunda Ceres medio succiditur aestu
at medio tostas aestu terit area fruges.

In cod. vero legitur: at rubicunda cet, ct medio tos-
tas cet. lam uterque refutatus est a Schapcro (de G.
emend., p. 13), cuius argumentis haec adderc iuvat. Poetae
in animo est primum enumerare, quae noctc gelida a
rusticis agi possint (v. 287—290), quibus rectissimc sub-
iunguntur ea, quae hicvic quidem sed cadcm i>ost salis
occasHJn fieri solent : „scros hiberni ad luminis iguis f>cnn-
gilar (v. 291—296). Quibus 0\\i\\i0\\\\\\xx\\K\\\\r mcssis ct tritura,
quae contra neque nocte nequc vcspcri, sed tum, cum
(^(^lor maximns est, fiunt. ^[cdio aestu non significat „tem-
pore meridiano", quippe Varro (i, 5O: «prope aream
umbracula, quo succcduut homines in aestu tempore meri-
diand\\ sed id tempus aestatis indicat, quo coclum sercnum
et calor perpetuus et constans, nam humor messi obest
(cf. Varr. 1, 32). Sermoncm autem hic esse dc r///;//" tem-
pore, non de parte ^Z/ir/\'etiam ex co apparet, quod sequitur:

Nam ut vides, calido tcmi)ori anni, quo tot res aguntur,
opponitur hicms iucrs, quae deinde dcscribitur. Itaque
\'■^cquiesco in lectiono tradita.

a02--!ioi. Ilaud scio, an Poerlkampi p. 130 \'""ta-
pressa carina, non ncccssaria sit. Nam si locum
bono inspicimus, facile apparet, non hiemem cum carinis
comparari, sed tempus, quo otium agricolac incipit, cum

. quo nautac navigarc dcsinunt. Sed non satis attendit
Peerlkampius ad coniunctionem „cum\'\\ quo factum est,

ut hoc modo ratiocinaretur : „in his particula et ferri non
potest, nisi velis : ceti (omittit own) carinae parto fnmntiir
et curas resolvuiit, quod ineptum est." Verum sententia
haec est: „(agricolas) invitât genialis hiems, curasque
resolvit, ceu cuin pressae iam portum tetigere carinae,
et laeti nautae puppibus imposuere coronas, (nautas invi-
tât). Similiter omittitur apodosis post ceu cwn Georg.
IV, g6, Aen. 7, 673, et idem accidit post „ac veluti."

I, 820. Metuo, ut recta sit emendatio Madvigi ut pro
ita. (Adv. Crit. II, 47). Non enim verba: „ita turbine
nigro / ferret hiems culmumque levem stipulasque volantis"
pertinent, ut ille putat, ad ipsain rci dcscriptioncm absol-
vcndam, sed rcvi divcrsam continent. Nam „omnia vcn-
torum proclia" (v. 318) aliud quid significat quam hicmis
turbo. Hic qualis sit, manifeste describit Seneca, quaest.
nat. 5, 13 : „vcntus circumactus ct eundem ambiens locum
et se ipse vertigine concitans turbo est." Praeterea inter
se opponuntur gravida scgcs (v. 319) i. c. spicac grants
refer tac, et culmus Icvis stipulacquc volantes. Itaquc qui
fieri potest, (id quod postulat emendatio Afadvigi) ut
casdem aristas modo per gravidam scgetcm, modo per
culmum Icvem significaverit poeta? Scd, opinor, com-
paratio instituta est por ita (v. 320) cum coniunctivo (ferret)
inter aestatem et hiemcm, inter segetcm maturcsccntem,
quae impctu vcntoruin sublimis cruitur, et segetem descc-
tam, ubi culmt in agro relicti facile turbine tolluntur.
Itaquc verba „ita ferret" cot. (cf. Kühncr II, p. 135) signi-
ficant: „tam vehcmenter îv/Arm/tfm\'hicmc culmumque
levem stipulasque volantes."

I, Pro hoc vcr.su facit Ilesiodus 0pp. 508 et 511,
queni imitatus est Vergilius; cf. cap. III huius opusculi.

I, :{(5ü. Vulgo coniungitur sibi tcmpcrare cum quin,
nusquam invenitur sibi tcmpcrare (ab) aliqua rc. Qua de
causa cum Wunderlichio legendum ccnseo:

iam tibi tum curvis male temperat unda carinis.
Secunda persona etiam occurrit v. 365.

1, 3(55. Bosslerus (Philol. 21, p. 157, 158) praegresso olim
I. H. Vossio, sic mutandum putat: vcnto iinpcllcntc, nisus
verbis Arati, Progn. 926, et Senecae, quaest. nat. 1,14.
Sed iam hanc coniecturam jNIorschius p. 16 impugnavit:
»neque vero Aratus stellas praecipites vento impelli dicit,
sed hoc unum contendit, e.x eadem regione, qua ventus
flare coeperit, cas cadere. Bosslerus ut ita corrigeret,
Aratum auxilio vocare non debebat. — Senecam autem
quamquam totum Maronis locum inspexit, cum scribcret:
»adtritu aeris ignis inccnsus vcnto praeceps impellitur",
ipsum v. 365 ante oculos habuissc, e verbis nequaquam
collijri potest." Nec coniectura, opinor, in hunc locum
quadrat. Si Vergilius dixisset:

f^nnsam cuiusdam \'f«ivoixivou, non signum proccllae instan-
tis dcdisset; hoc vero neccssarium est propter v. 35"—355,
^bi consilium jïoctac cxponitur. Sin leginms vcn/o impcn-
(fcn/c, recte cum praecedentibus cobacrent ca, quae inde
V. 365 usque ad v. 370 scquuntur, ubi signa innpcsfaiis
»nox coorturac enumerantur, cf. v. 356 vcutis surgcntibiis,
Nam impcmicnic significat insfan/c, propinquo, sicut Georg.

ncc vero a stabulis pluvia impcndcntc recedunt
longius (apes).
I. »S7. Varie interprétés disi)utant de .significatione
•ulverbil incassum. Animadvertendum est, Vergilium b. 1.
\'»litaium e.sse Arat. Prognost. 241:

turn liceat pelagi volucres tardaeque paludis
cernere inexplctas studio certare lavandi.

Cf. cap. Ill huius opusculi. Vergilius autem naturam
avium depingit, quas instante tempestate videas, (v. 386):

Itaque „frustra gestiunt lavandi studio", nam nec capite
fluctibus submergendo, nec pedibus in marc procurrentes,
totae sub aqua urinari possunt.

I, 393—394. Non assequor, cur legere malit Peerl-
kampius opcrta quam- apcrta (p. 131). lluic enim loco
non aptum est, prospici (v. 394) coelum opertum. Nam
dum imber est, sperare aliquis potest, fore ut rTperta in
^/perta se vertant, sed cum „stellac acie non obtusa lucent"
(v. 395), cum „Luna surgit fratris radiis non obnoxia"
(v. 396), cum „voilera lanac per caelum non feruntur"
(v. 397), dcnique cum imbcr de.stitit et ilia cernuntur,
signa certissima adsunt serenitatis: iam „soles ct ^/perta
Serena prospiciuntur." Ncc recto vcro iungas opcrta screna
cum sole, nequo ad primum conspectum intcllcgas, ut
vult Peerlkampius, operta scrcna de SC ren IS ff adhuc latcn-
tibus, mox prodituris", sed contra de coclo tecto, do
tempestate et imbribus. Versus 465, quem Peerlk. affert
ad coniecturam probandam, contrarium docet. Jbi enim
Sol dicitur „moncrc fraudem ct opcrta tumesccrc bella",
ita ut opcrta bella, mox cruptura, iam prospiccrc ct
certis signis cognoscere possimus. Nam prospicimus ct
cognoscimus id quod futurum est, bellum rrpertum; monc-
♦ mur sole id, quod iam adest, seil, bellum öpertum tumc.s-
ccrc. lunctura vcro apcrta scrcna defenditur loco Taciti,
Agric. 25: aperto maris sui sccrcto, Maro cxpressit vcrsum
Solensis poetae 995 (cf. cap. Ill huius opusculi):

i!xc\'~£0 o\'c\'joto; fjisv èiov £-1 yßiina-i [XGtXXov
£? öè YaXTjVarr^v -/£t|x(ovo{}£v.

1, Non dubito anteponere Peerlkampi coniecturam
lutosos lectioni vulgatae solltios vol solufo, quod sensu
caret. Rursus enim noster vertit Aratum (v. 1122):
Ê\'joioi, O\'jöè o\'j£; (fop\'Jtm è-tfjiopYafvouaat.
Reddens illud cpopy-co;, quod Schol. Acharn. 8qi explicat
per cppuyavcooTj; ctzailapata, addidit Vergilius epitlicton
„htlosos" Nam vocabulum nudum „manipuli" ipsum per
se non idem valet ac cpojiuxó;.

l,4iri8qci. Duae opinioncs, quarum una Pythagorca,
iiltera Epicurea est, inter se opponuntur. Pythagoras
enim aves divinitus (a dii.s) praesagicndi quandam vim
accepisse putabat; Epicurus vero eas naturam aeris sequi
ct pro eius qualitate aut laeta videri aut tristia. Itaque
qui causam mu in ipsa natura quaerebant, facultatein
\'\'lam pracdicendi aut ad deos ipsos aut ad fatum lovc
Potentius referebant, sicut fere apud omnes auctores anti-
quitatis hic illic dubitatio quaedam invenitur, utrum res
liumanae a diis an necessitate quadam, cui ipsi dü obnoxii
gubernentur. Fa/o igitur ferri potest iuxta adv. ifivi-
"itus; genot, rerum iungeiulus est cum pruticnh\'a. lam
animadvertit Schapcrus in cd. maior etiam ad wgcnium
Pertinero, et falo esse ablat. causae; cui assentior. Pocrl-
^\'^mpj autem conicctura, quamvis rcctam praebeat sen-
tentiam, haud necessaria esse videtur (p. i33-\' J\'aud,
equidom ut credo .. . c/ rerum /anfd\')

interpretandum est, .sed non claro ostcnditur id, quod
voluit poeta: tcmpcstalcin atquc humorem ccikrc. Sin
lectionem viccs in textum recipimus , mutavcrc vices sigiii-
fieat: locum coclo scrnw deiirruut\\ cf. Hor. C. I, 4. » =

I, 457. Moneat, quod Wagnerus e cod. Romano dedit
pro moveat, ne ob eam quidem causam admitti potest,
quod tum in v. 456 requireretur coniunctio ne. Moneat
enim esset coniunctivus prohibitivus, moveaf jiotentiaWs est.

Insolitis non est „solito maioribus" sed „numquam antea
in Alpibus factis", quod prodigium satis metus attulisse
hominibus credo, (cf. Peerlk. p. 134). Quodsi Plinius
Alpes saepe tremuisse narrat, Vergilium non aeque peritum
geographiae fui.sse arbitror, praesertim cum in universum
Romani non tantum curarent notitiam horridarum Alpium
regionum, quantum aequales nostri. Caesar scilicet, qui
toties Alpes superavit, nusquam in commentariis mcntio- |

redundanfibus, sed de aqua e fonte scaturicnte; cf. PHn.
II. N. 5, y, 10: „Nilus prosilit fonte."

I, 5i:j. „Addunt in spa/ia" non modo conferri licet
cum Plaut. Trin. 4, 3, 3 (loio): „adde gradum, appro-
pera" et cum Sili Italici 16, 374 imitatione, verum etiam
cum Gracco eztotoovat st; = proficere, quod fortasstï Ver-
gilius h. 1. reddidit.

II, r»—s. Leutschius (Philol. 36, p. 220) ante Jloret
ager supplet e vcrsu priore demonstrativum hic, ut dc
agro poctico cogitandum sit. .Sed v. 7 Vergilius iterum
per anaphoram Liberum implorât deumque invitât ad uvas
secum calcandas:

Hue, pater o Lenaee, veni, nudataque musto
tingue novo mecum dereptis crura cothurnis.

Per totum igitur prooemium poeta in eodem agro inter
prela et calcatores, abundante vindemia, se fingit versari,
idemque solum modo per hue vel hic, modo per agcr
significat. Itaque de agro poetico cogitare non opus est.
II, U.

Peerlkampius p. 136: „proprio de scmiuc\'\'-, sed hoc non
erat premendum, partem arborum ex suis ipsarum semi-
nibus nasci. Verum opponitur semen apertum, ut aiunt, ei,
quod latet nostrum sensum (v. 10—13; Varro J, 40).
1\'orro illud posito mo non offendit, nam etsi quis non
facile dixerit, arborem semen poncrc, alia tarnen ratio
est participii, quod naturam adicctivi scnsim paulatim-
que induit, ut idem sit ac situs sive iaccns. Quod probatur
hisce cxemplis: Hor. C. HI, u), 7: „Audis,

nSaope graves pluvias adopertus nubibus auster
Concitat, aut positti sub nive terra iacct."

Ibd. VI, 200:
«Mane ubi bis fucrit, Phoebusquc iteraverit ortus,
Factaque erit posito ron; bis uda segos cot."

II, 1«. Num salva Latinitate a Peerlkampio p. 37^
«mendetur adituc pro habitue, vehementer dubito. Rccte
^»citur: quercus habitac sutU oracula, sod si verbo adeundt
"limur, abesse non oportet tamquam vel quasi: nuda
•UJpositio hic non fertur; quare ac(iui«!sco in lectione tradita.
üi». Sunt alii, quos ipse via sibi ropperit usus.

Ribb.: aliae, quas ipse vi\'as sibi cet.
Peerlk.: alii, quos ipse tina sibi cet.
Non solum apud poetas sed ne in pedestri quidem oratione
solus ablativus via occurrit pro vulgari: „via ac rationed
Ubicumque hanc translatam significationem habere videtur,
aut cum verbo eundi iungitur, aut iuxta synonymum collo-
catur, unde sensus apparet, velut Cic. Brut. 12, 46: „Nam
antea neminem solitum via ac arte, sed accurate tamen
et de scripto plerosque dicere"; Cic. nat. d 11, 22: „Zeno
igitur naturam ita definit, ut earn dicat igncm esse arti-
ficiosum, ad gignendum progredientem via"\', cf. Bentleium
\'I ad Ter. Andr. II, 6, 11 et Peerlkampium, p. 376. Sed

etiam aliam ob causam via improbandum est. Ratione
enim usus numquam grassatur; fac, aliquem casu ani-
madvertisse, interdum vallos in terram demissos rursus
radices agere: ita sponte usus existit dei)lantandi. Coniec-
tura autem Ribbecki omnes difficultates tolluntur. Porro
verisimilius est, vias propter sequens sibi in ablat. via
abiisse, quam ex una natum esse (Peerlk.). Ablativo t^/W
.semcl lecto, cetera a grammaticis, alii ad praecedcns
viodos (v. 20) referentibus, accommodata sunt.
II, JM) 15.

Tuque ades, inceptumque una decurre laborem,
o decus, o famac merito pars maxuma nostrae,
Maecenas, pelagoque volans da vela patent!;
( I non ego cuncta meis amplecti versibus opto,

non mibi si linguae centum .sint oraque centum,
ferrea vox; ados ct primi lege litoris orani,
in manibus terrae.
Si niutato imperative da (v. 41) in infin. dare versus
41 et 42 cum Pccrlkampio transponimus, primo scparatur
Maecenas ab cpithetis decus et famac pars maxuma, deinde
pulcherrima anaphora wo// ego, iwn mihi (v. 42, 43)
tollitur, po.streino tribuitur poetae id, (juod tribuondum

erat Maecenati, vela dare. Nam ut Maecenas una decur-
rit inceptum laborem (v. 39), adcst, oram legit (v. 44),
sic etiam vela dat et est quasi rectoris loco, ut eius au-
spiciis poeta naviget. Peerlkampius vero haec argumen-
tatur: „si recte video, hoc dixit Vergilius: „0 Maecenas,
Ja mecum vela pelago, et in altum provectus, procul
terras linque. Lege mecum litus, et terrae sint propin-
quae." Ergo dixit, quod sibi adversa fronte resistit." -
Haec vera essent, si pelagus patens idem significaret ac
Pelagus altum y sed nihil aliud est nisi pelagus apertum.
Qui portu relicto in mare apertum evehitur, ci licet
^"t altum petere aut litus legere. Scd „non cuncta suis
^niplecti versibus optans" Vergilius patronum rogat, ut
sccum „primi litoris oram legat." Itaque nihil mutandum.
Quod ad patens pertinet, cf. Hor. C. II, i6, i.

II, a»—4«. Auetore Hanovio Ribbeckius versus 39 46
"^\'grare lussit eosque collocavit inter v. 8 ct 9, quoniam
..multo aptius" inquit, „statim ipso libri principio Bacchi
•■^PPellationi adiungantur" (prol. p. 46)- I" univerum mihi
Jisplicent tran.spositiones illae versuum aliquot, quod
•Tiagnopore miror, qui fieri possit, ut versus, qui casu
nuodam loco suo moti esse dicuntur, .semper eo deve-
»lerint, ubi omnibus praeter nimis svoraTixoLi; faciles sint
\'"tollectu. Scd h. 1. mutationc illa ordo non concinnior
Immo admoduni invenuste post învocationein Bacchi:

nudataque musto
tinguc novo mccum dcrcptis crura cothurnis
statim sequeretur imago diversi generis:

^uque ades ... Maecenas... et primi lege litoris oram,
\'ta ut poeta eodem tempore cum Baccho calcator, cum
^^aucenate nauta esscti

^crumtamen .si ordinem codicum rotinemus, post pro-
^«>niium exponitur indc a v. 9 u.sque ad v. 34. q"omodo
^»•iHires propagentur aut natura aut opera hominum. Ita

Vergilius, postquam ostendit, colendi modum suum cuique
generi arborum esse, rusticos adhortatur:

Neu (malim nc, cod. Bern. 165) segnes iaceant terrae,
quae procul dubio pertinent ad v. 47—82, ubi imprimis
de arboribus infecundis deque earum imüi\'one agitur; si
autem arbores inseruntur, terra non amplius segnis iacet.

Tertio poetice significatur, varia arborum genera non
ubique bene crescere, sed unum hic, alterum illic:
37 luvat Ismara Baccho

Conserere atque olea magnum vcstire Tabumum,
quod argumentum tractatur v. 83—135.

Itaque Maro considerans, quot res sibi praecipiendae
sint, Maecenatem invocat, ut opem ferat in carmine
pangendo (v. 39—46). Tum demum v. 47 ipsa pars
didactica, ut ita dicam, incipit; quae autem anteccsse-
runt, introitum in ipsum argumentum pararunt, nempc
propositio (v. i—8), partitio (v. 9—34), transitio (v. 35—46);
cf. Schaperum de G. emend, p. 13.

At Ribbeckius, mutatis illis, p. 46 „quattuor, inquit,
qui antecedunt versibus 35—38, quid faciamus?" Invenit
locum vir doctissimus eosque inseruit post v. 108. Sed
non ipse sibi omnino placcre videtur 1. 1.: „quae illis
(iuvat Ismara cct.) antecedunt praeccpta „proprios gene-
ratim discite cultus" (v. 35) „fructusque feros mollite
colendo, neu segnes iaceant terrae" spcclant sanc aligna
ex parte ad mutandas ct cmcndandas frugcs arborcsquc,
sed immiscent alia nova, suum cuique generi cultum nec
segnem relinquendum esse vel asperrimum agrum, (juae
cur particula quarc commcndcntur, non intellego." Ab
illa particula ut initium faciam di.sputandi, ego non asse-
quor, quomodo nîferri possit ad versus praeccdentcs

83—108, ut in Ribbecki transpositione fit. Ibi enim
genera tantum arborum enumerantur, praesertim vitium,
sed dc cultii nihil dicitur (cf. „quare agite o proprios
greneratim discite cultus"). Attamen in vulgata post v. 34
adhortatio illa optime se habet, ut iam supra demonstra-
vimus (p. 49). Etiam imperativi „discite, mollite" niagis
iGctorum animos erigunt ante dispositionem quam in media
Positi. Scgncs terrae quae iaccnt nihil commune habet
iis, quae monentur v. 109: „nec vero terrae ferre
omnes omnia possunt" (Ribb. p. 46 extr.) sed agros indicant,
^"de propter feras arbores (v. 36} nulli fructus percipiuntur.

Porro quod Ribbeckius contendit, transposita tota illa
parte (v. 35—46), re et verbis v. 32—34 ^^t 47 sqq- \'"tor
cohaerere, id specie quidem blandum, scd reapse
\'■«^Pudiandum est. Nam in prioribus dc nonnullis insitionis
e^icmplis agitur, quae admirantes contemplamur (v. 32),
quae inter alia miracula artis arborum procreandarum
commemorantur („quin et caudicibus sectis. mirabile dictu
V. 50 et 31.) Verum apparet e versu 47. narrationem
"on continuari nec progredi, sed \\h\\ a primordio praccc^ta
insitionis canere incipere poetam. illud tarnen liacc quoquc
(v- 49) opponitur superioribus: „infecunda quidem"; quoquc,
"cmpo ut arbores feliccs; nam sequitur:

exuerint silvestrem aninmm cultuque frequenti
in quascumque voles artes, haud tarda .sequentur.
llacc omnia ego reputans in ordine tradito acquicsco.

Qnippt-\' solo natura subest.
Verba non concoquo. Peerlkampi autem conicctura, olln
pro solo, versibus sententia obtruditur aliéna a mente poetae.
^on enim distinguit duo genera arborum, quorum um
natura deest, alten favet, scd causam affcrt, cur arbores,
quae infecundae sint, tarnen laetae ct fortes surgant 1»
duobus mss. logitur pro solo genet, soli: conicio:
Quippe soli natura sua est.

Quae sponte se tollunt arbores, crescunt in solo, cuius
natura sua est, i. e. propria, apta. Eodem modo supra v. 27 :

Silvarumque aliae pressos propaginis arcus
expectant et viva sua plantaria terra.

De usu pronominis cf. Cic. ad fam. 6, 13, 2 : „Caesarem
stia natura mitiorem facit."

II, 72. Facile I. II. Vossius laudato Geop. 10, 76 nobis
persuadet, ut pro accusativo fagos legamus nom. fagus,
levemque interpunctionem statuamus post boc vocabulum

Nam „glans fagea (Plin. H. N. 16, 6, 25) jwm bilarem
facit, camem cocibilem ac levem et utilem stomacbo",
quin etiam (ibid. c. 5) „dulcissima omnium, ut qua obsessos
etiam homines durasse in oppido Chio tradat Cornelius
Alexander." Castaneae tamen erant „nuces, mea quas
Amaryllis amabat" (Fcl. II, 53). Quoniam autem Columella
de Re Rust. 5,11 diserte demonstrat, secundum antiques
(§ 12) omnem surculum omni arbori inseri posse, si non
sit ei, cui inseratur, dissimilis cortice, nihil nos impedit,
(luominus Vossi coniecturam, multo probabiliorom quam
lectionem traditam, amplectamur. Quod ad productionem
syllabae us attinet, conferenda sunt exempla, quae col-
Icgit Schaperus in edit, ad G. II, 71; Aen. (j, g.

II, 81. Valde mihi blanditur cxilit pro exit (Ribbeckiu.s);
rcctius enim dicitur cxilirc in coelum, quam exire vol
cxistere, quorum significatio est c terra prtmcnirc. H. I.
tamen sermo est de plantis immissis- sive de arboribus
insitis. Verbo prosiliendi utitur Columella 7, 6, 1 eodem
creseendi sensu: „ilignei quemeique frutices, qui in altitu-
dinem non prosilierunf." De bac emendatione, quam
debemus auctoritati Noni Marcelli, cf. Ribb. prol. p. 211.

iniratasqjie Schapen intra fa usque; sed usque non placet,
nec quidquam desidcraretur, si abesset. Splendide Pcerl-
l^ampius: intra fa ipsa cef; hoc pronomine simul phan-
tasia, quam Servius ingentem dicit, aliquatenus attenuatur;

11} 126. Tardum saporem errore librarii natum est
c praecedente: non farda pharetris." Pccrlkampius veri-
ne interpretatio tardi saporis, tamquam diu palato
^\'nmanentis, per Latinitatem admitti queat, conicit aci-
pro far dum (p. 377). Sed facilius tale aberrandi
Vitium oculis accidit in describendo, si utrumque voca-
bulum per candem littcram incipit. Quarc legendum cs.sc
puto: faefrumque saporem \\ cf. T.ucr. 6, 22:

partim quod faefro quasi conspurcare sapore
omnia ccrncbat, quaccumque reccperat, intus.

110. Vulgatam Icctioncm tuetur Apollonius Rho-
^\'"us, Arg. quem noster imitatus c.st, ut Ovidius

^ti^que non mutavcrim cum Pecrlkampio (p. i-p) mmanis
\'»niiania, nam Argon. 414: ocpto; iisivoio (isi-
«^^^//ioxov-ra; oWvTa; xts. Apud cundem ct Ovidium Icgi-
sacro Mavorfis anui, Tsof»» \'/\\i>t/(!) : ncque apud
^crgiliuni apte iungitur immauia cum loca.

Inverferc (v. 141) non intellego de sccunda aratione
(Schaperus), quae usu vcnit, postquam satum est, sed
prima; Argon. 3. \'334:

Et paulo post:
rr,(xo; (vesperi) ctpr^poio vsib; ût:\' àzafxdto) àpoxf^pt
TcTpaY"\'^? soùoa* ßotuv i\' à-sXust\' otpOTpa
xcà Toy; p-èv -sôfovôs ôts—oir,a£ \'-pißsaOoci.

lason desinit arare, sitim explet, se parat ad pugnam
cum vins armatis e terra nascentibus committendam. Ut
vides, nulla iterationis mentio, ne tempus quidem fuit.
Satis dcntibus significat „cum dentes serebantur"; cf. G. I,
206 et Kühner, II p. 568.

II, 169. In textum recipienda est Pecrlkampi conicc-
tura Dcciosqnc inarçs pro Dccios, Marios. Vide eius dis-
putationcm p. 378.

Salve, magna parens frugum, Satumia tellus,
magna virum; tibi res antiquae laudis ct artis
ingredior, .sanctos ausus recludcrc fontes,
Ascracumque cano Romana per oppida carmen,

alius aliter interpretatus est.. Controversia cnim inter
vires doctos orta est, quid Vergilius voluerit per illud
„sanctos recludcrc fontes." Morschius in diss. p. 7 neglecto
verborum nexu, tantummodo de Graccis fontibus cogitât et
huic cxplicationi Mitscherlichi (ad Ilor. C. I, 26, 6) adversa-
tur: „poetae Musariim se fonte prolui.sse dicunt, ubi mroum
argumentum versibus explicant." Cum hoc Ilorati inter-
prété convcnit Knochius in diss. p. 7: „co consilio Ver-
gilius putandus est carmen suum dixissc Ascracum, ut
qucmadmodum inter Graecos llesiodum, Ascrae natum,
ita se ipsum inter Romanos res rusticas versibus perse-
cutum esse priinum significaret;" cui ego asscntior (cf.
Lucr. I, 925 sqq. Prop. IV, i, 3). Nam rcap.se Vergilius
fontes recludit sacros, quod primus res ru.sticas orationc
ligata tractat modo Ilcsiodi. Poctac Graeci a plcrisquc

Romanis legi poterant, nec rcchtdi a quoquam debebant ;
is vero, qui novum argumentum poeticum suscipit, ^lusa-
rum fontem aperit.

II, 174. Ribbeckius (p. 309) Palatini lectionem com-
n^endat artcm, et recte quidem, nam pluralis de agricul-
tura dictus (artis) displicet, et genetiv^us „admodum languet."

II, 196. Aiit /dus ovium in paucis deteriorum codicum,
fortasse natum e prava lectione ovium /dus (pro fetum).
Collectivum etiam reperitur Ov. Metam. VI, 637.

H, 25«. Nititur lectio „et quisquis color" docta dis-
Putatione Servi ad b. v.

\'I, 2«I. Non de industria omissus esse sed casu exci-
disse videtur hic versus in codice Pragensi (Kviçala,
^crg. Stud. 253); non enim bis idem dicitur. Sole terra
cîicoquitur, ostenditur, ut „calore, frigore, labore

«l, 2««. Columella III, 5 vitiarium in terra mcdiocri
docet esse facicndum; prudentis autem esse coloni, e
^îctcriorc terra potius in meliorem, quam c nieliore in
<letcriorein plantas transferre; si onim postmodo ieiuno
solo committantur, non magnum sensuras discrimen, e
mcdiocri translatas, sin lactior ager conscrendus sit, eo
fmiliores fore; contra stirpes in valide solo depositas,
cum sint viviradicos factae, si in peius transferantur, retor-
«■escere nec adolc.scerc posse. Itaque mcdiocrcm ct modtcc
^tccum agrum vitiario esse aptissimum. - Eodem modo
Vergilius vHiarium commcndat. cuius solum simile est
""Sro cousercfido, sed ut imnc versus Icguntur, de uno
^«■intum loco videtur sermo esse. Pro d igitur aut cum
Madvigio (Adv. Crit. II, 47) legendum est ^-/V (qu^^nin"\'-^"\'
\'"^libi apud Vergilium d monosyliabum non occurrit, tuen-

tur tarnen synizesin PI. Capt. 428, 460; Ter. Andr. 641:
Heaut. 121; Phorm. 188; Cat. 82, 3), aut mecum lege:

ante locum similem exquirunt, ubi prima paretur
arboribus seges, ut quom mox digesta serantur,
mutatam ignorent subito ne semina matrem.

cf. Cic. N. D. 1, 7, 17: „sed ut hic, qui intervenit, me
intuens nc igjiorct, quae res agatur: de natura agebamus
deorum." Quod supra a Columella verbo traiisfcrctidi
significabatur, idem intellegi vult Maro per digesta, cf.
Cat. de agric. 161, 3: „post annos octo aut novem, cum
iam est vetus (asparagus), digerito, et in quo loco po-
sturus oris, terram bene subigito et stercorato." De usu
vocabuli semina (= scgcs v. 268) pro arboris propagine
cf. Varr. I, 23, 6 et 39, 3.

II, 2flH. Peerlkampius p. 142 pro nc Icgit ut; tum
rgnorarc interprctandum est per „non scntire, imprudcn-
tem aliquid pati." Ut ignorent igitur idem est ac: nc
scntiant (matrem esse mutatam). Conicctura sane saga-
citer excogitata est, scd licctne adimere verbo ignorandi
propriam significationcm ncscicudil Et vulgata recte cx-
plicari potest: teneris .surcuHs solum vitiario simile eligitur.
nc nova mater iis ignota sit, sed familiaris et amica.

II, 270. Arbor si ab una parte (a fronte) spectat in
meridiem (= calores austrinos fort), ab altera, adver.sa,
vergit in septentrioncs (= terga obvertit axi). Itaque
anaphora h. 1. postulat: „qua (non quae) terga obverterit
axi." Non plura arboris distinguuntur terga, quocirca
iunctura quae terga pro quam partem perversa est.

11, 285. Quid ob.stat, quominus cum cod. Mritanno
(apud liurmannum) legamus inauis\'i Peerlkampi trans-
positione ct mutationc (p. 378):

non animum modo uti prospcctu pascal inani
ordo vcrborum ille quidem concinnior fit, .sed quoniam

subiectum verbi pascat ita non facile e sequentibus sup-
pletur, longe praestare mihi videtur nominativus : prospectus
pascat inanis. Animus itianis, ut nunc legitur, prava
est hypallage.

n, 290. Subtile discrimen, quod Schaperus (de Georg.
em. p. 15) statuit inter pandens ct tendens (per „pandens"
-^en. 6, 282 umbrae amplitudinem describi, hie per ten-
dens crescendi tempora distingui) neque oculis neque
animo percipere possum, praesertim cum proximo versu
(297) acsculus sustinere ingentem umbram dicatur. Nec
»senectus arboris ramos et bracchia tendcntis", opponitur
»iuventuti, in Tartara tendcntis" (iam supra enim v. 291
intégra antithesis e.st: „quantum vertice ad auras aethc-
tantum radice in Tartara tendit), scd pulchritudo
Patulae arboris, tot saeculis superstitis, describitur. Quod
cod. Gudiano legitur pandens, in textum recipiendum
est, nam tendens aures oflFendit post tetcndit (v. 292).

r^aucis quidem sed manifesto Ribbeckius prol. p. 54
I\'eerlkampiurn redarguit v. 296 et 297 P^st v. 292 trans-
Punentem: „neco.s.sario ergo v. 293 ad radicum altitudinem
fl^ectat, umbram autem turn (v. 296) maxime sustinet
\'"ircntcm quercus, si niulta saecula vicit (v. 295)."

Interest inter utruintiue, nam duo diversa pracccpta
dantur: noli summa parte JlagcUi tamquam surculo uti,
"eve adhibcas pUxutas, c summa arbore sumptas. Trius
reperitur apud Colum. lo, 17: „quidam totum llagellum,
•^\'cut erat matri detractum, crcdidorunt sationi conye-
"\'•■e.... quod ego minime probo; magisque a.ssentior
li\'s auctoribus, qui uegavcruut esse idoucam frugibus
^fipertorcm partem materiae, solamque cam, «luae est
\'"ncta cum vetcre sarmcnto probavcrunt." Mterum ibid.

c, IO § 5: „iion debet igitur ultiviiim flagellum quasi
fecundum observari, etiamsi plurimum ofFerat; siquidem
loei ubertate in fructum cogitur: sed id sarmentum, quod
media vite situm, nec importuna quidem parte deficit,
ac numeroso fetu benignitatem suam ostendit." — Defriitge
tueor, nam Varro de R. R. i, 40 § 4: „quae de arbore
transferas, ut ea déplantés potius quam de/ritigas, quod
plantae solum stabilius, quo latius aut radices facilius
mittit." Verbum destringendi (Peerlkampius p. 378 pro-
posuit destringe, et iam ante eum L H. Vossius) de foliis,
cortice, avena, quae manu vel digitis abradimus, non de
surculo dicitur. — „Planta" h. 1. usurpatum est eodem
modo, quo apud Varr. 1, 55, 3; cf. Serv. in addim. Dan.:
„plantas sagittas dicit, i. c. sarmentum dc summa parte
praecisum."

II, 802. neve olca silvestris inscre truncos:
nam saepc incautis pastoribus cxcidit igni.s.

Servius ad h 1. annotat: „non quo non prosit, scd ut
etiam ipse dicit, propter casum inccndii," Recti.ssime
igitur sequitur Jiam, nec mutandum est in iam, quod in
cod. Pragensi inveniri testatur Kviçala Verg. Stud. 253.

Porro iam in multis editionibus recepta est Wagncri
conicctura olca, quamvis Aled. olcas, ceteri exhibcant.
Ribbeckius autem ipse dubitans in edit, addit: „olcac,
quod nescio an ita possit dcfendi, ut genetivus liabeatur,
suppleatur autem ablativus oltvar— Gcnetivum olcac probo,
sed non mente supplendum est oliva. De nulla alia arbore
et in prioribus ct in sequentibus scrmo est nisi dc vite:
(v. 298: neve vergant vtncla cet.; v. 299: nevc inter
♦ cet. ; v. 300 neve flagella summa pete cet.), et mox cum
de optimo serendi tempore agitur, v. 319: optima î\'/V/rZ/i
satio est. Itaque non quadraret in hune locum, si poeta
inter médias vineas monerct, oleastros esse inserendos

Oliva. Sed qucmadmodum coryli non serendi sunt inter
vitem (v. 299), ita improbandum est, oleastros vitis pro-
pagine marltari ob incendii periculum, Inscrerc igitur
significat h. 1. intcrscrcrc. Haec iam scripseram, cum
animadverti, Sidgwickium p 92 mecum faccre.

Cum Reiskio legendum est scmina iacta, deinde con-
crctam (Pal. Roman.). Si recte Scbaperum in ed. intellego,
concretum substantivum esse putat; vertit enim: „das Zu-
sammenwachsen an die Erde heften, d. b. mit der Erde
verwachsen", provocans ad Lucr. IV, 1242, sed ibi aß-
£\'erc adhacsum non tam durum ac quaesitum est quam
ffwcretum a/figcre.

I-acsa anaphora Peerlkampius p. 144 comma ponit post
f^roudi; ita cxistit mira iunctura „nemorum silvis", quam
\'Pse cxplicat: „silvis, quae faciunt nemora." Nonnum-
nuam remedium malo peius. Etiam pedestri oratione Cicero
\'"igit nemora silvacquc\\ (do div. i, 50, 114: „multos nemora
\'^ilvaeque, multos amncs aut maria commovent"). Quodsi
^"is quaerat discrimen, ncmus latiore sensu et arbores et
pascua continet, sllva tantum arbores et fruticetum.

Il, 327. At summo critico digna est coniectura agit
pro alit (p. ,.,5). Mox v. 3.\\\\ idem legit (p. i-l?)
progenies, quod tcrrca supervacancum. fcrrca autem pra-
putat. Hoc tamen in optimis codicibus Med. Pal.
Rom. est, sed a librariis perpcram mutatum in tcrrca,
opinor. Non cogitandum est dc tertia aelatc ferrea, sed
f\'^rrcus h. 1. dur us, robustus significat. Etcnim aurcam
Progeniem duris caput cxtulissc ands ncscio quomodo
iibsonum est.

II, 343—345. Veris suavitatem eiusque vim procreandi
v. 323—335 depingens Vergilius eo procedit admirationis,
ut etiam homines, bestias, plantas, totum denique mundum
eo anni tempore ortum esse credat (v. 336—342); ac ne
hodie quidem teneras res (v. 343) labores hiemis atque
aestatis laturas esse, nisi quotannis vcre recrearentur. Ordo
igitur sententiarum optimus est; solum hunc in nunc mutari
velim; ita oppositio magis perspicua est (cf. Ribb. prol.
p. 39 et Schaperum, de Georg, em. p. 16).

II, 353. Schaperus ibd. p. 42 legit victa pro hiulca,
quia tres vocales i i u („ubi hiulca") asperrime concurrant,
et in Medicco (m. i teste Wagnero) legatur EVICA.
Primum argumentum non multum valet et propter exempla
elisionis, quae ipse afîert (I, 155; II, 118), et quia alterum
i quasi consonantis loco est (ubi hjulca). Nec Schapcro
concedo, cvica natum esse e genuina lectione îz/VA/; multo
verisimilius est, hiulca abiisse in cvica, II I in E, I. in
I. Vocabulum librariis incognitum (hiulca) facilius depra-
vatur quam usitatum (victa).

Il, 378-375 impugnantur a Pecrlkampio (p. 148) et
a Ribbeckio (prol. p. 32); dcfcnduntur a Schapcro (do G.
emend, p. lû). Uli .sententiam horum versuum deinceps
(v. 376—379) iterari, nec ipsa verba Vergilio digna esse
contendunt. Sed non .satis attenderunt ad vim praeposi-
tionis super, quae non multûm differt a praeter, ut pa.ssim
apud Livium et Taciturn. Primo igitur enumerantur, quae
praeter hiemem et aestatem po.ssunt noccre viti animalia;
deinde ostcnditur, frigus ct calorem minore damno vincas
aflicerc quam greges. Itaque unum altero amplificatur. De
uris optime iam respondit Schapcrus Pecrlkampio, pro-
♦ vocans ad Plin. VIH, 15, 38; sed de interi)unctione maiore
post illudunt, non Schapcro ossentior. Pasci enim tam-
quam dcponens transitivum usurpari solet, quod apparet
e multis locis, G. III, 314; IV, 181; Aen. 11,471. Post

dativum cui supplendus est accusativus qucin ; cf. Cic. de
off- II, 6, 21 : „cw/fidem habent, et bene rebus suis con-
sulere arbitrantur."

11, :j7ï). Ad morsum legendum cum Ribbeckio, pro
qua lectione facit auctoritas Palatini. Admordcrc significat
«superficiem tangere mordendo"; cicatrix tamen indicat,
dentes caprae non admordisse, sed penitus impresses esse.

n, .180. Non inutile erit laudasse Schol. Plut 1129
ad hune locum illustrandum :

XY^v jjie fayrj; fi(Cav, OIJKO; £-t xapTro\'fopYjOt»
oooov sûtoTTStoai aof, \'pafs, »lyojJisv«).

\'i, «82. Ribbeckius probat: in gcntis (Med. Pal.
Philarg.), sed abundat male gcntis iuxtaquare
rotineri velim ingcnits (Rom.).

\'J, 3»0. Transposito versu 390 post 3<)2 mutatoque
\'^^fic in hic Peerlkampius omnia melius intellegi putat
«50). Imprimis eum ofTendit s(dtus, de locis asperis,
"bi vineae inseruntur, dictum. Si haec vox sola po.sita
concedorem, ob.scuram e.ssc sententiam, sed nexus
^\'erborum clare ostendit, quid poeta sibi voluerit. Verbum
\'luieni complcndi rectc se habct, quoniam abundante vinea
valles saltusquc ubique referti sunt i)ampinis. Scd dubito,
nuni recte idem verbum usurpotur de locis, ubi hic illic
arbore o.scillum pendct, (lucmadmodum Peerlk. emen-
^lationcm suam expHcat. Deniquc provoco ad v. .joi , ubi
*^t\'mus quoque significationcm induit vineti.

\'^lirum in niodum ab omnibus fore interpretibus certatnn
ïaudatur ad h. 1. versus I lesiodi, a quo nostor huius prao-

cepti formam mutuatus esse dicitur. Sed praeter impe-
rativum et adiectiva nulla similitude est inter utramque
senieiitiavi. Quid enim docet Hesiodus?

0pp. 643 sqq. : vf/oXtYT,v aîv£rv, IJ.^\'fóiXrj o\'svl cpopTta Oiaflat,
(xst\'Cwv jxèv \'fópTo;, fXcTCov o\'szt yJpds\'i xipoo;
k soasTcti, cT z\' avc(xot yz xaxiç d-iyioaty àr^xaç.

Lucri igitur causa Ascraeus poeta merces in magna nave
transportare monet, parvam laudare dicis causa. Sed
Maro suadet rusticis, ut exiguos agros colant, quod om-
nino labores (v. 410—412) tanti sint, ut latifundia .saepe
prae magnitudine neglegantur. Itaque aliter quam Hesi-
odus praecipit: „laudato pracdia viri ditis, sed ipse parvos
agros colitol" „Non dubium enim", inquit Columella 1,3,
9, „quin minus reddat laxus ager non recte cultus, quam
angustus cximie." Idem auctor de versu „laudato ingentia
rura, exiguum colito" Vergilium arbitratur „traditum vetus
t pracceptum numeris signasse." Nec differt, quod Servius

tradit, Catonem etiam idem dixisse in libris ad filium dc
agricultura (p. 79, 4 Jord.). Itaque poetam pracceptum
Romanis rusticis usitatum versu inclusis.sc, probare malim,
quam ei proverbium I lesiodi ob oculos fuisse. — Bosslero
(Phil. 21, p. 158) exi.stimanti, in usum vocatum a Ver-
gilio versum Euripidis (Ion. 647): tar^ ^àp /apt;, jiSYaXotot
yafpciv, o[xixpà fl\' eystv non asscntior. Ea enim

verba loquitur Ion, sorte contcntus, ncc domicilium mutare
cupiens, nam pracccdit : ea 0\' £(x\' aÙToO Cv\'- Nostro tamen
loco non de re aeque grata (/apt;) ncc de animo con-
tente scrmo est, sed de praecepto, quod agricolis pro-
♦ (lerit inter tot laborc.s. — Exiguum colito explicare per
„exiguum magni facite" (Bo.sslerus) nimis quae.situm mihi
videtur. Contextus verborum agriculturae tantummodo
significationem admittit.

■1

II, ISl. Vomer hoc loco abesse debet; si oliveta nec
falcem nec rastros expectant (v. 421), etiam aratrum
(vomer) tacite quodammodo excipitur. Oleas colentibus
nec falce nec rastris opus est, nedum aratro, instrumente
maiore. Itaque si mente supplendum esset post cum vomcre
verbum rccluditur (quae est Schaperi sententia), Ver-
gilius mire intra paucos versus sententiam retractaret.
Contra mihi videtur significare voluisse, olivetum ligone
tantum versatum largiter fruges dare. Idcirco cum Reiskio
legendum ccnseo: cum fcncrc. In cod. Gudiano est quo-
\'vcmerc (m. i). Fenus, hoc sensu translate praedituni,
subindc occurrit : Ov. Fast, i, 694 : „hordeaque ingcnti
/cnorc reddat ager." Manil. 5, 273: „semina \\x\\ fcnus
sulcatae crcdere terrae." Prop, i, 7, 26: „saepe venit
\'nagno fenorc tardus amor." Pecrlkampius p. 152 pro-
Ponit: sine vomerc, quod abundat post „cum dente rcclu-
ditur unco."

I^o.stquam in utramque partem a Ribbeckio (prol. p. 49)
^t Schapero (de (ieorg. ememi. p 17) disputatum e.st de
versu, non difficile est sententiam proferre; nam
Schaperi dcfendcntis argumenta admodum infirma sunt:
»Ceteri codices (in Mediceo deest)", inquit „eo (v. .}33)
"on inquinantur seil ornantur; nam per .se praeclarus est ;
"ec a poetae voluntate abhorret." Hoc minime credo,
^on enijn i)ulchrum e.st in mediis fomorum laudibus
homines hoc modo adhortari. ut ca serant, cum praeser-
tim pro eiusmodi adhortationc .scquatur paulo post (v. 454^
»57) haec interrogalio : „quid memorandum aeque Bac-
cbeia dona tulerunt?" et deinde vitis vituperatio, qua
pomorum augeatur; ncc si Vergilius adhortari voluis-
^ct. obiectum {,)oma), in quod hoc loco onmis emphasis

cadere debet, omisisset. Rogatio nimis ieiuna olet inter-
polatorem. Quod ad verba impcndere cur am attinet, non
nego, id quod contendit Schaperus, ea ferri posse, quam-
^ quam v. 428 dictum est: opisque liaud indi\'ga nostrae.

II, 4C4. Illusas vestes valde poeticum sit, dummodo
iungatur cum notione picturae, non cum atiro ; ülusas
* auro vestes nimis vagum est. Lectio optimorum codicum

Pal, et Rom. inclusas perperam explanatur a Schapero
in edit, per „ganz bedeckt", quod includere nullo modo
significare potest, si de superficie quadam usurpatur;
neque huic interpretation! favent exempla Aen. II, 488
(= 12, 430) et Lucret. 4, 1119, whWWwô. suras includere
auro et zmaragdi auro includuntur veram vim verbi clare
\' ostendunt. Itaque boc loco intcllegcndum est de in.stita

aurca, quae vestem includit, circumdat. Nam stragulae,
quarum subtemen aurcum est. Latine indicantur per „vestes
auro intextac" cf. Suet. Nero 50; Ov. Met. 6, 161.
^ II, 4ß5). Legendum ct frigida Tempe, quod in Med.

est, non at. Nam inde a vocabulis frigida Tempe non
incohatur descriptio alius oblectamenti rustici, sed laus
, otii (v. 468) continuatur. Porro legendum at sccura quics

eet. (v. 467) deinde at latis otia f undis; tum ca subiun-
guntur, quibus otium constat.

II, 472. Contra codicum auctoritatcm Schapcrus (de
Georg, emend, p. 64) parooquc (Scrvius) legit pro cxiguoquc;
ante tertiam arsin syllabis elisis ubique monosyllaba sub-
iccta esse dicit; sed ipse laudat Georg. 3, 523; 4, 134,
ubi eliditur ante atque, et caesura est inter r//ct Sic
h. 1 inciditur et post patiens et post cxiguo.

♦ II, 47«. Damnat Peerlkampius p. 156 quarum sacra
fera. „Quis enim probet, inquit, sacra fcro Apollinis
pro saccrdos sum Apollinis." Sed hoc valore usu exempla
haec doceant:

Nil aequale homini fuit illi: saepe velut qui
currebat fugiens hostem, persaepe velut qui
lunonis sacra ferret.

2, 8

13:

Cicero (pro Balbo 24, 55) de Cereris sacris agens,
appellat sacerdotes Graecas. Itaque aequo iure
vatcs dici potest sacra Musarum ferrc (sensu translate),
l^roprie sacra sunt res sacrae, quibus sacerdotes in cacri-
"^oniis utebantur.

^\'igtia /cro, quod proposuit Pccrlkampius, habet ncscio
quid lepidi et iocosi, quod abhorrct a dignitate huius loci.
1\'orro Icctio tradita acciptaut praestat coniecturae eiu.sdem :
"dsp/daut. Nam dii eum bcnevole adspiccre ilicuntur,
nui lis gratus est, cuius operi fauturi sunt, sed accipinut
in coetum coelestem cum, quem docturi sunt: cui cach
ct sidcra monstrahunt; cf. exempla, quae ipse collegit

l»S. Enumcraniur niulta, quae agncola non curat:
populi fasces, purpura regum, fratrcs discordes, Dacus
»•cbollans, „rr^ Komanac perituraque regnal Mihi hacc
\'cgonii dubium non est, quin sermo sit dr. rebus a Romains
.^\'"\'\'/J, .sed facile do Pecrlkampio p. i57. pulchrius c.s.se
Romanae, ut melius intellcgatur e Ronianorum
^^Pcctatione cxiororuni rcgnorum interitus immincns.

1\'rocul negotiis rusticus vitani agit tranquillam ; miscri-
cordiae et invidiae locus non est, nam nemo aut divUns
Paupertate conspicuus est; dat terra suum cuique.
M(.liboeus in Eel I non egonus erat, sed a vctoranis

spoliatus bonis. Poterant sane bella civilia otium rusticum
rumpere, sed vulgo ruri non inveniebatur illud discrimen
inter dites et pauperes, quod Romae erat. Inde «TapaEta
agricolae, non philosophando comparata, sed quod dolendi
aut invidendi opportunitas deerat. Haec quidem exagge-
rata sunt, sed minime ofFendunt, praesertim si reminis-
cimur, misericordiam a veteribus non gratuni animi sensum
esse habitum. Haec habeo, quae disputem contra Peerlk.
p. 157, legentem hand doluit pro aul dolidt cet.

II, 507. Schaperus in edit, verbo condcndi notionem
conquirendi obtrudit, studetque opinionem probare suam
loco Ciceronis, Or. II de lege agr. 26, 69. Ibi Rullus
dicitur soccro succumbenti iam, oppresso, Sullanis oneribus
gravi, subvenire veile sua lege „ut liceat illi invidiam
deponere, pcciiniam condcrc." Ager enim Sullanus invi-
diosus erat, quo vendito, pccuuiam iuto dornt condcrc
licebat. „Sullani possessores ita divitiis augebantur, peri-
culo liberabantur." Scnsus igitur cotiqtiircttdi
bringen") alienus est a loco Ciccronis, nec desideratur
nostro. Nam ut Ovidi moris est, in altera .sententia par-
ticipium verbi praeccdentis repetere, sic Vergilius dicit
avarum opcs cottdcrc, dc/ossoquc atiro (= conditisquc opi-
bus) incubare. Coniecturam Peerlkampi cogit haud ncces-
sariam arbitrer; sed infra (v. 510) libenter scribam cum
Marklando (ad Stat. Silv. III, 2, 61) corrt\'pif, ///pro corrt-
pttil, quod anaphora postulat: hic petit, hic stupet, huttc
plausus corripit, hi gaudent. (v. 505—510).

II, 500. Verba „gctninalus enim" tuentur Aen. VI, 317
et X, 874. Nota est illa vis affirmativa coniunctionis
cntm e Plauti comoediis; cf. Trin. I, 2, 23 (61 Mrix).
Etiam Cae.sar B. G. V, 7: „illc cnitn revocatus resistere
coepit" (coniunctionem ibi corruptam esse putat Kranerus
in edit.)

messem facit, quamvis non pauper sit, tamen/^z/t\'/"sunt,
si cum ipsis incolis Romae comparantur. Itaque colonus
licet fruatur otio in latis fnndis (v. 468, Peerlk. p. 160
extr.), atrium eius simplex est. Quare noli cum Peerlkampio
parvos mutare in fatrios.

II, 620. Nec mihi placet eiusdem coniectura vifidi ^ro
^ac/i (sues); „Vergilius", inquit, „illud lac/i tam sacpe
substantivis apponit, ut fere fastidium pariat. Hoe, praeter
^lia, indicio est, eum non omnia, ut voluit, emendasse.
1\'^ortasse bic illic librarii crrarunt. Cur minus nitcntcs et
nitidi usus e.sset, quam nunc videtur?" En pulchram argu-
"icntationem! Hacc lex si valcret, eodem iure apud
l^oniosthenem nobis liceret passim aliud verbum substi-
tuere pro u::a|iystv, velut initio orat. pro Corona. Scd
^ac aliqucm nihil aliud huius carminis legere nisi agricul-
turae lautles; eum certe non offendet lacti sites. Per
luduni iocumquc Ladevicus rogat, redeanlnc sues in nostra
P\'itria, nuuuUtiao fama tam insigni, ni/idi o saginatione.

\'I. 521, r»22. et varios ponit fetus autumnus et alte
mitis in apricis coquitur vindemia .saxis.

^-arolus Schenklius (Philol. 28, p. 69) hos versus Ver-
irilio non indignos esse sed ad alteram recensionem pcr-
Unore cxi.stimat: proventum autumni iam v. 51^» (P^""^
^\'^^uborat annus) significatum esse, itaque post verethiemem
5tO -5,8) autumnum rursus menioratum abundare.
doctis.simo assentinir, si ordine .secundum tempora
fruges fructusque cnumcrarentur; sed in universum
•"^fnuentes onmium rerum copiae describuntur, ct autumnus
«nemoratur tamquam tempus anni sed velut munens
^"«^tor. Videamus enim singula! Pom\'s ex,tM annus
515), et rccte dicit annus, nam poma (Ecl. M\'. 47
54) a Prima aes/a/e usque ad hiemem carpuntur; te us
I\'^^^^orum (v. 5,7) „;v,sciiur Trr^ aut attiumuo (ut haodi),

aut mense Novcmbri (ut agnae) ; metitur frumentum (v. 518)
inter solstitium et caniculam (Varro i, 32); oleas legunt
a fine Oetobris ad lanuarium (Colum. 11, 2,88);

vindemia (v. 522) fit inter aequiuoetium autumiialc et
Vergiliarum oeeasum (Varro i, 34); teruntur olivae (v. 519)
et stringuntur glandes (v. 520) initio Novembris (Georg.
i> 305)- Ut vides, certus ordo non inest, ac solum
possit nos ofFendere, post hiemem autumnum describi,
sed vestigia retractationis sive repetitionis desunt. Num
versus 525 et 526 etiam damnandi sunt, quod iterum ver
depingunt?

II, 525. „Demittunt, ut nunc positum, tacitam cogita-
tionem morbi vel tristitiae vel senectutis involvit", ita
Peerlkampius p. 161. Unde hoe? Usurpatur enim dc
crinibus, comis, barba, stola, bumeris, cervicibus, labiis,
omni denique parte corporis, quae alte dependet. Ut
homo promittit barbam, sie vacca dcmittit ubera lactea,
sine morbo, tristitia, scnectutc.

II, 52H. Versus in.siticius mihi non videtur; nam scquenti:
„te, libans, Lenaee, vocat" postulatur de.sciptio arae et
sacrificii, qualis etiam reperitur Mor. Kpist. 11, i , 139
„cum sociis opcrum." Peerlkampius p, 162: „si Vergilius
craterem coronatum ct alia voluisset, dixisset v. c.:

Hexameter optimus, sed me quidem iudice, ut nunc
versus legitur, incipiens per ubi:

effigies diei festi et sacrificii multo pulchrius cxprimitur,
et „eminentes oxprcssioncs, ait Vitruvius, •^pa\'.^v/Ao-ip\'X\'j
efficient in aspectu deloctationnm"; cf. Ribb. prol. p, 52.

Servio notus non est, qui si legisset, certo aliquid de
Septem arcibus annotasset. Porro valde h. 1. claudicat
post: „rerum facta est pulcherrima Roma."

Fortasse nonnullis mirum videatur, post Romulum et
Remum Etruriam celebrari, ac tum rursus Romam; sed
sequitur poeta ordinem historicum, quo pristina Etruriae
"lagnitudo Romanam tempore antecedit. Dc usu sctltccf
(v. 53 ») cf. Georg. 1, 282, 493; H. 245-

Inscrui cum Peerlkampio (p. 229) f/, necessarium proi>ter
antecedens çuoçuc ... et, nec minus quia tertio dii alii
invocantur seorsum a prioribus. — V. 3 primo obtutu
eonsiructio dura videtur, ct pacnc adducimur, ut cum
^Vagnero accus, carmina legannis (qui est in Med. et
^^om.). Sed diligentius inspicicntibus ablativus muUo
^cnu.stior apparet; ut carmina Icctorum animos tencnt
\'■^»"Srumcnto, sic ii).sae fabulae poctas carminibus. Non
"■^\'cte dicerontur carmina, iam vulgata, vacuas mentes
^«"ore. Carmine igitur h. 1. significat cogitationc foctica.

Proximis cxcmplum datur, quantopere omnia iam occu-
l^\'^^ta sint: ipse Busiris, quem nemo iure laudare potest
^"\'cuique notus est. Portasse Vergilius alludit ad I.socratis

III, 40—48. iMox tamen ardentis accingar diccre pugnas
Caesaris et nomen fama tot ferre per annos,
Tithoni prima quot abest ab origine Caesar.

Romano poetae nihil honestius erat quam carmen heroi-
cum condere, nec Plautus, nec Terentius, nec Catullus
tantum gloriae adeptus est apud aequales quantum Ennius.
Quo magis autem fama Octaviani crescebat, eo vehemen-
tius amici Vergilium, iam ultro sua natura impulsum,
incendebant, ut epos ad gentem luliam celebrandam pan-
geret. Tali operi imparem se sentiebat Horatius, et quoties
familiares ci persuadere conabantur, semper gravabatur
repudiabatque mandatum. C. I, 6, lo:

dum pudor
Imbellisquc lyrac Musa potcns vctat
Landes cgrcgii Caesaris ct tuas
Culpa dctcrcrc ingcni.

Contra Vergilius iam intra annos 29/725 ct 27/727 pri-
mum librum Aencidis confccit; antea autem totum opus
„formavcrat digcsseratquc in XII libros \')." Itaque apertum
est, necessaria fuisse „illa iussa Macccnatis, baud mollia"
(v. 41), quae cfTecerunt, ut noster continuaret carmen
rusticum. Id tamen (v. 40) intcrca facit, mox (v. 44) canct
Caesaris victoriîis (cf. Aen. VIII). Contextus igitur orationis
optime so habet, ncc postrema addita (v. 46—48) .sunt
supcrvacua, ut putat Peerlkampius (p. 232). Lim videamus
de ipsis vocabulis, nam idem improbat: pugnas ardentes,
nomen fama tot ferro per annos, Tithoni ab origine.
Quod ad primum attinet, nu.squam «c tale cxcmplum
invcnisse asseverat, nisi apud Val. Flacc. VI, 601, quod

\') Cf Aen. I, 291, 264 dc lani tcniplo, .1. 725/^9 clauso;
v. 286 nomcn Augusti nontlum occurrit, quod principi datum
est a. 727/27. Donatus Reiff, p. 59.

quamquam sufficit, addo Tac. Hist. 5, 18 : ardcscaitc pugna,
nec vero dissimilis locus est Aen. XI, 602: campique
armis sublimibus ardent. Et saepius terra aliqua dicitur
ardcre bello, armis, novis motibus. Quidni hie ferendum
sit ardcnti\'s pugnas? Porro Peerlkampius (p. 233) obli-
viscitur, recte etiam Latine dici: align em ferre aliquid
fama, quod probatur hisce exemplis : Liv. XXIII, 31 § 3 :
»volgo patres ita famh ferebant, quod tum primum duo
Plebei consules facti essent, id deis cordi non esse."
Livius h. 1. verbo fercndi apponcre potuit „per totum
"^agfistratus annum", ut a Vergilio additum est „per tot
annos." Deinde cf. Liv. I, 42 § 4: „Aggrcditurque inde
pacis longe maximum opus, ut, qucmadmodum Numa
Jivini auctor iuris fuissct, ita Se.nuum conditorem onmis

"on causam esse arbitror, cur dc Latinitate v. 47 ^lubi-
teinus. Ut postrcmo ad Tithonum veniam, simplicissima
\'"illi videtur interpretatie .Servi: „tua facta tot annis cele-
^»•abuntur, quot anni sunt a tc u.sque ad mundi originem."
^\'am Aurorac mariti senectus in proverbium abierat; quid
\'g\'tur anti(iuius origine eius? Laomedontis filium eum
fuisse itaquc propincjuum auctori gcntis luliae, nihil facit
banc rem.

Ita mutavit ac distinxit Peerlkampius p. 235. scd verbis
"«c clariorcs nec imlchriore.s facti sunt. Explanat ennn.
"I^\'-i\'na quaeciue dies miseri aevi est optima gregibus.

ut est optima ho minibus, carpe igitur", ita separans,
quae non separanda erant: optima guaeque. Et quid hoc
sibi vult enuntiatum? Nemo enim ignorât, primam aeta-
tem esse optimam, sed hoc erat premendum, optimam
qicamqtie diem aevi, i. e. iuventutem, primam fugcrc
animantibus, ideoque statim ea fruendum esse (cf. v, 63
„dum laeta iuventas"). Quod fit in lectione codicum.
Nec dubito, quin iniseris mortalibus recte dictum sit pro
omnibus animantibus, quae morti obnoxia sint.

III, 7C. Ad hunc versum Servius animadvertit, Ver-
gilium imitatum esse Ennium dc gruibus cancntem:
perque fabam repunt et mollia crura reponunt.

Et ibi et apud nostrum inollia pro adverbio esse usur-
patum recte obscrvavit Wagnerus, Flcck. Annal. a° 1868,
p. 148. Non enim agitur, utrum crura mollia c.ssc opor-
teat nccne (nam artus insignis equi tractantur paulo post
v. 69—89), sed quo modo cquus ingrediatur: utrum crura
molliter reponantur, an rc.sistant in currcndo.

Ill, 72 s(j(|. Fcrdinandus Hitzigius in Mus. Rhen. 15,
p. 321 contendit, a v. 75 usque ad v. 81 et v. 83—88
non equum admissarium futurum sed in universum nobilcm
pullum dcscribi; v. 82 tamen di.stinctionem colorum non
cum descriptionc generosi sed admissarii cqui convenire,
itaque hunc versum spurium esse. Sed egregie fallitur.
Nam si ad introitum et exitum huius partis attendimus,
statim perspicimus agi do admissura, ad (juam pertinent
V. 73. 74:

tu modo, quos in spem statues submittcrc gcntis
praecipuum iam inde a tencris impcnde laborcm.

hunc quoquc, ubi aut morbo gravis aut jam .segnior annis
deficit, abde domo nec turjîi ignosce senectac.
frigidus in Vcncrcm senior.

Porro ea, quae Varro (II, 7 , 5) in cquis, quos adadmts-
suram velis habere, desidcrat, eadem omnia a Vergilio
praecipiuntur (cf. cap. Ill huius opusculi). Deinde noli
praeterire illud eontiiino (v. 75), quod alienum ab hoc
loco fuisset post versus 73 et 74 modo laudatos, si in
soquentibus generosus pullus in universum, non admis-
sarius depingeretur ; neque omnes illae virtutes, crurum,
C\'^tis, alvi, tergi, pectoris, aurium, artuum, narium,
iubae, spinae, ungulae tam accurate commendatac essent,
"\'si de cquaria et dclectu equorum sermo csset.

«Inde a tencris", ait Vergilius, „labor impcndcndus est",
etiam ipsi elcctioni pulli; deinde praecipit, qualis esse
debcat et quae optima nobilitatis indicia sint Rccte igitur
omnia procedunt. ncc miror, si de colore quoque docet,
bonestos cquos esse spadices glaucosquc, detcrrimos albos
tfilvosque (v. 81, 82, 83), quae verba iam legit Gcllius
26, 18 ct Nonius, 247, 26. Wo gilvo fortasse prae-
stat legi gihm. llitzigius cicctis verbis „glaucique.
color detorrimus albis et gilvo", et interpunctione post
pectus delcta, iungit honesti s/adicis (gen. = oqui) cum
•^^Pcrioribus; sed genctivus male abundat post dativum
(v. 79). Tum non probabilc est, poctam voce tam
\'""sitat.1 (spadix) usurum fui.ssc, si totum genus cqumum
^o\'uisset designare. Cuicumque Icgcnti boc adicctivum
\'\'\'^currit, non potest non de specie quadam cogitare. Ita
manct cerii coloris significatio et pacnc praeceptum, sivc
do gcncro.so, ut llitzigius vult, sive de ailmissaru,
\'^^uo, ut ego, nec mutationc illa quidquam proficitur.
. \'».Hr,. Cave Icgas: premens, nam equus collcctum
sub naribus volvcns non promit spiritum, ^cd
In Mod. fremcns est. .

Cyllarus est, quorum Grai momincrc poetae,
Martis equi biiuges ct magni currus Acb.lli.

V. go a Peerlkampio (p. 235) damnatus, fortiter defendi-
tur a Ladevico in app, ed. et prog-r. atque a Ribbeckio
(prol. p. 52). Eorum argumentis, quae plerumque Cyllaro
favent, mea addam, ut etiam poetas Graios citare non
insolitum fuisse probem. Lucr. II, 600 de magna matre
deorum :

Hanc veteres Graium docti cecinere poetae
sedibus in curru biiugos agitare leones.

cf. Georg, I, 38; II, 16; III, 148; Aen. I, 530; HI,
210; IV, 471 (scacnis agitatus Orestc.s).

Ill, 80—123. Vergilius postquam de virtutibus ncccssa-
riis boni pulli cgit, nonnulla exempla affcrt tam cximii
animalis; nam sequitur comparatio bifaria, cuius utraquc
pars introducitur per falis, Exemplo sunt Cyllarus, equi
Martis et Achillis, ipse Saturnus aliquando in equuni
pernicem conversus. His continuo subiciuntur v. 95 .sqq.
„hunc quoquc, ubi cet.... abde domo," Manifesto illud
hunc non ad ip.sum Saturnum rcspicit, ut crcdit llitzigius
(in Mu.s, Rhen, XV, 324), .scd ad /alnn cquum, quails
supra de.scriptus est, cui .Saturnus similis fuit, Etiam
equus, optimis artibus praeditus, non amplius adhibendus
est, ut primum senectute est confectus, nec misericordia
motus dominus „ignoscere turpi (= deformi) sencctuti"
debet {ncc iungendum est cum verbo, non cum adiectivo
Pccrlk. p. 236), nam frigidus est in Venerum, ac si „ad
proclia ventum est", h, c. .si assiliens cquam iniit, incassum
furit. Proclia h. 1. non intcllego de veris pugnis; nam
eiusmodi transitus nimis durus esset.\' Etcnim ante dicit
poeta: „frustra laborcm ingratum trahit." Ut bclUtm Ira-
liifur, sic equus senior invitus laborcm coitus trahit. „l\'>gü",
inquit Maro v. 100, „animos aevomque notabis praecipue",
praeterea v. 101 et 102 „prolemque parentum (= prosa-
piam) et quis cuiijue dolor victo, (juae gloria falmac."

Postrema verba ostendunt, non sufficere equum interdum
vincere in circo, sed magistro probe investigandum esse,
num gaudeat vincens, doleat victus (cf. v. 119 „animum
eius"). Quibus subiungitur pulcherrima ccrtaminis de-
scriptio (v. 103—112), quae excipitur nominibus eorum,
qui cursus equorum et equitum invenerunt (v. 113—117).
Tum redit ad argumentum relictum: „acquus uterque
labor" i. e. sive bigis quadrigisque certabis sive equitabere.
labor idem est, ct aeque magistrum tuum, si empturus
est, exquirere oportet iuventutem, calorem, acritatcm cqui,

quamvis saepe fuga versos ille cgerit hostcs
et patriam Epirum refcrat fortisque Mycenas
Neptuniquc ipsa deducat origine gentcm.

Itaque si forto venditor dicit, equum iam saepe victoriam
»■eportasse et patria pro.sapiaque gloriari, noli frustra esse:

At si Ribbeckius (prol. p. 40) auctorc Tittlero v. 120-123
V. 96 transponit, pcrperam dividit „nec turpi ignoscc
«enectae" ab iis, quae huius inlerdicti causam contmcnt:
"frigidus in Vcnerem senior", ct inter pracccpta de ad-
"nssura et prole croanda data perverse inscrit mentioncm
^^\'••taminum et prosapiac, cpiae procul dubio expectantur
^lemtun post v. ,02 Jiinc ÄJ

transponuntur post v. et practcrca illc ordo ver-
•\'^»u.n si verus esset, Imnc quoquc in apodosi post m
Prot;usi es.sel improbandum. Gaudeo Schapcrum (do Georg.

p. .8) in oa.lem esse .sententia, sed mirer, cum
(v. 08) interpretari de veris ccrtaminibus.
<-\'quo bellatorc dcmum v. .0. (..hinc alias art.s cel.;
^^^nore Vergilius incipit, et versus ,00 per epilogum

III, 99. Peerlkampius (p. 237): „equus furit incassum.
Ignis autem non furit incassum, nam stipulae comburun-
tur, et ignis vincit, equus non vincit. Fortasse melius erat :

Non recte ratiocinatur. Furit ignis in stipulis incassum,
quod stipulae parvae, materies ardens exigua, flamma
spernenda, perieulum nullum. Ignis non vincit, nam pau-
lisper crépitât, sed mox alimento caret: non suscitatur
ingens incendium, immo brevi nihil superest nisi cinis.
Ignis e stipulis, ita nudum sine verbo, non ferendum est.

III, 103. Peerlkampius (p. 380) apodo.sin deesse existi-
mans, prius ctim (v. 103) mutavit in quam; mihi tamen
illa sententiarum hypotaxis minime placet, nam non „cor-
ripuere ruuntque currus, cum spes arrectae iuvenum",
sed contra „cum corripuere, spes arrectae." Itaque si
quid mutandum, praestat legi pro altero eum (v. 105)
quam. Sed longe praefero parataxin vulgatam, nec desi-
dero apodosin. Nonnumquam enim verbum îz/Vj\'.c//^//\'eodem
modo construitur, quo memini. Exempla affert Kiihnerus
Gramm. II, p. 884, ann 4; cf. Ov. Am, 3, 11, 13: „vidi
ego, quum foribus lassus prodiret amator,"

III, 115. Servius ad h. 1. (in add. Dan.): „gyrosque
dedere pro docuere ; aliter enim „frena dedere" et aliter
„gyros." Et est syllepsis, cum aliquid assumitur, quod
dictum supra non est," Partim recte, nam frena equo
damus, „in gyros equus cogitur" (Ow A. A. Ill, 384).
Zeugma sane est, sed non altero loco dedere est pro

docnere, verum pro „fecerunt"; cf. Pl. Pseud. log „tur-
bellas dare." Probanda est Peerlkampi conicctura (p. 239)
equilum; verbum docncrc caret turn quidem obiecto, sed
id facile suppletur in utraque sententia casu diverso.
„Lapithae primum équités esse didicerunt et equos equi-
tem ferre docuerunt, non docuerunt equitem."

Ill, 130. Saepe adiectivo primus pro adverbio utitur
Maro, cuius usus exempla collegit Schaperus in ed. ;
quorum maxime loco nostro consentaneum est Aen. I, 723:

postquam prima quies epulis, mensaeque remotae
crateras magnos statuunt et vina coronant.

Voluptas iam nota vocatur, quod cam equae nunc scnti-
unt; si ita explicamus, non pugiiat (Peerlk. p. 242)
cum „concubitus primos", nam simulac voluptas iis iam
nota est, eamque sentiunt, ad primos concubitus sollici-
tantur. Accusativus enim eventum indicat, velut Ov.
Met. 4, 235 „stimulataque pelicis ira /vulgat adulterium"
pro „pelex ad iram stimulata cet", hiv. 23, 93: „(idem
ob.strinximus" = obstrinximus nos, ut fides internascere-
tur. Id. 27, 47: „errorem volvens" = se volvcns in
errorem: Hor. Sat II, 2, 26: „pictü pandore spectacula
caudu" pro: „caudam pandere, ut .spectacula praebeat."
In vicino v. 143 rccte Peerlkampius pascantur pro pas-
cunt ct (p. 240).

Spurium hunc versum (148) iudicat Peerlkampius (p. 242
et 381) maxime ofîensus illo „(irai vertere vocantes."
Antequam de interpretatione ago, hoc animadverti velim,
non probabile esse, poetam tot verbis („volitans, cui
nomen asilo") animalculum dcnuntiaturum fuisse, nisi pecu-
liaro quid addere voluisset („Romanum ost; oestrum Grai

vertere vocantes") ; vox enim inusitata et lectoribus ignota
explicationem postulabat. Fortasse Vergilius Andibus in
patria ab agricolis hoe "nomen „asilus" acceperat, sed
urbis incolae eo non utebantur; Senecae saltem tempori-
bus memoria eius prorsus oblitterata fuit (Schaperus p. 20),
ut ex Epist. 58, I apparet. Fortasse Maroni vocabulum
asilus.! quod in Palat, et apud Serv. Aen. VI, 239 etiam
scribitur per j>\', Graecae originis esse videbatuf, sed
Graecos postea nomen vcriissc atque vocasse oestrum
putabat. Talis etymologia non abborret a Romanorum
ratione, et versus luculentus est, si eo modo eum inter-
pretamur. In eandem fere sententiam iam abierat Nigidius
de animalibus, cuius verba apud Servium (add. Dan.) et
Philarg. leguntur: „asilus est musea varia, tabanus, bubus
maxime nocens; hic apud Graecos prius [jl\'jov|i vocabatur,
postea a magnitudine incommodi oestrum appellarunt; et
hoe est, quod ait: „oestrum Grai vertere vocantes", non
dc Latino in Graecum, sed de Gracco in sua m liuguam,
quae prior fuit." Recte, sed non re.spicit Vergilius ad
vocabulum fiyoj\'j», verum ad id, quod ipse appellavit

III, 158. Vituli calami.stro notantur ob duas cau.sas, ut
gentes et usus f/zwrj/distinguantur ac significentur. Iloc
perspicuum, si legimus:

continuoque not is et nomina-gentis inurunt,
et quos aut pecori malint summittere babendo.

Po.st .secundum et praegnanter „inurunt" usurpatum e.st
pro significant": notis nomina inurunt et significant, (luos
malint cet. Ita non amplius offendit duplex illud et — ct.

Porro leviter interpungendum est post herbas (v. 162),
ut existât oppositio inter cetera armenta (cf. v. 129) et
boves, qui ad agrcstcm usum conformantur.

III, 1G8. Ladevicus secutus Wagnerutn, ipsos pro jpsis
substitutum probat, quo emphasis a torquibus in ipsos
mvencos declinetur. Verum minime premendum erat. ipsos
iuvencos pares iungi, scd torques, nondum iugum adhiberi.
Per „laxos tenui de vimine circlos" (v. i66) servitio assue-
facti, mox ex ipsis torquibus (= circulis vimineis) vincti
iuvenci inter se iunguntur. Postea cum vires aetate cre-
verunt, iugum imponitur; cf. Richium, lex. ant. s. v. torquis.

III, 179. Nihil repetendum est e superioribus, necy^r-
mare e. v. 163, nec quidquam aliud. Non enim equi est
Studium, sed hominis, ad bella turmasque. Eadem con-
structio praeter lust. 20, 4, 7 „studium ad frugalitatem"
etiam invenitur apud Varr. R. R. i, 17,7: „studiosiores
ad opus fieri." Si tamen cum Peerlkampio p. 245 muta-
mus „sin belli magis ad studium cet", nimis multa inter-
iecta sunt inter hunc versum et v. 163, quominus quidquam
mente supplere possimus.

III, 188. Ladevicus negans andere significare posse
„fortiter pati", ac verbum de.siderans, quod in omnia,
quae utroque praecepto v. 182—186 continentur, quadret,
legendum censet : gaudeat. Sed eo ipso, quod supra
(v. 185) gaudere tantum de „laudibus blandis et sonitu
plausae cervicis" usurpatum est, hic potius adhibendum
e.sse videtur verbum, quod omnia complectatur. Ergo
valde mihi arridet, quod in cod. Rom. legitur, audiat.
(juod respicit ad arma, lituum, rotani gementem, frenos
sonantes, laudes blandas, cervicis plausae sonitum. Nam
etiam quod v. 182 dictum e.st, „animos atque arma videre
bellantum", hoc numquam sine strepitu fit. Nec crcdo
pullum „primo depulsum ab ubere matris", iam gaudere
omnibus rebus bellicis; sed eum sensim paulatimque domi-
tor bis a.ssuefacit. — Peerlkampius p. 245 non recte inter-
pretatus est versus 188 et 189: „identidem", intjuit, „det
ora capistris, dum invalidus est, nondum .sat validus, ut

resistere possit inicientibus capistra, et in eo, ut vires
cognoscat. Has sentire iam coepit. Iam enim tremit,
et inscms aevi est, vult resistere, non valet, iam habet
fiduciam, sed annis maiorem." Invalidus recte explicatum
est, sed trevior h. 1. non signum est festinationis pulli,
flagrantis cupiditate currendi, verum timoris. Timet enim,
quod inscms aevi est, nondum quidquam experiendo aut
discendo cognovit. Acvum non est numerus annorum
animalis, sed tempus, saeculum, vita; cf. Aen.-VIII, ii:
„ventiiri inscius aevi"; Ovid. Met. XV, ii: „veteris non
inscius aevi!\'

III, lï)0. In A (de quo cod. cf. Ribb. Prol. cap. XIII,
§ i) manu satis antiqua exaratum occepcrit; r^zaxxXSar
addidit supra lineam A et SS. Retinendum tamen est
occepcrit; cf. Lucr. V, 889; Tac. Ann. XII, 12.

Ill, 194. Provocet in Palat.; turn vocct in Schedis Vatic.,
Med., Rom. Hoc in textum recepit Scbaperus, auctore
Vableno explicans: „ut venti pandendo vela vocari dicun-
tur, sic equus currendo auras vocet, quibus quasi volans
pendeat." Illicd exhibent editiones Ribbecki et Ladevici,
et iure, opinor. Nam primo nulla causa est, cur repetatur

intellegit, equum pnus esse exercendum, quam cursu
ventos aequiparet; tempus baud premendum est. Deinde
.si Vahleni interpretationem sequimur, propria ilia com-
paratio, inter equi ct venti celeritatem in.stituta, evancscit;
nam si „equus currendo auras vocet, quibus quasi volans
pendeat", hoc tantum obvium, eum non deficerc, sed
cursum venti acquare. Attamen ipsius certaminis imago
deest. Sin vero auras cursu lace.ssit („provocat"), iam

nec patroni indiget. Respondebo tamen ad ea, quae
reprehendit Peerlkampius p. 246; damnat enim senten-
tiam tamquam apodosin a grammaticis suppletam; sed
non est. Comparatio, interrupta descriptione agri, silvae,
maris vento agitati („tum segetes — fluctus" v. ig8—200)
continuatur per „ille (ventus) volat" cet. Non mirum est
verbum volaiidi repeti; hoe enim fieri solet in omnibus
fere comparationibus, e. g. :

Taöpo;" 0 Y^p pósaai iJ-STarp^TTSi aYpOfxivTjof
-oïov ap\' \'A-rpsfo\'/jv ilf^xs //SÖ; Y,[xa-t x£(v«j)
Ex-ps-l\' èv 7roX)vO?ot xal e^o\'/ov Y,ptocoaiv.

Ultimus versus displiceret certo Peerlkampio, sed nihil
expungendum. Eiusmodi exempla plura inveniat quis
quaerendo. Apud Vergilium acqtiora (v. 201) alio sensu
occurrit quam supra (v. 195), sed vicinum vocabulum
an<utn clare ostendit, mare altero loco indicari. Vcrrcrc
de ventis etiam Lucr. I, 280 et V, 267 usurpât;///^a
et fugcrc, ut notum, dicitur de omni celeri motu: Lucr. X,
199; Georg. 111, 462; Cic. de Orat. III, 39; Manil. IV,
589: „fugit Eurus ab ortu."

III, 215. Iam non per.severandum est in o])inione Krit/.i
(ad Sail. I, 62, 8), gerundium vi passiva non posse prae-
ditum e.sse. Ilic, nec minus Georg. II, 250; III, 454,
Lucr. 1, 312, explicatio contorta est, .si per fas et
nefiw significatio activa gerundio obtruditur. Idem usus
p.xssivus in pede.stri quoquc oratione valet; cf. Cic. Verr.
A. I, 18,

haec frequentia totius Italiae convenit
comitiorum, hulorum. ccnscndiquc causa." Plura exempla
affert Kühncrus (ïr. II, p. 542, et Landgrafius in lect.
gramm. (Reisig-llaase) p. 747 ann. 580, ct j). 778 ann.
592/;. Quamquam probabilitcr .ilii statuunt, eiusmodi locis

gerundium induisse naturam substantivi; cf. Cic. Tusc. i
§ 53 „principium movendi" = Plato, Phaedr. 245^: otf/\'/r^
xtvr^oscuc.

III, 219. iiila (R.) non silva legendum est. Simile
taurorum proelium occurrit Aen. XII ,715, ubi Sila lugcns
vocatur (cf. „magna").

m, 224—228. Peerlkampius p. 249: „Taurus iam v. 225
victus abit et exsulat. In exsilio gemit plagas, amissos
amores, et regna avita, quae animo aegro, saepe re-
spiciens reliquit; quos avwrcs ainisit et excessit rcgnis:
amisit et excessit regnis arete iungenda sunt." — Animad-
vertendum est, v. 224 et 225 in universum morem bel-
lantium taurorum indicatum esse, ideoque poetam tempore
praesenti esse usum; deinde accuratiorem dari picturam
victi tauri, qua diversae aerumnae abeundi ordine expo-
nuntur. Itaque post oris (v. 225) semicolon ponendum
est, ct cum Pecrlkampio leviter interpungendum post
amores (v. 227).

Ill, 238. lure iungit Carolus Bosslerus (Philol. 21, p. 159)
vocabula longius ex alto, ut que verba eoepit et trahit
connectât. Nam praeterquam quod cx alto explicat lougius,
non facile carcmus coniunctione inter verba, cum proxima
sententia incipiat per utque. Idem laudat ad coniunctionis
que positionem probandam: Georg. Ill, 183; Ov. Trist.
IV, I, 39. Alii ex altoque additum esse putant, ut sen-
tentia clarior fiat; sed haec parataxis improbanda. Sinus
longior est eo, quod ex alto vcnit.

Ill, 242—270. Vereor, ut Ribbeckius (prol. p. 33) asse-
cutus sit id quod voluit, nempc ordinem vcrsuum, ut ab
ipso poeta institutus et relictus sit (proposuit vero: 249,
255—257. 264, 265, 258—263, 250—254, 266). Perverse
statuit: „poetam ccterorum animalium exemplis allatis,
amoris vi confirmata, summum in equis furorem erumpcre
conclusurum fuisse." Unde hoc apparet? Immo Vergilius

v, 242 sqq: „ovine adeo genus in terris hovimumque
feranimqiie in furias ignemque ruunt: amor omnibus
idem" His a poeta praemissis nemo mirari debet, si inter
feras equi et iuvenis memorantur. Iam transpositione
Ribbecki ne id quidem efficitur, ut Leander (v. 258—263)
liberetur vicinis, quibus indignus est. Nam ei locum
inter cervos imbelles (v. 265) et equos nimis salaces con-
cessit (v. 250—254). Et cur equi (in poemate dico) ad-
movendi sint equabus (cf. ordinem supra memoratum),
baud assequor. Ut nunc versus leguntur, inter tigridem
et suem equus enumeratur tamquam exemplum, quam
difficulter animal subans coerceri et domari possit ; equae
vero ad finem delegatae sunt, quod omnium maxime
libidine accenduntur, et quia plura (v. 266—283) cum bac
parte connectenda erant poetae.

Ordine codicum servato intervallum tantum est, ut
v. 269 et 270 nequaquam lectorem off(Mulant post v. 250—
254. Praeterea aliquod discrimen est: nam bic sermo est
de rupibus et iluviis, (juae impedimenta non magis quam
frena et verbera equum insilire cupientem relardent ; illic
de (îarg.iris et Ascanio, quae .v/z/m/rc trf^/"/amor equam.

V. 263 Vergilio vindico; non enim cogitandum est de
ipsis j)arentibus et spon.sa, qui in litore stantes iuvenem
retinere conantur; babitabant enim in oris adversis. Sed
hoc vult Vergilius: „neque parentium neque sponsae
luctus futuri memor erat Leamler, cum procella non
deterritus se fluctibus tradidit." Poetice:

V. 260 Serus ambiguum, (juia plerumque de bomine
nimis tardo dicitur, sed Leander Ilerus amanti.ssimus .s(?

diu expectari non passus est, quod ridiculum esset in
hoc exemplo amoris fervidi sponsi, nihil reformidantis.
Idcirco cum Peerlkampio (p. 251) legendum Sesti.

III, 282—285. Quattuor versus si omittimus, transitus
valde abruptus est, et modo locutus de viro (hippomane
v. 281) equae vento gravidae, subito poeta erumpit : „hoc
satis armentis." Quae interposita sunt, non supervacua;
nam quoniam addita est hippomani sententia relativa „vero
quod nomine dicunt pastores", in id attentio lectoris animi
conversa est, et eius expectationi non respondetur, nisi
definitio amplior adiuncta est. Explicare enim voluit poeta
illud „— manes" ((jiatVcOilat). — Cui potio dabatur, vulgo
in insaniam incidebat; non magnum discrimen erat inter
venena et pbiltra. Itaque consentaneum est, novercas
narrari hippomanes adhibuisse (ut Phaedram).

Sed fugit interea, fugit irreparabile tempus
singula dum capti circumvectamur amore.

Haec verba eundem animi statum produnt, qui cerni
poterat iam e vss. 46 sqq.: „mo.x tamen ardentes accingar
dicere pugnas Caesaris" et conferenda, quao ibi praece-
dunt: „en age segnis rumpe moras." Festinatione igitur
opus erat poetae, studio tamen atque amore argumenti
nimis diu in hac parte vensari sibi videtur. Maiora ei
canenda crant: laudes Caesari.s. Iiis tamen finem imponcre
vult; ita secum ambigit et queritur: „sed fugit intcrca,
fugit irreparabile tempus."

et versum ita mutatum sic interpretatur : „hinc sperarc
et mereri laudem fortis coloni, hoc ita describere, ut
rustici boni mea praecepta sint laudaturi, hoc est difficil-
limum. Praeterea non me latet, quam magnum sit, res
huiusmodi tenues verbis ornare." Consulte haec descripsi,
quod ex ipsa interpretatione maxime patet, quae tauto-
logia existât coniectura illa. Peerlkampius enim cogitât
de labore et laudibus poctac, ita ut bis idem dicatur.
Primum agitare greges et capellas vocatur labor, tum
rursus magnum. Ideo Ribbeckius (p. 51) quoque, opinor,
aegre fort hanc loquacitatem, bono poeta prorsus indignam.
Praestat vulgatam retineri, secundum quam Vergilius
colonos adhortatur, ut laborem gregibus capollisque im-
pendant; verbis ca vincerc, i. e. res tenues dictis exaequare,
magnum esse confitetur, et angustis hunc adderc rebus
honorem, i. e. ita agere de rebus angustis, ut iis honor
habcatur a poeta tractandi et canendi modo. Hunc igitur
pertinet ad priera „verbis vincere", nec substituendum est
nunc. Nisi Maro monuisset, quanti faciendus esset cultus
ovium et capellarum agricolis, non causa ei fuisset, cur
tot versibus eum tolleret. — Ad v. 296 recte Celsus (ap.
Serv.): „duvi mox — donec."

Schol. Bern, apud llagenum p. 941: „iam cadit, cum
transitum fecerit ab Aquario ad Piscem." Hoc fit septem
ferme diebus post a. d. VII Id. Febr. (cf. Varr. I, 28),
qui dies primus est veris. Itaque non credo hanc senten-
tiam temporalem coniungendam esse cum prioribus, ubi
de hicmc scrmo est. Melius est punctum poncre post
diem , comma post anno (v. 304); ita etiam rectc se habent
verba „non cura Irüiorc"\', cum olim significat cum non-
nullis annis vcl nisi forte (frigidus aquarius contigit).

III, 329. lubebo e Palatino Ribbeckius recepit pro mbcto,
collatis vss. 295, 300; IV, 264. Primam personam futuri
praefero imperative etiam ob hanc causam, quod mox
sequuntur infinitivi exquirere, dare, paseere, quorum sub-
iectum est rustici (v. 331, 335), qui iubentur. Et v, 32g
greges non statim pendet a iubebo, sed subiectum est verbi
potare. Ut supra edico (v. 295), sie h. 1. iubebo significat:
praeceptwn dabo: datur agricolis, praecipitur vero, ut
greges potent cet. — Paucis versibus ante (323) lege
mittet, non inittes ut Ribbeckius. In Mediceo est mittet,
supra scripto S. Poeticum est, aestatem greges in pascua
mittere vocantibus Zephyris ; quae hominibus ipsis agenda
sint, deinceps (v. 325) persequitur poeta.

III, 348. Ribbeckius prol. p. 310: „fl\'^////;/« (Pal.). Non
inest in vulgata lectione, quod intulit Ladevicus : iustructo
agmine. In Palatino nititur Peerlkampi (p. 256) quoquc
conicctura oppositis staut agmina, in qua staut, nescio an
verum sit." Idem suam Icctioncm in agmina sie explicat :
„stat Romanus in agmina hostis" (cf edit.), sed metuo,
ut verba ita iungi liccat; stare in agmina Latinum non
est. Si periodum, in qua Peerlkampius coniecturam illam
fecit, .separatim considcramus, nihil nos offendit ; sin totam
x;omparationcm legimus, agmina staut alicnum ab h. 1.
videtur. Comparatur enim Afer, pastor armentarius, omnes
res suas gestans, non cum toto cxercitu (agmine), sed
cum milite Romano, patriis in armis, iniusto sub fa.sce
viam carpente, castris, dum hostis-nihil suspicatur, positis,
stante in agmine (= in itincrc, ut recte Peerlk.). Nam
Romani saepe nullo tempore intermisso appropinquabant
hosti, castra ponebant, statim in hostem prorumpebant.

111,351. Peerlkampius p. 257: „longc facilius erat:
quaque riget" Sed „redit porrecta" non ita difficile est
explicatu. Hoc cnim dorsum initium facit a septentrioni-
bus et vergit ad meridiem; deinde redit in candem régi-

onem, ex qua venit, et porrectum quidem, quod hoc
iugum latius patet quam alterum ideoque etiam frigidissi-
mum est. Memoria lapsus Acron ad Hor. Epod. X, 22
dedit: iacct, sed redit testantur Servius et Philargyrus.

Ill, 3G0—366. Ad singula, quae Peerlkampius (p. 257 —
260) reprehendit in vss. 362 , 363. 364, 366, optime iam
respondit Schaperus (de Georg. emend, p. 22 et 23). Quod
eum fugit, addam. Nempe Peerlkampius p. 259 ita incre-
pat: „quae adhuc disputavi, sint multa, immo omnia levis
momenti : est tamen in rebus modus quidam et ordo, quos
ipsa natura et suus cuique sensus ostendit. Quis hunc
ordinem appellet Vergilianum? Flumina subito concres-
cunt cet.", quae legas apud ipsum. Sed non animadvertit
summus criticus, inde a v. 360 usque ad v. 366 ea exempla
enumerari, quae vim ac vehementiam gcliis ostendant:
omnia enim rigescunt. Tum sequitur:

Interea toto non setius acre ni\'nguit,
unde facilis est transitus ad cervos, qui nive impediti
primo impctu obtruncantur (v. 367—376). Quibus repor-
tatis in specubus laeti incolae vescuntur, focis calefacti,
ludentes, cerevisiam bibentes (v. 375—380). Haec est
vita gcntis I lyperboreae, quae Euro vexata corpora
velleribus ferarum tegit (v. 381—384). Talem ordinem
damnare, nodum est in scirpo quaerere.

Ill, «87. Quantula interdum sit Latinitatis notitiaServio,
annotatio eius ad h. v. de pronomine ipse doceat: „bene
ipse addidit, quasi qui aut dominus gregis est, aut qui
antea pro domino capital dari consueverat; nam apud
maiorcs homicidii poenam noxius arietis damno luebat:
quod in regum legibus legitur." (cf. Serv. ad Hue. 4, .13).
Dc lege ipsa iurisconsulti dubitare non videntur (cf. Bruns,
font. iur. Rom. ant. p. 10, 13), sed valdc ego dubito
de mira explicatione pronominis ipse, Notissimum enim
est, per ipse saepius totum corpus opponi parti eius, ut

h. 1. linguae. Eodem modo ipse ( = Homericum atJTÔç)
usurpatur: Georg. II, 297; Aen. VII, 816; X, 226.

111, 391. Madvigius, Adv. Crit. p. 48: „adverbium j/i:
nihil omnino habet, quo referatur, aut quod significet,
quoniam ante tantum de cura lanae albae sine maculis
servandae agitur." Si tamen sic abest, iam nullum vin-
culum est inter superiora et hanc fabulam. Ut nunc
versus legitur, per sic apertum est, poetam lanitium non
contemnendum et niveam lanam magni faciendam signifi-
care voluisse, eo quod „munere niveo lanae" ipsa Luna
decepta sit. At Madvigius: „ad fabulam quoque ipsam,
quae significatur, quoniam non dando munere Pan decepit
deam, sed sub albi arietis specie latens, aptius erit hoc:

Älunere sub niveo lanae, si credere dignum est cet.
Sed quid tum munere? Si nihil datur vel ofîertur,
verum deus tantum vellus induit ad Lunam illiciendam,
licetne hoc munus vocari? Ipse Madvigius supra inter-
pretans, alia voce utitur: „sub spccie albi arietis latens."
Sed (cf Philarg.) ita fere fabula sese habet, cuius Nican-
der auctor dicitur: Pan arietem niveum Lunae pollicitus
(Philarg: „cum Lunae amore flagraret, ut illi formosus
videretur"), ipse niveis velleribus se circumdedit atque
ita deam ad rem veneriam illexit. ^lacrobius. Sat. V,
22, 9—10 eadem iam legit ac nos.

III, .398, 399.
Multi etiam excretos prohibent a matribus baedos
Primaque ferratis praefigunt orrt capistris.

Etiam in Palat, est; idem codex pro excretos (Serv.
Philarg.) exhibet extrcmos\\ quod sensu caret. Dubitant
vero interprétés, quid sit excretos. Participium esse verbi
excrescere, non probabile est, quia hoc non notabile erat,
neque umquam fiebat, ut rusticus excretum demum, i. e.
adultum baedum a matre prohiberet, nam vulgo lacté

nutricabatur, quoad quadrimestris factus erat. Nec tamen
cxerctos (a verbo exccrncrc) ita explicare ausim, ut sit
pro separatos, dcpulsos ab ubcribtis. Nusquam enim cxccr-
ncre occurrit pro <//!ycernere (Varro R. R. II, 2 , 15), sed
ubique est cdcrc (aut ore aut ventre). Hoc igitur loco
significat: partu- cdi\'tos, et sententia est: multi agricolae,
lactis avidi, consuerunt haedos modo natos a matre pro-
hibere atque ora prima (iuvenilia) capistris ferratis impe-
dire, quominus matris mammam sugant, quo cogantur
pabulo vesci. — Eodem modo Sidgwickius (notae p. 79)
locum explanat, probans tam. Scd hoe usurpatur, si
quid in aptius tempus differimus; etiam tamen h. 1. rectc
pro vel.

III, 431. Etsi supra v. 149 exferriltts dictum est de
vaccis oestro cxagitatis, haud forendum est de serpente
aestu exacerbato h. 1, adhibitum. Marklandus exlorridtts
et expergitus proposuit, quorum prius proximo ad lec-
tionem traditam accedit et optimum sensum praebet, sed
adiectivum alibi non occurrit ab eoquc fictum est. Idcirco
confugiendum est ad correctionem „exercitus" in cod. Med.,
(juac saltem vulgata melior est.

III, 4:i7—Hi versus si ad exemplum Aen. 11,
471—475 a grammatico quodam confccti sunt, unde inter-
polator ille habet v. 438, nec in Acneide occurrentcm,
nec, me quidem iudice, sunmio poeta indignum? — Haerent
in aut catulos aut ova; scd et ante pucrperium et post
serpentes furiis maxime exardescunt. Vocabulum autem
tectum me non ofFendit, nam Vergilius dixit Aen. VI, 8
tecta ferarutu, et V, 216 dc columba:

Nicander Ther. 124, qucm noster expressit, morsum
serpeiuis vitandum esse dicit,

(r,) o-£ aùv Tsx.voiat v)cpî[0[i.iv0tatv à|3oaxr,;
\'-pwXsioù hj\'/ior^v uizo -(loXzà ot\'j/a; îaôst.

III, 456. Et legendum, quod praebet Palatinus; in
Med. et Rom. atit est, verum particula disiunctiva aliéna
est a loco nostro. Pastor enim idem nimis religiosus,
sive potius superstitiosus, „medicas manus adhibere ab-
negat", ac deos omnia meliora poscens desidet. In deteri-
oribus codd. invenitur omina ; male, nam per morbi tempus
non soient omina poscere, sed meliorem valetudinem. Ad
illustrandum illud „omnia meliora" iam a Servio affertur
Sali. Cat. 52, 29, sed locus non ab omni parte similis,
quod prospéra ibi praedicative usurpatum est {„prospéra
omnia cednnt"). Melius conferatur notum illud „in alia
omnia abire". Fortasse meliora omnia e precibus sumptum
est tamquam carmen usitatum.

III, 460. Peerlkampius p. 264: „\'^laXwx^ salienti sanguine
venae conveniebat ima aperire pedis. Fons ex imo pcdc
aperitur, unde sanguis saliat." Sed quodammodo aliter
utitur Vergilius h. 1. verbo saliendi. Ut Ov. Metam. X,
28g: „saliunt temptatae pollice venae", sic noster quoque
de vena palpitante adhibet. Et ferire recte de incisione,
ut luv. VI, 46:

III, 470. Notum est illud Iloratianum: „nova fehrium
terris incubuit eohors" (C. 1,3, 30). Vcntus dicitur incum-
bere in mare, Quinct. V , g, 5, ut Graccc Ê 7» t CT5C 7ÏT£ t V
in utramque partem. Recte igitur erebritas turbinum cum
multitudine boum peste coufeetarum comparatur (cf. Scha-
pcrum de Georg. emend, p. 23; Ribb. prol. p.\' 52).

IljL, 4S4. Liquor fluidus in corpore aegro abunclans non
potest osSa trahere in se, sed contra ossa, siti collapsa,

Peerlkampius (p. 268—274) triginta tres versus (534—
566) Vergilio abiudicat eosque tribuit grammatico euidam,
quem quod poeta reliquit amplificasse putat; Maronem
enim non ignorasse, ubi impetum refrenare oporteret;
dixisse eum quidem v. 480 pecudum genus et genus
omne ferarum sed feras ad hoc argumentum non per-
tinere, et oves omisisse, quibus iam satisfecisset. Lepide
Ladevicus observavit, se non ita intimis poetae cogitati-
onibus initiatum esse, et insuper accusantis argumenta
redarguit progr. p. ig. Post eum horum versuum patronus
extitit Schaperus p. 24 sqq. Quae illi disputaverunt, non
in animo est persequi, nonnulla tamen addam. Peerlk.:
„ut mos est talium poctarum, omnia undique corrasit,
centones Lucreti, Vergili, Ovidi, aliorum: centones hic,
centones illic." Sed qui fit, ut si falsarius iste undique
sua rapuerit, nihil omnino de hominum peste tradiderit,
quamvis et Lucretius et Ovidius multi sint in hac (de
Rer. Nat. VI, 1136 —1182 ; Aletam. Vil, 523—613)? Nonne
iam id ipsum, quod ca tractantur quae prius.a Vergilio
denuntiata sunt, genuines versus e.sse probat? Et ubi
sunt illi versus, quos interpolator in usum suum convertit?
Si locum Lucreti inspicias, nihil nisi duo vocabula com-
munia invenias: v. 556 eafen\'aftm (Lucr. VI, 1142); v. 566
sacer ignis (Lucr. VI, 1165). Sed plura similia in ea parte
libri quarti occurrunt, de qua ne Pecrlkampius quidem
dubitat: v. 485 minu/a/im (Lucr. VI. 118g); v. 501 frigida
pellis (Lucr. VI, 1192); v. 508 lingua aspera (Lucr. VI, 1147
ct 1148). Ex Ovidio autem haecc cum parte a Peerlk.
damnata conferantur Met. VII, 545- 551:

non aper irasci meminit, non fidere cursu
cerva, nec armentis incurrere fortibus ursi.
omnia languor habet; silvisque agrisque viisque
corpora foeda iacent, vitiantur odoribus aurae.
mira loquar: non illa canes avidaeque volucres,
non cani tetigere lupi; dilapsa liquescunt
afflatuque nocent et agunt contagia late.

Vides, quantopere haec discrepent a Vergilio (v. 537—
540), ubi alia feris aegris ascribuntur et omnia multo
fusius exponuntur. Ovidius hominum praecipue morbum
adumbrare studens (v. 552—613) tangit obiter bestias
cicures et (imprimis v. 538—544) breviter Mantuanum red-
dere mihi videtur:

Cui parti appone Georg. Ill, 498—502 , ubi cum verbis
„infelix studiorum atque inimemor herbae victor equus"
compen.sarc possis tres versus Nasonis.

Itaque in universum de e.xtrema parte libri tertii Geor-
gicon iudicanti nulla vestigia interpolationis mibi apparent ;
nunc de singulis agam. Rogat Peerlk. p. 268: „Quid
rastris invenire student rustici (v. 534)?" respondeat aliquis:
„mal^s herbas et glebas magnas, quae frangendac .sunt."
Mox idem p. 269: „Cur unguibus (v. 535) uterentur, qui

uti possent instrumentis?" Qui prae boum morbo arare
non potest, ideoque non habet sulcos, in quos demittat
semina, eum oportet praeter instrumenta digitis et un-
guibus uti, ut satis profunde et apte serat, perinde ac
puer arti hortulanae operam dans, probe seit, quantae
unguium sint partes in hoc labore. Frngcs (v. 535) pro-
leptice dictum est pro eo, e quo fruges proveniunt, cf.
„serit arborés, quae alteri saeclo prôsint". Proprie scrunfur
surculi, qui arbores fiant.

Finge tibi, pisces mortuos in lifns eiectos esse mari;
quoties autem fluctus orae appropinquant, in ipso litorc
naufragia illa dici possunt frolui.

IV, Burmannus annotavit: „sincrc rem, pro permit-
icre, obvium: sinerc aliquem insolitum credo, nisi sequatur,
ut saepe, verbum, ut sine faeere vel facial, vel sub-
intellegatur ex adiunctis." — Nec recte h. 1. dicuntur dii
sinistri poetam .sinere, nam non interdum prohibent vatem,
(juomiims canere incipiat, (et Vergilius ait: dicam fut.),
sed saepius invidia et malignitato inducuntur, ut j^oetis
debitam gloriam reddere nolint. Quocirca legendum censeo:
in tenui labor, at tenuis non gloria, si quam
numina laeva sinunt, audit(iue vocatus Ajjollo.

IV, ir>. Peerlk. p. 276: „quaeritur, cuius sit cruor. Ut
verba faciunt, est ipsius Procnes, scd esse debet Ilyli.
Vergili esse potuit:

Quicumque enim de Procnes fabula audivit, ab ea filium
interfectum esse scit ; praeterea crucntus identidem de per-
cussoris corpore aut instrumento, sanguine hominis inter-
fecti maculato, dicitur ; cf. Quinct. IV, 2 , 13 ; V, g, 1 ; VI,
I, 30 (gladius, vestis.) —Manibus pectus signa/a cruenti\'s
sine ulla dubitatione intellegit lector de peetere Procnes
in avem conversae, quod ipsa commaculavit manibus cruore
filii madentibus. Denique qui quaerit, cuius sit sanguis,
niliilominus rogabit, quae sit signata.

IV, 17. Post hunc versum Ribbeckius (prol. p. 34) inseri
vult v. 47—50, ut simul uno tenore enumerentur omnia,
quae apibus noceant, ideoque vitanda sint in alveario
collocando. Quam transpositionem Schaperus (de Georg.
emend, p. 25) improbat, cum inter utrumque monitum
(v. 8—17 et 47—50) id interesse putet, ut illud ad apes
circa alvearia vagan/es, hoe ad cominorantcs in ipsis al veis
pertineat. Hacc tamen distinctie non ab omni parte apta
est; nam licet ebsint animalculis intus merantibus fumus
cancri usti (v. 48), gravis odor caeni (v. 4g), quin etiam
„vecis image" (v. 50), non ita iaxus (v. 47), quae non
tam propter edoreni quam quod mei malum reddit, apibus
evolantibus et flores carpentibus nocet. (Cel. IX, .j, 3;
Ëcleg. g, 30: „Cyrneas fugi\'ant examina taxes"; .Schol.
Bern p. gsg). In eadcm parte (v. 48) poeta monet caven-
dum esse ab alta paludc, quod ibi assidere ct biberc apes
nequcunt (Varro III, 16, 27). Itaque di.scrimcn illud
commorantium et vagantium apium non intercedit int(ïr
utrumque locum. Nec mihi transpositie Ribbecki placet,
quoniam omni, quod intcrpenitur inter v. 17 et 18, mole.s-
tum est et offendit; ita arte cohaerent inter se duae iliac
sententiae :

absint et i)icti squalentia terga lacerti cct. .. .
18 , at liquidi fontes et stagna virentia musco

Nec fug^t ipsum Ribbeckium, ordinem codicum iam ita
inventum esse a Columella, cuius enumeratio (IX, 5) eodem
modo procedit. Cur denique illa (v, 47—50) minus apte
commemorantur post alvei descriptionem ? Supra enim
(v. 8—17) tantum sermo erat de vento et animalibus
noxiis, hic imprimis verba „neu propius tcctis taxum sine"
cet. multo melius se habent, si iam in prioribus alvei
mentio facta est.

IV, 39. Haud probabile est, notum vocabulum sucus
abiisse in fucus, ut Madvigius Adv. Crit. p. 49 existimat;
immo contrarium multo facilius fieri potest. \'— Fucoquc
ct Jloribus hendiadys est significatque melligincni e floribus
suctam. Vox explicatur in add. Dan.: ,fucus est genus
cerae, qua pro glutine abutuntur ; Graeci TC p 0 TC O X t V vocant.
Alii sic: „fuco" pro mcdicamcnto i)osuit. Plautus (Most.
1, 3, 118) vitia corporis fuco occulunt." Haec Servi inter-
pretatie stabilitur loco Varronis, HI, lO, 23: „propolin
vocant, e quo faciunt ad foramen introitus in alvum pro-
tectum \') maxime acstate. Quam rem etiam nomine eodem
mcdici utuntur in empla.stris, propter quam rem etiam
carius in sacra via quam mcl venit."

IV, 54. Met un t non vehementius quam pro apibus, si
attendimus ad vss. 74 sq(i., ubi lacer tos aptant ad pugnam
et omnino tamquam milites de.scribuntur.

lY, (52. Reiskius pro iussos legit tusos, quod quamvis
commendetur v. 267 Junsum gallae admiscere saporem",

\') Sccutus Franckciuun verba transposui ; codd. aulcni : „inlroilus
protccluni in alvum." Apud Varronem saepiiis in codd. iran.spo-
siiio accidit, cf. II, 5, 8: „a collo corpore apoleo dcmisso, bene
coslatos"; rccle Keilius: „a collo p.ilca dcmissa, corpore bene
costato." Idem ibid. § i „Synepiroiae -/»iptxt, inquil, Scrofam
enim et V.irronem nostrum nùmivx ).awv mane «.ilntiivi." Codd.;
Synepirotae, inquit, z««»»\'»" Varroneni nostrum, incpiit, Ttoipv«
/aûv, Scrofam enim mane salulavi."

tamen aliquatenus abundat ante trita mclisphylla {y. 63).
Vulgata improbanda est, quod nudum illud iiissos non
intellegi potest de praeceptis a viris peritis datis; nam
Vergilius non aliena iussa dare consuevit, sed ipse iubere,
quod apparet e Ribb. annot crit. ad III, 329. Quare
praestat coniectura Peerlkampi: iti incuiidos (omittit Jiuc).

IV, GO sqq. Aliquanto tolerabilius mihi videtur anaco-
luthon quam Peerlkampi (p. 278) emendatio:

sin autem; ad pugnam exierunt, nam saepe duobus cet.
quod sane („sin autem") ferendum est in Ciceronis epistulis,
ac praesertim iis locis, ubi facile sententia condicionalis
■ it suppletur e prioribus (ad P^am. 12, 6, 2), sed non in op-

timo poeta, si etiam ultro non liquet, quid subaudiendum
! sit (Peerlk.: „si agmen se non in cunabula condet").

Nec mihi persuasit vir doctissimus, apes si in alveos se
condere nolint, exire ad pugnam solere, (fieri enim potest,
ut spernant illecebras), id quod ex eius lectione effici
possit. Sed hoc poeta vult: „si vere apes vagantur,
illicito eas ni alvearia; sin ad pugnam exierunt, pulvere
eas deicito."

IV, 74. Cave, ne cocunt intellegas de certamine; recte
.Servius: „festinant inter se in alvearibus." Scbaperus in
proximis (v. 75) pro rcgcm atque legit plur. rcgcs et proj)-
ter illicitam elisionem (de Georg, emend, p. 59 et 60) et
quia sic melius apparet, utrumque regem sua factione
stipatum esse.

de.sidia latamque trahens inglorius alvum (v. 94).
Non igitur necandus est tamquam auctor belli redinte-
grandi, sed quia prigritia sua uocct, cxcrcitusquc cxcmphnn
cius Sicquitur. Retineo illud „neobsit" (Peerlk.:
protcuus).! non quo „mei ab uno rege consumptum" tan-

tum detrimenti afFerat, sed quia regis edacitas cunctis
apibus perniciosa est; cf. Plin. 11, 67 (ig, 21): „aliquando
et ipsae (apes) contrahunt mortis sibi causas, cum sensere
eximi mella, avide vorantes, cetero praeparcae, et quae
alioqui prodigas atque edacis non secus ac pigras et igna-
vas proturbent"; cf. etiam vv. 95 et 100.

IV, 92. Hunc versum .spurium esse iudico, nam rumpit
nexum ceterorum continetque supervacua, e superioribus
addita. Cum poeta dixit: „deterior qui visus, dede neci;
inelior vacua sine regnet in aula", iam distinxit duos reges,
quod comparativus docet. Incipientem igitur utrumque
regem depingere non oportuit repetere: „nam duo sunt
genera, hic melior, insignis et ore." Hoc iam notum male
abundat. Si versum omittimus, omnia recte procedunt.
Nec fieri potest, ut per „duo genera" cunctarum apium
divisio significetur, nam illae demum post reges describuntur
inde a v. 95. Columella vero IX, lo, 2 versui 91 praemittit:

Namque duae regum facies, duo corpora gentis,
tum 91—92: Alter crit maculis auro squalentibus ardens
et rutilis clarus squamis, tustgnis et ore (auro).

Postremo versui nullo modo potuit subiungi alterum
exemplum regis desidis (v. g.j), quare puto Columellam
illa „insignis et ore (auro)" errore addidisse e versu inter-
polato pro „ille horridus alter." Sed recte apud eum post
ardens (v. 91) statim sequitur: „et rutilis" cet. Versus
quem Columella praemisit, similis est versui 95, paulum
immutato, sed is ubi nunc legitur, deesse minime potest,
quod transitum facit ad sequentia:

Ad summam: et meliora et peiora in lectione Columellae
quam in vulgata, .sed vitia eiusmodi sunt, ut eum versus
e memoria laudasse statuam.

summopere ad Aeneidem properare, quam ob causam hic
quoque paucis modo versibus hortorum cultum célébrât.
Sed non concedo Plinio (h. n. 14, i) poetam propter
Jnnnüitateiii\' argumenti „hortorum dotes fugisse"; nam ut
oratores solent facere, !Maro figura praeteritionis utitur,
ac simulans se hanc partem aliis memorandam relicturum
esse, poetico modo satis praeceptorum pro virili parte
dat, quod cuique apparebit, si attente quae de sene Corycio
dicta sunt legerit.

IV, 12{). Legendum est cum Salmasio Cercri ^ro pecori
(cf. Ribb. prol. p. 363—\'364). Scgcs non recte dicitur
de pascuis („pecori opportuna seges", dum mox sequitur
„Baccho"); nam alia ratio est locorum Georg. II, 267, ubi
seminarium significatur, et Tib. I, 3, 61 : „fort casiam non
adta seges" in campis Elysiis.

IV, 150. Nullo modo illud pro qua viercede recte sc
habet: nam si lupiter prius apibus naturam insignem
dédit, quam eum in antro paverunt, non haec est incrces,
sed doNum, pro quo eum grato animo adiuverunt; sin,
ut fabula fert, lupiter apes natura praeclara donavit,
postquam cum in antro paverunt, non haec est merccs,
pro qua ita fecerunt (hoc enim tantum dici potest, si ante
officium utrique de mercede convenit), sed merces sive
potius praemium eius, quod cet. Ilae duae constructioncs
videntur a Vergilio maie confusac esse („quorum in
gratiam"; proprie „pro quo tamquam mercede.")

IV, 177. Noli cum Pecrlkampio v/;/;«/- habendi \\\\\\ amor
agendi mutarc; in illo quidem proprie vitium est, sed
quia additum est „munere quamque suo" tollitur omnis
notio pravae cupiditatis, sicut Philargyrius qui vocatur,
explicat: „rcctc, ut labore suo quaerant, non aliéna diri-
piant." Nudum illud agendi nimis vagum mihi\' videtur,
nec fertur propter ablativum „munere suo", qui iungendus
est cum gerundio (habendi), non cum verbo urget.

IV, 203—205. Vellern, ii qui vv. 203—205 transposuerunt
aut secundis curis tribuerunt, docuissent, quomodo illis
versibus eiectis ergo intellegendum esset post v. 202.
Ordine codicum servato sententia loci optima est et ita
procedit : Iure miraris, apibus placuisse vitam tam labori-
osam (v. 197), nam voluptate concubitus carent (v. 198
et 199), quo possint earum corpora post intentionem
recreari ; ova autem e foliis colligunt itaque natos educant
(v. 200—-203) et plebeios et regios. Nec solum illa coitus
voluptas deest : saepc cliam (v. 203) earum vita brevissima
est, cum in ipso labore portandi aut in cote aut onere
necantur: „tantus amor florum et generandi gloria mellis."
(v. 205). Ergo genus immortale, quamvis singularum
aetas septem annis non maior sit propter multa vitae
discrimina (v. 206—209). Praeter banc industriae gloriam
mirabilis est fides et concordia, quae inter regem cete-
rasque apes intercedit, quae ipsis populis exemplo sint
(v. 210—218; cf. etiam Scbaperum de Georg, emend. 26
et 27).

In proximis Ribbeckius (prol. p. 37) v. 236—238 et
248—250 secundis curis poetae tribuit. Cur tarnen minus
apte de ira apium sermo (v. 236 .sqq.) sit, si in prioribus
dcscribuntur tempora et modus eximendi} Valde enim
idonea est favorum exemptio, quae apium irani moveat.
Neque alienum esset, post eam memorare, quomodo „ipsa
borrea" ab animalculis restituantur (v. 248—250), sed
et propter sin (v. 239) et quia vv. 239—247 tantum sermo
est de purgandis alveis, quo non pertinet „exbaustae"
baec subicienda .sunt versui 238.

Seemannus (annot. in Verg. Georg, p. 13) de mellationc
agens ita interpretatur: „prius bauri et os spargens retine,

eo magis odores mali, apibus odiosi attrahuntur et secer-
nuntur." Non possum tamen, quin rogem, cur aqua saepius
j in ore vertenda sit, si iam fumus „factus galbano vel

arido fimo et prunis" (Col. 9, 15, 5) admoveatur ad apes
fugandas. Quid mali illi odores, ex ore mellarii prove-
nientes, nocebunt ? Prae fumo enim nihil eorum ab apibus
i sentitur. Itaque illud „haustu sparsus aquarum" non in-

tellegendum est de ore eluendo, sed significat „lautus
purusque", nam mellarius favos exempturus aut alveos
purgaturus prius corpus aqua lavare debet, ne mali odores
! et sordes inelli noceant; cf. Plin. XI, 16, 44; Col. IX, 14,

3 et 5. Haustits non tantum dicitur, si quis bibit, sed
etiam si aqua spargitur (cf. Ov. Met. XIII, 526; Cic.
Caec. 26, 74). Legendum igitur est: ora fovc, quod ita
interpreter: „cura, tege vultum tuum, ne apes aculeis
. te laedant." Poetice fumi scquaccs dicuntur, quia apes

IV, \'27.\'{. Cacspitc non oportet nmtari in stipHc, nam
eodem sensu occurrit apud Plin. XXI, 7, 20 de saliunca
dictum. Belgice vertas „pol." Nimis audacter contendit
Pecrlkampius p. 288, omnes arbores et flores //•/>/-
Cipcm habere radiccm; nam saepe accidit, ut radix illa
primaria non extet, et tantum secundariae inveniantur,
sicut in tritico, spiraea cet. Stipes de herba (v. 272)
^ non usurpatur.

et potius casum quendam indicat, quem poeta toti huic
parti praemittit. Ipsi Vergilio tempus est in hoe poemate
inventa Aristaei pandere, quibus utatur rusticus, si proles
eum dcfecerit (recte fut. exact.) neque habcbi\'t (status rerum
significatur), unde genus novae stirpis revocetur. Belgice
vertas: „maar voor het geval, dat soms iemand enz.,....
is het nu voor mij tijd, de merkwaardige uitvinding van
Aristaeus uiteen te zetten." Cf. Tac. Agric. 44: quodsi
habitum eius posteri noscere velint, decentior quam subli-
mior fuit.

Ilaec verba silentio non sunt praetereunda ; occurrunt
autem in ea parte libri quarti, quae non mutata esse
putatur. Vulgo enim ducenti quinquaginta versus (inde
a v. 315 usque ad finem) alteri recensioni tribuuntur,
ita ut pro Galli laudibus fabula Aristaei et Orphei succes-
serint. Ac tamen si versus modo laudatus iam in priore
recensione inveniebatur, non potest Vergilius non ibi memo-
ravisse Aristaei inventionem. Accedit, quod non verisimile
est, in libro de apibus scripto nullam illius mirabilis
propagationis mentionem fuisse ; tale quid u.sque ad finem
.semper erat reservandum tamquam omnium maximum.
Porro mihi non liquet, quomodo poeta Galli celebratione,
omissis Aristaeo et Orpheo, amplum illum locum diniidiae
partis libri quarti occupare potuerit. Quam ob causam licet
Servius ad Ecl. X, i et Donatus Reiff, p. 60 de Aris/oa
fabula loquantur, tamen non sperncndum mihi videtur,
quod alibi apud cundem Servium legimus ad Georg. IV, i :

„nam laudes Galli habuit locus ille, qui nunc Orphei
(unus cod. Par. praebet : Aristaei et Orphei) continet
fabulam, quae inserta est, postquam irato Augusto Gallus
occisus est." Hanc lectionem „Orphei" si probamus,
omnia multo facilius explicari possunt. Videamus enim
singula ! Poeta postquam obiter significavit, quae illa
inventa Arcadii magistri .sint (v. 284), famam a prima
origine se repetere velle dicit. Nunc vero expectes
initium fabulae, verba illa, quae leguntur v. 317 sqq.
„pastor Aristaeus fugiens Peneia Tempe" cet., sed mirum
in modum per nam nonnulli versus dc Acgypto inseruntur :
terrae illius salutem omnino ea inventione niti (v. 287—
294); deinde describitur, quomodo apes e iuvenco plagis
perempto propagentur (v. 295—314); tum redit Maro ad
Aristaeum v. 315: „quis deus hanc, Älusae, quis nobis extudit
artem unde nova ingressus hominum expcrientia cepit."
Facile perspicias multo melius futurum fuisse, si post
v. 286 statim continuati essent v. 317 sqq. Fabula enim
ipsa antecedere debet. Quid illo loco Aegyptus? Illud
nam (v. 287) prorsus non concoquo. Num poeta Aegyptiis
scribebat? Et cur ars illa iam tota cnarratur? Id profecto
reservandum erat ad exitum fabulae. Iam alia, quae
dffendunt, in scquentibus occurrunt, quare narrationcm
breviter percurramus. Aristaeus enim apibus amissis
Cyrenae matri supplicat, ut sibi auxilium ferat. Ea suadet,
ut Proteum, deum maritimum, adeat cumque vinciat:
vinctum enim oracula daturum, n.\'tm nosse omnia vatem :

Matri obsccutus filius deum in vincula conicit ct Orphcum
cognoscit sibi iratum „poenas suscitare," eius enim uxorcm
Eurydicen, cum Aristaeus vim ei infcrre vellet fûgientem,
morsu anguis necatam esse. Deinde sequitur, quis fuerit
luctus aequalium ct mariti post mortem Eurydicae; ut

ille cantu inferis persuaserit, ut sibi uxor redderetur,
sed rursus eam amiserit respidens. Haec tamen de Orpheo
admodum breviter describuntur, et hic illic cogitationum
ordo ita abruptus est, ut nonnullis videatur aliquid exci-
disse; velut v. 482 siletur de noto illo interdicto, ne
Orpheus respiciat uxorem subsequentem, et v. 520
transitus subitus est, quidquid ibi legimus. — Itaque
Proteus cum multus fuerit in mythologia, nihil vaticinatur
(quod eius officium erat) de iis, quae Aristaeo facienda
sint ad detrimentum apium reconcinnandum, nec (quod
iure ac merito expectatur) de rebus futuris quidquam
canit. Ita mater ipsa, postquam Proteus se in mare
abdidit, coacta est filium adiuvare docendo, quomodo
monstrum procurandum sit. Nihil igitur miser profecerat
Proteo convento. — Hisce expositis si miiii licet coniec-
turam facere, in f>riorc recensione post v. 286 continu-
abantur v. 317 sqq. usque ad v. 459, sed reliqua oratio
Protei alia erat; deer ant autem v. 460—531 de Orpheo,
quod etiam apparet e v. 530 „At non Cyrene" cet, quam
deam in nova recensione alio modo in scenam reducere
poeta non potuisse videtur. Post versum 459 pro Oqibei
fabula sequebantur olim, opinor, v. 532—547 , qui postea
matri tributi sunt, quibus subiungebantur iUa de Acgypto
dicta (v 287—294), sed ampliora, ut etiam cum iis Galli,
Acgypto praefccti, laudes coniungerentur, et ipsa apium
recreandarum invcntio (v. 295—314) De Gallo enim
nemo melius in boc libro quam Proteus vaticinari potuit.
Cuius oraculo subiciebantur v. 548 sqq., sed pro „matris\'
legebatur „Protei." Ihne ordini versuum et rcrum, quam-
quam argumentis luce clarioribus probari non potest,
favent tamen versus Ovidiani, Fast 1, 363—384 :

Fiebat Aristaeus, quod apes cum Stirpe nccatas
Viderat inccptos destituisse favos.

Addidit haec dictis ultima verba suis:
„Siste, puer, lacrimas! Proteus tua damna levabit.

Quoque modo réparés quae periere, dabit,
Decipiat ne te versis tamen ille figuris,

Impediant geminas vincula firma manus."
Pervenit ad vatem iuvenis, resolutaque somno

Alligat aequorei bracchia capta senis.
Ille sua faciem transformis adulterat arte,

„Qua", dixit, „réparés arte, requiris, apes?
Obrue mactati corpus tellure iuvenci:

Quod petis a nobis, obrutus ille dabit."
lussa facit pastor. Fervent examina putri

Ovidio ignota est, ut vides, Aristaei culpa et iracundia
Orphei, sed non apud cum (quod imprimis animadverti
velim) mater redit et filio consilium dat ; Proteus sufficit. —
Ad summam, utut est, hoc mihi persuasum habeo Acgypti
cl Protei commemorationem pertinere ad vestigia prioris
recensionis, in qua tam regio, cui Gallus praeerat, quam
deus, qui poterat res futuras praedicere, poetae praebe-
bant necessariam Opportunitäten! ad amicum celebran-
dum. \') Itaque non fieri potest, ut aut Aristaeus aut
Gallus commemoratus sit, scd aut,Aristaeus cum Gallo,
aut Gallus omnino non in poemate occurrcbat. Ari.staeus
cum Cyrene matre in Africa collocatus transitum effi-
ciebat ad Galium, cuius laudationis ceteroquin nulla erat

\') Cf. Völker, comm. de vita Galli (Bomiae, a" 1840) p. 25,
qui laudes in eadem sede collocat et versus illos de Aegyj)to
lacunosos putat, sed reliqua non repreliendii.

causa. Cum autem Maro in Protei oratione totam par-
tem, ubi de Aegypto et inventione agebatur, omisisset,
reliquias eius relegavit post v. 286, quo coactus est,
versus 315 et 316 addere: „Quis deus hanc, !Musae" cet.
et Proteum enarrantem facere totam Orphei fabulam.
Restabat igitur, ut Aristaeus, cum causam apium morbi
et maerorem luctumque Orphei a vate audivisset, id
ipsum, quod scire cuperet, a matre disceret, quomodo
apes recreandae essent.

Iure Ribbeckius, Peerlkampius, Hitzigius locum (v. 287—
294) vitupérant, nam praeter illud min multa offendunt.
Si Vergilius per ambages voluit regionem lectoribus notam
indicate, cur addidit nomen proprium (v. 293): „et viri-
dem Acgyptum nigra fccundat harena"? Versus ipsi per
se non mali, sed ut nunc coniuncti sunt, non ferendi.
Recte omnia procedunt usque ad v. 290, et ipse hic
versus me non offendit propter voc. Per si\'s et urgct, sed
perperam interrumpit Nili descriptioncm, cuius altera pars
nunc claudicans agmen claudit atque ea continet, quae
iam pulchrius v. 288 et 289 expressa erant. Tbi enim
pars .septentrionalis Aegypti iudicata orat tota, non occi-
dentalis, ut putat Schaperus in edit. Nam „gens fortu-
nata Canopi" Aegyptii sunt, qui „Nilum stagnantcm" acco-
lunt, Canopus urbs sita est in insula Nili, ubi „septem
^//jcurrit in ora" (v. 291). Quod additum est v. 291—293
„usque coloratis amnis dci^cxus ab Indis", non probat
mcridionalem partem Aegypti significari, sed potius medi-
terraneam regionem, per quam Nilus Huit. Sed sufficiunt
revera v. 287—289; reliqui (v. 290—293) fort;isse in priore
recensione aliam sedem habebant inter res Acgyptiacas
(in Rom. v. 291 post v. 293 po.situs est).

IV, 21)5. Reprehendit Peerlkampius: „ip.sos contractus
ad usus". „Cur magis contraherent, inquit, si iam cxiguus
est? Ncc Latinum est ad ipsos usus". Scd ea verba iam

spectant ad sequentia; nempe locum exiguum „angîisti
imbrice tecti parietibusque premunt artis!\' Contractus
locus significat locus, qui co7itrahitur (praes.) cf. Kühner II,
p, 568, qui affert Aen, I, 708; V, 113; IX, 565 ; Lucan.
V, 201, Porro quod attinet ad Latinitatem, quidni/^Jj^j-
in îisus Latinum est? Locus iam natura exiguus est, sed
ad ipsos usus insuper contrahitur, ut eius circuitus parvus
et coartatus faveat ipsi conatui,

IV, 344. Tandem pertinet dApositis, quod statim nobis
versum clara voce recitantibus, caesura postobser-
vata, apparebit. Tandem sagittas posuit velox Arethusa,
in fontem versa nymphaque facta. Antea erat (Met, V, 618)
„armigera, cui saepe dédit Dictymna ferre arcus inclusaque
tela pharetra", nunc est sagittis tandem positis (abl. quai ).

Velox epitheton ornans est, cf Met, V, 609: „nec me
velocior ille (Alpheus)", Proposuit Peerlkampius (p. 293)
felix, sed dubito, rectene illa, quae invita venari destitit
ac tune demum in fontem mutata est, cum nullo alio
modo a deo vim inferre conante servari posset,/c/za; dicatur,
Requievit sane sub aqua, sed fortuna eius non prospéra fuit.

IV, 445). Lassis in Med. et Pal.; lapsis in Rom. Priorem
lectionem dédit Ribbeckius, cil. Aen. Ill, 145 et XI,
3 , et iure res Aeneae lassae sive fessae vocantur.
Quamdiu enim Troianus per totum orbem terrarum frustra
erraverat, quot labores ei suscipiendi fuerant, antequam
ipse requievit popularesque in certis seclibus collocavit!
Verum Aristaei res lapsae sunt, qüia eius apium „genus
lapsum" (Georg. IV, 249) est. „Labente iam re" apud
Livium IV, 38 dc clade imminenti; cf Sen. de benef VI,
25, 4 „rebus lapsis profligatisque."

tibi has miserabilis Orpheus
haudquaquam immerito poenas, ni fata resistant,
suscitât.

j ,

i ^
i

! :
11.

Cf. Aen. 111,2. Peerlkampius: „ncqtiaquam handvicn\'fo,"
quae verborum iunctura mihi valde displicet.

IV, 520. Munus saepius de honore mortuis habito
usurpatur: Ecl. VIII, 60; Aen. IV, 624; VI, 886; XI, 26;
sed omnibus his locis aliquid additum aut in proximis
commemoratum est, quo ille sensus clarus fiat {„cxtramun
hoc munus vioricntis habeto." „ Gw^r/\'/\'que haec nostro
mittite munera." „Manibus date lilia plenis, purpureos
spargam flores, animamqaQ nepotis his saltem adcumulem
donis et fungar inani munere.") Sed nostro loco:

sprefac Ciconum quo viuncre matres cet.
verborum collocatio habet nescio quid oxymori, si matres
sprctac sunt inuncrc (seil, alii mulieri, uxori mortuae dato).
Pro inuncrc fortasse melius legas funcrc-, cf. Eccl. V, 20;
Ilor. C. III, 15, 4; Sat. I, 4, 126.

IV, 55ft-5(U5.
Haec super arvorum cultu pecorumque canebam
et super arboribus, Caesar dum magnus ad altum
fulminât Euphraten bello victorque volentis
per populos dat iura viamque adfcctat Olympo.
illo Vergilium mc tempore dulcis alebat
Parthenope studiis florentem ignobilis oti,
carmina qui lusi pastorum audaxque iuventa
Tityrc, te patulae cecini sub tegmine fagi.

Spurii hi versus mihi esse videntur atquc cidem inter-
polatori ascribendi, qui etiam prooemium Aeneidis con-
fccit; eiusdem enim xójjtfxaTo; sunt. Primo de apibus
.siletur, idque sub finem illius libri, ubi de his animalculis
agitur; deinde „fulminât ad Euphraten" nimis exaggeratum
est de Caesare res Parthorum regum componente. Denique
non est moclestiae Vergilianae, in hoc carmine didactico
se ipsum tot versibus celcbrare. Postrcmus versus
attcntum lectorcm Eclogarum, nequaquam ipsam poetae
manum prodit (cf. Pecrlk. p. 307 ct 308).

„M. Terentius Varro of Reate, dc rc
rustica, is clearly the most important
source of Vergil\'s knowledge; its traces
appear all tlirough the Georgics."

In carmine de re rustica scripto duo bene distinguenda
sunt : ipsa pars didactica et ornatus poeticus. Procul dubio
lectores poematis vehementer taederet, si poeta nihil nisi
praecepta utilia proferret. Hoc non erat Vergili. Penitus
litteris imbutus non ita invenuste argumentum suum trac-
tavit Sed fieri potest, ut quis pulchram speciem atque
ornatum poeticum ostentare studeat, nec tamen ignoret,
res ipsas maioris esse momenti, quam ut eas a quolibet
scriptore obvio in carmen suum trjinsferat. Si quis ipse
agricola fuerit et peritus agriculturae poema rusticum
pangere volet, nequaquam negleget suam ipsius notitiam,
sed dubito, num deficiente experientia auctores exteros
potius quam suos populäres consulturus sit. Hic illic
Vergilius testatur se ipsum vidisse, velut G. 1, 103, 318;
III, 475; plerumque tamen opinor eum in materia con-
gerenda M. Tcrenti Varronis dc Re Rustica libros III

secutum esse, quod non modo testimoniis Servi ad Georg.
1, 43 et Valeri Probi p. i, 13, sed etiam ipsa eompa-
ratione probatur. Verumtamen non nego, ^Maroni in car-
mine exornando poetas Graecos, ut Hesiodum, Homerum ,
Aratum, Nicandrum, Menecratem praesto fuisse, ac liben-
ter probo, quae disputavit vir doctissimus, Morschius in
diss. p. 84 : „poetas Graecorum adiit non ad ipsain agri-
cnlturam disccndatn, sed ut ex exili illa et arida copia
praeceptoruni de re rustica idonea, quae canerentur eli-
geret, ut qua dispositionc, quo or dine, qua ratione talia
canenda essent, videret" ; (quam ob causam ego Quincti-
lianum X, i , § 56 dixisse arbitror, Nicandrum non frustra
imitatum esse Vergilium) „denique ut ex nonnullis, qui
longe res alias ac rusticas tractarunt, ornamen/a oratoria
arcesseret". — Quae tamen porro ab eodem asseverantur,
Vergilium rei rusticae peritiorem fuisse, quam ut ullo
consilio egeret, ac scriptores pcdcstris orationis nihil ei
praebcre potuisso nisi régulas subtiles et normas non
aptas, minime id concedo. Numquam enim aliquis librum
aliquem componens tam doctus est, ut nemo in malcrie
tractanda ei consulendus sit; neque, ut mox videbimus,
in Varronis libris non meliora erant quam regulae et
nonnae: doctissimus illc Romanorum exemplo omnibus
erat et auctor tam locuples habebatur, ut Vergilius pas-
sim eum imitari non cunctaretur. Nec sibi constat ipse
Morschius, nam paulo post 1.1. Maronem putat potissimum
refugisse ad Nicandrum et Menecratem, qui ei, „eandem
matcricni, poëtica quadam facultate illuminatam suppedi-
tarent". Sed si Vergilius tantopere sibi sulïecisset, non
ei opus fuisset materie, scd tantummodo ornamentis poeticis.
Itaque quamquam in universum Morschi ratio disputandi
valde mihi placet, hoe dare non possum, Nicandrum
Colophonium foniem principalem Georgicon fuisse (cf. Mor-
schium in diss. p. 43—58). Est sane utriusque poetae

carmini titulu.s idem Tzia^\'^i/À, sed hoc nihil probat.
J Bucolica non minus Graecus est titulus ; multa tamen in iis

corum artem tanti faciebant, non mirum est, si noster
ï ita carmen inscripsit. Inde tamen non effici licet, eum

sola praecepta ex Nicandri opere hausta Latinis colonis
V dedisse. Nec verum est, Colophonium eodem modo opus

MsXtaao\'jpYtxà opus singulare fuisse opinor, quoniam nus-
I quam tamquam pars Georgicon citatur. Sed maxime a

quem Vergilius non omnino neglexit, sed versibus satis
multis tractavit, ut Nicandrum ibi imitari potuerit (G. IV,
116—149), sed etiam ad agriculturam et rem pecuariam.
i Nihil tamen indagari potest (cf O. Schneider, Nicandrea

immo vero etiam indoles horum fragmentorum plane diversa
est a Mantuani praeceptis. Postremo contendit Morschius,
Plinium in postrema parte libri octavi hist. nat. a poeta
Colophonio sua mutuatum esse; quod in dubium vocare
nolim. Sed ea capita perlegenti nusquam mihi apparuit,
Plinium et Vergilium tam similia commemorare, ut ex
eodem fonte hausisse videantur; id quod ceteroquin statim
obvium esse oporteret. Itaque si etiamnunc extat auctor
Latinus, quem a Vergilio expressum esse testantur Servius
et Valerius Probus, qui eodem fere modo rem rusticam
tractavit, cuius in libris multa non tantum rebus, sed etiam

verbis similia Vergilio inveniuntur, contra vero aliquando
fuit poeta Graecus, qui ne in catalogo quidem scriptorum
de rebus rusticis apud Varronem enumeratur, qui nihil
cum nostro commune habet nisi operis titulum, cuius e
fragmentis ne unum quidem cum Georgicis conspirât, cur
negabimus, inquam , Latini scriptoris imitationcm ? Adeone
Vergilius popularibus suis inimicus? An alienus a prosa
oratione erat? Nonne ipse in Aeneïde Ennium imitatus
est, nonne illam materiem epicam prius pedestri oratione
tractavit? Nonne primo libro Georgicon in mediis Arateis
versionem Varronis Atacini in usum vocavit? Ipse Mor-
schius p. 35 explorans, quatenus Maro Ascraeum poetam
expilavcrit, non potest non confiteri, discrimen interfuisse
inter agriculturam Romanam et Graecam ; postquam enim
utrumque divcrsa de aratro docuisse animadvertit, ncque
cum fugit, Vergilio rationem habendam fuisse superstiti-
onis agricolarum sui temporis in constituendo catalogo
dierum, rccte multas mutationcs Hesiodea pcrpessa esse
agnoscit, propterea quod ad rusticos Romanos dederit
pracccpta. Ilacc de a ra fro cf supcrsftfionc enuntiata valent
do fofa agriculfura. Nam modus agri colendi ac ceteris
rebus rusticis perfungendi non solum alius aliis temporibus
est, sed etiam differt in variis regionibus. Non tantum
discriminis sine dubio inter Italiam et Graeciam intcrce-
debat, ut res rusticae omnino diversae essent, sed si quis
ad constantiam ac pcrtinaciam agricolis insitam attendat,
colonis Romanis Gracca sola pracccpta dare nolif. Quae
Vergilius docet, ut Varronis verbis utar, „e radicibus
trinis procrevcrunt: quae ipse in suis {wwCàf, colcndo anim-
advcrfif, et quae Icgif, et quae a per His andiif." Si Maro
hoc sibi propositum habuisset, ut tamquam Graecorum
acmulus luculentum carmen conderet, optime officio functus
esset solis Graccis imitandis ; quoniam autem misericordia
commotus rusticis suis opem ferre volebat (implorât enim

Octavianum: „ignarosque viae mecutn miserahis agrestis
ingredere"), non ei neglegendi erant ii fontes, qui sponte
iam propter genus didacticum poematis requirebantur.

Explorabimus igitur imprimis , quatenus Vergilius in
Georgicis expresserit Varronem, et una opera de imita-
tione ceterorum atque de Morschi et Knochi operibus,
ubicumque ab iis discedam, agemus.

Vergilius post brevem expositionem argumenti quattuor
carminum ad deorum invocationem transit, in quorum
numero iam statim nonnulli nobis occurrunt, qui a Varrone
quoque invocantur. Quamvis Maro Jovem et Tellurem
non imploret, ab utroque tamen eodem ordine covcwciovcio-
rantur Sol, Luna, Ceres, Liber. Cf. Varr. de R. R. T, 1,5:
„(invocabo) Solem et Lunam, quorum tempora obser-
vantur, cum quaedam seruntur et conduntur. Tertio
Cererem et Liberum, quod horum fructus maxime neces-
sarii ad victum." Deinde a Reatino praeter deas vere
.Latinas auxilium imploratur a Minerva propter procura-
tionem oliveti (G. I, 17), et a Venere, hortorum patrona;
apud Vergilium repcriuntur Nymphae et dei Graeci, inter
quos epitheta Panis (G. I, 16 et 17) sumpta sunt a
Theocr. I, 120:

(0 ilàv llav, sir\' èaa\\ y.ax topsa [xaxpà Auxafco
I\'/iTi Tuy\' àjxc^t-oXst; (xiya MatvaXov.

1,1. „Laetas segetes" non est ab Ilesiodo (0pp. 755
S\'jcppova xap-ov) translatum, sed iam antiquitus ab agricolis
Romanis dictum. Cf. Cic. de or.-Ill, 38, 155: „tertius
ille Inodus transferendi verbi late patet, quem nécessitas

genuit, inopia coacta et angustiis; post autem delectatio
iucunditasque celebravit Nam ut vestis frigoris depel-
lendi causa reperta primo, post adhiberi coepta est ad
ornatum etiam corporis et dignitatem, sic verbi translatio
instituta est inopiae causa, frequentata delectationis. Nam
gemmare vitcs (G. II, 335), luxuricm esse in herbis
(G. I, 112), laetas segetes, etiam rustici dicunt."

Ij 4.3_4g. Hi versus diligentem lectorem Varronis
produnt, I, 27, 2: „Vere sationes quae fiunt, terram

perealefactis aptiores facere ad accipiendum imbrem et
ad opus faciliores relaxatas ; neque ea minus binis arandum,
ter (ternis?) melius." (Eadem praecipiuntur c. 29, 2).
De dupiici aratione, quae sub finem anni usu venit,
monet Varro c. 32, i: „quarto intervalle inter solstitium
et caniculam .... arationes absolvi, quae eo fruciuosiores
fiunt, quo ealdiore terra aratur(cf v. 63—66); siproscideris,
ojfringi oportet, id est iterare, ut frangantur glaebae." —
Cum „aratro ingemere" (v. 46) compares Lucr. V, 208:
„bidenti ingemere."

I, 50—54. Quae agricolae curae esse debent, antequam
arat, eadem Varroni placent I, 4, i: „haec (aqua, terra,
anima, .sol) cognoscenda, priusquam iacias semina." Et
mox c. 7, 5: „sequitur secundum illud, quali terra solum

et cuius modi possint: non enim eadem omni agro rectc
possunt." Quae diversae sint fruges variarum regionum,
Vergilius exemplis Graecis illustravit (v. 56—59), Varro
l.atinis c. 6 ; imprimis § 5 consensum quendam habet cum
vv. 54 et 55 : „segetes meliores cxistimantur esse cam-
pestres, vineae collinae, silvae montanae." Cf. c. 7, § 6—10.

I, 5(1. »Nonne vides" lisdcm verbis lectorum animos
convertit in contemplationem quandam Lucretius II, 263,
et Aratus Progn. 733 ooy ó|icta;.

I, «7—70. jMaro docet, agrum non fecundum propter
exiguum humorem tantummodo „suspendendum" esse,
fertilem tamen bene vertendum propter herbas laetas.
Jam animadverte, quae apud Varronem I, 36, i legimus:
„sin siccitates sunt et terra tcnerihidinem habet, sarire."
Contra de pinguibus agris, postquam bis arandum esse
dixit, haec monet c. 30: „secundo intervallo inter
aequinoctium et Vergiliarum occasum haec fieri: segetes
rtincari, herbam e segetibus expurgari, boves terram
proscindere."

I, 71—91. Poeta „de terra, quae quotannis obseritur,
quae vocatur restibilis, et de vervacto, quae interdum
requiescit" (cf, v, 82 et Varr, I, 44, 2) agit. Non ab
omni parte haec praecepta cum Varrone conveniunt, et
nonnulla in iis sunt, quae frustra quaeras apud Reatinum,
ut de modo stercorationis, v, 81 ; Varr, c, 38, Theophra.stus
autem (c, pl. V, 6, 10) eadem memorat de cinere tamquam
stercore adhibendo, .sed si Vergilius et Varro discrepent,
non recte statuas, hunc philosophum Graecum in usum
vocatum esse, Plerumque enim loei e Theophrasto aut
Aristotele petiti non prope accedunt ad carmen Latinum,
quod apparet e multis exemplis, quae Knochius p, 12—31
collegit. Et ubicumque in libro tertio et quarto Varro
et Aristoteles eandem rem tractarunt, Romanus multo
magis cum nostro consentit quam Graecus. Jtaque potius
crediderim, hic illic poetam de suo addidisse aut alios
consuluisse, quorum opera non atnplius extent. In versibus
laudatis tamen pauca sunt, quae cum Varrone compa-
rentur, c. 23, 2: rectius (seruntur) in tenuiore terra ea,
quae non multo indigent suco (v. 77 et 78), ut ... .
legumina (v. 74). In pingui rectius, quae cibi sunt
maioris, ut holus, triiicum, siligo, linum (v. 73 et 77).
Quaedam etiam serenda non tam propter praesentem
fructum quam iu annum prospicientem, quod ibi subsecta

inarare soient." — De stipulis comburendis (v. 84 et 85)
nihil apud alios inveni; sed quae deinde (v. 86—93)
sequitur docta ratiocinatio, olet philosophum, neque ab-
horret a libro, qualis fuit Democriti ycwpyt\'^\'\'^? 5 quem
etiam alio loco expressum esse, mox videbimus.

per sartores occarc solent, si quae in porcis relictae gran-
diores sunt glacbac.

Ad vss. 97—99 cf. Servium et Varr. ibid. § 2 initio.
Cum V. 96 cf. Call. hymn, in Dian. 129:

0Û; Oc xcv £ij|jL£iorjÇ ts /.cà tXao; aùyàQar^al
y.s^vot; £Ù |xàv apio>j|ia \'fipst oxdyuv.

In praecedentibus, „crepitantibus ihunmis" (v. 85) Lucreti
VI , 155 „flamma crepitante crematur" in memoriam
revocant, sicut „penetrabilc frigus" (v. 93) Lucr. 1,494:
„pcnetraleque frigus." Et quis versus 96 et 97 Icgens
non mcminit liomeri II. V, 500: cavllVj AYj(XY,f/;p ct vtoTa
{laXaoaYj; („terga")?

1, 100 10:{. Iuvat describerc, quae Macrobius, Sat. V,
20, 17 de his versibus monuit: „Addemus praeterea hoc
iucunditatis causa, ct ut liqueat Vergilium vestrum i/fidi-
qne vctcrum sibi oriiainciifa traxisse, undo hoc dixerit:

In libro enim vetustissimorum carminum, qui ante omnia,
quae a Latinis scripta sunt, compositus ferebatur, inve-
nitur hoc rusticum vetus carmen:

gendas esse post secundam vel tertiam (Varro T, 29, 2)
arationem, non docuit Reatinus. Verum quod attinet ad
vss. 106—117 comparanda sunt I, 36, i: „Octavo inter-
vallo inter brumam et favonium haec fieri oportet: de
segetibus si qua est aqua, dedtici" (v. 114). Hoe autem
fit bibiila hareiia, quae elocutio sumpta est e Lucr. II,
376. — Perverse ad v. 106 a Knochio p. 23 afFertur
Theophr. bist. pl. III, i, 5; hic enim fluminibus interdum
inferri in agros semina latentia narrat (cf. Varr. I, 40, 1);
Vergilius autem aquam in agrum exustum induci opor-
tere ait, ut solum fiat fertilius. Itaque plane diversa
sunt monita. Eiusdem Knochi (p. 7, 11, 23) sententia
est, tres auctores a Marone adhibitos esse ad vss. iii
et 112 conficiendos: Hes., Opp. 473, Xeu. Oec. 17, 10,
TJieophr., bist. pl. VIII, 7, 4. Sed apud Hesiodum

sermo est de optimo anni proventu, si aristae maturi-
tate humum versus nutant. Noster vero consilium dat
„depascendi teneram herbam segetis", ne postea nimia
luxurie aristae gravissimae procumbant. Vides, quale .sit
discrimen. Xenophon autem de depascendo non loquitur,
sed rusticis commendat -zh o-ipjxa xaTaatpi\'fSiv TrdXiv (cf.
supra p. 114; Varr. 1, 23, 2 „inarare"), quod fiat atio;
r^ 5 ÓTzh xo\'-po\'j loy.ó; aijTYj Contra

Vergilius luxuriem segetis minuere vult herba tenera
depascenda. Theophrastus revera convenit cum Marone,
sed, ut iam dixi, dubito, num ille auctor poetae fuerit;
1. 1. de Thessalia et Babylonia agit. In vicinia v. 120
rursus a Knochio philosophus Eresius in auxilium vocatur,
bist. pl. VII, 11,3, .sed nihil est ad rem. Ibi enim intubus
describitur tamquam parasitus, vix interiens; sed de detri-
mente, quo segetem afficit, nihil additur. — V. 118

„hominumque boumque labores" — ï^j\'^x powv, spy\' àvflpoj-
—cov, frequens apud Homerum, Hesiodum, Apollonium
Rhodium.

I, 121 — 159. Vulgo Vergilius in hac digressione Hesiodi
vestigiis ingressus esse putatur, quin etiam Alorschius p. 34
contendit, Maronem non tantum non ignorasse imaginem
aureae aetatis, quam effinxerit Ascraeus vates, sed etiam
inter exarandum hanc ei in promptu fuisse. Verum non
plura similitudinis signa, quibus noster arguitur imita-
tionis, reperiri possunt quam duo. Praeterea quae de
aerumnis mortalium in universum dicit Hesiodus, ea Ver-
gilius ad laborem agri colendi solum accommodavit. V. 217
et 218 — Hes. Opp. 117:

Idem tradit Varro II, i, 3 auctore Dicaearcho de
antiquissimis temporibus: „(necesse est) summum gradum
fuisse naturalem, cum viverent homines ex iis rebus, quas
(Keilius: quae) inviolota ultro ferret terrai Ncc negle-
gendum est I, 2, 16: „superioribus temporibus, cum
homines pastoriciam vitam agerent neque scirent etiam
arare terram (v. 125), aut serere arbores aut putare."
Altera in hac parte similitude cum Hesiodo invenitur:
v. 131 „ignemque removit" = lies. Opp. 50 xpO\'];£ oà -Op.
Nomina illa, quae dedit nauta stellis love rognante, ex
Hom. II. XVIII, 486 petita sunt:

iiXYjidcoa; î)\' \'Vdtoa; -:£ to ts oDivo; \'üapftovo;,
»p/.tov }}\', YjV y.cà cr(jLa;av èTJ•/X^f^ov^ xotXiouaiv.

1, 150. Knochius p. 23 laudat Theophr. c. pl. IV, 14, 1 :
{■f^ Èp\'ja(,3Y() a-TEtat tcôv atT(oo(ov. Si revera h. 1. poetae
opus fuit alieno auxilio, admoveas aequo iure Varronis
prooemium § 6 : „(invocabo) Robigum ct Floram, quibus

propitiis neque robigo frumenta atque arbores corrumpit,
neque non tempestive florent." Iam probavit JMorscbius
p. 33 versum 158 nibil commune habere cum Hes. Opp. 394.

I, 160—175. In hac enumeratione „instrument! muti,"
ut Varro ait, multa Graeca sunt: plaustra Elcusinae
matris, virgea supellex Celei, mystica vannus lacchi.
Varro autem Catonem secutus, suo more praecepta dedit
c. 22, in quo eaedem res nobis occurrunt: § 3 vojnis,
aratrum, plaustra-, § i tribula-, § 5 rastri\', § 3 cratcs.
Porro recte Vossius (p. 96 in edit.) arbitratur, VergiHum
tale aratrum descripsisse, quale in patria prope Mantuam
vidisset. „Binae illae aures," quas memorat v. 172, a
Varrone I, 29, 2 „tabellae additae ad vomerem" dicuntur.
Ceterum in ipsis vocabulis duo enuntiata ad Hesiodum,
unum ad Varronem referendum est. V. 167 = Hes. Opp. 457 :

éxaTOv tii T£ ooópa*:\' à{jLâ;T,ç
TTpóaflcV [jtcXcTr,v i\'fi^t\') otxr^ta })ioi)at.

Mantuanus v. 168 loquitur de „divini gloria ruris,"
quibuscum conféras Varr. lil, i > 4: „nec mirum (si immani
numero annorum urbanis agricolae praestant), quod diviua
natura dcdit agros, ars humana aedificavit urbes ; cum artes
omnes dicantur in Graecia intra mille annorum repertae,
agri numquain non fuerint in terris, qui coli possint."

I, 176—18«. Quae sint observanda in area facienda, non
solum a Catone c. 12g praecipiuntur, sed eadem fere
Varro rusticos docet. Non ita Cato et Vergilius inter se
differunt, ut Morschius p. 7 putat. Nam quod Ccnsorius

monet, terram esse confodiendam et comminuendam, hoe
nimirum prius semper fieri oportet, quam solum cylindro
coaequetur. Itaque quamvis Vergilius secundo denium
loco dixerit:

et vertenda manu et creta solidanda tenaci,
unus quisque tamen intelleget, quid antecedat necesse sit.
Atque illud „manu vertere" et „creta solidare" non tant-
opere discrepat a Catonis verbis: „confodiatur terra ....
ccmminuito terram"; sed amurcae mentionem Vergilius
non facit. (Cf. Glaserum, Stud. H, p. 3g). Imprimis tamen
comparemus Reatinum , quem h. 1. Vergili auctorem fuisse
existimo, quoniam eadem animalia areae perniciosa ac
Vergilius commémorât, I, 51, i: „soltda terra pavita,
maxime si sit argilla (creta v. 17g), ne aestu-f-pcminosa \')
in rimis (v. 180) eius grana oblitcscant ct recipiant aquam
et ostia aperiant viuribus ac /ormicts (v. 181 et 186). Ita-
que amurca soient perfundere : ea enim Iicrbarum (v. 180)
et fonnicarum (v. 186) et talpa rum (v. 183) venenuni."

Aut fugit !Morschium in suum usum converterc Nicandri
fr. Ill X. u X i V ô p (t) -r^i è \'.p\' a X (o 0 ;, Uut verbis illis non
multum tribuit, ut ego.

I, 187—11)2. Aliquatenus hoc prognosticum conferri
potest cum Arat. Progn. 1040—1050 (ed. Didot), etsi
Graecus messis pracsagiunt c lentisco pctcndum putat:

llpîvoi oaù xap-oîo xaxayilis;, oùoà (JtiXaivat
o/îvot àûsfpYjTor -(zvr(j oi ts àXcosù;

y£t[j.ôjvoç x£ XsyotcV s—ittXsov tayóaovTo;
[XY] [xàv àoTjV szTTayXa -ûsptppi\'&otsv à-àvT(i
-rrjXoTspio ô\' a\'>/{jioro a\'jvaaTayuoisv apoupat.

Tpt—Xoa ôè ayîvo; y.oizi, Tptaaai os ot cxùçai
yi\'vovTat -/otp-oro, \'f£p£i os ts aY^(xaf>\' îvAtsxr^
kz^i\'rfi àpoTo)\' zat yap àpoTY^atov lópY^v
Tpi-Xoa {jLst\'povtat, xxX.

I, 193—203. Experientia doctus poeta exponit, quomodo
semina maceranda, et maxima quaeque quotannis eligenda
sint („vidi equidem"). Congruit Varro 1, 52, i: „quae
seges grandi-ssima atque optima fuerit, seorsum in aream
seccrni oportcf spicas, ut scmcn optimum habeat." V. ig8
„nisi vis humana" cet. conformatum est ad exemplum
Lucr. V, 206: „nisi vis humana résistât."

1, 204—213. Ea pars sola, quae tempora sationis hordei,
lini, papaveris continet, similitudinem quandam cum Var-
rone praebet; in ceteris fortasse fons ï\\\\\\l liber Dcmocriti,
quem supra indicavi (cf. infra). Nam Ilesiodus. Opp. 385
agit de arando, non de serendo, idque ita breviter, ut
nulli^usui fuerit Vergilio. Contra Varro diserte I, 34, i:
„sexto intervallo ab aequinoctio autumnali (v. 208) inci-

pere scribunt oportere serere usquc ad diem nonagesimum
unum: post bruinain (v. 211), nisi quae necessaria causa
coegerit, no7i serere" Sed ^laro quasi suam opinionem
bene distinguere voluerit ab eo, quem vulgo secutus
est, v. 215 „vere inquit, fabis satio." At a Reatino
discimus, ibd. § 2 : „fabam optime seri in Vergiliarum
occasu" (— ineunte Novembri). Quare cum Knocbio p. 10
haec revocanda esse censeo ad Democritum; cf. Didym.
Geopon. II, 14: Ar^(xoxpt-o; oè cpuai/.TjV xiva Trapccr/^pYjaiv
-apaoïooù; -spl tt^v toù iitccpdvou (v. 222) (xóXtota ouatv
o-st\'pstv a\'jfXi^o\'jXc\'jct.

I, 231—232. Idcirco certis dimensum partibus orbem
per duodena regit mundi sol aureus astra.

-dvi\' svta\'jtV.» ayojv, xal 01 TSpl toDtov tovTt
x\'jxXov ài;ovtat ûàaat È-ixâp-iot (opat.

Haec sol aeterno convestit lumine lustrans
Annua conficiens vertentia tempora cursus.

1, 233—23!). Fretus testimonio Probi (Keil p. 42) ad-
moveo bis versibus Eratosthenem (Ach. Tat. p. 153 C.
Petavii Uranol.):

De hac imtatione pluribus verbis disseruit Morschius
p. 12, quem ipse inspicias. V. 237 „miseris mortalibus"
(= Lucr. V, 944) apponc Hom. II. XXII, 31; ostXoÏoi
ppotoïatv ; et XIII, 569 oïCupotot |SpoTototv.

I, 240—243. Non ausim contendere, Vergilium h. 1.
Arat. V. 24—26 reddidisse, sed certo hi versus ei prae-
buerunt ansam digressionis :

Y.(xi [jt.tv TZctpatvo\'jat ouoj -oXoi «[xcpo-spwdsv
à)X Ó [xsv o\'jx £—, ó ô\'àvTto? èx |3opsao
u\'j/oôsv (oxeavor^" outo os [j.iv àjJicpU r/ouaat

Tà; oà ôt\' à|X\'.50-cpa; orr, -oTajxoîo à-oppcb;
ctXsÎTat [xs\'ya i)aîj(xa, Apàx(ov, -spf t à|x\'it t èoty^b;
(jL\'jpio;\' dt 0\' otps 01 o-sfpTj; éxdispDs \'^ipovTai
\'ApxToi, xuavio\'j ûS\'f\'jXaYfxsvat (ôxsavoto. (v. 246).

lias inter veluti rapido cum gurgite flumen,
Torvu\' Draco serpit, subter superaque revolvens
Sese, conficiensque sinus c corpore flexos.

I, 247—251. Ilaec deprompta sunt de Arato, v. 553—558 ;
sed vicissitudinem diei ac noctis magis poetice Maro
depinxit:

Toû o\'oaaov xofXoio xaT (oxcCtvoto ourlât
TÓaaov 0-àp cpipSTotf OETTI VJXTI

e; aîsl o\'jvo\'jat o\'jcoosxaos; xuxXoto,
Toajat oavTc\'XXo\'j3t. tojov o\' s-1 (xvjxo; exaotr^
vu; atsl Tstàvjjrat, 030v -i -sp Y^ixtou xuxXou
àpyo|xs\'vYj; i-h àstpsTat G\'|oi)t -(aOr^ç.

Hic quantum terris convexus pellitur orbis,
Tantumdem ille patens supera mortalibu\' cedit.
Sex omni semper cedunt labentia nocte,
Tot caelum rursus fugientia signa revisunt.
Hoc spatium tranans caecis non conficit umbris.
Quod supera terras prima de nocte relictum,
Signifero ex orbe est et signorum ordine fultum.

1, 252—\'iöS. Multo brevius quam noster, exponit Aratus
diem observant! duodecim signa non esse contemnenda,
v. 559 sqq.:

o\'j xsv à-0|3XTj-0v o£ooxTj(x£v(j) Tj[xa-:o; soj
(jLOt(>d(ov oxcTTTcaDat OT\' àvtiXX-rjatv ixdarr/
atsl yap Taiov^s [xf^ avvavipys-at ah-hz
YjiXio; (cf. v. 552).

I, 259. „Si quando continet imber," verba non ignota
lectori Hesiodi. Oi)p. 494:

1, 2(10—275. Poeta alludit fortasse ad pracceptum Var-
ronis, 1, 36, i: „Octavo intervallo inter brumam ct
favonium hacc fieri oportet: de segctibus, si qua est aqua,

quae sub tccto possunt, tunc conficienda aniclucano tem-
pore hiberno" Labores rustici, a !^L1rone v. 1. indicati,
nusquam cuncti a Rcatino mcmorantur, sed sparsi per
librum primum sunt; cf. c. 14 cum v. 270.

I, 27C—286. Praeeunte Hesiodo indieem dierum felicium
atque infelicium operi addendum esse arbitratus, potius
tamen Democritum, tempore sibi propiorem , quam Ascrae-
um videtur esse secutus in laboribus cotidianis consti-
tuendis. Cf. Plin. H. N. XVIII, 32, 75 (321): „Namque
Vergilius etiam in numéros lunae digerenda quaedam
putavit Democriti secutus ostentationem." De die quinto
tantummodo cum Hesiodo ei convenit, sed in reliquis ab
eo discrepat. Quam ob causam solum describo Opp. 802
sqq. (= v. 277 sqq.):

7:c|j,-Ta; o\'s^aXsaaflat, s-sl yaXs-at -e xat aivat.
£v Tzéii-rq \'(ip cpajtv \'Eptvua; àjjL\'it-oXsôstv
"Opxov yivo|ji£vov, "l^pt; tsxs -y^ix\' s-topxot;.

Romanus auxit monstrorum numerum, quae eodem die
nata sunt, nefarios istos fratres addens, qui Ossam in
Olympo, Pelium vero in Ossa imponere conati sunt
secundum Hom. Od. XI, 315 sqq.:

• Vergilius tamen serie montium mutata fmxit conatum
illum tcr esse factum, qui numerus ei in deliciis est; cf.
Georg. I, 345; IV, 384, 493; Aen. I, 174, et passim
apud poetas Latinos. Porro Hesiodus Opp. 794 diem
quartum, v. 814 undctriccsim7im^{n\\\'à\\ delendi sunt v. 815
et 816), Vergilius tamen dccimum scptimum bubus do-
mandis destinât; Ascraeus autem silet do die maxime
idoneo, quo vitis ponatur, sed feminae telam incobandam
ct texendam statuit die duodecimo (Opp. 779); Mantuanus
decimo septimo. De nono plane dissentiunf; cf. Opp.
810 sqq.

I, 287—.\'110. Non a probabilitate abborret, Maronem in
hac parte nonnulla mutuatum e.sse a Mcnccrate Ephcsio,

Quamquam discrimen sane, ut vides, interest inter
utrumque (foliis — vV^P)- Itaque non neglegendus est
alius fons , Varro I, 13, 1: „familia ubi versetur, provi-
dendum, si fessi opere aut frigore aut calore, ubi com-

culina videnda ut sit admota, quod ibi bieme auiclucams
tcmporibns aliquot res conficiuntur, cibus paratur ac capi-
tur." De bumore matutino (v. 290) cf. G. Ill, 324 =
Varr. H, 2, 10. Porro ad v. 297 et 298 cf. Varr. I.
50—52, et V. 299:

Postrcmo ad v. 292 „ferroque faces inspicat acuto"
Glaserus Stud. H, p. 39 laudat Cat. c. 37, 3: ,.per biemem
lucubratione. ... faculas facito," nescio an recte, nam
ipse Vergilius, G. 1, 175:

Possum multa tibi vctcrum praecepta referre,
ni refugis tenuisque piget cognoscere curas.

I, .\'111—;ir»(). Ut ipse v. 31C significat per Jpsc vidi,
non alium auctorem h. v. consuluit, sed quae antea ruri
vidit atque expertus est, ventos nonnumquam eruere
segetem et imbres totam messem delere, agricolis ob
oculos ponit, ut rebus suis prospicientes signa servent et
ante omnia deos pia mente colant. Quae depingens et
adhortans bic illic elocutiones quasdam sumpsit e Graccis
exemplis. V. 325 = Apoll. Rbod. Argon. IV, 1281:

.... -rj-\\r,v(\\).zvrji, f^i Ttv\'
aatcstov, oats j^owv zaïà [jiüpta à\'xXyaîv spya.

Hesiodus Opp. 504 sqq. de vi Aquilonis agens, qui
mense Lenaeone flare solet, v. 512:

Deinde v. 332 vertices Jo vis fulmine ictos indicans,
Theocr. VH, 77: y^ "Ailto \'J^oooTzav imitatus, v. 354 rursus
redit ad Hesiodum Opp. 508: [jtsjx\'jxs os yaTa xal uXy^
et V. 511: xai rràaa poâ xûxz vY^ptTo; ûXy,. Vere pingues
esse agnos, mollissimum yinum (v. 341), Hesiodus quoque
docuit Opp. 585:

I, 315 sqq. Pervenimus ad extremam partem libri primi,
ubi Vergilius vertit Araii prognosiica, „pauca de multis,"
\\ ut Servius annotavit ad v. 354. Immerito Morschius p. 29

Maronem neglegentiae accusat eumque parum attente
* carmen Solensis poetae percucurisse putat. Nam etiamsi
> compilaverit, tamen non prave confudit, ut mox ex ipsa

soTY^ptçsv (= v. 353)
aaTpa oiaxptva;\' èoxi\'j^aio o\'st; svtauTOv
àats\'pa;, 01 xs jxdtXtaTa TST\'JYjxiva oY,|xcifvoisv
àvopdaiv (ópdtiov, o\'fp\' s|x-soa ^dvT« \'^ówjxai.

Ó \'(OLp ouv ys\'^\'SY^v avopoiv àvacpavo^jv ry^éWzi
-àv-oi)sv stoo[xsvo;, -dvrrj 0\' oys OY^ixatct \'^aiuw/.

1,356—359. Instante vento mare agitatum tumescit,
aut in montibus fragor aridus auditur (auov auaev II XIII,
441), aut litora resonant, aut nemorum murmur increbescit.
Arat. 909—912:

arj[JLa M toi àvs[xoto v.rn otoafvouaa OaXcxGoa
Yiviai)to, /at [xaxjiov alytaXrA ßoo\'tovTs;,
àxTaf t\' EivdXtott, OkOt\' suoiot saoat
Yfvov-at, xopu\'.paf ts |5o(o[X£vai o\'jpso; axpat.

Vergilius postremum praesagium divisit in duo, quorum
unum e montium, alterum e nemoris strepitu petendum
sit, sed duo Arati prognostica, ad litus (aq\'taXof et dtxTal
shäXiai) pertinentia, coniunxit. Cicero autem de divin.
1, 7 , 13 ita hos versus vertit, ut finem praesagii mutaret,
et scopulos (ày-ai) fragore montium résonantes faceret;
quam in interpretationem fortasse delapsus est adiectivo
Y,/Tj£Ojat :

Atque etiam ventos praemonstrat saepe futuros
Inflatum mare, cum .subito penitusque tumescit,
Saxaque cana, salis niveo spumata liquore,
\'JVistificas certant Neptuno reddere voces:
Aut densus stridor, cum celso e vertice montis
Ortus, adaugescit scopulorum saepc repulsu.

I, 360—364. Poeta transit ad aves praepetes, quarum 0
volatu nauta procellam imminentem praedicere possit,
mcrgos, fulicas marinas, ardeam. Sed animadvertendum
est, Aratum (si lectio vera) ardeae tribucre, quod Vergi-
lius dat inergis. Arat. 913—915:

xa\\ o\'av £7:\\ Ey^pV; ot\' epicoot^j; où xoctk xoojjlov
s; spy/,\'at („medio ex aequore rcvolant") cftovYj

7:sf»(aUa XSXY/.Ó); ,
xiv\'j|xï\'v0\'j x£ DaXaaaav ö-sp. \'fopfoiT avijjioio.

Sed dubito, num apud Solensem poetam illud spcootó;
rectum sit, quoniam paulo post (v. 972) ardea rursus
commemoratur, et Cicero de div. I, 8, 14 eosdem versus,
quos Vergilius, Latine vertens, non utitur voce „ardea,"
quae haud excluditur metro, sed „ ra va fulix"; quamquam
alibi idem accurate vertere solet, velut illud rïptaXXa
XcXr/.wc per totum versum reddit:

Ra va fulix itidem, fugiens e gurgite ponti,
Nuntiat horribiles damans instare procellas,
Haud modicos tremulo fundens e gutture cantus.

Itaque primo saeculo a. Chr. n. aliud nomen avis lec-
tum fuisse arbitror, quae ad genus fulicarum (= atlluiai)
et mergorum aTfl\'Jtat. zoXu[X|3toï; Arat. v. 296) perti-
nuerit. Ita factum est, ut Cicero per fulicem, Maro per
mergum verterit.

(v- 913)- Denique de ardea, avi palustri (cf. Aristot.
hist. an. VlII, 20 zsjil |Jiàv Ta;\'Xt\'[xva; xal toü;
Sjitooto;) haec canit Aratus, v. 972:

£-1 x.G|j.a \'5[(t)x£t £p,(uot>j; ô^u X£).y,x(o;,
nempe procella instante. Fusius Vergilius:

\') Proprie significat „urinantes in m.ari", scd h. 1. Vergilius
vertit per „marinae."

De his versibus jMorschius p. i6, respiciens ad Arat.
v. 913—915 ita disputât: „Nunc demum sequitur ardearum
prognosticum, cuius prima pars spioottov consuetudinem
ab Arato prolatam reddit, altera novum adicit argu-
mentum." Quae verba non concoquo ; nam apud Graecum
loco a îklorschio indicato nulla est paludis mentio. Potius
crediderim, Vergilium pro verbis £-1 xùfjia ouoxst dedisse
illud: „altam supra volat ardea nubem", et quae antece-
dunt de suo adiecisse.

I, ;)(>5—370. Alius venti futuri nuntius est .Stella, „longum
tlammarum tractum ducens" (cf. Lucr. II, 206 sqq). Aratus
V. 926 —929 significat, ventum eadem via flaturum esse,
qua ruerit Stella, quod omittit Vergilius:

oti vóxT(2 [xiXatvav ot\' aoT^ps; atcotootv
Totp\'^ia, Tol 0\' OkiDsv py|xo\\ uüoXsuxafviovtat,

I, 308, 3()î). Etiam palea levis et plumae in aqua natan-
tes procellam praenuntiant, cf. Arat. v. 921—923:

aù-ràp ot\' s; s\'jp\'jio xal èx vótou à0tpd7rrr|0iv
aXXoTS ôs\'x Cs\'fupoio y.a\\ âXXoTS -àp popiao
ÔT( -ÓTS -ci; TcsXdYsi svt ôsfôts vauxfXo; àv/^p,
|JLtv rr] fiàv s/Tj rs\'Xayo;, rrj o\'sV. Ai>j; ûôtop.

I, 373 sqq. Tot sunt prognostica, ut numquam imbres
eum fallant et lateant appropinquantes, qui bene signa
observet. Nam monent eum, ut caveat, „gnies anriae
fugientes."

Apud Hom. II. Ill, 3—7, non prognosticum comme-
moratur, sed grues narrantur hiemem et imbres effugere
trans oceanum in regionem Pygmaeorum:

Y^UTS TTSp /XO-\'CCfi \'(Z^iyM\'i TzHcl o\'jpavo\'flt TTpO,
att\' £r:st oOv ystfjKova cpuyov zal dDs\'ocpaTov o|jij5pov,
zXaYY"(i 72 -sTovTai s-\' \'ü/csavoïo pod(ov,
dvopdat I \\\'j\'(\\iairAai cpovov x.al ZY^pa cpipouaaf
Yjéptai (= „aeriae" V. 375) öapa -d 72 zaxV;,/ èp^^^

zal pos; Y,OY^ tot -dpo; uoato; evototo
O\'jjiavV/ st;avtoo\'vT£; (= „coelum suspicions") d-\'

Y^ Xf[xvY,v 7:if»i OYjild ysXtoovs; dtooovTai
YaoTcpt Tu-Touaat aÖTw; etXsujxEvov uocop.

Yj (idX).ov ostXat -j\'£V£af, uopiotatv ov£ta|i,
aijtoilsv £; uoato; Tratips; jSooojat ytjpfvtov^
Arat. V. 956, 957:

His animalium praesagiis mirum in modum subiecit
Vergilius arcum pluvium, quod prognosticum Aratus v. 940
ratione severiore usus iunxit cum fulguribus et nubibus. „Et
bibit ingens / arcus": \'fj otoujxTj ICwtJS öt« (JicYav oupavV/ tpi?.

Vergilius, ut recte animadvertit Morschius p. 19, in
usum vocavit elocutionem Romanis üsitatam; cf. Plaut.
Cure. 128:

Stat. Theb. 9, 404:
At pater arcano residens Ismenos in antro
Unde aurae nubesque bibunt, atque imbrifer arcus
Pascitur cet.

1, »81, 882. Quae Aratus pluribus verbis ac locis diver-
sis de corois et graculis enuntiavit, a Marone duobus
versibus constipata sunt, et omnia tributa; cf. Arat.

citus") X 0 \\ 01 to V
uoaTo; sp*/ojxivoto Ai^i; rópa a?,jjL\' s^ivovTo,
cpaivójxsvot dysXYjOa (= „agmine magno") xal fpYj-

quae dcinceps sequuntur de corvis interdum caelestes
guttas voce imitantibus vol etiam crocientibus gravi voce
congemina, neglecta sunt a Vergilio; rcdditus tamen
est v. 969:

paludibus aut prope mare commorantia pertinent, v.
942—945 tractavit, unde Vergilius iam sibi sumpsit ranae
et hirundinis praesagium; restant vero aves palustres et
maritimae, acredula, cornix. Quod Graecus tantum de
cornice narrat, eam usque ad humeros caput in aquam
immergere vel plane totam urinari, id Romanus commé-
morât tamquam omnium avium marinarum et palustrium
proprium. Cf. Arat. v. 942—943 :

Y^ Tjj\'j y.oX TOTajjLOÏo è^A\'^icuxfj [xiypt -ar/ axpoy;
(o(jLO\'j; £•/. x£\'iaXYj?, Y^ xat [xaXa -aoa xoX\'j|X(-!a (== G.
i I, 385, 386).

non illo plura Caystros
Carmina cycnorum labentibus audit in undis.
I, 388, 385) de cornice cf Arat. 949, 950:

■Jj tto\'j xal Xaxip\'jCa -ap\' y,ïovi -pouyo-jtirj
yst\'iJiaTo; £pyo(X£vo\'j yip^co 0-iTU\'j>£ xoptovY,
Y, zoXXy; otp£\'f£-:at -ap\' uocop rayia xpcoCo\'Joa.

Casu quodam divino a Servio ad v. 375 servatum est
frag-mentum Varronis Atacini, cuius Ephemeridem, ad
Arati prognostica conformatam, haud sprevisse videtur
Vergilius; nam ubicumque in superioribus (v. 375—389)
a poeta Graeco discessit, Atacinum secutus est:

Tum liccat pelagi volucres tardaeque paludis
Cerncre inexpletas studio ccrtare lavandi.
Et velut insolitum pennis infundcrc rorem\\
Aut arguta lacus circuinvolitavit hirundo.
Et bos suspicions cacluni — mirabile visu —
Naribus acrium patulis dccerpsit odorcvi,
Nec tenuis formica cavis non evehit ova.

Ut vides, multa inter se conveniunt. Vergilianum enim
illud (v. 387) „studio vidcas gestire lavandP\' magnum con-
sensum habet cum Varroniano: „liccat ccrncrc studio
ccrtare lavandi^\' nec necesse est h. 1. cogitare de imita-
tione Homeri (II. IV, 223 av Toot;). Porro eiusdem Var-
ronis elocutione usus est noster v. 385: Jnfundcrc rorcsl\'
et totum versum 377, de hirundine dictum, ab eo accepit.
A Marone divensus Atacinus ordinem ab Arato institutum
videtur retinuisse, sed nonnulla, ut ille, praetermisit:
acredulam et cornicem; post hirundinem enim sequitur
bovis praesagium, in quo verba „suspicions caclum," et
„naribus acrium patulis dcccrpsit odor cm" ita Vergilio
placuerunt, ut ea imitaretur. Sed Morschius p. 18, qui
haec non animadvertisse videtur, nimium honorem Maroni
tribuit: „cuius rei Romanus multo clariorem et suaviorcm
imagincm (quam Aratus) excudit, more boum recte animad-
verso: patulis captavit naribus auras."

Attamen Ciceronis benigna vena Vergilio aut ignota
aut contempta erat; nulla enim imitationis vestigia sunt,
de divin. 1, 8, 14; 9, 15 = Arat. 942, 943.

Vos quoque signa videtis aquai dulcis alumnae,
cum clamore paratis inanes fundere voces,
absurdoque sono fontes et stagna cietis.

Saepe etiam pertriste canit de pectore carmen
et matutinis acredula vocibus instat,
vocibus instat, et assiduas iacit ore querelas,
cum primum gelidos rores aurora remittit.

Fuscaque nonnumquam, cursans per littora comix
demersit caput, et lluctum cervice recepit.
Mollipedesque boves, spectantes lumina caeli
naribus humiferum duxere ex aere succum.

Sed redeamus ad Vergilium. In pulcherrima imagine,
ipsius ingenio exornata, ob oculos habuit Aratum:
I, 390-393 = Arat. 976—981: .

r^ X6-/voto fjL\'j/.YjTc; (fungi) aYstptuvxat rspl jxu;av
vuxTa xarà OXOHY^V (XY^O\' Y^V uizh ysfixaTo; mpr^v
X\'j-/v(t)v aXXoTs |xiv TS cpdo; xaià xoajx^v ôptopYj
otXXoTS àiaacoatv a-o \'fxo-j-s; y,uts xod\'fat
7:o|x\'foX\'JY=î" (J-\'l^\' >\'-sv £-\' aÙTO\'ft |xap(xafp(oatv.

-ZS—cO o\' S\'JOtO; |J.£V SÏüV £7:1 y£tfJiaTt {XÓtXXoV
£; Ô£ yaXr^vatr^v 7£i[i.wvói)£v.

Vergilio (v. 395) auctore coelum serenum expectandum
est, cum „stellis acies non obhinsa videtur"; Romanus
rem invertit, nam Aratus v. 1013:

fulgor hcbcia/ur),
tum V. 1117 : [JLTj/cTt TOI TÓO£ of,|JLa yaXT^vaiV,; È-txsfoOoj

I, 3»6. Solensis enim (v. 864) "/pvai TrsptTpOfxistv G£Toro
dicit, cum radii solis marcescant, quod fit

Ut cum Luna means Hyperionis ofiicit orbi,
stinguuntur radii caeca caligine tecti.

I, :iî)7. Idem prognosticum, ratione aflfirmativa de futura
pluvia adhibitum, exponit Aratus v. 938, 939:

•TToXXdtxt o\'£p70(j.iv(ov ûsT(ôv vi\'.f£a -po-apotilsv
ota (xdXiaTa TTÓxototv eotzoTs; îvoâXXovTat („tenuia

I, 398, 3!)1>. Apud Aratum non occurrit alcyonum pro-
gnosticum, sed avcs illac a Vergilio „Thetidi dilectac"
dicuntur, quod Theocritus Vil, 59:

\'/\\Xxuo\'vs;, yXotoxotr; NY,pr/ioi \'ai te jxâXtaTa
ópv(/_(ov È\'.f(Xa})£v, oaaiç lé 7:sp è; óX>v; aypa.

et fortasse, quod ad ipsum praesagium attinet, respicit
ad Stesichorum (Bergk, vol. III, p. 225 fr. 56), cf. Aristot

H, A. V, 8 et g : -dcvtojv ôà a-avKoTaTov îôcîv àX/.\'jova
\' èoTvr a/cobv Y^p nXctdtoo; ô6atv xat Tpo-à; ópótTat

(JLOVOV, xat £V TOT? UCpOplJLOtÇ -pWTOV oaov -£ptt-Ta[JL£VTj
-Epi T>j -kXoTov à\'iavtÇ£Tat sùOtj;, ôto xat ^Tr^atyopoç
toDtov tov TpoTTov £}xvr^ai)r^ -spt auTY^ç.
I, 400. De subus cf. Arat. 1123:

El Y£ [J-àv Y^£po£aaa -apà; op£o; \\iV(ihjio
-\'ji)(xfva 7£ivY^":ai , axpat oà xoXôivat

1, 402, 403. Hic. ut supra in lucernae prognostico,
Vergilius auctorem suum superavit, noctuae tribuens quasi
artem quandam observandi; Aratus v. ggg—1000 enim
nihil aliud nisi:

quod non est alterum sereni caeli praesagium, per xal £i
cum superiore iunctum (nam paulo ante v. g53 cornix.
dicitur crocitando pluviam pracnuntiare), sed illud xat £t
significat „etiamsi." Ita locus aliquatenus convenit cum

solis et occasum servans de culmine summo
ncqui\'quain seros exercct noctua can tus.

I, 404—409. Hos versus, quorum pars etiam sub finem
Ciris legitur, Vergilium mutuatum esse suspicor a Parthenio,
cui versum 437 quoque debet. Notum enim est, ab illo
Alexandrine descriptos .esse casus regis Nisi filiaeque,
atque auctori Romani poematis, quod inscribitur Ciris,
eundem praesto fuisse ; cf. Alarium Kreunen, prol. in
Cirin, p. 67—85 (diss. Rbeno-traiectina, a" 1882).

xal xopa/.s; [xo5vot jxàv spT,(jLaroi poóoiVTs;
ôtoadxiç, aù-àp E-siTa ixiy\' àh^f\'jo. xsxXyjYovts;\'
-XeioTSpot 0\' aysXTjOv;, s-r^v xofroio (xioojvrai
cpojvfj; £|x-xetoi\' yafpstv xi ti; 0it,aait0,
ota Ta [Jiàv |3ooci)ot Xt^aivofAcVOtaiv <ü(xota,
-oXXà oà ocvopîfoto ûspl cpXoov aXXoT sû\' «ùtoO
T^yt T£ Xcfouatv xa\\ urÔTpOûot à~cpôovTat.

I, 415—423. Est haec altera in libro primo docta ratio-
cinatio philosopha, quae ita in nervis doctrinae atomorum
inhaeret, ut ad eiusdem Democriti auctoritatem eam
referre baud dubitem; cf. G. I, 86 sqq.

1, 421—12«. Cum bis versibus, quibus prognostica lunae
et solis introducuntur, aliquatenus comparare licet Arat.

aXXa oi toi spfst vj ûou oty/Âoaa osXy/^t^
-XY,Doua\' à|x\'^otfp(o})sv y^ aùx(/.a ~S7:XY,i%ta,
aXXa ô\' àvspyo\'jjisvo;, tots oaxpYj vuxtI xsXsutov
YjiXto;. Tà dé toi xa\\ àr aXXtov soosTOtt aXXa
o/|(jiaTa xa\\ ~sp\\ vjxtI xa\\ YjjiaTt -oiY,aao}lat.

I, 427—1:17. A Marone ille locus Arati expre.ssus est,
ubi haec antecedunt, v. 780 sqq.:

aXXoTS oaXXotai |i.op\'fa\\ xspoojoi osXy^vy/;
EÙilù; às$o(xivY,V, at (jiàv Tpfrrj, ai os TSTÓprrj
Tcxtov xa\\ ~£p\\ |J.Y,s\'fsaTaoToç xs -ûDoio.

Itaque evidenter ea signa, quae cresccnte luna obser-
vantur ac per totum mensem valent. Addidit tamen
Vergilius ex alio loco Arati, ubi ea signa tractantur,
quae utut luna est aspicienda sunt, hoc praesagium,
v. 428, 429:

si nigrum obscuro comprenderit aera cornu,
maxumus agricolis pelagoque parabitur imber.

^zstttso os? ttxtjiiuv iz xat àjxcpôtspov otydwaav
Y^[xsv dts;ojJifv/;v s; xipa; aùDt; toùsav

At reliqua inveniuntur apud Aratum, v. 783 sqq.: (cf.
supra Arat. v. 780—782).

Xs~y^ |xsv xaflapy^ ts -spl tpttov yjixotp èoûja
s\'joió; x\' sr^, Xs"7j oà xal su (laX\' s p s u tl y^ ; ( = G.

7:v£U(jLat(Y/ -ayMOV oà xal à|xpXsfY|0[ xspafaiç
T i T f> a T 0 V SX T p i T d X 010 c^o\'(o; «(xivY^vov syo\'jaa
Y,è vot([) àii-isx\'jvsi\' Y^ ûoaTo; syV^\' sóvto;. (= G. I,

Morschius p. 24 Servium ad G. I, 432 secutus con-
tendit Aratum icrtiujn diem maxime probare, -Vergilium
quartum, quod equidem in versibus modo laudatis non
perspicio. Immo etiam v. 792 Solensis rursus quartum
lectoribus commendat:

et o\'a\'JTio; opOrj /at TStpa-ov r,[jiap ayivor,
ïj-\' av yst[xwvo; auvaY£tpO[ji£voto ôtôaa/ot.

Hinc apparet, Graecum quoque quarhim diem certis-
simum auctorem ducere. — De nantis (G. I, 436) multis
verbis agit Aratus v. 758—772, sed alium poetam Maro
in usum vocavit v. 437, de quo cf. Gell. Xlll, 27, i—3 et
Macrob. Sat. V, 17, 18. 111e: „Partheni poetae versus est:

Eum versum Vergilius aemulatus est, itaque fecit
duobus vocabulis venuste immutatis parem

Gelli lectioni maior fides habenda est, quia non veri-
simile est, Parthenium uni Melicertae additurum fuisse
parentis nomen ; £tvaXf(j) vero ad omnes tres deos maritimes
pertinere potest. Versus pangendi causa mutavit voca-
bulum Vergilius. Apud Ovidium, Met. IV, 497 „Inoos-
que sinus."

Ad. v. 428 Schol. Bern.: „Aratus ait, si cornu aquilo-
nium sit erectius, aquilonem imminere et per eum serenum
fieri." Respicitur ad Arat. v. 794:

1, 4«8—410. Postremo pervcnimus ad Solis signa certis-
sima omnium, de quibus Arat. 819—821:

\'llsXfoto oi Tot {jisXiT(i) exaxepilsv lóvio;\'
i^zUto xal (jLàXXov èotxó-a ar,|jLata xshai
àixcfOTSjiov ouvovTt xal ex Tspârr,; àvtovTt.

jjdiXXovTo; àpoupaç
xuxXo;, ot\' sùôto\'j x£-/pr^[A£vo; r,[XGtTo; sTt^;,
|jl-a;o£ Tt ar^[JLa \'fspot (cf.: „maculis"), cpatvotTO oè

o\'jo\' óttot\' dxTivtov at [xèv vótov , at ôà popY^a
(r/tCo|X£vat pdXXwat (" „sese rumpunt radii"), xa

o\'aù 7:£pl [jLsaaa cpa£fvY|\'
dXXd tto\'j yj G£toTo otipyEtat y^ dvlfjioto.

O\'jo\' o\':£ ot £ 7: £ y 0 V T t cp a V Y( |x i V a t y^ <T) }) t - p
cpatvovTat v£\'^iXat u-£p£!j})i£; aXXoi)£v dXXat
a p p a V T 01 Ytvoviat £7:" YjjiaTi x£tv(j) dpoupat.

Cf cum. G. I, 449: Arat. v. 889 et 902. — „Aurora
cubile Tithoni linquens" depron^pta sunt ex Homero,
Od. V, I :

I, 450, 451. Solem occidentem imprimis observandum
esse docuit Aratus, v. 890, 891:

♦ \'I\'a7:£pi\'oiç xal |xdXXov £7:f-:p£7:£ cY,|xaat toÓtoi;\'
£a7:£po})£v Y^p ôjjKÔ; 0YjjjLatv£\':ai Èix[x£V£; ahl.

sXxofjLs\'vtov vscps\'wv £ p u i) a t V £ T a t ö).Xoi)£v aXXa
tj SÏ 7:01) [jl £ X a v £ l\' XatTOl TOC [jl£v u o tt T O ? SOTtO
or^iiata [xe^.Xovto;, ta o\'£p£6i}£a tovt dvé(xo[o.

eV yï h-sv d [x cp o t i p (o v afxuoi; x.£yp(oo[xivo; srr,,
x.at x£v uoojp cpopcot xa\\ G-YjVifxto; TavuotTo.

sin maculac incipient rutilo immiscerier igni,
omnia tum pariter vento nimbisque videbis
fervere.

tpsius in voltu varios errare colores,
addita esse mihi videntur, quoniam apud Aratum v. 832
haece praecedunt:

üxi~£o 0\', sV xs\' Tot auyal Orsfxcoo\' Y^sX^oto
auT?>v s; Y,iXtov (tou y«P oxoTtial xal apioTai).

st o\'a\'jt(o; xaOapo\'v (jliv syot |3ouXuoio; (7)pY,,
ouvot ö\'dvicfsXo; |xaXaxY,v u-oosfsXo; oiyXy^v,
xa( xsv s-spyofxfvY,; y,oO; s«)\' 0-suoio; siV^.

(praestat: „serenz/s")
ventus agat nubes, quid cogitet umidus auster,
sol tibi signa dabit.

Fortasse alludit Vergilius ad Aratum (v. 880—88g),
qui e nubibus, quas vocat Tzocprfia, aquilonem et austrum
praedicit :

et ye [xev ex pope\'ao (xt" oir^ \'^otvfaootTO,
ex ßopiuj -TT^otd; xs \'fe\'pot, voTt\'-/; oè voxoto,
xat izfj\'j fiailajj-ffce; e-t-poyoioa\' Oeioro.

Macrobius Sat. 1, 7, 12; „M. Varronis, inquit, librum
vobis arbitror non ignotum ex saturis Menippeis, qui
inscribitur: „Nescis, quid vesper serus vehat" (G. 1, 461).

In prodigiis, quae mortem luli Caesaris secuta sunt,
enumerandis Vergilius Apollonium Rhodium imitatus est:

I, 472. In postrema parte huius libri non desunt Lucreti
vestigia, nam „fomaces Aetnae" et paene totus ille versus
magnam habet similitudinem cum Lucr. VI, 681 :

inde minutatim processit fcrrcus cnsis.,
versaque in opprobrium species est /aids ahcuac.

Quod epitheton Vergilius usurpât v. 495 de robigine,
idem occurrit apud Catullum 68, 51: ne vestrum scabra
tangat robigine nomen.

;//, cum carceribus missos rapit ungula currus,
instat cquis auriga suos vincentibus, ilium
jiraeteritum temnens extremes inter euntem.

In libro secundo multo pauciora imitationis vestigia
indagari possunt quam in primo. Nam in illo Vergilius
non via ac ratione Varronem secutus est, sed tantum bic
illic cum inspexit, quod factum esse arbitrer, quia Reatinus
non separatim de arborum cultu egit, sod eum iunxit

cum agricultura, ita ut Vergilius alios, qui copiosius
eandem rem tractassent, consulere mallet. Qui illi auc-
tores fuerint, non facile est dictu, quamquam Knochius
(p. 24—31) multos versus cum Theophrasto contulit. Sed
plerumque illa comparatio magis ad explicandum quam
ad imitationcm probandam apta esse videtur; tantum
discrimen intercedit. Nam licet Theophrastus saepe eas-
dem res tractaverit, tamen genus dicendi plane diversum
est ab indole versuum Vergili. Accedit, quod sine dubio
Varro (cf. I, 40) nonnulla hausit e philosophe Graeco,
quo facilius intellegi possit similitude, quae nonnumquam
inter hunc et Maronem esse videatur. Sed, ut iam dixi,
quamquam nonnulli loci Varreniani afferri possunt, qui
poetae ansam imitationis dederunt, tamen in universum
alium fontem ei praesto fuisse puto, qui nos latet. In
Nicandri fragmentis (cf O. Schneider p. 121 et 122) nihil
simile invenitur, neque alius scriptor rerum rusticarum,
qui conferri possit, etiamnunc cxtat.

II, 8. „Tarde crescentis olivae", hoc idem, quamvis
fortasse omnibus rusticis notum, animadvertit Varro I,
41, 5 „olea in crescendo tarda."

II, «—31. Agitur de variis modis arbores procreandi;
praesertim e Varr. 1, 40 hacc sunt comparanda § 2 :
„primigenia semina dedit natura, rch\'quu invenit cxpcricniia
coloni (v. 22); prima quac sine colono, priusquam sata,
nata; secunda quac cx iis collecta ncque, priusquam sata,
nata; § 4 tertium genus seminis, quod ex arbore per
surclos defertur in terram cet.; § 5 quartum genus quod
transit ex arbore in aliam cet." Idem excmplum, insi-
tionis, quod Vergilius v. 33, 34 dedit, commcmoratur
a Varrone ibid.: „non enim pirum recipit quercus; neque
enim, si malus pirum"

Lucretius V, 1359 sqq. ipsam naturam ostendens origi-
nem sationis et insitionis:

ouo\' £1 (xot os/.a |Ji£v Y)aoaaai, osx.a oè aio\'fi-a-\' slsv,
cpwvY) o\'ctppr/.To;.

Servius Lucretium, cuius versus illo loco (VI, 840)
interierunt (cf. Lachmannum), ita vertisse ait ut Vergilius,
sed postrema vocabula reddidisse per: „aerea vox."

II, 7JI—82. Quae Vergilius et Varro I, 41 do modo
inscrcndi tradunt, plerumque diversa sunt; hic imprimis
suadet „speciem nuper animadversam in arboribus pro-
pinquis", illc veterem, non a Reatino de.scriptam. Cf.
tamen v. 77 „udoque docent inolescere libro" cum Var-
rone (§ 2): „quae autem natura minus sunt mollia, vas
aliquod supra alligant, unde stillct laitc aqua, ne prius
exarescat surculus, quam colcscat"

11,1)8. „Rex ipse Phanaeus". Servius: „de Lucilio hoc
tractum est, qui ait: .Xio; \\z ouvdor/;; i. e. otvo;" (cf. ex
llbr. inc. v. 42 p. 137 Muell.).

II, 105—lOS. llacc comparatio adhibetur a Theocrito
17 (16, M.), Go ad irritum laborem illustrandum eius, qui
hominem avarum superare conatur;

dXX\' too; ydp 0 |jLo\'yi)o; sz aovt xujjiaTa [xsTpsiv
uzz avsiJLo; yipao\'^os (isTa yXauxd; dX^;; (?)})£?.

(= v. 107, 108)
uoaTt vfCstv JloXspdv otasioit -Xfvllov,
xal \'ftXoxs[ios(a i-ISj^XaiJiixsvov avopa -ajisXIIsiv.

Apud Graecum deest imago infiniti numeri granorum
arenae (v. 106), pro qua habet hoe comparatum to vt\'Cïtv
ttXévÖov, quod Latine significat Terentius, Phorm. I, 4» 9
per „laterem lavare,"

Nam si de nilo fierent, ex omnibu\' rebus
omne genus nasci posset, nil semine egeret ....
nec fructus idem arboribus constare solerent,
sed mutarentur, ferrc omnes omnia possent.

11, 13« sqq. Non temere nec casu evenit, ut Vergilius
et Varro laudes Italiae celebrarint; ille hunc secutus est,
nam multa similia insunt. Cf Varr. 1,2, 3—11; e quibus
§§ nonnulla eligam describenda: „Ecquam cultiorem Italia
vidistis (terram)?" Cf §§ 3 et 4 cum v. 14g: „quoniam
salubrior pars septemtrionalis est quam meridiana, et quae
.salubriora, illa fructuosiora, dicendum, ibi quod Italia
(sic legit Keilius pro lectione cod.: „ibique Italiani"),
rnagis eam fuisse opportunam ad colendum quam Asiam,
primuni quod est in Europa, secundo quod haec tempe-
ratior pars quam interior." § 6: „Quid in Italia utensile
non modo non nascitur, sed etiam non egregium fit?
Quod far conferam Campano? Quod triticum Apulo? Quod
vinum Falerno? Quod oleum Venafro? Non arboribus
consita est Italia, ut tota pomarium videatur? An Phrygia
magis vitibus coopcrta est?" — Fortasse mihi aliquis
obiciat, locos non ab omni parte inter se similes esse,
et exempla nonnulla concedo esse diver.sa. Sod indoles
totiu^ digressionis Varronianae talis est, ut poetam movisse
videatur, ut eiusmodi s-si^ootov in carmen suum insercret.
Exornans orationem rursus adiit Apoll. Rhod. Ill, 409 sqq:

OOtU) |XOl —côtov TO \\Ap7jÏ0V CtflCpiVSflOVTOtt
Taupco yaXxÓ7:oo£, OTop-czTt csXóy^ cpuatowvTs;

O\'J oüópov óXzoraiv Ar,où; £vt|3aXXo|xa[ ày-i^v,
i}X o\'ito; octvoto |j.£TaXÓY,o/ovTa; ôodvTaç
àvôpâat T£DyT,aT-irjai Ocfjiac.

quodsi (res) de nilo fièrent, subito exorerentur
incerto spatio atque alienis partibus anni.

„.Saeva leonum seminii" (G. Il, 151) cf. eum Lucr. III,
740: „triste leonum seminium", et Varr. II, i, 14 „semi-
nium", qui saepius „semen" usurpât de gfcnere animalium ;
deinde G. II, 165, iû6:

haec eadem argenti rivos aerisque metalla
ostendit venis atque auro plurima Iluxit,

manabat venis ferventibus in loca terrae
concava conveniens argenti rivus et auri
aeris item et plumbi.

Nunc locus arvorum ingeniis, quae robora cuique,
quis color et quae sit rebus natura ferendis.

lias duas quaestiones uno modo capite (I, 9) Varro
tractavit paulum diversus a Vergilio. Nam ita discernit

§ 3= „alia terra est valde lapidosa (v. 17g—183), alia
mediocriter, alia prope pura" ; et paulo post haec distinctio
invenitur: „terrae partim sunt umidiores, partim aridiores,
partim mediocres. Neque non haec discrimina pertinent
ad fructus vehementer." Cum vv. 184—194 et 203—211
haece comparanda §§ 5 et 6 : „Itaque in iis {terris viacris),
ut in Pupinia, neque arbores prolixae neque vites feraces,
neque stramenta videre crassa possis neque ficum mariscam
et arbores plerasque ac prata retorrida muscosa. Contra
in agro piiigiii, ut in Etruria, licet videre et segetes
fructuosas ac restibiles et arbores prolixas et omnia sine
musco." — De coloribus et pondéré agri vv. 254—258
cf. Varr. I, g, 7 : „Non male, quae sit idonea terra ad
colendum aut non, Diophanés Bithynus scribit signa sumi
posse aut ex ipsa aut quae nascuntur ex iis (v. 185):
cx ipsa, si sit terra alba, si nigra (v. 203, 255), si levis
(v. 255), quae cum fodiatur, facile frietur" cet. — Ver-
gilius in hac quoque parte diligentcm lectorem Lucreti se
ostendit: G. II, 20g „antiquasque domus avium" = Lucr.
I, 18, „frondiferasque domos avijim"\', deinde G. II, 217
de terra humida:

= Lucr. V, 253 dc parte terrae perusta solibus assiduis,
multa pulsata pedum vi:

His versibus, ubi cum Madvigio retinendus est ablat.
„amaro", et non legendum „amaror", et propter verborum
similitudinem et ob constructionem aequalem admovendus
est Lucretius, II, 398 sqq:

Hue accedit, uti mellis lactisque liquores
iucundo sensit linguae tractentur in ore:
at contra taetra absinthi natura ferique
centauri foedo pertorquent ora sapore.

II, 261. Non opus est Hesiodum, Opp. 612, in auxilium
vocare ad interpretandum illud: „aquiloni ostendere glae-
bas" (o£Î;at 0\' YjSXuo) : primum ostentus est obs- tentus,
oppositus et nihil habet commune cum verbo 0£t;at:
deinde apud Varronem Vergilius iam invenit elocutionem
Romanam, I, 24: ,,ager soli ostentus"-, 25: „locus ostentus
soli" Ab Hesiodo verba illa non de terra sed de uvis
usurpantur. Similiter !Maro praeeunte Varrone (I, 39,
3; I, 23, C) vocabulo „semina" (v. 268) utitur ad arborum
surculos designandos.

II, 276—287. Si colles vitibus obseruntur, ordine eas
ponendas esse docet poeta, non modo ut oculi delecten-
tur, sed etiam ut omnes vineae aeque crescant. Pariter

cum scribit optimum agrum esse, qui sub radicc montis
situs sit et spectet ad meridianam coeli partem. Subicit
Scrofa: Do formae cultura hoc dico, quae specie fiant
venustiora (v. 285), sequi ut maiore quoque fructu sint
(v. 286, 287), ut qui babent arbusta, si sata sunt///
eunccm propter ordines et intcrvalla modica"; § 4: „prae-
terea quae arbores in ordinem satae sunt, eas aequabiliter
ex omnibus partibus sol ac luna coquunt."

Vergilius ordinem ilium arborum comparat cum acie
militum instructa, quam expingit Homerum imitatus.

II, 295. Poeta longam arboris aetatem ita significat:
multa virum volvens durando saecula vincit.

Lucr. I, 202 de hominibus: (cur natura homines tantos
parare non potuit, qui possent cet.)

II, 310, 311. Imago incendii silvestris, vento incitati,
deprompta est ex Homero, II. XI, 115:

(o; o\'oTS -Cip «(or^Xov sv à;ôXt|) six-ia-rj uXy)
-dvTTj T £ÎXu\'.powv avî|xo; cpipst.

Porro illud „a vertice" (v. 310) simile est Homerico
x.aT\' axpr^;, quod Aen. II, 290 et 603 redditum est per
„a culmine."

Tum pater omnipotens fecundis imbribus Aether
coniugis in gremium laetae descendit.

Postremo pereunt imbres, ubi cos pater Aether
in gremium matris terrai praecipitavit.

Il, 340- 853. Quomodo viviradices tenerae curandae
sint, docet Varro I, 45, 2: „Quae in seminario nata, si
loca crunt frigidiora, quae molli natura sunt, per brumalia
tempera tcgere oportet fronde aut stramcntis ; si crunt
imbres secuti, videndum necubi aqua consistât: venenum
enim gelum radicibus tenellis."

II, 354—370. Eadem praecepta data sunt a Varrone I,
31 § i; porro c. 8: „Vineas novellas fodere, aut arare et
postea occare, i. e. comminuere ne sit glaeba .... vites
pampinari" cet. ; c. 8 § 5 : „intervalla pedamentorum, qua
boves ùmcti arare possmt." § 6: „Sub eam (vitem), ubi
nascitur uva, subiciuntur circiter bipedales e surculis fur-
cillae (v. 359)." — Lucretius V, 784 quoque de arboribus
laete surgentibus elocutionem banc usurpât: „immissis
habenis", sicut Vergilius (v. 364) „laxis per purum immis-
sus habenis (palmes)."

II, 371—381. De saeptis a Reatino agitur I, 14, sed
imprimis comparato 11, 3, 6: „Non magis aliter tuendum
hoc pecus (caprinum) in pastu atque ovillum . . . studiose
enim de agrestibus fruticibus pascuntur, atque in locis

sationis." Maximum consensum cum Vergilio ostendit T,
2, § 18: „quaedam cnim pecudcs culturae sunt inimicae
ac vencno (v. 378), ut istae, quas dixi, caprae. Eae enim
omnia novella sata carpendo corrumpunt, non minimum
vites atque oleas. Itaque propterea institutum diversa
de causa ut ex caprino generc ad alii dei aram hostia
adduceretur, ad alii non sacrificaretur, cum ab eodem
odio alter videre nollet, alter etiam videre percuntcm
vellet. Sic factum, ut Libero patri (v. 380), rcpcrtori
vitis, hirci immolarcntur."

II, 384. „Mollibus in pratis", ut Homerus Od. V, 72
in Calypsus insula depingenda: àj^\'f! oà X£i|Ji(ovs; (JiotXaxof.

Lucretius autem de natura et vita deorum, II, 650:
ipsa suis pollens opibus, nil iiidiga nostri.

II, 470. „Molles sub arbore somni." Servius: „incerti
auctoris {xocXaxot outto Oivôpîatv oü^^ot."

II, 474. Idem: „hoc Aratus dicit, lustitiam primo et
in urbibus, postea tantum in agris fuisse, ubi eam inducit
loquentem, cur abscedat e terris." Haec tamen non diserte
dicuntur ab Arato, sed sane efficienda ex

Arat. v. 100 sqq.: Xoyo; \'(Z [jlsv èvTpc/st otXXoç
àvi)p(o-ot;, (o; or^flsv £7:tyi)ovtr^ rdpo; Y;CV,
Yjp/cTO 0 av}}p(o-(ov y.ct.xz\'iimir^, ouos-ot\' àvopwv,
o\'jOc-ot\' àpyauov i^rr^\'joLxo \'iùXa yuvaixoiv,
àXX\' àva[xt; sxaOr,to xal aflavarr^ 7:sp\' èoûoa
xat £ At\'xTjV xaXcSoxov ayctpoixivr^ ôà \'(é^jv^xoLt;
^f^i -O\'j £tv ayop-^ r^ £Ùpoyôp(i) £v àY^fr]
ÔY^jxoTipa; Y,£tÔ£v £-to-ipyoüaa f)i(Jita-:a; xtX.

Itaque non totidem verbis Graecus lustitiam mter agri-
colas^degisse narrat, sed eam aetate argentea in montibus
habitantem solitam esse homines depravatos increpare.

Neque versus 478 imitationem continet Lucr. V, 749, \')
ut putat Woldemarus Ribbeckius, nec versus 491 Hom.
Od. XXIV, 39, quod contendit Morschius p. 60. Nam
iunctura „defectus soUs" nimis usitata est, quam ut auctore
indigeat, et reliqua („labores" et „latebrae") inter se diffe-
runt. Quod ad Homerum attinet, aliud est Vergilianum,
„fatum i\'ncxorabilc" (= "Aior^ç ôu(7Xtvr,toç) aliud jxotp\' 0X0y; ,
-r^v o-j-t; oXsusTat (vitat) zs YivT,tai. Sed non dubito
ad Lucretium I, 78 referre, quod canit Vergilius G. II, 492:
„fatum subiecit pedibus", quod convenit cum illo „religio
pedibus subiecta"

II, 5;t«—510. Ubi Maro felicitatem vitae rusticae cum
aureo .saeculo comparat, ita Aratum (v. 130—132) .sequi-
tur, ut quae hic tamquam aeneac aetatis propria com-
memoret, eadem ille nondum facta esse cxponat rognante
Saturno :

Solis item quoque defectus lunaeque latebr.is
pluribus e causis fieri tibi posse putaiulumst.

yaX/.ciT^ \'(zvzr^, Tpotaptov oXcKOTSpot àvopîç,
rji -pioTot xaxocpY^v £-/otXx£\'j!jav:o fxd/atpav
stvoôiVjV, 7:pcoTot oh powv è-daav:\' apoxr^ptov.

Ferrea turn vero proles exorta repente est,
ausaque funestum prima est fabricarier ensem
et gustare manu vinctum domitumque iuvencum.
Fortasse noster v. 541

necdum etiam audierant inflari classica
ob oculos habuit Aratum, de vita aurei generis canentem ;

Quae ad rem pecuariam pertinent, pleraque e libro
secundo Varronis hausta sunt, sed in argumento per-
poliendo, ut in superioribus libris, ornamenta poetarum
Graecorum haud spreta a Vergilio sunt, quod iam statim
apparet e versu

ut Pindarus, 01. 1, 2 7 : sXi\'f avxt \'f at\'otixov (oixov xsxotojxcvov.
III, 10. Profitens ipse de se:

Primus ego in patriam mecum, modo vita supersit,
Aonio rediens deducam vertice Musas.
vestigiis ingressus est Lucreti (I, 117), de Ennio hacc
celebrantis :

dciîdi\'t ex Helicone perenni fronde coronam
per gcntis Italas hominum quae clara clucrct.

UI, 51— 51). Enumerans quae in bona vacca desideran-
tur poeta obsecutus est Varroni (II, 5, 7 sqq.), qui haec
observanda esse monet emptori armenti: „ut sint bene
compositae . . . latis frontibus (v. 52), pilosis auribus (v.55)
. . . cervicibus crassis et longis (v. 52) . . . a collo palea \')
demissa corpore bene costato (v. 53), latis humeris, bonis
clunibus (v. 54), codam profusam usque ad calces ut
habeant (v. 59) . . . colore potissimum nigro, dein robeo,
tertio helvo, quarto albo, mollissimus enim hic, ut duris-
simus primus (v. 56)."

Ill, «0 sqq. Maro eosdem termines aetatis pecori pro-
creando aptae statuit atque Varro II, 5, 13: „Non minores
oportet inire bimas, ut trimae pariant, eo melius, si qua-
drimae ; pleraeque pariunt in dcccm annos, quaedam etiam
plures." De equabus c, 7, i : „videmus ne sint minores
trimae, maiores decern annos\\ cf. II, i, § 13.

III, ({«—71. Sententia est Varronis II, 5, 17: „item ut
in reliquis gregibus pecuariis, dilcctus quotannis habendus
et reiculae reiciundae. quod locum occupant earum, quae
ferre possunt fructus."

III, 72—88. Cf. Varr. II, 7, 4 sqq.: „Equos, ad ad-
missuram quos velis habere, legere oportet amplo corpore,
formosos, nulla parte corporis inter se non congruente.
Qualis futurus sit equus, e pullo coniectari potest (v. 75) ;
si caput habet non magnum nec membris confusis si
est (v. 80) . . . iuba crebra, fusca, subcrispa subtenuibus
saetis, implicata in dexteriorem partem eervieis (v. 86),
pectus latum ct plenum (v. 81) . . . spina maxime duplici
(v. 87) . . . ungulis duris (v. 88); § 6: de stiqîc magni
interest qua sint (v. 75 et 110);... equi boni futuri signa,

\') Ita recte proposuit in ed. IIenricii.s Keilius pro codd. lectione:
„a collo corpore apoleo demisso"; cf. cap. II, ad G. IV, 39.

si cum greg-alibus in pabulo contendit in currendo aliave
qua re, quo potior sit; si cum flumen travehendum est
gregi, in primis progreditiir ac non respectât alios 77—79).

ill, 76. Servius annotat: „Ennius de gruibus (Ann. 545):
perque fabam repunt et mollia crura repomint!\'

In sequentibus (v. 91—122) saepe Homerus, semel
Apollonius Rhodius a nostro expressus est.

Ill, 9.3. Apollonius Rhodius (II, 1235 sqq.) Saturnum
et Philyram in insula, cui nomen <|)tX\'jpTji\'ç erat, conve-
nientes facit, ibique eos a Rhea in adulterio deprehensos
esse fingit:

TOÙ; 0\' £vl Xixtpoi;
tî\'T|Xc f)cà (jtsoaYjYÓ;\' ô 0\' è; sov?^; àvopouaa;
saauTO •/«[■:•/,svTt ctur^v svaXiyxto; t\'-TKo.

III, 10:i sqq. „Nonne vides" cet. (cf. v. 250), ut Lucre-
tius (II, 263), qui similiter eo loco ardorem equorum
expingit:

Nonne vides etiam patefactis tempore puncto
carceribus non posse tamen prorumpere equorum
vim cupidam tam de subito, quam mens avet ipsa?

„Campum corripuere" (v. 103) valet Homericum: oti-
-jiTjaaov TTSotoio. II. II, 785; XXIII, 364.

Ill, 106. In hoc certaminc describendo Vcrgilio fuit
ob oculos Homerus, 11. XXIII, 362 sqq.:

£oay|jLcV(o;\' 0" o\'oixa oti-pY^ajov Tsot\'oio (= v. 103, 104)
voxit v£(7jv, tayitij;\' G-o oè otcpvotot xovtV^

laTat àctpofXc\'vTj co; ts vicpo; OusXXa (= v. iio, iii),
yaTtat o\' èppióovto [JLStà Tr^or^a\' œd\\irjio
ótpjj-ata o\'otXXots |j.àv yi}ovl -tXvato 7:ouX\'j|3otcfpYj,
dXXots ô\'àt;ctaxî |X£tr,opa (= v. io8, log) tol o\' èXatr^ps;
é\'ataaav sv otcppotot (= v. io6), -ataaas ôà {}u(jLb; ixaatou
vtV.-/;; [£[jLcVCüV (= v. 105, 106) xixXovto os ofat sxaoto;
tü-otcj\', 0? 0\' èûctovto xovfovts; -sototo.

0\' lvj]XYjXoto (xstacppsvov sijpis t\'(o[x(o
})ip|xst\'" £-\' aijt(j) yàp xs\'^otXà; xatai}£vt£ -stiailTjV.

III, 123—1!17. De admissura Varro H, i § 17: „Qui
potissimum quaeque pecudum pascatur, habenda ratio,
nec solum quod faeno fit satura equa aut bos, cum sues
hoc vitent et quaerant glandem, sed quod hordeum et
faba interdum sit quibusdam obiciendum et dandum bubus
lupinum et lactariis medica et cytisum; praeterea quod
ante admissuram diebus triginta arietibus ac tauris </(j/ur
plus cibi ut vires tiabcaut, feminis bubus demitur, quod
macescentes melius concipere dicuntur." Idem H, 5, § 12:
„Propter feturam haec servare solco: ante admis.suram
mensem unum nc cibo ct potione se implcani, quod cxisti-
mantur facilius macrac concipere. Contra tauros duobus
mensibus ante admissuram hcrba ct palca ac faeno facio
pieniorcs t et a feminis secerno."

III, 14»—150. Vergilius de a.silo: „asper, accrba sonans";
Lucretius (V, 33) de serpente, Hesperidum servante ful-
gentia mala: „asper, accrba tuens." Deinde v. 150 noster
fortasse adumbravit Aesch. Sept. 140: ôopitfvaxto; aî})7,p

m, 157—1625 179—181. Cf. Varr. II, 7 § 15= „E quis
(equis) quod alii sunt ad rem militarem idonei, alii ad
vecturam, alii ad admissuram, alii ad cursuram, non
item sunt spectandi atque habendi. Itaque peritus belli
alios eligit atque alit ac docet; aliter quadrigarius ac
desultor; neque idem qui vectorios facere vult ad ephip-
pium aut ad raedam, quod ut ad rem militarem [quod
ibi ad castra] habere volunt acres, sic contra in viis
habere malunt placidos."

111, 163—173. De bubus cf. Varr. I, 2o§ 2: „Novellos
cum quis emerit iuvencos, si eorum colla in furcas desti-
tutas incluserit, ac dederit cibum, diebus paucis erunt
mansueti et ad domandum. proni. Tum ita subigendum
ut minutatim adsuefaciant et ut tironem cum veterano
adiungant (imitando enim facilius domatur), et primum
in aequo loco et sine aratro, tum eo levi, principio per
harejiam aut molliorem terrain, Quos ad vecturas, item
instituendum, ut inania primum ducant plaustra (v. 170),
ct si possis, per vicum aut oppidum." —

III, 174—178. Cf. Varr. II, 5§ 17: „Semcstribus vitulis
abiciunt furfures triticios et farinam hordcaceam ct tene-
ram herbam, et ut bibant mane et vespcri curant." De
pullis II, 7 § 12: „anniculis iam factis dandum liordeum"
cet.; ^orro II, 5 § 16: „ad matres mane adigi oportet,
et cum redierunt e pastu ; cum creverint vituli, levandae
matres pabulo viridi obiciendo in pracsepiis." Cum vv. 177
et 178 cf. II, 2 § 17: „Interea matres eorum iis tcm-

poribus non muigent quidam, qui [ut] melius, omnino
perpetuo, quod et lanae plus ferunt et agnos plures."

III, 182—184. Cf. Varr. II, 7 § 12: „ .. . eosque (pullos),
eum stent (fortasse: stabulent) eum matribus, interdum
tractandum, ne eum sint deiuncti, exterreantur ; eademque
causa ibi frenos suspendenduni, ut eculi consuescant et
videre eorum faciem et e motu audire crepitus."

III, 223. „Longus Olympus" ab Homero, II. XV, 193
appellatur [xotxp^j; )Xu(X7:o;.

III, 22(t. Quod Homerus, 11. 1, 364, de hominibus
usurpavit: papù OTSvd/(ov, Vergilius de tauro adhibet:
„multa gemen.s."

III, 232. „(Tauru.s) irasci in cornua diécit." Eodem
modo Euripides Bacch. 743: Taùpot 0\' uppiaTal xst; xipa;

Ill, 237. Vergilius comparationcm, qua Homerus utitur
de Graecis in helium proficiscentibus, ad taurum viribus
refectis rursus hostem aggredientem transtulit; 11. IV,
442 .sqq.:

(ó; oot\' èv aÏYtaXti) -oXur^yit xO(jLa OaXdaaT,;
ojivuT è-aoouTspov Cs\'fupou u7:o xtvr,oav-o;\' (v. 237,

üóvT(j) (xàv tà -fitota xopuoosiat, aCrràp sttsit«
yipoto f/r,Yvó|xsvov jxsYoiXa «(Jicpl oi «xpa;

III, 242—283. In hac parte Aristotelem, Hist. An. VJ,
18, poetae praesto fuis.se, Knochius p. 13 et 14 demon-
strare conatus est. Mihi tamen non omnino persua.sit,
quoniam plerique loei philosophi nimis discrepant a versi-

bus Maronis praeter duos: v. 255—257 = Arist. H. An.
VI, 8, I—2: /al ot us; ot otYpioi yaXs-coTaiot. . . . xat
-00; àXXr^Xou; [xèv -otoùvxat [xd/aç t>a\'j(JLaaTà; fiojpaxtCovtsç
ia\'Jtoù; xal - 010 û v: s ç to ô s p |x a ûç t: a y u t a t o v s x
■i: a p a a X £ u y, ç, t: p b ; ta ô s v 0 p a t p i 0 v t £ ç xat t(j)
uYjXcj) }jLoX\'jvovT£; ûoXXdxt; xal ^Y^patvovTE; ÉauTou;. Alter
locus est de equabus vento gravidis, v. 273—283 =
Aristot. H. An. VI, 18, 4—5: Osouat ô\'out£ -pbç â\'io
o\'jT£ -pb; ô\'ja|xd;, dXXà -pb? dpxTov y^ vctov .... tot£ ô\'
£x|5dXXo\'jat tf xaXoùat ôs xat toOto, (i)a-£p £7:1 toù tixto-
[jlÉvo\'j, i7:7:o[xav£;\' à\'aTt 0\' otov y^ xa7:pta, xal Cy^toOsi toû-
To [xdXtaTa 7:dvT(ov at 7T£pt Ta; cpap(xax£ia;. Sed Varro
quoque (II, i, 19) eandeni rem tradit: „in fetura res
incredibilis est in Hispania, sed est vera, quod in Lusitania
ad Oceanum in ea regione, ubi est oppidum Olisipo, monte
Tagro (?) qtiacdam e vcuto concipmnt ccrio tempore cgiiae."

III, 2«1. „Porta sonat caeli" = 7:\'jXai (ji\'jxov oùpavoù,
Ilom. II. V, 749.

III, 289—294. Eiusmodi invocatio Musarum etiam initio
carminis Lucr. I, 922 sqq. invenitur:

Nec me animi fallit, quam sint obscura: sed acri
percussit thyrso laudis spes magna meum cor,
et simul incussit suavcm mi in pcctus amorcm
Musarum, quo nunc instinctus jncntc vigcnti
avia Pieridum peragro loca nullius ante
trita solo, iuvat integros accedere fontes
atque liaurire, iuvatque novos decerperc flores
insignemque mco capiti petere inde coronam,
unde prius nulli velarint tempora Musac.

Animadvertc et compara imprimis illud ,.nec me animi
fallit, quam sint obscura" cum v. 289:

Quae loca Maro „deserta" vocat, iis Lucretius epitheton
dat „avia"; postremo omnes illi versus inde ab „avia"
usque ad „Musae" conferendi sunt cum v. 292—293:

Ill, 2})5—305. Cf. Varr. II, 2 § 7: „Primum providen-
dum, ut totum annum recte pascantur intus et foris :
stabula idoneo loco ut sint, ne ventosa, quae sfeefent
magi\'s ad orientem quam ad vieridi\'anum tempus (v. 302—
304). Ubi stent, solum oportet esse eruderatum ct pro-
clivum, ut everri facile possit ac fieri purum. Non enim
solum uligo lanam corrumpit ovium, sed etiam ungulas,
ac seabras fieri cogit (v. 298—299). Cum aliquot dies
steterunt, subicere oportet virgulta alia, quo mollius
requiescant (v. 295 sqq.) purioresquc sint."

111,313. Cf. Varr. Il, 11 § 11: „Fructum ut ovis e
lana ad vestimentum (v. 304), sic capra e pilis ministrat
ad usum nautieum et ad belliea tormenta et fabrilia vasa."

Ill, 3U--315. Cf. Varr. II, 3 § 6: „Non multo aliter
tuendum hoe pecus (caprinum) in pastu atque ovillum,
quod tamen habent .sua propria quaedam, quod potius
silvestribus saltibus delectantur quam pratis." § 8 „ . .. usu
vcnit iis sacpc, quod inter se comibus pugnant atque in
spinosis loeis pascuntur" (v. 315); cf. II, i § 16.

III, 318—321. Varro (II, 2 § 17) de ovibus, dc quibus
eadcm fere valent, quae dc capris, baece docet: „Itaque
deliniendum in nutricatu pabuli bonitate et a frigore et
aestu ne quid laboret curandttm"

praecepta Varronis (II, 2 § 10 —11): „Eaeque ibi ubi
pascuntur in eadem regione, tamen temporibus distinguunt
aestate (v. 322), quod cum prima luce exeunt pastum
(v, ,324), propterea quod herba ruscida (v. 325—326)
meridianam, quae est aridior, iucunditate praestat. Sole
exorto poium propellunt, ut redintegrantes rursus ad pastum
alacriores faciant (v. 327—330). Circiter meridianos aestus,
dum defervescant, sicb umbriferas rupcs ct arbores pafulas
subigunt, quaad refrigeratur (v. 331—334), Aere vesper-
tino rursus pascunt ad solis occasum .... Ab occasu parvo
intervallo interposito ad bibendum appdlunt et rursus
pascunt, quaad contencbravit-, iterum enim tum iucunditas in
herba redintegrabit (v. 335—338). HaecaVergiliarumexortu
ad aequinoctium autumnale maxime observant (v. 322)."

Hic versus lectorem Theocriti (VII, 138) prodit;
oè TTOtl a/tapiaF; ópoóa|xvfotv atilaXftüvs;

III, 857—36». Homerus idem de tenebris Cimmeriis
commémorât, quod Vergilius de Scytharum regione :
Od. XI, 15:

•/,iXio; \'.paii)(üv xaTaoipxstat ctx.Tfvsaaiv,
o\'ji)\' fiTJiX av Q-érftpi o\'jpav>jv dcoTsposvTa

una nocte vias quoniam persaepe videmus
siccari mollisque luti concrescere crustas.

Ill, »80—390. Cf. Varr. II, 2 § 3: „De forma. Ovem
esse oportet corpore amplo, quae laiia multa sit et molli,
villis altis et densis toto corpore" cet. § 4 de ariete:
„animadvertendum quoque, lingua ne nigra aut varia sit,
quod fere qui eam habent, nigros aut varios procréant
greges."

III, .15)1—303. Huius fabulae auctor est Nicander, cf.
Macrob. Sat. V, 22, 10 et Servium in add. Dan. ad h. v.

111, 394—35)0. Cf. Varr. II, 2, 19: „Ad corpus alen-
dum (ovium). . . maxime amicum cytisum et medica; nam
et pingues facit facillime et genit lacté" (cf. II, i § 17:
„lactariis medica et cytisum.") Per cytisum et lotum
eadem herba significatur. Sed Varro non tradit, non-
nullos rusticos lactis causa iam statim agnos excretos a
matre depcllere (cf. II, 2 § 17), quod poeta fortasse
viderat olim in patria sua (v. 398—399). At profecto in
sequentibus :

III, 400—403 ci ob oculos fuit Varro (II, 11 § 16):
„Muigent vere ad caseum faciundum mane, aliis tempori-
bus meridianis Itoris." §6 „Qwx asfargi soient sales, vwcWov
fossilis quam marinus."

III, 404—114. Passim Varro de canibus loquitur, quae
paucis versibus collegit Maro; I, 21: „Canes potius cum
dignitate et acres paucos habendum quam multos, quos
consuefaciîis noctu vigilare et interdiu clauses dormire"
(c. 19, 3: „villa sine canibus parum tuta"); II, 9 § 2:
„genera duo, unum venatieum et pertinet ad feras bestias
silvestres, alterum quod custodiae causa paratur et pertinet

ad pastorem" § 5 : „Item videndum, ut boni seminis sint.
Itaque et a regionibus appellantur Lacofies, EpiroticV\'
cet. Quid sibi velit illud „pasce sero pingui" (v. 406),
iam intelleges inspiciens Varr. II, g, § 10: „nec non ita
panem hordeaciuvi dandum, ut non potius eum in lacte
des intritïivi, quod eo consueti cibo uti a pecore non
cito desciscunt." Quare potissimum Hiberi fures memo-
rentur, docet idem (I, 16 § 2): „Alultos enim agros egregios
colere non expedit propter latrocinia vicinorum, ut . . .
iti Hispania prope Lusitaniavi (Varro in Hispania ali-
quamdiu fuerat, cf. Ill, 12, 7). Non igitur opus est hos
versus Vergilianos referre ad Hes. Opp. 604:

/al x6va /apyapóoovTa xojisr/ p.Y, cssfoso otTO\'j,
(XY^ -OTi a Yj|i.£pióx.otTo; avYjp à-h -/jiY,(jiaî)\' s^tat.

Ill, -III—439. Quibus consiliis ac rationibus optime
cavendum sit ab anguibus, nemo magis idoneus erat, qui
Vergilium edoccret, quam is qui Hr^pta/d et \'AX£;t\'fdji{jLa/a
conscripsit, Nicandcr. Iam comparato v. 414—415 cum
Nie. Ther. 51—56:

yaXj^dvYj, a/vYjGTf; ts , /al -pifovsaai TO[Jia(Y(
/iojio;, Tro\'jXuooo\'jai xaTa\'^iY^yilsioa -j-svsfot;,

toF; ôY( yYjpajJtà /oîXa /al OXY^wpsa; eùvà;
/sivtóast;, ôa~cô({) ôà ûsawv utt^oio /opcoaYj.

Nie. Ther. 17g, 180: çj^acpapb; ô\'àva-t(ji7:paTat aùyVjV
\' a/ptTa TOicpuoaovTo;.

III, 425—434. Descriptio motuum et colons serpentis
ex ipsius iNIaronis ingenio profluxit, sed reliqua mutuatus
est a Nicandro, Ther. v. 366—371:

"0; 0\' 7j TOt -h 7:plv [xèv û-b ppoyfltóost Xffjivr]
otJ-stoTov patpdcyoiat cpspst xotov ctXX\'oTav uowp
^stpio; aùr^vïjai, 0 èv -uOjxivt Xf|xvr^ç,

xal Toi>\' oy\' £v yi^j^so) TsXiflst <|^a\'fapo; t£ xal aypouç,
})dX-tüv TjEXfo) |3Xoaup>jv ôi[j.a;\' sv ôà xsXsuOoiç

Ill, 435 -439 cum Nie. Ther. vv. 21—34 conveniunt;
sicut Vergilius „tum .... cum" usurpât, ita Graecus TVjixo;
OTS: hic tamen plura loca enumcrat serpentibus infesta,
si quis dormire velit sub divo, quorum haece laudo com-
parationis causa:

cpEÔyejv a\'jaXéoi» ilipso; ûuposaaav àÛT|XT,v,
aïi)pto; (v. 435) £v xaXa|x-(j QTOpiaa; àxpio-Epo; e\'joy]; ,

7:p(ô-a xuïaxo|xivr, oxtasi yXoaovia; îd|xvou;,
r7,|xo; ot\' aùaXiov cpoXfowv à-sôuoaTO YY,pa; (v. 437)
(X(T)Xo; È-iaT£r/(ov, ots \'.ptoXsV/ EÎapi ^suyiov
oix|xaot àjx,3X(ooo£t (v. 438, 439).

V. 124 OTS oùv -ixvotot .... îauEi,
v. 126 Y^ OTS Xf-TYjat jXSi)\' £>jV V0|X0V.

aÙTàp £vco-f,ç
yXr^vEa C5otvi\'ao£t TEÖotofxsvo;\' ô;ù ôà otxp\'iQ
•flójajTi Xr/jidCcov vîàrr^v oxcoXu-TETat oijpr^v.

Vergilius „trisulcis" substituit, quod lingua duplex ser-
pentis micans in tres partes divisa esse videtur (Ov.
Met. III, 34).

III, 440—4(}(). De morbis pecoris agenti Maroni praesto
fuit Varro II, i, § 21 sqq. : „Animadvertendum, quae
cuiusque morbi sit causa, quaeque signa earum causarum
sint (= V. 440) et quae quemque morbum curatio sequi
debeat. Fere morborum causae erunt, quod laborant
propter acstus (v. 443—444 „sudor"} et propter frigora
(v. 441—442)"; II, 3 , § 8 : „Quaedam scripta habere (dicam)
magistros pecoris, quibus remediis utantur ad . . . vulnc-
ratuvi corpus, quod usu venit iis saepe, quod inter se
cornibus pugnant atque in spinosis locispascun/ur (y. 444)".
Ill I, § 23 „Curatio autem ... . haec. Perfunditur aqua
et perungitur olco (v. 445—448) ... si hoe genus rebus non
proficitur, dcmillitur sanguis, maxime e capite" (v. 452—
456). De tonsura Vergilius v. 448—451 = Varro II,
ii, 7: „Tonsas eodem die perungunt vino et olco, non-
nemo admixta ccra alba . . ; si qua in tonsura plagam
accepit, eum locum oblinunt picc liquida."
* III, 478—\'!««. Vergilius in peste Norica describcnda
grassatus est via propria, sed interdum elocutiones quas-
dam Lucreti imitatus est.

Armenta atque pccude s, genus omne ferarum,
V. 481 iSIaro pestilentiam per omnia vagantem querens :
corrupitque lacus, infecit pabula tabo
ob oculos habuit Lucr. VI, 1123 sqq:

pestilitasque
aut in aquas cadit aut fruges persidit in ipsas
aut alios hominum pastus pecudumque cibatus.
V. 482 Servius ad h. 1.: „est autem hoc Sallustii, qui
ait : ne simplici quidem morte moriebantur" Vergilius :
Nec via mortis erat simplex.
V. 485 Casu fortasse et hic et Lucr. VI, 1190 „minu-
tatim" occurrit.

V. 495 „Dulces animas" = Hom. II. X, 495: (JisXir^ôia
})!j|jLÓv. Homerus tarnen de hominibus, Vergilius de vitulis.
V. 510: Sudor et ille quidem morituris frigidus, aret
pollis, et ad tactum tractanti dura rcsistit.
Lucr. VI, 1191: „frigida pellis duraque"
V. 511: Mox erat hoe ipsum exitio;

\'lv/f)f<o)v ûo\'j xéçja xstva xapï^aotv èiJtûeXaosis.
V. 520—522 expressi sunt ad exemplum Lucreti (II, 361):
Nec tenerae salices atque herbae rore vigentes
lluminaquc illa qucunt summis labentia ripis
oblcctarc animum.
Amnem dixit Maro puriorem electro, praeeunte Calli-
macho, hymn, in Cer. 29:

Cum toto nostro loco conferto Nic. Tber. vv. 235—256,
ubi praecipue attendendum est ad v. 240 (TOixcpoXuysç =
„papulae" v. 564), v. 245 = „singultus" v. 507),

v. 250 (ôt\'i\'/j \'fdcp\'jya ^tjpafvstott aùov = „fauces premit
aspera lingua"). Ceterum loci tantum inter se diflferunt,
ut de imitatione cogitari non liceat.

Conspicuus est consensus inter priorem partem huius
libri et praecepta Varronis, in libro tertio de apibus data.
Quare Knochius p. 13 utriquc eundem auctorem Aristotelem
fuisse arbitratur, quod mihi minime persuasit. Fieri quidem
potest, ut Varro poetae non ubique suffecerit, velut in
libro secundo Georgicon observavimus, sed tum ad fontem
aptiorem eum accessisse puto. Materiem enim abundantcm
in Reatini opere inveniebat, omamenta autem poëtica
melius a vatibus quam a philosophe petere poterat. Et
ubicumque et Varro et Aristoteles a Knochio locis Vcr-
gilianis admoventur, Romanus multo maiorem similitudinem
cum Marone ostendit quam Graecus, ut mox apparebit
e vv. 69—72, ubi „sonitus tubarum" cum apibus collatus
non ab Aristotele sed a Varrone commemoratur.

Breviter Varro (III, i6 § 12): ,,(alvearium) prope se
loca habeat, ubi pabulum sit frequens et aqua pura." Sed
maiorem consensum ostendunt:

IV, 25—29 cum Varrone (III, 16, § 27): „Cibi pars
quod potio et ea iis aqua liquida (fortasse: „quod
potio iis et ea aqua liquida"), unde bibant esse oportet,
eamque propinquam, quae praeterfluat aut in aliquem
locum influât, ita ut ne altitudine escendat duo aut tres
digitos, in qua aqua iaceant testae aut lapilli, ita ut extent
paulum, ubi adsidere et bibere possint."

IV, 30—32. Cf. Varr. III, 16, § 13: „Oportet dominum
serere, quac maxime secuntur apes; ca sunt rosa, serpyl-
lon."Cetcrum de herbis, circa alveariasatis, discrepant inter se.

IV, 80—50. Multa referenda sunt in his vv. ad Varronem:
primum quomodo facienda sint alvearia, praecipit Reatinus
III, 16, § 15: „Alii faciunt ex viniinibus {v. 34)... alii e
ligno et corticibus iy. 33), alii ex arbore cava (v. 44)";
§ 17: „optimae fiunt corticcae, deterrimae fictiles, quod
et frigore hieme et aestatc colore vehementissimc haec
commoventur" (v. 35 et 36). Cum vv. 38—42 comparato
Varr. III, 16, § 8: „Extra o.stium alvei obturant omnia,
qua vcnit inter favos spiritus" (v. 39) ; § 6 : ,.(apes) secuntur
omnia pura; itaque nulla harum adsidit in loco inquinato
(v. 49 „aut ubi odor caeni gravis") et co qui male olct"
(v. 47 ct 48). Postremo huic loco admoveto 12:
„primum secundum villam potissimum, ubi non rcsonent
imagines (v. 49 et 50) (hic enim .sonus harum fugae
existimatur esse -]- procerum \'), esse oportet acre tem-

\') Scaligcr hic legendum e.sse censct „protelum", c Varroni.s
libro de liberis educandis aflerens: ,,contra delectatio protelum
ad discendum "

perato, neque aestate fervido, neque hieme non aprico"
(v. 35—36); § 37 „providendum vehementer, ne propter
aestum aut propter frigus dispereant."

IV, 61—66. Uterque idem praecipit de modo, quo apes
in alvum alliciendae sunt; Varr. Ill, 16, § 22: „sed et f
(fortasse: „qua") transiturae sint apes, ea apiastro (= meli-
phyllo, cf. § 10) perfricandum, quod inlicium hoe illis";
§ 31: „quo volunt perducere, non longe inde oblinunt
erithace (= cerinthus Plin. XI, 7, 17) ceterisque rebus,
quibus delectantur" (cf. § 23 s. f.). De altera ratione,
qua possunt apes in sede collocari, cf. Varr. Ill, 16 § 7 :
„si quando displicatae sint, cyvibalis et plausibus numerojw
(ita Keilius) redducunt in locum unum" (v. 64).

IV, 07—87. Operae pretium est animadvertere, quam
venuste haec a Vergilio deprompta sint e Varrone, ibid.
§ 18: „(plures reges) inutiles fiunt propter jf^/Z/w/^-j" § 9 :
„Omnes ut in cxercitii vivunt et opus faciunt pariter et
ut colonias mittunt, iique duces conficiunt quaedam ad
vocem ut imitatione tubac (v. 72). Tum id faciunt, cum
inter se signa pacis ac belli habeant." § 30 „A mellario
cum id fecisse sunt animadversae, iaciundo in cas pulverc
(v. 87) et circumtinniendo acre perterritac."

IV, 88—lOiï. Hi versus referendi sunt ad Varr. III,
16 § 18: „Et quidam dicunt, tria genera cum sint ducum
in apibus, niger rubus varius, ut Menecrates scribit, duo,
nigcr et varius, qui ita melior, ut expédiât mellario,
cum duo sint in eadem alvo, interficere nigrum, cum sit
cum altero regc, esse seditiosum et corrumpere alvum,
quod fuget aut cum multitudinc fugetur." — Consensus
ille, quem Morschius p. 42 inter Menecratcm et Vergilium
statuit, ego quidem non video; nam Graecus duos duces,
higrum et varium , Romanus nigrum et rubrum distin-
guit; ruber enim significatur per adiectiva „ardens" ct
„rutilus." Ergo commemorantur ab utroquc duo tantum-

modo reges, sed attendens ad illud discrimen potius cre-
diderim , Vergilium e Varrone ipso sua hausisse. Omnino
cum nostro conspirât Aristot. H. A. V, 18 § 2 : -lov ôà
r,Yc[iovtov èorl \'(ivr^ ôuo* ó (jièv psXTtcov - u p ^ 0 ó ô\' STSpo;
(xéXaç xal ûotxiXtoTspoç. Porro Vergilius meliori
et peiori generi apium eas virtutes attribuit, quas Varro
dedit bene valentibus et aegris, cf. ibid. § 20: „sanitatis
signa, si . . . sunt nitidae (v. 98—100); minus valentium
signa, si sunt pilosae et horn\'dac (v. 93), ut pulvcrulcntac"
(v. 96—97;. Apis colorem cum pulvere comparatum pluri-
bus verbis describit poeta, non ignarus loci Callimacbi,
h. in Cer. v. 6:

IV, 103—107. De alis regibus eripiendis nec Varro neque
Aristoteles quidquam tradit, sed rursus v. 108 Maro allu-
dit ad Varr. Ill, 16 § 29 et 30: „duo soient praeire
signa — proinde ut milites faciunt, cum castra movent."
Flores, qui circum alvcum poni soient, § 10 et 13 enu-
merantur: „aptissimum ad mellificium t/iyinum."

IV, 117. „Vela traham." Saepius Graeci ct Romani
navigandi verba ad orationem transferunt, velut Pindarus
quoque sensu translate I. II, 40:

Notum llomericum (II. I, 433): taxfa (Jièv aTsfXavTO.
Vergilius „traham" usus est pro composito „contraham",
ut G. I, 373 „legit" pro „colligit" (scil. humida vela).
Nihil igitur btfa avspujat (Od. IX, 77). quod idem valet
ac „vela pandere", commune habet cum „ vela trahere"
(Morschius p. 66).

moenibns Tarenti hortum colentem, ita pulchre depingit,
ut nos pigeat, non plura eum eodem modo de hortis
cecinisse. Talem digressionem si comparamus cum Nicandri
fragmentis (3. 5, 7, 14, 15,18,21 Schneider), apparet,
quantum hi poetae inter se discrepent. Nam eiusmodi
versus Graeci melius sese haberent in libro de arte culi-
naria scripto quam in carmine rustico. Unum tantum
poeticum epitheton e fragmente II afîertur: \'frjol Havb;
«Ya^ixa, quod parum probat (cf Bernhardy, hist. litt.
Graec. II,-2, § 125, p. 738). Attamen fieri potest (quod
iam supra dictum est), ut Vergilius hic illic Colophonium
inspexerit, fabulamque ex eo transtulerit (cf G. III, 391).
Namque Columella IX, 2, 4 haec tradit: „Sed ne illud
quidem pertinet ad agricolas, quando et in qua regione
primum (apes) natae sint, utrum in ïhessalia sub Aristaeo,
an in insula Cea, ut scribit Euhemerus, an Erechthei
temporibus in monte Hymetto, ut Euphronius, au Crctae
Saturni temporibus, ut Nicajidcr." Verisimile est, Maronem
(v. 144—152) fabulam duxisse ex opere Nicandri, quod
inscribitur MeXtaao\'jjiyt\'^d, nam Callimachus (Morschius
p. 81) h. in lovem v. 41 auctor non fuit; nihil enim de
apibus, sed tantummodo Curetés feriendo ac tundendo
effecisse narrat, ut Saturnus vagitus lovis non audiret.

IV, ir,3—157. Cf Varr. Ill, 16, § 4: „Eae apes non sunt
solitaria natura sed ut liotnincs ; . . . hic societus operis et
aedificiorum . . . hic ratio atque ars, ab his opus facere
discunt, ab his aedificarc, ab his cibaria condere" (v. 158
sqq.); § 5= ..Foris pascuntur, intus opus faciunt. . . hacc
ut hominum eivitates, quod hic est rex et imperium
et soeietas." Talia nusquam enuntiavit Aristoteles, cf.
JCnochium, p. 17.

Similiter Varro III, i6, § 29: „Cum examen exiturum
est, quod fieri solet, cum adnatae prospéré sunt jnultae,
ac progeniem in coloniam emittere volunt . . . multae
ante foramen" (v. 165). Porro de fucis, do quibus agitur
lY, 168, Varro III, 16, § 8: Neque ipsae sunt infi-
cientes, nec non oderunt inertes (= „ignavum pecus").
Itaque insectantes ab se eiciunt fucos, quod hi neque
adiuvant et mel consumunt, quos vocificantes plures per-
secuntur etiam paueae." Non alienum est ab hoc loco
pauca disserere do Aeliano, N. An. V, 42: Nfxavopo;
ôsù\'fOjisFv TOÙ; XTj\'ff^vd; cpr^oiv. Lectio non sana est, nam
£Ù\',pop£Îv, feracem esse, do fucis dictum, sensu caret. Nec
mihi placent coniecturae, quales £(iYr/.fop£îv et eù-opsîv;
sententiae satisfacit: sùtpocpEtv, sed nullum verbum plane
convenit cum Vergiliano „ignavum." Cf. Arist. 11. A. V, 22 :
Ó . . . ax£VTpo; xal vtoDpo; ; Varr. Ill, 16, 5; 19 „fur

qui vocabitur (fortasse: „vocatur"), ab aliis fucus, est ater,
lato ventre" (Aristot. ibid, ó cptofi xaXou[j.£vo; . . . èoTi [xiXa;
xal -Xa\':yYa<ï\'««f\')\'

IV, 170—175. Calliniachus, hymn, in Dian. 44 deam
vix tres annos natam officinas Cyclopum adeuntem facit:

aùili ôà KuxXtii-a; jisTExfaîls. toÙ; jxàv £TSTjji£
vTjOci) £v AiTtap-fj . . .

Romanus quoque Cyclopes „fulmina properantes lentis
massis" inducit; cetera vero ipse de suo ingenio illustravit.

IV, 101—102. Prognosticum idem ab Arato (v, 1028—
1030) inter alia tempestatis praesagia exponitur:

o\'jÔ\' av ETi Houilol iJLsyaXou y£i(i(ovo; tovto;
ZjiOOaO) -Ol/jOatVTO VOfl^iV XT,pOÎO fiiXtooot
àXX\' aÙToO fxûsi\'ôi T£ xal gpY^*^\'\' eiXfcoovto.

In capite iam saepe laudato etiam Varro mentionem
facit huius proprietatis apium (§ 28): „quod non omnis
tempestas ad pasiiuti prodire longius patitur, praeparan-
dus cibus" cet.; § 37: „Si quando subito imbri in pastu
sunt oppressae aut frigore subito, antequam ipsae provi-
derint id fore, quod accidit raro, ut dccipianturT

IV, 215—218. Cf. Varr. Ill, 16, § 8. „regem suum secun-
tur, quocumque it, et/essum sublevant, et sinequit volare,
succollant, quod etim servare voluut!\'

IV, 228—235. Vergilius duo, Varro tria mellis eximendi
tempora distinguit, quare Knochius p. 20 Aristotelem
(H. A. IX, 40 § 20) adhibitum esse putat. Mihi tamen
Maro videtur suo iudicio Varroniana mutasse, praesertim
cum rctinuerit eadem temporum indicia, cf. § 34: „Eximen-
dorum favorum primum putant esse tempus vergiliarum
exortu (v. 232—233)... tertium post vergilidruui occasum"
(v. 234—235).

IV, 211 sqq. Cf. Varr. Ill, 16 § 17: „Verno tempore
et aestivo fere ter in mensc mellarius inspicere debet
fumigans leviter cas et ab spurcitiis purgare alvum ct
vermiculos cicere!\'

IV, 214. Iam Hesiodus fuco usus est exemplo inertiae,
quem opponeret api industriae. Ascraei versus, quos
Vergilius ante oculos habuisse videtur, hi sunt (Opp. 305):

(xr^\'fY/^saot) xoiVjtjpot; etxeXo; óp|x"/(V,
fjïtz (X2Xtaad(i)v xajxatov Tpuyouotv àspy\'"\'\'^
eoilovTs;.

Theog. 599 idem de iisdem animalculis:
^ àXXoTptov xajxaTOV ocpstipr^v s; àfxcovxai.

IV, 2«0—2C3. Susurrum apium, quarum examina ubique
poeta cum exercitibus comparat, hic rursus tribus com-
parationibus, quas Homerus de Troianis clamore cum

Graecis congredientibus adhibet, cum mumure venti,
stridore maris, crepitu flammarum confert, II. XIV.
394 sqq.:

O\'JTS {laXdaar,? xöjxa tooov |3odta -od yipaov,
-OVTOllsv ôpVU[J.£VOV TT^OfiQ pOpStO OÏ.Z\'fZVJ-^ (v. 202),
O\'JTS TT\'jpb; Toaao; ys ttsXSI |3po|xo; at})o|j.£vo[o
o\'jp£o; £v p\'/jaaYjatv, ox\' top£TO zatc{j.£v uXr^v (v. 263)\'
O\'J-\' av£(xo; To\'oaov y^ op\'jolv u\'|it/.o[jLOioiv
Y,-6£t, 0; -£ [idiXioTa (xsya ppiptEtat yaXs-afvojv (v. 261)
oaar, apa Tpóxov xat \'Ayai(T>v ettXeto cpwvt^
Ô£iv>jv àuaâvTtov, ot\' £-\' aXXr^Xoiaiv opouaav.

IV, Üöt sqq. Cf. Varr. Ill, 16, § 36: „Si ex alvo minus
fréquentes evadunt ac subsidit aliqua pars (v. 257—25g),
sub/umigandum (v. 264) et prope apponendum bene olen-
titun herbarnm maxtinc apiastrum et t/iymum (v. 270)."
Aliud remedium, v. 265 memoratum, traditur a Varrone
quoque § 22: „favi melliti intus ponendi a faucibus non
longe", sed ibi tamquam illicium praescribitur, si apes
transferendae .sint in aliud domicilium.

IV, 284—28r,. Cf. Varr. II, 5 , 5: „(scio) ex hoc (bove)
putrefacto nasci dulcissimas apes, mellis matres, a quo
eas Graeci bugcnes appellant"; cf. HI, 16 § 4.

IV, aoi. „Multa rcluctanti"; Homerus de muliere (11.
VI, 458): róXX\' àsxaCoixiv/;.

iV, Uir» sqq. Egregie de altera parte huius libri dispu-
tavit Morschius (p. 68—77), cuius ratiocinationis summam
hic repctam (p. 68): „Quamvis fabula illa Aristaei inven-
tons et restitutoris rei apiariae et verba et res ab Homero
narratas in no.stram memoriam revoccnt, tamen multis
indiciis.... adducimur, non itc Jlomeri ipsius earminibus
Maronem pleraque sumpsisse, scd praesto ei fuisse alium
poetam, quem in Aristaei fabula celebranda ad Homeri
genus dicendi et narrationis se contulisse verisimile est."

Id exemplis probat, cil. G. IV, 320 cum II. I, 351; G.
IV, 333 cum II. I, 357, XVIII, 35; G. IV, 334 sqq. cum
11. XVIII, 39 sqq. „Quamtumvis actio et modus descri-
bendi utriusque poetae sibi respondeant, tamen nemo tam
audax erit, ut versus illos Homeri ... LIaronem ante oculos
habuisse et expressisse contendat." Omnia nomina nym-
pharum apud Vergilium (G. IV, 334—344) et Homerum
(11. XVIll, 35—64) inter se difFerunt; Morschius p. 70:
„quibus argumentis efFectum videtur, iam alium poetam
ante Vergilium Aristaei laudes cecinisse. Sed iam apud
eum cum Aristaeum maerentem secundum Achillem Iliadis,
Cyrenem cum Nymphis secundum Homeri Thetida inter
Nereidum turbas versantem effingeret, tanti erat momenti
Graecorum vatis exemplum, ut etiam hodic in carmine
Romani, qui hanc partem Georgicorum ad eius narratio-
ncm composuit, Homeri vestigia nobis cognoscere liceat
(cf. infra)." — Quis tamen fabulam Aristaei, Homeri genus
dicendi aemulatus, compo.suit et auctor fuit Vergili?
,j Morschius (p. 75) frctus verbis Schol. Bern, ad G. IV,

et Schol, in Pind. P. IX, 6, ubi initium Cyrenae et
Aristaei fabulae c carmine Hesiodi servatum est, recte
statuit, Vergilium cam cx Eoeis pctiisse. Quoniam autem

\') Vulgo Hesiodo tribuebantur duo carmina: ywauw xaTâioyo;
ct r.olat, quae etiam sub uno titulo xaraioyo; laudantur. Ita iuncta
quinque continebant libros (Suidas). lurc tamen Pausanias (IX,
31 § 5) discernit ea, nam in noîatî vitae earum modo niulierum
celebrabantur, quae deorinn notitiam liabuissent, et quo rariora
erant exempla, eo fusius et copiosius ea matrimónia tractabantur ;
in xaTa/i\'/w vero etiam mulieres hcroibus nuptae canebantur, ita
\'ut hoc poema densius et brevius esset, materia suppeditante. In
Eoeis autem Cyrenae fabula narrabatur (cf. Schol. P. P. IX, 6; :

il oïn «tót») ^TLpituv arro xa).).6; t/vjix
UnvKoO Trap ûo\'wp xaÀy, vxltdxt KusfjVrj.

ille versus, cuius G. IV, 360 similis est, non modo in
Yuvaixtùv zaTaXfÎY«) sed etiam in Odyssea (XI, 243) inve-
nitur, „conicere licet non solum unum hunc versum Cata-
logo cum Odyssea communem aut saltem similem fuisse,
sed etiam plures extitisse, qui Homeri elocutionem et
genus dicendi redderent." Quo fit, ut multis locis libri
quarti Odysseam admovere possimus. — De vv. 320 sqq.
et 333 sqq. cf supra.

-(oXsÎTaf "t; ôîDpo Y^p\'^\'^ vYjjjisptV,;
àîldvato; llptotsù; aiyutrrio;, 0; ts îlaXaaor,;
-aar,; [iivfisa oîos I loosioâojvo; &7:oo|i<o;.

Dis.sentiunt de loco, ubi vaticinium a Proteo dabatur,
deque eius patria (cf Morschium, p. 71).

tóv Y\' £t -10; a\'j ôuvaio XoyYjCîàjxîvoç XsXajjSoflat
w; zsv TOI sÏTrfjatv óobv xat (xsTpoc XSXS\'JOO\'J.

Cum verbis „prius vinclis capiendus" cf. Od. IV, 415:
•mi TÓT\' £-£[{)\' u(xrv (xsXsToj y.âf/To; TS TS

• Yjfxo; ô\' YjiXto; [xs\'aov oùpavbv àiJt\'iipspY/.Yj
TYj[xo; ap\' s; dXb; sToi dXio; vY([jL£pTY^;.

àXX\' Yj Tot 7:p(î)TtaTa Xicov Y^\'^^\' Î
aoTap sûStTa ôpay.o)v xal -apoaXt; Y,ôà
yfY\'^STo ô\' uYpV; uoojp xal oivôpsov

Morschius (p. 72) recte animadvertit apud Ilomerum
Idotheam, difficultates imminentes Monelao pronuntiantem,
breviter, uno tantum versu, formas Protei praedicere,
sed postea in ipsa pugna Menelai latiorom de.scrijitionem
a poeta proferri; contra apud Vergilium Cyrenen fdium
adhortantem iam statim omnia animalia ceteraque, in (juae
se conversurus sit deus, enumerare, sed ip.so discriminis
momento ea obiter commemorari. Quare Ilomeri rationem
narrandi tamquam aptiorem ad lectoris animum intenden-
dum longe praefert Vergilio, quem debere talem muta-

tionem putat poetae Catalogi. Sed non praetereundum
est discrimen, quod inter utramque narrationem propter
diversum rerum statum intercedit. Graecus IMenelaum
casus suos Telemacho exponentem facit, atque lieroi
maiori erat gloriae, in eam partem narrationis, ubi ipse de
sua pugna loqueretur, varia illa monstra inserere, in quae
mutatus Proteus eum terrere conatus esset. At Romanus
Cyrenen Aristaeo ante certamen consilia dantem inducit ;
matris autem est, omnia miracula fuse et accurate prius
filio describere, ne in ipso i)ericulo ignarus cuiusdam
mutationis a deo fallatur. Ita factum est, ut postea bre-
viter a Vergilio prodigia illa attingerentur.

OjisF; ô aat£|j.\'.pi(i); è/iji-sv (jlcïXXov ts ûtiCsiv.
à)!\' OTS xsv or, a aùtl; àvstf>-/;tat s-isaaiv,
toTo; è(bv oWv xs xaTSuvYjiJivta Toy,ails,
xal TÓTS ôy; a/s\'aflot ts pfr,; Xùaaf ts -(iç/v^-fx.

e;stY,; 0 suvr^as, jdaXsv 0 sîtI o£p|j.a exaat(i)
svîla xsv atvotato; Xóyo; sûXsto\' tsîps yap atv(o;
\'^(t)xa«ov aXtoTps\'fi(t)v oXo(î)TaTo; oÔ[jiy,.
T(; Y^P XY,TSÏ xot[xY,i)sfY, :

àxx\' aùty, soatoas xal s\'^ppâaato niy\' ovsiaft*
à|jippoo(y,v Gû^i pîva £xâat(i) iIy/xs cpipo\'jaa
y/j (JtaXa -vsfouaav, kxsaaz oà xy^teo; oÔ|xy,v.

Mor.schius (p. 73) locis inter se collatis Ilomerum longe
praestare Vergilio arbitratur, quoniam ab hoc nihil dica-
tur de foedo phocarum odore, ideoque Aristaeo oi)us
non fucrit ambrosia; porro etiamsi ambrosia eius vires
.lugere potuerit, tamen talem beroem, a matre adiutum
atque in specu collocatum, multo inferiorem e.sse Menelao
illo, pelli phocae vestito et suis manibus confidente.

!Maronem rursus „in haec vitia" incidisse credit, quod
non ipsum Homerum, sed eius imitatorem secutus sit;
quod valde probabile est. Verumtamen non obliviscen-
dum est, virtutes heroum alias apud Vergilium, alias
apud Homerum esse, neque Aristaeum pastorem bellatori
^lenelao parem esse. Quam diversus est pius Aeneas
Vergilianus ab illo Homerico! Itaque haec non sunt „vitia"
poetae Romani (aut imitatoris Homeri),.sed is sua ipsius
indole atque ingenio deflexit de via monstrata. Quod
autem attinet ad illam ambrosiam, cf. quae Pindarus
P. 9, 59 de Aristaeo canit:

ilVjOovTaf Tc vtv àilavaTov
//YjVa xat dyvov \'AttóXXojv\' àvopdot xdp|xa cpfXot;,

a\'f/tOTov o-aova |xy,X(i)v,
\'Aypsa xal Nó(xtov, to?; o\' \'AptcrraÏov xaXsÏv.

Aristaeus igitur eo ipso, quod deus est et homo, a
matre unguitur ambrosia ante pugnam; adhibetur enim
non modo lavandi causa, II., XIV, 170:

à(x,3poa(-(j |xàv -pôjTov anh /po>j; tjxspo\'svTo;
X\'j|xaTa TravTa xdîlr^psv,

scil. in amnem, cuius aqua lapyx „vulnus fovit." Kt
(mirabile dictu !) dolor tugit, sanguis imo vulnere stetit,
sagitta excidit: „atque vovac rcdicrc in pristina vires"

ilrfi eùvdC&vto Tzafià [yqyixhi ihliGor^ç-
evoto; 0 0 Y\'pw y;Xi> s; aXoç, eyps oè cpjoxa;
Ca-pscpia?, -doa; ô\' dp\' é-or/sto, XIxto ô\' dpifljxov.
............£-£tTa oà XixTo xal aÙTo;.

fjx£Î; ôà td\'/ovt£; £r£oou|x£tl\', d|xcpl ôà \'/stpa;
pdXXo|xsv oùô\' 0 \'(ifioyj ooXfT^ç £-£X/,}l£to -ziywr^i,

Nam quis te, iuvenum confidcntissime, nostras
iussit adiré domos? quidve hinc petis?

Tf; vu Tot, \'ATpio; ufi, })s«ov oujx\'fpdooaTO ^ouXd;,
o\'f pa |x\' eXotç àéxwxa Xoy/jad(x£vo; ; xio as ypr^ ;

IV, 474. Inter umbras, quae Orpheum canentem seque-
bantur, a Marone enumerantur:

matres atque viri, defunctaque corpora vita
magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae.

V\'J|x\'^at t\' Y/}|£of -£ toX\'jtXYjtoi -£ YipOV-£;
7:a,oi)£vtxai\' t\' öttotxott v£o-£vf)ia i)u|xbv eyouoat

TToXXol ô\' oÙTGtlJlEVOt yaXxYjffSOtV £Y/£fY|atV,
avôfi£; àf»Y,f\'fatot.

Qualis populea maerens philomela sub umbra
amissos queritur fetus, quos durus arator
observans nido implumis detraxit; at illa
fîet noctem ramoque sedens miserabile carmen
intégrât et maestis lato loca questibus implet.

tó; ô\'ot£ llavôâfi£(o xoópY^ \'/XtofiY^U \'AY,Ô(J>V
xotXbv à£(ÔYiotv £apo; viov taTotjxivoio
ôîvôpiiov £v TîTaXotat y.oi\\)^C,fJ\\xirr^ zu/.tvoîotv

TS ila]xa Tpio-waa ys\'st -oX\'jY,ysa \'ftovr^v,
7:a?ö\' oXo\'iupofjlc\'vr, ItuXov c^t\'Xov, ov ttots yaXxti)
xTsrvs öt\' dcspaota:.

xXaiov os XiYs\'oj;, doivtoTSpov t, t\' ottovoi\',
cpYjVat y; aiYu-tol Ya[x\'}i(t)V\'jys;, otat\' ts Tixva
dypÓTai s;stXovTo -dpo; ttstsy^voc Ysvs\'aflat.

lY, 527—r>28.
Haec Proteus, ct se iactu dedit aequor in altuni,
quaque dedit, spumanteni undani sub vertice torsit.

Notabile est, quot et qualibus versibus opus fuerit poetae
artificioso ad hunc .sinii)liceni versum Homeri reddendum.

Hic vero subitum ac dictu mirabile monstrum
aspiciunt, liquefacta boum per viscera toto
stridere apes utero et ruptis effervere costis
immen.sasque trahi nubes, ianujue arbore summa
conlluere et Icn/is uvain dcviiticrc nunis.

YjUTS si)vs\' taat iis}aaad(ov dotvdtov,
ziTjOY,; sV. Y^^^\'f\'Jf\'V spyojjtsvdtov

Verum iam praecijjuus Vergili auctor, Varro, eandeiu
adhibuit similitudinem (III, lO § 29): „multae ante foramen
ut uvac aliac cx ahis pendent conglobatae."

Denique ut omnibus locis comparatis rationem subducam,
satis apparet (id qüod erat demonstrandum), praecepta
agriculturae Vergilium non e Graecis fontibus hausisse,
sed contra eum ubique cum Varrone convenire. Verum
studia operosa Graecorum poetarum et in digressionibus
et in omatu poetico et fortasse etiam in regionibus Graecis
designandis cernuntur.

Recte a Francisco Buechelero luv. Sat! III, ii—20
(in altera editionc lahni apud Weidinannos) pristinus ordo
versuum, qui in codicibus invenitur, restitutus est.

lure ab eodem in textum recepta est (Sat. VIII, i.}8)
lectio llorilegii S. Galli viulio pro muUo, tnuispositis verbis:
su_fflaminc multo consul.

Argumentum, genus dicendi, rerum expositie satirae
XVI luvenalis eiusmodi sunt, ut eam ipsi poetae tribuere
debeamus.

Propertius bona patria amisit in distributione agrorum,
quae a" 30 a. Chr. n. facta est.

Immerito Mommsenus (Rom. Staatsr. III, i, p. 63—71 ;
a" 1887) non distinxit clientes a plebciis.

A.sses, qui a Livio et Dionysio mcmorantur de comitiis
centuriatis agentibus, trientales sunt.

Ex iis, quae Langius (IP, 618 et IIP, 55) affert, hoc
modo effici potest, legem Aciliam, quae vulgo „repetun-
darum" vocatur, ante a»" in abrogatam esse, sed non
legem Serviliam co anno esse latam.

tdv (seil.: èXctt\'av) ooTt; o\'jts vsapb; oots YY^pat
ouvvafiov (codd.: OYj|xaivtov) dXuojst yspl uipja;.

Dom. pro Cor. § 108 expungenda sunt verba: xh 0
aTriov /ti u.sque ad i\'fy\'jz-ri.

Thuc. I, 138, 6 lectio codici.s f. Paris. Otto t(T>v
TpooT,xôvT(ov probanda est, sed delenda sunt vocabula 01
Tpooy.ovTs;.

Hartmannus (Anal. Xenopb. p. 158 ad Memor. 1,3,6):
„5 TO?; ûXs^OTOi; sp^tooioTaTov soriv, wats cfuXdt;aat)ai -h
Gûip xatpV; £(Ji7:f|x-Xao})ott. Particula (Tjaxs quin vitiosa
sit non dubito, neque tamen veram lectionem reperire
potui." Non vitiosum (oots est, .sed interpolatum.

Apud Athenienses etiam post Aristidis aetatem census
in nonnullis magistratibus creandis valuit.

Boeckhi opinio (Staatsh. d. Ath. I, 266) de u—sufluvtov
iudiciis praeferenda est Gilberte (Gr. Staatsalt. I, 215).

Quod invenitur in codd. Orosi vocabulum „Ormista",
natum e.sse arbitrer ex abbreviatiene ORMI.STA, i. e.
Orosi historia.

Non recte Ulrici (Char, der ant. Historiogr. p. 143)
contendit, Tacitum acta pepuli Romani ac senatus non
adiisse.

De Alexandre Severe indicium Ilerediani (VI, g, 7)
anteponendum est Lampridie (Alex. Sev. V).

Quod ad tumultus Gallicos attinet, Livio minor fides
habenda est quam Polybie (II, 18).

Caesar non quotannis .singulos comnientarios de bello
Gallico confecit, sed omnes uno tenore biemo anni 52/1
conscripsit.

Ratio philosophandi comtemplativa eorum, qui ante
Aristotelem sapientiae professores fuerunt, magnopero
obstitit prospero cursui doctrinae de rerum natura.

•

•♦1 «

t,\'....

• «

m\'

•^mm

.V\'