SUMMISQUE IN LITTERARUM CLASSICARUM DISCIPLINA
HONORIBUS AC PRIVILEGIIS
IN ACADEMIA REIENO-TRAIECTINA

Lubentissime hancce amplector occasionem Viris Am-
plissimis, qui mihi per spatium meum academicum Men-
tores optimi fuerunt, agendi gratias. Quas in primis
Tibi persoluó. Vir Clarissime Wijnne, promotor aestu-
matissime, qui mihi non solum per omne illud tempus,
quod in hac uniuersitate uersatus sum, sed usque ad hunc
diem, praesertim in hacce dissertatione conscribenda,
praesto fueris doctrina et beneuolentia Tua.

Maxima profecto Vobis, Viri Clarissimi van Herwerden
et Francken, a me habetur gratia. Uberrimi fructus
sunt, quos e Vestris percepi lectionibus, quas me fréquen-
tasse usque laetabor. Vestra erga me mérita nunquam
obliuiscar.

Etiam Tibi, qui nunc es rude donatus, Amplissime Brill ,
cuius nunquam mihi defuit humanitas, ac Tibi, Clarissime
Opzoomer , qui studiis meis magna semper liberalitate
fauisti, me permultum debere grato animo profiteer.

f ■ -.-\'■.■■r-: ■ -rx^M^i-nerq \'\'itùhc.^iy .y ■ .\'ópto^^\'ya\'-kitT\'

CAPUT II. DE SULLAE IN BELLO SOCIALI REBUS GESTIS . . I9
§ i. Conparatur narratio Plutarchea cum narratione

CAPUT III. DE SULLA ET MARIO , ACTORIBUS IN BELLI CIVILIS
PARTE PRIORE, QUAE EST USqUE AD MARII

§ 2. Quaeritur unde Plutarchus et Appianus sua de
factis Bullae et Marii in prioribus belli ciuilis
usque ad Marii excessum annis hauserint. . . 47

§ i. Quae Plut. Suil. 11--26 et App Mithr. 22—
63 huc pertinentia referunt breui in conspectu
ponuntur...... .......57

§ 2. Inuestigatur, ad quosnam redeant auctores quae
a Plutarclio et Appiano traduntur de rebus gestis
Sullae ab initio inde belli usque ad pugnas apud

§ 3. E quibusnam sua repetiuerint scriptoribus Plu-
tarchus et Appianus, uitae factorumque Sullae
in altera parte belli usque ad eius in Italiam
reditum narratores, quaeritur. ...... 87

In historia Romana hand dubie memoratu dignissima
sunt tempora belli lugurthini, bellorum cum Cimbris et
Teutonis gestorum, belli socialis, primi belli ciuilis, belli
Mithradatici primi. Quibus de rebus quaerentis in primis
est, uitas , facta, mores eorum uirorum cognoscere, qui
primas eis temporibus egerunt partes. Is igitur in uitas
Marii et Sullae, arete cohaerentes cum ipsa Romana
historia, inquirere debet. Quod tamen, cum fontes, e qui-
bus illae res hauriendae sunt, non abundent, perdifficile
est. Quod ad bellum lugurthinum adtinet, habemus Sal-
lustium, auctorem eximium sed breuem in exponendis
duorum illorum uirorum moribus. De Sulla u. c. haec
dicit : „ sed quoniam nos tanti uiri res admonuit, idoneum
„uisum est de natura cultuque eius paucis dicere: neque
„enim alio loco de Sullae rebus dicturi sumus." (Sequi-
tur breuissima sed egregia morum Sullae descriptio.) \')
Habemus porro nonnulla, quae uel in uniuersum ad tem-
pora supra dicta, uel ad bella singula, uel ad conditionem
rei Romanae spectant, qualia praebent Cicero hie illic,
Sallustius in Catilina, Diodorus, Strabo, Valerius Maxi-

mus, Velleius, Plinius, Florus, Eutropius, Auctor de
uiris illustribus, Orosius.

Non amplius exstant commentarii eorum, qui de uita
sua scripserunt, quorum in numerum ipse Sulla referen-
clus est. Verum, etiamsi haec scripta aetatem tulissent,.
tamen in usurpandis illis magna cautio esset adhibenda,
quia autobiographi Romani solebant se ipsi laudare sua-
que facta ad coelum ferre. Accedit, quod uiri illi erant
Optimales, itaque scriptores, qui suae factionis studiosi
in rebus tradendis tantummodo partium studio ducebantur.
Numero fuere quinque, nempe: M. Aemilius Scaurus, P.
Rutilius Rufus, Q. Lutatius Catulus, L. Cornelius Sulla,
L. Licinius Lucullus. Quoniam Sullae commentaries
posthac saepius testem inuocabimus, idoneum uidetur de
eis quaedam dicere: fuerunt libri XXII quos, siue
omnes seu pro maxima parte, Sulla aetate extrema com-
posuit. Idem uidetur in rebus suis narrandis Latino
sermone usus esse. Quomodo commentarii inscripti

\') suringar, dé Rom. Autobiographis in Progr. Gymn. Leid.
1846, p. 4 sqq. — H. Peter ; hist. Rom. rell. Lips. Teubn.
1870 , I. p. CCLII sqq. et p. 185 sqq.

Plut. ibid., ubi legimus, Sullam paucis ante mortem diebus
librum confecisse suarum rerum supremum. — Suet. ibid. narrat,
Cornelium Epicadum, Sullae liber tum, librum nouissimum, adic-
tatore imperfectum relictum, suppleiiisse. — cf. H. Peter, rell.l.
p. CCLXXVII.

Plut. Sull. 34, qui cognomen Felix-vexiit per Evvvyjig. —■
Gell. nocl. AU., I. 12. § 16; XX. 6, § 3. (ed. Lion,Gött. 1824,
Vol. I. p. 106; Vol. II. p. 585). — Priscian. IX. 39. ed. Keil.
Gramm. Latt. Lips, i860, III. 476. 4. — cf. H. Peter, i-ell. I.
p. CCLXXVIII. — Kiewiet de Jonge , de G. Mario et de scriptt.
qui de eiîis temporibus egerunt, Dordraci 1881, p. 7. — Heeren,
de fontt. Plut., Gött. 1820, p. 151 nihilo minus contendit, Sul-
lam graece scripsisse.

essent non constat, nam iidem a Cicerone uocantur
„Historia" a Gellio „Rerum Gestarum libri" a Prisciano
„Rerum suarum libri" a Plutarcho u-ojAV\'^fxaxa Dedi-
cauerat autem suos libros Sulla Lucullo

Scriptores uero, e quibus in primis res Sullanae et
Marianae ducendae erunt, sunt duo Graeci fere aequales ,
Plutarchus et Appianus. Qui cum materiam praebeant
comparandi, mihi baud inutile uisum est, ea quae me-
moriae prodiderunt de persona, uita, factis Sullae deque
simultate, in qua hic cum Mario fuit, adcurate inter se
conferre. Mihi autem operam danti, ut certior fiam de
eis, in quibus narrandis hi duo scriptores inter sese dis-
crepent aut consentiant, praesertim inquirendum erit in
fontes, qui illis ad manum fuerint, ut e pretio fontium
quanti ipsi aestimandi sint conligam. Prius uero paucis
dicam de ipsis bis scriptoribus deque eorum scriptis in
uniuersum.

Plutarchus natus est Chaeroneae anno circiter quinqua-
gesimo p. C. n. Clau.dio igitur imperatore. Artibus et disci-
plinis instructus est Athenis ab Ammonio peripatetico

Plut, passim; uariat librorum titulum Lundi, i: „EvVkaq
ràg avTOV ix^à^tig dpayQàc^ioii)."

Plut. Sidl. 16 extr.; Dem. 2; de curios, i; de fort. Rom. â^.
cf. de hoc oppido Volkmann Lebeji, Schriften und Philosophie
des Plutarch von Chaeronea, Berlin 1869, I. p. 16 — 20.

\') Phot. Bihl. ed. Imm. Bekk., Berol. 1824, cod, 245 , p. 400 :
,,ort nXotlraQxog èni MéQtopog ni\'." — VoLKM. I. ,p, 2oet27.

Dein multas suscepit peregrinationes, de quibus passim ipse
loquitur. Memorat u. c. itinera , quae Alexandriam i) atque
Romam fecit. Hic diu uixit atque lectiones de philo-
sophia habuit responsaque dedit ad quaestiones sibi po-
sitas. Chaeroneam reuersus multis in patria functus
est honoribus , etiam, si uera dicit Suidas ■\'), consulatu.
Hunc honorem, quo omnibus aliis Illyriae magistratibus
erat praepositus, eodem Suida auctore a Traiano accepit.
Ex Hieronymo uero conligendum uidetur, Hadrianum
ei consulatum mandasse et quidem 119 p. C. \') Quo anno
Plutarchus mortuus sit ignoramus.

Scripta Plutarchi sunt multa, quorum plurima ad pos-
teritatem peruenerunt. Quae autem exstant uulgo in duas
classes describuntur, nempe in \'HOtxd, numero LXXXIII,
et in Btouc, numero L. Inter has vitas XXXVIII sunt,
quas ita inter se comparauit, ut semper conligeret, quid
inter binas iuxta compositas esset discriminis aut quae
eis communia essent, quam ob causam uocantur parallelae.
Quod quidem Plutarchus in hisce uitis describendis potis-
simum spectauit, mentem, anirnum, naturam hominum
depingere , sine dubio , egregie perfecit.

\') Plut. , qiiaest. conuiual. lib. V. quaest. V. cap. I. § i , ed.
Dübner Paris, Didot 1877 , Moral. Vol. II. p. 825.
") Plut. Dem. 2.

Plut, praecept. ger. reip. ï^-, Dem. 2; qiiaest. conuiual. X^.
II. quaest. X. cap. I. § i, ed. Diibn. Moral. Vol. II. p. 779; lib.
VII. quaest. II. cap. I. § S, ed. Diibn. Moral. Vol. II. p 853. -
cf. Volkm. , I. p. 52-55-

\') Hieronym. in Chron. Eusebii 01. 224 -= ann. Abrah. 2135
-t: ami. imp. Hadr. 3, ed. A.Maietloh. Zohrabi, Mediol. 1818 ,
lib. II, p. 382.

Sed unum in primis uitium in opere eius fere ubique
animaduertimus : homines Plutarchei nimis probi sunt
factaque eorum semper ferme recte facta. Interdum tantum
tamen personas inducit, quae contra lectori nil nisi
praua excogitare potuisse uidebuntur. Quod idcirco fecisse
uidetur, ut ii quos laudat eo magis enitescerent.

In Plutarcho, suum iudicium faciente de uiris, quorum
uitas describit, ingenii acumen non obseruamus. Nullo
quoque modo artem quam uocamus criticam adhibuit.

Fontes eius in uniuersum et commentariorum et histo-
riarum scriptores fuere, quos nonnunquam exscribens
semper temere sequitur. Si scriptores nominatim adfert,
quod saepe omittit, ex hoc non sequitur, eum eis usum
esse. Constat, eum hic illic etiam alium nominasse
auctorem, quam quo reuera usus sit. Cui uero iudicio
aequitas exigit ut addam, eum meliores selegisse aucto-
res in uitis Graecorum quam in uitis Romanorum scri-
bendis. Praeterea non optime linguam sciebat Latinam,
ut ipse testatur, quare ueri simile est, eum nonnun-
quam auctores suos male intellexisse.

Appianus , Alexandriae natus , postea Romae uixit, ubi
causidicus fuit atque familiariter usus est M. Cornelio
Frontone , philosophiae simul et dicendi praeceptore, uel,
ut Romani dicere solebant, rhetore siue sophista. Deinde in

\') H. Peter , die Qiiellen Plutarchs in den Biogr. der Römer,
Halle 1865, Einl., p. 4.; text. p. 82.

-) Haug , die Qiiellen Plut, in den Lebensbeschr. der Griechen,
Tubingen 1854, Vorrede, p. IX.— H. Peter, d. Q. P. Einl., p. 3 et 4.

De qua re uid. Heeren, de fontt. Plut. p. 99. — H. Peter,
d. Q. P. Einl. p. 3; text. p. 61 not. — ILhA-VV, de uù. Plut, auctt
Rom., Bonn 1862, p. 3. -- Lagus, Plut. uit. Ciceronis scriptor,
Helsingfors 1848 , p. 16. —- Volkm. , I. 35 et 36.

urbem patriam rediit, ubi procuratoris munere functus est \').
Vixit autem Traiano, Hadriano, Antonino Pio imperantibus. \'-)

Opus eius inscriptum PcofxaïzTj îçoph. continebat secun-
dum Pbotium ■■\') XXIV libros , qui erant : Pto[j.aï/.M>v Baat-
Xr/Y], \'ItaXtxTj, , KsXTtxTj, StxsXr/Tj xocl VT|at(«Ttx7],

\'ip-r^ptxTj, \'AvvtpaïxTj, AipuxTj Kap^Yjôovi>crj xal No|jLaô(XTj,
MaxsBovixTj, \'EXXTjVtxT] xat \'ItovixT^, SupiaxY^ xott Oapdi/Yj,
Mtô-paSàxstoç, \'Ep-cpuXftüv Trptorrj, osü-ipa, xphr^ xal sç-^ç
jjis^pi TTjC £vdr/]ç, sxaxov-asTta, Aaxixr^, ApàjStoç.

Scbweighaeuserus et Hannakius alium babent librorum
ordinem, e libris ductum manu scriptis. \'\')

Quorum librorum aetatem tulere \'Ipr^pixr^, \'Avvt^atxr^,
Ai^uxTj , \'IXXuptXT; SupiaxTj, Mtdpaoaxstoc et libri quinque
Ttov \'E[XCpüXt(i)V. Caeterorum pars maior periit. Fragmenta
tantum restant tfjç BaatXtx-qç, \'IxaXtxfjÇ, Sauvixix^^ç, KsX-
xtxfjç , SixsXtxTjç xal VTjattoxtx-^ç, Nop.aQtx-7iç, Maxsoovixr^c.

Inter libros autem, qui integri exstant, principem
obtinent locum quinque libri, de Bellis Ciuilibus inscripti.
Initio libri primi iam statim auctor indicat, se de sedi-
tionibus ac de discordiis ciuilibus scripturum esse. Tum
prima secessio plebis in Montem Sacrum et bellum,

1) App. praef. 15, ed. Mendelssohn Teubn. 1879, Vol I. p.
14. — Egger, ex. crit. des hist, anciejis de la vie et du règne
dAug. 1844, p. 244. — Naber, m. Cornelii Frontonis et m.
Aurelii Imperatoris Epistulae, lips. Teubn. 1867, p. 170^244;
246. — Hannak, App. und seirie Quellen, Wien 1869, p. 7.--
Westermann, Paully Real Encycl. II. p. 1340.

App. praef. 6 et 7, 1.1. p. 7 ; Hisp. 38; Syr. 50; B. C. I.
38; II. 86 et 90. — Phot. ed. Imm. Bekk. cod. 57, p. 17.

*) Schweigh. opusc. acad. P. II. exercit. in App., Argentorat.
1806, p. 15 sqq. — Hannak, p 13.

\'"\') Huius libri non nisi fragmentmn exstabat ante 1590, quo anno
primum editus est e Codd. Mss. rei publ. Augustanaeab Hoeschelio,
Aug. Vindel.

a Coriolano patriae inlatum, obiter ab Appiano per-
stringuntur. Cap. 2—5 tempora Ti. Sempronii Gracchi,
Sullae, Caesaris, Augusti, bella igitur ciuilia inde ab
anno 133 usque ad annum 30 breui in conspectu ponuntur.
Quarum rerum materiam Appianus ita digerit : „svflàôe
„[xsv oaa iirl Ropv^Xiov SuXXav à-b Ssp-Tcpcovi\'ou

ôà 6aa [Jf-s}^pt Tatou Kafaapoç l\'qç, TsXsur^ç, ai 8è
„Xotuat Tiov \'Ejx\'fiJÀi\'tov j3t[3Xoi ôstxvuouaiv oaa ot Tpsîç èç
„àXXïjXouç ts xat P(ûjj,a[ouç Sôpaaav. [i^éypi xb icXsuTalov
„Q-fj Tcôv càastov xat p-sytcov spyov, xb Trspt \'Äxxiov Kataapt
„-pbç \'Avxcovtov o^ou xat KXsoTcaxpav ysvo\'jxsvov, àp^v]
„xat x-^; Alyu—xtaxTjç l\'cat" Primus igitur Bellorum Ci-
îdlium liber meo inseruiet proposito , quia res Sullanas
conplectitur. Neque liber, qui inscriptus est „MtDpaôaxetoç",
mihi neglegendus erit.

Ad uitia, quae scriptis Appiani adhaerent, pertinent socor-
dia in rebus chronologicis et geographicis atque neglegentia
in scribendis nominibus propriis. Chronologiam praesertim
minimi fecisse Appianum ex ipsius adparet verbis: „xoùç;
„Ôè )(po\'vouç ÉTCt [xsv Tîàat Txsptaabv xaxaXsystv

„£TCt ôè xcôv sTOcpavscócxcov sx ôtac^jjtaxoç 67ro[xv-/]a(o."
Alterum, quod animaduertimus, est praua Appiani con-

App. B. C. I. 6. — Libri de rebus Aegyptiacis , in quibus ,
ut ex ipsius uerbis liquet, Appianus reliqua bella ciuilia deinceps
persecutus fuerit, perierunt. Veri autem simile est, principio
fuisse nouem de B. C. libros (Phot, ed. Imm. Bekk. cod. 57, p. 16),
nam Aegyptiaca uidentur in quattuor libros fuisse diuisa, cf. Bekker,
Anecd. Gr. 1814, p. 139 alin. 31, p. 174 alin. 14, p. lygalin. 21.

App. praef. 13, 1.1. p. 12. cf. App. Hisp. 28 el 34; T\'?/«. 27;
Hannib. 29; Syr. 6; Hisp. 48 et 67; B. C. I. 87 etio3; Mithr.
33; Mithr. 116; Pun. 126; Fun. 12T, Miihr. x^o ■, Fun. xio ,Vi\\)i
locutionibus ut ^^ra bè tovto , tov St tniovTog arovg , a^« Bt rjQi,
caet. utitur. Vid. Wijnne, de fide et auct. App., Gron. 185 5, p.
96 et 103 sqq.

suetudo nomina Romanorum peruerse scribendi aut eosdem
homines uarie adpellandi Multus est Appianus in enar-
randis oraculis, prodigiis, ominibus, somniis, quae more
philosophorum, de prouidentia diuina disserentium, inter-
pretatur

Inter uirtutes Appiani numeretur studium eius uerum
dicendi causasque rerum inuestigandi. Neque gloriae
cupiditate, neque lucri studio libros suos composuit, quod
ei semper magnae laudi erit. Praua igitur ambitio,
adulatio, adsentatio, blanditia scriptis eius procul absunt.
„Le principal caractère", egregie dicit Eggerus, „qui
„recommande Appien à notre estime, c\'est une parfaite
„candeur. Pas la moindre flatterie envers les puissan-
„ces du jour, ni dans le présent, ni dans le passé"
Scripsit igitur Appianus perinde ac Tacitus de se ipse
dicit sine ira et studio. Laudandus etiam est Appianus,
cum quia rerum narrationi frequentissime numéros adpo-
nit tum quoniam uberrimus est in enumerandis perso-
nis, quae in bellis ciuilibus primas vel secundas partes
egerunt Multis tandem in rebus tradendis industriam
posuit maiorem aliis , u. c. Plutarcho , neque paucae sunt
res memorabiles, hodie unicuique notae, quae sine Appiano
nostra aetas aut prorsus nesciret aut minus exacte nouisset

4 App. b. c. I. 97; IL 18 et 60; V. 80; I. 115; II. 69 et
t15; IV. loi et iio ; Syr. 64; Mithr. 20; Pun. 136. cf. Wijnne,
p. 78. sq.

Egger , p. 250.
Tac. Ann. I. i.
•■\') App. b. c. I. it8; IL iio; IIL 24; 111. 47; III. 54;
IV. 3.

«) App. b. c. I. 60 et 65; IL 113; IV. 12.
\') App. b. c. L 9; 22; 27. — Plut. Ti. Gr. 9.
«) App. b. c. i. 39; 41 ; 42 ; 43 ; 45; 47; 48; 591 86; 87
-92; 94; 99; 102.

Compilatorem Appianum fuisse perhibent Wachsmu-
thius \'), Niebuhrius -), Ulrici \'\'), Ramshorn von Vincke
Hagen , negant uero Schweighaeuserus , Wytten-
bachius Eggerus , Bernhardy Dornseifiius

Fontes suos Appianus raro indicat, quare permolestum
est, unde sua hauserit quaerere. Praeterea multa scripta,
quae contulisse potuit Appianus, periere. Nouimus tamen,
eum adiisse Scta, Illuirorum décréta, epistulas, proscrip-
tionum tabulas Hoe iam satis demonstrat, Appianum
sua non ubique compilasse.

In fontes Appiani inquisiuere multi recentiores scrip-
tores. Iam liceat mihi explorare, quinam fuerint auc-
tores Appiani in rebus Sullae enarrandis. Disputabo

\') Wachsm. , Allgem. Encyclop. der Wissensch, u. Künste von
J. S. Ersch tl. J. G. Gruber, Leipz. 1820 , Th. V. p. 6 sq. s. v.
Appianos.

Nieb. röm. Gesch. 1832. III. p. 246 not.; Vortr. über röm.
Alterth. ed. Isler , Berlin 1858, I. p. 60; 254. II. p. 239.

•\') Ulrici, Charakt. der ant. Hist. p. 73; 242, Berlin 1833.
Ramsh. de rei publ. Rom. form., Lips. 1835 , p. 2 sq.
Von Vincke, der 2® Pun. Krieg, 1841, p. 55; 68.
Hagen, Unters, über röm. Gesch. I. Catil. p. i8,Kömgsb.

Wyttenb. Bibl. crit. , Amst. 1808, Vol. III. P. I. p. 92 sqq.
■\') Egger, p. 249; 251.

Bernh. Grundr. der Gr. Litt. 4e Aufl. , Halle 1876,1, p. 6241.
\'\') I. Dornseiff. de Sex. Pomp. M. Cn. M. f., Trai. a/R.
1846 , p. ID.

App. B. C. IIL 51; 61—63; 74 (de Sctis); B. C. IV. 31;
32 (de Illuirorum decretis); B. C. II. 28; IL 32; 79 (de
epistulis); Egger, p. 16 (de proscriptionum tabulis) E C. IV.
19 adparet, Appianum uillam Ciceronis Eormianam ob mortis eius
memoriam inuisisse. Ipse enim dicit totidem uerbis: ,,5(03^10/\'" (uilla
Ciceronis) 6 xad\'\' tgoQiai; ravdt vov nä&ovg clSof."

igitur de fontibus eius in Numidicis, in GalUcis, in Bel-
lorum- Cùnlium libro I" et in Mithradaticis. Praeterea
disseram de auctore uel de auctoribus Plutarcbi in jiüis
Sullae et Marii depingendis. Loei autem utriusque scrip-
toris , de quibus dicam , sunt :

Plut. Sull. 3 : Sulla quaestor in bello lugurthino Boc-
chum , Numidarum regem, amicitia sibi iungit et proditione
ab eo lugurtham in captiuitatem accipit

App. Num. fg. 4 et 5 : Legati Bocchi ad Marium ueniunt,
qui, ut ad sese Marius nonnullos conloquendi causa mittat,
petunt. Manlius legatus et Sulla quaestor mittuntur. Post
hanc legationem rursus alios Bocchus mittit, qui pacem
a Mario petant. Hi legati, a latronibus in itinere spoliati,
a Sulla liberaliter habentur. Bocchus iam eo inclinans,
ut pacem proditione lugurthae redimat, hoc consilium
tegit simulque a Mario petit, ut Sullam ad sese, cum quo
de communibus rebus conloquatur, mittat.

De summa rei Plutarchus et Appianus inter se consen-
tiunt. Ille uero loquitur de una legatione, hic de duabus.
Ille non dicit, Manlium Sullamque ad Bocchum esse
missos Ex utroque adparet, lugurtham a socero prodi-
tum iri. Congruunt tandem inter se de legatis, a Sulla
liberaliter acceptis. Plutarchus sua e nullo alio hausit

nisi e Sullae commentariis quod e uerbis Plutarclii
liquet. Sulla actor est primarum partium, qui, simulac
in castra uenit, rem alio uertit, Bocchum socium et amicum
populi reddens Romani. Cum eo sua sponte agit de
capiendo lugurtha. Tum summum adiens periculum,
regem captiuum secum in castra Marii ducit. Paullo post
legimus: „ó [xsv o5v dptajxßeucjüv iut tout«) Mdcpioç 7]v,
81 xoQ xaxop&objj-aToç, ó Mapiou cpilovoç SuXXcf
„Trpoçsxi\'-ôet, itapsXuTrst xbv Mapiov f^aoyyi

Sallustium, cuius Historias in aliis uitis, nempe in uitis Lu-
culliCrassi^\'), Sertorii®), Pompei®), inspexisse uidetur,
hie neglexit Plutarchus \').

Quod adtinet ad Appianum, inueniuntur sane quaedam,
quae nobis in memoriam reuocant locos quosdam Sal-
lustii, u. c :

,/\'Oti xo5 Mapt\'oy Ktpxav
à\'f tzop-evou TTpéapsiç Bdx)(ou irap-
■^aav, ot TCep-cp&^vat xtvaç s;
Xó^ouc Box^qj TcapsxdXouv. xotl
sitSjxcpÔ-Tjaav AuXdç xe MdXXio;
0 7Lp£aj3sûX7]ç xat Kopv-^Xtoç 26X-
Xaç ó xajjLtaç."

„Postea loci consul (Marius)
baud dubia iam uictor peruenit
in oppidum Cirtam, quo initio
profactus intenderat. Eo post diem
quintum, quam iterum barbari
male pugnauerant, legati a Boc-
cho uaniunt, qui regis uerbis ab

\') Cf. Heeren, p. 150. — H. Peter, die Quellen Plut., p. 57. —
Klapp, p. 24. — De Commentariis Sullae cf. prooem. p. 2 sq.
Cf. Plut. Mar. 10. „nai TTiQifjXO-é tig réf.téGiç tv rm xtXti
TTQcx.^toov MmjioV yaQ vjtó EvlXu rrjp TOV

Heeren, p. 156. — Lagus, p. 18. — H. Peter, d. Q. P., p. 106.
Heeren, p. 159. — H. Peter, 1.1. p. 109.
Heeren, p. 153. — H. Peter, 1.1. p. 61.
Heeren, p. 162. — H. Peter, 1.1. p. 112.
\') Cf. Sall. lug. 102—113.

„OTç ó Box)(oç ecpTj, Pa)[ji.afotç
-oXE;xf,aoct 8tà Mdpiov yf^v ^àp,
^v auTo; \'loyópdav àcpsiXexo, ixpbç
Maptou vùv dcp-(]p-7ia&ai."

„Mdpiov 0\' ïjEtou, SuXXav ot
TTsjx^l^ai auvsX\'ôsrv èç Xo\'^ouç. xal
Mdpto; £-£fXTC£ xbv ^uXXav."

Mario petiuere, duos quam fidis-
sumos ad eum mitteret ; uelle de
se et de populi Romani com-
modo cum his disserere. Ille
statim L. Sullam et A. Man-
lium ire iubet."

„Ad ea Bocchus placide et
benigne, simul pauca pro delicto
suo uerba facit: se non hostili
animo, sed ob regnum tutandum
arma cepisse : nam Numidiae
partem, unde ui lugurtham ex-
pulerit, iure belli suam factam ;
eam uastari ab Mario pati ne-
quiuisse."

„Tum rursus Bocchus — —
ex omni copia necessariorum
quinque delegit — — eos ad
Marium ac deinde, si placeat,
Romam legatos ire iubet ; agen-
darum rerum et quocunque
modo belli componendi licen-
tiam permittit."

„Quis rebus cognitis Bocchus
per litteras a Mario petiuit, uti
Sullam ad se mitteret, cuius
arbitratu de communibus nego-
tiis consuleretur. Is missus caet."

Haud tamen credo, quod Appianus his locis memorauerit
e Sallustio manasse, cum alter ab altero nimis différât:

1. Appianus dicit simpliciter: „xou Mapi\'ou sç Kipxav
dcptX0[X£V0D." Sallustius : Marium intendisse proficisci
Cirtam.

2. App.: „Mapiou acpwojxsvou irpsçjBstç Trap\'^aav." Sali.:
post diem quintum legati ueniunt.

3. Apud App. Bacchus uerba facere incipit, ManliMS
respondet. Apud Sali.: „qui (L.Sulla et A. Manlius) quam-
„quam acciti ibant, tamen placuit uerba apud regem facere,
„ingenium aut auorsum uti flecterent, aut cupidum pacis
„uehementius accenderent. Itaque Sulla, cuius facundiae
„non aetati a Manlio concessum, pauca uerba huiuscemodi
„ locutusT

4. Argumentum orationis Manlii apud Appianum plane
diuersum est ab argumento oratiunculae vSullae apud
Sallustium.

5. App. : 0" M a p 10 u [xsv efxsXXo v be\'qaea f) ai. Sali. : eos
ad Marium ac deinde, si placeat, Romam legatos ire iubet \').

\') Hannak , p. 146: „Ueberhaupt können wir am Schlüsse der
„numidischen Geschichte hervorheben, dass dieselbe von SoJlust
„im Einzelnen abweicht, so dass dieser nicht als einzige Quelle
„gedient haben kann." Itaque „nicht als einzige Quelle," attamen
„als Quelle\'\'\'\', cui ego opiuioni aduersor. Praeterea Hannak putat
lubam II fontem Appiano fviisse. cf. de hoc luba Keller, de
luba, Appiani Cassiique Dionis auct., Marburg 1872. —■ Id.,
zu den Quellen des Hannibalischen Krieges, Rhein. Mus. 1874,
XXIX p. 88. — C. Peter, Liv. und Polyb. über die Quellen
des XXI 71. XXII Buches des Livius , Halle 1863 , p. 77. — Klapp ,
p. 3 - 8.

ducem capit, tribunus militum Marsos ad societatem
cum Romanis adducit, sed animaduertens, se hanc ob
causam Mario esse inuisum, Catulo , Marii in bello Cim-
brico conlegae, se adiungit, uiro bono sed ad certamina
segniori, qui tum nomine tantum dux erat. Marius hoc
aegerrime fert. Itaque horum inimicitia, ab initio leui
profecta, inde per ciuilem sanguinem ad tyrannidem pro-
gressa , Euripidem sapientem fuisse ostendit, qui prauam
ambitionem tanquam pestilentiam uitandam esse praecepit.

De bello Cimbrico et Teutonico fusior est Plutarchus
Mar., c. II—27. Relliquiae uero Appiani admodum breues
sunt, nam fragmenta tantum et excerpta e rehtis Gallicis
Appiani supersunt -). De Cimbris ac Teutonis quaedam
habemus Gall. fg. i , 2 et i, 3 ; 13 ; 14 Praeterea B. C.
I. 77 haec pauca uerba: „sttI xol? Kt|i,j3ptxor? Trpsaßsutov"
ad legationem Sullae in eo bello spectant.

Quod ad fontes Appiani in illis rebus narrandis adtinet,
conicio , eum partim e Liuio hausisse , partim e scriptore ,
cui Caesar fuerit auctor. Ad quam opinionem probandam
locos sequentes inter se conferam:

Haec epitome 14 etiam seruata est apud Suidam uu.
A\'^\'ATZT^iE et KIMBPOS, ed. Bernh. I. i,p. 924:11. i, p. 256.
Ed. Mendelssohn 1879 j Vol. I. p. 52.

luSTIN. XXXVIII. 4. 15.
„Simul et a Germania Cimbros
xaxov, XY] X£ f^^v/la {xdXtca inmensa milia ferorum atque
cpoßspu)xaxov KeX- inmitium populorum, more pro-

„Ot TIY 6 p 101 8\'aD- „L. Cassius consul
xo)v XP®^^ IjJ-Tcpoa&fiv a Tigurinis Gallis,
ritatovos xat Kaa- pago Helvetiorum,
atou xtvoc cpaxbv qui a ciuitate secesse-
iXdvxs?, uirb Cuybv ^ant, in finibus Allo-
g $ £ 7: £ 7i o>. ^ £ a a V." brogum cum exercitu

caesus est. Milites, qui
ex ea clade superaue-
rant, obsidibus datis
et dimidia rerum om-
nium parte, ut inco-
lumes dimitterentur,
cum hostibus pacti
sunt."

„Hic pagus unus
(Tigurinus)Z. Cassium
consulem interfecerat
et eius exercitu m sub
iugum miserat. Qua in
re Caesar non solum
publicas, sed etiam
priuatas iniurias ultus
est, quod eius soceri
L. Pisonis auum L.
Pisonem legatum Ti-
gurini eodem proelio,
quo Cassium, interfe-
cerant."

Liv. per. LXI.
„Caesa milia bominum centum
uiginti •■\')."

Liv. per. LXVIII.

„.Marius eos bostes deleuit!\'

Plin. Hist. nat., Vil. 50. — Oros. V. 14, ed. Havercamp.
L. B. 1767, p. 320.
Ed. Mendelss. 1.1.
■\') Ed. Mendelss., Vol. I. p. 46.

Consensu igitur, qui inter Appianum et Liuium, Vel-
leium, lustinuin , nec non inter Appianum et Caesarem
esse uidetur, ductus , ueri simile puto , Liuium et Caesarem
(aut alium, qui Caesarem secutus sit) auctores fuisse
Appiano in Rebus Gallicis describendis Pro certo habeo,
Plutarchum non inspexisse Liuium, nam et ab hoc et a
Velleio, et a Floro, qui multa Liuio debet Marius
ualde laudatur. Liv. per. LXVIII u. c. de Mario haec
habet: „C. Marius summa ui castra defendit, hostes
„deleuit, triumphum oblatum distulit, pro duobus triumphis,
„qui obferebantur, uno contentus fuit. Primores ciuitatis
„conseruatam ab eo rem publicam fatebantur."

Vell. II. 12 „Populus Romanus non alium repellendis
„tantis hostibus magis idoneum imperatorem quam Marium
„est ratus."

Id. I. 38 , 7 „Marius mira uelocitate praeuenit hostem;
„Teutonas quo — fidem numinum! — proelio oppressit!"

Quid uero tradit Plutarchus? agens de pugna ad Ver-
cellas in bello Cimbrico, haec dicit Mar. 25 med.: „Kaf

„sxsfvou cpaxKOTtov ysvoiTO zal p,7j fxeTaa^^ot
„-où à Y10 V 0 Ç 6 K à T X 0 ç [XYjâà irpoçfxi\'^sis xotç TcoXsfJitotç ^

\') Velleius usurpauit Liuium. lustinus epitomator est Trogi
Pompei, qui e Liuio hausit. Cf. .Y^.O\'m.isss.qua ratio7ie T. Liuii
annalibus usi sint historici Latini atque Graeci, Gött. 1861, § i.

App. ed. Scliweigh. III. p. 184 sqq. — Vollgraff, Greek
Writers of Roman History, Leyden 1880, p. 51: „Between
„Appianus\' writing de Rebus Gallicis and Caesar\'s own Memoirs
„there is an undeniable connection."

xóXTC(jO[jia TÙ)v fxsacüv, aiçTcep stto&sv ev iJ-sydcXoic [xeTfÓTïoi;,
„Xa[Xj3avdvicov, ouxu> Staçf^aai xàç Suvdixstç."

Id. Mar. 26: „\'Evxaufta ó Màpioç sô\'çaxo xoiç ileo?; xaxà
„izaxdfxß-/]:;- su^axo ôè xal RàxXoç. xbv Ôè Mdptov xal
„(■}óaavxa Xéysxat, xiôv tsptôv ocùxo) ôôt^fMvxcov, [xsya cp &SY-

,,écprioou izpd^iiia vs[xsa\'^jxov ira-ö-sTv xbv Mdptov
„ot Tcspi SuXXav icopoùai. xoviopxoù yàp àp\'ô\'évxoç, oTov
„sïxoç, ditXsxou xal xtov cpaxoiréScov dixoxsxpujjtfisvwv,
„exsTvov [xèv — — — àçoyf^G ai x(bv TToXsjjitcDV
„xal Tïapsvs^fOÉvxa x^ç cpdXayYoç sv xn) Tïsoi\'cp âiaœspsaô-at
„TcoXùv ^po\'vov, xo) Bè K. dxXu) xoùç ßapßdpoü^ aTrb
oüppay^vai xal ysvsa&ai xbv àytova
„xax\' èxelvov xal xoùç éxsivou iiakiça çpaxtcoxaç, év
„oîç auxbç 0 SuXXaç; xsxd)râ\'at cpT^atv."

Qui hic laudatur certe Marius non est. Marius contra
doli mali defertur. Catulo et Sullae secundum Plutar-
chum omnis eius uictoriae contigit gloria. Passim locis,
supra e uita Marii citatis, commentarii Sullae uocantur
auctores. Locus Plutarchi ä//. 4: tp cpyjotv aùxbç
(0 ^uXXaç) ia^fupôç dvtàaai xbv Mdptov" ad nullum alium,
nisi ad Sullam spectat, quare mihi constare uidetur, Plu-
tarchum sua de rebus Cimbricis ac Teutonicis e libris
Sullanis deprompsisse

Plut. Sull. 5—7. Sulla praeturam urbanam adipiscitur
corruptionibus conciliata sibi multitudine \'-). Quo honore
functus in Cappadociam mittittir pro praetore eo praetextu ,
ut Ariobarzanem in regnum reducat, at reuera , ut Mithra-
datem reprimat Ariobarzane rege constituto Orobazus
Parthus, Arsacae regis legatus, ad Sullam uenit, circa
Euphratem agentem, societatis iungendae causa.

\') Inepte dicit Plutarchus, Sullam praeturam urhanam ambiisse,
quod nemo Romanus facere poterat. Nam ipsi praetores sorte
ducebant, quis inter ciues, quis inter peregrinos ius dicturus esset.
Cf. Lange, Rom.. Alterthümer, Weidmann 1876, Ille Aufl., I.
p. 783 sq. — Plutarchus igitur pro çQctTijylav noXiTixp"

dè y.ai fQ^^aai nQogayayôiitvoç." Secundxim Plin. N. IJ. VIII.
20 et Sen. de brezi. uit. c. XIII. § 5 ludos edidit magnificos:
centum u. c. leones, donum Bocchi, pugnabant in circo soluti
cum indigenis Afris.

Hac de re bis loquitur App., nempeC. I. 77: „Kih^iag
-^yoi\'fitvoç" et Mithr. 57: ^\'tv KannaSoxlav iyo) (Sulla
uerba facit) ■^ut\'^yayov \'aoio^açtàvijv, KiXiy.iaç äq^wf, möf
Pcoficctœp ilii](pi(jauapœi\'."

paeum aureumque lugurtham Sullae in Capitolio dedicat\').
Marius inritatus haec deicere uult, Sullam aUi adiuuant,
ciuitas inflammatur factionibus, seditio in eo est, ut exar-
descat — sed inhibetur bello sociali Eo in bello Sulla
multis praeclare rebus gestis apud dues magni, apud
socios maximi, apud hostes fortunatissimi imperatoris
nomen inuenit ■\'•). E bello sociali Romam reuersus consul
creatur cum Q. Pompeio \'\') annos tum natus quinquaginta "■).

Eodem autem, quo munus illud adquirit, anno (88) quar-
tam ducit uxorem Caeciliam Metellam , filiam Metelli pon-
tificis maximi Admodum adulescens Sulla primam
duxerat Iliam, quae ei filiolam pepererat, post hanc Aeliam
tertiamque Cloeliam\'), quam ut sterilem honeste tamen

Plut. Sji//. 6: „d avfifia^ixèg nóXêftog , Ttcclcci vucpófxevog,
èni TTjP nóhp dvula^xpug tóvè Ttjv \'ia.fSiv tniditvEadem dicit
Mar. 32: ,,}«ai rrjv i;ä(Sip oaov ovttco (ftoO[A,év)]p tig ^isov ènéa\'^cv
6 (JVniAUfiadg iróXe^og, è^aiqtVTjg ?ig TrjV nóXiv dvuQQayilg."

Vell. II. 17. — Lau , Stilla, Hamburg 1855, p. x86. — Momm-
sen, Corp. Inscript. Lat. I. p. 439; 538 sq.

") Errat hic Plutarchus, nam socer Sullae fuit L. Metellus
L. f. Q. n. Delmaticus (cos. 119 Mommsen, C. I. L. 1. p. 624),
frater Q. Metelli Numidici (cos. 109 Mommsen , C. I. L. I. p.
438; 536). Fortasse ei ob oculos uersatus est Q. Metellus Pius
Numidici filius , postea (80) cos. cum Sulla (cf. Mommsen , C. I. L.
I. p. 439; 538). Pontifex maximus certe non fuit. Filia autem eius
Caecilia Metella primo nupsit M. Scauro cos. 115, cui plures
peperit liberos, in quibus quoque M. Scaurum, quem Cicero
defendit. Cf. Drumann , II. p. 16; p. 36 fï.— Lange , R. A. Ile Aufl.,
III. p. 121, de Caecilia Metella dicit: „Tochter des L. Metellus
Delmaticus oder des L. Metellus Diadematus, was sich nicht
sicher entscheiden lässt". Vid. tamen Drumann, 1.1. et II. p. 2if.

Relliquias belli socialis Sulla conficiente Marius domi
seditionem concitat, quae multas Romae calamitates
intulit. Contendit enim cum Sulla de imperio in bello
Mithradatico.

Complura\' portenta et miracula magnas praesagiunt
miserias: ignis u. c. sponte sua e contis emicuit, quibus
signa ferebantur militaria; mures in templo sacrum aurum
conroserunt, unam aeditui laqueo ceperunt, eaque laqueo
etiamnum detenta quinque musculos enixa tres de eis
uorauit. Coelo sereno acuta tubae uox exaudita fuit,
cuius ad magnitudinem omnes perterriti obstupuerunt.

App. B. C. I. 34—53 ita incipit: „ó au[jt[j(,a/txbç xaXou-
{jisvoç 7cdXe[xoç s-n:ti\'i\'"j\'v£Tat sövcov àvà tV^v \'haXtav txoXXäv ,
ap^djj.evó; xs Trapaodçtoç xai àdpo\'coç stcI iié^a TrposX&tov
xat xàç çàasiç sv p(t)[jiyj apsaaç utlo osoü? èià tcoXu."
Tum pergens: „"?jp^axo os ôoe" narrat, quomodo M. Ful-
uius Flaccus, primum consul, deinde tribunus, primus
omnium Italicis sociis cupidinem iniecerit Romanae ciui-
tatis, in fauorem eorum ad senatum referens, alias leges
sed ad eandem rem pertinentes C. Graccbo, conlega eius
in tribunatu, promulgante , quibus caesis quo pacto Liuius
Drusus, tribunus plebis, uir genere nobilis, sociis fiagitan-
tibus, legem de ciuitate eis danda rursus promulgare pol-
licitus, senatorium et equestrem ordinem, tune maxime
propter iudicia dissidentes, aequis conditionibus inuicem
conciliare conatus sit. Deinde tradit, socios Italicos, quorum
in gratiam potissimum moliretur tribunus, a lege de colo-
niis deducendis , quippe per quam futurum esset ut proti-
nus ipsis ager eriperetur publicus, sibi timuisse, senatum
cum equitibus in Drusi odium conspirasse, Drusum autem

Comperimus porro, équités tum auctores fuisse Q. Vario,
tribuno plebis, promulgandi legem de reis faciendis quotquot
sociis Italicis, uiam ad rem publicam adfectantibus, dam
palamue fauissent. Cui rogationi cum ceteri intercederent
tribuni, équités undique strictas sicas intentando effecisse, ut
lex perferretur, qua lege perlata Bestiam sua sponte in exsi-
lium abiisse primum, post eum Cottam urbem reliquisse,
Mummdum uero Achaicum, exsilio multatum, Deli uitam
exegisse, quibus factis cunctos decreuisse socios, a populo
Romano palam deficere, perque occultas legationes foedus
iniisse et foedera datis ultro citroque obsidibus confirmasse;
conripuisse autem arma finitimos omnes. Marsos, Pelignos,
Vestinos, Marrucinos, praeterea Picentinos, Frentanos,
Hirpinos, Pompeianos , Venusinos, Apulos Lucanosque
et Samnites, nationes iampridem infensas Romanis, quibus
denique quidquid populorum a Liri -) usque ad Adriaticum
sinum, siue mediterranea Italiae seu oram tenuerit mari-
timam, se adiunxisse. Quibus rebus cognitis Romanos tam
ex urbanis copiis quam ex auxiliis sociorum, qui in fide
permansissent, emisisse exercitus ducibus Sex. lulio Cae-
sare et P. Rutilio Lupo consulibus additis illi legatis
P. Lentulo , T. Didio, Licinio Crasso, Cornelio Sulla,

\'-\') Appianus conicit, Lirim eundem esse ac Linternum. Vid.
tamen Schweigh. App. III, p. 694 ad hunc locum.

Constat, perperam scriptum esse ab Appiano Sex. lul. Cae-
sarem pro L. lul. Caesare. Cf. Mommsen, C. I. L. I, p. 439;
536 sq. — Ap. Liv. per. LXXIII, Vell. II isetosseq. 55 etiam
legimus L. Caesarem. — Sex. Caesar, patruus triumuiri, consul
fuit anno priore. Cf. Mommsen, C. I. L. I. p. 439; 536 sq. —
Drumann, III. p. 113; p. 119 et not. 81; p. 768 et not. 48; IV. p. 320.

M. Marcello, huic Cn. Porapeio Q. Caepione, C. Per-
penna, C. Mario, Valerio Messalla. Tandem Appianus
sociorum duces nominat T. Lafrenium, C. Pontilium,
Marium Egnatium, Q. Pompaedium C. Papium, M. Lam-
ponium , C. ludacilium, Herium Asinium, Vettium Catonem.

Quae autem utrinque gestae res sint compendio rettulit
Appianus, ut ipse dicit. De Sulla et Mario, in bello sociali,
ut uidimus, legatis consularibus, mentionem facit c. 40,
41. 43» 44. 46, 50, 51-

C. 41. Dicit, relliquias exercitus Perpennae, a P. Presen-
taeo cum decern milibus fugati, C. Mario a Rutilio cos,
esse adtributas adempto Perpennae imperio.

C. 43. Narrat, Marium ipso Rutilio in pugna ad Lirim
capite sauciato, paullo post ex eo uulnere mortuo castra
Vettii Catonis expugnasse.

C. 44. Exercitum Rutilii senatus commisit C. Mario et
Q. Caepioni. Hunc, nec non multos ex his, qui cum eo
erant, profligauit et interfecit Q. Pompaedius. Reliquum
eius exercitum ad Marii copias adiunxit senatus.

C. 46. C. Marius Marsos, sese adortos, egregie reppulit,
usque ad sepes uinetorum persecutus. Quas cum hostis
aegre quidem transscenderet, Mario non uisum est, hac
eos insequi amplius. Cornelius uero Sulla, qui ab altera
uinetorum parte castra habebat, re intellecta fugientibus
occurrens et ipse multos interfecit.

ScHWEiGH. App III. p. 695 suspicatur, intercidisse post P. Lentulum
C. Caesaris nomen, qui frater fuit consulis.

2) Cf. Strabo, V. 4. § 2 , ed. maior. Kramer, Berol. 1844, Vol.
I- P- 383 : „MaQöLüöv Sè wvófiaauv róv iróXe^oi/ dnó r&v
(XQ^avtrnv Tijg otTTO^wfffco?, xal fiaXiqa dno riofiTtaidiov.

c. 50. Sulla proflig-auit L. Cluentium, qui tamen deinde ,
auxiliis Gallicis auctus, rursus cum Sulla castra contulit.
Gallus inmani statura prouocat ad sing-ulare certamen e
Romanis aliquem; prodit Numida staturae exiguae, qui
Galium conficit. Tum Galli confestim terga uertunt, nec
reliqui loco suo manent Cluentiani. Quos Sulla persecutus
in ipsa fuga ad XXX milia cecidit, circa moenia Nolae
alia XX milia, et in his Cluentium fortiter pugnantem.

C. 51. Sulla in Hirpinos mouit et Aeculanum oppidum
cepit. Reliquis porro oppidis captis omnis populus Hirpi-
norum in fidem receptus est. Hinc in Samnium bello trans-
lato Bouiano Sulla potitus est. Quibus rebus per eam
aestatem prospéré gestis sub hiemem ad consulaturn pe-
tendum in urbem est profectus.

De omnibus bis, quae ex Appiano citaui, nihil habet
Plutarchus, qui tantum dicit, Sull. 6, bellum aliquando
fuisse sociale, quod diu gliscens tandem contra Romam
exarserit et bellum paullisper inhibuerit ciuile. Praeterea
legimus pauca haece Mar. 32: ^^xà yap fia^tjxwxaxa xcov
„\'IxaXtxôv s{}v<j5v xai itoXuavdpwTxdxaxa xaxà x^^ç P«)[xT|Ç
„auv£C\'/)aav xal [xixpbv sSé\'/^aav auy^sat XTjV fjEfAoviav, où
,,|jLo\'vov otcXoiç £pp(jO[X£va xai au)[i.aaiv, àXXà xai xo\'Xjxatç* cpaxr^-
0£ivoV/]a[ )(p~rjadjj!.£va ilaufxacaTç xal àvxntdXoiç."

Appianus nos ignorare uoluit, quae Plutarchus Mar. 32 et
Sull. 6 narrat de tropaeo ac de aureo lugurtha in Capitolio.
Silet quoque de matrimoniis Sullae atque de prodigiis.

Apud Plutarchum Sulla magnopere laudatur, Marius
admodum uituperatur; e. g. Sull. 6: ^^Mdpioç jjièv oùBèv
,^àTxo8£Î^at [jisia ouvri^ûç — — EôXXaç 8s iroXXà opàaaç
j^^ia Xo\'you oo\'^av ïajev fjYEfxôvoç [xsYaXou."

Sull 7: „Mdpioç UTTo oo^ojjiavtaç xal cpiXoxt[i.iaç, aYT^paxtov
ira\'ö-üjv, avTjp xqj xs au)[xaxi papuç xal xaTç Iva^xoc aTOipTjxüJc
cpax£taiç otà YYjpaç êxoT^jxwvxal Sta\'Tiovxtwv ttoXsjxodv scptsfisvoç."

ZóXXa Tüpocs&TjXS oo^Vj? XGcl óüva[X£(.ü;, -oaoüxov àcpetXs
Maptci\'j. ppaoùç yàp scpdcvr^ xaic eTrtpoXaï;, oxvou xs Tcept
irdvxoc /.al [xsXXrjasco; utcotcXscûç."

1. Ex Appiano bellum Marsicum cognosei potest, e Plu-
tarcho minime, qui neque de causa belli, neque de bello
ipso, neque de singulis rebus quidquam hic memoriae
prodiderit.

2. Plutarchus magna adficit Marium iniuria obtrectando
eius laudibus, facta contra Sullae ad coelum tollendo.

Sulla et Liüius a Plutarcho auctores adferuntur, ille
semel cap. 5 passim cap. 6 hic semel cap. 6 "").

Contulit tamen Plutarchus haud dubie plures scrip-
tores. Conloquium u. c. Sullae cum Caesare (cap. 5):
,^CpaxT|Youvxo; aoxoO (Sulla) xal Tcpb? Kaïaapa [xsx\' ópyfj;
jjSiTiovxo;;, to; ^pTjaexat x^ ioia izphc, auxbv è^ooaia^ je-
„Xdaa? ó KaFaap „öpilu);", sfTj, dp^r^v iStav vojAiCsK;\'
„^X^iQ ydp auxYjV 7tptd[ASVo;" aliunde duxit. Sulla enim,
rerum suarum laudator, talia memorauisse nequit.

Kal yocQ tv roTg V7T0i^prjfA,a(Si yéyQaq)cp — è\'ri Sè
AtV\'AóVkm fièv 11> rotg v n 0 fii\'7}/a. oc a i nagaivci — i^oq^T.
y^adjia Trjg /fjg ^éya yfvtaQ\'ai — tovvop êè avróp cipui
(pi] (j ip O 2! v\' X X a g.
■■\') (pTjGiv 6 Tirog.

Utrum Caesar ille fuerit L. lulius Caesar L. f. Sex. n. cos.
90, an C. lulius Caesar C. f. C. n. dictatoris pater nescimus.
Mommsen, C. /. Z. I, p. 439; 536 sq. — Cf. Drumann, III,
p. 128 not. 55.

In prodigiis uero recensendis commentarii Plutarcho
materiam praebuerunt. Nam, etsi uix credendum est, Sul-
lam talibus rebus fidem tantillam adiunxisse, non tarnen
miramur, eum, qui tam superstitiose disserit de hiatu
terrae ingenti qui a Plutarcho auctor citatur in mira-
culis somniisque enarrandis , qui diligenter admonitiones
8at[ji,ovi\'ou sui et somnia memorat , hoc quoque loco
earum rerum mentionem fecisse.

Appianum ex egregio fonte hausisse, in promptu est.
Veri autem simile duco, eum usum esse Liuio, qui bellum
sociale descripsit lib. LXXI—LXXVI. De quo praeterea
bello quaedam reperimus apud Strabonem V, 4. § 2, apud
Valerjum maximum VIII, 6. 4, apud Eutropium V, 3 ■\'), apud
Auctorem de uir. ill. 63; 75, apud Orosium V, 18

Quorum scriptorum constat Liuianis usos esse historiis
Valerium Maximum \'), Auctorem de uir. ill. Eutropium
Orosium

Graece etiam Lucullus opus de Marsico Bello composuit,
quod tamen non tulit aetas. Cf. Prooem. p. 2. Notitiam eius libri
habuit adhuc Plutarchus; cf. Plut. Luadl. i : „diaaœtercci
•/àç "EXXijfiKrj tig ii^oqia too MagSixov rcoXéfiov." — Cic.
ad Att. I. 19. 10. — Kiewiet de Jonge, de G. Mario p. 8.

\') Koehler, § 2. — zschech, de Cicerone et Liuio, Valerii
Max. fontt., Berol. 1865 p. 35 sqq.

Koehler, § 7 ; id. p. 41 dicit, eum etiam usum esse Valerio
Maximo et Floro. — Nieb. Vortr. ed. Isler I. 58, qui contendit,
epitomen Liuianam fontem ei fuisse.

Moerner, de Orosii uita eiusque hist. I. VII., Berol. 1844
p. 49 sqq.; p. 131 sqq. — Koehler, § 8.

\'Dsrat xor? \'ÎTOcXitoTatc vo[i.ov audtç
sîçevsyxsTv irspl xf,; iroXtxstaç
utcsa)^£xo. 0 os xbv o-^p-ov iz xoùxo
7üpo9-£paTC£6u)v uTû-^ysxo à-or/iatç
iroXXaT-; s; xe xr^v \'IxocXfotv xal
^E\'xsXtav, È^r^cptafJLEvats {J-èv sx
TcoXXou, js^ovuiat? os outcod. xfjv

p.àXtca OTj xo\'xE aXXi^Xotç oià xà
âtxaci^pia âiEcpspovxo, êtcixoivw
vo\'fjio) aüvayaystv STïEipàxo."

„Ot IxaXtcoxai os uTrsp o>v o^j
xat jj-dXtca 0 Apoùaoç xaoxa sxs^^-
vaCs, xal otOE TCpl xo> vo\'jjio) xr^;
dTTOtxtaç EOEootxeaav, xat iroXXà
xal TOpt x-^ç totac £vo)jXrjaófAEvot.
Tupp-f^vot XE xat \'OjjLpptxot, xaùxà
OEifiatvovxEç xoTç \'IxaXtooxatç, xal
(s>ç sooxEt Tcpbç xÄv UTraxcov sç xr^v
TCo\'XtV £TCa)^l}£VXE!; £pY«) }Jl.£V £Ç
avaipEaiv Apouaou Xo\'jo) oè éç
xax7]yoptav , — — xr^v x-^ç 00-
xt[xaataç TjfAÉpav àvEfjiEvov. ôv
0 Apoûaoç atadavo\'fXEVo\'ç xe xat

„M. Liuius Drusus tribunus
plebis , ut maioribus uiribus sena-
tus causam susceptam tueretur,
socios et Italicos populos spe
ciuitatis Romanae sollicitauit.
Eisque adiuuantibus per uim le-
gibus agrariis frumentariisque
latis iudiciariam quoque pertulit,
ut aequa parte iudicia penes
senatum et equestrem ordinem
essent."

„Cum deinde promissa sociis
ciuitas praestari non posset, irati
Italici defectionem agitare coe-
perunt. Eorum coitiones coniura-
tionesque et orationes in conciliis
principum referuntur. Propter
quae Liuius Drusus inuisus etiam
senatui factus, uelut socialis belli
auctor, incertum a quo, domi
occisus est

TTspl iaTülpav TO TCX-^OO; dTCOTcljjt-
Tr(ov, é^spo\'-/jacV acpvto ireirX\'^^O-at.
xat Xsytov lit xaxsirsaev."

„\'() 0£ Sspo\'JtXto; (paullo ante ut
dviluTtaTO? indicatus) — £(;opa[Jitbv
èz TO \'AaxXov — dvopsd-rj —
01)81 aXXtov Ptojxai\'cov 7]v xi;

„\'ExpaysiV/]«; 0£ TY]; dTCOcdaswi;,
aizavxa oaa toIc \'AaxXaiot; S\'&vtj
Ysfxova auvsEecpr^vs xVjV Tta-
paaxsuTjV, Mdpaot xs xal FlatXt-
yvot xai OuT^ctvoi xat Mappouxtvoi
xat £7i;i xouxots nix£vxrvot xat
(l)p£vxavol xat IpTclvot xat flofx-
TTïjtavot xat Ou£vo6a;toi xal \'laTCuyEc,
Azoxavoi x£ xat 2auvTxat."

„Ooexxtoi; [Jtèv Kdxwv £Xt At-
oEpvi\'av f,Xaa£ p(0|xatCouaav. yp6-
vq> 0£ xat Xtp-o) TïapECi^oavxo ot
7roX£[Jtiot."

„Q. Seruilius proconsul in
oppido Asculo cum omnibus ci-
uibus Romanis, qui in eo oppido
erant, occisus est."

Liv. ibid.
„Italici populi defecerunt Pi-
centes % Vestini, Marsi, Peligni,
Marrucini, Samnites, Lucani ini-
tio belli a Picentibus moto."

„ Aesernia et Alba coloniae ab
Italicis obsessae sunt. Aesernia
colonia cum M. Marcello in
potestatem Sainnitum uenit."

\') Praue epitomator scripsit Picentes. Debuerat dicere Piceniini.
Illi, qui iidem atque Äsculani Umbrisque finitimi erant, ad Mare
Superum spectabant et omnium primi arma ceperant. Hi uero,
Campanis finitimi, inferiorem Italiam ad Mare Inferum usque ad
Silarum amnem incolentes , nunc accedebant. ütrique a Graecis
scriptoribus Ihnavripoi adpellabantur. Cellar. Geogr. ant., lenae
1731 , cap. IX. p. 79; 80; 87.

Eodem autem modo pergere possem inter sese compa-
rans App. b.c. I. 42; 44; 49; 51 et Liv. per. LXXIII—
LXX VI, ubi similiter ab utroque memorantur expugnatio
Nolae, res gestae L. lulii Caesaris, clades et interitus
Q. Caepionis, libertini tum primum militantes, Marii et
Cornelii Sullae gesta huiusque iter ad consulatum pe-
tendam. Uterque tandem hoc bellum sociale uocat, nun-
quam Marsicum uel Italicum.

Quod adtinet ad scriptores, quos p. 26 citaui, conspirât
Valerius Maximus 1.1. cum Appiano, tradens Q. Varium,
tribunum pleb., aduersus intercessionem conlegarum lege
sua sociale bellum excitasse (cf. p. 22). Conuenit Eutro-
pius 1.1. cum Appiano de Rutilio occiso, de Marii rebus
gestis, de bello a Sulla confecto (cf p. 23; 24). Breues
porro adnotationes Auctor habet de uir. ill., 63 de Q. Pom-
paedio, Marsorum duce, interfecto, 75 de Samnitibus
Hirpinisque a Sulla profligatis. Non nihil tandem reperitur
apud Orosium 1.1., quod similiter narrat Appianus (cf. p.
22 ; 27).

") Sic a Strabone , V. 4. 2, ed. Kramer., Vol. I. p, 383 uocatur.
Ex eodem 1.1. discimus , Italiotas pro Roma decreuisse , nouae rei
publicae fore caput Corfinium siue mutato nomine Italicam. Caete-
rum Marsos fuisse gentem pugnacissimam App. I. 46 etiam docet.

DE SULLA ET MARIO ACTORIBUS IN BELLI CIVILIS
PARTE PRIORE, QUAE EST USQUE AD
MARII MORTEM.

Plut. Sull. 8. Sulpicius tribunus plebis rogationem
fert, qua Mario in bello contra Mitbradatem imperium
decernitur. Consules iustitium indicunt. Tumultus in foro
concitatur. Multi interque hos Pompei consulis filius adu-
lescens interficiuntur. Pompeio ipsi, qui clam effugerat,
consulatus abrogatur. Non uero Sullae honorem ilium
adimit Sulpicius, sed belli tantum contra Mitbradatem ad-
ministrationem ad Marium transfert.

Plut. Sull. 9 et 10. Sulla contra uetitum senatus a
Nola, quo profugerat, castra mouet et Romam uersus
ducit. Porta et mûris apud Esquilinum a L. Basillo et
C. Mummio occupatis ipse Sulla superuenit incendioque
uiam sibi facit. Dum haec aguntur, Marius, ad fanum
Telluris compulsus, seruos sub conditione libertatis aduo-
cat, sed uictus ab hostibus, eo inrumpentibus, urbe excidit.
Proinde Sulla senatu conuocato Marium et Sulpicium

cum aliis paucis quibusdam capitis datTinat. Marium qui
necasset, ei pecuniam praemii loco edicit. Sulpicius, a
seruo proditus, interficitur. Ut odia multitudinis mitiget,
Cinnam, contrariae factionis hominem, consulem creat,
qui in Capitolium adscendit lapidemque manu tenens
iurat, ut, nisi beneuolentiam erga Sullam conseruet, sie
urbe excidat, quemadmodum manu eius lapis. Tum multis
coram testibus lapidem in terram proicit. Consulatu accepto
statim nouas res moliri incipit Sullamque uocat in ius,
Verginium tribunum plebis accusatorem subomans. Sulla
accusatore ac iudicio ualere iusso ad bellum abit Mi-
thradaticum.

Plut. Mar. 35 med. — 46. Sulla exercitum Romam
ducit. Cui in urbem inrumpenti Marius frustra seruis
ad arma uocatis leuiter resistit. Mox pulsus aufugit et
ad Ostiam descendit, unde cum Granio, priuigno suo, na-
uiculam nactus auehitur. Filius eius, Marius iunior, ad mare
profugit nauique, quae Africam peteret, conscensa in
eam traicit.

Interim senior Marius uento a mari incumbente flucti-
busque urgentibus aegre ad litus iuxta Circeios adpellit.
Nauseabundus nullo certo consilio uagatur, donec ab itinere
digressus in densam siluam se recipit, ubi misere per-
noctat. Postridie turma equitum a Minturnis, oppido pro-
pinquo, uenit. Simul Marius et Granius prope litus duas
onerarias naues conspiciunt. Statim in mare insiliunt et
ad naues adnatant. Mario a nautis in alteram imposito
équités iam in litore adsunt mandantque nautis, ut aut
nauem subducant, aut Marium eiciant. Hi respondent, se
Marium non prodituros. Equitibus tum iratis abeuntibus
nautae sententia mutata Marium ad ostia Liris fluuii in
terram exponunt. Granius interim altera naui adrepta
in Aenariam insulam oppositam traicit.

Vix tandem se conligit et per inuia progreditur perque
paludes fossasque profundas, donec tugurium conspicit. In
eo senex habitabat, qui lacus foderet. Hic Marium sup-
plicem ad paludes abducit atque in cauernam prope flu-
uium subire iubet. Non ita multo post magnus ad Marium
strepitus peruenit. Emissi enim erant multi a Tarracina,
qui eum persequerentur. Marius e cauerna prorepit sese-
que in paludem coenosam inmittit. Quem cum cernunt
indagantes nudum coenoque oppletum abripiunt, Mintur-
nas abducunt magistratibusque tradunt.

Quibus, cum toti iam ciuitati mandatum esset, ut Ma-
rium persequerentur inuentumque interficerent, placet, con-
festim Marium esse necandum. Itaque, cum nemo ciuium
illud in se reclpere uellet facinus, ad eum, quem interea
custodiendurn tradiderant magistratus in domum Fanniae
cuiusdam, eques natione Gallus siue Cimber mittitur. Qui
sumpto gladio ad Marium ingressus, mox tamen terrore
captus, abiecto gladio se perfores proripit, cum ex oculis
uictoris Cimbrorum multas flammas emicare uideret eum-
que magna uoce exaudiret clamantem: „tune, homo,
audes C. Marium necare?" Tum magistratus Minturnenses
decreto mutato Marium ad litus educunt eique nauem
praebent. Hac uento secundo ad Aenariam insulam defer-
tur, ubi Granium recipit, quocum deinde in Africam
peruenit. Ibi filio cum Cethego aliisque amicis saluis
receptis paullulum manet.

Interim Sulla in Graeciam profecto ibique contra
Mithradatis duces belligerante Romae seditio denuo erat
exorta. Quod ut Marius accipit, quamprimum Africa
relicta in Italiam nauigat. Ibi res erant inmutatae. Cinna
enim non amplius erat consul, sed urbe eiectus ab Octauio
conlega per Italiam oberrabat, copias contra Romam con-
ligens. In locum eius suffectus erat Cornelius Morula.

in terram egreditur, seruos, colonos, pastores conuocat
Cinnaeque se cum copiis his coniungit. Post haec statim
ad urbem proficiscuntur laniculumque occupant.

Urbe capta multi Sullani necati sunt. Marius, primus
omnium hominum septimum consul creatus, tamen non
diu porro uixit, nam decimo septimo huius consulatus die
mortuus est.

App. B. C.\\. 55 — 75. Marius P. Sulpicium tribunum in-
ducit, ut sibi adsit. Hic de nouis ciuibus legem promulgat.
Consules ferias indicunt, quas mox rursus tollere coguntur.
Sulpicius Sulla Capuam profecto lege Marium imperatorem
belli Mithradatici désignât. Sulla cognitis quae contra sese
Mariani machinabantur milites ad contionem conuocat
commemoratisque iniuriis, quibus esset adfectus a Sulpicio
Marioque, hortatur, ut ad iussa facienda sint parati. Ii
sese bono animo esse confirmant. Quos confestim Romam
uersus ducenti Sullae occurrit conlega Pompeius. Legatis
a Mario et Sulpicio tanquam senatus nomine missis, qui
postularent, ne intra quintum ab urbe lapidem castra
metaretur, adnuit quidem Sulla, sed abeuntes eosdem e
uestigio sequitur. Mox prima eius generis intra urbis
moenia committitur pugna, e qua Sulla uictor euadit.
Postero die conuocatur populi contio, in qua Sulla et
Pompeius de statu rei publicae conquesti postulant,
comitia abhinc non tributa sed centuriata ex Servii
Tullii instituto haberi abrogarique quaecunque a Sulpicio
acta fuissent post indictum a consulibus iustitium, tit
non légitima. Ita populus iussit.

Iam uero hostes rei publicae iudicantur Sulpicius, Marius
senior, Marius iunior, P. Cethegus, lunius Brutus, Cn.
et Q. Granii, P. Albinouanus, M. Laetorius, alii numero
fere duodecim. Marius autem, ex hominum indagantium
manibus elapsus, Minturnas peruenit. Oppidi eius ma-
gistratus hominem Galium ad necandum. Marium, in

tenebricosa quadam casula requiescentem, intromittunt.
Sed Gallus, splendorem ignis e Marii oculis emicantem
cum cernit, terrore statim conripitur. Ut uero Marius
exclamat: „tune audes interficere C. Marium?", Gallus
pauidus e cubiculo efFugit.

Tum magistratus Minturnenses continuo Marium ex op-
pido dimittunt. Hic primum in tugurio quodam aliquamdiu
quiescit. Postea naui piscatoria, quae forte fortuna stabat
in litoi\'e, conscensa in insulam quandam defertur, unde
in Africam traicit. Ad eum tum confugiunt amici Cethe-
gus, Granius, ipsius Marii filius, alii.

Interea domi Q. Pompeius consul necatur non inuito
Cn. Pompeio Strabone. Sulla Capuam et inde in Asiam
ad bellum cum Pontico rege gerendum proficiscitur.
Mox Romae tumultus et sedi\'tiones a Cinnanis contra
Sullanos concitantur. Marius ex Africa in patriam redit
urbemque cum Cinna expugnat. Ab eis, in annum sequen-
tem consulibus creatis, Cinna iterum, Mario septies, multi
proscribuntur Sullani. At Marius quidem, multa et acerba
contra Sullam in pectore fouens, primo magistratus initi
mense diem obit supremum.

Paucis exceptis rerum expositio Appiani magnopere
differt a narratione Plutarchi. Quod cernitur et in P. Sul-
picii Rufi personae ac morum descriptione , et in narra-
tione errorum Marii bellique Cinnani.

Praeterquam quod de hoe tribuno Plutarchus et Ap-
pianus habent, leguntur quaedam apud Ciceronem et apud
Velleium. Quorum scriptorum uidentur Velleius minus
uere locutus esse, Plutarchus personam Sulpicii in pra-
uum detorsisse. Cicero uero et Appianus benignius iudicasse.

„cum priuatus coniunctissime uixerat, hos in tribunatu
„spoliare instituit omni dignitate. Cui quidem, ad summam

„gloriam eloquentiae efflorescent!, ferro erepta uita est, et
„poena temeritatis non sine magno reipublicae malo
„constituta."

Id. de Har. resp. XX. 43. „Sulpicium ab optima causa
„profectum longius, quam uoluit, popularis aura pro-
„uGxit."

Vell. II. 18. „P. Sulpicius tribunus plebis disertus,
„acer, opibus, gratia, amicitiis, uigore ingenii atque animi
„celeberrimus, cum antea rectissima uoluntate apud po-
„pulum maxumam quaesisset dignitatem, quasi pigeret
„eum uirtutum suarum, et bene consulta ei male cederent,
„subito prauus et praeceps C. Mario, post septuagesimum
„annum omnia imperia et omnis prouincias concupiscenti,
„addixit legemque ad populum tulit, qua Sullae imperium
„abrogaretur, C. Mario bellum decerneretur Mithradati-
„cum aliasque leges perniciosas et exitiabiles neque tole-
„randas liberae ciuitati tulit."

Plut. Sull. 8 Sulpicium uocat : j,avdp«)tïov oùoevbç oeuxe-
pov ev xaTç axpatc xa/iatc;, <ï)cs ix^q CifjxsTv, xtvoç êçtv
exspou [AO^ÔTjpôxspoç, àXkà Tcpb; xi [xo5(&T|pôxaxoç éauxoû."
Pergens de eodem habet: „xat ^àp tbjjioxTjÇ xat xôXjxa xat
TrXsove^ta Ttept aoxbv 7]v ôtTXSptaxsTCXoç ata^^poù xat xavxbç
xaxoù." Id. Mar. 35 init. dicit: „sùcpusçaxov supovxo? opyavov
Maptou 7i:pbç xbv xotvbv oXsôpov xb SouXirixtou ôpàaoç, 8ç ,
ôtà xdXXa Ttdvxa \'&au[xàCtov xat Ct^Xiov xbv SaxopvTvov ,
àxoX[Jttav susxdXst xoTç ixoXtxeuii-aatv aùxou xat [xsXXTjatv."

P. Sulpicius Rufus, annis decem maior Hortensio , uir
erat ingenio uberrimo adfluens, feruidus, in dicendo acer-

rimus , atque de republica promeritus Sunt inter has
uirtutes, quas etiam Velleius ei fuisse concedit. Si, quod
haud negabo, initio optimatibus fauerit, deinde popu-
laribus, hoe non fecit, cum omni ratione careret iudicium-
que animi susque deque mutaret, sed postquam etiam
atque etiam reputauerat, quid ea tempestate in commodum
reipublicae suorumque ciuium esset agendum

Ciuitas Romana, post Punica bella quieta, moribus dis-
solutis Graecorum et orientalium populorum cognitis, mox
acceptis, hac in re sensim paullatimque modum excedebat.
Vitium autem, quod uelut tabes ingruebat gradatim ac
Romae medullas adrodebat et exedebat, erat morum
corruptela. Ingenua igitur fides antiqua non amplius erat
uirtus Romana, sed perfidia et ambitus urbem introierant.
Verba lugurthae apud Sallustium \'\'): Romam esse „urbem
„uenalem et mature perituram si emptor em imunerit"
miserrimum reipublicae statum plane dénotant. Haec
uero corruptela initium habuit ab optimatibus. Optima-

\') Cic. Brut. XLIX. 18261183: „Eisdein fere temporibus aetate
„inferiores paullo quam lulius. sed aequales propemodum fuerunt
„C. Cotta, P. Sulpicius, Q. Varius, Cn. Pomponius, C. Curio,
„L. Fufius, M. Drusus, P. Antistius, nec ulla aetate uberior
„oratoium fetus fuit. Ex his Cotta et Sulpicius cum meo iudicio,
„cum omnium facile primas tulerunt."

Id. Brid. LV. 203. ,,Fuit enim Sulpicius uel maxime omnium,
„quos quidem ego audiuerim, grandis et ut ita dicam tragicus
„orator. Vox cum magna, tum suauis et splendida; gestus et
„motus corporis ita uenustus, ut tamen ad forum, non ad scenam
„institutus uideretur; incitata nec uolubilis, nec ea redundans
„tamen nec circumfluens oratio."

Legatus fuerat Cn. Pompei Strabonis in bello social! haud
laude indignus. Cff. Cic. LXXXIX. 304. - App. C. I. 47.

tes enim, non populäres fuere, qui, praeclarum illucl
Ennii: ,^moribus antiquis res stat Romana uirisqué\' o\\>\\\\ï\\,
ciuitatem exitio tradiderunt. Iure meritoque dicit Dru-
mannus : „ Wie überall entarteten die Vornehmen zuerst;
„die Selbstsucht bemächtigte sich ihrer, und nur um sie
„zu befriedigen, eiferten sie für ihren Stand. Sie erkauften
„Aemter um in den Provinzen rauben, und raubten, um in
„Rom fortschwelgen zu können. Aus diesen Beamten
„bildete sich der Senat; er nahm das Verderben in Schutz,
„weil er sich schuldig fühlte; er sollte den Gesetzen
„Ansehn verschaffen, und riss das Richteramt an sich, um
„sie unwirksam zu machen; er sollte den Streit der Par-
„teien vergleichen und wurde als Ausschuss der Optimaten
„selbst Partei; in ihm lernte das Volk Gesetz und Magis-
„ träte verachten."

Talis erat conditio rei publicae, tales erant optimates.
E. g. sola adferam nomina consulis L. Calpurnii Pisonis
Bestiae eiusque legati M. Aemilii Scauri, qui, multis donis
a lugurtha corrupt!, pacem cum eo fecerunt.

Paucos autem, qui inter eos uirtutes colebant antiquas,
falso et iniuste eorum scelerum postulabant ipsorum, quae
fecerant ipsi. Cui non ante oculos uersatur nobilis ille
P. Rutilius Rufus, uir summae innocentiae et honestatis,
qui, in Asia legatus Q. Mucii Scaeuolae, equestri ordini
odiosus, quoniam publicanorum iniuriis finem inponere in
animo habebat, ab illis ipsis publicanis de repetundis
postulatus, immo uero etiam damnatus et in exsilium
missus est ? Neque silendum est de Q. Metello Numi-

Drumann, II. p. 433.
-) Cic. de Or. I. 53. 229; Brut. XXX, 115. — Liv. per.
LXX. — Diod. XXXVII. 5. — Vell. II, 13 (qui Rutilium uirum
non saeculi sui, sed omnis aeui optimum iudicat). — Dio, fg.
97 , ed. Dindorf, Teubn. 1863 , Vol. I. p. 137 sq. — Oros. V. 17.

dico, summae integritatis uiro , item post reditum e pro-
praetura repetundarum accusato \').

Haec atque talia ante oculos habentem quis miretur
uirum bonum, probum, quem miserebat conditionis pa-
triae, ab optimatibus ad partes transiisse contrarias?

Hoe de Sulpicio uniuerse dictum sit. Iam de rebus
singulis, ad personam, uitam, acta tribuni pertinentibus,
disputabo.

Dicit Plut. Suil. 8: „sxpecps (SouXirixto;) xpia^iXiou;
„[xa^atpocpopou(; xal TcXfjiVj; itïtoxiov vsaviaxcov, iLpbr, airav
,,£x0t|x(üv, TöspV auxbv £T)jcV, ou; dvxt(3ÓYxX-/]xov u)vojxaC£V."
Tum de legibus Sulpicii loquens ita pergit paullo post:
„aTcpa^fa; oè oid xauxa xwv UTrdxoov t|;Yjcptaa[X£V(«v, iiraya-
„ywv auxoic £xxX-r]atdCouai 7X£pl xbv v£ü>v x&v Atoaxoóptov
„o^fXov, aXXou; x£ uoXXous xal.....dvetXEv."

Apud App. B. C. I. 56 res toto coelo diuersae a
narratione Plutarchi tractantur. Nihil enim habet de illis
liajaipfyfópoiq, neque de veaviaxok^trpb^dirav exoijjloi;;, neque
de contrasenatu loquitur. Loquuntur ambo de iustitio (Plut.
dirpa^tat; App. dpyia) et de tumultu in foro, sed Appianus
dicit, Sulpicium xou:; cctattóxac iussisse, in foro praesto esse,
sicis sub ueste accinctos, Plutarchus subito totum illum
contrasenatum, quem modo memorauerat, oblitus esse uide-
tur, et tantum narrat, tribunum turbam (o^^Xov) adduxisse.

Apud Appianum solus qui interjicitur filius est Pompei
consulis, sed demum postquam liberius loquebatur.

Apud Plutarchum legitur: ,,dXXoui; x£ xoXXouc >£«1
„xb rioixTCT^tou xo5 oTzdioo fiEipdxtov ETït t\'T]q dyopdc
„ dvsiXEv (SouXufxiog)."

„Auto; 8à qoixtcr^ios Xadwv „llo[jtî!:-/]ïoç [xsv Xaf}(ov sts-
êçicpuysv." cpuysv."

Posterior autem Pompei sors ex App. b. c. I.
57; 58; 59 ; 63 ; 64 est cognoscenda. De loco Plutarchi
Still. 8, quamdiu huic nondum est inuenta medela,
nihil intellegi potest. Dicit: „tov llofJiTr-^ïov sitdp-
)(OVTa Tzofqaaci 0 EouXirixiOs." \'Eirdp^cov significans
consulern certe non Graecum est, sed fac hoc ita esse,
quid igitur sibi uult Plutarchus ? Pompeiiis, iam consul,
iterum consul factus esset a Sulpicio? \')

Plut. Mar. 35 narrat, Sullam tumultu in foro a Sul-
picianis concitato, praeter Marii domum fugientem, in-
stantibus inimicis in eam inrupisse et deinde ab ipso
Mario per aliam ianuam tuto dimissum ad exercitum
peruenisse. Sed addit, Sullam in commentariis dixisse, se
non confugisse ad Marium, uerum a turba de foro usque
ad Marium compulsum esse tandemque inde in forum
rediisse et, quod Sulpiciani postulabant, iustitium sustulisse.

App. b. c. I. 56 nihil de hac fuga Sullae cognovit.
Haec modo dicit: „^ùXkaç, ôs toç ^ouXsuao\'ptevoç uits^topei"
et paullo post: „zoet ó SuXXaç STcaXdcbv sßdcaas xr^v
„apytVav."

Quis Plutarcho Mar. 35 auctor fuerit, hanc fugam nar-
ranti, ignoramus, cum ex obscuro Xsysxat nihil sequatur.

\') Coniecit anonymus navsag pro 7T0i\'tj(>ccg, sed aliud latere uide-
tur. Cf. Plut. Vit. Par all. ed. Sintenis, Teubn. 1879, Vol. IL
adnot. crit. p. XVII.

coarcta (SlôXXaç oà sk ir^v ot/j\'av toù Maptoi) auvouo-^ftsl.;
T^vai-î^dai}-/] làç diïpa^taç Xuaat), conueniunt cum eis, quae
iv Torç u-n;0[j(,vrj[jtaai Sulla a Plutarcho dixisse perhibetur.

App. 1.1. dicit utïs^tópst et tum sirsX&cóv, non tamen indi-
cans, ubi interim Sulla fuerit. Caeterum non praetermit-
tendum est, Appiani genus dicendi quodammodo conuenire
cum uerbis Plutarchi, ubi Sullam ipsum citât :

,,2uXXaç oè [3ou- „Aùxb; 8s 2]6XXaç „SuXXaç os f^vay-
Xeuadfjtsvoç U7ïs;;((i)- sv-oic UTT:ofj!,v-/i[xaatv ou xàodr^ 7ïposX{}ü>v xà;
psi — xal 0 SuXXa; cpr^at xaxacpuystv dXX\' àîcpa^taç Xùaat."
STTsXilwv Épdcaas aTxaXXa^jdfjVat ^ou-
X7]V dp Y tav." Xeuao\'jj-svoç—d^pi

Occurrit apud Plut. Sull. 8 inter alias Sulpicii roga-
tiones in primis rogatio de transferendo imperio a Sulla
ad Marium.

Apud App. B. C. I. 55; 56; 57 uero rogatio alia Sul-
picii, „ut noui dues iure suffragiorum aequarentur uete-
„ribus et per tribus distribuerentur" causa est iustitii.
Quin etiam Appianus dicit, Sullam, cum iustitium iam
sustulisset, nihildum cognosse de consilio Marii et Sul-
picii, quod ad imperium in bello Mithradatico pertineret.
In exercitu demum ad Capuam, traiecturus in Asiam, Sulla
conspirationem illam cognouit.

„Ouxoç (SouXîctxioç) vo\'fjtouç
sypacpsv dXXouç xs [Jto^c&Yjpouç
xal xbv otodvxa Maptto xoù
Mt{}paoaxtxoù TtoXsjjLou xr^v

App. B. C. I. 55-
„Kal xoù; Êx x^ç .\'IxaXiaç
vsouoXtxaç— etc-^XtciCev sç
xdç cp u X d ç dirdaac 01 a t p
a s t V — xal V 0\' [X 0 v aùxtxa

fj y s [10 V l\'a v. ôcTcpaçiaç oè o t à 6 ^SouXto\'xio; s ç z a p c t: s p l
T a u T a xcov uTcditov laajxi- t o ö o s. — — ostaavxsç ot UTïaxoi
V(0V xx£." -£p[ ooxtfxaata xoo vo\'jjiou

„Ral 0 SuXXaç sTOX-ötov gßdcaas
xTp> dpytav, se xs KaTcur^v èià
xbv £x£r cpatbv, coç èx KaTCur^ç
i; XTjV \'Aatav £Tî1 xbv Mtô\'paSàxou
TTo\'Xsfxov otaßaXÄv, t^TOtyfixo- ou
yàp TT«) xtvoç xôv STu\' aùxo)
-paxxofji£vo>v a^Exo."

Quod adtinet ad leges Sulpicii, Plutarchus Sull. 8 has
solas cognouit: „vójiov 8à xupwaaç [XTjOÉva auyxX-rjxtxbv
„üuèp ota)(tXtaç §pa)([J.àç ocpstXEtv ^ et ^^vo\'jxouç èyp\'^?^\'"\'
„aXXouç x£ [xo^8-/]poù?, xal xbv otoóvxa Mapio) X7]v vj^siao-
„vtav." Videamus, utrum illi vdp-ot re uera fuerint [Jto^^dr^pot.

Sulpicius, amicus Liuii Drusi.pro certo habens, iniquam
atque iniustam esse conditionem Italorum, proposita Drusi
adripit et rogationem fert „ de nouis ciuihus liber Unis que
in tribus distribuendis!\' Leges Drusi, perinde atque antea
Gracchi, ad illud in primis tetenderant. Nam inter tres roga-
tiones, quas Drusus tulit: aequaparte iudiciapenes sena-
tum et equestrem ordinem essent y,de coloniis in Italiam

\') Neque huius legis , neque aeris alieni Sulpicii [ainog dnéXmt
fj.(Td TTjp TiXtvTfjV oq.ilrjiA.aTos fiVQiccdag r(j<ßjc0crt«5) alius scriptor
facit mentionem. Plutarchum haec e commentariis Sullae, infestis-
simi Sulpicii Mariique inimici, mutuatum esse in promptu est. —
Cf. Mommsen J?. G. II. p. 251.

Lau, Sulla, p. 190. — Mommsen, R. G. II. p. 250. — Lange ,
R. A. IIL p. 122 f.

et Siciliam dedticendis \')", „de ciuitate sociis danda duae
priores coniunctim non tanti ducebantur, quanti postrema
sola. Haec erat lex summa, haec praecipua, qua perlata
potestas foret infinita in comitiis penes Italos, ciues optimos,
qui soli sustinere possent rei publicae ruinam. Hoc Appia-
nus bene intellexit, Liuius uero male, quippe qui putauerit,
rogationes illas potissimum ad iurisdictionem spectasse

Ut hoc autem nobile propositum efficere posset, ab op-
timatibus ad populäres transfugit Sulpicius et tribunatum
petit. Liv. per. LXXVII tres leges ab eo, tribuno facto,
promulgatas citat: „ut exsules reuocarentur" 2. „ut fioui
ciues libertinique in tribus distribuerentî4,r" 3. „ut C.Marius
adîiersus Mithradatem, Ponti regem, dux creareturT Prima
rogatio, cuius Appianus non facit mentionem, spectabat
ad eos uiros, qui e lege Varia de maiestate postulati in
exsilium missi erant Haec autem neque iniqua, neque
perniciosa lex erat •\'\'\'), sed ueterem iniuriam reconciliabat,
uiros optimos innocentesque in patriam reuocans. De altera,
quae Appiano auctore causa iustitii fuit, iam satis uidimus.

Unum uero hoc addendmn est., ex eodem Appia7io
tiquere, hanc et tertiam legem inter se nequaquam fuisse
conexas. Alteram igitur suarum legum promulgans res non
respiciebat priuatas, sed uir elati ingenii altiora atque
excelsiora spirabat. Tum uero inuisus Sullae et optimatibus
factus, intellexit, periclitari uitam suam, nisi a Mario auxi-
lium peteret. Marius se illa in re ei adiutorem fore pol-
licetur, ea tamen conditione, ut imperium in bello, Sullae
ademptum, sibi daretur. „\'0 oè ^îilouX\'îDi\'xio; sxupou ibv vofjiov

\') Plut. C. GraccJt. 9. — App. B. C. I. 23.
•0 Liv. per. LXXI. — Vell. IL 14. — Afp B. C. L 35.
cf. p. 27.
cf. p. 22.

-mi ou ^dptv à\'îïavxa taùta eYqveio, Mdptov cùtlù; s^^eipoio\'vst
TOU îtpôç; Mt&paoaTTjV -oXspiou cpct~TjY£tv àvTt SuXXa

Haec certe fuerimt, quae Ciceroni uenerint in mentem
scribenti: „Sulpicium, ab optima causa profectum , longius
quam uoluit popularis aura prouexit -).

i\\.pud Plut. , Sull. 9, Sulla per legatos monte Esquilino
occupato urbem ingreditur.

Apud App. B. C. I. 58 Sulla ad occupandam portam
Esquilinam •\'\') et contiguum ei murum unam mittit legionem.
Alia legione portam occupât Collinam Pompeius, tertia
pontem Sublicium petit, quarta in statione ante moenia
relinquitur. Cum duabus uero reliquis Sulla ipse urbem
liostiliter ingreditur.

Omittit Plutarchus quod App. 1.1. narrat, Sullam nempe
in ea pugna non solum conrepto signo inter primores
prouolasse, cum milites eius iam ad fugam inclinarent,
sed etiam aliam recentem aduocasse manum e castris
simulque aliam per Suburanam uiam deflectere iussisse,
ut aduersarios circumuentos a tergo adgrederetur.

Apud Plut., Sull. 10, Sulla senatum conuocat, apud
App. B. C. I. 59 Sulla et Pompeius comitia conuocant.
Apud Plut. 1.1. Sulla Marium et paucos alios, in quibus
Sulpicium, capitis condemnat. Apud App. B. C. I. 60 Sulpi-
cius et cum eo Marius et alii, quorum maxima pars
nominatim adferuntur, hostes reiptiblicae iudicantur. Apud
Plut. 1.1. Sulpicius a seruo proditus interficitur, ap. App. 1.1.

App. B. C. I. 58: räj AloxvXtias nvlag. Estlectio
Schweighaeuseri, quam secutus est Lud. Mendelssohn, App. Teubn.
1881 , Vol. II. p. 621. In Codd. legitur KloiXiag, KoiXiccg,
KoilUag. Cf. Schweich ad h. 1 App. III. p. 708 sq.

Sulpicius ab hominibus, qiti in eum incidissenf, deprehen-
ditur et occiditur, ap. Plut. 1.1. Sulla pecuniam praemii
loco ei pollicetur, qui Marium necaret, cuius rei ap. App.
1.1. non mentio fit.

In tradendis Marii erroribus atque in seditionibus, Romae
a Cinna concitatis, describendis est ubi inter se pugnent,
est ubi res similiter narrent. Apud App. B. C.\\. 6i Marius
mox , postquam Roma aufugit, peruenit Minturnas, apud
Plut. Mar. 35—37 primum descendit ad Ostiam, dein ad
litus prope Circeios adpellit, tum demum, uariis confectus
calamitatibus, uiris Minturnensibus traditur.

App. 1.1. dicit, Marium fuisse £ptj[ji.ov u7cy]pét0u t£ zai
dspdiïovxoç. Plut. Mar. 35 contra habet: ^^Fpocviov i^fwv
}X£\'f}\' auToö xbv Tîpdyovov i^£7i;X£ua£v

Plutarchus quoque fusior est et adcuratior Appiano,
quod tamen non mirandum, cum ille uitam unius des-
cribat uiri, hic contra bella ciuilia, in quibus memorandis
magis spectat res Romanas uniuersas, quam sortem sin-
gulorum hominum. Sic quae App. I. 59 habet de Sullanis
decretis a Plutarcho omittuntur.

Tandem adferam locos, in quibus similia tradunt. Expo-
nuntur tamen saepius eaedem res aut inuerso ordine, aut
in singulis diuersae.

Apud utrumque Marius est in domo quadam tenebricosa,
cum ad eum homicida adrepit (Plut. Mar. 39; App.
B. C. I. 61).

App. I 64 demum dicit, Cinnam Sullae fuisse successorem
{Kiwq t(h ^erd ^I\'XXav VTcccntvovri).

Granius ille secundum Appianum 1.1. iam antea cum aliis, inter
quos Marius filius erat, Roma aufugerat.

Uterque narrat antiqua uaticinia, sed apud Plutarchum
senex Marius, per litus uagans, eorum meminit eisque
confidit, apud Appianum magistratus Minturnenses relligio
quaedam et ominis subit memoria.

~ic£utov. v£oç yàp (ov l\'xt —avxe-
X(Os xal 8iaxpi\'p(ov xax\' dypbv
uTcooÉEaa&at xw [[Jtaxfw xaxacpE-
pO[jt.£VTjV dsxoîj v£0xxtàv,ê-xàv£0x-
xoùç ïy_ooi3av îodvxaç oè xobç
Yovsîç xal OaujJidaavxaç oiaTïuv-
&dv£oi}ai X(üv [i,dvx£(ov xobç 81
EtTüsIv, (oç ETClcpavéraxoç àv{)pt!0-
-ixcov Eaoïxù xal xV,v fiE^i\'cr^v fjE-
[jLOVLav xai àp^V^v êuxdxtç aoxbv
Xa^stv avayxaTov eTt]."

Insidias magistratuum Minturnensium prope similiter
memorant (Plut. Mar. 39; App. B. C. I. 61).

Consensus tandem maximus inter ambos scriptores in
eis locis cernitur, ubi Cinna inducitur, in sella curuli sedens
legatisque responsa reddens Mario adstante :

„Tote; ap)jouoiv-------Ivstcitcxs

tt oottp-dviov ôsoç zal ij-v^ixt] xf^ç
£z Ti\'atobç êTxicpTifxia&si\'aTjÇ tôj
àvôpl eßo0[j.T;C uTraxsi\'aç. lîatôl yàp
ovxi cpaalv èç xbv xóXtïov àsxoù
vsoxxoùç sxxà xaxappuf^vat, xal
xobç jxdvxstî; sItïsiv , oxt êixxàxiç
sirl --qç jxsytCTjÇ «PX^? saoïxo."

„Ki\'vvaç (J.EV ouv (hç oTzaTo:
£-1 xoù otcppoo XaÔYjJJtEVOÇ S^pTj-
fJidxiCE xal cpiXavilpcoTTouç àizoxpi-
oEtç sotüX£ xoT? TupÉa^Eat, Mdptoç
ôè XO) otcppco -apstç-^XEt œfl\'syyo\'-

xoç, xotç Ttplaßsaiv avto&EV àTU£-
xpi\'vaxo\' Mdpio^ ô\' aùxïo -jtapECü);
Trapa xbv &po\'vov rphyaCs. [Jièvj

|jlcvoç [jisv ouoèv , UTZOOT^ihv OS soi^xou os tïj ôplfjluttitt toù tïpoç

dst T7] ßap6x7]Ti xo5 TrpoçfOTrou wtcou ttogov èp-(dazxai cpo\'vov/\'
zat XYj ruYVo\'xTjTi xoû [SXsp-p.axoç
ibç sûdùç é[Ji-Tî:X"^aûJV cpovcov xr^v
TToXtV."

In Marii morte narranda perquam breuis Appianus est,
haec tantum habens: in annum sequentem coss. creati
sunt Cinna II et Marius VII, cui post exsilium atque
proscriptionem tamen praesagium illud septem aquilinorum
pullorum haud inritum fuit. At hic quidem, multa et acerba
contra Sullam in pectore fouens, primo magistratus initi
mense diem obiit supremum.

Multus contra Plutarchus est in enarrando, quomodo
Marius , laboribus curisque oppressus, mentem nouo bello
recentibusque certaminibus ad tantas cogitationes trepi-
dantem (nuntiatum enim erat, Sullam confecto bello Mi-
thradatico Italiam uersus nauigare) erigere non ualuerit,
quique hisce fractus cogitationibus longosque suos errores,
fugas et pericula, terra marique perlata, ante oculos
sibi fingens, in anxietates inciderit graues inque noctur-
nos terrores et turbulenta somnia, semper aliquem audire
putans, qui diceret: ,,ostval jàp xoTxat xal àTTOt^ofJtévoto
Xsovxoç." Quomodo porro, insomnium rnetuens, potationi-
bus se dedens ebrietati induisent, somnum uelut sollici-
tudinum effugium adliciens.

Duos tandem Plutarchus citat scriptores, Posidonium
philosophum et C. Pisonem, quorum ille Marium partim
futurorum metu, partim praesentium fastidio in morbum
laterum incidisse ei auctor est, hic uero Marium a coena
inter amicos deambulantem de rebus suis disseruisse ad-
didisseque tandem, non esse sani hominis fortunae se cre-

In die, quo Marius mortuus sit, notando baud inter se
conspirantes antiquos deprehendimus scriptores. Liuius
enim et Florus tradunt, Marium obiisse Idibus lanuariis,
Plutarchus scribit, eum die decimo septimo consulatus
septimi excessisse. Velleius autem, Appianus et
Orosius \'\') mensem modo primum initi magistratus memo-
rant Diodorus ") prodens, Marium sibi ipsum mortem
consciuisse uoluntariam, manifesto in errore uersatur.

Sullae et Marii iu prioribus toelli eiuilis usque ad
Marii exeessum annis hauserint.

\') Plut. Mar. 45: ,,eig vóaov \'AaTyi>é\'/&\'r] nXevQÏTiv, wg
tçoQèi noanôâviog 0 cpiXóaoqjog, aiiróg tïgéX&üv \'/.al
diaX&y&fjvai mQi u)p inQéfï^iViv ijStj voaovvri cpàaKcop aiirw.
ràiog 5é Tig rieicsoip, dvijQ igoQixóg, igoQiï tov Mâçiov
drco ôeiTTPov uiQinaTOvvva xrf." — De duobus hisce sçripto-
ribus uid. infra (p. 54 sqq.).

Vid. de hac quaestione L. J. W. Smit, Obseriiationes in
Plutarchi uitam C. Marii, Siluae Ducis 1878, p. 149 sqq.

9) Diod. , ed. Mueller, Paris. Didot 1842, tom. II, p. 614:
^^fAtTiçTjctiv ittVTÓv fît TOV "Qïiv t\'AOvrsimg."

,,Kat TOÙÇ ix xTjç \'ItaXiaç:
vsoTtoXtxaç -— BTZ\'f\'^TZiCev êç xàç
cpuXàç dîrdaaç otatp-^astv — xai
vd[j.ov aùxtxa 0 ^ouXTrtxtoç içscpsps

I. Plutarchus transscripsit Sullae commentarios, excepto
fortasse uno loco cap. i o, ubi congruit cum Liuio de caede
Sulpicii.

Iam conferamus Appianum cum Liuio:

Liv. per. LXXVH.

,,0 os SouXîctxtoç — sxupou
xbv vo\'p,ov, xal ou )fàptv d-n:avxa
xaùxa syiyvexo, Màptov sù^ùç
£)(£tpoxo\'vst xoù TCpbç MtôpaodxTjV
7roXsjJ.ot> çpaxTjYsrv àvxl SuXXa."

Legem autem de reuocandis exsulibus omittens alias a
Sulpicio promulgatas leges eodem, quo Liuius, ordine Ap-
pianus citât.

Solus ab utroque (App. 1.1.; Liv. 1.1.) interfectus memo-
ratur filius Pompei consulis.

Denuo idem narrant (App. B. C. I. 63; Liv. 1.1.), nam
ex utroque liquet, caedem Pompei non inuito Cn. Pompeio
esse patratam.

Differt tamen alter ab altero in caede Sulpicii tradenda
(App. b. c. I. 60 extr.; Liv. 1.1.). Est hoc unum discri-
men, quod inter eos intercedit. Contra Plutarchus h. 1.
eadem ac Liuius prodit.

II. Liv. per. LXXVII haec habet: „C. Marius filius in
Africam traiecit. C. Marius pater, cum in paludibus Min-

Liv. ibid.

„et ut C. Marius aduersus
Mithradatem, Ponti regem, dux
crearetur."

turnensium lateret, extractus est ab oppidanis. Et cum
missus ad occidendum eum seruus, natione Gallus, maies-
tate tanti uiri perterritus, recessisset, inpositus publice in
nauim delatus est in Africam."

Marium iuniorem in Africam traiecisse totidem uerbis
Plutarchus etiam dicit. Appianus I, 60 eum inter uiros
duodecim numerat, qui hostes rei publicae iudicati Roma
aufugerant. Id. I, 62 extr. dicit, eosdem ad Marium pa-
trem uenisse ab Hiempsale: 0? èc, [jtèv \'IsfxtJ^dXav , xbv
NofJtd8ü)v Buvdcr^v , dirb Ptop,Tj; Stscpuyov. Itaque reuera
idem narrat. Quod periocha habet, Marium patrem extrac-
tum esse e paludibus ab oppidanis Minturnensibus, non
adcurate narrationi Plutarchi respondet, quippe qui dicat,
hoe factum esse ab eis, qui a Tarracina missi essent.

Appianus et Liuius similiter dicunt, hominem natione
Galium ad Marium necandum esse missum; uerum ille
addit, eum apud Minturnenses commorari, hic eum seruum
fuisse facit.

Plutarchus nescit, utmm homo ille Gallus , an Cimber
fuerit. Plane uero dicit, eum non esse missum, sed. cum
nemo ciuium facinus patrare auderet, ultro gladio con-
repto exiisse. Secundum eundem eques erat.

Tandem quaedam discrepantia obseruatur quod adtinet
ad nauim, qua Marius auectus sit. Namque Liuius dicit,
eum publice in eam esse inpositum. Plutarchus narrat,
nauim ei esse praebitam a uiro Minturnensi, cui nomen
esset Belaeo. Appianus eum forte fortuna nauim pisca-
toriam inuenisse tradit.

Mihi autem quae in periocha Liuiana, quae apud Plu-
tarchum, quae apud Appianum de erroribus Marii legun-
tur redire uidentur ad unum fontem, ad Liuium.

Ad quam sententiam, quatenus ad Plutarchum pertinet,
eo magis adducor conlatis duobus locis Plutarcheis cum
Valerio Maximo.

„G. autem Mario obseruatio
ominis procul dubio saluti fuit,
quo tempore hostis a senatu
iudicatus in domum Fanniae Min-
turnis custodiae causa deductus
est. Animaduertit enim asellum,
cum ei pabulum obiceretur, ne-
glecto eo ad aquam procurren-
tem. Quo spectaculo deorum pro-
uidentia quod sequeretur oblatum
ratus, alioquin etiam interpre-
tandarum relligionum peritissi-
mus, a multitudine, quae adopem
illi ferendam confluxerat, impe-
trauit, ut ad mare perduceretur,
ac protinus nauiculam conscen-
dit eaque in Africam peruectus
arma Sullae uictricia efîugit."

Parte autem extrema excepta locus Valerii Maximi omen
diserte eodem, quo Plutarchus, modo memorat.

vat. — é^ï]Xt)£v ouv £ui}ùç fuyTrj tremens fugit.
xat xb ^t^oç EV [ji,£a(p xaxaßaXwv
£)(U)p£t otà ôupôiv."

III. Cum Liv. per. LXXIX Plut. Mar. 41—46 et App.
B. C.1, 64—75 conferentes, iam statim uidemus, Plutarchum

Plut. Mar. 38.

„SrjfJiSLOV otuToj Ysyovévat.
cdv (ecpaaKs). -qv 8s toioötov. (oç
«YÓfXEVoc Tcpbç TÎQ oi/fqc xffi (Dav-
vtaç iyeyovei, täv dupcov àvot-
^jô-Êtaôûv r^joç sv8of)£V e)(top£t 8pd-
jxu) TirtôfXEVoç (ZTcb xp\'qvTfi è-^^hç
aTtoppsouaTjÇ. 7rpocßXs({;ac Sè xo)
Mapfo) Xa|j.upóv Tt 7.a\\ ysyrjflbç
SCY] TïptO-OV Êvavxi\'ov, £ÎTa CpWVTjV
à^-qxe XafjiTûpàv xat lïapsaxtpTTjCîs
irap\' auTov uirb YaupoVrjxoc. s^
ou aufxßaXojv 0 Maptoç Icpaaxsv,
(ôç 8tà baXâaa-qç aùxîb [jidXXov 7]
oià UTTooEtxvuat acox\'/jptav xb
oai{Jio\'vtov."

cum Liuio consentire de Cinna, urbe pulso. Habet enim
Plut. Mar. 41 init.: ,,\'OxTdcoutoç [xèv xpaT\'/jaa; è^SaXs
Ki\'vvav £T:t)^£[po5vTa xupavvtxto-cspov ocp^^siv."

App. b. c. I. 65 modo dicit: I^s8pa[xsv (K.(vvaç) êç xàç
àyy^où TcôXetç."

De duobus fratribus, altero e Pompai, altero e Cinnae
exercitu, qui ignorantes concurrissent (per. 1.1.), Plutarchus et
Appianus silant. Apud Liuium tantum legimus, C. Marium
ex Africa esse arcessitum a Cinna, et paullo post : „ Cinna
et Marius quattuor exercitibus, ex quibus duo Q. Sertorio
et Carboni dati sunt, urbem circumsadarunt." Epitomator
igitur singula omisit, quae apud Plutarchum Mar. 41 et
Appianum B. C. I. 67 sarua,ta sunt (cf p. 32 sqq.).

Plutarchus non loquitur de Carbone, nec de Sertorio:
ignorât igitur, copias in quattuor diuisas esse exercitus.
Quam rem Appianus B. CI. 67 quidem memorans taman
certior factus assa uidetur non de quattuor, sed de tribvis
exercitibus, cum dicat : ,,£ç xpi\'a StaipsdÉvxsç, Ki\'vvaç (i-èv
xdt Kdpßwv aùv aùxîb xiqç ttoXscü; àvxixpu, Sspxwpioç oà
UTièp XTjV TCoXiv avü), xai Màptoç Trpbç xtq -&aXàaaTQ O-"

Da Ostia, a Mario expugnata, inter se congruunt : Plut.
Mar. 42; App. B. C. I. 67; Liv. par. LXXIX extr.

De Samnitibus nihil dicit Plutarchus Appiano hac in re
cum Liuio conspirante (App. B. C. I. 68 ; Liv. par. LXXX).

laniculum a Marianis occupatum esse similiter tres illi
scriptores memorant. Attamen addendum est, Plutarchum
illud factum quaaqua dainda facta sint confusius narrare,
Appianum tradare, portam laniculensem esse apartam
Mario ab Appio Claudio tribuno militum, laniculi custode.

ä) Florus, II, 9, 13 ctxm Liuio habet: „mox iu urbem qua-
druplici agmiue intratur ; diuisere copias Cinna, Marius, Carbo,
Sertorius."

quem Marius commonefecisset beneficii, a se quondam
accepti, atque ita Marium in urbem esse receptum simul-
que Cinnam intromissum. Epitomator Liuii tantum scribit :
„Cinna et Marius cum Carbone et Sertorio laniculum
occupauerunt." Quos tum continuo recessisse , cum Liuio
Appianus B. C. I, 68, extr. consentions prodit: „öcXX\' outot
[jt-lv aUTt\'xa i^swo&Tjaav, \'OxTaoutou xal no[X7i;Tjtou acptotv
iirtâpafxdvTOJV." A Plutarcho res toto coelo aliter exponitur.

,,acpvto oè sTXs {aev Ävtiov xal „Marius Antium et Ariciamet
\'Aotxi\'av xal Aavoóouiov." Lanuuium colonias deuastauit."

Quod dein Liuius 1.1. tradit, milites corruptos pugnare
noluisse, aut in diuersas partes transiisse, hoc Appianus
1.1. etiam dicit. Plutarcho eadem res ob oculos uersari
uidetur scribenti Mar. 42: „lïtst Sè MstsXXoç -^x£V
sîç Pa)[j/rjV xai TtoXù xoù \'Oxxaoufou çpaxTjYixwxspoç
êcpatvsxo, xaxaXtTto\'vxsç ot cpaxttoxat xbv \'Oxxdoutov ^xov
coç sxsTvov. — — dyavaxxT^aavxoç 8è xoû MsxéXXou
xat xeXeuovxoç dTrtsvat —pbç xbv uTûaxov, q))(ovxo Trpbç xobç
■jroXs[Jitouç."

In periocha uero Liuiana nihil legitur quod adtinet ad
haruspices et hariolos et Chaldaeos, qui Octauium in
urbe retinuissent, cuius rei mentio fit et apud Plutarchum,
et apud Appianum:

Plut. Mar. 42 : ,,\'Oxxdouiov 8è XaXoaFot xal duxat xivs;
xat at|3uXXtcat irstaavxEç sv Ptojjiig xax£a5(ov."

App. b. ci. 71: ,,\'Oxxaooi\'q) 8è Kivvaç [jtàv xal Mdpto;
opxouç sTTSîco\'fxcpeaav, xat ilóxat xcfl [xdvxetç ouBèv Ttst\'asa&at
TrpouXsyov, ot 8è i^t\'Xot cpuysTv Tuap\'(]vouv."

Sed definite Plutarchus dicit, Octauium interfectum esse,
priusquam Marius urbem intrasset:

Contra ab Appiano B. C. I, 70 et 7 i et a Liuio 1.1. res in-
uerso ordine narratur.

Inter eos, qui iussu Marii et Cinnae necati sint, Plu-
tarchus recenset Octauium (42), Ancharium (43), M. Anto-
nium oratorem (44), Sex. Licinium (45).

Enumerat Appiaistus Octauium (I. 71), C. et L. Iulium,
Atilium Serranum, P. Lentulum, C. Numitorium, M.
Baebium, Crassos, patrera et filium (hic tamen a patre
prius occisus est, cum ille iam in eo esset, ut deprehen-
deretur), M. Antonium oratorem (I. 72), Ç. Ancharium

Livius prodit nomina Octauii, ÄI. Antonii, eloquentissimi
uiri, C. et L. Caesaris, Crassi filii. Sex. Liçinii.

Apud Florum II. 9, 14-—17 recensentur: Octauius, An-
tonius, Caesar es, Crassi, pater et filius, Baebius, Numi-
torius, Ancharius.

In modo, quo nonnulli horum interempti sint, descri-
bendo Plutarchus et Appianus inter sese conueniunt.

Sic e. g. similiter caedes Antonii ab eis narratur. Ad
domum eius oratoris milites missi erant, quos tamen ita
ille mulcebat oratione, ut milites illum occidere non aude-
rent: „xoiauTT^ hé xtç 7]v," dicit Plut. 44, ,,«)? sotKS, xoû
àvopbç f| xtôv Xoytov astpV^v xal \' ^^^ àp^a\\).évoo

Xlysiv xal TxapaixsTai^at xbv {^àvaxov â<\\)aax^ai (xèv ouSslç
£xóX{XT|a=v où8s avxißX£(];aL, xdxo) §1 xu4>avx3ç iSdxpuov
aTïavxe;. Biaxpi^ïjç U ysvojxIv-^; ava^àç 0 \'Avvtoç (erat
tribunus horum militum) opa xbv fxèv \'Avxwviov âtaXeyo\'-
[xsvov, xobç §£ çpaxiôjxaç êxTL£7tXYjY[xÉvouç xal xaxaxExr^Xs-
|j,Évoaç UTT\' auxoû- xaxiaaç oùv éxEtvouç xal Tcpoç8pa{Jt«)v
auxbç à7toT£[i,V£i x^v XEcpaXi^v."

Cô[JL£vôç T£ xat TcoXXa xat TcoixfXa Bts^itbv , eœç ó )rtXtapj(oc
a-Tïoptov é-ât TO) ytyvofxsvu) auTo? àv£8pa[j,£v èç, xb oïxYjp-a,
xa\\ xoùç CpOCTlcbiaç supwv àxpotojjisvouç £XT£tV£ xbv \'Avxto-
vtov pTjX0p£U0vxa è\'xt, xal xscpaXr^v ■£TC£[j(,<j;£ x^ Mapto)."

Congruenter porro narratur ab eis (Plut. 43 extr.; App. I.
73 init.), quo pacto Cornutus seruorum astu sit seruatus,
et quo modo Lutatius Catulus fumo sese subfocauerit
(Plut. 44; App. I. 74). De Catulo habet Florus 1.1.: „Catu-
lus se ignis haustu ludibrio hostium exemit."

Confuse tandem apud App. I. 72 et apud Liu. per.
LXXX legitur, quo modo caedes Crassorum patrata sit.

Florus 1.1. solum dicit: „Crassi pater et filius in mutuo
alter alterius adspectu (trucidantur)."

Quod adtinet ad mortem Marii, eam epitomator Liuii
breuissime tractat. Quo autem pacto eam Plutarchus
et Appianus descripserint, iam satis uidimus supra (p.
46 sq).

De fontibus Plutarchi et Appiani haec suspicor. Li-
uium secuti esse uidentur Plut. Mar. 41—43, App.
B. C. I, 64—qx. Deinde uero alio usi sunt auctore,
et quidem scriptore non Latino. Conuenientia non tantum
animaduertitur in ipsis rebus, sed adumbratio, sermo,
stilus utriusque scriptoris fere idem est \'). Haud igitur
est dubitandum, quin ex Graeco sua hauserint fonte -).
Graecus ille auctor is fuisse uidetur, quem ipse Plutar-
chus citât Mar. 45, nempe Posidonius Rhodius siue
Apamensis

Praeterea Plutarchus 1.1. C. Pisonem quendam uocat,
cui epitheton ,,àvTjp tcopt/.oç" donat

„de C. Marii ultima uitae parte haud scio an locupletissimus testis
Posidonius habendus sit, quippe qui ipse praesens ei tum adfuerit."

Etsi nusquam alias in uniuersa antiquitate de C. Pisone,
scriptore historico , mentio fit, conicio, Plutarchum cogitasse de
C. PisOne, qui consul fuit 67 (Dio, XXXVI. 14, 24, 37, 38,
ed. Dindorf 1863, Vol. I. p. 1Ó6, 172 , 182 , 183. — Plut.
25 ; 27. — Val. Max III. 8. Rom. 3. — Cic. II. Thil. c. V. § 12.)
quique a Cic. p. JPlacc. c. XXXIX. § 98 „consul fortis constansque
a Cic. Brut. c. LXVIII. § 239 „statarius et sermonis plenus orator"
adpellatur. Haud enim ueri simile est, Plutarchum L. Pisonem
Frugi cos. 133, annalium scriptorem, unicuique notum, in animo
habuisse quemque ipse citat Num. 21. Quanquam ignoramus,
quo anno hic de uita migrarit, procul dubio in annalibus suis,
quos quidem ab urbe condita usque ad sua ipsius tempora conti-
nuauerit, bellum non tetigerit Marianum. Nam pro certo habendum
est, Pisonem ante Marium mortuum esse. Hic L. Piso Frugi
cognominatur Censorius (cff. Dionys. Anttq. II. c. 38; c. 40, ed.
Reiske, Lips. 1774, Vol. I. p. 317; 320. — Plin. N. JH. XIII.
27. — Censorin. de d. n. XVII, ed. Havercamp. L. B. 1734,
p. 87.), sed annum eius censurae ignoramus. Qui igitur pro
àp\'^Q i<^oQii(óg cum Stephano legunt dvrjQ Tiui^riKÓg (cf. Plut.
Vit. paraît. , ed. Sintenis, Teubn. 1879, H- ^dn. crit. p.

XVI) C. illi Pisoni Plutarcheo idem quod L. Pisoni Frugi
cognomen tribuunt. Secundum Augustin. Calp. N". 7 C. Piso
cos. 67 filius uel nepos erat L. Pisonis Frugi. Quod si uerum
esset, lectio Stephani fortasse emendatio posset haberi ab eis,
qui mecum C. Pisonem Plutarchi eundem ac C. Pisonem consulem
67 fuisse arbitrarentur. Atopinioni Augustini hoc obstat: C. Pisoni
cos. 67 a scriptoribus nunquam cognomentum Frugi adtribuitur
(Drumann, II. p. 92 not. 23). Quod uero me ad coniecturam,
C. Pisonem, a Plutarcho laudatum, eundem fuisse ac C. Pisonem
cos. 67, adduxit hoc est: uideo consensum inter uerba Plutarchi :
Tàiog Tig Iléiacap et ea, quae de consule 67 traduntur.
Ignota enim est huius origo uel stirps, nec quidquam huic sane
commercii erat cum familia Frugi. Fac, illum eundem fuisse atque

hunc, qui a Cicerone orator uocatur, mirandum profecto est,
neque a Cicerone , neque ab alio scriptore eorum, quae in historia
hic tentauerit, mentionem fieri. Volo igitur legere PHTOP/iï^O C
pro ICTOPIKO C. Manus autem scriptoris librarii, qui iam sequens
legerat uocabulum IqoQtl, aberrauit scribendo içoQinàg pro qijxoqi-
mg. Aliquid tamen tçàQfjxtv ille rhetor, ut e Plutarcho patet.—
H. Peter, rell I. p. CCCLXVIII; p. 320. — Kiewiet de Jonge
p. 8 not. — De Pisonibus cf. Drumann , II. p. 59 sqq.

Quae Plut. Sull. 11—26 et App. Mithr. 22—63 hue
pertinentia referunt breui in conspectu ponuntur.

Plut. Sull. ii—26. Conspectus ciuitatium et populo-
rum a Mithradate ante 87 subiectorum (11).

Sulla ex Attica in Boeotiam proficiscitur. Hortensius
cum exercitu e Thessalia in Graeciam uenit. Eum Caphis
„popularis noster," ut Plutarchus dicit, alio itinere per
Pamasum in Boeotiam deducit. Tum Hortensius copias
suas Sullae adiungit (15).

Archelaus exercitum suum in planitiem ducit, quae dif-
funditur ad radices collis Philoboeoti, quem Sulla occu-
pauit. Copias in acie constituit Archelaus, quo facto Ro-
manis incutit timorem tum ingenti multitudine militum,
tum magnificentia ac splendore militaris adparatus, tum
praesertim clamore et strepitu, quem uix sustinebat aer.
Perturbationem uero, quae 8tà TïoXuap^tav mox in magno
eo exercitu sub adspectum uenit, Sulla in commodum

suum uertit occupanda Parapotamiorum pristina arce.
Reppulit inde Archelaum, qui tum aduersus Chaeroneam
se conuertit, quo statim Sulla mittit unam legionem duce
Gabinio uel Ericio (16).

Rex Mithradates, primo haesitans, tandem conditiones
Sullae accipit. Immo amicitiàm cum eo inire uult (23).

Sulla ad castra Fimbriae apud Thyatira proficiscitur.
Milites a Fimbria defîciunt, Sullam consalutant et in opere
faciendo strenue eum adiuvant. Quibus rebus animad-
ùersis Fimbria, Sullae inplacabilem iram ueritus , morte
periit quaesita (25).

Sulla Epheso pergit Athenas, ubi bibliothecam Apel-
licontis sibi eximit. Tum , aduersa ualetudine adfectus, tra-
iecit Aedepsum ibique thermis usus est (26).

Mithradates desperans expugnationem a Rhodo mouet.
Archelaum in Graeciam mittit, qui, cum magna.classe et
copioso commeatu profectus, Delum, quae ab Athenien-
sibus defecerat, aliaque castella expugnat. Perducit Athe-
nienses ad amicitiam regis (27 extr. — 28 init.). Relationem
egreditur Appianus digressiones de Aristione faciendo,
qui, philosophus e grege Epicuri, tyrannidem occupauerit
Athenis in patria, ciuiumque alios, quod Romanis faue-
rent partibus, statim interficiendos curauerit, alios trans-
miserit ad Ponticum regem (28).

Achaei et Lacedaemonii Boeotique omnes exceptis
Thespiensibus ad Archelaum deficiunt. Metrophanes, a
Mithradate cum alia manu militum submissus, in Graeciam

uenit regionesque nonnullas populatur. Bruttius Sura e
proelio nauali, cum illo Metrophane gesto, uictor euadit.
Idem porro Boeotiam petit et circa Cliaeroneam cum
Aristione et Archeiao Marte conflictatur communi. Sü-
peruenientibüs uero Lacedaemoniorum Achaeorumque
auxiliis castra ad Piraeum mouet, quem et ipsum paullo
post classe aduectus occupât Archelaus (29).

Sulla in Graeciam uenit Athenäsque et Piraeum ob-
sidet. Urbem ipsam expugnat, non uero Piraeum, cuius
in partem munitissimam, mari undique cinctam, Archelaus
muris derelictis se recipit. Quam Sulla nauibus carens ne
adtentare quidem potest (30—40).

Subito Archelaus Piraeum deserit, quem portum Sulla
tum demum capit. Archelaus circa Thermopylas conligit
relliquias copiarum omnium, quas uel ipse in Graeciam
adduxerat, uel quae Dromichaeta duce aduenerant. Eos
quoqüe arcessit, qui cum regis filio Arcathia Macedoniam
ingressi erant. Interea Sulla Piraeo incenso et ipse
per Boeotiam proficiscitur. Castra conferuntur. Arche-
laus continue suos producit pugnandi potestatem faciens.
Sulla uero cunctatur, loci naturam et hostium mültitu-
dinem circumspiciens. Recedit deinde uersus Chalcidem
Archelaus. Quem subsequitur Sulla , tempus locumque ob-
seruans. Proelium ad Chaeroneam , in quo Archelaus a
Sulla uincitur (41—45).

Archelaus insulas populatur. Mithradates, ad cladis
nuntium terrore timoreque perculsus , in urbes Asiae mul-
tis saeuit modis. Chiis ab eo, cum Romanis fauerent,
crudelissime punitis Ephesii a Pontico rege palam defi-
ciunt \'). Ad quorum exemplum desciscunt Tralliani, Hy-
paepeni, Mesopolitae et alii nonnulli. Quae dum in Asia

geruntur, LXXX milium exercitum Mithradates conligit,
quem Dorylaus in Graeciam ducit ad Archelaum, cui e
prioribus copiis X adhuc milia reliqua erant. Una tamen
cum Archeiao apud Orchomenum Dorylaus a Sulla fuga-
tur (45—5o)-

Sülla Boeotiam propter ere bras defectiones diripuit.
Transgressus in Thessaliam hiemauit, Lucullum cum nauibus
exspectans. Interim in urbe ab inimicis, Cinna et Mario,
hostis reipublicae iudicatus erat. L. Valerium Flaccum in
locum Marii, qui initio consulatus VII mortuus erat,
consulem factum Cinna in Asiam misit, ut pro Sulla pro-
uinciae praeesset ac bellum contra Mithradatem gereret.
Eum praui ingenii uirum, auarum, in puniendo crudelem
ac rei militaris inperitum comitatus est unus e senatoribus,
Fimbria, uir apud milites haud exiguae auctoritatis. Forte
inter Fimbriam et quaestorem lite exorta Flaccus arbiter
nullam habuit rationem honoris Fimbriae, qui hoc in-
digne ferens minatus est, se in urbem reuersurum. Suc-
cessor ei tum a Flacco datus est. Per absentiam Flacci,
Chalcedonem profecti, Thermo, pro praetore ab illo relicto,
fasces abstulit Fimbria. Deinde ipsum Flaccum iratum mox
reuersum fugere coegit. Quem uero breui post Fimbria
occidit, Nicomediae puteo protractum. Caput abscissum in
mare proiecit, reliquum autem truncum reliquit insepultUm.

lamque sibi imperatoriam usurpans dignitatem Fimbria
non inprospere cum Mithradatis filio pugnauit. Ipsum
breùi post Mithradatem intra Pergamum compulit. Unde
in Pitanem profugum insecutus, fossa conatus est circum-
dare, donec rex navibus conscensis Mitylenem fugit. Ilium
tum a Fimbria oppugnatur. Petit urbs a Sulla auxilium,
qui se uenturum promittit. Fimbriae dein aperiunt portas
Iiienses primum haesitantes quidem, uerum postquam per
iocum mentione facta cognationis, quae illis cum Romanis
intercederet, addictos iam amicitiae Romanorum conlau-

dauit, consilium mutarunt. Urbem Fimbria ingressus obuios
interfecit quosque, omnia incendit. Perperam Appiano iudice
perhibent nonnulli, Palladium, olim de coelo delapsum, in-
laesum tune esse inuentum, cüm constet, ablatum esse Ilio
bello Troiano ab Ulysse ac Diomede. „Sunt autem," inquit
Appianus, „qui inter hanc et priscam illam Ilii cladem
circiter ML annos intercedere putent."

Mithradates per litteras Archelao mandat, ut qiiamho-
nestissimis posset conditionibus finem bello faciat.

Archelaus et Sulla ad conloquium conueniunt. Quorum
hic in fine sui ad Archelai orationem responsi dixit,
aequum esse, nullas a se omnino pacis conditiones Mithra-
dati concedi. Archelai uero gratia regem ueniam impe-
tratürum a S. P. Q. R., si ex animo resipuerit. Qüodsi
nunc quoque simtllaret, se Archelaum commonere, ut ipse
sibi consuleret praesentemque statum rerum tam illius
qüam sUarum consideraret cogitaretque, quo pacto et ille
aliis e suis amicis us-us esset et Romani quo modo usi
essent Eumene et Masinissa.

Ad haec autem Archelaus respondens, indignabundus
tentationem repudiauit, negans se unquam proditurum eum,
qui sibi imperium commisisset copiarum. De pace aütem
bene sperare se, aiebat, si modo iustas Sulla conditiones
tülisset.

Tum Sulla conditiones suas dixit: Mithradates omnem
classem traderet, duces, legates, captiuos, transfugas,
seruos redderet, Chios e Ponto dimitteret, praesidia locis
deduceret omnibus, sumptus denique in hoc bellum factos,
cuius ipse - causa fuisset, restitueret ac paterno regno
contentus esset. Quibus auditis, Archelaus de conditio-
nibus ad regem perscripsit.

Interea Sulla bene otio utens Enetos, Dardanos, Sintos,
gentes Thraciae, quae Macedoniam incursionibtts infesta-
bant, uicit et populatus est.

Legati, a Mithradate reüersi, dixerunt, aequiores regem
conditiones ab altero Romanorum imperatore Fimbria im-
petraturum. Respondit Sulla, et Fimbriam daturum poenas,
et se ipsum quam primum in Asia tlisurum praesentem,
pacemne an bellum cuperet Mithradates?

Haec efFatus, ad Cypsella per Thraciam duxit; mox
mouit Cypsellis et Mithradates Pergamo rursusque in
conloquium uenerunt. Rex prior uerba fecit, Sulla respon-
dit. Cuius tandem iracunda oratione territus Mithradates
in pacis conditiones consensit, inque Pontum rediit, regno
contentus paterno. Atque ita primum bellum Mithradaticum
compositum est.

Denique Appianus exitium Fimbriae narrat, qui Per-
gami in templo Aesculapii gladio se percussit. Cum uero
uülnus non esset letale, seruüm adigere denuo ferrum
iussit, qui dominum primum, statim uero se ipsum quoque
interfecit. Copias Fimbriae in fidem Sulla recepit cum
suisque coniunxit (51—60).

Sulla, postquam ad senatum omnia perscripsit, hostem
se iudicatum esse dissimulans, Asiam prouinciam ordina-
uit interque populi Romani socios Iiienses, Chios, Lycios,
Rhodios, Magnesios, alios adscripsit. Fdixit porro per
praecones, ut quotquot mancipia libertatem a Mithradate
accepissent statim redirent in herilem potestatem. Tum
seuerissimis adficiebantur poenis dues uel populi, qui regiae
fuerant factionis. Post haec optimates ciuitatum iussit,
ad certum diem Ephesi adesse. Inter quos, postquam
conuenerunt, pro tribunali est contionatus. Orationis eius
summa erat: multas ob causas, sed in primis quoniam
sustinuissent illae ciuitates iussu Mithradatis, uno die Italos
omnes interficere cum liberie et matribus ac ne illis quidem
pepercissent, qui ad aedes et templa confugissent, publi-
cam eis multam inrogari oportere. Populum uero Roma-
num sanguinem non quaerere caedesque inpias ac

publicationes bonorum temerarias ab eo abesse. Carissi-
mam esse Romanis laudem mansuetudinem. Quare tributum
tantum annorum quinque sumptusque, in bellum factos,
eis inponeret.

Dicto Süllae audientes, ciuitates pecunias ad eum com-
portant Asia sub pondera calamitatum gementa. Vaga-
bantur enim per Asiaa oras pirataa, portus, oppida, ca-
stella propalam inuadentes.

Sulla autem nullo modo ciuitatibus opem tulit, sed
siua quod propter peccata aas auxilio axistimarat indignas,
siua quod propter saditionas Romam properaret, in Graa-
ciam et inde in Italiam traiecit (6i—63).

InuestigatTir, ad quosnam redeant auctores quae a
Plutarcho et Appiano traduntur de rebus gestis
Sullae ab initio inde belli usque ad pugnas
apud Chaeroneam et Orehomenum.

Citât Plutarchus commentarios Sullae cap. 14 bis \'),
cap. 16 samel , cap. 17 semai , cap. i g samal , lubam
cap. 16 Praeterea quaadam hausit ex sua scientia

Xk\'/tL 8è avTos 0 2ltlXXag tv TOÏg v rro fiv rjiA.aa i. —
éXeïv ôè Tocg \'AL&t^vccg avrog (ptjcsiv èv roXg vnofipijfiaa iv.

(DiXoßoicüTÖg \'ÄCcXtiTai ymI tijv qiifaiv avrov nai rrjv &èaii>
irraipsl davfAaaimg 0 Zij XX a g.

•"\') wg dè ZJtßXXag avrog tv 8 en à toi rmv {1 n 0 f^ v 1] f.i à-
T(ov yé/Qccq)ev.

Satis igitur constat, Sullam Plutarchi fuisse fontem
Nonnulla tamen aliunde desumpta esse uidentur , fortasse
ex opere lubae

„Namque, cumpenitus exhaus-
tUm esset aerarium et ad stipen-
dium frumenti deesset expensa,
loca publica, quae in circüitu
Capitolii pontificibus, auguribus,
decemUiris et flaminibüs in pos-
sessionem tradita erant, cogente
inopia uendita sunt."

App. Mithr. 22.

8\' oux S^QVTSÇ auxco
içsvsY^ietv, éó-r]cptaavTo lïpaÓTQvai
oaa NoujJtàç; no|jnrtXtoç paatXsùç
éç duataç f^swv otsTÉtaxTo."

xaxoû cpuXaEd[Jisvoi ysvsaöai, Fla-
i^XaYo\'va Sso\'cpiXov, aypiov ocvSpa,
xb Ipyov ifjtta&toaavxo."

d fA,ivroi TÔTuog Iv to y.are(jxijvco(!{v ày^Qi vvv ^AqiéXuog
(XTc t\'Atit/ov "/.aXalxai.

ntQL (ûp ot fièp iTiLiûiqiOi nleiopa Myovsip.— Qovqovg ...,
op oi\'AiÇfjP /éyopêvai rfjg XcciQWPtiag ic^oqovgiv. — ot 8é (pasi
T}]V Kàdfico jtTé. — OwQ /àç 01 fPoivi\'Atg rrjp ^ovp ^(ccXovaiP.

H. Peter, die Quellen Plut. p. 60. — Klapp, p. 24 sq.—
Contra Lely, Plut, et App. de Bellis Mithr., Axast. 1879, p. i con-
tendit, uitam Sullae pro maiore parte e Liuio esse haustam, qua
in re ei haud facile multi adsentientur.
■\') H. Peter 1.1.

Existimauerit quispiam, Appianum duobus locis laudatis
Liuium inspexisse , cum non différât ab Orosio, qui com-
pilator Liuii est , neque a Dione , qui praeter alios scrip-
tores Liuium uerisimiliter contulit

App., Adithr. 24—28 init., locupletissime Rhodi obsi-
dioriem exponit et adcuratissime describit, quare haec
mihi e Posidonio ducta uidentur, quem ueri est simillimum
illi oppug-nationi testem adfuisse, quippe quern nouerimus
paullo post leg-atum missum esse Romam ad Marium VII
consulem, ut auxilium Romanorum aduersus Mithradatem
inploraret. In qua legatione Marium uidit adflictum for-
tunae ac ualetudinis calamitate, quemadmodum supra
diximus (cf p. 47 not. i ; p. 54 not. 3).

Hoc potius credo, quam quod uult Reinhardus lorda-
nus , qui Liuium ei fontem fuisse arbitratur.

Locus Liv. per. LXXVIII est: „urbem Rhodum, quae
sola in fide permanserat, oppugnauit, et aliquot proeliis
naualibus uictus recessit."

Flor. I. 40. 8: „excepta Rhodo, quae pro nobis fir-
mius stetit, caeterae Cyclades — tenebantur."

Quod App. habet: XX milia hominum in castellis, ab
Archelao expugnatis , caesa esse, quorum plerique fuissent
Itali, nusquam legitur alias.

2) Koehler § 6. — Nissen, krit. Unters, über die Q. der 4.
u. 5 Dec. des Liv.. Berlin 1863, p. 308. — Grasshoff, de fide et mict.
Dionis Cassii Cocceiani diss., Bonn. 1867, p. 8 sqq. — Böttcher,
über die Q. des Cassius Dio, Halberstadt 1872, p. 20.

R. Iordanus , de fontt. App. in hell. Mithr. enarrandis diss,
inaug., Gött. 1872, p. 36 , ubi porro conicit cum Toepelmanno ,
Posid. rerwn scriptore p. 2 , Liuium sua debere Posidoiiio.

App. Mithr. 28. loi\'danus etiam hoc loco putat Liuium
Appiano auctorem fuisse, quanquam neque in periochis,
neque apud compilatores eius, nisi apud Eutropium, quid-
quam ad hanc rem pertinens legimus.

Verba Eutropii V. 6 sunt haec: „Interea etiam Athenae,
ciuitas Achaiae, ab Aristione Atheniensi Mithradati tra-
dita est. Miserat enim iam ad Achaiam Mithradates
Archelaum, ducem suum, cum centum et uiginti milibus
equitum ac peditum, per quem etiam reliqua Graecia
occupata est."

Aptius uero mihi uidetur cum Appiano conparare
locum Posidonii, seruatum apud Athenaeum:

,,Kai auTouç (\'A{)-r]vatouç) iç
cpiXtav uîc-rjyàyexo (Ap^É^ao?)- xd
x£ yp-\'q^^axa aùxoîç xà tspà sicsix-
Tïsv èx A\'^Xou Bt\' \'Aptrt\'i-ovoç àv-
opbç \'A&TjVai\'ou, au|j(.Tcs[Jtcjjaç cpu-
xwv ^pTjjjidxiov èç hzyikiooc,
ävopaQ, oîç 0 \'Apiçiœv auyxp^*^\'
[xsvoç exupdwr^as x\'^ç Tuaxptooç,
xai xtov \'AQ-Tjvatcov xoùç [xàv euilùç
s/wxetvsv toç ptofxa\'fCovxaç, xoùç 8\'
dvsTï£[J.c|;£v sç Mt{}paodx-/]v, xat
xaGxa [Jtévxot cocptav xt^v \'Etcixoó-
pstov fjOx-/]x«)ç. dXXà yàp où^ oo£

Trpoçxapxepôv xoTç Xô-^Qiç oçxtç
AtjuTcxtav a)vir]ad[J.£voç i)\'£pd7rat-
vav, iTCSTrXsxExo aùxï]. xauxïjç ouv
sTx\' eH auxoûxsxoua\'/jç, EtV s^ ocXXou
xtvbç, ôfxwvu[Jioç \'A&r^vtwvt xu)
âsaTuo\'xï] TîapsxpEcpExo. ypdfjifxaxa
8e [xadcbv, xat Txpsaßux-A]v yEvd-
[JIEVOV xbv SsaTcdxTjV [lExà xf^ç
!J!.-/]xpbç ê^EtpaytoYS^\' ^tai aTtoila-
vo\'vxa xX-^povopiTrjaaç, TcapÉyypa-
cpoç \'A&7jvat(MV 7roXtxï]ç èjévzio.

\') IoRDANUS,p. 37 et 38 , fretus uno Eutropii loco dicit : „con-
sentit igitur Liuius cum Appiano de nomine tyranni, ac ueri
similius est, e Liuio hausisse auctorem nostrum quam e Posidonio."

Athen., Deipnosoph., ed. Schweigh., Argentor. 1802, Tom.
Tl., p. 315 sqq. Cf. Mueller, /g. Hist. Graec., Paris. Didot.
1849, Vol. III, p. 266 sqq. — J. Bake, Posidoii. rell. p. 157 sqq.

Tïpb TOUTOU, xat oaot tiü KptTta
aufxcptXoaocpoûvTsç sTUpdvvT^aav,
àXXà xat £v \'haXia twv TTudayo-
ptoàvT(i)v xat ev ttt] aXXïj \'EXXàSt
TÄV iiïzà Xs^ofAsvojv oaot

TtpajfxaTtov IXdßovTo, sBuvàçsu-
adv TS xat sTupdvvTjaav wfxo\'TSpov
tù)v iût(i)xtx«)v TUpdvvwv, ôçe xat
TTspt TÄV aXXcDv cptXoaócptuv äizo-
pov Tcot-^aat xat utïotütov, eTts
dpst\'^v, sTts Tïsvtaç xat dTcpa^taç
ttjv aocptav siIsvto TïapafxuO-tov,
WV ys xat VÛV TCoXXot ÎOttOTSUOVTSÇ
xal Tcsvdfjtsvot, xat tt^v dvajxatav
£X ttovbs aocptav 7C:£ptX£t[JL£v0t., toTç
TrXouToûatv f^ äpyjjuai Xotoopouv-
Tat Tïtxpîôç, ouy uTrspo^ffaçTïXouTou
xat dp^ïjç oó^av acptat p,r2XXov f^
Cr^XoTUTïtaç ic, ahxa TrpocpÉpovxsç.
uTTEpopwat 8\' auTtov ot ßXaacpYj-
[XOUfJLSVOt TToXu aocp(ÓT£pov."

Y\'/jfxa; Ts Tccctotaxaptov £U[jtopcpov,
[XExd TOUTOU Tcpbç Tb aocptçsuetv
ü)p,a7]aE , [JtEtpdxta ayoXaçv/A \'bi]-
pEutov. xat aocptcEuaaç £v Msaa/^-
VY], xqcv AaptVfj t^ 0£TTaXtx7j,
xat TcoXXd EpyaadaEvoç ^p-^p-aTa,
ÊiravfiXOEV elc, xàç \'Â&Tjvaç. xa\\
^£tp0T0V-/]8-£lÇ UTTO TtOV \'Al)"/]Vatü)V
tipsaiseut^^ç, 6t£ etç Mt&paoaTYjV
Ta irpdyiJiaTa [xsxlppc!, uTzoopa-
jjLiov tov ßaatXsa t(ov cpfXcov Etc

-qoTj ouv x-qç \'Aataç [xsTaßsßXrj-
[JlÉVTjÇ Ó\'A\'t)\'^]VtU)V ETiaV^XEV £tç Taç

\'A\'&TjVaç (p. 212, b). ■— xat [jlst ou
TîoXXàç fjiJLÉpa; Tupavvov auTOv
dvaoEt^aç ó cptXoaocpoç, xat to tojv
nudayoptxwv dvaoEt^aç So\'ypia Tcspl
xffi ETrtßouX"^?, xat Tt -?jßo6X£To
auTOtç \'q çptXoaocpta, fjV 0 xaXbç
nuOayópac EÎçTj-^aaTO, xa&dTOp
tCOp\'/jCE BS0\'~0|X-0Ç £V ôySd\'fj (D\'.Xt--

Tîtxfiiv , xaVEpîxtiïTcoç 6 KaXXi[jid-
jeioç euO-Efyç xat outo; touç [xev eu
cppovoùvTaç T(ov TcoXtTcov (irapà Ta
\'AptçoTsXouç xal ©Eocppdcou So\'y-
|jtaTa, u)ç àXfi^ri Etvat Tïapot-
{Jttav T^v XÉyouaav „[x^ TcatSl [lâ-
)raipav") êxTîoowjv Eudùç snoti^aaTO.
cpuXaxaç 8\' eto t^ç TîuXaç xaTsçY]-
a£V, MÇ, VUXTCOp TCoXXobç TtOV \'AOTj-

vattov £ÙXa[3ou[j.svouç xb [jtsXXov ,
Otà xôv x£!.)(à)V auxoùç xa&ifj-T^aav-
xaç cpsuystv. xal ó ^A^\'qvmv [izTzéaç
eTcairocetXaç, oSç p-èv icpo\'vsuasv,
oOç oè xal âeSsp-svouç xaxi^yajav
(p. 213, f; p. 214, a)."

Breuior est Plutarchus de hoc Aristione, cf. Plut.
Sull. 12: „^uXXaç xaîç \'Ail\'/jvaiç Stà xov xupavvov Apict;ova
ßaatXeusa&ai r^\'^ay.auiiévaiç STclcTj."

Id. Sull. 13 de moribus eius loquitur: „0 xupavvoç \'Apiçttov,
avdpwTôoç è^ àasXysfaç ófjio5 xal (0|jLdT7]xoç e^tuv auyxsi-
[xsvTjV x>]V Miil-paSaxixtov auvsp-

In tribus autem rebus Appianus a Posidonio differt.
Primum dissensus est inter eos de nomine hominis ■"\'). Tum
secus quam Posidonius, qui eum Peripateticis adscribit,
Appianus Epicureum eum fuisse tradit. Tertio loco Po-
sidonius non dicit quod Appianus habet, eum cum duobus
milibus militum Athenas missum esse.

\') Cf. Plut. SîiII. 23; \\A. praecept. ger. rei publ. 14, ed. Dübn.
Moral. Vol. II. p. 988.

loRDAN., p. 37 profert quattuor res, in quibus scriptores illi
inter se dissentiant, nempe tres, quas supra cito, quibus quartam
addit : „Posidonium non fecisse mentionem de ciuibus Atheniensibus,
partim interfectis, partim ad Mithradatem missis", qua de re aliter
iudico. Mihi enim haec uerba Posidonii : ,,d \'AO\'iiinoju ovç i^èv
itfiópfvcsiv, ovs Sè xat SeSe/xépovg \'/.ax\'^yaytv" eadem dicere
uidentur, quae App,: j^tovç fitv ixttivtv tovç S^ dvéttt^xpti) ig
Mi&QccdàTyp."

Plutarchus et Eutropius (cf. 1.1. cc.) cum Appiano scribunt:
Aristzon, quod nomen etiam legitur ap. Strab. IX. i. 20, ed.
Kramer. Vol. IL p. 226.

Quae tamen res mihi non obstare uidentur quominus
Posidonium fontem habeamus, cum in caeteris omnibus
uterque eadem ferme memoriae prodat. Nemini certe in
mentem ueniet existimare, alium fuisse Aristionem, alium
Athenionem. Non certamus de nominibus.

Praesertim notandum est, Appianum et Posidonium
pariter de philosophis disputare.

Appianus animaduertit, multos philosophos inde a sep-
tem sapientibus principatum adfectasse in ciuitatibus
tyrannidemque occupasse et crudeliores exstitisse, quam
eos, qui, sapientia non inbuti, peruenissent ad potesta-
tem: „tóc£ TTSpl TÄV ccXXwv ^tXoaócpcDV KTTopov TTOif^aat
xdt utto\'jtxov, sits ot\' dpsTT^v, sTxs tovtaç zat dîcpa^taç xr^v
aocptav lâ-svxo itapafxuiltov,"

Posidonius, memorans Athenionem tyrannide occupata
bonos ciues e medio sustulisse, dicit: „xo xôv nudayopixóv
dvaoet^aç odyfxa Txspt x-^ç Ê7ût[3ouX-^ç, zaï xt YjpouXsxo auxor?
■q ^iXoaocpia, f^v ó xaXbç ITuö-appac; sîçTjj-^aaxo."

Addam tandem uerba Athenaei V. p. 211 d. e.: „Txspl
ou (AI}-r]vtu)voç) zad\' ey.aça tçopet noast8«)vtoç 6 \'Aicafjteuç.
aTïsp, £t xat [xaxpo\'xspd sctv, F>.9-/joo{xat tv\' ÈTXtfxsXôç Ttdvxaç
s^sxdCwfxev xoùç, cpdaxovxaç sîvai cptXoadcpouç, xat [JtYj xoTç
xptpuivfotç xat xoTç àxdpxotç Trwywat tcicsuiojxsv."

App. Mithr. 29. Plutarchus res aliter narrat. Tacet
enim de Metrophane atque de pugna nauali. Bruttius
Sura secundum Plutarchum legatus est Sentii, Macedo-
niae praetoris, neque, sicut Appianus habet, cum Archeiao
marte communi conflictatur, sed tribus ad Chaeroneam

Apud Appianum superueniunt auxilia e Peloponneso,
quae Suram e castris ad Piraeum expellunt, quem por-
tum Archelaus mox classe aduectus occupât.

Plutarchus refert, Suram iussu L. Licinii Luculli, qui
erat pro quaestore in Asia et in Graecia, statim, ut Sul-
lae uenienti cederet, Boeotiam reliquisse et ad Sentium
rediisse.

Liv. per. LXXVIII: „praeterea trepidationem urbium
insularumque aliis ad Mitbradatem aliis ad populum Ro-
manum ciuitates suas trahentibus continet."

Eutrop. V. 6 : „miserat enim Mithradates Archelaum
cum centum et uiginti milibus equitum ac peditum, per
quem etiam reliqua Graecia occupata est."

Oros. VI. 2: „Archelaus, dux Mithradatis, cum centum
uiginti milibus peditum atque equitum in Achaiam prae-
missus, Athenas cunctamque Graeciam partim ui, partim
deditione obtinuit."

Si cum uerbis periochae: „aliis ad Mitbradatem aliis
ad populum Romanum ciuitates suas trahentibus" compa-
rauerimus Appiani uerba: „MYjTpocpdvYjç Eußotav xai Ar^-
[XYjxpiàoa xal MayvYjaiav oux svSe^oiJtsva? tà MtdpaoaTsta
eker^diet" non negabimus, quandam conuenientiam inter
eos obseruari, nam ex Appiani loco adparet, ciuitates eas
a Romanis stetisse.

Quod Orosius habet: „Archelaus Graeciam partim ui,
partim deditione obtinuit" etiam cum Appiani uerbis non
pugnat: „ÂpxeXà(^> 8\'\'Amatol xal Adxoovsç Trpoçsxi\'devxo xal
Botfüxta Tiaoa xmpiQ ye Beaixtscov, o3ç TCSpixa9-^[jL£Voç stco-
Xtdpxsu" Ex his enim discimus, Achaeos, Lacedaemonios,
alios se dedisse, Thespienses contra ui sub potestatem
Mithradatis venis\'se.

App. Mithr. 30—40. Respondent hisce decern capitibus
Appiani tria Plutarchi capita, nempe Sidl. 12. 13. 14,
qui igitur multo breuior est in obsidione Athenarum des-
cribenda atque raro cum Appiano conspirât.

Plut, i 2 : ingentes machinas ad ob.sidionem necessariae,
quibus fabricandis materia déficiente Sulla sacros Acade-
miae Lyceique lucos adgressu.s est arboresque ex eis
cecidit, in primis obsessioni ipsius arcis (t\'^ç dvco tïoXscdç)
inseruiunt.

xA_pp. 30 eiusmodi etiam tradit res, sed modo de Piraeo
agit: „0 0£ (26XXaç) [xepoç Ti cxpaxoG êç xb açu lïspnïlp.çj.^aç
\'Aptri\'wva TCoXtopxstv, ctuxbç Ivilairsp îjv \'Ap)(£Xaoç éirt xbv
Ostpatà xaxfjXOs xaxazsxXstafxsviov sç xà -zzb/r^ xäv
iroXsjJ-ioov" et breui post: „xat [XTj^^avàç £7ïi xbv Ustpatôc
auvsTT^yvuxo xat auxo) 7rpoç)joùv ètcevosi.

Apud Plut, i 2 Sulla materiam ex Academia et e Lyceo
sumit. Apud App. 30 tantum de Academia mentio fit.
Simul tamen hic Thebas quasi horreum Sullae adpellat,
ex quo omnis adparatus, feiTum, catapultae ceteraque huius-
modi peterentur, qua de re Plutarchus seruat silentium.

Plut. ibid. de thesauris loquitur, e diuersis templis
a Sulla abductis, cuius rei App. Mithr. 54 demum men-
tionem facit, ubi tamen, ut postea uidebimus, consentit
cum Plut. 19.

Plut. 12 digressionem facit, conparans tempora Fla-
minini, Acilii, Aemilii Paulli cum tempore Sullae. Illos
nempe non modo sacris Graecorum abstinuisse thesauris,
sed et dona et honorem et splendorem multiplicem addi-
disse. Sullae uero tempestate, cum ad imperia gerenda
non tam uirtute quam ui perueniretur armorumque contra
ciues maior quam aduersus hostes usus esset, in bello
administrando simul militibus opus esse blandiri, quare
Sulla pecunia déficiente manum iniecisset sacris Graeciae
thesauris et donariis, quae pulcherrima et pretiosissima

Epidauri, Olympiae, Delphis fuissent. Ita autem militibus
blandientes neque animaduertentes, quae in uoluptates
eorum inpenderent, ut eorum operas redimerent, his ipsis
Sullam eiusque aequales suam patriam uenalem reddidisse
utque melioribus imperare possent, ideo pessimorum seruos
factos esse: „xauxa," pergit Plutarchus, „s^-^Xauvs Mdptov,
sIt\' aû-t}iç sTct SüXXav xax-^ys, xaöxa \'Ozxaoutou xoùç Tcspl
Ktvvav, xauxa (DXdxxou xouç Txepl ^tjxßptav auxd^fstpaç

Plut. 12. 13. 14 Piraei rationem non habet; describit
solum obsidionem xoQ açeoç xal xfjç avw tcoXewç. In fine
demum capitis 14 dicit: „eT^s Bè xa\\ xbv FlEipata."

Aristion tyrannus dux est Atheniensium ; de Archelao
ne uerbo quidem mentio fit. Est hic, ut nouimus, ad mare
reiectus a Bruttio Sura (cf. p. 69 sq.); emergit demum
cap. 15 cum classe apud Munychiam.

Apud App. Mithr. 30— 40 contra Archelaus primas
partes agit. Piraeus circumsedetùr atque haec obsessio
est, cui describendae ei octo capita opus fuere, Plutar-
cho 14 totam rem tribus absoluente uersibus: ,,£Tx£ §£
zal xbv llEtpatct jxex\' ou ttoXuv ^po\'vov 0 SuXXaç, zal xà
-TcXErca zax£zaua£v, ôv îjv xal vj <I>t\'Xtovoç ótcXo&-^zy] , dau-
[jiaCo\'[Jt£Vov Ipyov,"

Hac uero de re non pugnant inter se, urbem ipsam prius
a Sulla expitgnatam esse quam Piraeur/i,.

\') Lely, Plut. et App. p. 7, dicit, ex hoc loco sequi, Plutar-
chuin non omnia e Sullanis „memoriis" habere. Si per „memo-
rias" intellegit „commentarios Sullae" ei quod ad hanc rem adtinet
adsentior. Redeunt quae h. 1. Plut. tradit siue ad eum fontem ,
quem p. 64 citaui (not. 6), siue fortasse ad Sall. Catil. c. i i § 4 sqq.

Hoe armamentarium erat Philonis medici. Cf. Plut. quaesi.
covMmal., lib. IV, quaest. I, ed. Dübn. Moral., A^oL IL p. 802 sqq.

Hic illic Appicinus urbis et arcis mentionem facit, e. g".
35 extr., sed transit 36 init. confestim ad Piraeum.

App. 38 et 39. Urbem et arcem expugnat. Aristion
cum suis satellitibus extreme adficitur supplicio.

App. 41. Sulla Piraeum expugnat et incendit, postquam
Archelaus hunc portum dereliquit perque Boeotiam in
Thessaliam profectus est. Addit Appianus, Sullam apud
Piraeum plus quam apud urbem laborum exhausisse :
„ó oè SôXXaç xbv Ostpatà, xoù açeoç [xàXXov èvo-
yX\'qa avzà 01, xaxsTcfjxTcp\'/]. "

Refert et Plut. 14, Piraeum a Sulla incensum esse:
„£r/e xbv llstpata, xoù xà TzXeïça xaxsxauasv."
Appianus de armamentario loquens (cpEioo\'ixsvoç ouxs XTjç
OTzko\'brpc-qç) non addit, hoc \'&aup.ocCo\'[Ji£Vov Ipyov (sicut a
Plutarcho adpellatur) Philonis fuisse.

Cur autem Archelaus Piraeum reliquerit Thessaliamque
petierit Appianus non dicit.

Causa, quam Plutarchus adfert, est Archelaum a Taxile
uocatum esse et quidem e portu Munychia, ubi in sta-
tione esset.

Dissentiunt igitur a se inuicem tantopere Plutarchus et
Appianus, ut nequaquam existimandum sit, eos ex eodem
hausisse fonte. Contrariam opinionem profert Lely, Plut,
et App. p. 6 sq., ita disputans: „in hisce Appianus et
Plutarchus res ita enarrant et disponunt, ut ex uno fonte
haurire potuerint, non ita ut necessario unum habere
debuerint." Tum fretus duobus locis : Plut, i 2 , ubi hic
„Sullam in eorum numero ponit, qui ui, non uirtute prin-
cipatum obtinuerunt (c£ p. 72 not. i)" et Plut. 14, cui loco
„panmm indicium inest, Plutarchum non omnia e Sulla

descripsisse (Lely p. 7)sic concludit : „haec e Sullae
memoriis non manasse per se patet ; hoc tantum re-
stat, ut sumpta sint aut e Liuio, aut ex uno alteroue
aequali eius."

Idem uero sibi proposuit demonstrare „contra Heere-
num et Peterum, uitam Sullae pro maiore parte e Liuio
haustam esse (Lely p. i)." Quod e disputatione eius,
quam supra citaui, non facile conligitur. Alio loco
legitur (Lely p. 12): „Video secundum Peterum Plutar-
chum inde a capite tertio per partem multo maiorem
totum se addixisse commentariis perpaucis ex aliis auc-
toribus inspersis. Tamen ualde ca^^endum est, ne temere
credamus, Plutarchum semper eum praecipue auctorem
sequi, quem laudatr Cum quibus uerbis pugnare uidentur
quae mox (p. 13) Lely scribit. Citans enim Suit.
28: „sviot 8s cpaatv, uiv xai (l)aivsaTsXXaç ècjvdicit:
„ergo praeter Sullam et Liuium etiam alios auctores in-
spexitr

TZ\'qiZ(i)V Tsaaapdxovxa plius muris cinctus." plici muro communi-
[jtdcXtca." \' tum."

Etsi App. numerum murorum non adcurate désignât,
tamen de pluribus muris loquitur, cf App. 37 „0 8\' \'Ap/s-
Xaoç auTi\'xa vuxxoç xà ixsirxtoxdxa xo5 x£t)(ouç q)xo8d[i,si,
[j(.Y]vo£i8^ auxoTç TcoXXà Tcspi&siç £v8o-&sv." Id. 40 „xal
xax^^pSLcJjs xt XOÙ [XTjVostSoùç, uypoxspou xat da&svscspou
ext 0VX0Ç dxs vsoSfjf/jxou. 6TCt8o[jisvou os xoùxo sxt Txpdxspov
\'Ap^sXdou, xat 7îpootxo8o[Jî,~/jaavxoç svSo&sv oixoia uoXXà,
xb [Jtsv Ipyov 7]v xm SóXXot orqvsyÀç sfiiriTrxovxi sç
sxspov 0[X0t0V sxspou."

Apud App. Piraeum contra Sullam clefendit Archelaus.
Eadem habent Euxrop. V. 6 (Sulla Archelaum apud Pi-
raeum obsedit) et Oros. VI. 2 (Sulla Archelaum apud
Piraeum diu obsedit).

Liv. per. LXXXI.

„Urbi libertatem et ciuibus
quae habuerant reddidit."

0\' aùxYjç Yj[j(,£paç auT^ xoti
Mûuvdttoç Tcspl XakyÂoa Nsotcto-
Xsjxov ixspov cpocxTjybv xaxa-

„0 B\' £[Ji.7tLTcpavai [xèv xr^v TÏÓXIV
aTOtTO., oiapizaaai 0 sotoxs xo)
Cpaxu). xat ix 01 p, 01 .a d p xs ç
dv&pWTTWV £Ç XpOCpTjV £V TToX-

hookooç aizihozo, xotç èXsobé-
poiç, Tzâinzav ouaiv oXi^oi?, X\'i^v
fjièv sXsu&Eptav ïo-q oiSóvat."

E quibus forsitan quispiam deduxerit, Appianum, Mithr.
30—^40 auctore usum esse Livio, quod ego tamen non credo.

Mihi enim uidetur auctor Appiani non fuisse scriptor
Latinus, sed potius aequalis Sullae huiusque contra Mithra-
datem belli testis, Posidonius.

\') Quo pacto Lely p. 6, agens de Athenarum obsidione, dicere
possit „Liuii epitomatores nuUiim auxilium adferunt," haud in-
tellegitur.

„ouvïjYS OS xal (Ap^sXao!;) xb „Sulla copias regis, quae J/ö-
ouv Apxaöi\'a xcpuatolxou paaiXswc cedonia occupata in Thessaliam
£<; Maxsoovtav sjxpaXdv." uenerant, proelio uicit."

pttov £x 8«) 8 ex a [xu- superessent." fecta, uix X milia
ptdodüv yevdfxsvo i."

„Etiam de numero caesorum Romanorum," dicit lorda-
nus^), „consentit Appianus cum Eutropio. Leuis autem hic
notandus est auctoris nostri error. E Plutarcho enim intel-
legimus, rectum esse numerum quem Eutropius adferat •\'\')."

\') Epitomator Liuii uitiose scripsit C milibus, nam ex Eutropio
et Orosio patet, Liuium ipsum scripsisse CX.

Ratiocinatio lordani non quadrat, nam ex App. 45 sequitur,
XIII uiros interfectos esse, e Plut. 19 XII, ex Eutrop. V. 6
XIII, qui igitur plane cum Appiano conspirât. Minus recte loR-
danus 1.1. et Lely p. 9 locum Eutropii citant. Non enim legitur
,,ut ex Sullae exercitu XIV," sed „XIII tantum homines interfice-
rentur" (XIII legitur in quattuor codd., in B = cod. collegii Bal-
liolensis, in L =--MS inter codd. D. G. Laudi in bibl. Bodleiana,
in duobus codd. Lugd. Bat. (cf. Eutrop. ed. F. Gruner, Coburg.
1752, praef. p. 8 sq., text. p. 86 «f/.), praeterea in HM — historia
miscella ex Eutropio, Paullo Diacono aliisque contexta, ed. aGru-
tero inter scriptores Hist. Aug. Denique Paeanius, qui breuiarium
Eutropii in linguam Graecam conuertit a. 380 (cf Teuffel, rom.
litt. p. 972 (3e Aufl.)), iam habet XQt~\\g xai dixa fiópovg ävÖQag.
Vid. porro Eutrop. 1.1. ed. Droysen, Berol. Weidm. p. 35). Ex
ista uitiosa lectione fluxerunt peruersae illorum scriptorum recen-
tiorum sententiae. Nam in disputatione lordani numerus ille
argumentum est ad_ probandum, Appianum Liuio usum esse,

Plutarchus, qui multus est curn in ipso proelio Chaero-
nensi describendo, tum in loci natura depingenda, sae-
penumero ab Appiano differt \').

Plut. 15. Archelaus, usque in statione naues tenens
apud portum Munychiam, a Taxile uocatur et, ut e con-
textu adparet, in Boeotiam perg-it.

App. 41. Archelaus, Piraeum derelinquens, par Boeotiam
petit Thessaliam et circa Thermopylas copias suas conligit.

Plut. ibid. Sulla Boeotiam fertilem sterili Atticae
anteponit. Itaque, famem et penuriam fugiens, Atticam,
quae aspera atque equitatui incommoda erat, relinquit,
quanquam uiderat barbarorum omnem uim in equis et cur-
ribus positam. Proficiscitur igitur recta uia in Boeotiam.

App. ibid. Sulla contra Archelaum et ipse per Boeotiam
proficiscitur. Ei uero adpropinquanti hostes ex Thermo-
pylis obuiam ueniunt in Phocidem.

Quod adtinet ad pugnam Chaeronensem ipsa.m, Sulla
in commentariis hanc adcuratissime descripsisse uidetur,
cf Plut. 18.

Quam Plutarchus non minimam cladis causam adpellat,
Sullam usum omnem falcatis curribus ademisse, huius rei
Appianus mentionem non facit.

Plut. 1.1. ,,oZéii}ç yàp 0 26XXaç xapocaaofxévotç ÉiraYaywv
xal xb {xécov oidç-/][jLa xo) Tajei auvsXwv àcpeiXsxo x^v xôv
op£7rav7jcpdpo)v svspistav. sppcoxat jàp [jidXica [xtqxsi ôpôfxou

in numero uero notando leuiter errantem. Lely contra ita ratio-
cinatur : „cum ex Eutropio pateat, Liuium et ipsum scripsisse
XIV Romanorum requiri, inde iam sequitur, prorsus non constare,
unde App. sua habeat, e Liuio an e Sulla." {Lely 1.1.).

\') Contrariam sententiam Lely p. 8 uindicare conatus est.
Nititur tamen duobus tantum locis. Qui fieri potest ut dicat,
eos imû solum loco a se inuicem discrepare , non liquet.

Spa)(soç àcpaastç airpaxToi xat dpLßXsiat, xa&d%ep ßsXtov
xdatv OU XapdvTtov. o 8t] xat xo\'xs xotç pappdpotç àiî\'fjVTa-
xat xà irptoxa xâ)v àpp-àxwv àpjtoç l^sXauvo\'p-sva xat ixpoç-
TxtTCxovxa vco&pÄ; sxxpouaavxsç ot Ptojxalot [Jtsxà xpo\'xou xat
ysXooxoç àXXa \'^xouv wçTcsp stwöaatv ev xaFç {)-saxptxarç
iTcito8po[jitaiç."

Tum Plut. 17 tradit, duos Chaeronenses uiros, Homo-
loichum et Anaxidamum, uenisse dicentes, se callem, bar-
baris ig\'notum, indicare posse, quo accessuros atque inde
facto impetu hostes aut saxis obruturos aut in planitiem
depulsuros. Quam rem Sulla Gabinio his uiris testimo-
nium fortitudinis fideique ferente adgredi iussit.

E cap. 18 init. adparet, hostes eo modo re uera circum-
datos esse, quo facto ,/()o\'pußo? -^v TZoXbç xal cpuyT^ xôv
ßapßdcpoov xat cpovoç utc\' àXXi^Xcov ó tzXsTçoç. où ^àp utxs-
(xstvav, àXXà xaxà Tupavoûç cpepo\'jxsvot xoFç xe oo\'paat TtsptsTrt-
TTxov auxot xoTç âauxôov xat xaxexp-^p-vtCov w&oûvxeç àXX-^Xouç,
àvcûdsv £TXlX£tfJ(.SV«)V Xtôv TToXsp-tOOV Xat xà yu[i,và Ttato\'vxcov,
&ÇS xpiç)(tXtouç Txeaetv irspl xo Bouptov."

Etiam silet Appianus de tropaeis, quae Sulla, ne uic-
toriae memoria euanesceret, exegei-it (Plut, i g extr.).
Altero autem inscripsit tropaeo: „Äp\'/j xal Ntxr^v xal
ÄcppootxT^v (ioç ou^ f.xxov sùxu^rtqc xaxopilcôcaç o£tvo\'x-/]xi
xat 8uvà[ji£t xov TxdXsfxov."

Alterum tropaeum in uertice posuit Thurii de circum-
datis ibi barbaris ypaixijtaatv \'EXXïjVtxoTç itta\'/^fxaTvov \'0|J.o-
koiyov xal AvaËi8a|Jtov àptcstÇ-

\') Verisimiliter App, per Äp^ßr« iiitellegit ^QiiTavi](fó()(x,
quod tamen ultro adfirmare, sicut Lelv p. 8, non ausim.

Denique diligenter Plutarchus naturam loci describit,
de qua Appianus nihil prope habet.

App. 45 tradit, ad euentum pugnae plurimum contulisse
prudentiam Sullae et inconsiderantiam Archelai. Addit,
Sullam spolia inutilia deis belli praesidibus cremasse :
„ToSxo [Jtsv 07] SuXXa xal Äp)(£Xd(ü x^ç inepl Xatptovstav
xsXoç Yjv, ot\' su^ouXtav [jtdXiça SuXXa, 8t\' acppoau-
v/jv Ap^jeXaou xotovSs exaxspto y£vo\'p.£Vov. SuXXac; 8s xà
{X£V àipsia a(i)p£ü&£vxa, 8taC(«ad[Jtsvoc; wç eôoç eçI Pcofjtatotç,
aùxbç £V£7rpT^a£ xotç ivuaXtotç \'&£oTç."

Restât, ut de fonte App. Mithr. 41—45 dicam, qua de re
iterum lordano non adsentior, libros Liuii fontem habenti \').

PosiDON. Rhod. ap. Athen. Lib. VI. p. 266 e, f „Ntxo\'Xaoç
Ô\' 0 riEpixax-qxtxbç xal OoaEtSwvtoç 0 Sxœtxbç èv xalç \'Icopiatç,
£xdx£poç xoùç Xtouç œr^alv é^avopaiïoôtaflsvxaç uiub MtOpa-
oàxot; xoô KaTtTîàooxoç TCapa8o\'&-^vat xotç tototç SouXotç o£-
8£jj.£Vouç, tv\' £tç X7]v Ko\'X)^t.ov jTjv xaxotxta&iocjiv."

Liv. per. LXXXII.. „(Sulla) renouato deinde bello iterum
exercitum regis fudit ac deleuit. Praeterea expugnatae
in Asia urbes a Mithradate et crudeliter direpta prouincia
referuntur."

Eutrop. V. ó. „hac pugna (apud Chaeroneam) Mithrada-
tes cognita Septuaginta milia lectissima ex Asia Archelao
misit, contra quem iterum Sulla commisit. Primo proelio
quindecim milia hostium interfecta sunt, et filius Archelai
Diogenes. Secundo omnes Mithradatis copiae exstinctae
sunt. Archelaus ipse triduo nudus in paludibus latuit."

2) Athen. Detpnosoph., ed. Schwgli., Tom. TI. p. 521. Cf.
Mueller, fg. H. Gr. Vol. III. p. 265.

lectissima Septuaginta milia militum Archelao in subsi-
dium misit ex Asia. Secundo praelio (ad Orehomenum
commisso) quindecim milia ex bis interfecta sunt ibique
Diogenes Archelai filius trucidatus est. Tertio bello omnes
copias, quas Archelaus habebat, exstinctae sunt. Nam
uiginti milia militum eius in paludem pulsa, cum Sullae
fidem inplorarent, insatiabili uictoris ira interfecta sunt
totidemque alia in fiumen coacta ac necata, reliqui mise-
rorum passim trucidati sunt.

Porro autem Mithradates in Asia nobilissimarum urbium
principes occidere bonaque eorum publicare animo in-
tenderat cumque iam mile et sexcentos ita interfecisset,
Ephesii exemphim uerentes exclusoque praesidio eius
portas obiecerunt. SimiHter Smyrnaei, Colophonii, Tral-
lianique fecerunt

De Plut. 20 et 2 i et App. 45—50, inter sese conpa-
ratis, haec in medium proferenda sunt. Multus est Appianus,
antequaixi de ipso proelio agit, in narrandis atrocibus
rebus, quae diuersis Asiae urbibus ac praesertim Chiis
acciderint, de quibus omnibus apud Plutarchum nullus
sermo est. Hic fuse locum describit, quod quidem in
Plutarcho, regionis eius indigena et incola, nemo miretur,
qualibus uero ornamentis Appiani narratio omnino caret.
Quod adtinet ad pugnam ipsam, in ea memoranda inter
sese conspirant.

Iam in fontem App. 45—50 inquirentes, uideamus, qui-
busnam argumentis nitens, lordanus Liuium auctorem
habeat ;

2. Citat Granium Licinianum ed. Bonn. p. 33 („filinm
Archelai adpellat Diogenem etiam Granius Licinianus").

..Kal Tt-OV TC oXsp-toiv aTTtoXovTo „ Quindecim milia ex his inter-
[xèv àfJLCpl Touç [xupiooç xal fecta sunt ibique Diogenes
TTSVxaxiçx^^^\'®"^- Touxtov chelaifilius trucidatus est."
7]aav ot [xuptot tTricsTç [xàXtça\' xal
aùv auxoTç 0 Ttatç Ap^sXdou
AtO Y£VY] ç."

b) Uterque narrat, primos defecisse Ephesios. „App. 48
Trallianos, Hypaepenos, Mesopolitas adpellat xat
xtvaç aXXouç, in quibus fortasse sunt caeterae Orosii
urbes, Smyrnaei, Sardi, Colophonii." „App. 48 extr.
„ajxcpl xoùç )^tXtouç xat i^axoai\'ouç." — Oros. „mile
et sexcentos."

a) De numero caesorum: „primo proelio quindecim
milia hostium interfecta sunt et filius Archelai
Diogenes."

b) App. 50. Ap/IXaoç 0\' év IXst xtvl éxpucp\'&Yj."
Eutrop. „Archelaus triduo nudus in paludibus
latuit."

App. 49. jjST xiç u[xtov S) PwjiaTot Tcu&otxo tcou 2uX-
Xav xbv cpaxYjybv ô[xâv auxtov Tcpou§(t)xax£- Xeyetv
£V \'Opxop.£vo) jxa^o\'ixevov."

Multo autem adcuratius Frontinus lordano auc-
tore cum Appiano congruit quam Plutarchus qui
c. 2 1 habet: èji-ol jj-àv êvxaödd tzoü xakov 5) PcojxaTot
xeXeuxav, ujxsTç 8s xoTç luuMO-avofjtsvotç tcoû TupoSs-
8(jóxax£ xbv auxoxpdxopa {xs{xvTj[i,£Voi cppdC£tv, toç
£v \'Op/0{jl£vq)."
b) Front. II. 3. 17 narrans, a militibus Sullanis in
utroque aciei latere fossas esse ductas amplae
latitudinis. App. 49. ^^oipuaas xdcppooç £Spoç Bsxa
TcdSaç."

Subinde omittendi sunt Liv. per. LXXXII, qui ne
locum quidem, ubi pugnatum sit, indicat et Granius
Licinianus, de quo lordanus ipse dicit: „adhuc nescimus,
e quibus Granius hauserit fontibus

Supersunt : i. Eutropius et Orosius , cum quibus App.
de numero conuenit caesorum ac de quibusdam aliis.

2. Frontinus qui habet : „pugnantem in Boeotia" Appiano
tradente: „sv \'Op)(;ojj.£V«) [j(,a)(;ó[JLEVQV." Idem Frontinus qui
dicit: „fossas esse ductas amplae latitudinis" (sùpoç §=xa
Tcd§aç App.).

i. De numero militum, quos Mithradates post Chaero-
nensem pugnam in Graeciam mittit, Plutarchus et Appia-
nus consentiunt.

Adfert enim uterque dxxo) fxupidSaç (App. 49. Plut. 20).
Eutropius et Orosius contra habent LXX milia. Dissentit
igitur Appianus hac in re a Liuio.

2. Maioris certe mornenti est quod dicendum est de
Appiano et Frontino inter se conparatis.

Frontinus annalibus Liuii usus esse uidetur \'). lordanus
Frontinum inter eos qui Liuium usurpauerint numerans
addit: „horum igitur opera adcuratissime cum Appiano
conferenda sunt, ut intellegamus quae auctor noster e
Liuio hauserit" \'•). Si uero adcuratissime Frontinum II. 3.
17, ubi de proeho ad Orchomenum agit, cum App. 49, 50
conparauerimus, nullam re uera inter eos cernimus simi-
litudinem.

Nam id, quod p. 81 sub a) et p. 82 sub b) adtuli, pro mi-
nima tantum parte cum Appiano congruit; sv \'0p)fO[xevto
non idem est atque in Boeotia ; ampla latitudo non idem ac
osxa Tcôoeç.

lordanus hunc locum nequaquam neglegendum esse
dicit. Immo haud neglegendmn est, omitia, quae Frontinus
de pugna ipsa adfert, ah Appiani descriptione plane dis-
crepare. Qua de re lordanus ipse nobis iam adsentitur \'\').
Unde igitur quae Frontinus, unde quae Appianus tradit?
Si Liuius fons est Frontini, non est Appiani ; si est Appiani,
non est Frontini.

At Frontinus sine dubio e Liuio hausit (Iordan. , p. 3 i ) :
ergo fons Appiani in pugna ad Orchomenum narranda
non fuerunt Liuii annales.

3. Appianus defectionem urbium et uexationes, quae
inde secutae sunt, narrat 46, 47, 48, i. e. inter pugnam
Chaeronensem et pugnam Orchomeniam (cf p. 59 sq.).

Liv. per. LXXXII uero illas res prodit demum post
pugnam apud Orchomenum commissam, immo postea-

\') Koehler, p. 42 sqq. — Cf. Kiewiet de Jonge, 1.1.
Iordan. , p. 31.
Iordan. , p. 32.
Iordan., p. 46 sq.

Hunc dissensum Iordanus quoque memorans non tamen
grauissimum ducit, „nam quanti", inquit, „Appianus aesti-
met chronologiam, ipse profitetur in prooemio § 13" \').

Quod ad socordiam Appiani in rebus chronologicis ad-
tinet, confestim concedo, eam non solum ex eius praefatione,
uerum etiam e pluribus aliis locis adparere, qua de re
supra iam fusius disputaui sed hoc loco aliud quid est.

Mithradates accepto cladis Chaeronensis nuntio iracundia
inflammatus sed nondum de suis rebus desperans bellum
aduersus Sullam summa ui de integro conparare in animo
habet, sed ratus non defore, qui sibi uicto uel nunc uel
postea insidias structuri essent nullumque eorum, quos
suspectes haberet, in fide mansurum, si Sulla adueniret,
crudelissime urbes Asiae uexat, insulas maris Aegaei po-
pulatur, multos, in quibus Gallograecorum tetrarchas,
cum liberis et uxoribus necat. Tum nouas copias, quas
interea conparauerat, in Graeciam mittit Dorylao duce.
Quibus tamen ad Orchemenum etiam profligatis Mi-
thradates reputans, quantam hominum multitudinem ab
initio inde belli in Graeciam misisset et quam breui
tempore tantas tamque continuas iacturas fecisset, intel-
lexit, sibi nihil aliud superesse, nisi quam celerrime finem
bello inponeret. (cf App. Mithr. 54 init.).

Hoc ex ipsa rei sequitur natura et cum rerum succes-
sione multo magis conuenit quam quod in periocha legi-
mus, Mithradatem urbes et insulas sibi infensas, Sullae
igitur amicas, uexasse et populatum esse post alteram

cladem ac postquam Archelaus se iam tradidisset Ro-
manis. Quam bonas tunc conditiones a Sulla exspectare
potuisset.

P. 80 uidimus, inter Appianum et Plutarchum consen-
sum esse in pug-na ad Orchomenum narranda; uerum
haud adfirmare ausim, Appianum perinde ac Plutarchum
Sullae adhibuisse commentarios.

„0[xû)ç os ddpaoç xt xcb \'Ap/s-
Xdctp uapsT^sv 0 Tcpbç \'Op^opsvco
xo\'tloç, sv o> xaxscpaxoTxsosuaav,
sûcpuéçaxoç S)v iTCTCOxpaxouatv sva-
ywvfaaaOat."

„SUSI 8s s-yyuç xaxscpaxoTcsSsu-
aav, 0 [XSV \'Ap^ÉXaoç -^ou^^aCsv,
6 OS SuXXaç ojpuxxe xdcppouç sxa-
xs\'ptüdsv, oirwi;, st Suvatxo, x&v
cspsüiv xa\\ [Tc7caaf[x(yv aTroxsîxo\'-
fjLSVoç xoùç TcoXsîJttouç wasisv sk
xà sXï]. xâ>v oè oux avaa^oixsvojv,
àXX\' coç acpeidr^aav uirb xûiv cpa-
x"/jY«)v, svxo\'vwç xal póor^v sXauvo\'v-
xtov, ou fjidvov ot TTSpl xà spya xoû
SuXXa âtsaxsSàaÔTjaav, àXXà xat
xoû Tûapaxsxayfxsvou auvs^u^Y] xb
TiXerrov cpuyo\'vxoç. svôa 0^ SuX-

„0 8è SuXXaç dvxscpaxoTTsosus
|xèv Äp^sXdo) irspl \'Op)jo[i,£Vo\'v.
(hç oè sîSs x^^ç STXsXdoua-rjç tTïTcou
xb TCXfjdoç, (opuaas xdcppouç TToX-
Xàç dvà xb usôtov supoç ôsxa
Tco\'Saç- xat sTTtdvxoç aùxà) xoû \'Ap-
je\\âoo dvxiTcapsxa^sv.

dailsvtoç 8è xäv Pcüjxatwv 8tà
Ssoç x^ç tTriïou [ji,a^0[j(.£vü)v, sçiroXù
[xèv auxoùç TraptTtusuœv irapsxdXst
xat sTisausp^s ouv dustXYj\' oûx
sirtcpscpwv 8\' auxouç sç xb Ipyov
ou8\' &ç, sH\'^Xaxo xoû itctcou xal
aïjixstov dpTcdaaç dvà xb iiexaiy-
{xtov sdst [Jiexà xwv uTcaaTîtcÂv,
xsxpaycûç- st\' xtç ujxmv xxs."

xaç aoToç à-rcotttjs-^aaç to5 îtctcou
xal aïjfxsTov àvapTzdaaç (hx^eÏTO
8tà TÔv cpsuyôvxœv stç TOÙÇ TÏOXS-
fitouç, ßo&v êiJtol [Jtiv xxê."

Tali autem modo iam saepius Appianum et Plutarchum
inter se consentientes deprehendimus. Quae uero etsi ita
sese habent, tamen cum et in grauissimis rebus comme-
morandis alterum ab altero plane discrepantem inueneri-
mus et frustra apud Appianum eas quaesiuerimus res,
quas Plutarchus aperte e Sulla hausit, persuasum mihi est,
Appianum neque Sullam neque Plutarchum ipsum usurpasse.

In summa: Appianus Mithr. 30—40 Posidonio usus esse
uidetur. Argumenta desunt, quibus nixi Liuium fontem
habeamus Appiani Mithr. 41—45. Tandem Liuius nullo
modo ab Appiano adhibitus est Mithr. 45—50. Nihilo magis
Plutarchus uel Sulla ei hisce locis auctores fuerunt. Mihi
autem Mithr. 41—50 ex eodem fonte fluxisse uidentur
ac Mithr. 30—40.

Caeteris enim scriptoribus de Chiis, a Mithradate in ser-
uitutem missis, tacentibus Appianus unus historiam pleno
narrat, quam breuissime e Nicolao Damasceno et e Po-
sidonio Rhodio citatam apud Athenaeum legimus. Lo-
cus Appiani est Mithr. 46, 47; locus Athenaei VI.
p. 266 e, f (uid. p. 7g). E loco Appiani solum adferam
haec uerba: App. 47 extr. ,,àvàatïacoi 0\' éç MtdpaBdxr^v
ysvojj-svot SisTcsfxcp\'O\'Tjaay èç xbv Uldvxov xbv Eô\'^stvov. xat
Xtot [xèv ôSs sxsTTpd^fsaav" \').

\') Posidonium in operibus suis historicis Romanam historiam
copiose tractasse, e fragmentis adparet. Cf. Mueller,^. H. Gr.
Vol. III. p. 255, 261, 265, 266, 270 sqq. Praeterea cf. Bake,
Posidonii rell. p. 169—175.

Cum quibus Appiani uerbis conferamus locum Athenaei:
„ixtzTSpoç (Nicolaus Damascenus et Posidonius Rhodius)

[CaTîTïdSoxoç TrapaâoQ-f^vat toiç [Stoiç SouXotç BsSsfxévouç,
tV stç T^jV KóX);[(«v l\'^jV xaTOixta&coatv." \'

E quibusnam sua repetiuerint scriptoribus Plutarchus
et Appianus 5 uitae factorumque Sullae in altera
parte belli usque ad eius in Italiam reditum
narratores, quaeritur.

Plutarchus commentarios Sullae laudat cap. 23 \') ad
refellendam criminationem eorum, qui autumauerant, apud
Chaeroneam mala fide pugnatum fuisse, Aristionem tyran-
num, amicum Mithradatis, inimicum uero Archelai ueneno
sublatum fuisse ab ipso Sulla, ipsum Archelao in Euboea
decem milia iugerum agri dedisse eumque populi Romani
socium et amicum pronuntiasse. De morbo Sullae loquens
Strabonem citât Plutarchus cap. 26

vaQKwStg ^tT<x ^dgovg tig rovg nóSag ii\'éntfftv, 0 cptjsip ó
noSdyoag ^)èXXl(Tli.óp elpai " Verisimile est, Strabouem
hoe dixisse in opere, quod scripsit, antequam ad Geograpliias
componendas se accingeret cuique titulus: vnoij.pri/.iava igoQtxa.
Est apud Mueller. , fg. H. Gr. Vol. HL p. 492, fragmentum
eius operis septimum. Idem Strabo loquens de thermis in insula

,,OXdxxov, axatbv sv xaîç xoXà-
asai yjcix cpiXoxspST] ó çpaxbç
ocTraç (XTceçpécpsxo.

,,X(p $Xdxxw auve^^Xilev éxwv
d-rcb TTfi pouXvjç dvT|p lîidavbç Iç
çpaxYjyfav, Övojjia Ot[jippfaç."

,,ó (])[p.ppiaç çpocxTjYtxmxspoç
xoû (I>Xdxxou cpaivd[xevoç auxoTç
xal cpiXav\'&ptoTudxspoç."

„Flaccus, propter auaritiam
inuisus exercitui suo, a Fimbria,
legato ipsius, occisus est, et impe-
rium ad Fimbriam translatum."

Verba igitur periochae, quamuis coarcta, eandem com-
plectuntur sententiam. Minus tamen adcurate inter se con-
spirant in munere, quo Fimbria fungeretur, indicando : nam
periocha eum legatum Flacci uocat, App. uero 1.1. dicit

(I)t{i,pptaç" (cf App. 52 med. (<I)[[j(,pptaç) îotwxr^ç aùxbç u)v
xat éç (piXoi xsXsuovxt (OXdxxo)) auveXrjXudcôç). E Liuio
Oros. VI. 2. etiam habet: „Fimbria Flaccum, cui legatus
ierat, occidit." Item Auctor de uir. ill.: „Fimbria Flacco
legatus in Asiam profectus."

Euboea haec habet X. i. 9, ed. Kramer. Vol. 11. p. 337: „iiTcaQ-
\'atitai öi ttjg rmv XuXKiSttov nólmg tó Aï]kavxov yiuXoij^tvov
Tctèiov. tv dè rot\'roi &tQjA.(i>v Tt tjSdvcov tiaiv tx^oXai JtQÓg
^tQuntiav vóacov ivq)vt\'ïg, oïg i^QfjaaTO xal 2^v\'Xlag KoQvt\'iliog
ó TCüv PojjiKiojv ■^ytfA,cov." De morbo ipso nihil addit. Caetermn
Aedepsi (cf. p. 58) ter mentionem facit Strab. prol. I, 3. 20. ed. Kram.
Vol. I. p. 92; IX. 4. 2. Vol. II. p. 285; X. i. 3. Vol. 11. p. 333.

1.1. uictoriam Fimbriae, expugnationem Pergami, pericula,
in quibus Mithradates uersatüs füerit, uastationem Ilii.

Quod adtinet ad Palladium, secundum App. Mithr. 53
„vojJn\'Couaf XIV2Ç eupeO-^vat xdxs ddpaucov, xôv sTciTreadv-
x(Dv xst^Äv aoxo TxspixaXucj^avxwv." Sed addit, hoc fieri
non potuisse, nam aùxb xal \'OSuaaeùç év xw

Veri simile est, Liuium hoc prodigium etiam commémo-
rasse, namque IuLros Obsequens, qui in libello „de Prodi-
giis" omnia portenta ac monstra Liuiana conlegit, dicit
(c. il6), inter ruinas deflagrati templi Mineruae simulacrum
illud stetisse inuiolatum. Cum autem id prodigium nude
narret, credo, eum sic quoque apud Liuium rem inuenisse
proditam. „ Confirmatur", dicit lordanus „mea sententia
(Liuium fontem fuisse Appiano) loco lulii Obsequentis."
Recte : unum tantum interest inter id, quod narrat uterque :
Liuius prodigium factum esse credit, Appianus non credit.

Auctor de uir. ill. 76 hoc prodigium nondum satis
mirabile existimat. Apud eum non Palladium solum, sed
totum Mineruae templum inuiolatum stetit, quod factum
esse diuina maiestate adfirmat.

sîpyàCsTo, X7jYouc7]ç dpxt x^ç xptx7]ç xal eßoo}Jt-/]xocf^c xal
sxaxoçYjç \'OXufXTriàSoç. xai xiveç fjoGvxat xb Tcddoç auxYj
xóoe |ji£x\' ÄyafXEjJivova ^iXfotç xal luevxT^xovxa Exsat
yEVsa&ai [xdXica."

\') App. adpellat simulacrum: „tó t7]g \'a&rivàg \'î8og, 0 îlaX-
lààiov xalovßip." Hunc Çédog ~ àyaX^d) non esse usitatum sen-
sum unusquisque nouit. Sed apud alios etiam sic usurpatur cff.
Xen. Hell. I, 4, 12. — Plut. Pericl. 13; Sol. 12. —- Dionys.
Aniiq. I, 47; Ht, 69.— Paus. VIII, 48, i. Praeterea ne quis
dubitaret App. ï8og per IlalXà^iov interpretatus est.

lordan., p. 49, ubi etiam Augustin. , de du. dei III. 7 ad
suam opinionem comprobandam adfert.

Hoc praue indicatum esse manifestum est Ita enim
Troia diruta esset ab Agamemnone 1134 a. C. n., quare
merito lordanus conicit, pro TrevT-^xovxa legendum esse

,^(0 OS (Difx^ptaç) aùxo\'v xs
ßaaiXsa auvsBtco^sv sç xb
nspyafjiov• xal iç OtxavTjV
SX xo5 nspydiJiou Stacpuyovxa
SîcsX\'Q\'cùv aTcsxdcppsusv."

„xal SuXXaç x^^v ev xoawSs
dpytav ôiaxidspiEVoç \'Evsxoùç xal
Aapoavsaç xal Stvxoùç srawv
éTTo\'pdst."-

„(F"imbria) stationem regis in-
uadit ipsumque Pergamo pellit
fugientemque insecutus apud Pi-
tana^n obsedit."

„Interim eo tempore Sulla
etiam Dardanos, Scordiscos, Dal-
matas et Maedos partim uicit,
alios in fidem accepit; sed cum
legati a rege Mithradate, qui
pacem petebant, uenissent."

\') Hoc unum testimonium e pluribus est, Appianum chronologiam
non curare. Haud uero idem dicendum esse de App. 46, 47, 48
iam p. 83 sq. exposui. Vidimus, opinionem lordani esse, res eis
quoque locis ab Appiano inuerso ordine esse narratas, epitomato-
rem autem Liuii defectionem urbium recte post pugnam ad Orcho-
menum tradidisse. Hoc uero loco iterum per. LXXXII conferens
cum App. 54, dicit lordanus p. 51 ad uerba „Archelaus cum classe
regia Sullae se tradidit": „notandus est error eius, qui periochas
conscripsitj tradita enim est classis regia pace demum confecta."
Ita, classis traditur demum postquam de pace pepigerant (App.
55); uerum quare, cum hic epitomator in errore uersetur, negat
lordanus, idem ualere de expugnatis a rege in Asia urbibus?
loRDAN., p. 50 not. 3.

xbv TraîSa ÉTrspetaaL ^^ occideret." fectus est."
6 Sà xal xbv osotco-
xr^v sxx£iv£ xal au-
xbv sîcl xà) Secuo-

E breuibus adnotationibus in periocha LXXXIII et apud
Eutrop. V. 7 de pacis conditionibus nihil conligi potest.

1. Pugnat quodammodo App. 51 cum Liuio. Nam pe-
riocha itemque Orosius et Auctor de uir. ill. Fimbriam
legatum Flacci fuisse commémorant Appiano tradente,
Fimbriam, hominem priuatum, sponte stm consulem esse
comitatum.

quod Sulla iterum contra Archelaum commisisset (i. e. ad
Orchomenum), cum Sulla de pace agi iussisse. Interim
Sulla Dardanos, Scordiscos, alios subegit. Quibus rebus
gestis legati a rege ad pacem petendam ueniunt.

Eis Sulla respondit, nullo pacto se pacem daturum,
nisi rex omnibus quae occupasset relictis ad regnum
suum redisset.

App. 54 tradit, Mithradatem cladis Orchomeniae nuntio
audito Archelao per litteras mandasse, ut iustis condi-
tionibus cum Sulla pacem faceret. Tum Archelaus et
Sulla ad conloquium congrediuntur.

Id. 55. Sulla conditiones suas dicit. Archelaus praesidia
deducit (quod Sulla postulauerat) omnibus locis ac de cae-
teris conditionibus ad Mithradatem perscribit. Interim Sulla
Dardanos, caeteros uicit regionesque eorum populatus est.

Id. 56. Legati a rege ueniunt non uero ad pacem peten-
dam, sicut Eutropius narrat (hoc enim Archelaus iam
fecerat), sed ad probandas uel non probandas conditiones,
quas Sulla proposuisset. Probant autem omnia. Solam
excipiunt Paphlagoniam adiciuntque, regem aequiores
inpetraturum conditiones a Fimbria.

Tum Sulla, haud ut apud Eutropium, respondit, se non
aliter daturum pacem, nisi rex omnibus quae expugna-
uisset relictis ad regnum redisset suum; uerum Sulla in-
dignatus conlatione ista respondit, et Fimbriam poenas
daturum, et se ipsum quam primum in Asia praesentem
uisurum, pacemne an bellum cuperet Mithradates.

Iordanus ad App. 56 „legati a Mithradate ad Sullam
mittuntur. Romani in Asiam transeunt" dicit: „huius lega-
tionis Liuius mentionem fecerat; dicit enim Eutropius:
„sed cum legati a rege Mithradate, qui pacem petebant,
uenissent."

3. Tertium est quae App. et Iulius Obsequens de Pal-
ladio memoriae tradiderunt. De quo iam satis uidimus,
cf. p. 89.

4. In excessu Fimbriae narrando Liuius, Appianus,
Auctor de uir. ill., Orosius de singulis discrepant.

App. 6o Pergami in templo Aesculapii Fimbriam semet
interficere conatum esse dicit.

Oros. 1.1. dicit, Fimbriam mortem sibi conscisse Thya-
tirae in templo Aesculapii.

Strictim addam, Plut. Sull. 25 tradere, Fimbriam morte
periisse uoluntaria Thyatirae in castris.

5. Tandem uulnus non fuisse letale, quare dominus a
seruo ut se occideret inpetrauerit, eodem modo Liuius
et Appianus commémorant. Unus uero Appianus addit,
seruum tum quoque se ipsum interfecisse (0 âè xat xbv
SsaTTo\'xYjV exxsivs xat auxbv itcl xîp 8 s otüóxiq).

Quae om.nia me ducunt, ut haud ueri simile arbitrer,
App. Mithr. 51—63 e Liuio fluxisse.

Agunt quidem de eadem re, nempe de pace a Sulla
cum Mithradate composita, sed iam initio capitis 2 2 Plu-
tarchus ab Appiano differt.

Plut. narrat, Metellam, Sullae uxorem, furtim Roma
relicta cum liberis in Graeciam uenisse; marito adnun-
tiasse, domum eius et uillas ab inimicis incensas esse,
atque uti rebus subueniret domesticis orasse. Tum ad Sul-
lam , incertum animi, cum neque patriam destituere uellet,
neque rationem inueniret bello Mithradatico non confecto
discedendi, Deliacum quendam mercatorem Archelaum
uenisse, qui ab Archelao, regio duce, tales renuntiauerit
sermones, ut in bonam spem Sulla deductus sit. Quam
primum cum ipso Archelao conloqui uelle se Sulla respon-
dit. Et conuenerunt apud Delium prope mare, ubi Apol-
linis fanum est.

App. 54 uero tradit, Archelaum cum Sulla conuenisse,
postquam a rege accepisset litteras, in quibus sibi mandatum
fuisset, ut quam honestissimis posset conditionibus cum
Sulla pacem faceret.

Inter se consentiunt quidem in sequentibus: et apud
Plutarchum, et apud Appianum Sulla Archelaum con-
monet, ut ipse sibi consulat sociusque atque amicus populi
fiat ELomani. Item apud utrumque Archelaus repudiauit
atque abominatus est proditionem.

Sed quod in his quoque inter eos intercedit hoc est:
apud Plutarchum ambiguas agit partes Archelaus uerba-
que duplicia loquitur. Venit ad suum arbitrium ac fur-
tim ad Sullam, qui eam ob causam nimirum cogitat,
illum erga regem proditoris partes agere in animo ha-
bere. Attamen in propositum Sullae non consentit, pro-
ditionem répudiât, quare Sulla indignabundus: „tu ergo",
inquit, „Cappadox cum sis, Archelae, et barbari regis
seruus, me Romanum ducem et quidem Sullam audes
de proditione adpellare." Haud ita Appianus, apud quem
Archelaus non uenit proditor, sed regis nuntius; inter-
rumpit Sullae orationem, répudiât tentationem negans,
se unquam eum proditurum, qui sibi imperium copia-
rum commisisset. In hisce autem omnibus nihil mi-
randum est. Contra Plutarchus miras res prodit et quid
omnino Archelaus uelit non intellegitur, nisi si memine-
rimus, Sullam, qui cunctas res suas in bonam partem
accipi uoluit, in commentariis suis hanc quoque rem ita
narrauisse.

Dein in conditionibus pacis commemorandis alter cum
altero haud omnino conuenit (Plut. 22; App. 55).

Conloquium Sullae et Archelai habitum est apud Plu-
tarchum Deli in oppido Boeotiae.

Apud App. 54 nullus locus indicatur. Nude dicit:
„0 ôè (\'\'Ap5(sXaciç) SuXXa auveXOibv ic, Xojouç etiisv,"

Paullo ante (51) refert quidem, Sullam Boeotiam diri-
puisse, sed tum in Thessaliam esse transgressum.

Plut. 23 tradit: his ita constitutis Sulla per Thessa-
liam et Macedoniam ad Hellespontum perrexit una cum
Archeiao.

App. 55 : quibus auditis Archelaus praesidia statim omni-
bus locis deduxit ac de caeteris conditionibus ad regem
suum perscripsit.

Praeterquam quod similiter responsum Mithradatis, a
legatis adlatum, de Paphlagonia referunt („nacpXayovi\'av
8s a^touvTODV {XTj àcpatps&ïjvat" Plut. — „p-dvYjv 0\' s^aipo6[xs-
vot OacpXayovfav" App.) ordo rerum apud utrumque nequa-
quam idem est, ut sileam de eis, quae App. de aequioribus
conditionibus Fimbriae narrat, quas Plutarchus praeter-
mittit, itemque de eis, quae Plutarchus legatis mandata
fuisse de nauibus dicit („xàç 8s vaûç ou8s oX(«ç ó[xoXoYTj-
9-7jvai"), quam conditionem uicissim Appianus ignorât.

Ordo rerum alius est, nam apud Plutarchitm Sulla
primum cum Archeiao ad Hellespontum perrexit, itinere
uero interrupto Larisae mansit propter Archelaum, morbo
periculoso conreptum. Ibi legati a Mithradate perueniunt,
qui mandata referunt, sed territi Sullae responso obticue-
runt. Tum Archelaus manum Sullae prensans atque lacri-
mans iram leniuit, tandemque ut ad Mitbradatem ipse
mitteretur persuasit. Quo misso Sulla in Maedicam
inrupit populatusque regionem illam in Macedoniam rediit.
Apud Philippos Archelaus eum conuenit nuntians, cupere
omnino Mithradatem cum ipso conloqui. Addit Plut., in
causa fuisse Fimbriam, quem rex metuens cum Sulla

\') Item igitur atque Eutrop. V. 7, qui habet; ,,Dardanos,
Scordiscos, Dalmatas Maedos" Auct. de uii-, ill. 75 „Medos
et Dardanos."

Aliter Appianus : dum Archelaus ad regem perscribit
de conditionibus, Sulla otio utitur et gentes Thraciae
uincit (hoc apud Plut. Sulla facit Archelao ad regem misso
et postquam legati iam a Mithradate reuerterunt). Legati
redeunt et de pace agunt. Stomachatus Sulla de temeri-
tate regis ac de conlatione cum Fimbria per Thraciam
ad Cypsella duxit. Tum Sulla mouit Cypsellis, rex Per-
gamo, atque ita in conloquium conuenere.

Praeterea alio modo conloquuntur Sulla et Mithradates
apud Plutarchurri, alio modo apud Appianum.

App. 56 Mithradatem statim dicere ordientem facit,
Plut. 24 primum tacentem et demum Sulla hortante lo-
quentem. Porro Plut. breuiter quae uterque dixerit tradit,
App. uero orationes ipsas scripto mandat

De Fimbria iam satis uidimus. Multus est App. hac in
re; paucis omnia absoluit uerbis Plut. Differt hic ab illo de
loco, ubi mortem sibi consciuerit (cf. p. 93). Pariter contra
tradunt, Fimbriam a Sulla esse circumuallatum („tdcppov
T(b cpaxoTCsBo) TisptspaXsv" Plut. 25. — „TreptxcccppsuovTOç
8\' aùxbv xoö SuXÀa" App. 59).

App. 61—63 fuse agit de castigatis Asiae urbibus, quod
Plut. 25, 26 multo breuius exponit. Quae Plut. 26 de
bibliotheca Appellicontis ac de Sullae morbo memoriae
prodit, de eis apud Appianum silentium est.

\') Metuit igitnr Mithradates Fimbriam; apud App. uero aequio-
res conditiones ab eo inpetraturus est.

2) Cf. Strab. XIII. 1. 28, ed. Kram., uol. III. p. 26.
•\'\') Verisimiliter eas App. ipse confecit.
Cf. p. 71-

Satis autem mihi uideor ostendisse, Plutarchum et
Appianum ex eodem fonte non hausisse. Nihilo igitur
magis quam ad Liuium, ad Sullam redeunt quae App.
Mithr. 51—63 tradidit.

Lely, p. 12, de hac belli parte dicit: „qüanquam (Plut.
et App.) in multis conueniuntiam ex eo, quod hic atque
illic discrepant, diuersi fontes arguuntur". Itaque mecum
Lely consentit, alterum ex altero sua repetiuisse auctore.
At minus recte dicit, Plutarchum et Appianum in multis
conuenire inter se, hic illic discrepare. E contrario enim
discrepant in multis, conueniunt hic illic.

Caeterum Lely mihi non probasse, quod p. i contendit,
uitam Sullae pro maiore parte e Liuio haustam esse, ex
eis, quae supra passim a me dicta sunt, patet. Iam
uideamus de eius argumentis. Ipse in fine capitis I eis,
quibus nititur, adlatis eam quidem iterans sententiam :
„suspicor multa e Liuio in uitam Sullae manasse" (Lely
p. 15) uerba sua iam mitigauit. Argumenta autem eius,
quae mihi ualde infirma uidentur, haec sunt: i. Liuius a
Plutarcho laudatur, 2. Liuii de Sulla iudicium conuenit
cum iudicio Plutarchi. Quorum duorum illud statim
omittendum est, primum quia Plutarchus Liuium semel
tantum citat (cf p. 25 not. 3), deinde quoniam res,
ad quam confirmandam eum laudat, leuioris moment! est
(c£ Plut. Sull. 6), tum praesertim quia e Liuio, a Plutar-
cho semel citato, nullo modo conligendum est, Plutar-
chum in Vita Sullae tradenda Liuium secutum esse (cf
prooem. p. 5). Quod ad alterum adtinet, de eo mihi idem
dicendum uidetur, quod Lely ipse de opinione E. Klebsh ,
de scriptoribus aetatis Sullanae 1876, dicit. Putat Kleb-
sius, Liuium Plutarchi Vitae Sullae subesse, cum multis
locis bene conueniat cum Appiano in Mithradaticis. De
qua sententia Lely haec habet (p. 14): „Sed re prorsus
incerta nititur, neque enim de fonte Appiani ita constat.

ut huic argumento fidem habere possimus. Ego quoque
magnam Vitae Sullae partem e Liuio manasse suspicor,
quanquam alias ob causas". Sequüntur eae causae, quae
mihi haud minus quam causae Klebsii prorsus incertae
uidentur. Ita enim Lely ratiocinatur : Liuius uehementis-
sime carpit crudelitatem Sullae, quod liquet e laceris Liuii
fragmentis (Val. Max. VI, 4, 4 ; VI , 8 , 2 ; IX, i , 5 ;
IX, 2 , i. — Oros. VI, 2.); Plutarchus „per totam Vitam"
(Lely, p. 13) inique de Sulla iudicat : ergo multa e Liuio
in Vitam Sullae manarunt.

Mihi contra, hanc uitam perlegenti, semper ferme Sulla
uidebatur a Plutarcho magnopere laudari, Marius et Sul-
picius uituperari. Quam sententiam inlustraui p. 12,17,
18 , 20 , 25 , 34—43 , 87 , 94.

Praeterea cf Plut. conparationem Lysandri cum Sulla, 4
init. (laudatur Sullae bellica uirtus): „noXsfJiœv ôè àyôoct zal
cpaTYjyizaîç irpà^sat zal izXii^ei Tpo-irafwv zal [xsiédst ziv-
8uvu)v àauyzpiToç 0 SôXXaç". Ibid. med.: „auxTjV 8è
TT^v P(î)[ji7jv §lç eîXe zal xbv Ilstpatd xùiv \'A&r^vôiv 06 Xtfxco
zadduep Auaavopoç, àXXà txoXXoTç àyôiat zal fisyaXon;
zaxéa^^ev". Ibid. extr.: „xôv Tupbç SuXXav avxapa|i.£v(0v
ôuvacôv, uTCaxwv, cpaxTjyÄv, STjixaywymv, tva xooç aXXouç
sàacD, xtç vjv Pcofxatwv Maptou cpo^spmspoç ^ MtdpaSdxou
ßaatXscov Suvaxwxspoç ^ Aa[xx(joviou zaï TeXeatvou xôiv
\'IxaXtzÄv [jta5(t(j,u)xspoç; âiv ézetvoç xbv [lèv ^^sßaXs, xbv
ôè UTtexa^e, xoùç ôè aTcszxsivs".

Id. 5 init. (laudibus celebrantur eius fortitudo ac per-
seuerantia in arduis rebus): „xb ôè 7tdvxu)v [xsytcov,
toç éyo) vofxtCco, x&v £îpy]jj.£v(i)v £z£tvo\'éc^v, oxt Auaavôpoç
[jtèv zax(î)pâ\'ou Txdvxa xôov oTzot ouvaYWVtCofXEvœv, SuXXaç ôè
cpuyàç u)v zal zaxscaotaoïxlvoç utto xù)v ê^^dp&v, zad\'
8v ^po\'vov VjXauvsxo [Jtèv aùxou juvt], zaxsazduxExo ôè
oizta, (^tXot ôè dixÉdvTQazov, auxbç êv Botooxta xatç

àvapi&H\'fjXoiç [xuptdat Tcapaxaaadixsvoç xal xtvôuveucov
uxèp tTjç TïaxpiSoç içY] xpÓTcatov," Ibid. extr. (prae-
dicantur eius mansuetudo et dementia erga Athenienses) :
„èm Tiràai Sè xal xb uspl xàç \'A\'&\'^vaç eyei riva poTX-rjV etç
T^\'&ouç auyxpiaiv sTys SuXXaç [xèv uusp xÎqç Midpaodxou
§uvd[j!,eûjç xal f^YSii-oviaç 7roXe[jn^aaoav aoxw x^v icdXiv iXo>v
sXsudspav àcpîqxe xal auxóvoaov, Auaavopoç 8è xoaaó-
X7]ç fjY£[xovtaç xal dp^^ç sxTcsaoûaav oux tpxxetpsv, dXXà
xal x^v 8-r][Jtoxpaxi\'av dcp£Xo\'[Jtevoç (O[jioxdxouç aux^ xal uapa-
vo\'[xouç dTcsôei^e xoùç xupdvvouç".

Omnia autem illa e nullo alio manarunt, nisi e Sulla.
Sunt iudicia, non Plutarchi de Sulla, sed Sullae de se
ipso , quae Plutarchus ex eo descripsit.

Acumine enim prorsus ingenii carere Plutarchum, iudi-
cium de quodam uiro facientem, iam prooem. p. 5 exposui.
Quam ob rem prauum est quod Lely dicit p. 13: „per
totam Vitam iniqua iudicia de Sulla inueniuntur". Perpauca
iniqua, quae hic illic leguntur, aliunde sine dubio desumpta
sunt. Qualibus locis Sallustius u. c. subesse potest, sicut
etiam H. Peter, die Quellen Plut. p. 60 not. suspicatus
est (cf. p. 120). Ipse Plutarchus, tale quid memorans,
laudat Sallustium. Cf. conparat. Lysandr. c. Sull, 3 : „0
ôè (SuXXaç) ouxs vsoç a)v lïepi xàç éiriduixtaç é[j.£xpiaC£
ôtà x^v Tc£vtav ouxs yïjpdaaç ôià xrjv ïjXtxtav , dXXà xoùç
uepl ydixoov xal aoxppoauvïjç slçrjsTxo v d [x 0 u ç xoTç
TToXtxatç auxbç sptov xal [xot^^suwv, a)ç cpr^at 2aX-
Xouçioç"

\') Ubiuam hoc dixerit Sallustius ignoramus. Legimus quidem
lu^. 95 nonnulla de Sullae natura et cultu. Docet ibi Sall. nos,

Idem tandem, Liuium fontem habens, secum mirum in
modum uidetur pugnare , ubi dicit (Lely p. 12 sq.): „saepis-
sime commentarii laudantur, sunt tamen quaedam indicia,
unde pateat Plutarchum etiam alios scriptores in promptu
habuisse". Quid hisce uerbis demonstratur nisi Lely
arbitrari, Plutarchum et ex aliis scriptoribus et e Sulla
bausisse ?

Paullo post citans locum Plutarchi, ubi Fenestella lau-
datur (uid. p. 74 , p. 119 not. 4), dicit Lely (p. 13): „ergo
fraeter Sullam et Liuium etiam alios auctores inspexit".
Num haec uerba apte conueniunt cum eo, quod Lely in
dissertatione sua p. i sibi proposuerit contra Heerenum et
Peterum demonstrare ? Quae controuersia quomodo sit
diiudicanda, equidem nescio.

Sullam fuisse cupidum uoluptatum , sed gloriae cupidiorem, otio
fuisse luxuriöse, tamen ab negotiis nunquam uoluptatem eum
fuisse remoratam. De legibus uero , quas Sulla, ipse libidinosus
et adulter, pertulerit nihil dicit. Cum autem Sall. addat, se
alio loco de Sullae rebus non dicturum esse, quaestio sane fit
difîîcillima.

QUOMODO SULLA PRINCIPATUM REI PUBLICAE
ADQUISIVERIT IN BELLO CIVILI, ITERUM
EXORTO, EXPONITUR.

Plut. Sull. 27—38. Per Thessaliam et Macedoniam ad
mare profectus, statuit Sulla mile et ducentis nauibus a
Dyrrhachio traicere Brundusium. Cum metueret, ne milites
adprehensa Italia ab ipso dilaberentur, primum ipsi iura-
runt, ultro se cum Sulla mansuros. Tum Sulla eos tra-
misit contra quindecim hostiles duces cum quinquaginta
et quingentis cohortibus. Breui post Marium Iuniorem et
Norbanum consulem in Campania profligauit. Septem
milibus caesis Norbanum Capuam conpulit atque inclusit.
Seruus Pontii, Samnitum ducis, ad Sullam uenit, dicens,
nisi maturaret, Capitolium statim incensum fore. Id quod
eo quem dixerat die accidit, nimirum pridie Nonas Quin-
tiles. M. Lucullus, unus e Sullae legatis, frater Luculli,
qui postea Mithradatem et Tigranem in bello Mithradatico
tertio uicit, apud Fidentiam cum sedecim cohortibus

superauit quinquaginta hostiles caesisque octodecim mi-
libus castra etiam cepit.

Praeterea multa et uaria miracula Plutarchus hisce
factis historicis innectit (27).

Sulla exercitum Scipionis consulis corrupit suisque
copiis coniunxit. Scipio solus in tentorio deprehensus
dimissusque est. Quibus factis Marius apud Signium,
octoginta quinque cohortibus stipatus, Sullam ad proelium
prouocauit. Propter diuersa incommoda centuriones Sul-
lam, ut pugnam differret, orabant. Sulla inuitus concessit
tamen ac locare castra iussit. Sed Marius primus omnium
citato equo aduehitur Sullanos quasi dissipaturus. Hi
tum, ira conrepti, gladiis strictis et clamore sublato cum
hostibus manum conseruerunt. Mariani impetum eorum
non sustinuere, sed effuse fugientes clade sunt adfecti.
Marius fuga peruenit Praeneste. Sullae quoque legati,
Pompeius, Crassus, Metellus, Seruilius, magnas hostium
copias profligarunt. Carbo in Africam profugit (28).

\') Fuit L. Cornelius Scipio Asiagenus, pronepos illius Scipionis,
qui apud Magnesiam Antiochum III debellauit atque inde cog-
nomen duxit. Non uero constat, scribendumne sit hoc cognomen
Asiagenus an Asiaticus. In Fastis scribitur Asiaticus, cf. Mommsen ,
C. I. L., I. p. 439; 538 sq. In Scipionum Elogiis (Momms. ,
C. I. Z., I. p. 12 sq.) cos. 190 uocatur Asiagenus, cos. 83 (de
quo hic agitur) Asiaticus, filius huius (cf. p. 108) Asiagenus.
Denarii, cusi ab anno 91 ad 84, habent L. SCIP ASIAG, nomen
ofïicinatoris monetae, cf. Momms. Gesch. des röm. Miinzwesens,
Berl. Weidm. i860, p. 575. Quaestio oritur, utrum Scipio ille
fuerit cos. 83 , an filius eius. Momms. 1.1. adn. 335 hunc uindicat
contra Cavedoni , Saggio di osservazioni sulle medaglie di fami-
glie Romane, Modena 1829, p. 42 , qui credit, officinatorem eum
Scipionem patrem fuisse (cf. Momms. C. I. L. , I. p. 135). —
Cognomen uictoris ad Magnesiam est Asiagenus apud Mommsen ,
R. G., I. p. 750 itot (ed. VII) et apud Mommsen, Forsch., II. p. 419.

Sulla extremo certamine ante ipsas urbis poilas Pen-
tium Telesinum Samnitem ac Lamponium Lucanum pro-
strauit. Quo certamine nullum unquam fuit acrius, ac
parum abfuit, quin ipse Sulla esset occisus. Sed Apol-
linem est comprecatus et reportauit uictoriam. Deinde
urbem introiit senatumque in aedem conuocauit Bellonae.
Simul autem et ipse dicere coepit, et trucidata sunt sex
milia hominum captiuorum. Quod cernens non erat quis-
quam Romanus adeo stupidus, ut non intellegeret, tyran-
nidem esse translatam tantum, non sublatam : „(«ç àXXa-j\'^
TO xp^fxa xupavvfôoç, oux à%ak\\ci.fq ys-j-ovev" (29; 30).

C. Metellus (uel secundum quosdam Fufidius, unus e
Sullae adseclis) percontatus est Sullam in senatu, cum
neque numero, neque termino contentae caedes urbem
inplerent, ecquis tandem esset finis malorum futurus.
Sullae respondent!, sibi nondum constare, quos necandos,
quibus parcendum ducat, subiecit: „ergo quos interficere
statueris indica." Quod Sulla se facturum promittens insti-
tuit proscriptiones. Statim proscripsit octoginta uiros, uno
die interiecto ducentos et uiginti, tertio die rursus totidem.
Neque Romae solum, sed per omnem Italiam homines
proscribebantur. Non aedes deorum, non penates, non
domus paternae purae a caedibus fuerunt; iugulabantur
mariti coram uxoribus, coram matribus filii. Proscriptorum
autem filios (id quod omnium iniustissimum erat) Sulla
honoribus exclusit bonaque publicauit (31).

Marius morte uoluntaria periit Sulla Praeneste duo-
decim hominum milia interfici iussit (32).

Sulla dictatorem se ipsum constituit. Iussit Pompeium
Magnum uxorem suam dimittere et in huius locum ducere
Aemiliam. Erat haec Aemilia filia Scauri et Metellae,

quartae Sullae coniugis Tunc autem nupta M\'. Gla-
brioni et quidem praegnans adempta marito est Pom-
peioque coniuncta. Obiit uero paullo post apud Pompeium
in partu.

Triumpho splendido acto Sulla se Felicem cognomi-
nari iussit ob res tam prospéré gestas. Ipse in litteris,
quas in Graeciam mittebat, se Epaphroditum adpellabat.
Addit Plutarchus, in tropaeis eius apud se scriptum esse :

Peperit Metella gemellos, quibus Sulla nomen dedit,
masculo Fausto, femellae Faustae Abdicauit se dicta-
tura et potestatem concessit populo comitiorum consula-
rium habendorum (34).

Sulla rei suae familiaris decimam partem Herculi con-
secrauit. Epula magnifica per plures dies producta po-
pulo exhibuit. Metella uxor ex morbo diem obiit supremum.
Paucis post mensibus in spectaculo gladiatorum uidit
Valeriam formae elegantis et familiae splendidae mulie-
rem, Hortensii oratoris sororem, Messallae filiam eamque
uxorem duxit {35).

Plut. habet: ^évfffy éavxóv Evvvirj nQogayootijiaQ-ai.
Tovro ya,Q 0 cpfjXi^ ficzXigu ßov\'kirai dTjlovv." Plut. igitur,
Latinum uocabulum felix per ivrvy^ijg uertens, ante oculos habuit
commentarios latine conscriptos. Cf. prooem. p. 2 not. 4.

Locus est: ,,6\'rt de r^g MerélXijg naiSLa nxoi\'dfjg 8t8viA.a,
to flip c(qqev fDavgof, to 8è ß\'TjXv fPavgav copÓ/augêv". Quibus
uerbis haec addit „rö /d() tvxvfèg xaè iXuqov Pojjiouoi cpavgov
xaXovoiv" Vertit igitur denuo Latinum uocabulum, cuius signi-
ficationem Graecos lectores non intellegere existimat.

Nihilo minus Sullae commercium erat libidinosum cum
histrionibus et citharistis et mimis. Quorum nomina a
Plutarcho seruata sunt, nempe Metrobius histrio, Roscius
comoedus, Sorex mimus. Quo factum est, ut ex uili
causa ortum morbum aluerit totaque caro paullatim in
pediculos abierit. Serui dies noctesque eos decutiebant,
sed subinde plures enascebantur. Nihil quoque proficiebat,
quod saepe in aquam descenderet, nam multitudo pedicu-
lorum omnem superabant purg-ationem. De hisce sordibus
agens, citât Plutarchus nomina eorum, qui eodem morbo
adfecti obierunt, et quidem ex antiquissimis Acastum
Peliae filium, e posterioribus Alcmanem lyricum, Phere-
cydem theologum, Callisthenem Olynthium et Mucium
iurisconsultum {36).

Plutarchus nobis auctor est, Sullam non modo mortem
suam uaticinatum esse, sed et de ea scriptum reliquisse
(„dXXa TpoTTOv Tiva xa\\ jsypacps TOpl auT^^ç"). Biduo enim
ante obitum finem fecit commentariis, uigesimum secun-
dum librum scribens

Nihilo uero secius negotia publica tractauit. Nam decem
antequam moreretur diebus seditiones Dicaearchiae
sedauit.

Pridie quam succumberet, praetorem Granium, qui aes
alienum grande debebat aerario, sed non persoluebat

qtjroqog ddiXcprj, ovulltqla §è tovvo^k." Turbat Plutarchus
personas ac res. Hortensius enim orator sororem habuit Horten-
siam, M. Valerio Messallae nuptam. Cf. Drumann , II. p. 508
not. 97; III. p. 78; p. 112. — Ingeniosa mihi uidetur lectio
dôtlcpiôfj pro ddeXcpt] , quam nuperrime proposuit Kiewiet de
Jonge, p. 101, thes. IV. Qua recepta omnia sese recte habent.

Dicaearchia erat urbs Campaniae, eadem ac Puteoli, hodie
Pozzuoli. Cf. H. Kiepert, At/as antiquiis, Berol. Reimer ed. VI,
tab. VIII Dd; index p. 9 et 18.

mortem Sullae opperiens, ad sese uocaiiit et in cubiculo
a famulis subfocari iussit. Clamore tum ab eo sublato
Sulla distractione corporis cum ulcus rupisset, multum
sanguinis eiecit.

Valeria post mortem eius filiam peperit, quae Postuma
dicta est Romani enim (addit Plutarchus) adpellant
postumos, qui post obitum patrum nascuntur (37).

Plerique, inter quos Lepidus, Sullam mortuum funeris ac
honoris participera fieri prohibera conantur. Sad nihil efii-
ciunt, nam Pompeius cadauer Romam deduxit at iusta
fecit, quanquam solus ax amicis a Sulla in tastamanto
omissus arat.

Monumentum Sullae in Campo Martio inscriptionam ab
ipso concaptam tulit, cuius caput erat: „sa nequa bana-
ficiis ab amico, neque malaficiis ab inimico superatum
fuisse" (38) %

App. -B. C. I. 79 mad. — 106. Sulla cum quinque le-
gionibus Italicis et sex M. equitum, in uniuersum ducans
circitar quadraginta uirorum milia, a Piraeo Patras at
inde Brundusium traiecit classe M.DC. nauium. Mox cum
uniuersis copiis contra urbam profectus est.

Occurrerunt ai in eo itinera Caacilius Metellus Pius,
Cn. Pompeius, qui postea Magnus est cognominatus, at
Cathegus. Metellus, ante aliquot annos ad belli socialis

Plut. 1.1.: „coj ovxt to)v cpiXcav Tig avTOV fv iroi&p
ovTê rwv ti^qmp nazmg vniQe^aXeTo." Paret igitur Sulla
eidem humanitatis praecepto, cui Graeci parebant, apud quos
omnis uitae ratio erat „ylvuvv ixiv dvai cplXoig, iy&QoTg
8è tti\'aqov." Cf. Eur. Med. 809: „^uQtTccv èy^&qotg ttal qti-
Xoiaiv evixivfj\'^ Id. Ion. 1046; Here. f. 585. — Pind. II.
151. —■ Plato unus aliter hac de re cogitauit, cf. Plat. Rep.
p. 334 B sqq.; Gorg.^. 469 C; Crit. p. 49 B.

relliquias conficiendas missus, nomen adhuc ac dignitatem
proconsulis retineus (durât enim honor semel adsumptus
usque ad reditum in patriam) ultro se socium Sullae ob-
tulit Pompeius, filius Pompei Strabonis, in bello sociali
Rutilio additi legati et semper inimici Sullae in primis
operam strenuam Sullae nauauit, quo factum est, ut
abolita suspicione iuuenis Pompeius in eo maiore pretio
esset apud Sullam, quo maiore in odio Pompeius pater
fuisset. Cefhegus, ex Marianorum factione antea Sullae
inimicissimus et cum Mario Cinnaque Roma pulsus, tunc
supplex se Sullae obtulit ad omnia.

His igitur auctus cum amicis ducibus, tum copiis,
animo supra quam dici potest infensissimo tamen etiam-
nunc dissimulato, propius urbem proficiscebatur, utens
legatis Pompeio ac Cethego, ipse uero pro consule perinde
ac Metellus.

Romae interim homines, reputantes, quam Sullam exa-
gitassent, cum diruissent domum eius bonaque publicas-
sent, uxorem et liberos fuga euadere coegissent atque
necassent amicos, in magno uersabantur timore.

Bellum autem, quod dicitur Sullanum, initium cepit, ex
quo Sulla Brundusium adpulit C. Norbano L. Scipione
Coss. \\

Omnium primum ad Canusium cum Norbano manus
conseruerunt proconsules; ceciderunt autem VI milia ex
exercitu consulis, Septuaginta tantum uiri e copiis Sullae
multis tamen sauciatis.

2) De Cn. Pompeio Strabone cf. p. 23 not. i; p. 34; p. 48.
App. I. 84 init. : ovs&v tyiaTov ißdofirj-AOPTa

xal Ttaaàqcùv.\'" Bellum igitur incipit a. C. 83 = 01. 174, i anno
consulatus C. Norbani et L. Scipionis. Cf. Mommsen , C. I. L., I.
P- 439; 538 sq.

Norbanus Capuam se recepit. Tum paullo post totus Sci-
pionis exercitus ad Sullam transiit et quidem hoe modo:
exercitus, quem Scipio ducebat, trepidus erat et pacis
magis quam pugnae cupidus. Quod Sulla intellegens cum
Scipione de concordia egit, sperans fore ut ita dissensio
oriretur in exercitu consulis. Conloquium habitum est in
campo apud Teanum, ubi castra metati erant Sulla et
Metellus. Conuenerunt autem utrinque terni, quo factum
est, ut nemo quid conlocuti sint cognouerit. Scipio misisse
uidetur Sertorium ad conlegam communicandi consilii causa.
Ex itinere Sertorius, quanquam interim utrinque ab armis
cessatum erat, Suessam quae pro Sulla stabat, occupauit.
Tum Scipio, siue facti conscius siue quid responderet
incertus, obsides, quos a Sulla habebat, reddidit. Quare
exercitus Scipionis, non amplius ductoribus fretus, sine
mora ad Sullam transiit. Scipio cum filio Lucio in ten-
torio a Sullanis deprehensi ambo incolumes dimissi sunt.
Simul ad Norbanum Capuam alios mittens legatos easdem
quas Scipioni Sulla ei struebat insidias ; sed conatus
eius ac doli inriti fuerunt. Carbo interim, consul anni
superioris, effecit, ut Metellus aliique, quotquot Sullae
fauerent, a S. P. Q. R. hostes iudicarentur.

Capitolium cum eis ipsis diebus deflagrasset (cf Tac.
Ann., VI, 12; id. Hist., III, 72), uarius rumor siue in
Carbonem, siue in consules, siue in quendam a Sulla
submissum suspicionem uertit.

Praeterea uaria ab Appiano referuntur prodigia, quibus
diuinitus calamitates Romanis praesagiebantur (7g—86).

Consules anni 82 fuerunt Papirius Carbo II et Marius
filius fratris Marii, qui Sullae fuerat aduersarius ^ annos

1) Omnibus aliis (Liv. per. LXXXVI. — Vell. II, 26. — Plin.
N. ff. XXXIII, 5. — Plut. Sull,. 28; Mar., 46. — Eutrop., V. 8. —

natus XXVII. Pugnatur ad Aesim flumen, ubi confli-
gunt Metellus et Carrinas legatus Carbonis. Carri-
nate profligato finitima loca a consulibus ad Metellum
defecere.

Sequitur clades Marianorum Mario duce ad Sacripor-
tum, quod fuit initium magnarum calamitatum eius fac-
tionis. Copiae Marii partim ad Sullam transiere, quin-
que nempe cohortes et duae equitum turmae, partim
profligatae petiuere Praeneste fuga effusa. Intromissis
autem refugientibus primis Sulla nouissimos urgebat, ita
ut Marius clausa porta fane in moenia subducendus
esset. Metellus alium exercitum uicit Carbonis trans-
euntibus tunc quoque inter pugnam quinque cohorti-
bus ad Sullanos. Pompeius Marcium ad Senam pro-

Auct. de uir. ill. 68) Marium huucce luniorem C. Marii aduersarii
Sullae filium fuisse uarrautibus unus Appianus dicit quod supra
posui, et quidem hoc unico loco. App. I, 60 filium Marii
numerat inter eos, qui a Sulla hostes rei pubhcae iudicantur. Id.
I, 62, dicit, filium Marii ipsius cum Granio atque caeteris, qui ad
Hiempsalem Roma aufugerant, patri obuium factum esse praeter
litus Africae nauigantem. Loquitur quidem App. 1, 65, de alio
C. Mario, qui cum C. Milonio et Q. Sertorio ad Cinnam, extra
urbem homines ad defectionem sollicitantem, confugisset, sed
quominus hunc cum filio C. Marii aduersarii Sullae confundamus
prohibet cum status rerum (hic alius Marius erat senator, App.
1.1.; Marii, pater et filius, tunc nondum in Italia erant), tum
Drumanni auctoritas, quem uid. hac de re II. p. 461 not. 97.
Cf. Schweich., App. III. p. 331 adnot. ad Hisp. 100, et p.
711 adnot. ad B. C. I. 65.

\') Erat C. Albius Carrinas, dux unius exercituum trium,
contra quos Pompeio pugnandum erat in Piceno, antequam se
cum Sulla coniungere posset; cf. Drumann, IV. p. 327.

tté^t Tcôhv I^ijvag habet App. L 88; haud dubie de Sena
Gallica, non de Sena in Etruria cogitandum est. Cf. Schweich.,
App. III, p. 716 ad h. I. et id. III, p. 377 ad Hannib. 52. De
forma plurali (Zrjpccg) cf. Schweich, ibid.

fligauit. Sulla, ut fame Marium expugnaret, Praeneste
uallo ac fossa e longinquo cinxit praeposito operi Lu-
cretio Ofella. Marius Bruto, praetor! urbano, scripsit, ut
interficeret P. Antistium, alterum Papirium Carbonem,
L. Domitium, Mucium Scaeuolam pontificem maximum;
quod fecit Marius desperatis rebus, ne inimicos saltem
relinqueret superstites. Brutus per praetextum quendam
conuocato senatu duos priores in ipsa curia occidendos
curauit; Domitius fugiens interfectus est in foribus, non
longe a curia Mucius. Secundum morem, qui iam inua-
luerat, cadauera omnium in Tiberim sunt proiecta.

Sulla interim exercitum in Campo Martio conlocauit,
urbem ipsam ingressus est, bona publicauit eorum ad-
uersae factionis, qui iam dilapsi erant. Aduocata con-
tione conquestus est, se haec facere coactum esse, popu-
lum uero bono animo esse iussit. Quibus factis Romae
praesidium reliquit Clusiumque ad bellum conficiendum
est profectus. Hic a solis ortu usque ad occasum aduer-
sus Carbonem proeliauit Marte communi; nox pugnam
diremit.

Pompeius et Crassus in regionibus circa Spoletium tria
milia Carbonianorum ceciderunt Carrinatemque ducem
circumsedere. Qui tamen mox per occasionem noctis
obscurae ac pluuiae euasit. Frustra tum ad eximendum
obsidione Marium Carbo misit Marcium cum legionibus
octo; Pompeius enim hoc prohibuit, ex insidiis Marcium
adortus.

\') Ad res, ibi a Sulla gestas, pertinere uidetur inscriptio, quae
nuper in lapide Tiburtino ingenti reperta est Clusii in uia , qua itur ad
ecclesiam cathedralem : L. GORNELIO L. / SVLLAE FEELIC?
Die. Cf. Mommsen, C. J. L., I, p. i68, n«. 586. De geminatione
uocalis uid. Momms. Munzw. p. 471 ei C. L Z., 1. p. 194, n\'^. 706.

cania, Pontius Telesinus e Samnio, Gutta ex urbe Capua:
unicum enim transitum occupauerat Sulla Frustra dein
Marius ipse conatus est Lucretium Ofellam repellere
rursusque intra moenia est conclusus.

Eisdem autem profligati sunt diebus Carbo et Norbanus
aduersus Metellum ad Fauentiam -) pugnantes. Mile ex
eorum exercitu soli sunt seruati, X circiter milia caesa
sunt, VI milia ad hostem transiere, disiecti reliqui. Ad
Sullanos tum desciuit primum legio Lucana, quae ducem
Albinouanum habebat, mox Albinouanus ipse nonnullis
ante in conuiuio trucidatis, nempe C. Antipatro et Flauio
Fimbria aliisque Carbonianis. Norbanus Rhodum fuga
traiecit ibique postea in medio foro se confodit deliberan-
tibus Rhodiis de eius ad Sullam deditione.

Carbo, alter ad Fauentiam dux et, quod iam ante-
hac dixi, consul huius anni, frustra conatus Damasippo
duce misso Marii obsessionem soluere, cum Sulla fauces,
per quas transitus erat ad agrum Praenestinum, usque
occupatas teneret, Galliam Cisalpinam totam ad Metel-
lum defecisse comperiens, uictoria Luculli ad Placentiam
audita Italiam deseruit inque Africam cum amicis pro-
fugit. Exercitus interim, quem ad Clusium reliquerat,
ibi a Pompeio profligatus XX circiter milia amisit.

Carrinas tum et Damasippus Marciusque cum Samniti-
bus profecti sunt, fauces illas perrupturi. Sed nihil pro-
ficientes aliam uiam ingressi sunt Romamque petiuere.

Fauentia est urbs in Gallia Cispadana ad uiam Aemiliam
inter Forum Cornelii et Forum Liuii, hodie Faenza. Cf. Cellar. ,
geogr. ant., cap. IX. p. 70; id., geogr. noua, cap. XVIII. p. 447.

Hic Fimbria frater erat eius Fimbriae, de quo antea egi in
bello Mithradatico quique morte obiit uoluntaria, cf. p. 58; 60 sqq.

prope portam Collinam castra posuit, urbi quippe metuens,
cum hostes in agro Albano etiam castra metati essent,
centum fere stadia ab urbe.

Mox signa contulerunt proeliique, quod per totam
noctem durabat, hic exitus fuit, quod Carboniani profligati
sunt et castra eorum capta ducibus Telesino Albinoque
caesis. Lamponius, Marcius et Carrinas fuga uitam ser-
uare sunt conati. Quorum Marcius et Carrinas, e fuga
retracti, a Sulla occisi sunt. Capita eorum Lucretio
misit uictor, circa moenia Praenestina circumferenda. Ce-
ciderunt autem utrinque, ut uidetur, ad quinquaginta
milia. Captiuos, quorum maior pars fuerunt Samnites^),
interficiendos Sulla curauit omnes. Auditis hisce Prae-
nestini se Lucretio dediderunt. Marius in cuniculum se
abdidit (èç xdtcppouç UTCOvdfxou) ibique sibi ipse necem
consciuit. Caput eius Sulla pro rostris exposuit. Cru-
delissime porro Praeneste puniuit, incolas pro maxima
parte iaculis configi iubens. Pompeius in Siciliam missus
est contra Carbonianos; inde in Africam contra Carbo-
nem ipsum.

Sulla aduocata contione, in qua multa de sese ma-
gnifice, multa ad ciues terrendos locutus est, senatorum
proscripsit quadraginta, equitum mile et sexcentos. Pri-
mus enim Sulla formam istam necandi, proscriptionem
uolo, adhibuit praemiis etiam percussoribus latentium-
que indicibus propositis. Proscriptione autem necati sunt
homines non Romae solum, uerum per Italiam uni-
uersam in ipsis domibus, in uiis, in templis: fiebant
caedes, direptiones, expulsiones ubique. Per plerasque

\') I. e. XII milia pass., uel circa duodecimum ab urbe lapidem.
Appianus dicit, Sullam hoc fecisse, quod Samnites maior
eorum pars essent, cf. App., I. 93 : „ra t6 aii^àlwra Z\'dlXag,
OTi EavvlTai xq rcktov rjp, y.aTi]xóPTi(ftv."

urbes uel ciuitates ueteranos distribuit suos, ad quos
ueterum transtulit praedia possessorum %

Carbo, ex Africa in Siciliam fugiens atque inde in in-
sulam Cossyram profugus, a Pompeio per certos ad id
missos homines retractus est. Deinde idem Carbo, ter
consul, uinctus ad pedes Pompei post grauem inuectionem
interfectus est Caput autem occisi ad Sullam mis-
sum est.

Metello contra Sertorium in Hispaniam (cf. p. 108) misso
Sulla urbanas res solus ad libitum ordinauit, atque uniuersis
prae metu uel terrore silentibus aut latitantibus omnia
Sullae acta, cum priora eius consulis, tum posteriora eius
pro consule ex Scto rata sunt habita, ac statua ei posita
est pro rostris aurata equestris, cui inscriptum erat: Cor-
nelio Sullae Dictatori Felici.

Haec, secundum Appianum, fuit adulatio propter con-
tinues Sullae successus, quae mox in perpetuum abiit
cognomen. Inuenit Appianus scripto quodam relictum,
Sullam in illo Scto Epaphroditum adpellatum fuisse.

App. I. 96 extr. ^.^Ka^ßcopcc 8è TcaQagt^ßanevog avTov rolg
noal 8 a (s fi CO T 7] V tqlg vnazov t7Ti8i]iA,i]"/0Q7]af xai •auxk-
— Cf. Plut. Pojnp. 10 med. „d 8i (llofntri\'iog\') 8 ï a-
^lov TTQoce/cxywv äv8Qa PoJi^aXov x q I g v tt ax e il (j oc v x a xai
TVQo rov ßtjfiaxog gtjaag xccß-ei^öiAivog avxog dvtxqivhv dxa
txiXevSiP dnayayóvxag dptXtlv."

Ita uertendum uidetur uocabulum „j^/fjucby" (App. I. 97),
cf. Mommsen, C. I. Z., I, p. 168, n". 584, quae inscriptio, reperta
Romae in Quirinali, hodie est Neapoli in museo publico. — n\'^. 585,
inscriptio, SVLLAE. FE^LEICI. DICTATORI dedicata a Corneliis,
quod indicat uoc. extr. LIBERTINI. —n". 586, cf. p. iio,noL
i; id. Münzw. p. 593, n". 224 Gepräge Reiterstatue; daneben
L. SVLLß^ FELI« DlCtaiorz , p. 596 adn. 387. Vitiosum igitur
est ut uulgo uertitur „Imperator" (Schwgh. App., II, p. 137).

„xal Oaûcoç iTccovoptdCsto- Sóvaxat §s <to5xo aTaioç- Soxeî
81 > xoû aloiou xal £7racppo8[xou di^oxdxü) [i-dXica sTvai xb
ûV0[xa." (App. B. C. I. 97) \\

Seruatum est ab Appiano oraculum, quo Sullae, de
futuris consulenti, confirmatum est, eum rerum potiturum,
si munera Delphos ferens donum quoque securim Veneri
dedisset. Quod oraculum ita fuisse traditur:

„TTsf&sd. jjtoi, P(0[jLars. xpdxoç [ilya Kuirpiç I8(t)xsv
„Aivstou ysvsTQ }JLe[xsXT|[xsvY]. dXXà au Tràatv
„àô-avdxoiç stcsxsia xi\'dsi. [x-/^ Xi^ilso x&vSs.
„AsXcpotç 8copa xófxiCs- xiç djxßafvouatv

„Taupou uTcb vicpôsvxoç, oirou Tcepifx-^xsxov dçu
„Kapôov, of vai\'ouatv £7ru)vu(jLov AcppoStxYjç
„xal TDsXsxuv dsjjLSVoç xpdxoç dfAcptXacpéç aot."

„xdv8£ oot auToxpdxtop SuXXaç dved\'/jx\', \'AcppoStxY],
j^tûç o\' £Î8ov xax\' dvstpov dvà cpaxr>]v StsTcouaav
„tsu^eat Toiç; \'Apeoç [xapva[ji,sv7jv svottXov."

Sulla igitur dictator factus est et quidem hoc modo.
Olim apud Romanos qui essent uirtute praestantissimi

1) Verba inserta sunt Mendelssohnh (ed. App. 1881, Vol. II.
p. 661), qui etiam pro ró ovofia conicit rà ovofiara.

Erat urbs Aphrodisias prope Maeandrum ad montem Cadmum
(Cellar. g. ant. c. XVII. p. 163), etiam Megalepolis et Ninoe
dicta. ScHWGH. App., III, p. 722. — H. Kiepert, Neiier Ailas
von Hellas, Berl. 1879, tab. II; III; XII; id. Aîl.anî. t. V Ek.

eligi consuerant reges et, quoties eorum aliquis obibat,
senatores alii post alios diebus quinis rei publicae prae-
erant, donec quispiam succederet, cui sufFragia populi
fauissent. Adpellitabantur autem magistratus illi, quorum
imperium quinum dierum spatio finiebatur, interreges. Qui
mos interregis creandi continuabatur ciuitate in rei publicae
formam mutata, ita ut, si quo casu deessent consules,
comitiorum habendorum causa crearetur interrex Ulo
autem tempore deerant consules, nam Carbo et Marius
uita decesserant, ille in Sicilia, hic Praeneste. Quare
Sulla, ut antiquae formae seruaretur imago, senatum
iussit interregem creare, et creatus est Valerius Flaccus,
cui Sulla scripsit „referret ad populum, Sullam fore e re
publica existimare, si in praesentia diceretur dictator."
Addidit uero, illum dictatorem non dicendum esse ad
definitum aliquod tempus, sed usque donec omnia, cum
res urbanas, tum Italicas, ordinauisset.

Quibus litteris recitatis S. P. Q. R. Sullam in quantum
temporis spatium ipsi libuisset dixit Tupavvov auTOxpdxopa.
Olim enim dictatura fuerat regia potestas, at breui tem-
pore circumscripta. Quia tamen nunc termini fuerunt amoti,
Sulla erat uere rex, nomine dictator. ^^toadvSs {xévtot",
dicit App. 99 med., jjirpoçsdsaav iç sDTcpeirsiav toû p-i^|i,at0ç,
OTi auTov atpoîVTO StxTCXTOpa èizX ösasi vo\'fxwv ôv aôxbç icp\'
eauTOÛ 8oxt[Jtàaet£, xat xaTacdast ttjç iroXiTetaç"

Ita dictatura abhinc multis annis intermissa, licet mutata
forma, a Sulla reuocata est {87—99).

\') Cf. Liv. I, 17, ed. Weissenborn (ed. VII. H. J. Müller),
Berl. Weidm. 1879, P- sqq. ibique adn. ad c. i7,§5—11.

Cf. Mommsen , C. I. L., I, p. 439: a. Varr. 672 — 82 a. C.
L. CORNELIVS. L. F. P. N. SVLLA. FELIX, dict. rei. publ.
constitiiendae. c.

Permisit Sulla populo creare consules, ut conseruaretur
pristina rei publicae forma. Creati sunt M. Tullius, Cor-
nelius Dolabella , quibus tamen ipse praeerat dictator.
Praeferebantur autem ei, perinde ac regibus olim, uiginti
quattuor secures

tT&v. Dicit igitur, dictaturam denuo constitutam esse post annos
CCCC. Schweich., App. III. p. 723 „illud lectionis monstrum"
eiecit, „liberam cuique coniecturam relinquens." Nauckius (cf.
App., ed. Mendelssohn, uol. II. p. 663 adn. crit.) coniecit rérrà-
Q(x)v ytvewv, qua coniectura recepta locus mendosus sine dubio
sanatus est, cum e Fastis Capitolinis nouerimus, supremum dicta-
torem, more maiorum dictum, fuisse C. Seruilium 202 a. C.
(cf. Mommsen, C. I. £., I. p. 436 : C. SERVILIVS. C. F. P. NEPOS
DICT. COMIT. HABEND. CAVSSA). Hunc autem honorem
adeptus est Sulla 82 a. C. annis igitur cenium et jüginti inter-
missis (cf. Vell. , II. 28: „quippe dictator creatus, cuius honoris
usurpatio per annos CXX intermissa." —■ Plut. Sull. 33 : „ht-xxa-
TOQOC (itv /(XQ écivrèv dvtjyÓQiVüt Si ixwv i-Aaxov fi\'xoffi xovvo
XÓ yivog xijs dQXVS dpaXa[:!wv"). Cum Schweighaeusero exis-
timans, absurdam lectionem codicum non sine summa iniuria ad
Appianum auctorem referri posse, xixQCtxoaiwv delendum
censeo. Agitur hic de solita confusione notarum numeralium in
libris manu scriptis. Confunduntur enim uniuerse notae numerales
cum litteris. Scripsit, credo, Appianus recte f | qx\' èxœv, quod
deprauatum est in in v ixwv. Librarius enim scriptor primum
confudit litteras cum notis numeralibus q-/, dein, posteaquam
oculus eius aberrauit, uidit pro quo scripsit v\'. Quocirca lego :
Ttccvßäfiivov É&oç ixccxov eiKooiv txœv.

\') Tullius ille in Fastis Capitolinis (a. Varr. 673 = a. C. 81)
M. Tullius M. F. A. N. Decula uocatur, eius conlega Cn.
Cornelius Dolabella. Cf. Mommsen, C. /. Z., I. p. 439. —
Cum Cicerone Tullius non erat sanguine coniunctus, cf. Drumann,
V. p. 206 not. 79. De Dolabella uid. Drum. , II. p. 560 sq. not. 32.

2) Pugnat App. h. 1. {B. C.l. 100: ^^mUneig xb yÙQ l(f>ÎQovxo
tvqó avxov ai)toai zal xtSGaQtg , öaoi xal x5)V naXai (iaaiXéœv
ijyovvxo"\') cum App. Syr. 15: „x5->v vnaxcov SvwStxa mXéxtrti,

Tum leges pertulit hasce: quis praeturam g er er et
ante quaesturam, neue ante praeturam consulatum"; „ne
quis eundem magistratum intra decem annos caperet"
Lege de tribunicia potestate: „ne quis ad curulejn admit-
teretur honorem post tribunatum gestum" ita banc digni-
tatem debilitauit, ut reddita esset imago sine re. Adlegit
ex ordine equestri in senatum trecentos, nam conlegium
illud supremum bellis intestinis ac proscriptionibus ad
nimiam redactum erat paucitatem.

Inseruit praeterea plebi seruos proscriptorum ad decies
mile, qui, cum communi uterentur patrono, Sulla, uoca-
bantur Cornelii Fecit tandem sibi obnoxios milites
legionum XXIII, agros eis multos diuidens

Q. Lucretius Ofella, qui Praeneste expugnauerat, iussu
Sullae in medio foro necatur cum, nondum ordini sena-
torio adscriptus, ante praeturam, immo ante quaesturam
gestam, contra legem consulatum se petiturum profes-
sus esset.

Sulla triumpbat de Mithradate. Vexantur multis tribu-
tis prouinciae omnes, reges, amici, socii, ciuitates non
solum stipendiariae, sed foederatae quoque, quae sponte
sua populo traditae erant Romano, aut quibus inmunitas
libertasue fuerat data.

Sulla Alexandrinis regem dedit Alexandrum, filium
Alexandri, qui in Aegypto regnauerat, primum educa-
tum in insula Co, tum a Cois Mithradati deditum, inde
uero ad Sullam profugum et in familiaritatem receptum

wgnfQ Ol irälai ^aailiig , yQco^ei/o}/\'. Cf. Mommsen, Staatsr.
P p. 366 not. i; II\' p. 5; 83; 145. — Schwegler,
26 Aufl. Tübingen, 1870, II, p. 121; 129 not. 3.
\') Cf. p. 113, not. 3.

-) Dru.mann, II p. 478 sqq. — Mommsen, R. 6^., II p. 334 sqq.
■\') Alexander, de quo hic agitur, erat Ptolemaeus X etiam

Insequenti anno (80) Sulla, licet dictator, tamen, ut
conseruaretur forma rei publicae antiqua, aequum esse
arbitratus est, se consulem fieri II. Conlegam adsumpsit
Metellum Pium Unde forte morem natum esse Ap-
pianus nobis auctor est, ut postea sub principibus non
indecorum duceretur, summum cum consulatu coniungi
imperium. In proximum annum Sulla III a populo consul
designatus est, quo uero honore recusato se dictatura
abdicauit P. Seruilio C. f M. n. Vatia (qui postea Isauricus
adpellatus est) et Ap. Claudio Ap. £ C. n. Pulchro con-
sulibus factis Sponte igitur Sulla ad uitam rediit
priuatam. Dixisse autem idem pro contione perhibetur,
cum deponeret summum imperium, paratum se esse, si
quis expeteret, rationem suorum reddere actorum. In
praedia sua Cumana secessit atque ibi tempus triuit pisca-
tionibus et uenationibus, etsi firmo corpore satis adhuc
ualens erat aetate ad quidquid efficiendum.

Creati sunt Romae in annum sequentem (78) consules
Q. Catulus Sullanae, Aemilius Lepidus diuersae factionis.
Eodem anno Sulla, per insomnium monitus, ut a fato iam-
iam uocaretur, testamentum scribere instituit. Quo con-
fecto obsignatoque sub uesperam febri est conreptus et
eadem nocte de uita migrauit anno aetatis sexagesimo

Alexander Ptolemaeus II dictus, filius Ptolemaei IX siue Alexandri
Ptolemaei I, frater patruelis Ptolemaei VIII Lathyri, nepos Ptole-
maei VII Physconis Euergetae (alias Kakergetae, cf. PosrooN.
fg. ii, ed. Mueller, fg. H. Gr. Vol. Ill, p. 255). Cf. Drumann,
II, p. 494 not. 79.

\') Est Q. Caecilius Q. f. L. n. Metellus Pius, de quo supra
egi (p. 20 not. 6).

j^eotu^ecato?", ut App. dicit, „dv§päv ïc, xs xb xsXo? auxb
xai èQ xaXka irdvxa , w^nrsp xal u)vo[j.dC£TO, yevsadai Soxcov,
sl ^ xk; söxu^i\'av -^yorxo xujjeïv oaiav av êdsXi^". Rixa
tum exorta est inter duas factiones, cadauer pompa
funebri deducendum esset per Italiam Romaeque in foro
exponendum, necne. Aduersante Lepido cum sua fac-
tione Catulus uicit. Itaque corpore in urbem delato
funus splendidissimum est celebratum, in quo depingendo
multus Appianus est. Fausto filio nondum maturo uir
ea tempestate eloquentissimus Sullam pro rostris lauda-
uit (loo—io6).

De auctoribus PlutarcM et Appiani, res Sullanas in belli
eiuilis parte posteriore tradentium.

Commentarii Sullae a Plutarcho citantur cap. 27 ter^),
cap. 28 semel cap. 37 semel®). Praeterea laudatur
Fenestella cap. 28

avvó] ycpisd\'ai çprj a i v. — èv Sè 2iXovi(a cpij a i v èvrvynv airw,
èv Tavtr} rij ixà^rj I^tJX Xug eïxosi zQilg ixovovg

TÓ /àQ etitogóp xal davraQOV rmv vno^VTjnàrmv ttqó
SvtÏP r\'ifiaQ&v rl IxaXevra \'/çà(f(op inav\'aaro\' xai cpi] a i —

ïviQi dt qjaaiv, wv xal iPaivagéXXag igiv, e quo non
sequitur, Plutarchum Fenestella usum esse. Cf. prooem. p. 5 ;
c. IV, § 2, p. 74. Caeterum Fenestella uixit Augusti tempore,
fortasse quoque sub Tiberio. Varronem sibi elegit exemplar. Scripsit
historias et carmina. Septuagenarius mortuus , Cumis sepultus est.
Cf. Plut. Crass. 5 extr. — Teuffel, Röm. Litt. ed. III, p. 561 sqq.

Etiam e libris Sullae Plutarchus mutuatus esse uide-
tur uerba, quibus Apollinem Sulla precatus sit, cap. 29:
„«) riuQ-ts \'AtcoXXov , TOV SUTU^T] 26XXav Kopvi^Xtov sv
ToaouTotç àyôiaiv apaç Xatxirpov xal [xsyav, svTau&a pi({;siç
éicl dupât!; t^ç TraTptBoç ayajtbv ahyiça toTç sauTou auv-
an:oXou[xsvov TroXiTat;;"

Unde Plutarchus desumpserit quod de phthiriasi scriptis
mandauit, non adparet; uerum aegre crediderim, Sullam
ipsum morbum istum sordidum descripsisse. Fortasse
Sallustii Hist. lib. I h. 1. subest i).

App. I. 79—86 semper ordinem rerum seruat. Plut.
sua confuse tradit. Hic e. g. non adcurate indicat, quibus
consulibus, neque quo anno factae res sint. Apud hunc,
c. 27, Sulla proficiscitur per Thessaliam et Macedoniam
Dyrrhachium, inde Brundusium mile et ducentis nauibus

1) H. Peter, die Qtiellen Phit., p. 60 not. — Plut. Sull. 36,
copiose phthiriasin describens, morbum hunc mortem quidem
Sullae adduxisse credit; proximam uero causam habet sanguinis
eruptionem (Plut. Sidl. 37). Mommsen, R. G., II. p. 375
scribens: „im sechzigsten Lebensjahr, frisch an Körper und Geist
ward er (Sulla) vom Tode ereilt" ante oculos habuit App. I.
105: ,,f|?jz02/Ta {lèv ïxTj ßimGai;" — id 1. 104: „w [i:iJ%Xcc)
Svpari] fièv tri iqkiviict. vtai to ßw/xa evqwgov". Pergens
Mommsen: „nach kurzem Krankenlager — noch zwei Tage vor
seinem Tode schrieb er an seiner Selbstbiographie — raffte ein
Blutsturz ihn hinweg" manifesto utitur Plutarcho (cf. Plut., Sull.
37); non igitur memorat quod narrat Appianus I. 105: „(iJv\'lXa)
TtVQtvog tfiniTtTii xai vvxrog tTèXtijTijGtv." Addit tamen
1.1. not.: „nicht die Phthiriasis, wie ein anderer Bericht sagt, aus
dem einfachen Grunde, dass eine solche Krankheit nur in der Phan-
tasie existirt".— Drumann, II, p. 497, contrariam profert opinio-
nem: „ein Blutsturz war die unmittelbare Ursache seines Todes;
schon vorher aber wurde er von der Phthiriasis heimgesucht; aus-
drückliche Zeugnisse verbürgen es." Cf. Drum. 1.1, not. 100 et i.

transuehitur ac mox in Campania profligat Marium lunio-
rem et Norbanum. Tum demum narrat, seruum Pontii ad
Sullam uenisse, Capitolium incensum fore nuntiantem, et
quidem Siluii in oppido Apuliae. App. 1, 79 contra dicit,
Sullam a Piraeo Patras et hinc classe mile et sexcentarum
nauium Brundusium traiecisse. Id. 1, 80 tradit, Sullae
obuios factos esse Metellum, Pompeium, Cethegum socios,
qua de re Plutarchus tacet. Legimus porro apud App.
I, 84, primum proelium commissum esse ad Canusium,
quod Plut. 1.1. in Campania ad montem Tifata factum
esse narrat Compellitur apud Plut. 1.1. Norbanus Ca-
puam, ubi includitur. Apud App. I, 85, idem se Capuam
recipit.

M. Lucullus apud Fidentiam hostes uincit (Plut. 1.1.) ,
transit ad Sullam exercitus Scipionis et quidem militibus
corruptis (Plut. 28). Exercitus Scipionis ad Sullam transit
(App. I. 85)^), Capitolium deflagrat, Sertorius in Hispa-
niam se confert (App. I. 86).

Inspiciamus epitomatores Liuii. Tanguntur res, ea tem-
pestate gestae, in periocha libri LXXXV, aVelleio, II,
24; 25; 29, a Floro, II, 9. 18 sq., a Dione, fg. 106 sqq.
a Iulio Obsequente 118, ab Eutropio, V, 7, ab Orosio,
V, 19 sq.

\') Loquuntur de eadem pugna, ut e locis secum inuicem con-
paratis liquet. Vid. infra p. 123 sq.

2) Hoc proelium Appianus differt in annum sequentem, I. 92:
,,\'/t«t AevzoXlog érégovg tmv KaQ^wvtimv èpîxa ot^qI TLÏa-
xtvTiavJ\' Sunt autem Fidentia et Placentia loca in Gallia Cis-
padana sibi propinqua cf. Cellar, geogr. ant. c. IX, p. 70.

TcapovojJiaa\'&stç, nojjtn:-/]fo(j [xèv wv Tzaïc, xoû §[a<p{}apjJL£vou
xw xspaDVÛ)" Per. 1.1.: „Cn. Pompeius, Cn. Pompei filius
eius, qui Asculum ceperat" -).

Discrepat Appianus 1.1. a Liuio 1.1. in numero legionum
Pompei notando. Apud illum enim Pompeius unam ducit
legionem (xal xsXoç ^yaysv), apud hunc tres.

App. L 79: „EuXXaç diuavxaç dyoov êç jJLupidoaç dvSpwv
xsaaapaç." Id. I. 82 : „NtopjSavbç xal Sxtittcov êirl xov
SoXXav ê](ü)po(Jv, aitstpaiç êx TOVxaxoatwv dvSp&v âtaxo-
afaiç xóxe icpÄxov uçspov yàp xal TcXéoai xouxœv." Ducit
igitur Sulla in uniuersum circiter quadraginta uirorum milia,
Norbanus et Scipio centum milia. Cf. Vell., II, 24 med.:
„Sulla haud plura quam triginta milia aduersus ducenta
milia amplius hostium exposuit," in quibus igitur numeris
tradendis Velleius non plane cum Appiano conspirât.
Denique breuiter res memoratu dignas percurram:
I. Copiarum consularium ad Sullam transitum cum Ap-
piano memorant Liuius Velleius, Florus, Eutropius.

\') Cf. App. I. 68 extr.: „mgawtav 8è nolXwi\' èç ró tov
IIo}a,ni]iov çoatonaèov xaraqqayévtojp, àXXoi ta t&v èniifa-
v&p xal 0 Uo^Tviiiog dncoXiTo" — Plut. Pomp. i :
TTijiOg) diri&apa itêQavpaid-fig." (Vid. Cass. Dion., fg. 107 1.1.
p. 148). —■ IuL. Obseq. 116: „Pompeius adflatus sidere interiit."
(Vid. Plin. N. H., II. 18). — Oros., V. 19: „Pompeius fulmine
adflatus interiit."

Cf. Liv., per. LXXVI: „Asculum a Cn. Pompeio captum
est." — App., I. 47 extr.: ,,7Io,a7rr/fos xcù t6 "u4(yyiXov iizéX-
&ü)v tnoXlÓQXil."

Cf Plut. Anton. 18, e quo loco adparet, legionem Romanam
a Graecis TéXog uocari: itaque TéXog ijyayev — tmam legio-
nem duxit.

Per. 1.1. : „Uniuersus exercitus consulis, sollicitatus per emissos
a Sulla milites, signa ad Sullam transtulit. Scipio cum occidi
posset, dimissus est". Plane igitur conuenit cum App. I. 85 sq.

2. De amicorum in Sullae castra aduentu mentionem
faciunt Liuius Velleius Cassius Dio

3. De Capitolio incenso habet App. I. 83 (in enume-
randis prodigiis): „xd xs KotTCtxwXtov ôtto xôv ßaatXscov
xsxpaxoatotç ttod xpdaQ-sv sxsai ysvoixsvov svsTcp-^oO-Y], /ai
XTjV aixi\'av ouBslç éusvósi". Id. I. 86: „âlç irj[xÉpaiç xat xo
Ka7rixu)Xtov êv£Ttt[X7i;paxo\' xat xb spyov xtvàç IXoyoïroiouv
Kdpßüjvo? xôov uxdxcov ^ SuXXa TC[Jt(|;avxoç sîvat. xb S\'
dxpipEç a§7]Xov ^v, xal oux ïym x^v aixtav éyob aufißaXsTv
St\' f^v äv ouxwç sysvexo".

Dio, fg. 106 (qui causam fulmen fuisse arbitratur):
,,xspauvoù sTct xb KaîctxobXtov êvsxOsvxoç aXXa xs xoXXà
xat ot xtôv StßuXXstwv )(p-r]c{j!,oi ôtecpdàpïjaav."

4. Cum App. I. 84 consentiunt Liuius, Velleius, Florus,
Eutropius, Orosius, similiter omnes primum proelium ad-
uersus Norbanum factum esse refer entes:

Vell. „felici circa Capuam euentu Scipionem Norba-
numque consules superat, quorum Norbanus acie uictus".

Vell, II. 25 : „Crescebat in dies Sullae exercitus confluen-
tibus ad eum optimo quoque". Id. II. 29 : „Cn Pompeins ex agro
Piceno contraxit exercitum".

Dio, fg. 106: „ort d MéreXXos èg tóp 2JvXXav rjxe xai
nXeTga avTw avpijQaTo". Id. fg. 107 : „ort d Uo^nriiog vtog

ijp TOv 2JTQäß(opog —- di^öjAtPog 8è xolg rijv nóXip ï\'^ovaip
è^atQfiTj&i] ig zó Uixtjvàp — xai tw ZvXXa ttqogeiwqijaip".

Scribit Scaliger aeditui culpa (cf. IuL. Obseq. ed. Oudendorp,
L.B. 1720, p. 172 not. 9). Mihi uero nihil inserendum uidetur.
In aeditui aliud quid latet. Narrat enim lulius Obsequens pro-
digia, non res quae incuria hominis eueniunt.

Flor. „primum apud Capuam sub amne Volturno signa
concurrunt et statim Norbani fusus exercitus."

Oros. „Sulla mox ut Campanum litus adtigit Norbanum
consulem proelio oppressif

Locum pugnae regionem circa Capuam indicant Vell.
„circa Capuam", Flor. „apud Capuam sub amne Volturno",
Eutrop. „non longe a Capua", Oros. „ut Campanum litus
adtigit".

Quo magis miror App. I. 84 narrare: ^^itpu)!?] [xèv àfxcpt
Kavóotov Trpbç Ncwpßavbv è^qveio [i-àyri\'

Loquuntur omnes de eodem proelio. Apud Appianum
Norbanus se Capuam recepit •\'), apud eundem in sequen-
tibus Campania uel regiones proximae Latii testes sunt
rerum, quae geruntur (c. 85 Teanum, quod nimirum est
Teanum Sidicinum, non Teanum Apulum; ibid. Suessa ;
c. 86 Capua). Quo praeterea pacto Norbanus se a Canusio,
ex Apulia igitur, Capuam receperit, non intellegitur.

Ratio autem loei mendosi sanandi non perdifficilis est:
pro KANYCION enim KACIAINON legatur, quae sim-
plex mutatio est KaatXTvov est urbs Campaniae ad
Volturnum (= Flor. : „apud Capuam sub amne Volturno"),
in regione igitur proxima circa Capuam.

\') Nemo habet quod Plut. 27 tradit: Sullam pugnasse aduersus
Marium luniorem et Norbanum consulem.

Etiam Plut, 27 adcurate dicit: „tv ka/nrapict irtqi to
Tlçfarop Vid. Veil. II. 25. „post uictoriam, qua des-

5- Numeros caesorum ac captiuorum in proelio ad Ca-
puam referunt Eutropius et Orosius, haud uero omnino
congruentes cum Appiano.

j^dv^azooai Noopßa- „sex milia ems (^or- „septem milia tmxc
voö [jlsv e^axizyi- bani) cecidit (Sulla), Romanorum Romani
X10 i, xcov 8\'àfjicpl tov ^^^ cepit, CXXIIII interfecerunt; wz-
SüXXav £ß80|X7jZ0V- s^o® amisit." lia eorundem ab eis-

App. I. 87—99 perfecte traditam nobis reliquit narra-
tionem. Contra Plut. 28—35, nexum rerum parum curans,
historiam turbat.

Quae habet differunt ab Appiano uel alio ordine nar-
rantur. Ignorare nos uoluit Plutarchus: Marium et Car-
bonem consules fuisse anni 82; necatos esse Antistium,
Papirium, Scaeuolam, alios; quae Norbano acciderunt,
postquam Capuae inclusus est ; Sullam fauces occupasse ;
diuersos conatus factos esse eum pellendi; tristia, quae
deinde euenerunt Carboni \'); oraculum Sullae datum;
donum a Sulla Veneri missum.

Nominatim solas adfert Plutarchus pugnas ad Signium et
ante urbis portas % alia proelia leuiter tangens. Proelium
ad Signium idem uidetur atque ad Setium et Sacriportum
(App. 87, med.), nam Signium siue Signia oppidum erat

\') Caeterum Plutarchus de calamitosa sorte Carbonis mentionem
facit in Vita Pompei, cf. p. 113 not. 2.

uicinum Setii. Sed aliter a Plutarcho, aliter ab Appiano
pugnae describuntur. Attamen consentiunt inter se, ubi
dicunt, Marium post priorem pugnam Praeneste confu-
gisse, post alteram se interfecisse. Diuerso ordine tradunt :

Sunt quaadam apud Plutarchum seruata, de quibus
tacet Appianus ; Plut. 31 dicit, Metallum ual Fufidium
Sullam in sanatu fuisse parcontatum de proscriptionibus.
Id. 33, 35 de diuersis loquitur matrimoniis. Haec autem
frustra apud Appianum quaaras. Mortem Lucratii Plut.
33 memorat, App. demum loi : itaque differt in annum
saquentam (81).

In auxilium uocemus Liv., per LXXXVI—LXXXIX;
Vell. II. 26—28; II. 61; Flor. IL 9. 20 sqq.; Auct. de
uir. ill. 75; Eutrop. V. 8 sq.; Oros. V. 20 .sq.

I. Concinunt cum Appiano de consulibus huius anni
Vellaius, Florus, Eutropius. Sacriportum nominant Liuius,
Valleius, Florus, Auctor de uir. ill., Orosius.

App. dicit, intarfactos esse a uoluntata Marii Antistium,
altarum Papirium Carbonem, Domitium, Mucium Scaa-
uolam P. M.; Liv.: omnem nobilitatam, e cuius numaro
Q. Mucium Scaeuolam P. M.; Vell.: Domitium, Scaeuo-
lam Mucium P. M., G. Carbonem praetorium, consulis

\') Plut. 31 nescit utrum nomen Tâioq Mtrtllaq an <Povq)i-
8iog fuerit. Flor. II. 9. 25 habet Fufidium.OKOS.Y. 21 Q. Catuliim.

fratrern , Antistium (adfert igitur eosdem atque Appianus) ;
Flor.: Mucium Scaeuolam P.; Oros.: Q. Scaeuolam, C.
Carbonem, L. Domitium, P. Antistium (plane cum Ap-
piano et cum Velleio conuenit).

App. addit, cadauera in Tiberim esse proiecta ; Oros. :
„corpora interfectorum per carnifices unco tracta atque
in Tiberim missa sunt."

Similiter App., Liv., Vell. tria proelia memorant, sed
non eodem ordine: ad Fauentiam, ad Placentiam, ad
Clusimn (App.) ; ad Clusium, ad Fauentiam, ad Fidentiam —
ad Placentiam (Liv., Vell.).

Tantum obiter referunt dictaturam Sullae Liv.: „Sulla
dictator factus"; Vell. „dictator creatus"; Oros.: „Sulla
dictator creatus est."

\') Fidentia oppidum est ex propinquitate iirbis Placentiae in
Gallia Cispadana (cf. p. 121, not. 2). Velleius dicit: circa Fi-
dentiam i. e. in propinquitate huius oppidi uel inter Placentiam
et Fidentiam. Eandem igitur regionem in animo habent App. ,
Liv., Vell. Cf. Schweich., App. III. p. 718 sq.

2) Liv. per. LXXXIX dicit, Carbonem muliebriter flentem mor-
tem tulisse. — Flor,, II, 9, 26 fata Carbonis, aliorum raptim
percurrit.

2. Dissentit App. a caeteris uocando Marium luniorem
non filium aduersarii Sullae, sed filium fratris illius (cf.
p. io8 not).

Liv. : C. Marius C. Marii filius. Vell. distincte : C. Ma-
rius , VII consulis filius. Eutrop. : Marius Marii filius.

App., I. 87 init: „xoû 8\' éTïtôvxoç sxouç UTcaxoi [xsv lys-
vsaô\'TjV Ha-Kipiôç xe Kdpßwv au-Q-tç xcà Mdpioç 0 àSsXcpt-
ôoûç Mapiou." Vell., II. 26 habet „Carbo III." Praue
Appianus h. 1. dicit, Carbonem consulem creatum esse
in annum 82 iterum. Ipse enim habet I. 75 extr.:
„Kdpßcüva siXexo (Ki\'vvaç) auvdp^etv saoxw" (= Carbo
consul L a. 85); I. 78 med.: „oöx(o |j,£V xal Kivvaç
ÔTraxsuoov à^édave", id. ibid. extr. „xal [xôvoç °

Kdpßcov" (= Carbo consul II. a. 84). Ergo recte Vell.
1.1. tradit Carbonem a. 82 consulem fuisse III

Parua obseruatur discrepantia inter App. I. 87 init.,
Liv., per. LXXXVI, et Vell., II, 26 quod adtinet ad aeta-
tem Marii; dicit enim Appianus: „STTxa xal sTxoaiv Ixï]
■yeyovu)?", Liuius: „ante annos uiginti", Velleius: „annos
natus uiginti sex".

App. I. 88: „Mdptoç Bpoóxü) cpaxTiyouvxt irdXsooç
lîïécsXXe xxstvat OoTiXtov Avxiçiov xxX." Liv., per. LXXXVI,
Vell., II. 26, Oros., V. 20 ab Appiano differunt de nomine
hominis: habent enim Damasippum, sed cum Appiano
dicunt, eum fuisse praetorem. Videtur autem Brutus ille

\') Cf. Mommsen, C. /. L., I. p. 439: a. Varr. 669 (= a. C. 85)
Cinna III. Carbo. — a, Varr. 670 (= a. C. 84) Carbo II solus
consulatum gessit Cinna IV in m. occ. e. — a. Varr. 672 (-— a.
C. 82) Marius in m. occ. e. Carbo III in m. occ. e. — Cf. praeterea
App., 1. 96 extr. (Vid. p. 113 not. 2).

idem fuisse ac Damasippus \'). Apud App. 1.1. occisi sunt
intra curiam Antistius et alter Papirius Carbo, in ipso
limine Domitius, extra curiam Scaeuola. Non uero dicit,
intra uel extra quam curiam haec facta sint. Liv. 1.1.
habet: „in uestibulo aedis Vestae"; Vell. 1.1. „in Curia
Hostilia"; Flor. 1.1. „obsessa curia — quantum funerum
in foro, in circo, in penetralibus templis! nam Mucins
Scaeuola P. Vestalis amplexus aras"; Oros. 1.1. „in
curia."

3. In singulis numeris eorum, qui per proscriptiones
occisi sunt, proferendis a se inuicem dissentiunt Appianus,
Valerius Maximus, Florus, Orosius. Cum uero tabulae
per multos menses paterent, singuli numeri, adcurate inter
sese conlati, apud singulos scriptores conputandi sunt. Quo
facto adparebit, inter eos scriptores re uera non exstare
dissensum Appiano autem hac in re fidem non esse
abiudicandam, iam supra uidimus (cf prooem. p. 9, itot. 12).

4. In morte Marii lunioris tradenda non conspirant
scriptores. App. I. 94 tantum factum memorat; Liv. per.
LXXXVIII addit, saeptum eum esse ab exercitu cumque
sentiret, se euadere non posse, cum Pontio Telesino fugae
comité utrinque stricto gladio concurrisse, quem cum
occidisset, ipsum saucium a seruo ut se interficeret inpe-
trasse. De hoc Pontio nihil praeterea notât periocha.
Nouimus ex App. I, 93, et e Vell. II, 27, ducem Samnitum
huius nominis iam prius in proelio ad portam Collinam
cecidisse. Addit uero Vell. ibid., Pentium illum fuisse
fratrem minorem Telesini ducis. Apud eundem legimus,

Cf. Drumann, II, p. 463, not. 3; IV. p. 49, not. 14. —
Mommsen, J?. G. IL p. 321 not.

Marium interemptum esse ab hominibus, in foramine cu-
niculi dispositis. Narrat tamen, etiam esse, qui eum sua
manu, et qui eum concurrentem cum Telesino mutuis
ictibus interiisse rettulerint.

Eodem modo tradunt App., Liv., Vell., Marium mor-
tem sibi consciuisse desperatis rebus post pugnam prope
urbem.

Item quoque Oros., qui, quanquam tacet de cunicuHs,
tamen perinde ac Liuius illam mortem describit. Unus
Eutrop., V, 8, res turbat, nam inuerso ordine prius dicit
„(Sulla) Marium Praeneste persecutus obsedit et ad mor-
tem conpulit", ac tum demum „rursus habuit pugnam ad
portam Collinam".

5. App. I. 97 : ,,sixdva xs auxou sTct^puaov èiz\\ ittttou Tcpb
xcov i[jtßo\'X(ov dvs\'dsaav xctl bizé^pa^av KOPNHAIOY EYAAA
HPEMONOS EYTYX0T2 ^Ss yàp aùxbv 01 xo\'Xaxsç,
8t£uxu5(0(jvxa sttI xoTç é^c&poTç, (i)vd[xaCov xal Trpo^Xdsv èc,
pißaiov ovojxa -q xoXaxsta". Ergo ob continuos suos suc-
cessus Sulla cognominatur Vell., II, 27: „de quo

iuuene (Mario) quid existimauerit Sulla in promptu est;
occiso enim demum eo Felicis nomen adsumpsit". Metuit
igitur secundum Velleium Sulla tantopere Marium, ut
prae gaudio animi ferme non compos, cum mortem
hostis sibi nuntiatam audiuerit, Felicem tum demum se
esse existimaret cognominarique iuberet. Idem hac de
re cogitare uidentur Plut. Sull. 34: „xal éxéXsuaev
sauxbv Eutu5(7] upoçayopsuea\'&at", atque Auct. de uir. ill.

Marius und der Sohn des Pontius stürzten sich einer in des andern
Schwert", nescio. — Drumann , II. p. 468 dicit: „als er (Marius)
sah, dass er nicht entrinnen konnte, beschloss er mit Pontius
Telesinus, dem jüngeren Bruder des früher erwähnten, sich
gegenseitig zu durchbohren."

Equidem potius sequor Appianum, dicentem, propter
rerum gestarum successus adulatores Sullam uocasse fe-
licem eique eam adulationem in perpetuum cessisse
cognomen.

App. I, loo—io6, saepissime differt a Plut., Sull.
35—38. Tacet Plutarchus de legibus Corneliis, Appianus
de Valeria, quinta Sullae uxore. Apud Plutarchum Sulla
morbo moritur pediculari; apud Appiantim in praediis
Cumanis degit, nulla aduersa ualetudine oppressus. Quiete
Appianus eum obeuntem facit in uilla, febri tantum con-
reptum. E Plutarcho etiam sequi uidetur, eum extra
urbem mortuum esse, uerisimiliter Puteolis Insomnium,
quod et Appianus memorat, Plutarchus copiose inlustrat.
Cognita est utrique rixa de iustis faciendis. Appianus
non dicit, quisnam laudationem pro rostris habuerit
apud Plutarchum Pompeius iusta facit De monumento
in Martio Campo Appianus silet

Pauca sunt, quae Liv., per. LXXXIX sq.; Vell., II. 30;
Auct. de uir. ill. 76 extr.; Eutrop., V. 9; Oros., V. 22
init. his de rebus notarunt.

Conspirant inter se Appianus et periocha de numero
lictorum, de legibus Corneliis (partim), de Lucretio Ofella

App. I, 106 extr. : ,,tovs ii^^v tniTacpiovc; Xóyovg tïntv d
xQaTigog dntiv rmv röni"

Dicit quidem App. I. 106 extr. : to 8t xt\'^og vrtosvvttg
dnó rijg ßovXijg ävÖQtg tVQCogoi èitnó^ii^ov ig to irtdiov to
"Aqtiov, tp&a ßcxaiXftg ^duTopxai fiopoi"; sed de monumento
nihil legitur.

Inter Appianum et Velleium conuenit de tribunatu, a
Sulla ad imaginem inanem redacto

Quod adtinet ad phthiriasin, congruit sane Auctor de
uir. ill., eius morbi mentionem faciens, cum Plutarcho;
pugnat cum Appiano

Concinit Appianus cum Eutropio in triumpho Sullae de
Mithradate memorando "), cum Orosio de reditu Sullae
ad uitam priuatam Seruilio Claudioque coss. factis \'\').

Parua discrepantia obseruanda est quod ad numerum ad-
tinet. App, I. 100 extr. habet uiginti tres, Liv. per. LXXXIX uiginti
septem.

Per. XC: „Sulla decessit honosque ei a senatu habitus est,
ut in Campo Martio sepeliretur".

dviïXcp^\\ Vell. II, 20: „cuius (tribuniciae potestatis) Sulla ima-
ginem inanem reliquerat". — Per. LXXXIX habet : „tribunorum
plebis potestatem minuit, et omne ii^s legum ferendarum ademit".

Denique ut breuiter conligam, quae modo demonstrare
conatus sum, App. B. C. I. 79—106 et Plut. Stdl. 27—38
e diuersis fluxerunt auctoribus. Repetiuit ille sua ueri-
similiter e Liuianis Historiis.

Xiov ^IdavQiKÓv Kai KXailSiop TLovX^qop , avróg dé Ttiv iA,i-
YaX-ï]v aQiijV êxcop otTréö\'fro". Id. 1.1. extr,.: .^^ó 2!vXlas tavvóf
dnéq)?jvei\' idicoTijp". — Oros. V. 22 init.: „creatis P. Seruilio
et Ap. Claudio consulibus uisus est tandem Sulla priuatus,"

Quatenus pertinet ad Belhtm lugurthinum et ad Res
Gallicas Plutarchi „Vita Sullae" ex huius commentariis
fluxit. De auctore Appiani, res gestas Sullae in Bello
lugurthino narrantis, nihil statui potest. Crediderim, eum
non inspexisse Sallustium. In Rebus Gallicis tractandis
usus esse uidetur Liuio et Caesare alloue scriptore, cui
Caesar fuit auctor. Fortasse luba Appiani narrationi subest.

De Sulla in Bello Sociali scribens Plutarchus Sullae
commentarios contulit quibusdam ex aliis scriptoribus
inspersis, Appianus Liuii libros.

Res Sullanas in Bello Mithradatico Plutarchus ex ipso
Sulla duxit perpaucis aliunde desumptis, Appianus uero,
quod ad priorem belli partem adtinet, e Posidonio. In
describenda posteriore parte belli, itaque post pugnam
Orchomeniam, neque Liuii neque Sullae libri ab Appiano
adhibiti sunt. E quonam hauserit, in medio relinquitur.

Quae Plutarchus de Bello Ciuili in „Vita Sullae" habet
maximam partem e Sullae commentariis manarunt, quae
de hoc bello in „Vita Marii" leguntur partim ad Liuium,
partim ad Posidonium redeunt. Appianus, res gestas Sullae
in Bello Ciuili tradens, Liuium in promptu habuit. Ex eodem
hausit quae de Sulpicio atque de erroribus Marii enarrat.
In ultima uero parte uitae Marii exponenda Posidonium
usurpauit. Cum autem Appianus nusquam inspexerit Sullae
libros, Plutarchus contra fere ubique eos adhibuerit, fide
atque auctoritate ille huic praestare uidetur.

Plux. Stdl. 12 extr. ôè tote çpaxrjol ßtcf xb irpto-
xsTov, oux apsT^Xl, xxwjJLsvot, xal jxàXXov sTt\' àXXi^Xouç ôso\'-
[xevot xûiv oTïXœv ^ xoùç TcoXsptiouç, T^jvayxdCovxo ôïjjxayo)-
ysiv iv xcb çpaxYjysrv, sTâ-\' ôv siç xàç ïiôuTcailsiaç xotç
Cpax£uo[ji£Voiç àvi^Xtaxov ci)voó[Jt£Voi xoùç tovouç aùxôv,
è\'Xadov c&viov oXïjv xr^v Tcaxptôa Tcor^aavxsç xx§."

recepta re publica bonis initiis malos euentus habuit,
rapere omnes, trahere, domum alius, alius agros cupere,
neque modum neque modestiam uictores habere, foeda
crudeliaque in ciuis facinora facere. hue adcedebat quod
L. Sulla exercitum, quem in Asia ductauerat, quo sibi
fidum faceret, contra morem maiorum luxuriöse nimisque
liberaliter habuerat e. q. s.",

Claudius, ab App. Gall. I. 3 (ed. Mendelssohn 1879,
uol. I. p. 46) falso Paullus cognominatus, Q. Claudius
Quadrigarius esse uidetur.

Utrum opus prius scriptum sit, Mi9pa8dx£io<; an éfjicpuXia,
ex ipso Appiano conligi nequit.

Iure Adolf .Schmidt , das Perikleische Zeitalter, 1877, I.
p. 279, dicit: „Der Kimonische Friede ist allerdings eine
Fabel; — — — der Friede des Kallias dagegen ist eine
vollkommen sichere Thatsache, die sich nach der Schlacht
beim kyprischen Salamis 449 vollzog."

Plut. Sull. 5 (ed. Sintenis, Tbn., 1879, uol. II, p. 421)
„SuXXa; Im cpaxrjiav [xoXtxwr^v] d7rsYpd(j;axo."
Delendum quod uncinis inclusi.

App. B. C. 1, gg (ed. Mendelssohn, Tbn. i88i,uol. II,
p. 664) „ouxco {X£V Ptoiiatot, [BaaiXsuatv uirep xd;
z^-fjxovTa (coni. Schwgh. pro Izaxbv) öXu[jt7i;td8a<; yjrqGa-
[Xövot, SUI S\'sxstvoK; 8T|[xo/paxi\'a xs xdt UTcdxot.; sxr^afot;
Tcpocdxai? s? dXXac sxaxbv öXufJLTiidSac, auilK; sTcstptovxo
ßaaiXsta«;, öXufjLTCidBoov oüamv sv "EXXrjatv sxaxbv
xovxa Tcsvxs, xal oüSsvb; sv \'OXujjiTctcjc xdxs aYcovfajxaxoi;
TlXtjV caSi\'ou opdfjiou yiyvofjtsvou."
Pro UTTsp xd? leg. s;.

Pro s«; dXXa-; sxaxbv leg. UTXsp xdi; sxaxbv.
Pro irevxs, xal leg. xal xscadpwv,

Athen. XIV, p. 657 f. (ed. Schwgh. Argentor., 1805,
tom. V, p. 394): „Xsysi ydp (6 Sxpdß(uv) au xbv sv x^
sßodp-Trj XT]? aux^? TrpaYfJtaxsia; iyvojxsvai OoasiBiibviov, xbv
dicb xfj? Qoäc. cpiXdaocpov, ou TroXXdxt? ptsfjLv-^fxsxla < >
cjuyYSVOiJisvou Sxnrioovt xu> x^i^v Kap^TfjBdva sXdvxt."

Delendum auxbv, uel transpon. post Tipa^ixaTSia;, uel
leg. auxd;. Inserenda post {JLS[JLVi^[X£&a haec verba:
(Jtadr^xou riavaixtou, xou

Thuc. III, 116, i j^sppuYj — SV XY) StxsXfa" sie lego
(expunctis toaTCsp xal xb irpdxspov): „sppuTj os Tcspl auxb
xb sap xouxo 6 pua^ xou Trupb? sx xriz ATtvtji;, dirsp
fASYicdv sctv dpo; iv x^ StxsXfi^. xal yf^v xiva
scpOstps xÄv Kaxavai\'wv, 0? uub xouxtp xo) opst oixouatv."

auxa Tcap-^jvs&Yj, AaxsSatjxdviot os xa-f}\' sxdcou? ts xal
fXExd xÄv uoXsfxixtov voji-cuv SV ocpi\'atv auxoTs &v fjTri\'cavxo
x^v uapa/iXsuatv x^? dyadoT? ouatv etcoiouvxo."

Hic locus ita mihi legendus esse uidetur: „xoTc [jlev
ApyEioi? xat ^ufjtfjtdxot? xotaöxa TcapTQVsö\'Y], Aaxsoat[xdvtot
oe xal Ol EufJi[Jta^ot, fj.sxd xtov TcoXefxtxÄv vo\'[Jicov, oTc
xa^ Exdcou? iypi] ij avro^i sv acpiatv auxot? x^v Tcapaxs-
Xsuaiv T^z [xvT^jxYjc dyadoT.; ouatv etcoiouvxo."

Falso Sc hol. ad Thuc. V, 69, 2 explicat vo\'fxiov : ^^vd-
[jtou? TToXsfxtxoui; Xsyst xd \'^aptaxa, dixsp ^Sov 01 AaxsSai-
fjtdvtot p,EXXovxec [jidxso&at. ^v §£ upoxpSTXxtxd. sxdXouv Ss
EjxßaxTQpia."

Soph. Ai., 461 (ed. Nauck, Haupt u. Sauppe Weidm.
1871, P. I. p. 106): ,^|ji,dvou<; x\' \'AxpEi\'Sai; xxs."

SoPH. O. C., 92 (1. 1. 1875, p. III, p. 44):
„xspSï] [xèv oix^aavTa toT; SsBeYpisvoi;."
Pro olx-^aavxa leg. sicotoovxa.

„dcópax\' l^tSvY]; TTsptpóXoti; (07rX[a[X£Vov"
Pro èjihv-qt; irspipóXot; scribatur i)(t8va»v txXêx-
X dva t;.

Eur., Alc., 427 (ed. Rudolf Prinz, Tbn. 1879, p. 22):
,,xoupa ^op-^xst xa\\ {JisXaY)jt[xot(; irsTrXot;."
Pro X 01> p a lege x d p a.

Cic. , Phü., II, 4, 7 : „Quis enim unquam, qui paullum
modo bonorum consuetudinem nosset, litteras ad se ab
amico missas offensione aliqua interposita in medium
protulit palamque recitauit?"

Pro bonorum consuetudinem leg. bonum morem ac
constiettidinem uel bonum morem consuetudinemque.

Nihil mutandum censeo in Hor. ad Pison. 310: „Rem
tibi Socraticae poterunt ostendere cartae."

Non igitur legendum est cum Alphonso Heckero et
Aemilio Baehrensio (Miscell. crit., 1879, p. 46, 65) /so-
craticae cartae.

Liv. I, 17, 5 (ed. Weissenborn, Bibl. Teubn. 187g, P.
I, p. 19) legitur: „decern imperitabant, unus cum in-
signibus imperii et lictoribus erat; qiiinum dierum spatio
finiebatur imperium ac per omnes in orbem ibat."

luvENAL. 7, 23 sq. „crocea membrana tabellâ;
impletur, lignorum aliquid posce ocius et quae."

Scriptum esse conicio crocea — tabella = croceam
~ tabellam ; tum „imple/?^r, lignorum" mutandum est in
„{vallet, tu lignorum."

Aeditui mihi deprauatum uidetur e duobus aliis uoca-
bulis; latet, credo, in „aeditui" aedes louis (AEDI — T
— VI = AEDESIOVIS), quare locus ita legatur : „Aedes
louis Capitolini una nocte confiagravit."

\'^voifT-,,


Ci

> v^ ■ • .
	- , ■ ■ \'

		It , \'

	. --\'i-TîA\'


m