Bijdrage tot de Kennis
der Javaansche Eruptiefgesteenten.

fi i \\

3

door

.\'f -

y"

; i-

-, /. r •

.1

; . Lr.--

■.y ■; .

: vif ■ ^

- ^ ;

mi

■v \'ly-y::

......

i

».

BIJDRAGE TOT DE KENNIS /

DER

JAVAANSCHE ERUPTIEFGESTEENTEN.

m

•jr.--— ■

ê

Wt-r*^

Bijdrage tot de Kennis
der Javaansche Eruptiefgesteenten.

PROEFSCHRIFT

TEIi VERKRIJGING VAN DEN GRAAD
van

DOCTOR IN DE WIS- EN NATUURKUNDE

AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE UTRECHT,

NA MACHTIGING VAN DEN KEOTOR MAGNIFICUS

Mr. J. A. FRUIN,

iiooolekiiaah in dk nkciitfsaki.kkuniikin,

VOLGENS HBSLUrr VAN DEN SENAAT DEU UNIVERSITEIT

KN

OP VOOHDHACHT UER WIS- EN NATUURKUNDIGE FACULTEIT
TE VEUDEDIGKN
op VRUDAG den 30 MEI 1879, des namiddags to 3 uron,

JAN LORIÉ,

Kflmron to Hnltoriliim.

ROTTKHDAM. — M. W^T Si, ZONKN. — 18T9.

aliijxeT!. sb ■■ ■ -

Ei^ie M q. - f^.; orlmuiBtfiL ;

• T ^î T 5r IT Ó ^ <■> iL

: M

I

■ . - . » <■ " • .

•/::-\\<i ni;

■ y.

QSS^IB^Bi

Ouders.

■ m

IS"

w

i \'gïiit\'l-

■■>1

Aan het einde van mijn studententijd een
woord van dank aan U, Hoogleeraren in de
Fjiculteit der Wis- en Natuurkunde, voor alles,
Wat Gij voor mij gewxest zijt, door Uw gewaardeerd
onderwijs on Uwe vriendsclia])])elijke raadgevingen,
die ik steeds oj) zeer hoogen prijs stel.

Aan U, Hooggeleerde Harting, waarde Pro-
inotor, richt ik in het Injzonder mijnen dank. Het
vele, dat ik aan U verpliclit ben, zal mij U steeds
onvergetelijk doen l)lijven.

Hooggeleerde Ziukel! Gij liebt mij ingeleid
in de wetenschaj), waarvan dit Proefschrift een

gering deel behandelt. Uw helder onderwijs en
vriendelijke omgang zullen mij steeds dankbaar
doen terugdenken aan den tijd, in Leipzig door-
gebracht.

Voorts betuig ik ook aan den Hoogleeraar
Martin te Leiden mijnen dank voor de welwillend-
heid, waarmede Z.H.G. het materiaal in het
Rijks-Museum aldaar, ter mijner beschikking heeft
gesteld.

Mijne Vrienden, de Akademie bracht ons
zamen; moge ook daarbuiten onze vriendschap
voortduren.

INHOUD.

Itladz

Inleiding....................................1

Vroegere onderzoekingen der viilLanischo gesteenten ... 11
Algemeeno beschrijving cn vergelijking der vulkanische
gesteenten:

1. IIoomblende-Andcsieten.........2G

n Plagioklas...........28

l) Sanidino................30

c Iloornblende..........32

(I Angiet............31

c Magneotijzer...........85

J\' IJzerkie.H............»

g Apatiet............»

h Kwarts............37

I Overigo mineralen.........*

k Structuur on grondmassa......»

Bladz.

2. Augiet-Andesieten...........40

a Plagioklas...........»

h Sanidine............47

c Augiet............49

d Hoomblende..........53

e Overige mineralen........54

ƒ Grondmassa...........55

g Structuur...........62

3. Basaltlavas.............64

a~ Plagioklas...........65

b Sanidine............71

c Augiet . ...........»

<1 Olivine............74

e Magneetijzer..........75

ƒ Iloomblcndc..........76

g Biotiet............\'\'

h Apatiot............77

i Tridymict...........»

k Grondmassa..........»

I Structmir...........85

De afzonderlijke vulkanen cn hunne erupticfgestecnten . . 88

1. Goenoeng-Salak............••

2. « GCdeh...........02

3. 1 Tankoeban-Prahoe......97

28. Goenoeng-Ringgit...........246

29. " Boeloeran ..........2.52

Gebergte Idjèn-Raon . . . .

30. Goenoeng-Raon . .

31. Idjèn . .

Besluit.........

Naschrift . ■. ... . . .

INLEIDING.

Aan de aanzienlijke uitbreiding, die do beoefening der
geologie en mineralogie in de laatste dertig jaren heeft
ondei-gaan, heeft de eigenlijke studie der gesteenten, de
petrcgraphle, een voornaam deel gehad. Bepaalde zich
vroeger de beschrijving van een gesteente tot een onder-
zoek met het bloote oog of met de loupe, met de blaasbuis,
nevens eene chemisclie analyse, zoo heeft in de latere jaren
ook hier het mikroskoop eene uitgebreide toepassing gevonden,
lleeds voorlang waren enkele mineralen, in de eerste
plaats edelgesteenten, door het mikroskoop beschouwd,
inzonderheid wegens de insluitsels en troebelingen. Onze
leeuwenhoek o. a. liiold zich daarmede reeds bezig, in
lingeland boyle. In do achttiende eeuw zien wij ledeu-
Mülleu in Duitschland cn uakek in Engeland de struc-
tuur en dc ontwikkeling van kristallen nagaan, ja aan
het einde dier eeuw trachte do beroemde dolojdeu do
bestanddcclen dor kryptomere gesteenten uit te vorschen
door ze tot een fijn poeder te wrijven; cokdiek kwam
daardoor in 1815 tot merkwaardige resultaten. De uitvinder
der tegenwoordig algemeen gebezigde geslepen doorsneden
was wiLLiAM nicol; korten tijd daarna (in 1831) vorscheuen
do eerste daarmede gedane onderzoekingen van witiiam
(Observations on fossil vcgetnhlcs). Op gesteenten werd
deze methode aanvankelijk nog niet toegepast, en hot gebruik
van het mikroskoop bepaalde zich nog gedurende ccn aantal
jaren tot het onderzoek van geïsoleerde mineralen of van

gesteentepoeder. In Engeland dagteekenen uit dien tijd de
geschriften van brewster, nicol en davy, en in ons
vaderland die van Harting: over klei- en zandsoorten, in
zijne verhandeling: De bodem onder Amsterdam (Kon.
Nederl. Instituut, l^te kl., 1852), over den groei van
verschillende kristallen (Tijds. v. Natuurl. Gesch. en Fhys.,
1843), alsmede over de insluitsels in diamanten (Kon.
Akad. van Wetens., 1858), over welk laatste onderweqi
ook van göppert eene verhandeling in het licht verscheen,
die door de Hollandsche Maatschappij der "Wetenschappen
werd uitgegeven. De groote ehrenberg bestudeerde even-
eens langs dien weg de samenstelling van verschillende
gronden, alsmede de wording en structuur van kristallen.

De eerste systematische onderzoekingen, aan dunne door-
sneden van gesteenten verricht, zijn van henry clifton
sorby: On the microscopical structure of crystals, indi-
cating the origin of minerals and rocks, die in het jaar
1858 verschenen. Daarop volgden in Duitschland die
van zirkel in 1863 , van vogelsang in 1864 en later
die van rosenbüsch, v. lasaulx, fisciier, sandberger,
tschermak, möhl cn vcle anderen.

Eene wezenlijke verbetering was de toepassing van het gepo-
lariseerde licht. Nog in 1866 deed zi rkel zijne onderzoekingen
over de lava van Santorini in het gewone licht, hetgeen
tegenwoordig terecht als geheel onvoldoende wordt beschouwd.

Aanvankelijk bepaalden zich natuurlijk de onderzoekingen
tot europesche gesteenten, spoedig werden echter ook die
van andere werelddeelen bestudeerd. Omtrent javaansche
gesteenten is mede reeds een .en ander vroeger bekend
gemaakt, zooals beneden zal blijken.

De in dit proefschrift door mij beschreven lavas werden
alle door junghuhn verzameld op zijne groote reis door
Java en bevinden zich in het Rijks-Museum te Leydcn.
De hierbij in het volgende gevoegde nummers zijn die
van den Catalogus dier verzameling.

Alvorens echter overtegaan tot de beschrijving van de door
mij verkregen uitkomsten, zal het gepast zijn een beknopt
overzicht te geven van hetgeen anderen reeds aangaande de
geologie van .lava hebben aan het licht gebracht.

junghuhn was de eerste, die den geologischen bouw van
Java in zijn geheel onderzocht: (zie zijn Java, zijne Gedaante,
zijn Plantentooi en inxoendige Douw, \'s Gravenhage IS.\'ïd).
Echter waren reeds vóór hem over de geologie van dit
eiland mcdedeelingcn gedaan; aan haudik {Bulletin de
la Société géologique, 1834) was de aanwezigheid van
sedimentaire gebergten bekend, evenals ook aan horsfield ,
die door jungiiuiin meermalen geciteerd wordt. {On the
Mineralogy of Java, in de Verhandelingen van het Bata-
viaasch Genootschap VII.)

jungiiuun onderzocht de sedimentaire formatie op dc niet
zeer talrijke plaatsen, waar zulks mogelijk was door in-
snijdingen van beeken of door eenzijdige opheffingen. Do
oudste lagen, die aldus werden aangetoond, reiken niet
verder dan de tertiaire periode, cn de gevallen, die somtijds
werden aangevoerd als bewijzen van het voorkomen van oudere
gesteenten, zijn grootendeels gebleken onjuist to zijn, terwijl do
overigen eeno nadere bevestiging zeer noodig hebben, voordat
zij aangenomen kunnen worden, daar dc waarnemingen reeds
voor vele jaren, met onvolkomen hulpmiddelen cn zeer
vluchtig, gedaan werden. Do door jungiiuiin op den
Kloet cn elders gevonden //Syenieten" (cn syenietjichtigo lavas)
zijn, zooaks later blijken zal, volstrekt geene syenieten,
niajir hoogstwaarschijnlijk niet dan kristallijno modificaties
van lavas, hetzij andesict of dolcriet. Zijn zoogcnannulo
"glimmerschicfer" en andere /\'kristallijno schiefers" zijn vol-
gons vkiuikkk gemctamorphoscerdo tertiaire gesteenten.

Verders wordt nog door zöllingku {Petermawi\'s gatgraphi-
ifrhe Mittheibingen , 1858) gewaagd van de aanwezigheid van
gnvnictop do helling van don Gocnocng-Gfdeh, hetgeen hij ont-

leent aan rigg (Sketch of the Geology of Jasinga, in de
Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap XVII.)
en houdt het er voor, dat deze bij eene eruptie uit de
diepte is losgescheurd van het daar aanwezige vaste ge-
steente. Of dit werkelijk graniet is, verdient zeker nadere
bevestiging. Ten slotte blijven nog over de verspreide
stukken gelen zandsteen in de Kawah-Tji-Widaï bij den
Goenoeng-Patoeha; junghuhn hield deze voor tertiair,
richthofen echter (Bericht über einen Ausflug in Java,
Zeitschrift der Deutschen Geologischen Gesellschaft 1862),
houdt ze voor ouder, waarschijnlijk alleen wegens hun
uiterlijk voorkomen, daar hij niet vermeldt of er fossilen
in zijn. Misschien blijven dan nog enkele serpentijnen en
gabbro\'s over.

De tertiaire formatie beslaat, zooals jüngiiüiin voor
het eerst aantoonde, het grootste gedeelte van het eiland,
ongeveer 3/5, terwijl 1/5 door de vulkanen en het overige 1/5
door alluvicn worden ingenomen. Het tertiaire gebergte vormt
eenen gordel rondom de vulkanen, die slechts op weinige
plaatsen dicht aan zee gelegen zijn, bijv. de G. Ringgit
in Besoeki, de Boeloeran aan den noordoostelijken uithoek
van het eiland, de lavastroomen van den Raon in de
residentie Banjoewangi, enz. Op vele plaatsen bevindt
zich tusschen het tertiaire gebergte en de kust eene strook
alluvium, die aan de noordzijde het. breedst is. Hier
en daar dringt het alluvium diep het land in; de grootste
uitbreiding bereikt het zeker in de delta van de Kali-
Maas, in de residentie Soerabaja; aan deze ligt Modjo-
Paït nu acht uren van de zee verwijderd, terwijl nog in
1250 de zee deze stad bespoelde. Ook op vele andere
plaatsen neemt Java voortdurend in omvang toe, gedeel-
telijk ligt de oorzaak in aanvoer van slib, gedeeltelijk in
eene seculaire rijzing, waarvoor ook in den historischen tijd
verscheidene bewijzen aanwezig zijn. Stöiir {Die Provinz
^Banjuwarigi in O.vi-Jawa, Dürkheim) deelt er eenige mede.

O. a. de Meindersdroogte bij don oostelijkcn uithoek vau
Besoeki, die nog in 1597 alleen eene ondiepte was en
tegenwoordig geheel droog is. De voet van den Goenoeng-
Ringgit, die nog in 1837 door de zee bespoeld werd, ligt
er tegenwoordig 9 kilometers van verwijderd; in 1812 stond
bij Besoeki een huis vlak aan zee, tegenwoordig op 2
kilometers afstand.

Dat ook in voorhistorische tijden zulk eene rijzing,
meermalen met eene daling afgewisseld, plaats had,
blijkt uit een aantal geologische feiten, het duidelijkst
misschien uit de kolenlagen van den Goenoeng-Brengbreng
(Zuidkust der Preanger-Regentschappen). De kolcnbed-
ding ligt hier 432 M. beneden de oppervlakte des bodems
cn moet dus minstens evenveel onder den waterspiegel
zijn gezonken, opdat in zee de bovenliggende kalksteen
zich zou kunnen afzetten, om daarna weder 620 M. le
rijzen, daar zij tegenwoordig 188 M. boven do zee
gelegen is.

Het petrografisch karakter der tertiaire lagen is zeer nit-
cenloopend. Op eenige punten bestaan zij uit zoogenaumden
zandsteen, die beter den naam van tuf verdient, daar hij niet
uit kwartskorrels, maar uit vulkauischc asch cn zand is oiigc-
bouwd; hij vormt bijv. het Zuidergebergte in Djokjokarta.
Elders treft men lichtkleurigcn kalksteen aan, bijv. do
Goenoeng-Seboc of het Duizendgebergte, mede in Djok-
jokarta, aan de zuidkust. Dit laatste draagt zijnen naam naar
de verdceling in tallooze rondo heuvels, een gevolg van
de erosie. Ook leemsoorten en mergels nemen deel aan
de vorming der tertiaire lagen.

Over den ouderdom dezer tertiaire gesteenten loopcn do
mceningcn vrij sterk uiteen; dc meeste onderzoekers onder-
scheiden echter tweeërlei formaties, eene ouilere en eeno jongere.
Naujiann (Jlandbnch der Geognosiey Leipzig^ laat zich over
den ouderdom der onderste formatie niet bepaald uit, maar
beschouwt de jongere, die oj) vele pliuvt.sen or discordant

op • ligt, als plioceen; Richthofen (1. c.) en jenkins
(On some tertiary Mollusca from Mount Sela, Java.
Quarterly Journal of the Geological Society of London,
1864^ beschouwen ze als mio- eu plioceen. Hoch-
STETTER (Reise der Fregatte Novara), VERBEEK (Over
de Geologie van Java, in het Tijdschrift van de aard-
rykskundige Vereeniging 1876J en van dijk (Geologische
Beschrijving der Residentie Djokfokarta, in het Jaarboek
van het Mijnwezen in Indie, 1872^ nemen ze als eoceen en
mioceen aan. Martin (Sitzungsberichte der allgemeinen
Versammlung der Deutscheu Geologischen Gesellschaft in
Göttingen, 26-28 September 1878,^ wil ze alleen als pliocccn
beschouwd hebben. Hochstetter en verbeek nemen de
onderste formatie als eoceen aan, wegens de aanwezigheid van
Nummuliten, RicilTllOFEN houdt de laatsten voor Orbituliten.
Martin beroept zich op de groote overeenkomst der
fossile en nog levende soorten.

Met deze vraag naar den ouderdom der tertiaire lagen
hangt natuurlijk nauw samen die naar het begin der
erupties, toen voor het eei\'st lava omhoog is gedrongen.
Dit heeft in elk geval plaats gehad nadat reeds aan-
merkelijke sedimentaire lagen waren afgezet; de lava is
door haar heengedrongen, en omgekeerd vindt men op vele
plaatsen aanmerkelijke lavabankcn door kalk- en zandstccncn
overdekt. Jungiiuiin vond deze op verscheidene plaatsen
op eene aanzienlijke diepte cn hield zo aanvankelijk voor
het liggende der tertiaire formatie, totdat voortgezet onder-
zoek onder hen weder hetzelfde tertiaire gesteente deed
terugvinden. Op talrijke plaatsen vormen plutonischc ge-
steenten ook gangen in de neptunische of koppen aan do
oppervlakte zonder bepaalde vidkanen.

Stöiir laat den opbouw van het Tcnggcrgebergtc (Der
Vulkan Tenggher, in Ost-Java. Vertaald door li. e.
de haan in het Tijdschrift voor Nedcrlandsch-Iudië,
1869^ aanvangen in het pliocene tijdperk of vroeger

cn wel onder zee. Van dijk neemt in zijne theorie over
de vorming der residentie Djokjokarta als basis trachyt
aan, Avaarop zich eocene lagen afzetten. Daarna rezen zij
langzaam, terwijl voortdm\'end lava uitvloeide; eerst ontstond
de Merbaboe, vervolgens de Mërapi. Het zuidelijke gedeelte
der residentie was toen nog een zeeboezem, waarin zich miocene
lagen afzetten, gedeeltelijk afkomstig van het vulkanische
materiaal dezer beide bergen; tijdens de seculaire rijzing
scheurde een stuk der formatie zich af en verzonk weder in de
diepte, waardoor de tegenwoordige steile kust gevormd werd.

Verbeek neemt wederom de aanwezigheid van tertiaire
lagen aan vóór de eerste uitbarstingen; deze zouden onder
zee en op het einde der eocene periode plaats gehad
hebben. Hij leidt het eerste af uit de aanwezigheid van
zware brecciën en van fossilen in tuffen. De opbouw der
eigenlijke vulkaaidvcgels zou eerst in het pliocene tijdvak
en boven water gevolgd zijn. Verscheidene dezer bergen gaan
nog tegenwoordig voort zicli door uitgeworpen zand cn
steencn hooger op te bouwen. Over het algemeen is
hunne werkzaamheid voortdurend afgenomen en bepalen
zich do uitbarstingen tegenwoordig tot het uitwerpen van
steenen, zand cn asch, terwijl het laatste niet zelden met
hot water uit de kratermeertjes verwoestende slijkstroomen
vormt. Allo vulkanen, dio zulke slijkstroomen opleveren,
bezitten in hunne kratera meertjes (Tankocban-Prahoo, Ge-
loenggoeng, Kloet, Idjon), cn volgens JtiNGiiuiiN (Java,
Vulkaan 19, Goenocng-Geloenggoenff) staat ook dc grootte
van don modderstroom steeds in verhouding tot die van
het moertje en hebben asch-eruptics alleen plaats uit droogo
kraters of uit do andoren, nadat hun watervoorraad door
\'iJulk oenen slijkstroom is uitgeput. Of tegenwoordig werke-
lijk nog lava overvloeit, zooals van dijk, o. n. aanneemt,
18 niet zeker. In elk geval is do hoeveelheid zoor gering,
zoodat do geheele massa spoedig vast \'wordt cn als ccn
puinbrokkenstroom afdaalt.

Van gewicht iö bij de javaansche vulkanen nog het
voorkomen van radiale ribben. Ook op de Philippijnsche
eilanden (hochstettkr , Novara-Reise) is dit verschijnsel
waargenomen. Zij zijn min of meer duidelijk, soms zeer scherp
en steil en verdeelen zich dikwijls dichter aan den voet.
Zij snijden al of niet in den kraterrand in; in het eerste
geval mag men aannemen, dat de berg vroeger hooger is
geweest. Bij de behandeling van den G.-Soembing en
den G.-Merbaboe komen wij op hun ontstaan terug.
De meesten der javaansche vulkanen zijn op eene lijn ge-
legen, die het eiland in zijne grootste lengte in het midden
doorsnijdt, in ongeveer oostnoordoostelijk-westzuidwestelijke
richting. De anderen bevinden zich ten noorden en ten zuiden,
meestal niet zeer ver van vulkanen, die in deze lijn gelegen
zijn. Dezulken, die op het snijpunt van twee spleten gelegen
zijn, zijn volgens STönu de oudste; de Diëng en de
Tenggcr behooren er o. a. toe.

De vulkanen begonnen zich dus op tc bouwen in de
tertiaire ])eriode en zetten het toenemen in hoogte en
omvang tot in het tegenwoordige tijdvak voort. Of zich
tusschen beiden nog een tijdvak bevindt, overeenstemmende
met het diluviale in Europa, Australië cn Amerika, is
niet zeker. Volgens JUNOiiunN ontbreken alle sporen
van holenbewonende roofdieren, hoewel er toch aan holen
in de kalkgebergten geen gebrek is. Staking {Sur
VExistence du Terrain diluvien a Java, Archives Ncer-
landaises 1867.) pleit voor het aannemen van dit tijdvak,
voornamelijk op grond van het vinden van kiezen van
Mastodon elephantoïdes in zwarten kalkmergel tusschen
Rembang en Samarang, die ook in het diluviunj van den
Himalaya worden aangetroffen, en van de aanwezigheid van
goudhoudend zand op de kust bij \'Jjilatjap cn bij Kotta-
Kediri. Het laatste bewijs is niet van groot gewicht,
daar toch gestcenfcn die goud bevatten, ten^ allen tijde
verweeren cn het stroomende water hunne zwaardere bc-

staiuldeeleii weder ergens elders zal afzetten. Ook veiiüp:ek
{Geologie van Java) neemt eene diluviale periode aan,
gedurende welke het plateau van Bandong, de uitgestrektste
zoetwaterformatie op het eiland, zich zou hebben gevormd.
Hij geeft het volgende korte overzicht, den geologischen
bouw betreffende:

I. Voortertiaire gesteenten. Onbekend, misschien sommige

serpcntijnen en gabbros.
II. Eoceen.

a. Zandsteen met kolen, aan dc zuidkust van Bantam,
met zeer verstoorde kolenlagen.

b. Älergels in Djokjokarta met Nummuliten cn Or-
bitoïden.

c. Kalk aan de zuidkust van Bantam in het kolen-
terrein; district Djampang-Koelon (tusschen dc
Tji-Karang cn de Tji-Kaso); Gocnocng-Nocngnang
cn zijno oostelijke voortzetting aan do oevers van
dc Tji-Taroem, Orbitoïden cn Nummuliten.

III. Oudere tertiaire crupticfgcstccntcu. IIoonil)lcndc- cn
augict-andesictcn cn trachytcn, miocccn.

IV. Jongere tertiaire lagen. Grootendeels breccïcn cn tuffen
van oudero vulkanische gesteenten, hier cn daar
bruinkolen, zooals te Bodjong-Manik on Bodjong-
Mangkoe.

V. Vidkanischc erupties. Begin van den opbouw der
vulkanen, waarschijnlijk in pliocccn cn diluvium. Do
gesteenten zijn gedeeltelijk weinig of niet verschillend
van de oudere eruptiofgcstccnten. Het kan wel zijn,
dat in het pliocccn ccnc verbinding bestond tus.schcn
de drie groote eilanden cn het vaste land van Azïe;
WALLACE verdedigt dit.
VI. Diluvium. Vulkanische tuficn cn conglomeraten,
waarschijnlijke vorming van het plateau van Bandong
cn den witten kleiachtigen tuf van Bantam.

10

VII. Alluvimn. Rivier- en zee-alluvium en koralenkalk,
Hociistettek\'s (Novara-Reise) tabel wijkt eenigzins
van die van verbeek af. Zij luidt als volgt:
I. Eoceen.

a. Onderste lagen, Kolenvoerend, voornamelijk in
Zuidwest-Java, bitumineuse pekkool in kwarts-
achtigen zandsteen en -rschieferthon." Dikwijls
verkiezelde boomstammen (1), weinig of geen
zeeconehylien,

b. Bovenste lagen. Orbituliten- en nummnlitenkalk
met dichten kalksteen en ouderen koralenkalk,
steil opgericht in het westelijke gedeelte van het

f; plateau van Bandong.

li II. Mioceen.

a. Onderste lagen. vFlötzarm", leem, mergel en zand-
i steen met kalk, trachytbreccïen cn tufzandstecn,

in het district Rongga (Prcang.-Reg.), in de dalen
[! ij;: ■ van de Tji-Boerial en Tji-Lanang, zeer rijk aan

I zeeconchylïen, kolennesten en fossiele hars, zelden

bniinkolen-lagcn.

b. Bovenste lagen. Trachyttuffcn cn conglomeraten
nevens jongere koralenkalken, die misschien nog
jonger dan mioccn zijn.

Ten tijde der miocene sediment-vorming beginnen
de groote lava-erupties, ten deele als oudere massen-
erupties op dc noordzuidclijkc dwarsspletcn on de
oostwcstelijko lengtespleet, te ondorsclieidon van
de jongere vulkanische erupties, die allen boven
de lengtespleten plaats hebben (2).

(1) Staring {Dilitrinm a Java) telt dit verkiezelde hout op onder
zijne hcuijzcn voor dc aanwpzighcid ccner dihiviulo fornmtic, nmnr erkent
zelf d«t het gccnc groote bewijskrncht heeft.

(2) Het laatste is niet geheel juist, dnar verscheidene .nog werkende
valkanen op de dwarsspletcn gelegen zijn.

VROEGERE ONDERZOEKINGEN DER
VULKANISCHE GESTEEN TE N.

Dc vulkanische gesteenten van Java zijn reeds door verschil-
lende personen nader onderzocht. Vooreerst bezitten wij eenige
chemische analysen cn ten tweede eenige mikroskoi)ischc
onderzoekingen. De eersten zijn deels gemaakt van door
junghuhn medegebrachte gesteenten, deels van door stöhu
verzamelde. Zij beperken zich tot hoornblende- cn augiet-
audesieten en basalten.

Over de eersten zie men dc tabel aan het slot.

puölls zag zich genoodzaakt aan de gesteenten andere
namen dan .iunohuiin te geven, voornamelijk wegens de
overwegende hoeveelheiil triklinischen veldspaath in do zooge-
naamde trachyten. Tot junghuhn\'s verontschuldiging moet
echter gezegd woi-den, dat het slechts in zeer weiTiige gevallen
mogelijk was de veldspathen zonder fijner onderzoek als
zoodanig tc herkennen. Puüi.ls had ook niet verwacht,
, dat zijne analyses eenen uitslag zouden hebben dio zoo
met .tunohuhn in strijd w.as. Ilij zegt daarover (Jahrlmc/i
für Mincralogit: etc., 18(54, ])ag. \'i;J5): //Am Schlüsse
"dieser wenigen Zeilen kann ich nicht umhin mein Bedauern
"darüber aiiszudrücken, dass dio Resultate, welchc ich
"durch meine Untersuchungen erlangt habe, von jung-

12

//HUHn\'s Atlsspriichen so vollstiindig abweichen; aber aucli
finein Bedauern darüber dass das reiche Material, was j.
^angehäuft hat und welches bei einer gründlichen Bearbci-
fftung noch reichen Nützen für die Wissenschaft bringen
\'/könnte, wie es wenigstens scheint, in den Sammlungen
«begraben liegt/\'\'

In 1853 bevond zich de verzameling gesteenten reeds te
Lcyden; het duurde dus 10 jaren voordat er de eerste
chemische analyses van werden gemaakt. (1)

Zooals gezegd is, zijn die van prölls (in bunsen\'s
laboratorium te Heidelberg) allen van door jungiiuiin
verzamelde gesteenten. De tweede lava van den ïankocban-
Prahoe, die door jungiluhn \'hornblendeporphyr" werd
genoemd, is dus hoogstwaarschijnlijk n°. 19 van den catalogus.
De hoornblendekristallcn, waaraan de vlakken oo P, odI^csd,
OP en P duidelijk te herkennen waren, lagen vrij los
in het gesteente en behooren er dus, volgens PUölls, eigenlijk
niet toe. Het eerste gesteente van dcnzclfden berg is eene
blauwzwarte basaltlava, in welker grijsachtige grondmassa
kleine kristallen van labrador en augict zichtbaar waren.

De gesteenten van den Slamat werden door jungiiuiin
ook tot de trachyten gerekend. Het zijn weder blauwgrijze

(1) Dnt nuNSEN ann <le van JUNOHUHN oiitvangenc gcsfcctitcn dc noodigo
\'rust niet onthield, blijkt uit J.\'s catalogus der Ix.vdschc vcr/.aincling, gedrukt
iii 18G4. Daarin zegt hij: «Es gereicht mir zum Vergnügen, dem Ixï.-er
in dieser Hinsicht niittheilcn zu können, dass I\'rofcssor lt. nUNSEN, der,
wie bekannt, über die Gesteinsbildungen nuf Island, Transknukn.siön, ctc.
ein so helles Licht verbreitet hnt, nun auch beschäftigt ist, eine Aii.swnhl
von den Fclsurtcn der vulkanifichen Kegel Java\'s (aus meiner Snnimlunj.\')
zu nnalysiren". Nagenoeg 10 jnren rustten \'zij dus tc Heidelberg.

Van dc door onzen landgenoot imUKiiOTS nangekondigdo beschrijving
der fossile dieren, verscheen, ten gevolge vnn diens zwakke ge/ondhcid,
slechts eene nflcvering platen, zonder teks-t

GöPPEKT, die de beschrijving der fossile planten op zicli had genomen,
volbracht de op zich genomen tmik. Heeds in 1854, dus terwijl JUNOHUHN
nog hier te lande vertoefde, verscheen in den Haag zijne: >Tcrtiiir-Flora
avf der Intel Java".

13

basalten met geelgroene olivinekristallen en kleine poriën.
De derde lava komt voor in machtige lavastroomen en
is de jongste.

Aan den G. Mérapi bestaat de hoofdmassa van den berg
volgefis jdngiiuhn uit een trachytisch felsietgesteente van
eene lichtgrijze kleur. Het gelijkt inderdaad zeer op trachyt,
maar is volgens ruÖLLS geheel vrij van sanidine, en bestaat
uit een fijnkorrelig mengsel van plagioklas en hoornblende.
Het is dus een trachydoleriet of andesiet.

De lava van den Patoeha wordt eveneens door junghuhn
trachyt genoemd. Zij bestaat uit eene bijna dichte grijze grond-
massa met kleine kristalletjes van veldspaath en hoornblende
(augiet?)-naaldjes. Het eerste mineraal behoort tot twee
species: vooreerst labrador en ten tweede waarschijnlijk oligo-
klas. PiiÖLLS plaatst het bij de hoornblende-andesieten of
bij de groensteen-trachyten (propylieten) van uichtiiofen;
het behoort in elk geval tot de oudere eruptiefgesteenten
van Java. De mikroskopisch onderzochte gesteenten van dezen
berg waren, zooals beneden blijken zal, óf augiet-andesiet^
lavas óf puimsteen.

Wat de door STÖiiu geanalyseerde gesteenten aanbelangt,
zoo beschrijft hij dat van dc klip Batoe-dodol (basahlava)
als zwart, dicht, compact cn smeltbaar; met de loupe
waren er kleine, glinsterende kristalletjes van veldspaath
in zichtbaar, veel magnectijzerkorrels cn minder olivine. Dc
veldspathcn vertoonden eene duidelijke triklinische streping.

Het gesteente van Gambiran is volgens stöhk eene
basalt-dolerietlava, bevat plagioklas, augiet, magneetijzer en
weinig olivine, en is dikwijls zoo fijnkorrelig cn zwart, dat
het volkomen op basalt gelijkt. Rosenbusch rekent het (zie
beneden) ook tot dc augiet-andesictcn, waarmede de analyse
overeenstemt. Bij Gradjakan, aan dc zuidkust der residentie,
vormt de lava klippen in zee. In ccne dichte, felsietischc
grondmassa, roodbruin, grijs of groenachtig van kleur, liggen
kleurlooze veldspathcn cn zwartgroene augiety.uiltjes. Stöiiu

u

onderscheidde duidelijk twee veldspaathsoorten; de eene ver-
weerde gemakkelijk, de andere niet; den eersten houdt hij
voor oligoklas, den tweeden voor sanidine. Hoewel er niet
altijd duidelijk magneetijzer in te herkennen is, werkt het
gesteente toch op de magneetnaald.

Het gesteente van de buitenzijde des kraterkegels van
den Idjèn beschrijft stönn als porphyrachtig van structiuir,
het is zwartgrijs en dicht, en bevat geel geworden
plagioklas-kristallen. Rosenbusch vond er onder het
mikroskoop hauyn in. Een gehalte aan zwavelzuur werd
in de analyse echter niet aangegeven.

Nevens deze chemische analyses bezitten wij nog eenige
mikroskopische. Die van uosenbüscii liebben betrekking
op de gesteenten door stöiib onderzocht.

Van den Bromo, den nog werkzamen kegel van het
Tenggergebergte onderzocht möiil (Neuen Jahrbuch für
Mineralogie, 1874) een gesteente, dat hij //trachytpechstcin"
noemde. Het bevatte makroporphyrische sanidineplaatjes,
4 m.M. lang en 1,5 m.M. breed, sph.aerolithen, die
2 m.M. dik zijn, en bolvormige aggregaten van sanidine-
kristallen. Dc doorsnede bestond bij vergrooting uit een water-
helder glasmagma met zeer kleine ondoorzichtige zwarte korrels
en sanidine-mikrolithen. Mikroporphyrisch zag hij 0,08 m.M.
lange en 0,02 m.M. breede schcrpc sanidinelijsten, meestal
carlsbader-tweelingen, die eene mikrofluidaalstructuur veroor-
zaakten; en makroporphyrisch: 1° 4 m.M. lange cn 0,1-0,0
m.M. breede, zeer scherpe rechtlijnige sanidinen, even
dikwijls enkelvoudig als carlsb.\'vder-tweelingen vormend;
soms waren twee kristallen rechthoekig met elkander ver-
groeid. Zij bevatten weinige klcurlooze mikrolithen, kleine
verstrooide glas-insluitsels cn korrelig ontglaasde gedeelten
der grondmassa. 2°. Weinig augietkorrels, zelden kristallen ,
0,1 X 0,4 m.M. groot; hunne insluitsels waren dezelfde
•als van sanidine. 3°. Sphacrolithen, die bestaan uit sanidine-

15

lijsten, waartusschen eene korrelige grondmassa is ingeklemd.

Van denzelfden kegel onderzocht hij ook eene //trachyt-
lava". Deze was zwart en zeer poreus, bevatte porphyrisch
zeer sterk gekraste sanidine en weinig augiet. In de
doorsnede was een lichtbruin glas te herkennen met
sanidine-mikrolithen, magneetijzerkorrels, weinig augietkorrels
en porphyrisch sanidine en augiet. Deze beide gesteenten
hangen ongetwijfeld samen.

Van den Goenoeng-Mërapi zijn van denzelfden onder-
zoeker een viertal mikroskopische analysen bekeud (Jahr-
buch, 1874.) Het eerste onderzochte gesteente noemt hij
sanidinetrachyt; het is fijnporeus, bevat weinige spiegelende
sanidinevlakken en talrijke hooi-nblende-kristallen, die tot 3 m. M.
lang en 1 m.M. breed zijn. In de doorsnede herkende hij
eene lichtgrijze grondmassa, die ongeveer i vau het gesteente
uitmaakte en een waar vilt was van kleurlooze mikrolitlieu,
hoogstens 0.03 m.M. lang, met weinig sanidine, groeuach-
tigen augiet, bruine hoornblende-zuiltjes en zwarte magneet-
ijzerkorrels in een waterhelder glas; mikroporphyriseli zag
hij veel groenachtigen augiet, bruine sterk dichroïtische
hoornblende, scherpe sanidiuerechthoekeu en enkele carlsbader-
tweelingen en weinig magneetijzer, alles tusschen 0,()G en
0,25 m.M. in doornieter afwisselend, en niakroporjihyrisch
vooral scherpe sanidiueu, als enkelvoudige rechtlioekeu of
meer samengestelde figuren, geelbruine hoornblende cn
verstrooide bleekgroene augieten. De sauidiuen vertoonen
zonder uitzondering eene fijne laagsgewijze structmu*. De
meeste kristallen zijn slechts aan eenen smalleu rand zuiver;
de kern is soms geheel, soms in afwisselende breedere cn
smallere banden met gasporiën, bruiue glasiusluitsels cn
mikrolithen vei\'ontreinigd. Plagioklas ontbreekt. De augiet
is volkomen monochroïtisch, heeft zeer onregelmatige scheuren,
bevat veel magneetijzer, cn dropvormige, lichtbruine, hyaline
glaspartikcls. In enkele holten bevond zich tridymiet.

Do tweede cn derde gesteenten worden door liem siuiidine-

16

oHgoklastrachyt genoemd; zij vormen dus eenen overgang
van trachyt tot andesiet. Plet eerste is, met het bloote
oog bezien, donkergrijs van kleur en bevat veel gescheurde
sanidinekristallen. De grondmassa is goed ontwikkeld, zij
bestaat uit waterhelderen veldspaath en is gevlekt door kleine
korte kleurlooze mikrolithen, geelgroene augieten, magneet-
ijzer en olivinekorrels. Mikroporphyrisch werd fijn gestreepte
plagioklas aangetroffen, 0,02-0,05 m.M. breed en 3-5 malen
langer, makroporphyrisch sanidine ("zelden plagioklas, augiet
en olivine), ten decle scherp begrensd, met fraaie concentrische
lijnen, minder dan in het vorige preparaat verontreinigd
door hyaline, lichtbruine glaseijeren, augiet, magneetijzer en
gasporiën. Augiet komt zoowel mi- als makroporphyrisch
voor, olivine in ronde korrels en goede kristallen is water-
helder en bevat glaskorrels, augietdruppels en rijkelijk
picotietkristallen. Hoornblende ontbreekt er geheel.

De tweede sanidine-oligoklastrachyt is lichtroodgrijs van
kleur, dicht gevlekt door witten veldspaath, bruingroenen
augiet en zwarte hoorblende. In de doorsnede is de
grondmassa geheel die van den eersten sanidinetrachyt van
den Mërapi en ziet men mikroporphyrisch sanidine, plagioklas,
lichte geelgroene augietkorrels, magnectijzer en hoornblende.
Deze laatste is geheel met magneetijzer doordrongen , zoodat
alleen een hoornblendekcrn overgebleven is (kaustisch omgezet
volgens ZIRKEL); zuivere doorsneden zijn zeldzaam. Ma-
kroporphyriscH worden vooral sanidine, een weinig plagioklas
en weinig augiet aangetroffen. Dc sanidine is zuiverder dan
in het vorige preparaat, vertoont fijne zonale lijnen cn is
in het centrum dikwijls omgezet in een aggregaat van
tridymietblaadjes, die 0,03 in doormeter meten. In een
daarvan is het binnenste geheel opgevuld met drupvormige,
ronde magneetijzcrkorrels, tusschen welken ijzcrglansblaadjes
en kleurlooze mikrolithen gelegen zijn. De plagioklasen
bevatten weinig mikrolithen.

Het vierde gesteente is eeno //poreuze trachytpeksteen-

17

lava". Uiterlijk is deze zeer poreus en ruw; zij bevat onre-
gelmatige, 1-3 m.M. dikke korrels, waarvan elke bestaat
uit witte, glazige veldspathen cn weinige zwarte augiet-
kristallen, en omhuld is door zwarte glasmassa.

De, ongeveer de helft van hel gesteente uitmakende,
grondmassa, is een hyalin, lichtbruin glas met waterheldere,
scherpe mikrolithen en rechthoekjes van plagioklas en sanidine,
tot 0,06 X 0,15 m.M. groot, en weinig magnectijzerkorrels.
Hierin ziet men porphyrische sanidinen, sclierp begrensd
en met veelvuldige lagen, tot 1 X 0,4 m.M. groot;
de, I van de doorsnede groote, kern is bezaaid met gas-
belletjes, glas- en magnectijzerkorrels. Plagioklas komt in
evenveel en even groote kristallen voor, is scherp gestreept
cn minder verontreinigd. De augiet vormt bij uitzondering
scherpe kristallen, ook wel meer rondachtige stukjes en bevat
glas-, veldspaath- en magnectijzerkorrels. Ten slotte werd
nog met fijne gaatjes doorboord titaanijzer cr in gevonden.

Het laatste der door möiil onderzochte gesteenten was
afkomstig van den Lamongan en ontving van hem den
naam: //kwartstrachytlava". Uitwendig is het slakkig, glazig;
het bevat kleinere en grootere platte holten. Met het bloote oog
is veel sanidino en weinig augiet to zien. Dc grondmassji is
een lichtbruin glas met zeer voel kleurlooze, tot 0,02 x 0,006
m.M. groote, kristallen van kwarts, aan welken duidelijk
P en co P to zien zijn, bijna evenveel sanidine-mikrolithen,
en weinig magneotijzorkristallen. Porphpisch wordt sanidine,
tot 3 m.M. lang, aangotrofFen in goede scherp begrensde
kristallen mot eene fijne laagsgewijze structuur; glasinsluitsela
bevinden zich of alleen in het midden of ook in lagen.
Ongeveer van de veldspathen is triklinisch. De augieten
zijn prachtig groen, bezitten fijne laagsgewijze stropen ou
zijn zuiver of mot glas- cn magnootijzerkorrels verontreinigd.

Ho door kosen nu SCII (Berichte der nntnrforschenden
Gesellschaft zu Freihurg iJB. 1872J onderzochte gesteonton
zijn lavas uit verschillende vulkanen. De daarbij gevoegde

18

nummers zijn die van stöhr\'s verzameling, waaruit zij
afkomstig zijn. De drie eersten zijn basaltische lavas van
Batoe-dodol, aan de straat Bali, dus uit den G.-Idjèn
gevloeid; het zijn de nummers 460, 464 en 465, van het
eerste bezitten wij ook een chemische analyse (zie de tabel).

460 is kryptokristallijn, uitwendig verweerd en bruist
daardoor met zuren; 464 is zeer fijnkorrelig, vertoont hier
en daar augiet, meer plagioklaslijsten en veel kleine holten,
die met een carbonaat gevuld zijn.

460 bestaat grootendeels uit eene isotrope glasmassa, die
weinig doorzichtig is; op sommige plaatsen vertoont zij
zich bijna waterhelder maar iets bruinachtig en is bezaaid
met tallooze mikroskopische kristallen, korrels en naalden.
In haar liggen smalle plagioklaslijsten, die zelden uit 5,
meestal slechts uit 3 lamellen bestaan, soms ook enkelvoudig
zijn. Zij zijn zeer zuiver. Groote plagioklasfragmenten be-
vatten veel insluitsels van door trichieten half ontglaasde basis.
Augiet heeft zelden goed begrensde omtrekken, meer den
vorm van korrels, die herkend worden aan hunne kleur, pola-
risatie en eigendommelijke splijting; zij zijn arm aan insluitsels.
Olivine vormt geen groote stukken en is frisch en zuiver. Mag-
neetijzer komt evenmin als olivine in groote hoeveelheid voor.
De doorsnede van het gesteente vertoont eene mikrofluc-
tuatie-structuur, maar bevat geene gebrokene kristallen. Soms
is de vorm van augiet gestoord door indringende kristallen.

464 is waarschijnlijk een grofkorrelige modificatie van
460 en verdient de benaming //anamesiet". De amorphe
grondmassa is hier ondergeschikt en verdwijnt op sommige
plaatsen geheel, zij is korrelig ontglaasd. Do hoofdmassa
is een middelkorrelig (mikroporphyrisch) mengsel van
plagioklas met duidelijke kristalomtrekken en augiet, meestal
in korrels; daartusschen liggen talrijke magneetijzer-octaëders
en korrels. Verders bevinden er zich nog veel grootere
plagioklas-kri.stallen, wier tweelingstreping reeds zonder
niçois te zien is; de lamellen zijn van zeer ongelijke breedte.

19

Dikwijls ziet men, dat de eene helft van eene doorsnede
homogeen, de andere gestreept is; men kan ditzelfde
reeds aan den omtrek zien van zulke doorsneden, die
ongeveer loodrecht op OP zijn getroffen; voor het homo-
gene gedeelte is deze omtrek eene rechte lijn, voor het
gestreepte eene trapvormige. De grootere plagioklasen om-
sluiten tamelijk veel magmadeelen, zoowel als platen tusschen
de lamellen, als in den vorm van het kristal zelf. Zeer zelden
bevatten zij vloeistofholten. Dikwijls zijn zij gebroken en de
stukken, na eenigzins gedraaid te zijn, weder door grond-
massa vereenigd. Olivine ontbreekt soms geheel maar is in
andere doorsneden spaarzaam aanwezig en dan sterk omgezet.
Nevens magneetijzer komen nog plaatjes ijzerglans voor.

De derde basaltlava, 465, sluit zich door de ont-
wikkeling der kristallen aan 460 en door het ontbreken
van olivine aan 464. Augiet vormt goed ontwikkelde kris-
tallen , het glas is waarschijnlijk korrelig ontglaasd maar
dit is niet zeker te constateeren.

Rosenhuscii rekent deze gesteenten tot dc basalten
wegens de aanwezigheid van olivine en do min of meer
duidelijke glasoverblijfsels, evenzoo stöiir op grond vau
hun uiterlijk voorkomen en de chemische analyse.

Eene vierde basaltlava is mede uit den Idjón gevloeid
cn afkomstig van de hoogvlakte Ongop-Ougop; zij had
eene eenigzins afwijkende samenstelling. lu de doorsnede
was zeer weinig grondmassa; vau de mineralen was
plagioklas het voornaamste, daarnevens lag augiet, veel
magneetijzer en olivine, in kristallen cn korrels cn hier cu
daar ijzerglans. De plagioklas bevatte glasinsluitscls met
mikrolithen; augiet dergelijken met een blaasje, magneet-
ijzer-korrels cn ijzerglans; olivine eveneens glaseieren met
blaasjes, snoeren vau vloeistofporiën met of zonder bewege-
lijke libelle cn tnlrijke groote quadratische cu verlengde
picotieteu.

Ook van deu Boeloerau werd eeue afwijkende basaltlava

20

onderzocht, die kleine plagioklaskristallen bevatte, welke
eene fraaie milcrofluïdaal-structuur veroorzaakten; benevens
weinig augiet en rijkelijk olivine.

De overige gesteenten brengt kosenbuscu allen tot de
augiet-andesieten, zij zijn afkomstig van de vulkanen G.-
Raon en G.-Idjèn.

Die van den eersten vulkaan waren gevonden te
Gambiran, ongeveer in het centrum der residentie Ban-
joewangi. Zij bevatten allen eene glasbasis in grootere of
kleinere hoeveelheid; deze is bijna Avaterhelder maar in eene
dikkere laag iets bruinachtig. De ontglazing is zeer ver
gevorderd; bij sterke vergrooting lost de basis zich geheel op
in een zeer fijn weefsel van zuiltjes (mikrolithenvilt?) met
magneetijzerkristalletjes en korrels. De uitgescheidene
mineralen zijn hoofdzakelijk veldspaath, meestal in den
vorm van lijstjes met duidelijke tweelingstreping; zij
verhouden zich geheel als de plagioklasen der basalten,
slechts zelden bestaan zij uit meer dan 4 lamellen.
Tevens komen nog een aantal plaatvormige individuen voor,
die gedeeltelijk gestreept zijn, gedeeltelijk niet, het laatste
zoo dikwijls, dat men wel genoopt is ze als sanidine te
beschouwen. Niet dikwijls vindt men insluitsels in plagio-
klas; soms ziet men aan den rand de grondmassa duidelijk
indringen, zeldzamer zijn geheel afgesloten deelen van
deze midden in het kristal; dezulken zijn dan korrelig, en
de daarbuiten liggende basis kristallijn ontglaasd. Augiet
is rijkelijk voorhanden in den vorm van volkomen kristallijn
begrensde stukken, hij is groen en duidelijk gespleten.
Magneetijzer is zeldzaam.

In n°. 485 zijn alle vcldspathen triklinisch. In kleine
hoeveelheid komt hoornblcndc voor, bruin gekleurd en met
scherpe spleten. In 480 schijnt de grondmassa korrelig
ontglaasd te zijn en zijn de vcldspathen vrij sterk veront-
reinigd; in 488 daarentegen is de eerste goed doorzichtig.
Het gesteente bevat alleen duidelijk polysynthctische veld-

21

spathen met (alrijke insluitsels van ontglaasde grondmassa;
de augiet omsluit veel magneetijzer, soms plagioklas en
druppels van het magma niet een blaasje. Ook hier is
boornblende aanwezig. Van donzelfden berg zijn de auglet-
andesieten van Rogodjampi aan de straat Bali, ten zuiden
van Banjoewangi.

De nummers 477 en 478 zijn verwant met de vorigen.
Zij bevatten plagioklasen in allerlei grootte; deze zijn dikwijls
door elkander heen gegroeid, zelden scherp en regelmatig
begrensd en meestal gebogen evenals hunne polysynthetische
strepen, waardoor zij plastisch schijnen geweest te zijn.
De augieten bevatten veel insluitsels van half ontglaasdc
grondmassa, zij zijn meestal tweelingen naar ocPcc;
dikwijls bevinden zich verscheidene duime lamellen tusschen
de grootere helften van het kristal.

In 475 is zeer weinig eigenlijk glas als grondmassa
voorhanden; het gesteente ia grootcndcels kristallijn ontglaasd.
Het bevat talrijke, meestal uit 3 lamellen bestaande, plagio-
klaslijstjcs, die dikwijls tegen elkander liggen en slechts
door een dun glasvliesje gescheiden zijn. Daarnevens ziet
men in geringere hoeveelheid licht gekleurde augieten, nooit
in tweelingskristallen; nmgneetijzer in grootere en kleinere
korrels is weim\'g voorhanden. In dit mengsel liggen
grootere lijst- en plaatvormigo veldspathen, waarvan dc
minsten gestreept cn dus triklinisch zijn. In beide soorten
komen allerlei glasinsluitsels voor.

Dc laatste andcsicten van den Raon zijn zes in getal,
hunne vindjilaats ia Grad-.Iakan, aan de zuidkust van
lianjoewangi. Het zijn STÖiiu\'s nummers: 490, 491, 495,
501, 510, 511. Terwijl dc vorigen don ultcrlijkcn habitus van
basalt hadden, is dit met dezen niet het geval. Do eerste,
n°. 490, hooft ccne waterheldere, gedeeltelijk door licht-
groene korrels ontglaasdc grondmassa; soms vertoonen zich
in het glas liandvormigc , gewondene streepcn. Daarin liggen
betrekkelijk weinig lijsten cn quadrnton van jilagioklas cn

22

vierkanten, acht- en rechthoeken van een geelbruin mineraal
der hauyugroep, misschien nosean. Makroporphyrisch ziet
men kristallen van sanidine en plagioklas in verschillende
verhouding tot elkander; de lijstvormige zijn meest triklinisch,
de quadraten, recht- en zeshoeken meest monoklinisch en
dikwijls carlsbader-tweelingen. In den plagioklas zijn de
strepen soms opeens in het midden der doorsnede afgebroken.
In beide veldspathen vindt men lagen van glasinsluitscls,
die dikwijls eene plaats gehad hebbende verschuiving der
stukken van het kristal kenbaar maken. Sanidine is
dikwijls geheel ontleed en vertoont dan eene prachtige
aggi-egaat-polarisatie; in haar ziet men ook verzamelingen van
tridymietblaadjes. Augiet is bizonder frisch en in vrij talrijke
kristallen aanwezig, die scherp begrensd zijn en magneet-
ijzerkristallen en glaseieren, Avelke soms een blaasje bevatten,
omsluiten. De augieten zijn enkelvoudig of tweelingen,
en bevatten soms verscheidene geïnterponeerde lamellen.
Hoornblende ontbreekt geheel, magneetijzer luagenoeg.

De tweede audesiet, n°. 491 , hoofdzakelijk als de vorige
samengesteld, bevat minder sanidine. liet reguliere mineraal
is veelvuldiger, lichter en frisscher en herinnert meer luxu
nosean. De handvormige streping der grondmassa is nog
duidelijker.

De derde lava, 495, heeft eene groenachtige grondmassa;
deze kleur is aan het glas zelf eigen. Op plaatsen, waar
de kleur mat is, is het glas kristallijn ontglaasd. Ook hier
treedt weder de handvormige structuur op. Sanidine ia
zeer fijn en fraai concentrisch gestreept, de iualuitscls
volgen nauwkeurig deze strepen. De waarschijnlijke nosean
treedt ook weder hier op, daarnevens weinig hoornblende.
Plagioklas bevat meestal eene zeer groote kern der
groene grondmassa. Waarschijnlijk is ook pyriet voor-
handen.

Dc drie laatste lava\'s, 501, 510 eu 511, bevatten nooit
nosean. De veldspaath bezit talrijke glasinsluitscls in alle

23

afmetingen en met groote blaasjes, en daarenboven weinige
mikrolithen. Dikwijls bemerkt men eene vergroeiing van
sanidine en plagioklas. Hoornblende en augiet staan in
hoeveelheid gelijk; de eerste is bruin tot roodbruin, de
laatste vormt geene tweelingkristallen. Eene mikrofluidaal-
structuur treedt zeer duidelijk op.

De Idjèn leverde nevens de reeds beschrevene basaltlava\'s
ook augiet-andesieten op. De eerste (de nummers 438, 426
en 411) zijn afkomstig van den krater Kawah-Widodarèn.
Zij hebben hetzelfde uiterlijk als basalten. De\' meest typische
andesiet is 438; hij bevat eene rijkelijke, bruine grondmassa,
die duidelijk korrelig ontglaasd is en waarin zich plekjes
bevinden met een kleurloos glas eu zonder globulieten,
maar met bruine mikrolithen. In enkele dezer ronde plekken
vertoont zich eene aggregaatpolarisatie. Kristallen van
plagioklas worden in alle grootten aangetroffen, zij bevatten
sierlijke glasinsluitsels in de buitenste lagen. Verders komt
tamelijk veel sanidine voor, zijne insluitsels zijn dezelfde
als van plagioklas, daarenboven bevat hij nog augiet- cn
soms olivinekorrels. Augietcn hebben alle grootten; hunne
hoeveelheid is veel geringer dan die van plagioklas, hunne
insluitsels zijii dezelfde. Hoornblende van bruingele kleur
treedt zeer weinig op, magneetijzer evenzoo. Alle kristallen
zijn scherp en regelmatig,,hetgeen wijst op ccnen toestand
van nist bij het vastworden.

Het tweede gesteente, 440, werd ook geanalyseerd. Zijne
grondmassa is groenachtig en mcestal sterk ontglaasd door
mikrolithen cn korrels. Magneetijzer wordt in grooter
hoeveelheid gevonden dan in het vorige; augiet meer in
den vorm van korrels dan van goede kristallen.

Het derde, 426, staat door zijne grondmassa eenigzins
geïsoleerd; dezo is een niet ontglaasd, donkerbruin, door-
zichtig glas. De kristallen zijn niet talrijk en weder hoofd-
zakelijk plagioklas met talrijke groote gasporicn, weinig
sanidine en hoornblende en vrij taliijke groene augieten.

24

Augiet en plagioklas komen voor in allerlei grootten, tot
die van mikrolithen; magneetijzer ontbreekt geheel.

411 bevat een korrelig, halfontglaasd, grijs glas, waarin
talrijke kleine plagioklaslamellen en augietkorrels liggen.
Onder de grootere kristallen is weinig, zelden regelmatig
begrensde plagioklas, dat dikwijls ijzerglans bevat. Hauyn
vertoont zich zeer spaarzaam in korrels. Ook dit gesteente
werd geanalyseerd.

Dc drie laatste lavas van den Idjèn zijn afkomstig van
de kloof van den Soengi-Paït, die uit het kratermeer vloeit.
lioSEN busch noemt de eerste nog andesiet, de derde heeft
echter eene afwijkende samenstelling. De eerste, n". 499 ,
bevat geen sanidine, weinig hoornblende, maar schoone plagio-
klaskristallen; de tweede, n°. 459, geene hoornblcndc. //Bij
// al deze augiet-andesieten ontbreekt dus de zuivere typus,
//plagioklas-augiet, geheel; in allen is min of meer sanidine
// voorhanden, hoe meer, des te minder magneetijzer en tevens
//des te meer hoornblende in plaats van augiet. Zij naderen
ff allen tot de trachyten, niet tot de basalten, daar nergens
//olivine voorkomt\'\'\' (uosKNJmscii, 1. c.)

Met derde en tevens het laatste gesteente van den Idjèn,
van Djaga-Ambenda aan den Soengi-Paït, bevat een
aantal kleine plagioklaslijsten en magneetijzcrkorrels, waar-
tusschen zich eene geringe, door korrels half ontglaasdc
grondmassa bevindt. Makroskopisch komen prachtige plagio-
klaskristallen voor. Augiet treft rncn alleen in den vorm
van kleine korreltjes en dan nog slechts spaarzaam aan.

Het allerlaatste door ROSENnuscii onderzochte, niet in zijno
ware beteekenis herkende, maar zeker niet het minst gewichtige,
gesteente is van den Ringgit afkomstig. R. vermeldt in zijno
beschrijving veel waterheldere grondmassa, die aan enkele
ronde jdekken (1) geheel glazig is; overal elders is dc
basis korrelig cn bevat een groot aantal augieten. Verder

(!) Wftnrsdiijnlijk leiiciitcn, zoonls wij liitcr znllcn zien.

25

komen er vele kleine magueetijzerkorrels voor, weinige
onregelmatige veldspaatlilijsten, waarvan het nipt-zeker is,
of zij mono- of triklinisch zijn en ten slotte eenigé olivinen
met ingesloten picotietkristallen.

Van den Pëpandajan beschreef penck (Zeitschrift der
Deutschen Geolnpischcn Gesellschaft, 1878) eene lava als
augiet-andesiet. Hare grondmassa bestond uit een weefsel
van augietmikrolithen, plagioklaslijstjes en magnetietkorrels.
Porphyrisch waren uitgescheiden plagioklas-en augietkristallen,
die elkander meermalen insluiten. De laatsten zijn sterk
pleochroïtisch; dikwijls bevatten zij bruine glasinsluitsels
met een blaasje. De plagioklasen zijn dikwijls uit lagen
opgebouwd.

ALGEMEENE BESCIIRLIVING EN VERGELI.J-
KING DER VULKANISCHE GESTEENTEN.

1. HOORNIJLENDE-ANDESIETEN.

Dc benaming //Andesiet" heeft nog niet lang het bur-
gerrecht in de wetenschap. Het eerst werd zij door lko-
pold von buch gebezigd {I^ogg. Ann., 1836). In 1832
bezocht deze mei gustav kose den Etna en bemerkte,
dat bet gesteente van dezen berg, vroeger steeds als trachyt
beschouwd, geene glazige modificatie bezat, zooals de
trachyt in obsidian cn puimsteen. Alle lavastroomeii
bestonden uit augiet en labr.ador; van het laatste bevond
zich in het gesteente meer dan in doleriet. Eerst sloeg
v. buch daarom dc benaming //Etua-doleriet" voor. In
ccne variëteit vau hetzelfde gesteente herkende hij dc aan-
wezigheid van albiet; het voorkomen van deze wijziging
in Euroi)a was toen nog zoo goed als onbekend, gustav
rose had haar echter in Amerika in dc Andes gevonden.
Om deze reden werd de naam //andcsict" voorgesteld,
die echter spoedig weder iu onbruik geraakte, totdat uoTii
in zijne Gesteinsnnnhj.tcn 1. van het jaar 1861, dien
weder invoerde. Dit was eene wezenlijke vereenvoudiging,
omdat men anders tot zeer lange namen of omschrijvingen
zijne toevlucht nemen moest. De typus audesiet, als pla-

27

gioklashoudend, werd aan den trachyt, als sanidinegestcente,
tegenovergesteld en naar de natuur van liet bisilicaat
verdeeld in //augiet-andesiet" en vlioornblende-an-
desiet". Beiden zijn niet scherp te scheiden, daar de hoorn-
blende-andesiet dikwijls augiet en de augiet-andesiet meestal
hoornblende in afwisselende vei\'houdingen bevat. Ook kan de
eerste door toenemen van de hoeveelheid monoklinischen
veldspaath tot den echten trachyt naderen, evenals de
augiet-andesiet door aanwezigheid van olivine tot basalt.
Het liiatste zal verderop nog ter sprake gebracht worden.

Wat het voorkomen der hoornblende-andesieten op Java
aanbelangt, zoo vinden wij bij jungiiuiin daarvan niets.
Waarschijnlijk was hem de nieuwe gesteentetypus van
v. buch onbekend. De meerderheid der medegebrachte
gesteenten zijn door hem: //trachyt" of «^trachytlava",
met verschillende omschrijvingen, betiteld.

De eerste, die er melding van gemaakt heeft, is pköLLS
iu het Jahrbuch für Mincrnhgie van 1864. Hij ontving
van BUNSKN eenige der gesteenten van JUNonuiiN ter
onderzoeking. Hoornblende-andesict noemde hij dat v.m
den G.-Patoeha cn den G.-Mörapi.

Onder de door mij onderzochte gesteenten was amphibol-
andesiet afkomstig van den G.-Oengaran, in junghuhn\'s
catalogus: 142, trachytlava, 144, idem, cn 151, //feinkörniger
Syenit" (deze laatste is geheel kristallijn, en daar makroskopisch
mono- en triklinische vclds[)aath moeielijk te onderscheiden
zijn, laat zich junoiiuhn\'s vergissing licht verklaren.) In
zijn werk over «lava, noemt hij dit gesteente //trachytlava,
die echter meer op syeniet gelijkt." Verders behoorcn er
toe die van den G.-Mfrapi 175, 187, cRapilli syenitischcr
»md dioritischer Art," en 215, ffsycnitisches Gestein" en
die van den G.-Wilis 222, trachytlava.

Wat hunne mikroskopische samenstelling betreft., zoo
bestaan zij, iu dc eerste plaats uit i)lagiokla3 met afwisse-
lende hoeveelheden sanidine, hooniblende cn augiet, en in

28

de tweede uit verschillende andere bijgemengde mineralen,
gedeeltelijk primaire, als magneetijzer, apatiet, gedeeltelijk
secundaire, als tridymiet, aragoniet, en eenen niet nader te
bestemmen zeolith.

a. Plagioklas.

In de meeste der onderzochte hoornblende-andesietcn komt
dit mineraal in de grootste hoeveelheid voor en wel in twee
vormen: als min of meer volkomene kristallen, die dikwijls
zeer scherp begrensd zijn, en als afgeronde, onregelmatige
stukken; de laatste, wanneer de individuen elkander in hunne
vorming gehinderd hebben; men treft in dit geval dan ook
zeer weinig of geene grondmassa aan, maar de verschillende
mineraalindividucn liggen dicht opeengedrongen. Onder
dezen zijn sommige langwerpig in de richting der tweelings-
strepcn en zijn dus iets nader tot eene kristalvorming ge-
komen. De vorm der kristallijne doorsneden is in den regel
rechthoekig; soms zijn twee of vier der hoeken nog afge-
stompt door pyramidcn of dommcn; enkelen, vooral in 144,
zijn kort zeshoekig, lange lijstvormige kristallen kotncn meer
voor. Niet zelden zijn zij slechts aan 66nc zijde van kristal-
vlakken voorzien, dus klaarblijkelijk stukken van grootere
kristallen, die dan verspreid in de grondmassa liggen (222)
of weder met elkander vergroeiden. Het laatste (142, 222)
kan soms weder zóó juist volgens do kristal vlakken plaats
hebben, dat alleen hot gei)olariseerde licht in staat is tc
bewijzen, dat men hier niet met een oorspronkelijk kristal
tc doen heeft. Meestal echter is de vergroeiing onregel-
matiger en neemt daaraan ook orthotome veldspaath deel,
waardoor dan onregelmatige aggregaten ontstaan. Dc grootte
der enkele plagioklasen is zeer afwisselend; cr werden l)ijv.
gemeten van 1,44 m.M. lengte cn 0,8 m.M. breedte (142),
1,44 X 0,5 m.M. (144), 2,4 x 0,53 m.M. (175); onder
dc minder regehnatigen varieerden dc afmetingen der
grootsten tusschen 0,5 en 0,1 m.M. breedte en 2,4 cn
0,15 m.M. lengte.

29

Een opbouw uit concentrische lagen was slechts duidelijk
te herkennen bij de goed gekristalliseerde vormen; zeer fraai,
smal en scherp waren deze in n°. 175 en 222, minder in 142;
in het eerste vertoonen zij ook nog de bijzonderheid, dat
zij niet van de eene helft des tweelings in de andere overgaan,
maar aan den naad plotseling ophouden.

Behalve uit deze concentrische lagen kan men bij al de
triklinische veldspathcn natuurlijk nog den opbouw uit min of
meer talrijke, platte individuen waarnemen. De breedte
dezer lamellen is zeer ongelijk; zeer breede wisselen dikwijls
af met zeer smalle, de laatsten zijn in den regel het
scherpst; niet zelden eindigen zij plotseling midden in het
kristal, zoodat men eene vergroeiing van sanidine met
plagioklas meent te zien, zooals ziukel (Mikroskopische
Petrofjrnphiej; rosenbusch ( Mikroskopische Physiogrophic)
daarentegen houdt de geheele massa voor plagioklas.

Zelden bestaan de i)lagioklaskristallen uitsluitend uit
vcldspaathzelfstandigheid; zij kunnen verontreinigd zijn door
verschillende insluitsels of \'door eene meer of minder diep
ingrijpende omzetting.

Als insluitsels werden gevonden: kleine rondo gedeelten
der bruine, korrelige grondmassa, lichtbruine glasbol-
letjes, dikwijls met ccn of meer (tot 6 toe) belletjes.
In enkelen (144) kunnen deze in aantal zoozeer toenemen,
dat het geheele kristal er troebel door wordt. Het fraaist
vertoonden zij zich in de veldspathen van 187 , waar zij
tiit cen lichtbruin glas mot kleine donkerder gekleurde
globulieten bestonden on bereikten daar zelfs ceno grootte
van j\'g m.M. breedte en j\'jj m.M. lengte. Ilun vorm
is meestal rondachtig, nu cn dan zijn zij geheel gelijk-
vormig met het kristal, waarin zij zich bevinden en dan
soms regelmatig oj) rijen, evenwijdig met do prismavlakken
gelegen. Gasbelletjos, onmiddellijk in don veldspaath op-
gesloten, werden slechts zelden gevonden. Afoor daarentegen
trof ik apatiotmikrolithen (175, 187) aan.

30

In verscheidene gesteenten was de triklinische veldspaath
niet meer in den oorspronkelijken toestand, maar door eene
min of meer diep ingi-ijpende ontleding vei-anderd. De
gang van deze was aan verschillende preparaten zeer goed
te volgen; in 151 (minder fraai ook in 142) bijv. begon
zij met een duidelijker optreden der beide splijtingsrichtingen,
doordat de onmiddellijk aan de spleten grenzende zelf-
standigheid hare doorschijnendheid verloren had. In de
doorsnede was daardoor een, reeds bij geringe vergrooting
zeer duidelijk, traliewerk te zien. Van de spleten uit steken
enkele korte, driehoekige spitsen, deze verbreedeu zich aan
hunne basis en _ versmelten zoo met de nabijliggeude, terwijl
zich op hen weder kleinere driehoekjes vertoonen; zoo
groeien zij verder, vervloeien met elkander en zetten den
veldspaath om in eeu lichtroode zelfstandigheid, eenen zeolith,
die minder doorschijnend is dan het oorspronkelijke mine-
raal en zich ook tegenover het gepolariseerde licht geheel
anders gedraagt. Opmerkelijk is het zeker, dat veldspathen,
die onmiddellijk aan deze grenzen, nagenoeg geheel versch
gebleven zijn. Zou men hieruit niet mogen besluiten tot
een verschil in chemische samenstelling van het ontlede
en het nog versehe mineraal?

b. Sanidine.

Tn hoeveelheid staat dit bestanddeel altijd bij den })lagio-
klas achter, hoewel het verschil bij enkelen (175) schier
niet merkbaar is; deze zou men dan tot möiil\'s sanidinc-
oligoklastrachyten kunnen brengen. Evenals de plagioklas
is zij nu eens goed gekristalliseerd, dan weder vorme-
loos; het eerste komt echter meer voor dan bij dezen,
het laatste in al die gesteenten, waar deze ook geene
kristalvormen vertoont. De goed gekristalliseerde vertoonen
vooral breedere cn smallere rechthoeken, OP cn coi?co, dc
kleinere zijn in den regel nagenoeg vierkant; ook scherpe
acht- of zeldzamer zealioeken komen voor. Deze vormen hangen

31

voornamelijk af van de richting, waarin de snede het kristal
getroffen heeft. Wat de grootte betreft, houdt zij meestal met
den klinotomen veldspaath gelijken tred, en zij vergroeit ook
verscheidene malen met dezen tot onregelmatige aggregaten.

De opbouw uit concentrische lagen is meestal zeer scherp
te zien; niet zelden gedragen zich sommige systemen van
lagen in het gepolariseerde licht anders dan de .aangrenzende;
a priori is het tegenovergestelde eer te verwachten, daar
de onderdeden van een kristal als regel allen overeenkomstig
optisch georïenteei\'d zijn. Dit zou hier dan misschien niet het
geval zijn, of wel een verschil in chemische samenstelling
zoude de oorzaak zijn van het verschijnsel. Dat het laatste
niet geheel onmogelijk is, blijkt ook uit het voorkomen
van eene geheel gelijkvormige kern, grootendeels uit ge-
kleurd glas bestaande, in het midden van het kristal; hier
wordt wel de niet tot den veld.«paath behoorende zelf-
standigheid mechanisch afgezonderd gehouden, zoo ook bij
de niet zelden voorkomende concentrische lageti van kleine
glasdeeltjes. De chemische samenstelling van sanidine is
trouwens ook niet volkomen standvastig; in sommigen komt
vrij veel natron voor, die in den typisch samengestelden niet
wordt aangetrolfen, en welks hoeveelheid tot 8 °/q stijgen kan.

Hier en daar is sanidine aan eene omzetting onder-
worpen; vooral in 144 is dit het geval, waar eenigen
inwendig geheel lichtgrijs en troebel geworden zijn. Aan
enkele gunstige plekken kan men daar eene zeolithvorming
waarnemen, aan andere echter is dc massa nog ondoor-
zichtiger cn schijnt er reeds kaolin te zijn gevormd.

Glasinsluitsels en weinige kleine dampbcllen komen veel-
vuldig voor; in vorm cn grootte stemnicn zij overeen met
die in plagioklas, hun aantal is soms merkbaar minder.

Ingesloten mineralen komen zelden voor, alleen in 144
zeer lange apatictniuilden, die door verschillende kristallen
steken.

De omzetting in eenen zcolith is reeds vermeld, enkele

32

anderen vertoonen nog eene in tridymiet (142), welks min of
meer duidelijk zeszijdige, elkander overdekkende plaatjes niet
zelden eene volkomene pseudomorphose naar sanidine vormen.
De aggregaten van tridymiet zijn echter ook dikwijls veel
onregelmatiger en vullen dan klaarblijkelijk kleine holten.

c. Hoornblende.

Dit mineraal werd in zeer uiteenloopende hoeveelheden
gevonden, tot soms gelijke aan die van plagioklas. Dc
grootte der doorsneden liep vrij sterk uiteen; de
aanzienlijkste, reeds duidelijk met het ongewapende oog
herkenbare stukken van n°. 142 bereikten eene lengte van
5 op eene breedte van 1,5 m. M.; van hier af vindt
men alle afmetingen, nu eens is de lengte ongeveer gelijk
aan de breedte, dan weder overtreft zij deze aanmerkelijk.
Evenzoo verschilde de kleur, die soms in een preparaat
nog duidelijk van tweeërlei geaardheid was, bloedrood en
lichtgeel; bij het draaien van eenen nicol gingen deze
in elkander over en waren dus het gevolg van ccn
sterk dichroïsmus. Zij wisselden overigens af van licht-
bruin, roodbruin, groenachtig bruin, bruinachtig groen
tot donker olijfgroen en vertoonden meestal ccne duidelijke,
soms sterke absorptie in bepaalde richtingen, die tot vol-
strekte duisternis bij oenen bepaalden stand des analysators
leiden kan.

In goede kristalvormen, waarbij men nevens de vlakken
van ooP meest nog dio vian ooPod waarneemt, treedt zij niet
dikwijls op, in den regel slechts, in kleinere stukken; do
grootere zijn meestal onregelmatig begrensd.

Insluitsels komen niet dikwijls voor, slechts in 142 enkele
brokstukken van plagioklas.

In vele der onderzochte gesteenten is de hoornblcndc
niet meer in haren oorspronkelijken toestand, maar vertoont
zich haar rand geheel verschillend van hot binnenste. Gene
is opgevuld met eene groote hoeveelheid zwarte ondoor-

33

schijnende korreltjes, door ziukel (BasnlU/esteine, Bonn
1H70) en anderen vroeger als magneetijzer beschouwd, Avelke
bij de kristallisatie der hoornblende mede opgenomen zouden
zijn en zich voornamelijk in de buitenste lagen hebben afgezet.
Hiervan is men echter teruggekomen, door eene zorg-
vuldige Avaarneming der verschillende wijzen, waarop zij
voorkomen. Ook blijkt het volstrekt niet, dat genoemde
korreltjes uit magneetijzer bestaan, en daarom verdient de
door vogelsang (Philosophie dei\' Geologie, Bonn 1867),
ingevoerde benaming /ropacicten", die de eigenlijke natuur
in het midden laat, de voorkeur. De meest aannemelijke
voorstelling is misschien die van zirkel (Krgstallinische
Gesteine längs des 40 Breitegrades in Nordwest-Amerika,
Bcr. der K. Sächs. Ges. d. Wissens.,) dat zij hun
ontstaan te danken hebben aan ccnc kaustische werking
van het gloeiend-vloeibare magma op dc reeds uitgc-
schcidene kristallen. ISIisschien moet men zich die denken
als ccnc splitsing der lioornblendezelfstandigheid in een
ijzerhoudend cn in een ijzervrij gedeelte, waarvan dan het
eerste zich als opacict vertoont, terwijl het tweede de tus-
schen de opacietcn liggende grijze, min of meer duidelijk
korrelige massa vormt.

In n°. 142 zijn de verschillende trajipen dezer omzetting
duidelijk te vervolgen; nu eens is de rand der veranderde
hoornblende smal cn dan scherp begrensd, zooals bij de grootere
stukken , dan eens breed cn naar binnen cn ])uitcn geleidelijk
versmeltende met de aangrenzende massa. Deze omzetting
heeft bij sommigen plaats gegrepen , voordat de kristallen
door de beweging van het magma braken, in welk geval dc
breukvlakken vrij zijn van opacietcn, on bij anderen daarna,
in welk laatste geval do breukvlakken, evenals de kristal-
vlakken, door dc omzetting zijn aangegrepen. Hit laatste
namelijk is onmogelijk te verklaren door aan tc nemen, dat
bij do kristalli.satio de hoornblendo kleine magneti(!ton hoeft
njoegcsleei)t, en daarom wel het sterkste argument tegen de

34

vroegere theorie. De inwerking kan zoover gaan, dat er
slechts een kleine hoornblendekera overblijft, en alleen de
analogie met andere stukken kan ons dan de zekerheid geven,
dat dc troebele, koiTclige massa vroeger hoornblende is ge-
weest en geen toevallig dicht aggregaat van kleine augiet-
en magnetiet-korreltjes of opacieten.

d. Augiet.

Evenals met de verwante hoornblende het geval is, loopen
de hoeveelheden augiet in de verschillende gesteenten zeer
uiteen. In de typische hoomblende-audesieten speelt hij eene
ondergeschikte rol; toch kan zijne hoeveelheid zeer toenemen,
totdat zij die der hoornblende evenaart, ja zelfs overtreft.
Hierdoor ontstaat dan eene toenadering tot augiet-audesiet,
wat de miueralogische samenstelling betreft, maar door
zijne structuur vertoont het gesteente duidelijk zijne
verwantschap met de hoorublende-andesieten.

Verscliilt de hoeveelheid augiet, ook de grootte der stukken
loopt tamelijk uiteen. De grootste doorsneden waren de schoone
en helder zeegroene van 175 (G.-Mërapi) van 1,44 x 0,G5
m.M.; van hier af vindt men ze in alle afmetingen, tot
zeer kleine, drupvormige korrels afdalend. In den regel
stemde de grootte vrij wel met die der hooniblcude overeen.

De kleur varieerde in verschillende tinten vau groen,
van fraai zeegroen (175), tot gras- en rosachtig of bruin-
achtig toe; soms zag men twee tinten tegelijk in één
preparaat, die bij het ronddraaien van den aualysator
afwisselen. Het pleochroïsmus. is echter steeds aanmerkelijk
zwakker dan bij de hoornblende en kwam slechts bij
enkelen voor (151 , 222).

"Wat hunnen vorm aanbelangt, zoo kwamen goede
kristaldoorsneden slechts in enkele gesteenten voor, daaronder
weinige goede achthoeken, ocP, o:;Pc>d, in 144. Iu

den regel waren dc stukken onregelmatig van vorm en min of
meer afgerond, doordat zij, door elkander te dnikken, niet
goed konden uitkristalliseeren.

35

Insluitsels waren niet veelvuldig; voornamelijk magneetijzer
in onregelmatige korrels, soms tot concentrische kringen
vereenigd, verder hier cn daar kleine, lichtbruine glaseieren
en zelden donkerbruine opacieten.

Hier en daar was augiet gedeeltelijk in hoornblende
opgenomen, of er mede vergroeid.

e. Magneetijzer.

Dit kwam voor in al de onderzochte preparaten, in
175 was het grootendeels door pyriet vervangen. In
.sommigen trad het op als vrij groote stukken, tot 1,15 m.M.
in doormeter, als tamelijk onregelmatige aggregaten van
kristallen, waarop hier en daar kleine glinsterende drie-
hoekjes, vlakjes van O, te zien waren (187).

f. IJ2 erkies.

Nevens magneetijzcr kwam in de doorsnede van 175 nog
ijzerkies voor, kenbaar aan zijne geelachtig grijs .spiegelende
kleur bij opvallend licht.

g. Apatiet.

Onder de primaire bestanddeelen speelde apatiet ccnc onder-
geschikte rol, hij kwam slechts als accessorisch bestanddeel voor,
evenals in zoovele andere gesteenten. liet mineraal vertoonde
zich in hoofdzaak in twee gedaanten, vooreerst als lange
dunne naalden, die meestal geheel kleurloos, soms cenigermatc
groenachtig waren. Deze doorboorden zoowel de grondmassa
uls ook andere kristallen (144), de langste bereikten eene
lengte van 0,72 en eene dikte van 0,012 m.M., anderen
waren iets korter en 2-3 maal dikker. Nevens deze meeat
gewone wijze van voorkomen, nam apatiet in andere gestcenteu
meer korte, min of meer ronde gedaanten aan, zoodat men op
den eersten blik het niet er voor zoude houdcil, maar die bij
nader onderzoek duidelijk .samenhingen met beter hcrkcid)ai\'c
vormen. Tot herkenning van het niincraal dienden nevens

3*

36

de hier en daar duidelijke kristalvormen voornamelijk de
basische splijtbaarheid en de dikwijls voorkomende kenmerkende
fijne streping, evenwijdig met de hoofdas. Meestal waren de
stukjes kleurloos, enkele malen zeer bleekgroen (187) of licht-
roodbruin(142). De grootte verschilde vrij sterk. Zoo werden
in 142 (Oengarang) doorsneden gemeten van 0,06 x 0,1
m.M., in 144 (van denzelfden vulkaan) 0,72 x 0,012, nevens
andere, die iets korter waren en 2-3 malen dikker, en in
151 (idem) van 0,33 x 0,05 m.M.

Apatiet kwam zoowel zelfstandig voor als ook ingesloten
in veldspaath (187) als ronde korrels, maar nog met duidelijke
basische splijtbaarheid, of als korte dikke zuiltjes met afge-
ronde pyramidale uiteinden, die soms in vrij groot aantal
dicht nevens elkander lagen. De meesten van dezen hadden
de reeds vermelde bleekgroene kleur. In den regel echter
was het mineraal niet in een ander ingesloten. In zeer
geringe hoeveelheid was dit het geval in 215 (G.-MCrapi),
waar duidelijke prisma- en pyramidcn-vlakkcn optraden cn do
.stukjes lichtbruin gekleurd waren. Dc talrijkste cn meest
afwijkend gevormde individu\'s werden in 151 (0.-Oengarang)
aangetroffen. Vooreerst werden hier korte, dikke zuiltjes
gevonden van 0,33 m.M. lengte cn 0,05 m.M. dikte met
duidelijke splijtingsvlakkcn OP, die aan het ccnc cindo van
een pinaköidvlak voorzien, aan het andere afgerond waren;
de zoodanige bezaten ook ronde cn langwerpige glasin-
sluitsels, die zeer dienstig waren bij dc diagnose van minder
duidelijke korrels. Andere waren dikker cn bezaten minder
rechte kanten, maar toch nog duidelijk de basische spijtings-
vlakken cn de volgens de hoofdas gerekte glasinsluitscls.
Nog kortere cn dikkere doorsneden hadden ongeveer gelijke
lengte cn dikte (0,12 cn 0,15 m.M.), cn waren duidelijk
hier en daar gespleten en in het bezit van dc kleine glas-
deeltjes, waarvan vcrschcidcnc nagenoeg geheel.rond waren.
In nog anderen begon de splijting te verdwijnen en was dc
vorm geheel onregelmatig, maar de ingesloten glasdruppcls

37

stemden nog geheel overeen met die iu de vorige doorsneden.
Hier eu daar vertoonden zich duidelijk de bekende hexagonale
doorsneden, waarvan sommigen met dezelfde ruwe oj)per.-
vlaktc als de geheel onregelmatige, afgeronde korrels; iu
enkelen treedt op eens weder P of OP op.

h. Kwarts.

Kwarts werd slechts in een der gesteenten, namelijk 175
van den Mërapi, gevonden in den vorm van kleine
onregelmatige waterheldere stukjes met spaarzame glas-
insluitscls cn onregelmatige spleteu. Ook makroskopisch
vertoonde het zich als fijne zuiltjes met pyramidaal uiteinde.

i. Overige mineralen,

ïen slotte verdienen nog een paar ontledings-producten
eeue korte vermelding, namelijk tridymiet en aragoniet. Het
eerste, de tweede hexagonale wijziging vau kwarts, werd
slechts iu eeu tweetal doorsneden aangetroffen, namelijk
in twee lavas van den Gr.-Oeugaraug, 142 cu 144. In
beiden vulden de bekende zeszijdige plaatjes kleine roude
holten, die eeue doorsnede van hoogstens 0,15 m.M. hadden.
Sommige dezer aggregaten bezaten duidelijk den vortn vau
een veldspaathkristal, uit welks verweering dus dc tridymiet
ontstaan was.

Aragouiet werd slechts eenmaal iu ccne doorsnede aange-
troffen, namelijk in 175, ccnc lava vau dcu G.-Mßraj)i, als
lauge dunne vezels, tot 0,2 m.M. laug en ter uauwernood
0,002 m.M. dik, die gedeeltelijk parallel liepen, gedeel-
telijk naar een gemeenschappelijk middelpunt convergeerden.
Tusschen gekruiste niçois vertoonde do geheele kristalmassa
ccne fnuvie aggregaatj)olarisïitie; zij vulde eeue kleine holte op.

k. Sirnctnnr en grondmassa.

Eeue eigenlijke grondmassa, in welke de grootere en kleinere
kristalleu verstrooid liggen, kwam slechts bij weinige der
gesteenten voor. Een waar glas was zeer zeldzaam eu dan

38

nog in slechts zeer geringe hoeveelheid voorhanden (in 1\'14,
175, 224) als een dun vliesje met weinige globulieten.
Waar eene basis aanwezig was, bestond die dus nagenoeg
geheel uit kleine kristallen, hoofdzakelijk van veldspaath, of uit
eenen onduidelijk begrensden, zoogenaamden veldspaathgrond,
die door de optische reacties wel is waar uit veldspaath
bleek te bestaan, maar zonder dat de grenzen tusschen de
verschillende individuen zichtbaar waren. Tusschen dezen
liggen dan soms duidelijke, scherpe, waterheldere rechthoeken,
zeer weinig door glasdeeltjes verontreinigd; zij bestaan dan
eens uit sanidine (enkele kristallen en carlsbader-tweelingen)
dan weder uit plagioklas met zijne chromatische strepen.
Waar de apatiet in merkbare hoeveelheid en in den vorm
van lange naalden aanwezig is, neemt hij ook deel aan
dc vorming der grondmassa en doorboort de verschillende
kristallen. Dit wijst daarop, dat hij het eerste vast
is geworden of dat de andere kristallen nog eenigen tijd
in eenen min of meer weeken toestand zijn blijven vor-
keeren en toen door de naalden doorboord zijn geworden.

Eene aanmerkelijke hoeveelheid grondmassa werd in 142 en
222 gevonden, in beiden was zij grijsachtig cn korrelig. In 142
(G.-Oengarang) bestaat zij uit hoekige korreltjes, die geheel
kleurloos of zeer licht groenachtig zijn en bij gekruiste niçois
nog eenen zwakken lichtschemer doorlaten; daartusschen
liggen kleine opacietcn cn bruine ferrioton. In deze grond-
massa bevinden zich nu dc heldere vcldspaathrcchtlioeken on
ook donkere vlekken, dio in do grondmassa overgaan en uit
fijne lichtgrijze korrels met opacietcn bestaan. Waar-
schijnlijk moeten deze vlekken geheel tot hoornblende
teruggebracht worden, daar zich dergelijke voordoen mot
ccnc duidelijke hoornblcndekern.

Veel overeenkomst met deze grondmassa heeft dio van
222 (G.-Wilis), waar nevens de onduidelijke,-vervloeiende
korreltjes zich nog uiterst kleine, grijsachtige naaldjes ver-
toonen. Waarschijnlijk moet men in beiden aan oenen

39

veldspaatligi-oiicl denken, die de ruimte tusschen de ver-
schillende individuën opvult; in beiden zou deze dan in
omzetting verkeeren, en de kleine korreltjes en naaldjes
zouden daarvan het resultaat zijn. In hen ontbreekt dus
eene eigenlijke isótrope massa, een glas, gelijk in de andere
doorsneden, oj) eenige twijfelachtige sporen na. De opvatting
dat de grijsachtige zelfstandigheid geene primaire massa
maar een omzettingsproduct is, wordt ook nog gesteund
door het voorkomen op verschillende plaatsen van licht-
roodgrijze gedeelten, die overeenkomen met de zeolithen in
de grootere veldspaathkristallen.

Over de structuur valt weinig te zeggen. Slechts bij
twee der preparaten was eene belangrijke hoeveelheid
grondmassa voorhanden, waarin de porphyrisch uitgescheiden
kristallen lagen. Van eene mikrofluctuatie-structuur was in
geene der doorsneden iets tc zien. Bij verscheidenen be-
stond het gesteente uit onregelmatig afgeronde stukjes der
venschillende mineralen, die in grootte niet zeer uiteenliepen,
cn bij enkelen (144 G.-Oengarang), ontstond door het
onregelmatig door elkander liggen van apatietnaalden ccn
soort van vilt, dat echter veel grover was dan dc fraaie
niikrolithenvilten der augiet-andesieten.

In het algemeen vertoonen dus deze gesteenten tweeërlei
typen: ten eerste met eenen veldspaathgl-ond, die hetzij nog
grootendeels versch (144 of 175),ofgehcel in ccnc grijze zcolith-
achtigc massa omgezet is (142, 222). Tusschen deze prepa-
raten bestaat een duidelijk verband. In dc overigen ontbreekt
deze veldspaathgrond en liggen de onregelmatige, rondachtige
of langwerpige veldspathen eenvoudig tegen elkander. Hunne
grootte loopt zeer uiteen. Dc verhouding van mono- en
triklinischen veldspaath wisselde zeer af; dc hoeveelheid sanidine
. Was ten hoogste gelijk aan die vnn plagioklas cn in andere
preparaten duidelijk veel minder. In verscheidenen, vooral
die zonder veldspaathgrond, trad de plagioklas in veel grootere
hoeveelheid oj) en konden deze dus zonder bezwaar tot de

40

hooniblende-andesieten gebracht worden. In anderen werd
het verschil al kleiner en kleiner en zou men deze gevoegelijk
tot de door möhl e. a. aangenomen groep der sanidine-
oligoklastrachyten kunnen brengen. Daar deze echter weinig
bijval vindt, en hare grenzen nog minder scherp zijn dan
die der verwante sanidine- en plagioklastrachyten, zoodat
het steeds eenigzins willekeurig blijft of men een gesteente
tot eene dezer drie groepen brengt, zoo scheen het verkieslijk
ze als hoornblende-andesieten te beschouwen, zij het dan
ook met de opmerking, dat niet allen als typische vormen
kunnen beschouwd worden.

Eene zwarigheid, hoewel van minder belang, was ook
gelegen in de verhouding van augict en hoornblcndc. In
de meesten nam echter de hoornblcndc de eerste plaats in, cn
daarbij was de structuur ten ccncnmale afwijkend van die
der augict-andcsictcn, zoodat eene verwisseling met dczo niet
wel mogelijk was; slechts in enkelen trad augiet in iets
grooter hoeveelheid op.

2. AÜGIKT-ANDKSIETEN.

Typische augict-andcsict bestaat uit plagioklas cn angict
in ccne grondmassa. Aldus samengesteld komt cr cchtcr
op Java geen voor; nagenoeg altijd bevatten zij nog sa
nidinc in afwisselende hoeveelheid, dikwijls hoornblcndc
met magnectijzer cn soms zeldzamere acccs.sorischc bcstand-
declcn, als: olivine, tridymiet, kwarts, apatiet, ctc.

a. Plngiolilna.

Wij znllcn ons overzicht der bcstnnddcclcn aanvangen
met don triklinischcn veldspaath, het inccst gewichtige
mineraal, dat bij dit gesteente steeds do hoofdrol speelt.

Wat den vorm der i)orj)hyri.sch uitgescheiden plagioklasen
aanbelangt, der zoogenaamde //Kinsprcnglinge", zoo is deze
in vele gevallen door duidelijke kristalvlakkcn, in dc
doorsnede natimrlijk lijnen , bepaald. Meestal is deze dan

41

langer dan breed eu ziju dc lengtekantcu het scherpst cu
duidelijkst geteekeud, terwijl aan dc beide uiteinden het
individu hetzij afgerond of niet scherp vau de grondmassa
afgescheiden is. Welke kristalkauteu deze lijnen vertegen-
woordigen, is aan de doorsnede zelden met zekerheid te
zien, waarschijnlijk in vele gevallen de ribbe TM tus-
schen makro- en brachypinakoïd of aan deze evenwijdig,
omdat de polysynthetische streping ook iu den regel met
haar parallel loopt. Dikwijls is de doorsnede ook aan
de korte zijden goed begi\'ensd, zoodat dan een rechthoek,
een parallellogram of een lange zeshoek ontstaat. Figuren
met nog meer zijden waren zeer zeldzaam en dan nog
bijna nooit meer gaaf. Iu slechts weinige gevallen waren
geheel onbeschadigde kristaldoorsneden zichtbaar, meestal
slechts grootere of kleinere brokstukkeu of geheel onregel-
matige fragmenten. Deze lagen dau iu grooten getale
door dc grondmassa verspreid cn vereeuigdeu zich dikwerf
tot aggregaten van verschillenden vorm, zoogenaamde waaier-
en stervormige, ook wel geheel om\'cgelmatige, waaraan ook
brokstukken van sauidineii deelnamen. De omstaudighedeu,
waaronder de lava vastgcwordeu is, de meer of minder
heftige beweging, waarin zij vóór dat oogenblik verkeerde,
moeten van veel invloed geweest ziju op do vormen der
ingesloten veldspathen cn andere mineralen; vaudaar dat
iu dc eene doorsnede dc kristallen vrij gaaf cu goed ge-
vortud zich voordoen cn men in de andere bijna niets dau
fragmenten aantreft. Door dc beweging kwamen de vcr-
RchiUcndc individuen met elkander iu botsing, waardoor
ZIJ braken of liet cciio zich in hot andere inboorde; mui
voorbeelden hiervan ontbreekt het uiet.

Aan ccn aimtul der pliigioklaseii is duidelijk waar to
ucMueu, dat hun groei pcviodiok is geweest\', zij zijn uit
schalen oj)gebouwd. Deze groei is ouafliankelijk vau dc
Bameustelling uit lamcllcu, want deze sMydeu dc laatatcu.
De bedoelde strepiug is dikwijls zeer fraai on Hjn; zoo

42

bijv, had, in de lava van den Mërapi n°, 200, een kristal
van 1,6 m,M. lengte en 0,7 m,M. breedte, aan beide zijden
eene strook van 0,22 m.M. breed, geheel vrij van insluitsels,
en daarin waren duidelijk ongeveer 40 lagen te tellen,
zoodat elke laag niet dikker was dan 0,005 m.M. In het
gewone licht is deze streping dikwijls reeds zichtbaar, maar
zij wordt toch in het gepolariseerde nog duidelijker. In
enkele gevallen was tusschen verschillende lagen een contrast
in polarisatiekleuren te zien, bijv. van geel en blauw.
Moet men hier denken aan eene veranderde richting der
optische assen of aan eene gewijzigde chemische samenstelling?
Dat het eerste niet onwaarschijnlijk is, mag men daaruit
afleiden, dat soms de strepiiig plotseling verandert, zoodat
een systeem van lagen niet meer evenwijdig is aan een
ander. De kristalvlakken van het peripherische kristal
zijn dan niet meer dezelfde als die van het centrale; dus
kan de ligging der kristallographische assen veranderd zijn
en daarmede die der optische. Eene veranderde chemische
samenstelling wordt daardoor natuurlijk niet buitengesloten.
De splijtingsrichtingen waren slechts zelden goed te zien.
Wat hunne grootte aanbelangt, zoo bereikten enkelen afme-
tingen van verscheidene millimeters in het vierkant cn waren
dus gemakkelijk met het bloote oog te onderscheiden. Zoo
maten de grootsten van een preparaat der lava van den
G.-Patoeha n°. 30, 4 X 2 m.M. en in n®. 32, 4 X 3 m.M.;
van den G.-Malawar n°. 54, 3x2 m.M. Deze waren
echter ook van dc grootsten; andere van den G.-G^?deh,
n°. 4 bijv., bereikten slechts ccne lengte van 1,9 op ccnc
breedte van 1,7 m.M. of van den Kawah-ïji-Widaï n°.
40, 1,5 en 1 m.M. In sommige lavas bleven zij ver bij
deze afmetingen ten achter; zoo bereikten zij bijv. in die
van den G.-Merbaboc, slechts 0,36 op 0,18 m.M., of in het
gesteente van den slakkenkegel des Mérapi, n°, 193, 0,3X0,2
m.M. Bij enkelen verschilden lengte en breedte meer; het
langste individu uit n°. 4 (G.-GCdch) bijv. was 2,4 m.M. lang

43

en slechts 0,9 m.M. breed, een der kleinere uit n°. 193
(G.-Mërapi) was 14 maal langer (0,1) dan breed (0,007
m.M.) Van deze afmetingen af tot de kleine kristalletjes
en mikrolithen, dié deel nemen aan de vorming der grond-
massa, vindt men in de meesten alle mogelijke overgangen,
hoewel in den regel de meerderheid der individuën toch van niet
zeer uiteenloopende afmetingen zijn. Bijna altijd is plagioklas
het voornaamste bestanddeel, en zeer dikwijls overtreft het
in massa al de andere bestanddeelen te samen, de algemeene
grondmassa daarin begrepen; in vele anderen is het niet
in zoo groote hoeveelheid aanwezig, maar maakt bijv. slechts
de helft uit van het gesteente of staat bij de grondmassa
vooral ten achter. In weinigen treedt het nog meer van
den voorgrond en wordt in enkelen door sanidine of augiet
in hoeveelheid geëvenaard.

Zooals altijd zijn de triklinische veldspathen ook hier weder
gekenschetst door hunne eigenaardige tweelingstreping.
Het is er echter verre van af, dat men daardoor altijd op
den eersten blik een tri- en monoklinischen veldspaath van
elkander zou kunnen onderscheiden. Vooreerst komt het wel
is waar uiterst zeldzame geval voor, dat een polysynthetisch
plagioklaskristal evenwijdig aan oofoo is doorgesneden, als
wanneer natuurlijk geene streping zichtbaar is. Op dit geval is
reeds door uosenüuscii, ziukel, e.a. opmerkzaam gemaakt.
Daarenboven is het ook volgens genoemde onderzoekers (1. c.)
volstrekt niet uitgemaakt, dat men ninmier eenen cnkelvoudi-
gen triklinischen veldspaath ontmoet. In vele der onderzochte
doorsneden kwam het ook voor, dat de tweelingstrepen plotse-
ling in het midden van het krist.il eindigen of alleen in cen
klein gedeelte zichtbaar zijn. Aan te nemen , dat het overige
nu orthoklas zoude zijn, is vrij gewaagd, omdat men nimmer
eene grens bemerkt in het gej)olariseerdo licht tusschen
het gestreepte en ongcstrcc])tc gedeelte. Een verschil in
samenstelling en in ligghig dor optische assen zou toch
zulk een klcursvcrschil moeten tc voorschijn roepen. Waar-

44

schijnlijk is dus het geheel een klinotome veldspaath. Nu
worden er ook, zooals boven gezegd is, talrijke brok-
stukken van kristallen in de doorsneden gevonden, wier
aantal dat der goed ontwikkelde dikwijls aanmerkelijk
overtreft, en het is zeker niet gewaagd aan te nemen, dat
onder de < ngesti-eepte fragmenten een groot aantal niet
mono- maar triklinisch zijn. Daarenboven, wanneer een
plagioklas door een snijvlak getroffen is, dat tot o^Pcc nadert,
zullen de lamellen zeer schuin (van ieder dus eene wig)
gesneden worden, waardoor de streping veel aan scherpte
verliest en de kleuren onmerkbaar in elkander overgaan.
Zulk eene streping nu kan ook voorkomen bij orthoklas,
wanneer het snijvlak niet evenwijdig loopt aan ccn der
kristalvlakken; het fragment in de geslepen doorsnede is dan
aan eene of aan beide zijden wigvormig; zeer goed kan
het nog door meer vlakken begrensd zijn, zoodat daardoor
ook eene dergelijke diffuse streping ontstaat. Op twee
andere wijzen kan eene sanidine ook nog eene streping
vertoonen; van beiden mogelijkheden werden gevallen waar-
genomen. Vooreerst door de heling van gebroken kristallen;
de verschillende stukken zijn dan bijna nooit in hunne
oorspronkelijke stelling, maar min of meer verdraaid; cn
ten tweede door het dikwijls waargenomen aangroeien
van kleinere kristallen aan grootere. ]\\Iogolijk is het, dat
die ongeveer gelijke breedte zullen hebben. Vooral bij dc
zoo veelvuldig voorkomende waaiervormige cn andere
aggregaten van veldspaathfragmcntcn is het dikwijls uiterst
moeielijk of zelfs onmogelijk de species met zekerheid tc
bei)alen.

Tn dc ontwijfelbare plagioklasen wisselden dikwijls smallere
en brccdcre lamellen met elkander af; kwamen alleen brccdcrc
voor, dan waren die in den regel niet scherp bcgrcn.sd. In
andeicn liepen dc lamellen klaarblijkelijk wigvormig uit, zoodat
een zeer spitse driehoek zich in de doorsnede vertoonde, in
plaats van twee evenwijdige lijnen. Een tweede strejicn-

45

systeem door tweelingvorming naar de periklinewet (twee-
lingsas in P, loodi\'echt op de ribbe MP) kwam sleclits
zelden tot ontwikkeling.

Om de strepiug duidelijk te zien, was het gewone licht
dikwijls voldoende, de grens tusschen twee lamellen ver-
toonde zich dan als een uitei\'st fijn zwart lijntje.

In verscheidene doorsneden waieu de strepen gebogen
of geknikt, waarschijnlijk een gevolg van deu eenigzins
plastischen toestand van het kristal en de beweging van
het magma, waarvan uog een aantal andere bewijzen
voorhanden zijn.

Evenals in de hoornblende-andesieten en de meeste andere
gesteenten, zijn de veldspathen zelden geheel zuiver eu vrij
vau vreemde bijmengseleu. Niet zelden bedraagt de gezamen-
lijke oppervlakte dezer verontreinigingen of iiisluitsels meer
dan die der overblijvende veldspaath-zelfstaudigheid. Deze
zijn: vooreerst ingesloten glasgedeclteu, die dikwijls regel-
matige rechtlioekeu in dc doorsnede vormen cn in den regel
dan voorzien ziju van een, soms meerdere spherische blaasjes,
door de contractie bij het bekoelen en vastwordeu ontstaan,
liet glas iu deze is iu deu regel bruinrood en bevat
kleine korreltjes. De iu.sluitsels ziju dikwijls ook geheel
onregelmatig van vorm, min of meer afgerond of ook vau
onregelmatige uitloopers voorzien, die uiet zeldcu anastomo-
seeren met die vau nabijliggeude. Deze bevatten iu deu regel
geeu blaasje eu ziju gerekt in de Icugterichtiug van het
kristal. De regelmatige glasinsluitscls bevinden zich dikwijl.s
in bepaalde rijen, eveuwijdig met deu omtrek van het kristal.
Niet zelden vindt men verscheidene vau zulke reeksen uaast
elkander. De kleine ronde glasdeeltjes zijn hetzij geheel on-
regelmatig door de massa verstrooid of tot wolkjes verecuigd;
ook wel tot eenen hoop in het centrum, of zij vormen eeue of
meerdere concentrische lagen, waarnnjir men zouaire eu
centrale kau onder.scheiden. Hier en daar waren de glasdeeltjes
zeer in de lengte gerekt eu dan hetzij evenwijdig aan deu

46

naastliggenden kant, hetzij alle aan ééne zijde evenwijdig.
In den regel vormden de aldus geschapene slechts eene
buitenste laag, die zeer gemakkelijk te verwisselen was
met eene troebeling tengevolge eener ontleding. Hunne
afmetingen zijn zeer afwisselend: zoo werden er, bijv., in eene
plagioklas-doorsnede van den G.-Mërapi gemeten van 0,015
m.M. lengte en 0,008 m.M. breedte, die tot de grootsten
behoorden; in hen nam het blaasje ongeveer ^ dér ruimte in,
terwijl onmiddellijk daarnevens zich kleinere bevonden van
slechts 0,001 op 0,002 m.M. Zeldzaam was het voorkomen
van augiet-mikrolithen in deze glasmassas.

In enkele veldspathen was eene zeer dunne laag bruinachtig
glas in eene spleet ingedrongen en vertoonde dan eene verdeeling
in polyeders; waarschijnlijk moet deze aan eene langzame con-
tractie worden toegeschreven. Niet zelden zijn binnen het kristal
ook deelen der grondmassa opgenomen, die dan nog mi-
krolithen of magneetijzerkorreltjes bevatten. Deze mikrolithen
zijn in vele gevallen duidelijk groenachtig cn moeten dan
als augiet beschouwd Avorden; in anderen is geene kleur
duidelijk te herkennen en kan men ze even goed aanzien
voor veldspaath als voor augiet. Zij worden ook rechtstreeks
in den veldspaath gevonden en richten zich dan v.TJik even-
wijdig aan het nabijgelegene vlak. In cen preparaat van
den G.-Mërapi, n°. 169, werden de kleinste aldus ingesloten
naaldjes bevonden van 0,0065 X 0,001 m.M. en de grootste
van 0,04 X 0,008 m.M. groot te zijn. Dat de ingesloten
grondmassadeelen identisch zijn met de basis, waarin de kris-
tallen liggen, is soms te herkennen aan eenen duidelijken
samenhang, en in dit geval is het rondachtige insluitsel van
eenen steel voorzien. Dikwijls is deze verbroken en heeft zich
later veldspaathmassa over de opening afgezet; in andere ge-
vallen is de doorsnede zoo getroffen, dat de steel bedekt is.

Nevens kleine augietmikrolithen zijn hier en daar dui-
delijke kristalletjes en zoogenaamde druppels van hetzelfde
mineraal gevonden; deze gevallen waren echter vrij zeldzaam.

47

Eene chemische verandering kon slechts in weinige ge-
vallen bespeurd worden, het duidelijkst in de lava van
den G.-Diëng, n°. 124. Bij opvallend licht vertoonden
de plagioklasen eenen lichtgrijzen rand. Deze was on-
doorschijnend en zond naar het centrum toe kleine spitsjes
uit, waarlangs de ontleding verder doordrong. Aan de
spleten was zelden iets te zien, zoodat het bij lange niet
zoo fraai was als in den boven beschrevenen hoornblende-
andesiet.

b. Sanidine.

Over de moeilijkheid om steeds met zekerheid de
beide veldspathen van elkander te kunnen onderscheiden ,
werd reeds boven gesproken. Zoo men goede kristal-
doorsneden heeft, is dit gemakkelijker, maar deze ont-
braken zeer dikwijls. Voornamelijk waren het min of
meer langwerpige rechthoeken, hier en daar tweelingen
vormend naar de carlsbader wet. In enkelen waren lange
zeshoeken, nog veel zeldzamer achthoeken. Het veelvul-
digst kwam dit mineraal voor in brokstukken, dus geheel
of gedeeltelijk onregelmatig begrensd. Evenals bij den
vorigen veldspaath lagen deze dan geïsoleerd of nunder
dikwijls tot aggregaten vercenigd, die niet zelden eerst
in het gepolariseerde licht als zoodanig te herkennen
Avarcn en dan ook voor een groot deel mede uit plagioklas
opgebouwd bleken te zijn. Ook dc door uosenhusch
e. a. vermelde geregenereerde kristallen kwamen in sommige
preparaten voor; zij vertoonden zich als dcelen van een oor-
spronkelijk kristal, weder door sanidine-massa verbonden,
maar dat tusschen niçois duidelijk uit verschillende frag-
menten bleek te bestaan. Deze laatsten waren na het breken
min of meer gedraaid en dus anders optisch georiënteerd.
Bij eenigen waren de stukken in elkander gedrongen.

De meeste geheele en gedeeltelijke kristaldoorsnedeu
vertoonden zeer fraai den opbouw uit conccntri.sche lagen

48

als eene uiterst fijne streping; bij gekruiste niçois was die
samenstelling in den regel duidelijker te zien, Avaarbij dan
dikwijls een zeker aantal lagen andere polarisatie-kleuren
bezat dan de aangrenzende. Niet zelden volgde op eene
gebeel waterheldere laag eene, die zeer rijk was aan
kleine ronde of gerekte glasinsluitscls.

De grootste doorsneden vond ik in de lava van den
G.-Soembing, n°. 136; hier waren zij reeds met het onge-
wapende oog gemakkelijk te herkennen en maten 2 X 1,2
m.M.; in anderen bereikten zij eene lengte van 1,44
cn eene breedte van 0,58 m.M. of van 0,5 en 0,3 m.M.;
meestal hielden zij vrij wel gelijken tred met de pla-
gioklasen maar waren iets kleiner. Zij werden van daar
af in allerlei grootten gevonden, maar met eene duidelijke
voorliefde voor bepaalde afmetingen. Hun aantal was
mede zeer afwisselend ; nu eens ontbraken zij geheel, op
enkele twijfelachtige sporen na, dan weder waren zij vrij
talrijk, in enkelen in even grooten getale als de triklinische
veldspaath; in den regel was hunne hoeveelheid aanmerkelijk
minder dan van dezen doch grooter dan die van het derde
bestanddeel, den augiet. Door het toenemend gehalte aan
sanidine naderden deze andesieten weder tot dc eigenlijke
trachyten, met name tot de in de laatste jaren voorge.slagen
gi-oej) der augiet-trachytcn.

Dc verontreinigingen der orthotome vcldspathen kwamen
nagenoeg overeen met die van dc plagioklas. Kleinere en
grootere bruine glaseieren, niet zelden in concentrische
lagen gerangschikt, nevens kleinere apatietnaaldjcs cn augiet-
mikrolithen, dikwijls ook tot eenen centralen kern verzameld,
waren de voornaamsten. In enkele doorsneden was de
veldspaath nagenoeg geheel zuiver. Hier en daar omsluit
hij gedeelten der grondmassa, die soms nog met de ondiggcnde
samenhangen. Zeldzamer waren kleine gasporiën en twij-
felachtige vloeistof-inshiitscls (16ü. G.-Mßrapi) en ronde
korrels van augict (218 idem.) Als regel mag men wel

49

stellen dat de verontreinigingen minder talrijk zijn dan die
van plagioklas. Eene beginnende ontleding werd mede
sleehts zelden waargenomen (G.-Diëng, 124.) In het
algemeen werd dus sanidine als vrij standvastig bestanddeel
gevonden en wel nagenoeg altijd in merkbaar geringer hoe-
veelheid dan plagioklas; de verhouding was zelden eenigszins
nauwkeurig aan te geven wegens het aantal twijfelachtige
fragmenten. De meeste als .sanidine beschouwde stukken
waren onregelmatige fragmenten , ten deele ook regelmatige
doorsneden. Altijd was eene fraaie laagsgCAvijze structuur
zichtbaar, die dikwijls nog duidelijker gemaakt werd door
centrale, zonale of peripherische glasinsluitsels; deze kwamen
steeds in geringer hoeveelheid voor dan in den plagioklas.

c. Augiet,

Uit de tegenstelling van trachytische of veldspaathlavas,
waartoe ook ons gesteente gerekend wordt, en basaltische
of augietlavas kan men reeds opmaken, dat dit mineraal
hier eene minder belangrijke rol bekleedt dan bij den basalt.
Ilet treedt overal ondergeschikt aan den triklinischeii veld-
spaath op en wordt zelfs meestal in hoeveelheid door den
monoklinischen overtroffen.

Beschouwen wij eerst den vorm, in welken hij zich in
dc verschillende gesteenten vertoont. Evenals de veld-
s])athen, komt hij zoowel in onregelmatige als in door
krl.stalvlakken begrensde doorsneden voor. Daar aan de
augietkristallen de vier prlsm en vlakken met de ortho- en
kllnopinakoïden ontwikkeld zijn, moet de dwarse doorsnede
een achthoek zijn. Kenmerkend nu voor de augiet-andesleten
is de bijzondere ontwikkeling der belde pinakoïden, die
ook bij de javaansche werd waargenomen. Gewoonlijk
houden zij en de jirismenvlakken elkander in evenwicht,
maar niet zelden ontwikkelen de eersten zich ten koste van
de laatsten; het gevolg hiervan is eene toeiuidcrlng tot een
quadraat of, zoo dc snede scheef gevoerd is, een kortere of

50

langere rechthoek, waaraan dan de hoeken in meerdere of
mindere mate afgestompt zijn door coP. Zeer fraaie regel-
matige acht- en rechthoeken werden in de lava van den
Mërapi (195) gevonden. Bijna altijd zijn in de doorsneden
de beide prismatische splijtingsrichtingen goed te zien met
hunnen kenmerkenden hoek van 87°6\' - Bij de overlangsche
doorsneden zijn deze spleten natuurlijk zichtbaar als even-
wijdige strepen; daarbij voegt zich bij enkelen (33. G.-
Patoeha) eene streping loodrecht op de hoofdas. Is dit
toevallig of komt er hier en daar eene splijtbaarheid voor
evenwijdig aan OP of aan ± Pco? Rosenbuscii (iWiVtrns-
liopische Physiographie der Gesteine) maakt er eveneens
melding van. In deze lengtedoorsneden vertoonen zich niet
zelden vlakken, die de kristallen in de hoofdas begrenzen,
dus basisch-pinakoïd, pyramiden en dommen.

Nevens deze kristallen vindt men een aantal afgeronde of
onregelmatige fragmenten; in het eene preparaat behaalden
gene de overhand, deze in het andere. Zooals ook de
vorige mineralen streefden de augiet-fragmenten er naar zich
weder te concentreeren, waardoor verschillend gevormde
aggregaten ontstonden. Deze waren soms alleen als zoodanig
te herkennen aan hunne fraaie moz-aïek-polarisatie, en
omsloten meermalen ook stukjes veldspaath.

De kleur wisselde in verschillende tinten af van groen
en geelachtig-, bruin-, blauw- en gtijsachtig-groen; ^oms
was zij zeer bleek. Niet zelden waren alle doorsneden
niet van dezelfde kleur; met name verschilden de over-
langsche en dwarse, b. v. de eene was lichtgroen en de
andere lichtgrijsachtig groen. Bij het draaien van den
analysator was het evenwel duidelijk te zien, dat de stukjes
bij elkander behoorden, de tinten gingen in elkander over;
er Avas dus hier een vrij sterk dichroïsmus. Ook dan,
wanneer de kleur overal dezelfde was, kon men nog meestal
een zwak pleochroïsmus bcsi)curen.

Niet zelden, met name zeer fraai in een preparaat van

51

den G.-Mf^rapi, 169, was een opbouw der kristallen uit lagen
waar te nemen, die eene groote mate van fijnheid kon-
den bereiken. Nog duidelijker werden dikwijls deze zonen
gemaakt door op rijen gelegene kleine glasiusluitsels en
m agneetijzerkorreltj es.

Hier en daar waren talrijke kleine augietfragmenten
dicht bijeen gelegen, die waarschijnlijk afkomstig waren van
grootere verbrokkelde kristallen, want op andere plaatsen
werden dergelijke aangetroffen in gezelschap van duidelijke
overblijfsels van een grooter kristal.

De grootere augieten waren meestal met het bloote oog
reeds duidelijk zichtbaar als kleine groene vlekjes; de aanzien-
lijkste afmetingen waren bijv. 1,97 X 0,26 en 3,6 X 0,65 m.M.,
(30, G.-Patoeha) of 2-3 X 1-2 m.M. (169, G.-Mfirapi);
in een ander preparaat (171, van denzelfden berg afkomstig)
mat eene verlengd zeshoekige doorsnede // c, 0,84 m.M.
in de lengte op 0,22 m.M. in de breedte, en eene tweede,
loodrecht op c doorgesneden, 0,65 X 0,5 m.M.

In hoeveelheid stoud augiet altijd bij den trikliuiachcu
veldspaath achter, omgekeerd overtrof hij de hoornblende
in den regel, wanneer deze aanwezig was.

Behalve in duidelijke kristaldoorsneden cu fragmenten
komt augiet nog voor als kleine naaldvormige mikrolithen
cn korrels, die een bestanddeel der grondmassa uitmaken
en daarom beter bij deze besproken worden. Hoewel duidelijk
van de grootere kristallen te onderscheiden, bestaan er toch
allerlei overgangen van de kleiue onregelmatige korrels tot
de mikrolithen, van dezen tot kleine zuiltjes met ])yramidale
eiuden, terwijl deze weder door verschilleude overgangen met
de grootere kristalleu ziju verhouden.

Meestal is dc grootte der augieten geringer dan die der
veldspatheu.

De bekende tweeliugswet, waarbij het tweeliugsvlak
Ij ocPcc is, voud ook hier talrijke toepassingen, liijua
altijd traden ecuige smalle strejieu ongeveer iu het midden

4»

52

van het kristal op, niet zelden Avaren deze reeds met
het gewone licht te onderscheiden en dan van groote
scherpte. In eene doorsnede, waar 6 dezer dunne lamellen
naast elkander lagen, bedroeg de dikte van elk hunner
0,025 m.M. (171, G.-Mërapi). Het grootste aantal dezer
plaatjes, namelijk negen, werd gevonden in eene lava van
den Gr.-Patoeha. Op zeldzame uitzonderingen na zijn de
strepen scherp en doorloopen het geheele kristal, wat bij
de triklinische veldspathen zoo dikwijls niet het geval is.
Meestal zijn zij van gelijke breedte; in een enkel geval
was de middelste der tusschengeplaatste lamellen een paar
malen breeder dan de anderen. Eene enkele maal waren
de strepen plotseling afgebroken, terwijl op eenigen afstand
terzijde volkomen gelijke de andere helft der doorsnede
doorliepen; hier had men waarschijnlijk met een gebroken
maar volkomen en onzichtbaar geheeld kristal te doen.

Aan eene omzetting was de augiet hier en daar onder-
worpen. Deze openbaarde zich in eene bruine kleur aan
randen en spleten, die een gevolg was der oxydatie van het
ijzer-oxydul; dikwijls kwam dit echter niet voor. In een pre-
paraat van den G.-Patoeha, 30, waren verschcidencn geheel
in een bruingeel ontledingsproduct omgezet. Veel zeldzamer
dan de veldspathen en in geringer mate was hij veront-
reinigd, in enkele gevallen (30, G.-Patoeha) door kleine
apatiet-zuiltjes of augiet-mikrolithen, in anderen door mag-
ncetijzerkorreltjes. Het veelvuldigst waren glasinsluitscls
van eene lichtbruine kleur. Deze waren in zeldzame
gevallen (33, G.-Patoeha) uiterst klein cn langgerekt, waar-
door eene zeer fijne evenwijdige streping ontstond, niet
ongelijk aan die van apatiet. Kleine vcldspaathkrist.\'vllen
en korrels werden mede in enkelen gevonden. De bruine
glasdeeltjes waren soms van geheel onregelmatige gedaante.

Eene eenigzins uitvoerige be\'schrijving verdient een voor-
komen van augiet in dc lava van den G.-Kloet, 235. Een
in het gewone licht schijnbaar homogeen kristal bleek bij

auliweiicliiig der niçois tc bestaan uit een aantal augiet-
l\'ragnienlen cn eene massa opacicten, zwarte korrels en
druppels, die niet met zekerheid als magneetijzer waren te
onderscheiden. Dit herinnerde aan dc veelvuldig Avaargc-
nomen kaustisch omgezette hoornblenden. De korrels waren
min of meer duidelijk op rijen gerangschikt, die aan
weerszijden vedersgewijs op eene lijn uitliepen, cvcnAvijdig
aan de lengterichting van het kristal en aan het eene uit-
einde van deze lijn waaiervormig uitstraalden. De korrels
waren allen afgerond, ten deele verlengd van vorm cn niet
geheel zwart, maar eenigzins bruinachtig.

d. Hoonil) lende.

Na den augiet komt, als voornaamste acccssorisch mineraal,
het eerst de hoornblende in aanmerking, welker toenemende
hoeveelheid het gesteente doet naderen tot de hooniblendc-
andesietcn.

Zeer zelden komt dit mineraal in goede kristal-doorsneden
voor, meestal zijn de stukjes onregelmatig van vorm, hoewel
dan niet zelden nog eenigermate ruitvormig of langwerpig
rechthoekig. Hunne kleur was steeds bruin in verschillende
tinten, rood-, groen- of geelachtig; niet zelden werden
doorsneden van twee verschillende kleuren in een jireparaat
gevonden. Deze kleuren gingen dan meestal bij draaiing
van den analysator in elkander over, ten bewijze, dat zij
het gevolg van dichroïsinus waren. Dit Avas meestal zeer
sterk; in eidcelen (135 van den G.-Sendoro, bijv.) zwakker.
Andere kleursverandcringen Avaren o. a. van donkeroliji-
groen tot lichtgroen (170, G.-Mörapi) of van geel tot
roodbruin (205, idem).

Het aantal doorsneden Avas zeer afwisselend, soms was
het even groot als dat der augieten (.\'50, (J.-Patoeha), soms
ontbraken zij geheel ; meestal stonden zij in hoeveelheid,
evenals in grootte, aanmerkelijk bij augiet ten achter.

De omzetting der hoornblende, ten gevolge eener kausti-

54

sehe werking van het iiiagtna, was volkomen dezelfde als
reeds bij de hoorublende-andesieten werd beschreven; dik-
wijls bleef er nog eeu grootere of kleinere hoornbleudekeru
over; niet zelden echter ging ook deze geheel verloren. De
rand was scherp tegen de grondmassa begrensd bij som-
migen en ging daarin langzaam over bij andereu. Zeer
vele der preparaten, die hoornblende bevatten, vertooudeu
deze omzetting volstrekt niet, of zij bepaalde zich tot ecu
zeer smal randje.

e. Overige mineralen.

Over de andere minerale besüiuddeelen valt nog minder
te zeggen. In de eerste plaats komt dan het magueetijzer
in aanmerking. Zeer eenvormig was het uiterlijk van
dit mineraal. Enkele malen werden (piadratische of drie-
hoekige doorsneden gevonden; dikwijls Avaren de stukjes
nog ten deele door kristalvlakjes begrensd, maar meestal
waren het geheel onregelmatige aggregaten van kleine
kristalletjes, met spiegelende vlakjes bij oj)vallend licht.
De doormeter ging nooit 0,3-0,36 m.M. te boven en
was in beide richtingen vrij wel gelijk. Aan verscheidenen
was een bruinachtige glans zichtbaar, waarschijnlijk oen
gevolg van oxydatie. De hoeveelheid was iu den regel
gering en stond aanmerkelijk bij die vau augiet achter,
slechts zelden evenaarde zij eeuigermate dit mineraal.

Aputiel werd, in tegenstelling met magnetiet, slechts
iu enkele gesteenten gevonden, met name ii» die van deu
G.-Patoeha, 30, 31 cn 33. In u°. 30, bijv. werd hij iu
kleine hoeveelheid aangetroffen in stukje.s vau ± 0,1 m.M.
lang en 0,04 m.M. breed. Zij waren als zoodanig weder
kenbaar aan htume basische splijtbaarheid cn bezaten aan
het eene einde pyramidenvlakkeu. De bekende fijne stro[)ing
ontbrak evenmin. In 31 en 33 vertoonde hij zich als vrij
lange cn dikke lichtgroenachtige zuiltjes.

Tridymiet k^vam in een viertal lavas voor: die van

55

den G.-Gëdeh (4), van Kawah-Tji-Widaï (Patocliaj (40),
G.-Mërapi (171) en G.-Kloet (233); liet had in allen
den gewonen vorm vau kleine afgeronde vier- of zeshoe-
kige schubbetjes, die, elkander gedeeltelijk bedekkend,
onregelmatige holten vulden; in het eene waren de blaadjes
iets grooter dan in het andere preparaat.

Koolzuurijzeroxydul of ijzerspaath, hoogstwaarschijnlijk
als een ontledingsproduct te beschouwen, werd mede in het
gesteente van den Kawah-Tji-Widaï, n°. 40, aangetroffen
en vertoonde zich daar als een gedeelte van eenen
cirkel met eenen donkeren rand, waarbinnen eenige lichte
ringen en cen lichtbruin centrum. Nevens deze concen-
trische, was er nog zeer duidelijk ccnc radiale structuur
zichtbaar, waardoor een aantal smalle sectoren met pyra-
midale uiteinden ontstonden. Buiten den vernielden don-
keren rand was er nog een klein, kleurloxis gedeelte, waar
dc spitse uiteinden der sectoren duidelijk te zien waren.

Als laatste accessorisch bestanddeel zij nog olivine. ver-
meld , die in ccn viertal preparaten werd aangetroflen.
In die van den G.-Patoeha n°. 32, den G.-Mërapi n°. 193,
was zij in kleine hoeveelheid voorhanden en geheel water-
helder; sommige stukjes echter hadden eenen bruinen rand.
Hun vorm was geheel onregelmatig. Zij bevatten slechts
sjiaarzamc, ronde glasinsluitsels. In dat van den G.-Lawoc
218, was de vorm dezelfde; de grootte bedroeg ongeveer
0,40 x 0,55 m.M. Hier omsloot zij ook kleine, donker-
bruine vierkante picotietkristalletjes, maar overigens was zij
volkomen helder en frisch. lii 200 (G.-Ajung) kwam zij
eveneens in kleine hoeveelheid voor, doch zonder picotict.

f. Grondniassd.

Nevens de porphyrisch uitgescheidene mincraal-individucn
is nog eene, al of niet kristallijn-ontglaasde, grondmassa
waar tc nemen, in welke de eersten gelegen zijn. Het
karakter dezer grondmassa kan nog zeer verschillend zijn.

56

Vooreerst treft men, evenals bij de hoornblende-andesieten,
eenen veldspaathgrond aan, namelijk in de lavas van den
G.-Patoeha (30 en 33), Merbaboe (.152), Mërapi (169,
171,195), Lawoe(218j, Kloet (^233), Ardjoeno (243), en
Ajang (280). Nanw hieraan sluit zich dan die grondmassa,
in welke wel is waar geen eigenlijke niet-geïndividualiseerde
veldspaathgrond aanwezig is, maar waar deze toch in hoofd-
zaak uit kleine veldspaath-, meestal plagioklas-kristalletjcs
bestaat, die min of meer duidelijk zich laten onderscheiden
en ook soms eene neiging vertoonen om met elkander
Ie versmelten. Zulk eene basis bevatten o. a. de lava\'ti
van den Mërapi (204 en 205); duidelijker nog waren al
de kleine individuen van elkander te onderkennen in de
lava 246 van den Smeroc. Deze veldspaath, hetzij al,
hetzij niet tot kleine lijstjes gedifferentieerd, was dikwijls
niet meer in zijnen oorspronkelijken staat aanwezig, maar
min of meer ontleed, waardoor dan weder een licht-roze-
rood zeolithachtig mineraal ontstond. Dit droeg er ook
toe bij om de grenzen tusschen de individuen te doen
vervloeien. Zulks was bijv. het geval in 30 (G.-Patoeha),
waar het omzettingsproduct van den veldspaath een netwerk
vormde; in anderen, bijv. 33 van denzefden vulkaan, ont-
stonden daardoor onduidelijk omschreven plekken van dezelfde
tint. Meestal waren behalve den niet zelfstandig bcgiensdcn
veldspaath nog een groot aantal lijstvormige, nagenoeg
iiitsluitend triklinische, individuen voorhanden , wier grootle
bijv. in n°. 30 gemiddeld 0,03 x 0,0065 m.M. bedroeg;
deze waren dan meestal door overgangen verbonden met
de overige porphyrische.

Niet zelden waren de kleine vcldspaath-mikrolithen
geheel enkelvoudig; minder talrijk waren do uit 2 en
zelfs 3 hunellen samengestelde, die geheel met de
vorigen overeenstemden, zoodat nicn deze ook wel als
plagioklas beschouwen mag. Ook breedere rechthoekjes,
ten dcclc gestreept, ten dcele niet, bevonden zich soms

te midden der groudmassa; van dezen is waarscliijnlijk een
groot deel monokliniscli. Behalve de veldspathen namen
nog augieten o}) verschillende wijze deel aan de samenstelling
der grondmassa. Een goed gevormd mikrolithenvilt, zoo
karakteristiek voor zeer vele augiet-andesiet-lavas kwam niet
dikwijls voor; in sommige preparaten vormden de mikrolithen
door hun groot aantal daartoe toch eene duidelijke toe-
nadering. Onder anderen was dit het geval in 195 (G.-
• Merbaboe), 33 (G.-Patoeha), 218 (G.-Lawoe), waar de
grondmassa op sommige plekken met recht dien naam
mocht dragen. Xevens deze mikrolithen werden in 171
nog zeer kleine, aan beide zijden scherp toegespitste,
augiet-kristalletjes aangetroffen; deze geven door hunne
opcenhooping aan de doorsnede ccne grijsachtige tint.
In anderen nam dit mineraal ook wel den vorm aan van
uiterst kleine korreltjes. Wanneer in de grondmassa nog
kleine roode, waarschijnlijk ijzerhoudende lichaampjes, zoo-
genaamde fcrrleten aanwezig waren, hechtten deze zich gaarne
aan de kleine augiet-lndivlduën. Evenals de veldspathcn
waren de augiet-mikrolithen soms eenigzins ontleed on dan
lichtbruin gekleurd; overigens lagen frissche en ontlede
ordeloos door elkander.

Als laatste bestanddeelon moeten nog genoemd worden:
kleine zwarte korreltjes en (piadraatjos, die in volo gevallen
als magneetijzer, in andere zeker niet als zoodanig mogen
beschouwd worden, en dan niet onwaarschijnlijk afkomstig
zijn van kaustisch veranderde hoornblende (zi ukkl: Gcatehic
des 40 IJi\'eitet/rades). In verband hiermede staan misschien
do in 204 (G.-M(?rapi) gevondene mosachtigo zwarte of
donkerbruine vlekken, te meer daar In het centrum van
onkelen dezer nog eene kleine bruine dichroïtisciic kern,
ongetwijfeld boornblende, word aangetroffen. Het gedeelte
van het preparaat, waar zich de mecsten dier vlekken be-
vonden , had ook eene duidelijke bruinachtige tint In het
opvallende licht, een blijk van cen aanzienlijk ijzoroxyd-

58

gehalte. In een ander preparaat (205 van dienzelfUen
berg) waö de bruine kleur nog sterker, de oxydatie dus
nog meer gevorderd. In 218 (G.-Lawoe) waren nog
geringe sporen van een lichtbruin glas te herkennen.

Eene tweede wijziging der grondmassa bestond in het
optreden van eene aanmerkelijke hoeveelheid glas, dat
volkomen of nagenoeg kleurloos, of lichter of donkerder
bruin was. In beide wijzigingen komen dikwijls mikrolithen,
in grooter of kleiner aantal, voor, zonder dat zij in den
regel een viltachtig weefsel vormen. Het kleurlooze glas
maakte een hoofdbestanddeel der grondmassa uit in de na-
volgende gesteenten: 124 (G.-Diëng), 240 (G.-Kawi),
die nog als dichte lavas moeten beschouwd worden, cn in
de puimsteenen van den G.-Gëdch 5, G.-MCrapi 170 cn
20.3, G.-Kloet 236 en 238 en van den G.-Patoeha 31,
die van al de anderen zeer afwijkt.

Het kleurlooze glas is in afwisselende hoeveelheden voor-
handen ; in eene der dichte lavas (240) treedt het zeer op den
achtergrond, terwijl het in 124 in aanzienlijke hoeveelheid aan-
wezig is. In beiden bevat het veel augiet-mikrolithen; in dc
eerste zijn die vrij kort in verhouding tot huimc dikte cn
worden vergezeld van eenige vcldspaath-lijstjes; tevens ziet men
hier cn daar veel ijzerhydroxyd. In de tweede behooren zij
eveneens grootendeels tot augict, cn vormen dan ccn duidelijk
viltwecfsel, maar ook gedeeltelijk tot veldspaath. Dc laatsten
bestaan uit 1 of 2 lamellen cn zijn gemiddeld 0,065 x 0,008
m.M. groot; de eersten zijn vele malen kleiner. In plaats
van geheele naaldjes werden dikwijls aaneenschakelingen van
uiterst kleine, vierkante korrels gevonden. Dc niikrolithen
waren hoofdzakelijk van tweeërlei afmetingen; groote, naahl
vormigc met afgeronde hoeken van 0,04 X 0,002 m.M. cn
kleinere van 0,01 X 0,002 m.M.\' Daartusschen lagen nog
kleine augictzuiltjcs, die niet zelden bruin geworden waren
door oxydatie, cn enkele zwarte Irichicten.

De vijf augiet-andesiet-puimstccncn bezaten natuurlijk

5!)

üilrijke grootere en kleinere, ronde en langwerpige liolten,
die soms sleclits door eenen uiterst tcedercn wand van
elkander gescheiden zijn. In het glas lagen slechts ccn
klein aantal mikrolithen, in 170 (G.-Mërapi) daarenboven
eenige ferrieten; in 203, 236 en 238 ontbraken ontgla-
zingsproducten geheel. Merkwaardig zijn tegenover het
geheel kleurlooze glas zeker de, door globulieten gedeel-
telijk ontglaasde, bruine glaseijeren, in den veldspaath van
236, die tevens nog hyaline bruine glasinsluitscls met een
blaasje bevatte.

Geheel afwijkend was, zooals boven reeds gezegd is,
dc grondmassa der lava van den G.-Patoeha 31, die
wegens het volkomen kleurlooze glas hierbij gebracht is.
Dit glas vertoonde op talrijke plaatsen kleine bruine cirkels,
welker uiteinden niet altijd samenvallen, maar eenigzins
van elkander verwijderd zijn, evenals een losgesprongen
hoepel. Deze perlietische scheuren, een contractie-verschijn-
sel, ziju kenmerkend voor dit gesteente, soms vindt, men
cr twee binnen elkander. In dit glas bevinden zich ook nog
augict-mikrolitlien, hoewel uiet in groote hoeveelheid.

Aan het kleurlooze glas als hoofdbeslauddccl der grond-
nias.sa sluit zich dau het bruine; dit maakt een belangrijk
deel der basis uit iu verschillende gesteenten, als die van
den Kawab-Tji-Widaï (Patoeha) 40, den G.-Malawar 54,
SCndoro 133 cn 135, Mörapi 193, Kloet 234 en 235,
Lainongan 272 cn Idjèn 294. liet vormt niet alleen de
grondmassa, maar er liggen nog zeer kleine\'individuen van
verschillende mineralen in verstrooid, als: veldsjiaath in kleine,
seheriic, dikwijls ongestreepte rechthoekjes, bijv. in 40 en
193; vooral in het laatste gesteente ziju deze zeer scherp
begrensd, evenzoo in 272. Eigenlijke jilagioklaslijstjcs, die
meer verlengd en tevens gestreept waren, kwamen niet veel-
vuldig voor, o.a. in 54, waar zij gemiddeld 0,065 X 0,008
m.M. groot waren, en in 294.

Mikrolithen van augiet waren mede een vrij stwulvastig

60

bestanddeel der grondmassa, enkele malen vormden zij een
duidelijk vilt, bijv. in 54 ei» in 294, ook in 135. In 133,
dat duidelijk hetzelfde gesteente is, zijn zij daarentegen
merkelijk korter en veel minder talrijk, cn daardoor niet
zoo in allerlei richlingen door elkander geweven. In andere
lavas zijn zij dikwijls even lang als dik en verdienen
zij meer den naam van korrels. Zeer kleine magneetijzer-
kristalletjes waren zeldzaam; ferrieten bevonden zich hiel-
en daar in het glas. In 294 vormde de grondmassa
duidelijke instulpingen in de veldspathen, of insluitsels, die
nog door eenen dunnen steel met haar samenhingen. In
ditzelfde preparaat is het glas op sommige plaatsen kleur-
loos en daardoor de doorsnede grijsachtig.

De vierde wijziging der grondmassa is degene, die als
typisch voor augiet-andesietlavas mag aangezien worden,
namelijk een zoogenaamd mikrolithen-vilt, cen weefsel van
fijne mikrolithen, die niet in eene homogene glasmassa
of eenen veldspaathgrond liggen. Een vilt was, zooals
boven gezegd is, reeds in eenige andere gesteenten waar-
genomen , echter in gezelschap van een bruin of van cen
geheel kleurloos glas. Als regel mag men evenwel aan-
nemen , dat er tusschen de mikrolithen hier geene atulere
goed herkenbare zelfstandigheid meer gelegen is. Zulk een
mikrolithenvilt vormde het hoofdbestanddeel der grond-
massa in de augiet-andesieten van den G.-Gödeh (4),
Tatoeha (32 en 33), Diëng (124), Socmbing (136) en
jNIërapi (200). In het eerste gesteente waren de mikrolithen
van zeer uiteenloopende en van elkander onafhankelijke af-
metingen. Zoo kwamen er, bijv. velen voor van 0,035 X 0,002
m.M., anderen hadden bij gelijke lengte slechts de halve
dikte of bij gelijke dikte slechts een derde der lengte, terwijl
bij verscheiden beide afmetingen slechts een derde der boven-
genoemde bedroegen In het tweede cn derde jireparaat
waren zij duidelijk grooter en het weefsel was daarbij dichter; zij
maten hier gewoonlijk 0,06 X 0,004 m.M.; de kleinsten daaren-

61

tegen slechts 0,008 X 0,002 m.M.; deze geleken in vovni
volkomen op de anderen en waren er door allerlei over-
gangen in grootte mede verbonden. Het is dus niet doenlijk
om, zooals möiil o. a., alleen mikrolithen te noemen zulke
staaf- of naaldvormige mineraal-individucn, wier lengte
geringer is dan 0,01 m.M. Nevens deze duidelijke staafjes
lagen soms nog kleine augietkorreltjos.

Dat de lichtgroene mikrolithen en de grootere kristallen
van augiet bij elkander behooren, was in de lava van den
Mërapi (200) duidelijk. De eersten waren daar dikker
dan in andere preparaten, hunne kanten daarbij niet steeds
zuiver recht, maar min of meer hakig, en eindelijk w;u\'en
zij door allerlei overgangen verbonden met de kleine, zuil-
vormige kristalletjes, die eene duidelijke prismatische splijt-
baarheid vertoonden.

Nevens deze mikrolithen was veelal ook veldspaath
een bestanddeel der grondmassa. Wederom in de lava van
den Gëdeh (4) trad deze in den vorm van talrijke kleine
rechthoekjes, ter grootte van ± 0,025 x 0,008 m.M., oj).
De meesten vertoonden geene streping tusschen de niçois,
maar verscheidene breedere bestonden duidelijk uit twee
lamellen ; het is dajirom ook weder hier waarschijnlijk dat ook
deze enkelvoudige veldspaathmikrolithen mede triklinisch zijn.
Op sommige plaatsen waren de afzonderlijke individuen
weder niet te herkennen, maar door ontleding met elkander
versmolten. Ook in 136 (Soembing) cn in 200 (Mërapi)
waren zij aanwezig; in het laatste zelfs vrij üilrijk. \' T^en
twijfelachtige veldspaathgrond vertoonde zich hier en daar
in enkele preparaten; mogelijk waren het ook kleine kris-
talletjes, die onder de mikrolithen niet duidelijk afzonderlijk
te herkennen waren. Dc reeds boven vermelde kleine zwarte
korrels, die ten deele zeker tot magneetijzer behooren, werden
in enkelen gevonden; in eene andere grondmassa, neven.s
augiet- en veldspaathmikrolithen, nog kleine ferrietcn (.32)
cn kleine bruine staafjes, die waarschijidijk met deze identisch

62

zijn. Soms vormden zij een klein kapje om de angiet-
naaldjes of hingen er ter zijde aan.

g. Strucümr.

De mikroskopische structuur der onderzochte gesteenten
was afhankelijk van verschillende gegevens: van de ver-
houding tusschen de grondmassa en de mineraal-individuën,
tusschen de goed gevormde kristallen en de onregelmatige
fragmenten, tusschen de verschillende mineralen en eindelijk
van hunne grootte. Ook kwam hierbij nog in het spel de
invloed, dien de verschillende bestanddeelen op elkander
hadden uitgeoefend: of zij elkander in hunne vorming met
rust gelaten of gestoord hadden, of zij met elkander in
botsing waren gekomen, elkander hadden doorboord of
gebroken. Een laatste moment was nog de al of niet aan-
wezigheid eener mikro-fluktuatie-stnictiuir, namelijk de
omstandigheid of de grondmassa en de kleinere individuen
zich om de grootere, en sneller dan deze, hadden heen-
bewogen, tijdens welke beweging de vloeibare massa wa.s
vastgewordcn.

In den regel kwamen in de augiet-andesietlavas van .lava
zoowel goed gekristalliseerde en scherp begrensde mineraal-
individuën voor, als daarnevens onregelmatige fragmenten,
aan welke dikwijls zelfs geene kristalkantcn meer tc herkennen
waren. Hiermede ging gepaard het optreden van onregel-
matige aggregaten en het zich inboren van sommigen indi-
viduen in andere. Dat de verhouding tusschen deze in het
ccnc preparaat verschilde met die in het andere, was wel tc
verwachten, cn daarom is het niet noodig er langer bij stil te
staan, te meer daar het wel zeker is, dat die verhouding ook
niet door het geheele gesteente standvastig is. In enkelen
waren slechts zeer weinige v.m deze fragmenten tc bespeuren
en waren de individuen ook weinig met elkander in botsing
gekomen, O. a. was dit het geval met verschillende ge-
steenten van den (J.-Patocha (30, 31 cn 32), Mërapi

63

(193, 195 en 200), Lawoe (218), Ardjoeno (243) en Ajang
(280). Verder was in den regel van een mikro-fluctuatie-
struetuur niets te bespeuren en lagen alle stukken, grootere
en kleinere, ordeloos door elkander; een dergelijk getuigenis
eener plaats gebad hebbende gelijkmatige strooming leverden
ook de lavas van den Diëng (124), van den Mërapi (169, 195
(het laatste, evenals 124, slechts op enkele punten), 200,
204 en 205), Lawoe (218), Ardjoeno (243), Smeroe (246),
en Ajang (280). Hieronder komen verscheidenen voor, in
welken de meeste kristallen , vooral van veldspaath, onge-
schonden zijn gebleven, zoodat het dus geen noodzakelijk
gevolg is eener inwendige beweging, dat de in het magma
drijvende individuen, tegen elkander botsen. Dit hangt
waarschijnlijk nog van andere omstandigheden af, bijv. de
meei\'dere of mindere taaiheid van het magma.

Bij enkelen, het duidelijkst bij de lava van den G.-Gëdeh
(5), waren de veldspathen, op eenen helderen en zuiveren rand
na, zeer verontreinigd; dit wijst op eene kristalli.satie, die
aanvankelijk snel plaats had, waardoor deeltjes van de
moederloog mede werden ingesloten, en later langzamer,
zoodat de nieuwe lagen zich zuiverder konden afzei ten.
Daarnevens liggen andere kristallen, die slechts weinig
verontreinigd zijn eu dus waarschijnlijk zich ook langzamer
hebben gevormd dau de eersten. Een dergelijk verschijnsel
deed zich ook voor in het gesteente van den G.-Idjèn (294),
waar zich in de veldspatheu mede zeer groote bruiue glasdeelen
bevonden, die getuigden van den zeer snellen gi-oei. Ditzelfde
gesteente vertoonde tweeërlei wijzigingen, de eene was geheel
dicht, maar in de andere waren een aantal zeer kleine ronde
holten. Zulke holten werden ook nog in meer anderen
gevonden, met name in 135 (G.-Seiuloro), 136 (G.-Soem-
biug), 152 (G.-Merbaboe) eu 235 (G.-Kloet).

Ten slotte zij nog een, op de structuur betrekking hebbend,
verschijnsel vermeld, namelijk ecjui in de lava 195 van
«len Mërapi voorkomende groep van kleine krist al fragmenten,

64

die geheel verschilde van het overige gedeelte der lava.
Deze ronde plek bestond aan den rand hoofdzakelijk uit
scherp begrensde rechthoeken van plagioklas, die op vele
punten straalsgewijze uitstaken. In het midden lagen een
aantal afgeronde augieten, benevens onduidelijk begrensde
veldspaath, met veel quadraatjes en onregelmatige aggregaten
van magneetijzer, die eveneens vrij duidelijk op dezelfde
wijze gegroepeerd zijn. De doormeter van de geheele groep
was 2 m.M.; dus was zij met het bloote oog reeds zeer
duidelijk te zien als een grijze donkergevlekte stip. Zij
bevatte ook dezelfde grijsachtige grondmassa als het overige
van het preparaat, maar in geringer hoeveelheid.

3. BASALTLAVAS.

Onder basalt wordt tegenwoordig door de meeste petro-
grafen verstaan: een dicht of min of meer grofkorrelig
mengsel van plagioklas en augiet met olivine; als wezenlijk
bestanddeel komt ook meestal nog magneetijzer voor. Op
de aanwezigheid van olivine komt het dus inzonderheid
aan, zonder dat men daarom in enkele gevallen aan een
gesteente den naam van basalt zou moeten weigeren omdat
dit mineraal ontbreekt. Verscheidene gevallen van olivine-
vrije basalten zijn bekend, die zich door lum voorkomen
on hunne structuur nauw aan de olivine-houdende aan-
sluiten, evenals trouwens in enkele gevallen cen augiet-
andesiet dit mineraal kan bevatten, zonder daarom dadelijk
tot eene andere afdeeling te moeten gebracht worden. Do
samenstelling der verschillende gesteenten is niet standvastig
genoeg en levert dikwijls te aanzienlijke verschillen oj),
zelfs tusschen twee dicht bij elkander afgeslagen stukken,
dan dat daarin niet eenige speelruimte zou mogen bestaan.

Als hoofdbestanddeel treedt nu eens augiet dan weder
triklinische veldspaath op. Even als bij de vorige gesteenten
zullen wij ook hier met ccn overzicht van het voorkomen
cn de eigenschappen van dit laatste mineraal beginnen.

65

a. Plagioklas.

"VVat zijne gedaante aanbelangt, komt dit mineraal zoowel
in goed gevormde en scherp begrensde kristallen voor als
ook in brokstukken van deze en in geheel onregelmatige
fragmenten; het laatste is wel het meest het geval. Beide
wijzen van optreden sluiten echter elkander niet uit, men
vindt ze in een en hetzelfde preparaat meestal te samen.

Van de goed begrensde vormen is de langwerpige recht-
hoek de meest gewone, dikwijls echter zijn de korte zijden
dezer lijsten niet duidelijk zichtbaar en meestal niet zoo
scherp geteekend. In weinige gevallen waren de lang-
werpige doorsneden, in plaats van door ééne rechte lijn,
aan hunne uiteinden door twee lijnen begrensd, die dan
eenen zeer stompen hoek te samen vormden, en dus eenen
zeer langwerpigen zeshoek begrensden. Zijn de rechthoeken
dooi\'Sneden der vlakken OP cn cxifoD, dan vertegenwoor-
digen de twee korte zijden dezer zeshoeken brachydommcn
of hemipyramidcn. Zulke doorsneden werden slechts in cen
drietal preparaten aangetroffen, namelijk in de basaltlava
van den G.-Wajang 56 en 58 en van den Merbaboe 157.
Nog zeldzamer waren achthoeken van ongeveer gelijke
lengte en breedte, namelijk in den puimsteen van den
G.-GCdch 5.

In vele gevallen waren de groote plagioklas-individucn
enkelvoudige rechthoeken, zeer dikwijls ook samengestelde,
d. i. meerdere rechthoeken waren met elkander vergroeid.
In den i-egcl had dit plaats zonder dat het bij het gewone
licht te zien was, maar niet zelden waren dc individuen
alleen door een dun laagje bruin glas van elkander ge-
scheiden en hadden zich slechts ten gevolge van wedcr-
zijdschc aantrekking nevens elkander geplaatst. Of men
op dezelfde wijze ook dc zoogenaamde gevorkte individuen
verklaren kan, is moeilijk tc zeggen. Dit zijn de zoodanigen,
die in het midden volkomen vercenigd zijn, maar aan

66

hunne uiteinden gespleten, in welke spleet zich dan bruin
glas of eene kleine hoeveelheid grondmassa bevindt. Nevens
deze treft men ook zeer dikwijls opeenhoopingen aan
van min of meer beschadigde kristallen of fragmenten.
Rosenbüsch schrijft (Massige Gesteine, pag. 426J het
ontstaan van deze waaier-, ster- of kluwenvormige aggi\'e-
gaten toe aan een wederzijdsche aantrekking. Dit mag
het geval zijn met de min of meer ronde opeenhoopingen
van zeer kleine kristallen, als in 19 (Tankoeban-Prahoe)
en 255 (Tengger), waar zij weinig beschadigd zijn, maar
in het meerendeel der gevallen hebben zich de individuen
niet door bloote aantrekking in elkanders nabijheid gelegd,
maar zijn op eene heftige Avijze in botsing gekomen,
hebben elkander doorboord en gebroken. Hiervan zijn talrijke
voorbeelden, zelfs worden zij in slechts weinige preparaten
gemist. Het ligt voor de hand de oorzaak van hun
ontstaan te zoeken in de beweging bij het vloeien, welke
verklaring boven bij de beschrijving der augiet-andesieten
ook is aangenomen.

In de meeste der onderzochte basalten waren de triklinische
veldspathen, wat vorm cn afmetingen betreft, zeer gemengd.
Zeer zelden ontbraken zoowel ma- als mikroporphyrisclie
individuen, zoodat dan slechts in de grondmassa plagioklas
nog aan te Avijzcn was; de lava van den Lamongan, 276,
had o.a. ccne dergelijke samenstelling. In anderen
ontbraken makroporphyrische kristallen, maar waren nog
mikroporphyrische aanwezig, bijv. in eene andere lava van
dcnzclfden vulkaan, 275, en van den Salak, 2 en 3, den
Tankocban-Prahoe, 28 (puimsteen), cn den Tengger, 256.
Ook wat hunnen vorm betreft waren de uitersten zelden
vertegenwoordigd; de lava 264 van den Tengger bevatte,
bijv. alleen onregelmatige fragmenten zonder kristalkanten,
cn die van den Merbaboe, 167, alleen goed rechtlijnig
])egrcnsdc individuen.

Dc grenzen der doorsneden waren niet in alle gevallen

67

duidelijk waar te nemen; soms lag de oorzaak in een dun
laagje glas of grondmassa, dat nog den rand bedekte, eu
was dus niet in het kristal zelf te zoeken; in andere
gevallen waren kleine augietkon-eltjes een weinig in den
rand gedrongen, wat op eenen min of meer weeken toe-
stand van het kristal wijst. In enkele gevallen scheen het
alsof de individuen werkelijk niet scherp tegen de grond-
massa waren begrensd, maar met deze eenigzins samenhingen
en cr geleidelijk in overgingen. Zulk een overgang had
werkelijk plaats, waar nevens de grootere plagioklaskristallen
kleinere lagen, die een bestanddeel der grondmassa uit-
maakten en dan met de eerste in eenen staat van omzetting
verkeerden. Hunne grenzen verdwenen dan, cn er ontstond
één samenhangend ontledingsproduct, waarschijnlijk eene of
andere zeolith.

De afmetingen der triklinische veldspathen liepen in de
verschillende preparaten zeer uiteen. Men kan iu den
regel onderscheiden: makroporphyrische, langer dau 0,6 en
breeder dan 0,15 m.M., mikroporphyrische, langer dan
0,06 cn breeder dan 0,02 m.M., terwijl de nog kleinere
dan tot de algemeene grondmassa gerekend worden.
Dikwijls verschillen bij de makroporphyrische lengte on
breedte niet veel; de mikroporphyrische zijn bijna altijd
lijstvormig. In de meeste gevallen bestaat er ook een
geleidelijke overgang in grootte tusschen de verschillende
individuen; zelden zijn er groote sprongen tusscheu de
afmetingen der opeenvolgende kristallen, hoewel toch in
den regel de tusschenvormen niet zeer talrijk zijn.

Somnu\'ge preparaten leverden voorbeelden op van zeer
geringe, andere van zeer aanzienlijke afmetingen; de grootste
veldspathen in eeu preparaat van den Idjon (293) brachten
het slechts tot ccnc lengte van 0,18 cn eene breedte vau
0,12 m.M., die vau den Tankoekan-Prahoe (23) tot
0,25 op 0,06 m.M. Daartegenover staan andere l.avas,
wier klinotomo veldspatheu aauzieidijkc afmetingen bereikten

68

en gemakkelijk met het bloote oog konden worden onder-
scheiden; in de lavas van den G.-Wajang (60) bijv., waren
de grootste exemplaren van gelijke lengte en breedte,
namelijk 2,3 m.M., in die van den Diëng (131) 3 x 4 m.M.,
van den Goentoer (82) zelfs van 6,8 X 1,4 m.M., ja in
het gesteente van den Tenggcr (262) kwamen individuën
voor, wier lengte niet minder dan 8-9 m.M. bedroeg
tegen eene breedte van 2-3 m.M. Zoowel aan deze
groote, als ook dikwijls aan nog aanmerkelijk kleinere
doorsneden kon men bemerken, dat hun groei periodiek
geweest was; zij waren duidelijk uit lagen opgebouwd.
Dikwijls ontstond daardoor eene uiterst fijne concentrische
streping; deze werd meestal nog beter zichtbaar gemaakt
door kleine glasinsluitsels, die in de doorsnede regelmatig
op rijen waren geplaatst. Soms werd deze concentrische
door de polysynthctischc streping niet gestoord, meestal
echter wel, vooral wanneer de kristalplaatjes breed waren.
Tusschen dc niçois werden de eersten in den regel
duidelijker, en dan vertoonden enkele malen de buitenste
lagen geheel andere kleuren dan de binnenste. Het bij
de augiet-andesieten, pag. 42, daarover gezegde, kan ook
hier worden toegepast.

Van de polysynthetische streping valt niet veel tc
zeggen, en ook hier mag weder verwezen worden naar
het daaromtrent bij de augiet-andesieten medegedeelde.

De aanwezigheid van slechts céne enkele lamel in ccnc
overigens homogeen schijnende doorsnede was waar tc
nemen o. a. in (60) "Wajang en (278) Ajang; men stUiit
hier in twijfel of die enkele streep soms eene toevallige
verschijning is, maar de aanwezigheid van andere door-
sneden met twee, drie en mper van die strepen, doet
den samenhang met het normale uiterlijk van den plïigio-
klas duidelijk uitkomen. In slechts zeer enkele gevallen
was nog eene tweede reeks van strepen volgens dc peri-
klinewet zichtbaar, n.1. in 113 (Slamat) en 262 (Tenggcr).

69

Verontreinigin<jen der veldspathen. Zeer zeldzaam kwamen
veldspathen voor, die volkomen zuiver waren en geene
vreemde bijmengsels ingesloten hielden. Veelal was dit met de
mikroporphyrische het geval, vooral in die weinige gesteenten,
welke geene grootere kristallen bevatten. In den regel waren
zij des te zuiverder, naarmate zij kleiner waren; waarschijnlijk
hangt dit daarmede samen, zooals rosenhusch veronder-
stelde , dat de grootere veldspathen ouder en sneller gegroeid
zijn, waardoor zij meer van de omringende moederloog
opnamen.

Verders zijn zij ook steeds in zeer ongelijke mate ver-
ontreinigd ; nagenoeg geheel zuivere liggen onmiddelijk
naast andere, waar de gezamenlijke insluitsels ccn belangrijk
deel van de geheele massa van het kristal uitmaken. Als
verontreinigingen komen vooreerst in aanmerking: glasin-
sluitsels, die niet verschillen van die der augiet-andesieten.
Meestal is de buitenste laag geheel zuiver en bevinden zich
de insluitsels eerst dichter bij of in het centrum. Dikwijls
is dc eene helft van eene ingeslotcne glasmassa donkerbruin,
nagenoeg zwart cn korrehg, terwijl dc andere lichtbruin
cn iiyaline is. Bij geringe vergrooting vertoont zich menige
vcldspaath-doorsnede met een fijn stof verontreinigd, dat
zich bij 300-400 malige vergrooting oplost in cen ontelbaar
aantal uiterst kleine, ronde, bruine glasdeeltjes. Als een
regel met vele uitzonderingen kan men zeggen, dat hoe
lichter bruin cn doorschijnender het glas, des te regel-
matiger dc ingesloten massa is; dc kleine pai-allellopipeda
bestonden nagenoeg altijd nit bruin hyaline glas, met cen
rond blaasje daarin.

Behalve deze veelvormige glasinsluitsels werden af en toe
in dc plagioklasen nog aangetroflcn: kleinere cn grootere
axigictkorrcls cn mikrolithen, kleine magncetijzer-korrcls cn
apatietzuiltjes; dc laatsten waren het zeldzaamst eu werden
slechts in ccn tweetal preparaten gevonden, namelijk die
van den Boekit-Toenggocl, 29 cn Wajang, 58.

70

Een paar bijzonder afwijkende wijzen van verontreiniging
mogen hier nog eene afzonderhjke vermelding vinden. In
de lava van den G.-Merbaboe, 163, werd eene plagioklas-
doorsnede gevonden, die slechts in het middelpunt nog als
zoodanig was te herkennen aan de tweelingstrepen in het
gepolariseerde licht. Buiten de doorsnede, wier grens zeer scherp
zichtbaar was, bevond zich eene dichte laag, gevormd door
zeer kleine augietkorreltjes; de buitenste laag was donkergrijs,
en omsloot eene lichtere zone van het kristal. Het inwen-
dige bestond nevens een weinig veldspaath hoofdzakelijk
uit kleine, ronde augietkorrels cn een weinig magnetiet.
Aan de peripherie waren de eersten kleiner en dichter
opeengehoopt - van daar de donkerdere tint - en meer
naar het midden grooter en verder van elkander verwijderd.
Al deze elementen vertoonen tevens nog duidelijk eene
straalsgewijze rangschikking en zijn door het geheele kristal
niet gelijkmatig verdeeld. Misschien heeft men hier met een
analogon te doen vau den bekenden gekristalliseerden zand-^
steen van Fontainebleau en heeft de veldspaath bij zijne
vorming zulk een groot aantal vreemde elementen iu zich
opgesloten.

Het andere geval deed zich voor in dc lava van den
G.-Tengger, 250. Sommige veldspathen in dit preparaat
bevatten eene menigte glasinsluitscls, die zich in het
midden vereenigden; zij waren onregelmatig vau vorm en
van verscheidene uitloopers voorzien, welke anastomoseerden
met die van andere. Verder vertoonden er zich nog
grootere en kleinere vlekken, die zich oplosten in augiet-
korreltjes van zeer verschillende grootte cn zeer kleine ronde
glasdeeltjes. De beide laatsten schakelden zich als het ware
tot draden aaneen, die, midden door de veldspaathmassa
gaande, de eene vlek met de andere verbonden. Vooral
in de- grootste veldspathen was dit recht duidelijk waar
te nemen.

71

b. Sanidine,

In vergelijking met plagioklas komt sanidine zeer -weinig
voor en kan nagenoeg onder de toevallige bestanddeelen
gerekend worden. Zooals reeds meer werd opgemerkt is het
dikwijls moeilijk of zelfs onmogelijk uit te maken of een
fragment mono- of triklinisch is; zoodra men bepaalde
kristalkanten voor zich heeft is het gemakkelijker, maar
dit geval komt slechts zeer zelden voor. In den regel
werden slechts onregelmatige fragmenten aangetroffen, die
daarenboven slechts een zeer klein deel van het gesteente
uitmaakten; dikwijls waren zij met kristallen of brokstukken
van plagioklas tot de reeds meer genoemde stervormige
aggregaten verccnigd. Slechts in de gesteenten 61 van den
Wajang, 274 (Lamongan), 295 (Idjèn), 163 (Merbaboe),
248 (Tengger) en 201 (Mërapi) kwamen goede kristal-
doorsneden als scherpe rechthoeken en enkele malen acht-
hoeken (163) voor. In alle vier de onderzochte gesteenten
van den G.-Wajang(58, 60% 60% 61) was hij aanwezig,
hoewel slechts in de gedaante van onregelmatige fragmenten;
in 61 kon men ook duidelijke kristaldoorsncdcn onder-
scheiden.

Bij de mccstcn was een opbouw uit concentrische lagen
zeer duidelijk waar tc nemen; soms vertoonen in het
gepolariseerde licht do buitenste lagen ccne andere kleur
dan dc kern, welk verschijnsel ook bij plagioklas voorkomt
(194, Mërapi). Dó grootte was enkele malen gelijk aan
die van den plagioklas, maar meestal geringer. Dc insluitsels
waren dezelfde kleine, ronde, parallclopipcdischc of onregel-
matige bruine glaseicrcn, kleine augietkorrels en mikro-
lithen , de laatsten zonder uitzondering in veel geringer
hoeveelheid. Ecnc ontleding kwam ook enkele malen (60
G.-Wajang) voor cn verschilde niet van die van plagioklas.

c. Augiet.

Dit mineraal iß ccn bestanddeel der typische basalten,

72

wat echter niet verhindert, dat het in de doorsneden van
verscheidene onderzochte lavas geheel ontbreekt, met name
in: 55 (Malawar), 153 (Merbaboe), 248, 251, 262, 263,
265 (Tengger), 278 (Ajang) en 295 (Idjèn). In een
aantal anderen trad het in geringe hoeveelheid op. Uit-
sluitend in mikroporphyrische kristaUetjes of fragmenten
werd het gevonden in 2,3 (Salak), 6 (Gëdeh), 56 (Wajang),
81 (Goentoer), 167 (Merbaboe), 172 (Mërapi), 255 (Teng-
ger), 275 (Ajang), 290, 291, 292 (Boeloeran), 281 (Raon)
en 293 (Idjèn). In den regel vindt men den augiet echter
iu grootere en kleinere stukjes; de grootsten werden aange-
troffen in lavas van den Geloenggoeng (101), waar zij tot
2 m.M. lang en breed worden, van den Boeloeran (291),
met eene lengte en breedte van 1,7 m.M., en van den
Mërapi (194), waar zelfs 4 m.M. lange en 1,5 m.M. breede
doorsneden werden gevonden. Hun vorm was zeer ongelijk,
dikwijls zeer goed kristallijn cn door scherpe, rechte lijnen
begrensd; de dwarse doorsneden vertoonen slechts zeer zelden
eene ontwikkeling der vier pinakoïd- boven de vier prismen-
vlakken. Meestal hebben de laatstcn geheel de overhand
en verdringen niet zelden geheel de eersten. De kleur der
doorsneden wisselt af tusschen verschillende tinten van
bleekgroen; niet zelden zijn zij in eene lava eenigzins
van kleur verschillende, waarmede dan ccn gering, maar
toch duidelijk pleochroïsmus gepaard gaat. De meeste kris-
tallen waren enkelvoudig; niet zelden traden echter ook
tweelingen op, waarbij dan de doorsnede eenvoudig door eene
rechte lijn in twee helften verdeeld kan zijn, die comple-
mentaire kleuren in het gepolariseerde licht vertoonen, bijv.
in 62 (Wajang), 104 (Tjërimaï) en 19 (Tankoeban-Prahoe).
In dc laatste doorsnede treedt^ midden in eene der helften
nog eene smalle lamel op, die niet het geheele kristal
doorloopt. Meestal liggen echter tusschen dc beide helflten
nog een aantal zeer smalle plaatvormige kristallen, waardoor
het midden der doorsnede zich fraai gestreept vertoont; in

73

163 (Merbaboe) en in 191 (Mérapi) zijn tot acht zulke
lamellen aanwezig.

Meestal treden de beide splijtingsrichtingen recht duidelijk
op, soms, in 29 (Boekit-Toenggoel), schijnt nog eene derde
volgens OP aanwezig tc zijn (zie pag. 50).

Onder de verontreinigingen bekleeden kleine insluitsels
van bruin glas eene eerste plaats; slechts zelden treden zij
in groote hoeveelheid op en ontbreken in vele gevallen
geheel. Dikwijls bevatten zij een of meer naaldjes. In
dc meesten waren verder augietmikrolithen en magncetijzer-
korrcls ingesloten, minder dikwijls kleine fragmenten van
veldspaath. Soms rangschikten zich de verschillende insluit-
sels in bepaalde vlakken, . evenwijdig met den omtrek.
Zeldzamer werden apatietzuiltjes aangetroffen, o. a. in de
augieten der lavas 29 (Boekit-Toenggoel), 101 (Geloeng-
goeng), 191 (Mërapi). In 60 (Wajang) zijn zij omringd
door eenen zwarten korreligen rand, waarschijnlijk het
gevolg ccner plaats grijpende verandering. In 239 (Kawi) zijn
verscheidene doorsneden omgeven van eenen rand bestaande
uit kleine augictkorrcls, ontstaan uit de verbrokkelende
kristivllen; dit verschijnsel was ook waar tc nemen in
82 (Goentoer), waar de fragmenten der grootere augieten
eenen band tusschen deze en do kleine korrels der grondmassa
vormden.

Aanmerkelijke veranderingen hebben dc augieten ondergaan
in sommige lavas van den Wajang, in welke zij alleen door
vergelijking met andere, mindere gewijzigde, als zoodanig
te herkennen zijn. In 60 waren zoowel de kleine augiet-
mikrolithen der grondmassa als de buitenste laag der
grootere kristallen door een zeer groot aantal zwarte korreltjes
verontreinigd; in anderen is deze zwarte, ongetwijfeld zeer
ijzcrrijkc, rand reeds door verwcering eenigzins bruin ge-
kleurd, hetgeen vooral in het opvallende licht rccht duidelijk
is. In 61 komen geheel ondoorschijnende, in het opval-
lende licht duidelijk bruine of bruin-omrande doorsneden

74

voor, die met de vorigen na verwant zijn cn eenen nog
verderen graad van verandering vertoonen. Uitvoeriger
vindt men ze bij de lavas van den Wajang beschreven.

d. Olivine.

In den regel komt dit mineraal in afgeronde of onre-
gelmatige stukjes voor, betrekkelijk zelden in goede kris-
tallen; dit Avas het geval in 5 (Gëdeh), Avaar nagenoeg
rechthoekige, in 29 (Boekit-Toenggoel), Avaar ongeveer
rhombische of zeshoekige doorsneden worden aangetroffen,
en verder in de beide lavas van den Goentoer (81 cn 82),
evenzoo in 101 (Geloenggoeng), in 131 (Dicng), 249,
263, 262, 273 (Tengger) en 291 (Idjén). In vele dezer
gesteenten kwamen ook onregelmatige stukken voor. Dc
hoeveelheid olivine Avas zeer afAvisselend; in verscheidene
doorsneden ontbrak het geheel, bijv. in 2 en 3 (Salak), de
verschillende lavas van den Wajang (met uitzondering van
60,) 239 (KaAvi), 259, 261, 265 (Tengger). In dc
anderen treedt het in zeer afAvisselendc hoeveelheden op,
van zeer geringe sporen af tot in ccnc hoeveelheid, die
den augict evenaart en soms zelfs overtreft, bijv.: 91
(Pëpandajan), 101 (Geloenggoeng), 272, 273 (Lamongan),
290, 291 (Boelocran).

Zijne afmetingen loopcn minder uiteen dan die der
augieten en veldspathen; slechts zelden komt het als kleine,
meestal bruin gCAvorden stukjes in dc grondmassa voor,
eveneens zelden, en dan dikAvijls nog slechts in enkele
kristallen, gaat het boven dc mikroporphyrische afmetingen.
Dc doorsneden Avordcn, bijv. in 5 (GCdeh) niet grooter
dan 0,12 X 0,072 m.M., in 131 (Dicng), 0,54 X 0,3;
in 263 (Tengger) zelfs 0,86 X 0,65, in 248 (van dcnzclfden
berg) komen er zelfs A\'oor van 1,6 m.M. lang cn 1,4 m.M.
breed. De grootste kristallen Avarcn 2,6 m.M. lang en
1,7 m.M. breed en vertoonden zich in de lava 291 van
den Boelocran.

75

Zooals in alle andere gesteenten verkeeren ook hier de
olivinen in verschillende graden van omzetting; in ver-
scheidene doorsneden waren de gezamenlijke individuen nog
geheel versch, in anderen traden nevens dezen nog min
of meer verweerde op, terwijl in velen de meesten of allen
in geel- of donkerbruinen serpentijn waren omgezet. Dc
ontleding bepaalde zich soms tot het optreden van eenen
bruinen rand; dikwijls drong zij ook langs de spleten tot
in het midden door, en vormde dan eene min of meer
duidelijk vezelige serpentijnmassa. In 24 (Tankoeban-Prahoe)
traden deze verschillende trappen tegelijkertijd op; in
sommigen ging de ontleding zelfs nog verder en werd dc
serpentijn weder weggevoerd. \'In 29 (Boekit-Toenggoel)
was het verweeringsproduct vuilgroen van kleur, evenzoo
in 91 (Pëpandajan). In 274 (Lamougau) was ook de
nog versehe olivine ten decle lichtgrocnachtig gekleurd,
eeu gedeelte was geheel kleurloos, terwijl de rand door
verweering geheel bruin geworden was.

Insluitsels komen nog minder voor dan bij augiet en
bestonden uitsluitend iu ronde, bruine of zeer blecke glas-
eieren, die soms nog eeu blaasje bevatten, verders magneet-
ijzerkorrels en kleine picotictkristallctjes.

Eene bijzondere vermelding verdienen nog de eigenaar-
dige olivinen in de basaltlava van den Goentoer (81)
met hunnen zwarten uit opacieten bestaauden rand; bij
dezen berg worden zij uitvoeriger beschreven. In 82 was
dezelfde rand door oxydatie geheel bruin geworden, dc
olivinen zeiven zijn echter geheel versch gebleven.

.0. Magneetijzer.

Van dit bestanddeel der basaltlavas valt slechts zeer
weinig mede tc deden. Bijna nooit overschreed liet dc
mikroporphyrische afmetingen; de gewone wijze van
voorkomen was in den vorm van kleine afzonderlijke
kristalletjes of van onregelmatige korrels of grootere kristal-

76

aggregaten. In verscheidene doorsneden ontbrak het buiten
de grondmassa geheel, bijv. in 110 (Slamat) en 153
(Merbaboe). De aanzienlijkste afmetingen (2,1 x 1,15 m.M.)
bereikte het in 61 (Wajang); ook in 62 van denzelfden
berg was het gemakkelijk met het bloote oog te zien.
Nog zij vermeld de eigenaardige wijze, waarop in 5 (Gëdeh)
alle magnetiet-klompjes omringd waren van een laagje
gevormd door augietkorrels, tusschen welken zich geen bruin
globulitisch glas bevond en dat daardoor zich duidelijk van
de overige grondmassa onderscheidde.

f. Hoornblende.

Behalve de gewone basaltbestanddeelen moeten nog enkele
accessorische vermeld worden. Het belangrijkste van dezen
is de hoomblende. Zeer zelden komt zij voor; nagenoeg
uitsluitend in de verschillende lavas van den Wajang,
en van dezen Averd zij met zekerheid alleen in 62 aan-
getoond in den vorm van kleine bruinachtig groene en
grasgroene, sterk dichroïtische stukken van hoogstens
1,6 m.M. lengte en 0,57 m.M. breedte. Bij het draaien
van den polarisator worden allen achtereenvolgens donker-
bruin. Zij hebben eenen niet zeer breeden, zwarten rand.

In 58 treden eenige plekken op, die met meerdere of
mindere waarschijnlijkheid als geheel in cen korrelig ag-
gregaat omgezette hoornblenden mogen worden beschouwd.
Uitvoeriger Avorden zij bij de beschrijving der lavas van
den Wajang behandeld. Ook in OO** Avaren eenige der-
gelijke tAvijfelachtigc hoornblendc-overblijfsels aauAvezig.

g. Biotiet.

Als tAvcede accessorisch bestanddeel zij magnesiaglimmer
vermeld. Alleen in dc lava lü van den Tankoeban-Prahoe
treedt deze op in enkele onregelmatige fragmenten van gele
kleur, die eenen zwarten i-and bezitten en slechts Aveinig

77

dlchroïtiscli zijn; zij waren ook trouwens nagenoeg lood-
recht op de hoofdas doorgesneden en vertoonden mitsdien
ook geene splijtingsvlakken.

h. Apatiet.

Apatiet was voorhanden in de lava 29 van den Boekit-
Toenggoel, zoowel in waterheldere als in donkergrijze
overlangs gestreepte zuiltjes, echter in geringe hoeveelheid.
Ook in 60\'\' van den Wajang zag men enkele zuiltjes met
duidelijke pj\'ramide-vlakken en eveneens grijs gestreept.

i. Tridpniet,

Tridymiet trad op do gewone wijze als kleine, al of niet
duidelijk zeshoekige schubjes op, die in groot aantal
kleine holten vulden. Het werd gevonden in 65 (Malawar)
en 239 (Kawi).

k. Grondmassa.

De grondmassa der javaansche basaltlavas is zeer ver-
schillend samengesteld; tusschen de meeste wijzigingen be-
staat echter een zeer duidelijk verband, zoodat het eenig-
zins moeilijk is ze in eenige goed gekenmerkte groepen tc
verdeelen. Deze zijn niet scherp gescheiden, maar gaan
door het optreden en in hoeveelheid toenemen van nieuwe
bestanddcclen in elkander over, waarmede dan dikwijls een
terugtreden van andere elementen gepaard gaat.

Eene der eerste variëteiten, die in het oog vallen, is
die van de lavas 2 en 3 van den Salak. Aan haar sluiten
zich eene reeks andere aan, die in hoofdzaak cr mede over-
eenstemmen , maar in verschillende opzichten - als grootte,
verhouding der elementen, optreden van nieuwe bestand-
dcclen , enz. - cr zich weder eenigzins van verwijderen. In
beide gesteenten bestaat zij uit zeer kleine augietkorreltjes
en -mikrolithen, kleine plagioklas-lijstjes cn mngncetijzcr-
korreltjes. De gemiddelde grootte der eersten is 0,002 X 0,006

78

m.M., die der plagioklaslijstjes 0,02 x 0,002 m.M. Hier
en daar schijnt eene geringe hoeveelheid kleurloos glas op
te treden. Het eenige onderscheid tusschen beide gesteenten
bestaat in het verschijnen eener mikrofluctuatiestructuur in 3.

In de lava 11 van den Tankoeban-Prahoe worden de
elementen, vooral de augietkorrels, reeds iets grover; ook
hier zijn sporen van een nagenoeg kleurloos glas voorhanden.
In 24 zijn vooral de plagioklaslijstjes in grootte- en tevens
in aantal afgenomen; nog meer is dit in 19" en ig** van
denzelfden berg het geval; anders komen zij geheel met
24 en 11 overeen.

De beide gesteenten van den Malawar, 55 en 56, stemmen
met 2 en 3 overeen; de elementen zijn echter duidelijk
grover, want de augietkorrels en -zuiltjes bereiken reeds
gemiddeld afmetingen van 0,017 x 0,006 m.M. en zijn dus
ongeveer drie malen grooter; de plagioklaslijstjes daarentegen
zijn minder in grootte (0,03 x 0j08 tegenover 0,02 X 0,002
m.M. van den Salak) toe- en in aantal zelfs afgenomen.

De grondmassa der basaltlava van den Pëpandajan, 91,
stemt weder in hoofdzaak met de vorigen (vooral met 11
en 55) overeen; zij bevat slechts een weinig meer plagio-
klaslijstjes. In 131 van den Diëng zijn de augietkorreltjes
weder zeer klein; plagioklas-mikrolithen scbijnen tc ont-
breken; misschien is hier en daar een veldspaathgrond
aanwezig. Door de zeer geringe grootte der eersten stemt
281 (Ajang) met haar overeen, hier zijn echter weder
duidelijke kleine veldspaathlijstjcs voorhanden. Iets grover
dan de elementen van 25 zijn die in 201 (Mërapi);
deze vormt daardoor eenen overgang tot de grondmassas
der volgende groep van lavas, wier bestanddeelen dezelfde
zijn, maar meer en meer in grootte toenemen.

Nog vrij geringe afmetingen, welke die van de gesteenten
van den Malawar (55 en 56) niet overtreffen, bezitten
de elementen in 192 (Mërapi); de plagioklaslijstjes ziju
iets talrijker, de augietkorrels iets minder talrijk en daarbij

79

grooter. Hieraan sluit zich 239 van den Kawi; de
augieten hebben in deze lava allen den vorm van druppels;
de vcldspaath-mikrolithen zijn zeer scherp en veroorzaken
eene duidelijke mikrofluctuatie.

Ook in 163 (Merbaboe) treft men uitsluitend zulke
drupvormige augieten aan, welke, evenals in 157 van
denzelfden berg, de afmetingen hebben van die in 55;
de veldspaathlijstjes zijn echter 2 tot 3 malen grooter.
Talrijke magneetijzcrkorrels komen ook in beiden voor.
In 167 (idem) treedt nevens de grootere plagioklasHjstjes
een nieuw bestanddeel op, namelijk zwarte of zeer donker-
bruine tricliieten, die hier de plaats innemen van magnect-
ijzer; overigens is de overeenstemming met 157 zeer groot.
Deze zelfde trichieten ziet men in ontelbaar aantal in
172 (Mërapi), waardoor de grondmassa een zeer donker
aanzien krijgt; het is niet met zekerheid te zeggen of
tusschen hen zich nog een bruin glas bevindt en of deze
grondmassa dus hier op hare plaats is. Nogmaals treft
men de trichictcn aan in 199 (idem), ditmaal in gezelschap
van magneetijzer; de geheele grondmassa is hier aan-
merkelijk fijnkorreliger dan in 167, op welke zij overigens
zeer gelijkt. Van dcnzclfden berg is nog de lava 191
afkomstig; in deze is de samenstelling der grondmassa
dezelfde als in 157; dc augietkorrels zijn gemiddeld
0,03 X 0,015 m.M. groot, cn dc plagioklaslijstjcs hebben
ongeveer dezelfde afmetingen als in 157 , namelijk
0,054 X 0,013 m.M.

Als aanhangsel mogen hier nog het volgend drietal
gesteenten bijgevoegd worden: 153 (Merbaboe), waar dc
])higioklaslijstjcs, bij 157 vergeleken, in aantal af zijn
genomen; nog minder vindt men in 7 (Gëdch) cn in
29 (lioekit-Toenggocl), in welke laatste de grondmassa
daarenboven augietkorrels van geringer afmetingen bevat.
Hetzelfde verschijnsel, ccn zeer sterk terugtreden dor
veldspaathlijstjes tegenover dc augietkorrels, vond plaats

80

in 81 van den Goentoer; zij waren hier tevens van zeer
geringe grootte, afwisselende tusschen 0,015 X 0,01 en
0,0065 X 0,003 m.M.; magneetijzerkristalletjes daarentegen
waren talrijk. Door eene. niet onbelangrijke hoeveelheid
bruin hyaline glas, dat hier en daar in kleine plekjes
optreedt, vormt deze grondmassa eenen overgang tot eene
andere groep. De basis in 82 van denzelfden berg sluit
zich hier aan; de elementen zijn echter nog kleiner, en
alles is door ijzerhydroxyd zeer verontreinigd.

Een ander uiterste, namelijk een zeer sterk, zoowel in
aantal als in afmetingen, toenemen der plagioklaslijsten had
plaats in de lavas van den Wajang. In allen bestaat de
grondmassa in hoofdzaak uit veldspaath, die zoowel in
kleine, duidelijk onderscheidbare lijstjes als in eenen veld-
spaathgrond optreedt; echter is de tegenwoordigheid der
laatste modificatie niet geheel zeker en kan het vervloeid
zijn der kristalletjes ook zijnen grond hebben in eene
omzetting, die meestal zelfs duidelijk zichtbaar is. Er ver-
toonen zich slechts weinig augietzuiltjes, -korrels en -mikro-
lithen. De laatstcn zijn het talrijkst in 62 en vertoonen
dikwijls eene omhulling van kleine zwarte korreltjes, even-
als de grootere individuën (zie G. Wajang), In 58 ziet men
daarenboven nog overal cen groenachtig ontledingsproduct.

Eenen overgang van genoemde grondmassa tot de volgende
(249) vormt die van 6 (Gëdeh). Ook hier bestaat zij in
hoofdzaak uit plagioklas, die meestal in duidelijke lijsten
optreedt, weinig augietzuiltjes en lange mikrolithen en zeer
geringe sporen van een globulitisch glas. Dc mikrolithen
zijn soms 0,13 m.M. lang en slechts 0,001 m.M. breed, dc
augietzuiltjes zijn gemiddeld 0,17 X 0,05 m.M. groot. Vooral
met 60, ook met 249, is de \'overeenstemming groot; echter
zijn dc .augietkorrels minder talrijk en de plagioklaslijst.jes
grooter. Het best sluit zich nog aan 6 de grondmassa
van 147 (Oengarang), die op den eersten blik een geheel
verschillend uiterlijk heeft; men vindt er talrijke jilngio-

81

klaslijsten in, gemiddeld 0,04 x 0,008 m.M. groot, dus
veel kleiner dan in 6, verder weinig augietkorrels en
mikrolithen, vrij veel kleine olivinen en tallooze fraaie,
boomvormige aggregaten van magneetijzerkristalletjes, die
het waarnemen der andere bestanddeelen zeer moeilijk
maken. Tiet geheel is dus eenvoudig aanmerkelijk fijn-
koiTeliger en magneetijzerrijker dan de basis van 6.

Eene geheel kristallijne, tamelijk grofkorrelige grondmassa
bezitten verder een aantal lavas van den Tengger. Eenigen
bevatten eene duidelijke hoeveelheid globulitisch glas en
kunnen daarom even goed tot eene andere groep gebracht
worden. In de eerste, 249, bestaat zij Aveder uit groote
augietkorrels en nagenoeg mikroporphyrische plagioklaslijsten,
met een zeer gering spoor van globulitisch glas; zij gelijkt in
hooge mate op die van 153. In 259 ontbreekt het
laatste, de plagioklasen zijn nog iets grooter en daaren-
boven treden hier nevens de groote augietkorrels luterst
kleine op. In 261 en 262 ziet men Aveder een gering
spoor van globulitisch glas; in het eerste Avaren de bestand-
dcclen iets fijner dan in 249; in 262 en 263 zijn zij weder
nagenoeg mikroporphyrisch. In 248 is ccn Aveinig meer
glas voorhanden, de korrelgrootte staat met die van 153
gelijk. Eerst in 251 treden dc globulieten in eenigzins
aanzienlijke hoeveelheid op; zij zijn hier echter zeer klein,
de andere bestanddcclen, vooral dc veldspathen, daarentegen
vrij groot; nog meer is dit in 250 het geval. In 264
treden verscheidene kleine olivinefragmentcn nevens de
ovei\'ige kristallijne bestanddcclen op, die Avedcr tot de gCAvone
afmetingen zijn teruggekeerd; de globulieten zijn hier nog
tamelijk zeldzaam. In 265 en 266 is het globulitische
glas in duidelijke hocA\'cclhcid voorhanden en vormt, evenals
in 251, cen niet onaanzienlijk deel der grondmassa. Vooral
in 266 is het zeer donker, Avaardoor, in tegenstelling met
265, slechts Avcinige augietzuiltjes en jdagioklaslijstjes tc
zien zijn.

82

De grondmassa van 278 (Ajang) kan met die van 248 geheel
op eene lijn worden gesteld; zij is iets fijner dan deze en tevens
slechts Aveinig grover dan in 55; ook hier treden als in 264
kleine olivinen op. Zeer na hierbij komen 273 (Lamongan)
en 292 (Boeloeran); deze bevatten weinig glas maar talrijke
plagioklasmikrolithen, die eene duidelijke mikrofluctuatie
veroorzaken; ook treden er weder kleine olivinen, benevens
augietmikrolithen op. 290 en 291 van denzelfden berg sluiten
zich aan bij 250 en 249, nagenoeg alle bestanddeelen zijn
bijna mikroporphyrisch. 274 van den Lamongan verschilt
van hen slechts door de geringe hoeveelheid globulitisch
glas, dat zich als een zeer dun vliesje vertoont.

Ten slotte behooren onder deze groep nog de bases van een
drietal lavas van den Slamat, 117, 113 en lll. De eerste is
bijna identisch met 250. Door terugtreden van den plagio-
klas onderscheiden zich daarvan 113 en 111, in de tweede
zijn reeds de augietkorrels overwegend en is het glas ook iets
toegenomen; de eersten zijn gemiddeld 0,02 m.M. lang en
bi\'ccd.

Wenden wij ons nu tot de tweede variëteit der grond-
massa, bij welke een globulitisch glas als duidelijk bestanddeel
optreedt, dan treffen wij daarbij vooreerst aan dc reeds
behandelde gesteenten 251, 265 cn 266 van den Tengger;
bij de anderen is de hoeveelheid te klein om hen hierbij
te rekenen.

Met 251 laat zich het best vergelijken 140 van den
Oengarang; men ziet daarin ccn aantal duidelijke en scherpe
plagioklasrechthoekjes, die reeds ten decle in zeolith omgezet
zijn; de augieten treden ook hier op den achtergrond.

Een vierde gesteente van den Slamat, 112, vormt ccncn
overgang van dc drie bovengenoemden, met name 111, tot
deze groep. Het globulitischc glas treedt in zeer groote
hoeveelheid op, evenzoo plagioklas, die den augiet in
hoeveelheid overtreft.

Eenigzins moeilijker to crkeinicn is do grondmassa van

83

110 van denzelfden vulkaan, waar het glas bijzonder donker
gekleurd is; slechts op enkele plaatsen, bijv. boven veld-
spaathkristallen, kan men de globulieten, maar dan ook
recht duidelijk, onderscheiden; de veldspathen zijn weder
nagenoeg mikroporphyrisch; deze en ook de augieten zijn
van iets grooter afmetingen dan in 111.

Weinig verschilt van 112 de lava 22 van den Tankoeban-
Prahoe, die zich met vijf anderen van denzelfden berg hier
bijvoegt, namelijk de nummers 25, 21, 10, 23 en 20. De
hoeveelheden plagioklas en zijne afmetingen Avisselen daarin
vrij sterk af, maar zij stemmen overigens zeer na met elkander
overeen; soms is eene zeer duidelijke mikro-fluctuatie waar te
nemen. Van dezen verschillen weinig 275, van den Ajang,
en 293 en 295 , van den Idjèn; een gering vei\'schil is
gelegen in de grootte der veldspathen en de hoeveelheid glas.

De drie laatste gesteenten, in wier grondmassa eene
.aanmerkelijke hoeveelheid bruin glas met globulieten optreedt,
zijn 1 van den Salak, 101 van den Geloenggoeng en
194 van den MSrapi. Zij verschillen in verscheidene opzich-
ten eenigzins van de vroeger behandelde en wol het meest
door den vorm der kleine triklinische veldspathen, die
meer korte en tamelijk breede rechthoekjes dan lijstjes zijn.
Zij zijn in 1 steeds grooter dan 0,008 X 0,025 m.M.,
de augietkorrels zijn gemiddeld 0,025 m.M. langen breed;
magneetijzerkristalletjes zijn zeer talrijk. De hoeveelheid
glas met de zeer kleine globulieten is gering, zoodat men
deze grondmassa even goed tot do vorige groep kan brengen;
in 101 is zij echter zeer toegenomen, cn daarbij zijn de
globulieten aanmerkelijk grooter. In 194 is eene zeer aan-
zienlijke glasm.assa voorhanden, die wegens de geringe
grootte der globulieten na mot die van 251 verwant is.

De laatste vorm, waarin de grondmassa optreedt, is een
lichter of donkerder bruin hy.aline glas, dat op verschillende
wijzen eenigzins ontglaasd kan zijn, echter niet door globu-
lieten. De meeste der hiertoe behoorende doorsneden waren

84

die van pulmsteenen, enkelen van puimsteen- of obsidiaan-
achtige lavas. De eerste is van den Gëdeh, waar in bet
lichtbruine glas talrijke augietdruppels en -mikrolithen optreden,
benevens magneetijzerkorreltjes en slechts zeer enkele pla-
gioklaslijstjes. Daardoor en door het zeer duidelijke glas
verschilt deze grondmassa van die van 2 en 3 (Salak).
Nog fijnkorreliger is 253 (Tengger), die ook meer met
281 (Ajang) overeenstemt; zij is gedeeltelijk als de vorige
samengesteld maar bevat meer plagioklas-mikrolithen. Plaat-
selijk treedt het glas geheel terug, en dan is de basis niet
van die in 2 of 3 te onderscheiden. Ook in 267 (Tengger)
was dit weder met een deel der doorsnede het geval, hier
en daar treedt echter een plekje bruin glas te voorschijn.
Het overige gedeelte is eeu echte puimsteen; talrijke vrij
groote augiet-mikrolithen en magneetijzerkorreltjes liggen hier
in het hyaline glas verstrooid. 268 (idem), mede een puimsteen,
vertoont met 259, die eene geheel andere basis bezit (zie
pag. 81), echter eenige overeenkomst door de aauAvezigheid van
uiterst kleine augietkorreltjes, die dikwijls niet eens eene grootte
van 0,001 m.M. bereiken en als een zwartachtig stof door
het glas verstrooid liggen; zij zijn zeer ongelijk verdeeld
en worden slechts van weinige mikrolithen vergezeld. Het
eenvoudigst is zeker het glas van 269, mede van den
Tengger, waarin ontglazingsproducten geheel ontbreken.
271 van denzelfdcn berg nadert Aveder tot de lava 281
(Ajang), ook tot 253, en onderscheidt zich van deze alleen
door de grootere hoeveelheid bruin glas en veldspaathlijstjcs
alsmede door de meerdere grootte der individuen. 28, vau
den Tankoeban-Prahoe afkomstig, is weder een puimsteen.
Zijn glas bevat niet zeer talrijke augiet-mikrolithen eu
plagioklaslijstjes.

Een zeer donkerbruin, soms (255) bijna zwart glas werd
aangetroffen bij de drie laatste gesteenten: 272 vau den
Lamougau, 255 vau den Bromo (Tengger) en 119 vau
den Slamat. In het eerste, eene zeer poreuze lava, is het

85

eenigzins korrelig en bevat weer, als in de vorigen, groote
augiet-mikrolithen en slechts weinige plagioklaslijstjes en
magneetijzer-korreltjes. In 255 is het niet korrelig, overigens
is de samenstelling der basis geheel dezelfde van die in 272.
Volkomen hiermede stemt 258 overeen, waar de ver weering
het gesteente echter geheel met ijzerliydroxyd heeft veront-
reinigd. Ook >119 (Slamat) gelijkt zeer op 255; het bruine
glas bevat een aantal zeer kleine augiet-mikrolithen en
korrels cn slechts zeer weinig magneetijzer.

Eene geheel van alle anderen afwijkende grondmassa
hebben 276 (Ajang) en 104 (Tjerimaï), voor welken ver-
wezen zij naar de beschrijving der genoemde bergen.

Het resultaat dezer beschouwingen is dus, dat in hoofd-
zaak drie wijzigingen der grondmassa optreden: A ccnc
geheel kristallijne, uit augiet, plagioklas cn magneetijzer
bestaande; elk dezer drie bestanddeelen kan terugtreden,
waardoor de anderen betrekkelijk toenemen, het magneetijzer
kan geheel of gedeeltelijk door kleine trichlcten worden
vervangen. Door het optreden van eene geringe hoeveel-
heid homogeen of globulitisch bruin glas en het toenemen
daarvan, vinden overgangen plaats tot dc grondmassa li,
waar het tweede ccn belangrijk aandeel heeft, of tot C, waar
het eerste in grooter of kleiner hoeveelheid optreedt cn in
enkele gevallen geheel alleen dc basis uitmaakt. Eene
scherpe scheiding tusschen deze drie is dus niet wel mogelijk,
nog minder ccnc verdeeling der eerste naar dc korrelgroottc,
Avant bij haar komen alle mogelijke afmetingen der augiet-
en ])lagioklasbestanddeelen voor, van uiterst kleine (2 cn
281) tot volkomen mikroporphyrische (259 c. a.) toe, en
houden de verschillende elementen in dit opzicht ook niet
altijd gelijken tred.

1. Structuur.

Over dc structuur der onderzochte basaltgcstccnten valt
niet veel mede tc dcclcn. Zij Averd xiitgcdrukt, evenals bij

86

de augiet-andesieten, vooreerst door eene tegenstelling
tusschen de min of meer talrijke porphyrisch uitgescheiden
kristallen en de grondmassa, door de verhouding tusschen
beiden, door de min of meer zuivere kristalomtrekken der
eersten en ten slotte door het al of niet aanwezig zijn
eener mikro-fluctuatie-strHctuur.

Eene tegenstelling tusschen kristallen en grondmassa was in
de meeste gevallen duidelijk; in het eene meer, in het andere
minder in het oogvallend. In eenigen viel zij niet in het oog,
hetzij door het nagenoeg of geheel ontbreken van grootere
uitgescheiden kristallen of door hunne zeer afwisselende
afmetingen, waardoor een geleidelijke overgang plaats
vindt tusschen de makroporphyrische individuen en die der
grondmassa. In enkelen, bijv. 2, 3 (Salak), 55 en 56
(Malawar) enz., ontbreken porphyrische kristallen nagenoeg
geheel en heerscht daardoor in het gesteente ccne groote
gelijkmatigheid.

Verder komt, zooals wij zagen, nog in aanmerking de
verhouding tusschen grondmassa cn kristallen; van dc
laatstgenoemde gesteenten af tot zulken waar ccnc grond-
massa zoo goed als geheel ontbreekt, zijn weder allerlei
trappen voorhanden. In 1 (Salak) stond dc basis tot dc
gezamenlijke kristallen ongeveer als 2:3, in 62 e. a.
waren beiden ongeveer gelijk. Vcldspajvth was nagenoeg
steeds het voornaamste mineraal; augict, daania olivine cn
magnectijzer kwamen slechts in dc tweede plaats in aan-
merking. In slechts weinigen overtrof augict den plagioklas.
In enkelen ontbrak dc eerste, bijv. 262, 263 , 265, 255
van den Tengger cn 278 van den Ajang. Ook olivine
was hier en daar niet aanwezig.

Eene mikro-fluctuatic-structuur, teweeggebracht door het
zich evenwijdig plaatsen der plagioklas-lijstjes, was bij
verschcidencn zeer fraai zichtbaar, bijv. in 10, 21 van den
Tankocban-Prahoc, 249, 251 van den Tengger, 239
(Kawi).

87

De al- of niet aanwezigheid vau holten gaf ook aan
de doorsneden een eigen aanzien; bij de puirnsteenen
waren zij steeds zeer groot en duidelijk, maar zij kwamen
ook bij verscheidene lavas voor.

Nietoveral had het gesteente dezelfde samenstelling; het meest
iu het oogvallend was het optreden van afwisseleude lichtere
en donkerdere banden, die bij eenige lavas, voornamelijk
zidkc met zeer fijnkorrelige kristallijne of ten deele glazige
grondmassa, voorkwamen. De mindere doorschijnendheid der
laatsten werd veroorzaakt door geringere grootte cn dichter
opcenliggcu der kleine augietkorreltjes. Zeer duidelijk cu
met het bloote oog in de doorsnede reeds gemakkelijk tc
onderscheiden was deze structuur, o. a. iu 55 (j\\Ialawar)
cn 253, 267 , en 271 (Tengger.)

Als lajitstc bijzonderheid, die op dc structuur betrekking
beeft, zij nog dc mindere of meerdere talrijkheid der
volkomen gevormde kristalleu vermeld. Goede kristallen
alleen werden in geene doorsnede gevonden, steeds traden
uog min of meer beschadigde of fragmenten daarvan op.
Zeer dikwijls vormden zij aggregaten of hadden elkander
doorboord of doorbroken, een bewijs ccucr heftige beweging
iu de lava voor of tijdens het vastwordeu.

DE AFZONDERLIJKE VULKANEN EN
HUNNE ERUPTIEF-GESTEENTEN.

1. GOENOBNG-SALAK.

Deze vulkaan, wiens laatste en tevens eenige bekende
uitbarsting plaats had op den vierden en vijfden Januari
1699, is tegenwoordig zoo goed als geheel uitgedoofd;
éene solfatare, op de westelijke helling, is nog in werking.
Hij is gelegen ten Z. W. van Buitenzorg, op de grens
der residentie van dien naam en de Preanger-Regent-
schappen. Jungiiuiin bracht van daar een drietal lava-
soorten mede, omtrent welke hij in zijn groot werk over
de javaansche vulkanen niets naders mededeelt, zoodat wij,
wat de afkomst aangaat, ons tot de aanwijzingen in den
catalogus beperken moeten. Het zijn zijne nummers 1,
2 cn 3. N°. 1 beschrijft hij als een donkergrijze trachyt
met groote hoomblende-kristallen; deze is afkomstig vau
de oostelijke helling, in de residentie Buitenzorg. Aan
het handstuk was de buitenzijde gladgesmolten, het was
dus van de oppervlakte eener lavabank afkomstig of van
eene uitgeworpen lavaslak of bom. Het was duidelijk
kristallijn, enkele witte veldspathen en eenige augieten
(hoomblende van jungiiuiin) waren er in tc onderscheiden.
2 en 3, beiden van dc zuidelijke helling in .de Preangcr-

89

Regentschappen, vertoonden evenzoo eene gladde opper-
vlakte; in 2 waren mede enkele veldspathen zichtbaar;
verder waren beiden van buiten eenigzins verweerd en
daardoor bruin gekleurd. Junghuhn beschrijft ze als
basaltische lava, de laatste met blaasholten.

Alle drie deze gesteenten behooren dan ook tot de ba-
salten, hoewel 2 en 3 geene olivine bevatten; door hunne
structuur en geheelen habitus naderen zij echter veel meer
tot dezen dan tot de augiet-andesieten.

1 van de noordhelling wijkt van dc beide anderen af
en heeft eene veel meer kristallijne structuur. Het bevat
eene gi-ondmassa, die uit dicht opeengehoopte augietkorrels
bestaat, van gemiddeld 0,015 m.M. in doormeter. Andere
korrels, vooral in den omtrek der augiet-, olivine- en mag-
nectijzerkristallen, zijn aanmerkelijk kleiner cn ook daar
meer opeengehoopt. Nevens hen komen er ook grootere
voor, die geleidelijk overgaan in kleine augietkristallen.
Zij Avorden verbonden door een koffiebruin glas, dat vrij
ongelijk verdeeld is en op enkele plekken ontbreekt; het
is duidelijk korrelig. Op sommige plaatsen liggen in dit
glas weder bundels van zeer fijne, tot 0,03 m.M. lange
cn slechts 0,001 m.M. dikke, mikrolithen, mede van augiet,
en breedere en smallere plagioklaslijstjes. In het eene gedeelte
van het preparaat ontbreken de laatsten nagenoeg, in cen
ander zijn zij bijna even talrijk als de korte augiet-individucn.
Verder zijn hier cn daar nog kleine magncetijzerkorreltjcs
zichtbaar. Dc kleinste auglet-druppcltjes meten slechts 0,001
m.M., dc kleinste plagioklaslijstjes slechts 0,008 x 0,023 m.M.

In deze grondmassa liggen nu dc verschillende kristallen
verstrooid; dc augieten en dc veldspathcn zijn door allerlei
overgangen met die van dc grondmassa verbonden. Dc
laatsten vormen de meerderheid cn hebben verschillende ge-
daanten; sommige zijn bijna vierkant, andere rechthoekig;
ook leggen zich gaarne verschillende rcchthockcn naast

90

of over elkander in min of meer onregelmatige aggre-
gaten. De grootsten bezitten eene lengte van 2,55 en
eene breedte van 1,65 m.M. en zijn dus met liet bloote
oog gemakkelijk te zien; de meesten hebben echter slechts
1/3 dier afmetingen. In den regel zijn zij vrij zuiver,
soms ook vrij sterk verontreinigd, voornamelijk door glas-
insluitscls. Deze nemen soms den vorm aan van kleine
rechthoeken en zijn slechts ten deele bruin cn verder
helder en kleurloos. Bovendien bevatten dc vcldspathen
nog kleine augietkorreltjes cn kristalletjes, benevens enkele
mikrolithen en kleine deeltjes magneetijzer.

De augieten kwamen slechts voor in onregelmatige,
min of meer afgeronde doorsneden. Hunne hoeveelheid
was aanmerkelijk minder dan die van den plagioklas, de
kleur bleekgroen of bleekgeel. Deze tinten gingen bij het
draaien van den analysator in elkander over en waren
dus het gevolg van ccn zwak dichroïsmus. Slechts eene
enkele doorsnede bleek uit twee, scherp rechtlijnig ge-
scheiden , verschillend polariseerende helften tc bestaan,
zonder tusschenliggcnde smallere lamellen. Do grootte
der individuen was hoogstens 0,8 X 0,5 m.M. Waar
schijnbaar grootere stukken voorkwamen, bleken die in het
gepolariseerde licht uit ccnigc fragmenten te zijn opge-
bouwd. Verontreinigingen kwamen niet veelvuldig voor;
zij bestonden uit gasporiën, kleine glaseicrcn, soms met ccn
blaasje, en kleine magneetijzcrkorreltjes.

Dc olivine was merkelijk zeldzamer, hare hoeveelheid
hoogstens van die van den augiet. De meeste doorsneden
waren versch, enkelen van eenen zwarten rand omgeven
cn daarbinnen, evenals op dc spleten grocngrijsachtig.
Dc vorm Avas, ovenals bijna altijd met dit mineraal het
geval is, onregelmatig; de grootste stukjes Avarcn van
0,66 m.M. breedte cn 0,7 m.M. lengte.

Magneetijzer kwam behalve in kleine korrels ook nog
in grootere, meestal onregelmatige stukken, voor. Het

91

eenige, wat aan dit mineraal viel op te merken, was eeu
krans van zeer kleine dicht opeengedrongen augietkorreltjes,
zooals ook om de beide vorige mineralen werd gevonden.

Te samen vormden deze bestanddeelen de hoofdmassa
van het gesteente ; de grondmassa vidde de tusscheuruimten
op en verhield zich tot de gezamenlijke mineralen onge-
veer als 2:3. AI de elementen lagen geheel onregel-
matig door elkander; slechts enkelen, met name de
veldspathen, waren met elkander in botsing gekomen.
Eene miki-o-fluctuatie-stinictuur was niet tc onderkennen.

Veel nader met elkander verwant, en in hoofdzaak ge-
heel overeenstemmend, waren de gesteenten 2 en 3, beiden
van de zuidelijke helling afkomstig. Zij waren nagenoeg
geheel dicht cn bijna zonder porphyrische kristalleu. De
grondmassa vornule nagenoeg bet geheele gesteente cn
bestond uit uiterst kleine augietkorrels cn -mikrolithen,
kleiue plagioklaslijstjes cn magneetijzerkorreltjes; daarnevens
was op enkele plekken eeue Avaterhclderc massa zichtbaar,
die tusschen gekruiste niçois volkomen donker bleef cn dus
als een glas moet worden beschouwd. Iu 3 waren ecu
weinig meer plagioklasmikrolithen, en het geheel had eene
bruingroenachtige tint, waarschijnlijk door ccne begonnen
omzetting.

Vau poi\'phyrische kristallen waren iu 3 enkele plagio-
klasen zichtbaar, vau ourcgelmatigen vorm eu geringe
grootte (hoogstens 0,21 X 0,57 m.M.), cn steeds volkomen
zuiver. Augieten waren ook slechts in zeer kleinen getale
aanwezig cn van geringe afmetingen, zoo ook magneetijzer.
Olivine ontbrak even als iu 2. In dit laatste preparaat
waren de veldspatheu 2-3 malen grooter, een weinig tal-
rijker en eenigzius verontreinigd door enkele kleine, bruine,
ronde glasinsluitscls.

Eene mikro-fluctuatic-stnictiuu- was iu beide preparaten
waar to nemen door de evenwijdige stelling der kleiue
veldspaathlijstjcs in do grondmassa. Dc regelmatigheid

92

der grondmassa werd, behalve door de weinige kristallen,
in 3 afgebroken door verscheidene ronde en elliptische
poriën ter grootte van de veldspathen; rondom hen was de
massa eenigzins ontleed en daardoor grijsgroenachtig ge-
kleurd. De grondmassa was op drie verschillende Avijzen
plaatselijk gewijzigd: vooreerst door enkele donkere strepen,
in Avelke de verschillende elementen eenvoudig aanmerkelijk
kleiner en dichter opeengehoopt Avaren. Daartegenover
stonden lichtere plekjes, Avaar juist het omgekeerde het
geval Avas. Eene derde plek, misschien een fragment eener
oudere lava, liet eveneens meer licht door, en bestond
hoofdzakelijk uit plagioklaslijsten, verbonden door kleurloos
glas, zeer fijne augiet-mikrolithen en zuiltjes en kleine
magneetijzerkorreltjes. Deze plek geleek zeer op de alge-
meene grondmassa behalve daarin, dat al de elementen
5-6 malen grooter Avaren.

2. GOENOENG-GEDEII.

De tweede belangrijke vulkaan draagt den naam van
G.-GCdeh of //Grooten Berg". Evenals dc G.-Salak
vormt hij een gedeelte der grens tusschen de residentie
Buitenzorg en de Preanger-Regentschappen cn ligt tusschen
Buitenzorg en Tjandjoer. Het gebergte bezit tAvee kraters,
den Panggerango cn den Gëdeh in engeren zin; van den
laatstcn bracht jungiiüiin gesteenten mede. Volgens hem
bestaat de binnenzijde van den krater (binnen Avelken de
tegenwoordige eruptiekegel zich bevindt) uit trachytbanken,
die op hunne beurt Aveder in zuilen zijn verdeeld. Dc
onderste banken zijn de machtigste, zij Avorden naar boven
toe allengs dunner en zijn bedekt door lagen van zand
en lapilli. Het noordoostelijk uiteinde van den kratcr-
nmur daarentegen bestaat slechts uit losse lavablokkcn.
Hociistetteu (Reise de)\' Fregatte Novara. Geologischer
Theil), die den berg den 6den Mei 1858 bekloin, voegt
daaraan nog toe, dat de binnenzijde van den krater am-

93

phitlieatersgewijze opklimt en uit kolossale banken van
andesietlava is opgebouwd. Sommigen van deze hebben
eene dikte van 32 M. Aan beide of aan eene der zijden
loopen zij wigvormig uit en worden omgeven door lagen
van slakken, van welke zij door hunne kleur gemakkelijk
te onderkennen zijn. Deze zijn namelijk donkerrood en
bruin, ^terwijl de lava zelve eene grijze kleur heeft. De
zuilen, waarin zij is gespleten, zijn van 1,8 tot 3,2 M.
dik. De hoofdmassa is fijnkorrelig en bestaat uit mikro-
tine, weinige hoornblende-naalden en meer kleine zwarte
korrels van magneetijzer en augiet.

Riciitiiofen bezocht den vulkaan di-ie jaren later, in
September 1861 {Bericht üler einen Ausflug in Java,
in de Zeitschrift der Deutschen Geologischen Gesellschaft
1862). Hij beschrijft het gesteente van den kratermuur
als een blauwgrijze hoornblende-oligoklas-trachyt fandesiet).

Binnen dezen kraternuuu- bevindt zich dc tegenwoordig
nog werkzame eruptiekegel, die slechts uit puin en zand
is opgebouwd. Op zijne beurt is de krater weder omgeven
door eenen nog ouderen, den Goenoeng-Seda-llatoc. Tusschen
hen bevindt zich een dal, bedekt met puimsteen. llicuT-
IIOFKK vond ook nog ccnen rondblazigen puimsteen op
den Tanggcrarigo, den eenigen, dien hij in Wcst-.Tava zag.

Behalve de beide reeds genoemde steensoorten, de lava, waar-
uit de kratermuur is opgebouwd, door .tungiiuiin trachytische
lava genoemd (n°. 4 in zijnen catalogus) cn de pulmsteen-
achtigc cn vcrslaktc lava n°. 5, mede van den rand van
den kratermuur afkomstig, bracht hij er nog twee mede.
Vooreerst n". 7, trachytische, grofkristallijnc lava. De blokken
dezer lava vormen een aantal heuveltjes, ten Z.W. van
Tjandjoer, dus op dc zuidoosthelling van den vulkaan. Het
laatste gesteente, n®. 6 trachyt, gevonden tc Batoe-Toelis in
de nabijheid van Buitenzorg, heeft ccnc zekere vermaard-
heid verkregen. Men zegt dat het duidelijke sporen van
menschelijkc voetstappen draagt. Blumk onderzocht het en

94

publiceerde zijne resultaten 18 jaren later, in 1818.
Hij meende te kunnen bewijzen, dat slechts één mensch
deze indrukken kon veroorzaakt hebben, terwijl de steen
nog week was. Nu is deze eene echte lava cn het laat
zich dus niet goed begrijpen, hoe indrukken van menschen-
voeten daarin zouden kunnen gemaakt worden. Blume
hield hem dan ook voor eenen tuf, in welk geval het eer
mogelijk ware. Daar echter het gesteente geen tuf maar
lava is, zoo houdt junghuhn ze eenvoudig voor kunst-
producten (Duitsche uitgave, deel I, pag. 33).

Van de op den rand des kraters gevonden gesteenten
behoorde een deel tot de augiet-andesieten, namelijk 5" en
het gesteente van den kratermuur. De drie andere, namelijk
6 en 7, zijn basalten.

Het \\uterlijk van 5" was als van gewonen puimsteen,
de holten waren echter niet zeer talrijk, de kleur was
nagenoeg wit. Hij bevatte kleine zwarte kristalletjes, tot
1 en 2 m.M. groot, van augict.

4 bezat ook kleine holten; augietkristallen waren eveneens
reeds met het bloote oog zichtbaar; op dc breuk was het
gesteente lichtgrijs, op de verwecringsvlakte chocoladebruin.

Onder het mikroskoop verschillen de eersten vrij sterk;
4 heeft tot grondmassa een fraai vilt van mikrolithen van
zeer uiteenloopende afmetingen. Tusschen hen lagen tal-
i\'ijke kleine rechthoekjes van veldspaath, van ongeveer
0,025 X 0,008 m.M. grootte, en weinige zwarte korreltjes,
ten deele zeker tot magneetijzer bchoorendc, ten deele
misschien afkomstig van veranderde hoornblcndc. Dc
grondmassa van 5 was slechts een kleurloos glas met
talrijke grootere en kleinere, langwerpige cn rondo holten.
De porphyrische plagioklasen waren in beiden ten decle
regelmatig gevormd, ten decle onregelmatige fragmenten;
zij waren, vooral in 4, dikwijls met elkander in botsing
gekomen. In beiden waren zij zeer verontreinigd door
verschillend gevormde insluitsels van bruin glas, echter

95

kwamen er in 4 ook een aantal vrij zuivere voor. Een
opbouw uit concentrische lagen was bij de meesten duidelijk
zichtbaar. De grootste kristaldoorsneden maten in 4
1,7 X 1,9 m.M., de langste was 2,4 X 0,9 m.M. groot.

Sanidine kwam ook in 4 voor, hoewel in aanmerkelijk
geringere hoeveelheid dan plagioklas - zooals trouwens in
alle andesieten, wanneer zij optreedt, het geval is - soms
in goede doorsneden (o. a. een zeer scherp parallellogram met
fnaaie lagen en eene centrale verzameling vau glasinsluitscls),
maar meestal in onregelmatige fragmenten. In 5 kwam
zij slechts in den laatsten vorm voor.

Augiet was in vrij aanzienlijke quantiteit in 4 en 5
vooriianden, zoowel in goed begrensde overlangsche en
dwarse doorsneden als in bx-okstukken. Hij was duidelijk
dichroïtisch, hetgeen door de verschillende kleuring der
doorsneden reeds bij voorbaat te vermoeden was. Magneet-
ijzer had den gewonen vorm en Avas in beide preparaten
in geringe hoeveelheid aanwezig in weinige grootere min
of meer regelmatige doorsneden en kleine korrels. Als
acces.sorisch bestanddeel trad iu 4 trid}\'miet op, iu ronde
of in regelmatige holten, die klaarblijkelijk door wegvoering
of ontleding van een of ander kristal, misschien veldspaath,
ontataau waren.

De drie basalten verschilden bij bloote beschouwing der
haudstukkeu reeds duidelijk. 5\'\' had eene donkergrijze
kleiu\' CU ecu aantal kleiue holten; ccn enkel 2^ c.M. hing
kristal vau augiet met een aantal tot 1 m.M. groote witte
veldsjjathcn waren cr iu te ouderscheiden. G was eenigzins
zuilvormig, evenals het volgende aan dc oppervlakte ver-
weerd CU vertoonde diuirdoor verschillende dofte kleuren;
het was korrelig, maar zoiuler onderscheidbare kristallen.
7 bevatte zwartglanzende kristallen van augiet, wier ze.szijdige
doorsnede eene lengte van 8 m.M. had, cn eeu groot aantal,
tot 1 m.M. groote, dofwitte veld.spatheu.

96

Onder het mikroskoop bevatte , eene puimsteenachtige
basaltlava, eene grondmassa, wier hoeveelheid iets grooter
was dan die der gezamenlijke uitgescheiden mineralen, en
zich bij sterkere vergrooting oploste in kleine augietdruppels
en -mikrolithen met een zeer lichtbruin glas, en magneet-
ijzer- en augietkorreltjes. Zij geleek daardoor zeer op die
van Salak 2 en 3, maar onderscheidde er zich weer van
door de afwezigheid van plagioklas-mikrolithen. Porphyrische
plagioklas was in niet zeer groote hoeveelheid aanwezig,
zoowel in vrij goede en regelmatige recht- en achthoeken,
als in talrijke fragmenten. Meestal was een opbouw uit
concentrische lagen te zien, dikwijls nog duidelijker door
evenzoo geplaatste kleine glasinsluitsels. Over het geheel
waren zij door de laatstcn vrij sterk verontreinigd. Van augiet
kwamen er eenige goede kristallen benevens fragmenten
voor; enkelen vertoonden eene tweelingstreping; de grootsten
maten 0,8 op 0,3 m.M.

Weinig minder talrijk dan augiet kwam olivine voor, en wel
in zoo regelmatige en zuivere doorsneden als men slechts
zelden ontmoet. Zij was volkomen kleiu-loos en vertoonde
nergens een begin van ontleding, zoodat men haar, wegens
haren regelmatigen vorm, licht op den eersten blik met
augiet zou kunnen verwisselen. Verscheidene doorsneden
waren nagenoeg rechthoekig, andere tevens nog van meerdere
kristalvlakken voorzien. Picotict werd slechts zeer zelden
w.aargenomcn. De gewone grootte der olivine-doorsneden
bedroeg 0,12 X 0,07 m.M. Magneetijzer had wederom den
vorm en ongeveer de grootte van dc olivine.

6 bezit ccnc grondmassa, die hoofdzakelijk uit min of
meer duidelijk van elkander \'tc onderscheiden individuën
van plagioklas bestaat; tusschen hen bevindt zich cen
gering aantal augietzuiltjes cn lange mikrolithen, benevens
een spoor van globiditisch glas. Deze mikrolithen zijn
dikwijls haardun en tegelijk vrij lang, sommigen tot 0,13
m.M., daarentegen slechts 1 m.M. dik. -De mikropor-

97

phyrische augietzuiltjes waren gemiddeld 0,17 x 0,05 m.M.
groot, de plagioklaslijsten allen zeer helder en zuiver. Op
sommige plaatsen was de massa door oxydatie van het
ijzeroxydul der augieten geheel geel gekleurd. Makropor-
phyrisch was alleen veldspaath te zien; de overeenkomst
met andere, duidelijk augiet en olivine bevattende, basalten
was evenwel groot genoeg om ook dit gesteente tot de basalten
te rekenen.

Deze veldspaath was hoofdzakelijk triklinisch; monoklinische
was niet met zekerheid aan te toonen; enkele onregelmatige
fragmenten zonder eenig spoor van streping mogen misschien
aan dit mineraal worden toegeschreven, maar kunnen ook
zeer goed klinotoom zijn. Hij was in den regel zeer scherp
begrensd, maar kwam ook in onregelmatige kluwenachtige
aggi\'cgaten voor. Sonunigen bereikten ccne grootte van
2,6 X 1,4 m.M., cn waren dus met het bloote oog reeds
gemakkelijk tc zien. Glasinsluitsels van verschillenden vorm
waren in de meesten vrij talrijk; daarenboven waren zij
ook verontreinigd door het bovengenoemde gele ontledings-
product , dat echter meer langs onregelmatige spleten scheen
te zijn ingedrongen dan van den veldspaath zelvcn aflcomstig
te zijn. Van de bovengenoemde grootte af waren zij in
alle afmetingen voorhanden, tot aan de individuen, der
grondmassa, en lagen geheel onregelmatig door elkander
verstrooid.

In 7 was do b.asis weder eenigzins anders gevormd; zij
bestond uit talrijke ronde augietkorrels cn -zuiltjes met
slechts zeer weinig veldspaath en een twijfelachtig spoor
van globulitisch glas, maar zonder mikrolithen.

Allo bestanddeelen lagen hier weder geheel onregelmatig
dooreen. Hot gohoele gesteente is reeds half verweerd,
waardoor do bijzondorheden niet altijd duidelijk to zien
zijn. Het best hebben nog dc veldspathcn hunnen vorm
bewaard; dc goed begrensde langere on kortere rechthoeken
zijn talrijker dan do on regel m.at ige fragmenten ; daarnevens

98

treden nog enkele stervormige aggregaten op. Wat hunne
grootte betreft, vormen zij geene geleidelijke overgangen
tot de basis; het grootste individu was van 2,55 x 1j65
m.M. en het in grootte daarop volgende | kleiner. Zij
bevatten weder een aantal glas-insluitsels van verschillenden
vorm. In de meesten was de ontleding, waardoor een
lichtbruinrood product, waarschijnlijk een zeolith, ontstond,
reeds ver gevorderd. Deze massa vormde een onregelmatig
netwerk in de veldspaathmassa; kleine spitsjes puilden ook
hier weer in het nog onontledc gedeelte uit. Soms was
deze omzetting tot bepaalde lagen beperkt, zoodat op eene
buitenste versehe niet zelden eene geheel verweerde volgde.

Twijfelachtige sanidinen kwamen ook hier voor. Augiet
was in enkele vrij groote en goed kristallijn begrensde
doorsneden aanwezig en daarbij vrij sterk verontreinigd door
kleine lichtgekleurde glasdeeltjes cn magneetijzer-korrcltjcs.
De grootere doorsneden bezaten eene duidelijke tweeling-
streping ; hunne kleur was zeegroen; van een pleochroïsmus
was niets bespeuren. Nevens hen kwamen cr nog enkele
onregelmatige kleinere fragmenten voor. De geheele hoe-
veelheid was niet groot, én daardoor stond de augict bij den
veldspaath aanmerkelijk achter. In geringere hoeveelheid,
en eveneens hoofdzakelijk in onregelmatige fragmenten, ver-
toonde zich olivine. Zij was geheel ontleed en in bruinen,
doorschijnendcn scrpentijn omgezet, waarvan enkele stukjes
nog ccne vezelige stnictuur bezaten. Magneetijzer was
weder in kleine hoeveelheid en in den gewonen vorm
voorhanden. Ten slotte zij nog do aanwezigheid van
kleine holten met tridymietblaadjes vermeld.

3. GOENOENG-\'^^hNKOEBAN-PRAIIOE.

Deze berg, gelegen ten noorden van Bandong, op dc
grens tuschen dc rrcanger-Ecgcnt.schappcn en dc residentie
Krawang, is dc tweede van ccnc keten van vulkanen, welke
met den G.-Boerangrang begint en zich in eene oostelijke

99-

richting verder uitstrekt. Hij is slechts 2000 M. hoog en
heeft eenen grooten krater welks langste doormeter gelijk
is aan de hoogte van den berg. Deze krater is in twee
kleinere verdeeld, waarvan slechts een nog werkzaam is en
in deze eeuw nog een paar maleu slijk en asch heeft
uitgeworpen. Deze laatste draagt den naam van Kawah-Ratoe
(koningskrater), de andere, kleinere, dien van Kawah-
Oepas (gifkrater). JcjNGiiUHN beschrijft dezen als geheel
uitgedoofd; richtiiofen (I.e.) vond er bij zijn bezoek nog
werkende fumarolen in. Ook iioghstetteu (1. c.) trof er
solfataren aan, uit weikeu slechts weinig zwavcligzuur ontweek.
Op den bodem zag hij een groot aantal stukken andesiet-
lava, in verschillende trappen der ontleding, liggen, verder
zwarte en roode slakken in geringere hoeveelheid, puim-
steenachtige massas eu andesietstukkeu, die omgesmolten
waren en eene samenstelling uit concentrische schalen bezaten.
.TüNGIIUDN vermeldt deze verschillende gesteenten niet. Iu
den anderen krater, den Kawah-Ilatoe, vond iiociistettek
mede een solfatare, waarvan ook jungiiuiin melding maakt.
Verders trof hij er eeu aantal kleine kegels aan van asch
en zand, door een lavablok gedokt; sommigen waren 1 ÄI.
hoog, de meesten echter slechts .3-0 decimeter.

De lage rug, die dc beide kraters vaneen scheidt, was
volgens jungiiuiin in 1804 nog niet aanwezig cn zou
eerst hv 1829 ontstaan zijn; volgens iiociistktteu hebben de
beide kraters daax\'entegcn nooit één geheel uitgemaakt. Voor
junghuiin\'s meening pleit echter de omstandigheid, dat ge-
noemde rug geheel uit losse uitwerpselen is opgebouwd en dus
klaarblijkelijk vau latei\'o dagtcekeuing is dan de kratermuur.

De laatstgenoemde bestaat tût een v.ist gesteente - .tunq-
inriiN noemt het trachyt -, dat in zuilen is vci-dceld; op andere
plaatsen vormt het ribben, die in den krater afdalen, of ook wel
terrassen. N°. 10 cn 1 1 zijn er vau afkomstig. lllCllTllOFEN
noemt het een vast aaneengesmolten conglomeraat vau
lava, die meest verslakt en geheel zwart is en gceu sj)oor

100

van augiet vertoont. In het stuk 10 zijn daarentegen
enkele augietzuiltjes duidelijk te zien.

De opbouw van den Tankoeban-Prahoe schijnt met
aanzienlijke storingen in de oppervlakte gepaard te zijn
gegaan; zoowel ten noorden als ten zuiden zijn de lagen
van tertiairen kalk omhoog gebracht en vormen daar twee
voorgebergten. Toen later de vulkaan zijne lavastroomen
uitzond werden zij door dezen tegengehouden, stuwden zich
op en vormden zoo twee hoogvlakten. De structuur van
het zuidelijke plateau is het best te onderzoeken aan de
insnijding van drie beekjes, den Tji-Kèboendoeng, Tji-
Kawari en Tji-Kidang (junghuhn, d. pag. 41), waar drie
lavastroomen in de erosiedalen zichtbaar zijn. Deze zijn:
vooreerst eene, die talrijke stukken eener oudere lava inge-
smolten houdt en eene grijze kleur heeft, ten tweede een
stroom, die tot voorbij het tegenwoordige Bandong is
gevloeid, cn ten derde een hoornblende-porphyr? (eveneens
basalt). De basaltlava van den tweeden stroom (n°. 21
en 22) is voorzien van vrij groote blaasholten; hooger op
den berg (n°. 20) is zij echter dicht. Do laatste lava
(n°. 19) bevat vrij groote hoomblende (augiet?) -kristallen,
die vrij los or in zitten en gemakkelijk uitvallen.

Het noordelijke voorgebergte, het plateau van Segala-
Crang, bestaat uit eene zwai\'tblauwe basaltlava, die zich
in horizontale banken heeft verdeeld (n°. 26 , 27 cn 28).
In de diepte is deze lava dicht en aan de oppervlakte
van langgerekte blazen voorzien. Van hetzelfde plateau
zijn nog afkomstig n°. 24 en 25 van Tjoeroek-Agoeng
(eenen waterval van den Tji-Asem), beneden het punt,
waar deze door den rand v.m* het neptunischo gebergte
heenbreekt. N°. 23 werd gevonden te Tjoeroek-Goöng,
ccnen anderen waterval, boven" het genoemde punt gelogen.

Zooals te verwachten was, vertoonen deze verschillende
h.asaltlavas in hunne fijnere samenstelling ccnigc verschillen.

Vooreerst sluiten zich cen zestal Jiaiiw aan elkander,

101

namelijk de nummers 10, 20, 21, 22, 23 en 25. Het
zijn allen zeer dichte, blauw- of grijsachtig zwarte gesteenten,
in welke zeer kleine, witte, al of niet glanzende veldspathcn
te onderscheiden zijn, in eenigen daarenboven weinige
zwarte augietkristalletjes.

Onder het mikroskoop bleken zij een lichter- of donker-
derbruin glas, in aanzienlijke hoeveelheid, te bevatten. Dit
vormde met kleine plagioklaslijstjes, augietkorrels en -zuiltjes
en kleine magneetijzerkristalletjes de grondmassa. Het was
gedeeltelijk ontglaasd door kleine globulieten, die dicht
opeengedrongen lagen, zoodat de bruine kleur van het
daartusschenliggende glas dikwijls slechts met moeite te her-
kennen was. Het grootst waren deze kleine lichaampjes
in 10 cn 21, en in deze preparaten waren aan hen enkele
bijzonderheden te onderkennen. Bij 500-malige vcrgrooting
vertoonden zich do meestcn als cen donkerbruin kringetje
met een helder middelpunt, do allergrootsten als twee
concontrischc kringen, anderen waren in het midden donkerder
dan aan den rand. Ook waren zij niet altijd cirkolvonnig,
maar ook nier-, knods- of eivormig. De grootsten maten
3 tot 4, dc moesten slechts 2 m.m.M. in doormetcr; in 20
cn 22 waren zij aanmerkelijk kleiner.

Behalve dit veranderde glas liet do grondmassa nog
mikrolithen onderkennen van plagioklas cn augiet, do laatsten
in den vorm van korrels of van kleine, dikwijls afgeronde
zuiltjes. In 10, 21, 22 cn 23 waren dc eersten, evenals
do laatsten, in zoor gi\'oote hoeveelheid aanwezig. In 25
was het aantal augietzuiltjes cn -korrels cchtcr aanmerkelijk
grooter in verhouding tot do veldspathen; daarentegen was
hier het aantal mikroporphyrische veldspathen, dat in do 4
vorige lavas gering was, aanmerkelijk grooter. Tc gelijk was
echter hunne zuiverheid cn 8chcq)tc van begrenzing afgenomen.
Voel overeenkomst hiermede had 23; het aantal mi- cn
ook makroporphyrische individuen Avas nog aanzienlijker,
echter niet zoozeer ten koste van vorm en zuiverheid; dit

102

preparaat had evenwel niet overal dezelfde samenstelling,
waarschijnlijk weder ten gevolge van insluiting van een
fragment van oudere lava. Dit fragment bevat bijna uitsluitend
grootere en breedere, en daartusschen slechts zeer kleine
lijstjes, bijv. van 1,3 X 0,6 m.M., in het overige van het
gesteente van hoogstens 0,7 X 0,4 m.M. De grondmassa
levert minder verschil op, in het afwijkende gedeelte zijn
de augietkorrels alleen iets grooter. Op verschillende
plaatsen was gene verweerd, waardoor oranjekleurige plekjes
ontstonden, met fraaie, volkomen evenwijdig loopende gol-
vende lijnen.

De vonn der triklinische veldspathen in deze gesteenten
was weder die van langgerekte, enkelvoudige en samenge-
stelde rechthoeken; in allen, met uitzondering van 23,
waren de makroporphyrische individuen tot enkelen beperkt;
de grootste maten slechts 1,2 m.M. in de lengte en
0,33 in de breedte; in 23 waren zij grooter cn talrijker.
Bijna allen waren zeer zuiver; soms werden enkele lang-
gerekte glasinsluitscls aangetroffen. In velen waren zeer
kleine ronde bruine glaskorrels op rijen gerangschikt, over-
eenkomstig dc lange zijden der doorsneden. Verscheidene
lijsten waren aan ccnc of beide korte zijden gevorkt cn
omsloten zoo ccn weinig grondmassa. In 25 waren de
verontreinigingen talrijker en daaronder plaatvormige glas-
massas met globulieten. Soms zag men weder stervormige
aggregaten van veldspathen. In de meesten was ccn opbouw
uit concentrische lagen zeer goed zichtbaar.

In 20 waren ccn paar ruitvormige, in 23 een paar recht-
hoekige doorsneden van sanidine aanwezig. Ook hier rijst
cchtcr weder de vraag of dc veldspaath werkelijk mono-
klinisch was cn of men hem om zijne zeldzaamheid niet
als triklinisch moet aannemen, terwijl de doorsneden toevallig
^ cofoc lagen, waardoor do tweelingsstrepcn niet tc
zien waren.

In n°. 10 kwam augiet in geringe hoeveelheid voor;

103

eeue doorsnede had den vorm van eenen achthoek, de
anderen waren aanmerkelijk kleinere, lichtgroene fragmenten.
Hij was nagenoeg geheel zuiver en bevatte slechts enkele
glaseieren. De olivine was nagenoeg geheel versch en
kleurloos en kwam nu eens iu duidelijke rhombische door-
sneden, dan weder in meer afgeronde stukken voor, waarvan
de grootsten 0,1 X 0,08 m.M. maten. Kleinere korrels en
grootere kristal-aggregatcu van magneetijzer waren slechts
in geringe hoeveelheid aanwezig.

In 20 was augiet even zeldzaam als in 10. Hij vormde
verscheidene achthoekige doorsneden eu bereikte ccne
grootte van 0,7 X 0,5 m.M. Olivine zag men eveneens
in kleine hoeveelheid en aan deu rand in bruinen, ook wel
bloedrooden of gelen serpentijn omgezet. In enkelen waren
kleine glasinsluitscls met blaasjes zichtbaar, in eenen an-
deren hadden zich een plagioklas- eu een augietkristal
ingeboord. Hot gèhcele preparaat vertoont slechts weinige
sporen van verweering.

21 was zoo goed als identisch met 10; het bevatte
enkele ronde cn langwerpige holten, een paar fraaie acht-
hoekige augietdoorsuedcn eu enkele geheel frisschc olivine-
aggrcgatcu. 22 verschilde ."^lechts door dc kleinere
hoeveelheid plagioklas vau het vorige, livcnzoo waa dit
in 25, ook met augiet cn olivine, het geval. De zeer
kleine stukjes vau het laatste mineraal verkeerden iu alle
mogelijke trajipen van verweering.

Talrijk waren dc makroporphyrische plagioklaslijstcn
in 23; augiet waa daareutegcu slechts spaarzaam aanwezig;
olivine was nog geheel ouontlced en trad in vcrschillendc
vormen op.

Vau do vier overige gesteenten vertoonen drie ccnc
vrij groote overeenkomst, zonder daarom zoo nauw vcr-
bojulcu te zijn als do vorige zes. Dc bedoelde drie ziju
11, 19 cu 21. In 11 ia do grondmassa volkomen die
van de vroeger bcschrcvcnc basalten van den Salak 2 cn

104

3, namelijk uit kleine augietkorrels en -mikrolithen en
plagioklaslijstjes, in ongeveer gelijke hoeveelheid, samenge-
steld; daartusschen liggen nog een aantal magneetijzerkor-
reltjes, en op enkele plaatsen waren sporen aanwezig van
een nagenoeg kleurloos glas. Ook hier waren sommige
gedeelten aanmerkelijk donkerder ten gevolge der dichtere op-
eenhooping en geringere afmetingen der elementen. Op een
andere plek vertoonde zich eenig bruin globulitisch glas,
waardoor een verband met de grondmassa van 10 e.a.
werd gevormd. In 24 vertoonde de basis eene merkbare
afwijking, die in een gedeelte nog slechts gering was,
maar in het overige veroorzaakt werd door een terugtreden
der kleine veldspaath-individucn; van eene mikrofluctuatier
structuur was hier slechts op enkele plaatsen iets te
bespeuren; in 11 daarentegen was zij nagenoeg overal
zichtbaar, ten gevolge van het grootere aantal langwerpige
bestanddeelen.

In het volgende gesteente n°. 19 was het aantal pla-
gioklas-mikrolithen nog geringer en het verschil der grond-
massa met die van 24 daardoor gi\'ootcr dan van deze met
die van 11; evenals in 24 werd dit weder meer dan
opgewogen door de grootere hoeveelheid makroporphyrische
kristallen. In het eerste (19) was de grondmassa geheel
dicht, in de beide volgende daarentegen voorzien van vrij
talrijke ronde holten. De afmetingen van dezen stegen
in 11 tot 1,3 X 0,7 m.M., de kleinsten waren slechts
0,15 m.M. lang en breed. In 24 waren zij nog kleiner,
hoogstens van 1 x 0,68 m.M., en hadden in den regel
slechts dier afmetingen.

In 11 ontbraken makroporphyrische pl.agioklasdoorsneden
geheel, op weinige onregelmatige brokstukken na, die
zich tot kluwenvormigc aggregaten vcrecnigden en ten
deele door bniin glas verbonden waren. Zoowel zij als do
talrijkere lijstvormige mikroporphyrische individuen waren
slechts weinig verontreinigd.

105

Sanidine vertoonde zich zoowel in eenen grooteren en
eenige kleinere vierhoeken als in fragmenten. Augiet
ontbrak, buiten de grondmassa, nagenoeg geheel; daaren-
tegen was olivine nog in zeer goeden toestand aanwezig
als kleine, meestal onregelmatige stukjes, van Avelken het
grootste 0,36 X 0,3 m.M mat. Zij waren ten deele
waterhelder en versch, ten deele nagenoeg geheel in bruinen
serpentijn omgezet.

In 19 waren regelmatige en talrijkere onregelmatige
doorsneden van plagioklas in groote hoeveelheid aanwezig.
De laatsten vercenigden zich niet zelden tot aggregaten;
zij bereikten eene lengte van 2 op eene breedte van 0,8
m.M. Vcrscheidenen waren zeer fraai uit concentrische
lagen opgebouwd. Dc verontreinigingen lieten meestal
eene buitenste laag vrij en waren verder zeer regelmatig
evenwijdig aan dc kanten gerangschikt. Het waren glas-
insluitsels, dikwijls rechthoekig van vorm met ingesloten
blaasjes, zeldzamer augietkorrels cn mikrolithen. Enkele
doorsneden vertoonen ccnc beginnende ontleding. Ook hier
waren weder eenige monoklinische veldspathen aanwezig, die
weinig van dc triklinische verschilden.

Augiet was in geene groote hoeveelheid voorhanden, hij
had ceno bleekgele of blcekblauwgrijze kleur cn was soms
zwak pleochroïtisch. Enkele doorsneden waren regelmatig
achthookig; oono daarvan was een twcelingkristal cn had
ccne lengte van 0,4 en ceno breedte van 0,36 m.M.

Olivine vertoonde zich modo, zoowel in geheel frisscho
als in ontlede kristallen, aan welken soms vlakken van
prisma cn makropinakoïd tc zien waren. Van ccne dezer
bedroegen dc afmetingen 0,ö7 cn 0,33 m.M. Anderen
waren geheel in bruinen serpentijn omgezet en vertoonden
eene zeer duidelijke vezelige structuur. Dc vezelen con-
vergeerden ten dcclo naar cenc lijn in het midden van
het kristal gelegen, gedeeltelijk naar eenige punten van
den omtrek.

106

Nevens deze gewone bestanddeelen bevond zich nog eene
kleine hoeveelheid magnesiaglimmer in het preparaat,
bestaande in een paar onregelmatige fragmenten, van gele
kleur met eenen zwarten rand en slechts weinig dichroïtisch.
Trouwens beide stukken Avaren ongeveer loodrecht op de
hoofdas doorgesneden en vertoonden daardoor ook geene
splijting.

In 24 was een groot aantal doorsneden van triklinischcn
veldspaath voorhanden. De meesten Avaren mikroporphyrische,
scherp begrensde rechthoeken, die dikAvijls zeer ver vorks-
geAvijs gespleten Avaren; daarnevens Avaren ook minder
talrijke brokstukken voorhanden. Zooals bijna altijd waren
ook Aveder hier de grootere stukken veel meer verontreinigd
dan de kleinere, in hoofdzaak door kleine donkere glas-
deeltjes cn, in spleten en randen dringende, augietkorrels.
Nevens den triklinischcn Avas ook eenige monoklinische
veldspaath aauAvezig, zooavcI in afzonderlijke stukken als
met plagioklas tezamen in verschillende aggregaten ver-
groeid.

Augict en olivine vertoonden zich als Avcinige kleine ronde
stukjes, de laatste soms in enkele rhombische doorsneden.
Een gedeelte van het preparaat onderscheidde zich door
een aantal donkergele cn bruine vlekken, Avaarvan ccnigc
uit olivine ontstaan bleken te zijn; zij vertoonden nog eene
duidelijke vezelige structuur. Bij anderen Avas dc omzetting
nog verder gegaan en Avas genoemde structuur ook niet
meer zichtbaar. In enkelen Avas nog ccn olivinckcni
\\ I aanAvezig.

I Ilct laatste gesteente van den Tankocban-Prahoe had zoo

goed als geene overeenkomst met de reeds bcschrcvcnc.
? Het Avas ccn duidelijke puimsteen (28) cn bestond hoofd-

zakelyk uit ccn kofiiebruin glas met talrykc augietmikro-
lithcn van verschillende lengte cn dikte. Dit glas omsloot
een groot aantal ronde cn langweqngc holten, van
zeer uiteenloopende grootte cn dikAvijls slechts -door uiterst

■t:

1 ^

i i
1

107

dunne wanden gescheiden. De plagioklas was slechts in
kleine hoeveelheid aanwezig, bereikte eene grootte van
0,8 X 0,36 m.M., was vrij scherp begrensd en niet zeer
verontreinigd door eenige mikrolithen, apatietnaaldjes en
kleine bruine glaskorrels.

Augiet en magnetiet waren mede slechts in zeer geringe
hoeveelheid te ontdekken, van olivine met zekerheid in het
geheel niets.

Van een tweetal basaltlavas van dezen berg bestaan
chemische analysen, beiden vau prölls afkomstig {Jahr-
buch, 1864), de eeue was ongetwijfeld van n°. 19, daar
de hoornblende (augiet?) -kristalleu er zeer los in zaten;
de analyse werd dan ook zonder deze gemaakt. Voor de
resultaten zic men de tabel aan het einde. Ook trolls rekent
beiden tot de basaltlavas.

4. GOENOENG-BOEKIT-ÏOENGGOEL.

Deze berg ligt in oost-zuidoostelijke richting van den
Taukoebau-Prahoe. Bij- jungiiuiin wordt hij alleen ver-
meld en niet bcschrcvcn. Het gesteente is afkomstig vau
eene der bergribben op dc noordelijke helling cn werd door
hem trachyt genoemd. In den catalogus is het aangegeven
als n®. 29.

Aan het gesteente zelf was uiet veel tc zien; het waa
donkergrijs, geheel dicht met enkele niet zeer duidelijke,
kleine kristallen; ceuigcu daarvan waren donker, glanzend
cn zuilvormig, dus van augiet, anderen roodachtig cn waar-
schijnlijk van vei\'auderdc olivine.

Ook dit is weder eene basaltlava, die ccnc geheel andere
structuur bezit dau de tot nu toe bcachouwde. De groud-
uiasaa uamclijk bestaat nagenoeg Tiitaluitend uit dicht
opeengepakte augietkorrels cu korte ziiiltjcs, mot een gering
aantal duidelijke, kleine plagioklaslijstjes. Dc eeue helft
van het preparaat was door verweering geheel met ijzer-
hydroxyd doordrougcn cn zeer scherp van het overige go-

108

scheiden. De grootere plagioklasen waren goed gevormd,
verscheidenen bezaten zes- of rechthoekige doorsneden, de
kleineren waren minder duidelijk begrensd; anderen lagen zeer
onregelmatig in en over elkander geschoven en tot kluwens
vereenigd. De grootsten bereikten eene lengte van 2 op
eene breedte van 1,25 m.M. en vertoonden eenen opbouw
uit scherpe concentrische lagen, die zich tusschen de niçois
dikwijls door verschillende kleuren onderscheidden. Zij
waren zeer verontreinigd door verschillende glasinsluitsels,
die den laagsgewijzen bouw nog beter te voorschijn deden
treden. Nevens dezen waren nog kleine mikrolithen,
sommigen van apatiet, en gedeelten van de grondmassa
binnen de veldspathen besloten. Eenigen van hen waren
nagenoeg geheel zuiver en lagen dikwijls in de onmiddellijke
nabijheid van anderen, die zeer verontreinigd waren.

Eene kleine hoeveelheid sanidine vergezelde den trikli-
nischen veldspaath en kwam, wat vorm cn insluitsels be-
treft, met hem overeen.

Dc augiet had eene lichtgroenachtig grijze kleur en den
vorm van kortere en langere recht- cn achthoeken. In
sommigen van dezen waren prismen- en pinakoïdenvlakkcn
in evenwicht, in anderen hadden de eersten het overwicht.
Apatietnaalden waren in hem gegroeid en staken er zelfs
gedeeltelijk uit. Verders bevatte hij weinig glasinsluitsels,
waarvan sommigen een blaasje omsloten. Verscheidenen
\' vertoonden eenen fraaien tweelingsbouw; bij anderen was
ccnc zonale structuur in het gepolariseerde licht waar tc
nemen.

Dc olivine, waarvan ccnc tamelijke hoeveelheid aanwezig
was, had ccnc vuilbruine kleur cn eene vezelige stnictuur
door ontleding verkregen. Zij trad op zoowel in goede,
recht- en zeshoekige, als in onregelmatige doorsneden.

Magneetijzer zag men als gewoonlijk in geringe hoeveel-
heid, zoowel in kleinere korrels als in grootere onregelmatige
doorsneden, die uit kleinere kristalletjcs opgebouwd waren.

109

Als minder gewone bestanddeelen werden gevonden :
apatiet in heldere, kleurlooze en grijze, gestreepte door-
sneden, en hoornblende in kleine hoeveelheid en zeer door
verweering veranderd, nagenoeg grijs geworden.

5. GOENOENG-PATOEHA.

Deze niet meer werkende vulkaan ligt in eene rechte
lijn met den vorigen eu Bandong, de hoofdplaats der
Preangcr-Kcgentschappen, en ten Z.W. van deze plaats.
Ten westen van den krater bevindt zich een meer, de
Kawah-Patoeha. Aan den kant van den berg en aan
beide zijden is de oever zeer steil; hier vindt men nog
een on verweerd gesteente (n°. 34) - weinig verslikte trachyt-
lava - en (40) - trachyt. Dc andere gesteenten 30, 31,
32 cn 33, allen trachyt of trachytlava (volgens junghuhn),
werden gevonden in dc bedding van den Tji-Widaï, cn
waren afkomstig van oenen puinbrokkenstroom, die het
geheele dal dier boek heeft opgehoogd. Richthofkn (I.e.)
noemt eveneens trachyt het gesteente van den lavastroom,
die hot meer Tölaga-Patengan, het grootste op Java, om-
sluit, hij vond cr groote plagioklaskristallon in.

Het uiterlijk dezer verschillende rotssoorten was als volgt:
30 cn 31 hadden ccne lichtgrijze kleur, waren grof kristallijn
cn bevatten goed herkenbare, soms nog glanzende kristallen
van veldspaath; het liuitstc ook tot 5 m.M. lange augiet-
zuiltjes. De veldspathcn in 32 waren 3 ïl 4 m.M. lang, do
augieten kleiner, overigens was de overeenkomst met het vorige
zeer groot. Dc veldspathcn van 34 vertoonden zich als
ti-7 m.M. lange en 3-4 m.M. breede rechthoekjes, dc lava
bevatte mode cen aantal augietzuiltjes. Evenals do vorigen
was ook 34 grofkorrelig; veldspathcn van vcr.«(chillcndc
grootte lagen in ccnc nagenoeg zwarte grondmassa. N°.
40 was voel fijnkorrcHgcr, bruinzwart van kleur cn bevatte
sleehts zoor kleine, witte veldspathcn.

Onder hot nnkroskooj) bleken dc werkelijke lavas allen

110

tot de augiet-andesieten te behooren en vertoonden min of
meer aanzienhjke verschillen. De grondmassa was niet bij
allen dezelfde; in hoofdzaak kon men onderscheiden: a) eene
kristallijne grondmassa, b) eene glasbasis en c) een mikro-
lithenvilt.

De eerste wijziging trad voornamelijk op in 30 en 33.
In het eerste Avas zij lichtgrijs vau kleur en viel bij ver-
grooting gedeeltelijk uiteen in hoekige veldspaathkorrels en
-lijsten en ronde en langwerpige bruine doorschijnende ferrie-
ten. De veldspaathmassa was niet meer versch, maar reeds
ten deele omgezet in een lichtrozerood ontledingsprodukt,
waarschijnlijk eenen zeolith. Dit vormde een netwerk rondom
de verschillende individuen, wier gemiddelde grootte 0,03 op
0,0065 m,M. bedroeg. Nevens den veldspaath was er
slechts weinig augiet cn magueetijzer.

In 33 was de veldspaath evenzoo reeds gedeeltelijk ontleed,
daardoor versmolten ook de grootere individuen met die
der grondmassa. Ilem vergezelden een aantal lichtgroene
augietzuiltjes, die gedeeltelijk ontleed waren cu dan eenen
bruinen rand bezaten, cn weinige roodbruine, doorschijnende
ferrieten, die er naar streefden zich in rijen to ordenen;
zij hingen ook gaarne aan dc kleine augieten.

31 was een puimsteen, met volkomen kleurloos glas als
grondmassa, cn week vau alle anderen af door dc perli-
tische scheuren. Deze vertoonden zich als cenc of meer
concentrische cirkels, die aan eeu uiteinde geopend wai\'cu.
In dit glas lagen nog een gering aantal nükrolithen.

De ajidere lava met glazige basis was 34, doch hier
had het glas eeue lichtbruine kleur cn was onduidelijk
fijn gekorreld. Het was slechts op enkele plaatsen in eenige
uitgebrcidlieid zichtbaar, m.oar schemerde overal tusschen
de mikrolithen door. Hot omvatte kleiue regelmatige recht-
en zeshoekige veldspatheu, waarvan Kouunigen duidelijk
uit 2 of 3 lamellen bestoiuleu, de moesten echter enkel-
voudige kristallen waren, beuevens een zeer ^root aantal

743

kleine augietmikrolithen. Hier en daar bereikten de laatsten
eene grootere lengte en vormden dan een -waar vilt.

Ook in 40 was de grondmassa een lichtbi\'uin, uiterst
fijngekorreld glas, welks hoeveelheid die van 34 overtrof,
en dat talrijke kleine magneetijzer-kristalletjes en -korrels,
augietmikrolithen en een aantal regelmatige kortere en
langere rechthoekjes van veldspaath bevatte. Alle deze
bestanddeelen lagen ordeloos dooreen.

Een waar mikrolithenvilt, dat uitsluitend de grond-
massa uitmaakte, kwam zelden voor, met name in 32
naast den twijfelachtigen veldspaathgrond, en in 34 op
sommige plaatsen naast het weinige bruine glas. Ook
in 40 zou men het kunnen aannemen, hoewel het daar
aanmerkelijk grover is cn do kleine augieten meer den
vorm van zuiltjes hebben. Dc augiet-naaldjcs waren in
32 van zeer verschillende afmetingen, do grootstcn hadden
eene lengte van 0,035 cn eene dikte van 0,002 m.M.;
daarnevens kwamen er andere voor, die aan het ccne uiteinde
knodsvormig verdikt waren cn zelfs ccnc lengte van
0,00 m.M. bereikten; dc kleinsten daarentegen maten
slechts 0,008 op 0,002 m.M. Nevens deze naaldjes
waren cr nog zeer kleine korrels van hetzelfde nuncraal
cn vclo fcrrictcn. Hier cn daar scheen ccn veldspaath-
grond voorhanden tc zijn, zoodat ook hier weder geen
Rcherpc grens tc trokken is tusschen deze twee soorten
van grondmassa.

^Vat dc grootere bestanddeelen der lavas betreft, zoo
bevatte n°. 30 plagioklas in verschillende vonncn, zoowel
in onregelmatige fragmenten als ook in sclicrj) cn recht-
lijnig begrensde doorsneden, die dikwijls langwcrj)ig Avarcn
cn aan dc uiteinden toegespitst. Velen waren uit conccn-
triRchc lagen opgebouwd, do kleine glasin.sluitscls volgden
meestal deze lagen. Door hen waren vcrs(;heidcnon zeer
verontreinigd, anderen door augict- (^n apatietnaaldjcs.
De grootste vcldspathen bereikten ccnc lengte van 1 op

112

eene breedte van 2 m.M. In verscheidenen was nevens
eene streping naar de albiet- ook eene naar de peri-
kl ine-wet aanwezig.

Sanidine kwam in vrij aanzienlijke hoeveelheid voor,
grootendeels in denvonn van fragmenten, en vormde dikwijls
aggi-egaten met plagioklas. De laagsgewijze bouw was zeer
scherp geteekend. Sommigen vormden carlsbader-tweelin-
gen, anderen waren in verscheidene stukken gebroken en
later weder geheeld. De grootste individuen waren 1,44
m.M. lang en 0,58 m. M. breed; dc insluitsels waren
dezelfde als die in plagioklas.

Augiet en hoornblende vertoonden zich in ongeveer
gelijke grootte en hoeveelheid; te samen maakten zij slechts
ongeveer de helft uit van de hoeveelheid plagioklas. De
augieten wai\'cn meestal onregelmatige stukken; enkele
achthoeken kwamen voor met zeer ontwikkelde pinakoïden,
benevens verscheidene overlangschc doorsneden van ccne bleek-
groene kleur. De grootsten maten 1,97 X 0,26 cn 3,6 X 0,65
m.M. en omsloten fragmenten van sanidine, weinige
apatietnaalden en enkele mikrolithen. Zij waren duidelijk,
hoewel niet sterk pleochroïtisch. Niet zelden waren zij
geheel of gedeeltelijk ontleed cn dtuvrdoor bruin geworden.
Ook de boornblende was niet meer in zijnen oorspronkelijkcn
toestand; het meerendcel der afgeronde, nog eenigzins als
rechthoeken of ruiten herkenbare doorsneden, was kaustisch
omgezet in cenc zwarte korrelige massa. Dikwijls was
daarin nog een bruine kern voorhanden. Dc grootere,
aldus veranderde hoornblenden om.sloten kleine augieten
cn veldspathcn.

Magneetijzer was in geringe hoeveelheid tegenwoordig
in den vorm van onregelmatige klomjyes van gemiddeld
0,1 X 0,05 m.M., die aan de kanten eenigzins bruinachtig
geworden waren door oxydatie.

Als acccssorisch bestanddeel leverde dc lava verder nog
op: apatiet, in kleine 0,1 x 0,4 m.M. groot(! stukjes.

113

die door eene zeer fijne overlangsche streping lichtbruin
gekleurd waren.

Al deze bestanddeelen lagen vrij gelijkmatig verdeeld in
de basis, die de hoofdmassa uitmaakte; de meeste kristallen
waren weinig beschadigd, slechts enkelen waren met anderen
in botsing gekomen.

In den puimsteen 31 kwam trikhnische veldspaath in vrij
groote hoeveelheid voor; hij vormde voornamelijk zeer heldere,
meestal scherp begrensde rechthoekige doorsneden, Avier hoeken
dikAvijls afgestompt Avaren. In dit geval bereikten zij hoogstens
eene lengte en breedte van 0,5 m.jNI., terAvijl de grootste
rechthoeken bij gelijke lengte slechts eene breedte van
0,22 m.M. hadden. Zij Avaren uit scherp gescheidene concen-
trische lagen opgebouAvd en bevatten een aantal parallello-
pipedische glasinsluitsels met een of meerdere blaasjes, Avier
aantal in enkelen tot 7 klom.

Augiet had soms eenen acht- of nagenoeg rcchthockigen
vorm; verscheidene zijner doorsneden Avnren uit kleine
fragmenten opgebouwd.

Van hoornblende vertoonden zich slechts eenige overlang-
sche, rechthoekige of ruitvormige, sterk dichroïtische door-
sneden. Magneetijzer trad slechts in Avcinigc, rondo korrels op.

Door de bijzondere grondmassa en structuur Avcck dit
gesteente zeer van dc andere augiet-andesieten af en mag
dan ook slechts onder zeker voorbehoud tot deze grooj)
gebracht Avordcn. Eigenlijk is het een puimsteen, hocAvcl
dan toch Avaarschijnlijk van eeno andesietlava.

In 32 bereikten de plagioklasdoorsncden zeer aanzienlijke
afmetingen, tot 3 X 4 m.M., en A\\\'arcn dus met het blootc
oog reeds zeer gemakkelijk als klcurlooze, doorzichtige plekjes
te onderscheiden; van hier af kAvamen allo mogelijke trappen
voor tot aan de zeer kleine individuen der grondmassa.
De mcesten vertoonen weder eeno zeer duidelijken samen-
stelling uit lagen. ICvenals goAVoonlijk komen goed cn scherp
begrensde recht- cn zeshoeken zeer veel yoor, maar ook

114

minder regelmatige doorsneden zijn ver van zeldzaam; de
kleinere vereenigen zich gaame tot aggregaten van ver-
schillenden vorm. In verscheidenen waren de strepen volgens
beide tweelingswetten zichtbaar; de gewone streping was,
zooals bijna standvastig in alle onderzochte triklinische veld-
spathen, onregelmatig, in zoover als breedere en smallere,
geheel het kristal doorloopende en onvoltooide lamellen met
elkander afwisselden. De verontreinigingen stemden in hoofd-
zaak overeen met die in het vorige gesteente; in de grootere
was de regelmatige plaatsing der kleine glaskorrels in concen-
trische lagen met het bloote oog reeds gemakkelijk te herkennen.

Van augiet waren talrijke, meestal onregelmatige, maar
ook recht-, zes- cn achthoekige doorsneden aanwezig, van
eene lichtgroene of lichtbruinachtige kleur. Vooral de
laatsten toonden eenigzins dichroïtisch te zijn. De grootste
bereikten eene lengte van 0,8 en eene- breedte van 0,6
m.M. Grootere en kleinere doorsneden van magnectijzer
waren iu vrij aanzienlijke hoeveelheid voorhanden.

Als ongewoon accessorisch bijmengsel traden enkele olivine-
door.sneden op, die gedeeltelijk volkomen kleurloos, gedeel-
telijk door verweering roodbruin geworden warcji.

Dc verschillende mineralen lagen vrij gelijk verdeeld in
de grondmassa; betrekkelijk slechts weinigen zijn met anderen
in botsing gekomen en vau eene mikrofluctuatie-fitructtuu\'
is niets te bespeuren, hetgeen wel grootendecls mag worden
tocgcsclireven aan het geheel ontbreken van langgerekte,
lijstvormige individuen.

De lava 33 onderscheidt zich van 32 door dc geringere
grootte der plagioklas-doorsncden cn het iets grootere aantal
der vergroeide en zich iu elkander borende individui^n. Dc
augieten waren talrijker, maar stemden overigens overeen
met die der vorige gesteenten; bij souuuigen verdrongen dc
])inakoïd- geheel do prismenvlakken, waardoor dus vierkante
dwarse doorsneden ontstoiulon; bij audereu ziju gonoemde
vlakken met elkander iu evenwicht.

115

In eenigen schijnt wederom een splijtbaarheid voor te
komen volgens OP. De grootsten maten 0,43 X 0,4
m.M., een enkele zelfs 2,5 x 1,1 m.M. In verscheidenen
is eene verweering begonnen, kenbaar aan een bruin worden
der randen en spleten. In de grootere hadden zich soms
veldspathen ingeboord. In eenigen veroorzaakten zeer dunne,
langgerekte glasinsluitscls eene fijne streping, die veel geleek
op die van vele apaticten. Nevens augiet traden eenige regel-
matige , donkerbruine doorsneden van hoornblende op, die
meestal aan den rand kaustisch veranderd waren. Hierdoor
Avaren cr soms van het geheele kristal slechts eenige geringe
sporen overgebleven cn was het nagenoeg geheel omgezet
in een aggregaat van zwarte korrels, die aan den rand
weinig samenhang meer bezaten.

Magnectijzer was dikwijls aan den rand geoxydcerd cn
bruin geworden, maar vertoonde overigens geene bijzonderheden.

Accc.ssorisch kwam ccnc kleine hoovcelhcid apatiet voor
als korte cn dikke, lichtgrijze, zeer fijn gestreepte zuiltjes.

Dc grondmassa in dit ])rcparaat is niet overal dezelfde,
grootendeels is zij een dicht vilt van mikrolithen met kleine
fcrrictcn, evenals in 32. Plaatselijk cchtcr verminderen cn
verdwijnen dc eersten cn treedt dan ccn veldspaathgrond
er voor in dc plaats.

In 3\'! was plagioklas weder in vcr.schillcndc vormen on
in allo mogelijke afmetingen, tot aan dc kleine reeds vermelde
individuën der gi\'ondmassa, voorhanden. Hij was in ongelijke
mate verontreinigd door bruine glasinsluitscls, kleine augiet-
mikrolithen en -korrels cn deeltjes der grondma.ssa.

Ook van augict valt weinig bijzonders mede tc dcelcn;
zijne kleur was meestal lichtgroen, .soms zeer bleek; insluitsels
waren zeldzaam cn in ccnigc stukken drong do grondmassa
door spleten nimr binnen. Magnectijzer hnd weder het
gewone uiterlijk.

Ook in \'10 komt jdagioklas weder nagenoeg in dezelfde
vonncn voor. De grootste stukken waren 1-1,5 m.M. lang

b*

116

en breed, de kleinste, nog duidelijk gestreepte 0,02 x 0,1
m.M. groot. Verontreinigingen zijn zeer talrijk en bestaan
weer in verschillend gevormde bruine glasdeeltjes en insluitsels
der grijze grondmassa; soms zijn de eersten zoo talrijk,
dat zij het binnenste van het kristal nagenoeg geheel
opvullen en slechts ccnen buitensten, helderen rand vrij
laten. Zij kunnen ook geheel ontbreken. In anderen houden
zij zich slechts in enkele breede zonen op, of vereenigen
zich tot wolkjes. Sommige veldspathen bevatten ook kleine
augietzuiltjes en -druppeltjes, die tot 0,2.3 x m.M.

groot kunnen worden; ten slotte zijn enkelen ook door een
van buiten ingedrongen ijzerhoudend ontlcdingsprodukt
verontreinigd.

Sanidine werd in geringere hoeveelheid nevens den tri-
klinischcn veldspaath gevonden, in al of niet regclm.itigc,
min of meer verontreinigde doorsneden, nevens eenige
kleinere, waterheldere rechthoekjes.

Augiet vertoonde zich in a-anmerkelijke hoeveelheid,
hoofdzakelijk in onregelmatige, overlangschc en dwarse door-
sneden , da.arneven3 echter ook in zulke v.an zeer regclm.atigc
volkomen of n.agenoeg vierkante gedaante. Velen v.in hen
vertoonen ccnc zeer fraaie twcelingstrcping. Eene der
grootsten was 1,3 m.M. lang cn 0,6 m.!M. breed. Dc splijting
is in de meesten zeer onregelmatig, de kleur Hchtgcel of
lichtgroen, ccn gevolg van plcochroïsmus. Nevens homogene
doorsneden komen cr nog verscheidene voor, die bestaan
uit kleine, min of meer afgeronde kon-els, tusschen welke
ccne aanmerkelijke hoeveelheid magneetijzer verspreid ligt. In
vcrscheidenen zijn lichtgekleurde glasinsluitsels voorhanden.
Magneetijzer onderscheidde zich niet van dat in dc vorige
preparaten.

Als secundair bestanddeel viddc siderict of ijzcr-f^paath
verschillende holten. Vergelijk hierover jVag. 55. Daarnaa.st
lag ccnc dergelijke holte, met tridymietblaadjes.

Vele mineralen in dit gesteente waren goed krislallijn

117

begrensd; verscheidenen waren met elkander in botsing
gekomen, bijv. een plagioklaskristal was door ccnen augiet
heengebroken: anderen waren daardoor eenigzins gebogen.
De grondmassa vertoonde niet overal dezelfde samenstelling;
nevens het lichtbruine glas met dc augietzuiltjes, die een
grof vilt vormen, kwamen er tamelijk veel ronde plekken in
voor van meer grijze kleur, die scherp begrensd waren en
zich bij sterker vergrooting oplosten in een weefsel van
mikrolithen van augiet eu veldspaath en met de grondmassa
van 32 en 33 ccnc zeer groote overeenkomst vertoonen.

Van dezen vulk;uin werd een gesteente geiinalysecrd door
i\'KÖLi.s {Jahrbuch y 1864) (zie de tabel); hij rekent het
tot dc hoornblende-andesieten. In dc lavas 30 cn 33 cn
in den puimsteen 31 treedt, zooals gezegd is, ook nevens
augiet hoomblende op, in 30 echter in zeer veranderden
toestand. In de andere andcsicten, die er zeer mede overeen-
stemmen, ontbreekt dit mineraal geheel, van daar dat hier
allen tot dc augiet-andesieten gerekend werden.

G. GOENOENG-MALAWAK.

Juist ten oosten van den vorigen cn ten zuiden van
Bandong gelegen, is dczc vulkaan niet dadelijk als zoodanig
te herkennen. Geen spoor vertoont hij meer vnn vulkanische
werking en alleen zijne gesteenten bewijzen, dat ook hij
vloeibare lava heeft uitgeworpen. Van zijn noordelijk
voorgebergte zijn afkomstig: •\'34 trachytischc steensoort,
ö/) basaltische lava cn 50 sycnitischc en basaltischc lava
naar jungiiuiin. Ilct handstuk van 54 is lichtgrijs v.an
kleur cn prismatisch van vorm; of dit slechts toevallig
is of op ccnc prismatische verdceling der lava duidt, valt
moeilijk tc zeggen. Dc lava bevat kleine holten, witte
vcldspoathkristalletjcs, tot 1,5 m.M. lang, cn zeer weinige
bruinzwarte augieten. 55 is blauwgrijs van kleur en bevat
eveneens enkele witte veldspathen, die tot 3 m.M. lang
worden. Ook 56 heeft dezelfde kleur, is tamelijk poreus

118

en verweerd, eu vertoont slechts weinige zeer kleine
veldspathen.

Het eerste dezer drie gesteenten n°. 54, volgens junguuhn
trachyt, is een augiet-audesiet. De grondmassa van het
gesteente is vooreerst een vilt van uiterst dunne eu tevens
vrij lange mikrolithen, benevens zuiltjes en korreltjes van
augiet en een groot aantal plagioklaslgstjes, die geheel
ordeloos door elkander verstrooid liggen. Of tusschen hen
zich nog een lichtbruin glas bevindt is uiet geheel zeker,
misschien heeft men hier te doen met een cvenzoo gekleurd
ontledingsproduct, waarschijnlijk van veldspaath. De grootere
augietmikrolithen waren 0,065 m.M. lang en 0,008 m.M.
dik, aan velen dezer hangen zeer kleine, donkerbruine
ferrieten.

Makroporphyrisch trad als gewoonlijk triklinische veld-
spaath weder op den voorgrond en wel voor een groot
gedeelte in regelmatige doorsneden, zoowel van rcchthoekigen
als verlengd zeshoekigen vorm, bovendien in onregelmatige
fragmenten cn als aggregaten van deze. De grootsteu
maten .3X2 m.M. In den regel waren zij zeer veront-
reinigd door augiet-mikrolithen en apatiet-naaldjcs, nuiar
vooral door ontelbare glasinsluitscls van verschillenden
vorm, die zoowel zonaal als centraal gerangschikt waren.
Een opbouw uit concentrische lagen was mede zeer duidelijk
bij verscheidenen zichtbaar; deze lagen werden dikwijls door
de twccliügslamellen gesneden.

Ook monoklinische veldspaath werd in verscheidene recht-
lioekeu cn in fragmenten, met plagioklas vergroeid, aange-
troffen; hij was op dezelfde wijze als deze, hoewel in
mindere mate, verontreinigd.

Bleekgroene augiet-doorsncden werden slechts iu betrek-
kelijk geringe hoeveelheid gevonden. De dwarse doorsneden
hadden zoowel eene nagenoeg vierkante als ccnc achthoekige
gedaante, de overlangsche waren meestal rechthoeken.
Daarenboven werden ook geheel onregelmatige fragmenten
aangetroffen.

119

lu iets grooter liocveelheid kwam bruiue lioorubleiide
voor, soms voorzien van eenen zwarten rand en steeds
sterk dichroïtisch. Van magnectijzer valt niets bijzonders
mede te deelen.

Dc hoofdmassa van het preparaat bestond uit plagioklas,
in alle mogelijke grootten tot dc mikrolithen der grond-
massa overgaande. In hoofdzaak liggen al de bestanddeelen
onregelmatig door elkander; hier cn daar echter is eene
mikro-fluctuatic-structuur zichtbaar.

Zeer na met elkander verwant zijn de beide basalten
55 cn 56. Wat het laatste betreft kan geheel verwezen
worden naar dc lava 2 van den G.-Salak; het ccnigc ver-
schil is, dat dc elementen van 50 ongeveer grooter
zijn, daarenboven komen cr nog ccnigc lichtgcelgrijzc
augiet-doorsncden in voor. Dc gezamenlijke kristallen
vormen slechts een zeer klein gedeelte van het gesteente.
55 vertoont daarenboven nog enkele kleine, nagenoeg
geheel in scrpentijn omgezette olivinen. Ook zijn in hare
grondmassa weinige plagioklaslijstjcs; dc aiigict-nnkrolithcn
zijn korter, dikker, gelijken meer op kleine zuiltjes cn
liggen minder dicht opeen; zelfs treedt op enkele jjlckkcn,
waar zij wat meer verspreid liggen, con veldspaathgrond
op. Dc zwarte, zeer weinig doorschijnende gedeelten van
het prcjjaraat ontstaan door het kleiner worden cn opeen-
gedrongen liggen der augict- cn het toenemen der magneet-
ijzcrkorrels. Deze plekken gaan echter in dc gewone
grondnjassa over. Vcrschcidcnc kleine holten zijn met
tridymietblaadjes gevuld.

Makroporphyrisch komen slechts weinige, niet zeer scherp
begrensde, rcchthockigc doorsneden van plagioklas voor,
die door onregelmatige bruine glasvlckkcn eenigszins ver-
ontreinigd zijn. Zelden vormen zij aggregaten.

120

7. GOENOENG-WAJANG.

De Wajang is ten Zuidoosten van den Malawar gelegen,
nagenoeg in eene rechte lijn met dezen en Bandong.
Junghuhn beschrijft van hem verscheidene merkwaardig-
heden, als eene solfatare, eenen geyser en eene fumarole.
In de solfatare, eenen vroegeren krater, werden verschillende
lavasoorten gevonden, met name de nummers 61 en 62.
Junghuhn noemt deze cenc grofkristallijnc lavij,, met
een roodachtig grijs of bruin felsietdeeg, waarin groote
kristallen van glazigen veldspaath verspreid liggen, benevens
donkerroodbruine ontlede hoornblcndckristallcn. In 61 was
eene beginnende ontleding waarneembaar, kenbaar aan het
mat worden der veldspathen. Op den top lagen de twee
andere gesteenten 58 en 60, die hij eene gewone tra-
chytlava noemt. Hieraan valt nog het volgende toe
te voegen: 58 is een donkergrijs gesteente met talrijke
holten, door het uitvallen der kristallen ontstaan, en bevat
tamelijk veel witte veldspathcn en olivinen. Van 60
waren twee stukken voorhanden; het ccne, 60", was zeer
grofkorrelig en bevatte in ccnc lichtgrijze grondmassa veel
olivine benevens tot 5 m.M. groote veldspathcn. Van
6O*\' was dc grondmassa donkerder cn waren dc kristallen
kleiner.\' In 61 cn 62 waren dc grootere veldspaathkris-
Tlillen nog glazig, de kleineren echter matwit.
"^^\'Obder het mikroskoop vertoonden deze gesteenten eene
\'^Wibtë? overeenkomst nevens eenige verschillen, die bij vcr-
^^t/Iijkll^l^ strekten om enkele aanvankelijk onduidelijke
verschijnsels tc verklaren.

äHt!ii\'\'WÄ8<\'de grondmassa\'hoofdzakelijk uit veldspaath
deele in duidelijke kleine lijsten, ten
of in het geheel niet ondcrscheid-
. bare individü\'ëHrrJ\'JDliWrti^chcn bevinden zich weinige augiet-
zuiltjes, -korrels en -mikrolithen. Van deze laatsten bevat
58 zeer weinig, 60*", 61, 60" cn 62 achtereen volgens iets meer.

121

Zij vertoonen verder nog eenige verschijnsels, die
vooreerst hun verband met de grootere uitgescheiden
augieten en dat tusschen de verschillende preparaten dui-
delijk maken. In 60 waren in de grondmassa nog een
groot aantal zwarte naaldjes en zuiltjes, die bij nadere
beschouwing niets anders bleken tc zijn dan de gewone
lichtgroene augiet-mikrolithen, maar die als het ware
geheel bestoven waren met talrijke, zeer kleine zwarte
korreltjes. Of deze tot magneetijzer behooren is zeer de
vraag, zij hechten zich aan nagenoeg alle mikrolithen.
Ook de grootere kristallen zijn daarmede omgeven, zoodat
zich de vraïig vooi-doet of zij misschien niet uit dit mi-
neraal zelf zijn ontstaan, op ccnc dergelijke wijze als zoo
dikwerf met dc hoomblende het geval is. Wederom is
aan sommige der grootere doorsneden de rand niet ge-
heel zwart, maar vertoont zich het buitenste gedeelte in
opvallend licht duidelijk donkerbruin tengevolge eener
oxydatie. Dat de zwarte rand, en mitsdien ook dc kleine
korreltjes, geen nuigneetijzcr zijn, wordt ook waarschijnlijk
door het juvnmerkelijke verschil in uiterlijk van zulk eenen
augiet en een magneetijzcr-kristal-aggrcgaat, wanneer beiden
vlak naast elkander liggen; in het opvallende licht ver-
toont zich dan dc rand van het eerste dof cn het tweede,
als gewoonlijk, met glinstei\'cnde vlakjes bezaaid.

Deze zwart cn donkerbruin onu\'ande augietcn in 60
wijzen ons den weg ter verklaring van 61. Hier vindt
men in het doorvallende licht een aantal groole zwarte,
ondoorschijnende doorsneden. In het opvallende licht blijkt
een deel van deze uit magneetijzcr tc bestaan, dat ook soms
aan den rand geoxydeerd en dan daar bruin gekleurd is,
en voor het overige tiit onregelmatige, bruine doorsneden.
Nevens deze liggen ook weder ten overvloede ontwijfelbare
augieten met denzclfden bruinen rand, zoodat klaarblijkelijk
dc anderen ook uit dit mineraal zijn ontstaan en niet uit

122

olivine zooals men allicht in het eerst zou meeneu (1).
Dezelfde fraaibruine kleur iu het opvallende licht vertooneu
ook tallooze mikrolithen, zuiltjes en onregelmatige frag-
menten in n°. 62, hier zijn deze verweerde augieteu echter
doorschijnend; van hen tot geheel onveranderde lichtgroene
augietdoorsneden worden in dit prepai-aat allerlei overgan-
gen gevonden. Ook hoopen zich hier de kleine veranderde
mikrolithen meermalen opeen tot klompjes, waar zij dan
aan alle kanten uitsteken.

De verschillende lava-fragmcnteu zijn nagenoeg allen
vrij sterk verweerd. In n°. 58, bijv. bevindt zich overal
tusschen de mineralen een vuil geelgroenachtig ontledings-
product, evenals zich trouwens ook in de andere prepa-
ïaten diep ingrijpende veranderingen vertoonen.

Van de grootere kristallen neemt de triklinische veld-
spaath weder de eerste plaats in. In 58 vertoont hij
slechts sporen eener beginnende ontleding; hij komt in
allerlei vormen voor, zoowel iu onregelmatige als in recht-
hoekige doorsneden en iu zulke met nog meerdere kanten.
De grootstcn waren van 1,5 X 1 m.^I. In dc mccsten
is weder ccn fraaie laagsgewijze bouw op te merken, die
in het gepolariseerde licht nog duidelijker tc voorschijn
treedt. De, in den regel niet talrijke, verontreinigingen
waren lichtere cn donkerdere bruine glasinsluitscls, verder
enkele augietdruppels cn -mikrolithen cn kleine apatiet-
zuiltjes. In sommigen hielden zich deze verontreinigingen,
met name de glasdeeltjes, slechts in eene peripherische
laag op; enkele doorsneden waren er zelfs nagenoeg ge-
heel vrij vau.

Sanidinen zijn in eenige hóevcelheid aanwezig, echter
aaumcrkclijk kleiner dan die vau plagioklas.

De mccrcndeels onregelmatige bleekgroene doorsneden

(I) JUNOIIUHN zag zo rccils in het Rcstccntc cn nocnit zo donkcrrootlbniin
geworden hoornbleudc-kristallca (|>ag. IL\'0).

123

van augiet zijn niet zeei* talrijk. Eenigen waren die van
goede kristallen, de ineesten van onregelmatige stukken.
De grootste mat 1,4 X 0,5 m.M. Zij bevatten weinige
kleine glasinsluitscls en mikrolithen.

Magneetijzer, in onregelmatige stukken, kwam eveneens
slechts in geringe hoeveelheid voor.

Ten slotte verdienen nog vermelding ccnigc min of
meer onregelmatige massas, die donkerder dan de omge-
vende basis cn weinig doorschijnend waren. De grootste
was niet minder dan 6 m.M. lang, maar slechts 0,65
m.M. breed. Anderen hadden ecnc ruitvormige of zes-
hoekige gedaante, evenals zoo dikwijls dc hoornblcndc. Mis-
schien zijn zij daaruit ontstaan, in gccne is echter meer
een duidelijke kern van dit mineraal aanwezig. De grootste
liep aan beide uiteinden wigvormig uit cn bleek hier op-
gebouwd tc zijn uit zeer dicht opeengehoopte lichtgroeno
cn zwarte, ondoorschijnende korreltjes. Deze vormingen
hebben zeer veel overeenkomst met dc vroeger meermalen
beschreven donkere vlekken in dc lava. Tegen hunne
opvatting als zoodanig pleit do rcgchnatigc gedaante
van sommigen, die zoozeer aan hoornblcndc-tloorsncden
herinnert.

In het gesteente had dc grondmassa het overwicht. Van
ccnc storing der verschillende kristallen tijdens hunne vorming
Avas niets tc zien, van ccnc mikro-fluctuatic-structuur slechts
hier cn daar ccne geringe aanduiding.

In 60 Avaren dc plagioklasen merkelijk grooter dan in
58 cn tot 2,3 m.M. lang cn breed. De mccstcn Avarcn goed
gevormd; vcrschcidcncn waren nagenoeg vierkant. Zij be-
vatten Avcdcr kleine gbvsinsluitscls, soms in groot aantal.
Deze Avarcn langgerekt of rond van vorm cn phmtstcn zich
dikAvijls cvcuAvijdig mm dc langste zijden der doorsnede.
Dc ontlwling in deze vcldspathen Avas zeer ver gegaan
cn vertoonde Avcdcr ccn lichtrood netAvcrk, zooals reeds
vroeger bcschrcvcn Avcrd. Öonnnigcn Avarcn daardoor geheel

124

lichtgeel geworden, met uitzondering van slechts enkele
onveranderde plekjes in het midden.

Ook monoklinische veldspaath was hier weder in geringe
hoeveelheid voorhanden.

Van den augiet en zijne veranderingen is bij de beschrij-
ving der grondmassa reeds cen en ander medegedeeld ; hij
is niet in belangrijke hoeveelheid aanwezig, hoewel veelal
in regelmatige doorsneden van middelbare afmetingen. Vcr-
scheidenen zijn tweelingen, hetgeen reeds zonder niçois
aan eene zeer fijne, rechte streep te zien is, daar zich
meestal geene plaatvormigc kristallen tusschen dc beide
helften bevinden. In 60^ verschillen de plagioklasen niet
van die in de vorige preparaten; aan eene vci\'wecring zijn
zij nog niet onderworpen geweest. Sommigen bestaan uit
een gering aantal polysynthetische lamellen; in céncn was
zelfs in het overigens gelijkmatig gekleurde kristal slechts ccnc
lamel te herkennen, die midden in dc doorsnede eindigde.
"Wanneer nu zulk cenc doorsnede op dat punt doorbreekt,
dan zou het eene stuk niet van ccnen monoklinischcn
veldspaath tc onderscheiden zijn.

Augiet is niet in groote hoeveelheid voorhanden cn
mist geheel den zwarten rand der vorige preparaten; dc
doorsneden hebben ccnc lichtgrijze kleur en steeds cenc onrc-
gelnjatigc gedaante. Ook hier werden eenige der in 58
aanwezige dichte, korrelige aggregaten, die misschien van
boornblende afkomstig~zijn, aangetrofTcn. Nevens magneet-
ijzer in den gewonen vorm traden nog ccn paar apatiet-
doorsncden op met duidelijke vlakken van P cn zeer fijn
gestreept, waardoor dc kleur, op eenen smallen helderen
rand na, lichtgrijs was.

Eenige twijfelachtige overblijfsels van olivine, in holten
bestaande, gedeeltelijk met cen bleekgeel omzcttingsprodukt
gevuld, gedeeltelijk donkerder geel cn uit evenwijdige vezels
bestaande, doen denken aan reeds grootcndcels weer weg-
gevoerden serpentijn. Bij afwezigheid van duidelijker frag-

125

menten zou het echter wat gewaagd zijn de vroegere
aanwezigheid van olivine aan te nemen, zoo zij niet in
een paar der lavas makroskopisch ware gevonden.

In 61 zijn de plagioklasen in ongelijke mate ontleed,
sommigen reeds zeer ver, anderen nog in het geheel niet.

Wat den vorm betreft, zoo stemmen zij overeen met die
in 60, maar zij zijn gemiddeld iets kleiner. Sanidine was
slechts in kleine hoeveelheid aanwezig, augiet d.iarentegen in
vrij aanmerkelijke. Hij verkeerde in verschillende graden der
omzetting tot eene eenvormige bruine massa, zooals boven
bij dc behandeling der grondmassa beschrcven werd. Mag-
neetijzer bereikte in zijne onregelmatige, gezaagde en getande
kristalaggrcgatcn eene ongewone grootte, verscheidene door-
sneden waren 2 m.M. lang en 1,15 breed.

In 62 hadden de veldspathen aanzienlijke afmetingen,
tot 4 m.M. lengte en breedte; tevens waren de vormen
zeer regelmatig, rechthoekig of soms van nog meerdere
kanten voorzien. Van ccnc beginnende ontleding was nog
zoo goed .als niets te bespeuren. Dc verontreinigingen
waren niet talrijk en in aard niet verschillend van die der
vorigen. Augiet was in grootere hoeveelheid voorhanden dan
in het vorige gesteente; zijne, nog geheel frissche, door-
sneden van bleekgroene kleur, voor het mccrcndcel onre-
gelmatig, maar soms achthoekig vnn vorm, met zeer
ontwikkelde pinakoïden, waren soms met het blootc oog
reeds duidelijk te zien, dnar zij gewoonlijk eenen doormeter
van 1,5 m.M. hadden, en maakten een niet onaanzienlijk
gedeelte van het jircparaat uit. lloornblendc was, nevens
augiet, in geringere hoeveelheid voorhanden, zoowel in
olijfgroene ovcrlang.schc als in roodbruine, kleinere, n»ccr
dwar.se doorsneden; beide zijn sterk dichröitisch cn van eenen
niet zeer breeden zwarten rand omgeven. Dc grootste mat
1,6 X 0,57 m.M. Magneetijzcr wos, evenals in 61, weder
in .««tukken van vrij nnnzienlijke grootte voorhanden.

In de doorsneden dozcr lavas vnn den AVnjnng werd dus

126

olivine niet gevonden, op de sporen in 60b na. (1) Daar-
door en ook door de aanwezigheid in 62 van hoorn blende
en van een mikrolithenvilt naderen zij tot de augiet-andesieten.
Bij vergelijking evenwel met zulke andesieten, wier grondmassa,
evenals bij hen , hoofdzakelijk uit veldspaath bestaat (al of
niet tot kristallen gedifferentieerd), toonen zij daarmede
weer belangrijke verschillen en met de basalten meer over-
eenstemming. Daarom verdient het de voorkeur zc als
zoodanig te beschouwen, hoewel eenige toenadering tot de
andesieten niet te miskennen valt. Dit schijnt ook met
het gesteente als geheel het geval te wezen cn jüniiiiuiin
er toe gebracht te hebben ze trachyt of trachytlava te
noemen.

8. GOENOENG-GOENTOEK.

De Donderbcrg is na den Lamongan dc meest werk-
zame vidkaan van Java, hoewel zijne erupties zich, zooals
bij alle anderen, bepalen tot het uitwerpen van stccnen
cn asch. Dit geschiedt geregeld ccn paar malen in het
jaar, soms in zeer groote hoeveelheid cn met een donderend
geweld, zooals zijn naam reeds tc kennen geeft. Hij is
gelegen in dc Prcanger-Ucgcntschappen, op de hoogvlakte
van Garoet, ten noordwesten van het dorp van dien naam.
Dc berg is in hoofdzaak uit los jjuin o})gcbouwd, lava-
stroomen hebben .slechts een gering aandeel aan zijnen
opbouw gehad. Aan dc ccnc zijde is hij .samengesteld «lit
vast ajuiccngebakkcn, oj) ccn ander punt slechts uit losse
stukken lava, ccn derde gedeelte geheel uit fijn zand.

Richthofen (1. c.) be.schrijft. zijne gc.stccntcn als zwart,
verslakt, zeer broos, cn cenc porcn.sc grondma.ssa cn vct-
glanzendcn breuk bezittende; .lUNOiiuiiN noemt ze trachyti.sch-

(1) Dat (leze met ccnigc wnnrscliijnlijkhciil nis olivino mogen bcacliouwd
worden iKiwijst <le wanrncining van vrij lalrijke makroskopischc olivinen iu de
gebeenten C» en 53 (png. 120).

127

porpliyi\'achtig. Zij bedekken doiTe woestenijen, die van
boven bezwaard door nieuwe uitbarstingen steeds voorwaarts
schuiven en de dorpen Trogon en Garoet bedreigen. De
lava vormt namelijk uiet een compact geheel, maar slechts
zoogenaamde puinbrokkenstroomen zonder innerlijken samen-
hang. Bij elke nieuwe eruptie rollen dau ook roodgloeiende
lavabrokken van deu berg af. Jungiiuiin vermeldt echter
van de uitbarsting van den 24"\'®" Mei 1840, dat gloeiende
lava aan alle kanten vau den berg afvloeide. IIij ontleent
dit bericht aan de VerhnvdelinrjeH der Natiinrkundujc
Commissie vnu Land- en Volkenhntide, pag. 455, en was
cr dus zelf niet bij tegenwoordig. Oj) eene andere plaats
drukt hij zich zeer stellig uit over het vloeien van gesmolten
lava uit javaansche vulk.nnen cn zegt, dat dit iu historische
tijden uiet meer heeft plaats gegrepen cu dat men alle
verhalen daaromtrent moet toepassen op het afrollen
vau gloeiende lavablokkcn vau dc helling. Op eenen afstand
is het zeker moeilijk te coustatccreu of zulk eeue mnssa
slechts uit geïsoleerde fragmenten bestaat of inderdaad één
gesmolten geheel vormt. Mogelijk blijft het iu elk geval,
dat de lava werkelijk iu gesmolten toestand over den rand
des kraters vloeit, maju- slechts in ccne betrekkelijk duimc
liuig. Daardoor raken, op ceuigcu afstand vau de bocca,
de boveu- on bouodonwaud vau den zak, wiuiriu de lava
zich, als bij allo vidkancn voortbeweegt, elkander, cu de mnssft
verdeelt zich bij het verder voortglijden iu losse stiikken,
die dan vau zelf verder rollen. Van di.ik, die getuige
was vau ccnc uitbarsting vau den Mërapi (CicoUnjisrhc
/{rsrhrtjvivf/ der licsidnilic T>joqjohartn iu het Jnnrhoch van
het Mijnwezen in Indië, 1872J zegt, dat hij eeu uitHtroomeu
vau vloeibare lava waarimm, maar altijd lut ecu ])uut
beneden don krater. Dit diuudc niet lang, dc lava ver-
Rproiddo con schittereml wit licht, cu kort daarna was alles
weder donker. Op haar lagen groote gloeieiulo stoeucu,
die vervolgens van don berg afrolden.

128

Van de gesteenten van den Goentoer komt, volgens
junghuhn, vooreerst in aanmerking een zwarte obsidiaan
met weinige blaasholten, n°. 88. Hij is aan de kanten
lichtgrijs en doorschijnend en bevat kleine witte sphaerulieten
van ± 1 m.M. doormeter. Aan de buitenzijde was hij
met eene bruinachtige verweeringskorst bedekt. Hij werd
in blokken gevonden tusschen Lèles en Tjitalenka, dus aan
de noordoostzijde. Richthofen (1. c.) neemt aan, dat zij
niet van den Goentoer afkomstig zijn, maar van eenen
anderen uitgedoofden vulkaan; van welken zegt hij echter
niet. (1) Verder komen voor trachytische, porphyrische lava
met groote kristallen van veldspaath; puimsteen en trachyt-
lava, n°. 81. In dezen waren duidelijk witte, glanzende
veldspathen, zwarte, doffe augieten cn enkele honiggele
oUvinen te onderscheiden. Verder bracht hij nog mede
verslakte en puimsteenachtige lava (82) van eene bniinroode
kleur en met zeer kleine kristalletjes van veldspaath.

De nummers 81 en 82, beiden basaltlavas, behooren bij
elkander. In haar bestaat de grondmassa in hoofdzaak uit
zeer kleine augietdruppels. In 81 zijn deze in onnoemelijk
aantal aanwezig, liggen zeer dicht opeen en maken tc samen
het grootste gedeelte van het preparaat uit. Zij waren
niet allen van dezelfde afmetingen; de grootsten maten
0,015 X 0,01 m.M., anderen 0,009 m.M. in dc lengte
\'en breedte, 0,0065 x 0,003 of 0,004 m.M. in beide
richtingen. In 82 waren zij aanmerkelijk kleiner en ook
niet zoo talrijk. Nevens deze korrels kwamen slechts zeer
weinige zuiltjes cn mikrolithen voor, en op enkele plaatsen
eenige, dicht bijeen liggende, kleine plagioklas-rcchthockjcs.
In 81 was daarenboven op vefschcidcne jdaatsen cenc niet
geringe hoeveelheid lichtbruin hyaline glas voorhanden,

(1) Dc drie dichstbij gelegen vulkanen zijn nockit-Tocnggocl, TanijKimas
cn Télaga-Botlas, die cchtcr veel vcnler dan de Goentoer van bedoelde dori««
verwijderd zijn.

129

waarin ook tussclien de augietkorrels een groot aantal zwarte,
ondoorschijnende opacieten verstrooid lagen. De aanwezig-
heid van de la<atsten was niet te constateeren in 82, daar
de geheele grondmassa door ijzerhydroxyd bruin gekleurd
was en daardoor de bestanddeelen moeilijk te onderkennen
waren.

De triklinische veldspaath had in 81 meest eenen on-
regelm.atigen vorm; vooral met de grooteren was zulks
het geval; onder de kleineren kwamen een aantal goede
rechthoeken voor, die in 82 de meerderheid uitma.akten.
Zoowel in 82, waar de mecsten scherp begrensd waren,
alsook vooral in 81 , drongen de kleine augietkorrels der
grondmassa meermalen eenigszins in de veldspathen. In
het eerste bereikten zij afmetingen van G,8 X 1,4: m.M.,
in 81 slechts eene lengte van 2,3 en eene breedte van
1,9 m.M.; in beiden waren van dnar af n.agenoeg alle
afmetingen vertegenwoordigd tot de weinige kleine recht-
hoekjes in de grondmassa. In 81 waren zij meer, in
82 aanmerkelijk minder verontreinigd door bruine glas-
insluitsels van verschillend uiterlijk en vrij talrijke atigiet-
korrels en -mikrolithen. De eersten plaatsten zich in 82
dikwijls op rijen, evenwijdig aan dc kanten der doorsnede ;
zeldzaam waren hier regelmatige kleine rechthoekige insluitsels
van hyaline, bruin glas met blaasje. Veelvuldig waren in
beide ])reparaten ook do tegen en in elkander gedrukte
kristallen; eigenlijk straalvormige aggregaten ontbraken.

In 81 waa sanidine in tamelijk groote, in 82 slechts in zeer
geringe hoeveelheid aanwezig. In het eerste had zij meestal
ccno rechthoekige gedaante, in het laatste waren dc stukjes
hoofdzakelijk fragmenten. In 81 komt eeno zeer fraaie zeshoe-
kige Hanidinedoorsnedo voor, met scherpen Inngsgewijzen
bouw, die door de regelmatig geplaatste glasinsluitsels on
augietdruppels nog duidelijker zichtbaar woixlt gcmnakt. In dit
kristal waren enkele kleine plngioklns- cn augict-frngmcnton
ingedrongen. Tusschen dc niçois bleek, dnt het oorepron-

130

kelijke kristal gebroken was en dat de stukken, na een
weinig verschoven te zijn, later weder met dezelfde substantie
samen verbonden waren. Hare lengte bedroeg 2,8 eu hare
breedte 2 mM.

In 81 was slechts weinig lichtgroengele augiet voorhanden
en dan ook nog slechts van geringe grootte, onregelmatigcn
vorm en door weinig glasinsluitscls verontreinigd.

In gelijke of iets grootere hoeveelheid was olivine
aanwezig, soms in nagenoeg rhombische of zeshoekige,
dikwijls ook in onregelmatige doorsneden. Zij was inwendig
steeds volkomen versch, kleurloos en waterhelder, i kleiner
dan de augiet en dus gemiddeld 0,54 X 0,36 m.M. groot.
De rand had echter een geheel ongewoon aanzien. Bij
verreweg de mccsten was die volkomen zwart cn ondoor-
schijnend en bleek bij gunstige doorsneden te bestaan uit
louter kleine, kromme cn rechte opacieten, dezelfdcu die
tusschen de augietkorrels in de grondmassa verstrooid
liggen. Dc meesten waren daardoor niet scherp tegen deze
begrensd. Aan het binnenste gedeelte van dien rand kan
men dikwijls de kleine opacieten als spitsjes en haakjes
over de olivinekcrn zien uitsteken.

Magneetijzer was slechts in ronde stukken cu iu kleine
hoeveelheid aanwezig.

Ook iu 82 was niet zeer veel augiet voorhanden, hoewel
iets meer dan in 81 cu vau dezelfde kleur. De meeste
stukken hadden eenen bruinen rand; sommige waren ver-
brokkeld tot kleine fragmenten, die dan geheel bruin waren
geworden, eu allengs in do kleine korrels der grondmassa
overgingen. Olivine-doorsnodon waren talrijk, soms weder
zeer regelmatig van vorm; - de zwarte rand, die hier
klaarblijkelijk ook aanwezig is geweest, is echter door
oxydatie reeds geheel of grootendcols bruin geworden, do
olivine zelve is echter altijd uog versch, hoowel soms iu
hare spleten ijzerhydroxyd iugedrougcu is. Zij bevat slechts
zeer weinig picotiet.

131

Magneetijzer verschilt niet van dat in het vorige preparaat.

In beide gesteenten, vooral in 82, overtreffen de geza-
menlijke mineralen in hoeveelheid aanmerkelijk de grondmassa;
veldspaath vormt duidelijk het hoofdbestanddeel.

Van eene bijzondere structuur valt slechts mede te deelen,
dat in beiden alle kristallen geheel onregelmatig door elkander
liggen en in 81 van meer uiteenloopende afmetingen dan
in 82 zijn.

N°. 88 is de bovenvermelde obsidiaan. Hij bestaat uit
een geheel kleurloos, volkomen helder glas, met niet zeer
vele bruinachtig grijze mikrolithen. Zij zijn van zeer ver-
schillende lengte cn liggen grootendeels in ééne richting;
nevens hen worden nog enkele, aanmerkelijk dikkere zuiltjes
gevonden. Vervolgens kwamen nog eenige onregelmatige
magncctijzerklompjcs voor cn zeer talrijke, uiterst platte,
l.inggcrcktc, grillig gebogenc cn vertakte dampholtcn.
Sommigen der augict-zuilt;ics zijn niet in hun geheel zicht-
l)aar, maar ten dcclc door een donkerbruin glas omhuld.
Nog vcrdicnctj vermeld tc worden ccnigc J-1 m.lNI. groote,
witte sphacrulietcn. Deze bezitten ccncn duidclijken radiaal-
vczeligcn bouw cn vertoonen zich bij vergrooting lichtgrijs-
bruin, met ccnc iets lichtere kcni; zij zijn verder weinig
doorschijnend , cn zwak dubbclbrckcnd.

Ten slotte komt in het preparaat nog ccne enkele, nagenoeg
rcchthockigc, eenigzins afgeronde plagioklas-doorsncdo voor,
die zonder niçois haast niet van het glas te onderscheiden
is. Zij bevat slechts ccnigc mikrolithen on ccn uiterst
tijn stof.

SCHWKIGOKK (Jahrlntch 1857 j analyseerde do asch, door
den Goentoer den 25 November 1843 uitgeworpen, wier
.samenstelling van dio van basaltlava niet afwijkt. (Zic dc
label aan hot slot.)

1». GOKNOKNG-PKIWNDAJAN.

De Pëpandajan ligt ten zuidwesten van Garoet tusschen

s*

132

het plateau van dien naam en dat van Rawah-Tëgal-Ba-
doeng. Zijn krater is inwendig geheel bleekgeel gekleurd
door de snelle verweering van het gesteente, een gevolg
van het zwaveligzuur, dat uit zijne solfataren opstijgt.
Behalve verscheidenen van deze vindt men er nog fumarolen,
kleine slijkvulkanen en sissende hecte bronnen, die te
samen het oorverdoovende, veelsoortige gedruisch veroor-
zaken , waaraan dc vulkaan zijnen naam (Pëpandajan =
Smederij; te danken heeft. De krater loopt naar het
noordwesten uit in eene kloof, welker wanden uit 1,5-5 M.
dikke lagen van trachyt bestaan; deze hellen onge-
veer 10°. Eene beek stroomt door de kloof, soms over
compacte lava, en vormt dan een aantal watervallen, groo-
tendeels echter over losse blokken. Junghuhn noemt
het gesteente van den kratermuur trachyt (91); het is
blauwgrijs met eene lichtroodgrijze verweeringskorst cn
bevat glazige,\'glanzende kristallen van veldspaath, die in
de genoemde korst dof en bleekgeel geworden zijn. Richt-
hofen (1. c.) noemt het hoomblendc-oligoklas-trachyt (of
hoomblende-andesiet). Dc verwcering van het gesteente
gaat zeer snel door het vele vrije zuur in beek cn damj)-
kring, zoodat men aan een [enkel blok dikwijls met gemak
verschillende trappen daarvan waarnemen kan.

Onder het mikroskoop vertoont deze basaltlava ccne
belangrijke hoeveelheid grondmassa, die nagenoeg volkomen
overeenkomt met die van n°. 55 (G.-Malawar), alleen
meer plagioklas-mikrolithen bevat, cn ook met die van
n°. 24 (Tankocban-Prahoe), maar cr eveneens van ver-
schilt door cenc grootere hoeveelheid van, tevens kleinere,
plagioklaslijsten cn het ontbreken van cen bruin gla.s.
Zij bestaat dus uit tallooze kleine augict-korrcls cn ])la-
giokla.s-mikrolithen, waarvan de meeste enkelvoudig zijn,
maar vele ook uit twee of drie lamellen zijn o|)gebouwd;
nevens dezen treft men slechts weinig augiet-mikrolithen,
magncetijzcrkorrcls en kleine, zwarte, gcbogenc opacietcn

133

aaii. Mier en daar zijn uitsluitend kleine, dicht opeen-
gehoopte augiet-korrels te zien. In sommige doorsneden
omringen zij een zwart-omrand olivine-kristal, in andere
eene dichte verzameling der kleine opacieten. Waarschijn-
lijk behooren deze daarom bij de olivinen en zijn deze drie
gevallen slechts doorsneden van hetzelfde omhulde kristal,
doch in verschillende vlakken. In het eene gedeelte van
het preparaaat zijn de augietkorrels aanmerkelijk kleiner
dan in het andere.

In deze grondmassa liggen plagioklasen van middelbare
grootte, in den regel ongeveer 1 X 0,7 m.M.; hunne
lengtckanten zijn meestal vrij scherp, alleen zijn hier cn
daar de augietkorrels een weinig in hen gedrongen; de
grooteren zijn meestal onregelmatig van vorm, cn soms
met elkander vergroeid. In sommigen zijn twee systemen
van strepen waar te nemen, in de meesten cchtcr niet.
In den regel zijn zij niet zeer verontreinigd, als gewoon-
lijk weder door insluitsels van bruin glas vau verschillen-
den vorm en kleine augieten. Dikwijls is in spleten
ijzerhydroxyd, van verweerde olivinen afkomstig, ingedron-
gen. Nevens hen vindt men cen weinig sanidine, in
grootte met plagioklas overeenstemmend, doch als altijd
minder verontreinigd.

Augiet bracht weinig bij tot opbouw van het gesteente;
hij kwam grootendeels voor in onregelmatige en afgeronde
doorsneden, was zwak, maar toch merkbaar dichroïtisch
en had eene lichtgcelachtig groene of zeer bleekroodgrijze
kleur. Soms waren do stukken tot aggregaten vereenigd
en bijna altijd nog volkomen versch. Do grootste be-
reikten ongeveer dezelfde afmetingen als de veldspaath.

Olivine was in aanzienlijker hoeveelheid zichtbaar, zonder
\\ntzondcring echter geheel verweerd on in vo\'/eligcu scr-
pentijn omgezet. De fijne vezeltjes stonden, als naar
gewoonte, weder loodrecht op do onregelmatige spleten.
Soms waren de kristallen reeds geheel ulttHjngcvallcn.

134

Verscheidenen bezaten eenen regelmatigen rhombischen vorm,
velen waren voorzien van eenen, reeds terloops vermelden,
zwarten rand, als in 81 uit kleine opacieten opgebouwd;
daarenboven waren zij nog omgeven van eene laag
kleine augietkorrels. De grootsten maten 0,86 X 0,5
m.M.,

Magneetijzer kwam bij uitzondering, hoewel in geringe
hoeveelheid, in regelmatige octraëdrische doorsneden voor.

Van het gesteente maakte de grondmassa een aanmer-
kelijk deel uit, weinig kleiner dan de gezamenlijke
porphyrische kristalleu. Hier en daar was eenige mikro-
fluctuatie-structuur waar tc nemen.

Penck (1. c.) beschreef eene lava van den Pëpaudajau
als augiet-andesiet, (zie pag. 25).

10. GOENOENG-GELOENGGOENG.

Ten noordoosten van Garoet, op de oostgrens van het
plateau vau dien naam gelegen, verheft zich deze berg,
die weinig het aanzien van eenen vulkaan beeft. Zijn
krater, waarin ccn paar fumarolen cu heetc bromien ge-
vonden worden, zet zich voort in cenc kloof, die in 1822
is ontstaan, bij gelegenheid van dc bekende heftige uitbar-
sting. Aan het boveneinde van die kloof bevinden zich
ccn aantal opeengestapelde kolossale lavablokkcn, die ecu
deel van den kratermimr opbouwen. Deze bestaat volgens
jungiiuun uit trachytischc lava (n°. 101). Zij is blauw-
grijs van kleur cn bevat kleine poriën, tot 1,5 m.M. groote,
citroengele kristallen vau olivine, grootere grijsachtig witte
van veldspaath en glanzend bruine, waarschijnlijk vau augiet.

Bij genoegzame vergrooting blijkt dc grondmassa dezer
basaltlava nagenoeg identisch te ziju met die van 1, G.-Salak,
en bestaat dus uit vrij groote augietkorrels, plagioklaslijsteu
eu -rechthoeken cn magucetijzer-kristallctjcs, allen verbonden
door weinig donkerbruin globulitisch glas. Het eenige verschil
is daarin gelegen, dat in 101 de hoeveelheid bruin glas iets

135

kleiuer en het aantal veldspathen iets grooter is; deze gaan
geleidelijk in de porphyrische over.

Ook wat de laatsten betreft, vertoont de lava geene
noemenswaardige verschillen met die van den Salak, zij
bereiken echter niet de grootte van dezen, velen zijn
daarentegen regelmatiger gevormd. Talrijke individuën zijn
met elkander in botsing gekomen cn hebben elkander
geheel of gedeeltelijk doorboord. . In sommigen komt tweeërlei
streping voox\'. Velen zijn uit scherp gescheiden lagen
opgebouwd. Insluitsels van bruin glas in verschillenden
vorm zijn talrijker dan in 1.

Sanidine vormde min of meer duidelijke rcchthocken,
bevatte zelden insluitsels en vergroeide dikwijls met plagioklas.

Lichtgroene augiet was hoofdzakelijk in onregelmatige
doorsneden aanwezig, nevens minder talrijke goed gevormde
achthoeken. Bij sommigen van dezen hadden de beide
pinakoïden nagenoeg geheel de prismenvlakken verdron-
gen. Ilct grootste stuk, ccnc schccvo doorsnede, mat
2 m.M. in lengte cn breedte. Twcclingkristallcn waren
zeer zeldzaam. Dc kleinere fragmenten voegden zich gaarne
bij elkander.

Olivine overtrof ook hier weder den aiigict in hoeveelheid,
bezat voor ccn deel zeer regelmatige vormen cn was nog geheel
onontlccd cn waterhelder. Dc grootste doorsneden waren
0,45 m.M. lang cn 0,18 breed; dc mccstcn bereikten cchtcr
slechts van deze afmetingen. Ingesloten picotict was
zeer zeldzaam, kleine bruine glasdeeltjes, mngncctijzcr-
OTi augietkorreltjes kwamen meer, hoewel toch ook nog
zelden, in haar voor.

Magnectijzer vertoonde zich slechts in zeer geringe
hoeveelheid.

Op ccnigc ])lantKcn had vcrwccring het ijzerhoudende glas
cn het magncctijzcr der grondmn.ssa wingcgrepcn. llctgclo
of lichtbruine, daardoor onstanc ontlcdingsproduct was
soms door concentrische golvende lijnen begrensd.

136

De geheele structuur stemde met die van 1 (Salak) in
hoofdzaak weder overeen; alleen was dc verhouding tusschen
de verschillende mineralen anders en trad de grondmassa
in 101 op den achtergrond.

11, GOENOENG-TJERIMAÏ.

De eerste der vulkanen buiten de Preanger-Regent-
schappen is gelegen in het centrum der residentie Cheribon.
Volgens junghuhn bezit hij duidelijke radiale ribben van
trachytlava en aan de westelijke helling cen trachytisch
voorgebergte, dat waarschijnlijk als massa-eruptie voor of
tegelijk met den vulkaan gevormd werd. Het gesteente
bevat veel magneetijzer en werkt daardoor op de magneetnaald.
Het voorgebergte is met den vulkaan verbonden door ccne
hoogvlakte, die mede uit lava opgebouwd is. Dc wanden
van den zeer regelmatigcn krater cn van dc kloven cn de
ribben, bestaan uit trachytlava (104). Hare kleur is
blauwachtig grijs; zij is grofkristallijn, bevat duidelijke
kristallen van veldspaath en augiet cn kleine ronde holten.

Bij genoegzame vergrooting blijkt zij met dc basaltlavas
het meest verwant tc zijn; zij vertoont ccne aanzienlijke hoe-
veelheid grondmassa, die echter geheel van dc voi\'igcn afwijkt.
In haar herkent men vooreerst een aantal, gemiddeld 0,03
m.M. lange cn 0,004 m.M. dikke, zwarte of bruine, rechte of
gebogen naaldjes. Bij nader onderzoek blijken deze tc bestaan
uit ccnen enkelen of uit meerdere augiet-mikrolithen, die dicht
bedekt zijn met zwarte of - door oxydatie - bruin geworden
opacietcn. Hiertusschen ligt ccnc aanmerkelijk grootere
hoeveelheid ccner doorschijnende, nagenoeg kleurlooze massa,
van welke niet met zekerheid kan gezegd worden of zij uit
uiterst kleine cn dunne mikrolithen (misschien van augiet)
bestaat, dan wel of zij slechts cenc vezclachtigc structuur heeft.
Op de cenc plaats schijnt de ccnc meening waarschijn-
lijker, op cenc andere plaats weder dc tweede. Verder
bevinden er zich nog in dc grondmassa kleine augiet- cn

137

magneetijzerkorreltjes en zeer weinige veldspaathlijstjes. De
zwarte en bruine mikrolithen komen ook voor in dezelfde
grootte cn vorm als de zeer bleekgroene kleine vezeltjes;
hierdoor wordt eene verwantschap waarschijnlijker. Betrek-
kelijk zelden kan men de laatstcn geïsoleerd zien liggen,
meestal schijnen zij met elkander te versmelten. Het best
treden zij nog afzonderlijk te voorschijn, waar zij bij ccnen
hoek eener kristaldoorsnedc aanleiding geven tot eene fijne
mikrofluctuatie.. Gemiddeld zijn zij slechts 0,008 m.M.
lang en 0,001 m.M. dik.

Triklinische veldspaath was ccn aanzienlijk bestanddeel
van het gesteente. Zijne doorsneden waren meestal zeer
helder) weinig verontreinigd en rechtliockig van vorm,
echter kwamen ook gebroken cn na eene draaling weder
geheelde stukken en onregelmatige fragmenten voor. Van dc
verschillende lamellen vertoonden niet zelden sommigen
zeer fraaie concentrische lagen. De grootte der doorsneden
was vrij aanzienlijk, tot 1 of m.M. in beide richtingen.
Van sanidine kwamen slechts fragmenten voor, die dan
nog meestal met plagioklas vergroeid waren cn eveneens
ccnc fraaie zonale streping vertoonden.

Augiet trad in vrij aanzienlijke hoeveelheid op, echter
slechts zelden in regelmatige doorsneden; sommigen zijn
omringd van eene laag kleine fragmenten, waardoor in het
gepolariseerde licht een fraai beeld ontstaat. In eenigen
zijn zeer scherpe tweelingsstrepen waarneembaar met middel-
lamellen van zeer verschillende breedte. Sommige doorsneden
bezitten eenen bruinen verwccringsrand.

Olivine kwam slechts in enkele, onregelmatige, bruinzwart
onu\'ando stukjes voor en stond in hoeveelheid merkbaar
achter bij magneetijzcr, dat in vrij groote, onregelmatig
uitgesneden klompjes gevonden werd.

Van het geheele preparaat maakten de gezamenlijke mine-
ralen ter nauwernood dc helft uit. Eeno mikrofluïdaal-
structuur is, zooals gezegd werd, op enkele punten waar

138

te nemen. Weinige kristallen zijn bij bet vastworden met
elkander in botsing gekomen; dc vrij talrijke kristalfrag-
menten worden door de regelmatige doorsneden in aantal
overtroffen.

12. GOENOENG-SLAMAT.

Na den Smcroe (3700 M.) is deze de hoogste berg van
Java (3450 M.). Hij maakt een deel uit der grensscheiding
tusschen de residcnticn Tégal cn Banjoemaas en ligt nage-
noeg op de lijn, die de beide gelijknamige hoofdplaatsen
verbindt. Naar junghuhn vindt men op hem zeer verschil-
lende gesteenten. Zijn eigenlijke kern is eene oude lava
of trachyt, die bijna ovci\'al door jongere lavas bedekt is.
Aan den voet en op de helling onderscheidde hij zes
rotssoorten: 1°. een zeer machtig gesteente, geen eigenlijk
conglomeraat of brcccie, maar eene vereeniging van opper-
vlakkig gesmolten en samengebakken brokstukken van
verschillende natuur en van 3 tot 16 decimeters in door-
mctcr. Dc meeste blokken behooren tot dc porphyrcn (?)
en bezitten cenc fijne fclsietgrondmassa. Zij kunnen het
best onderscheiden worden aan ccncn waterval bij het dorp
Scrajoc. Zij zijn verschillend gekleurd als wit-, blauw- of ook
wel roodachtig grijs en bevatten in dit geval groote vcldspiuith-
kristallen. Sommigen bestaan uit vele veldspaath cn-hoorn-
blendo (augict?) in cenc donkergrijze grondmas-sa cn zijn
zeer grofkorrelig; anderen bevatten vele glimmcrblnadjcs;
nog anderen zijn zwart en dichter cn gaan over in
basalt, terwijl cr ten slotte ook gevonden worden van
dcnzclfden trachyt als waaruit de hoofdmassa van den berg
bestaat.

2°. Het tweede gesteente is dat van ccncn lavastroom,
op de oosthclling van den berg. Het is bijna geheel verslakt
cn bruinzwart van klem-, vertoont vclo groote blaas-
holtcn, heeft ccn basaltachtig »litcrlijk cn is in blokken
verdeeld of geheel samenhangend. Dc oppervlakte van dezen

139

stroom is, als gewoonlijk bol cn voorzien van naar voren
bolle golflijnen.

3°. Op de oostzuidoostelijke belling, aan verscheidene
insnijdingen van beken, treft men eene samenhangende,
harde, hchtgrijze lava (113) aan. Daarin zijn slechts
veldspaathkristallen te herkennen. Dezelfde lava (112)
komt ook aan de oosthelling, bij Serajoe, op minder aan-
zienlijke hoogte, voor.

4°. Aan den waterval Tjoeroek-Pangisian van de Kali-
Klawing treedt ook een lavastroom aan de oppervlakte. Dit
is dezelfde lichtgrijze, harde, brooze lava als van den vorigen.
De beek snijdt hier zeer diep in de lava, tot waar het
gesteente nagenoeg dicht is (n°. 111).

5°. Een lavastroom aan de zuidwestzijde (n°. 110)
met weinig olivine. Ook deze vertoont aan zijne opper-
vlakte de evenwijdige convexe golven.

6° Zeer fijn, bruingrijs zand.

Deze verschillcndo lavastroomeu ziju soms dagreizen
lang (.lunoiiuun) cu eenige honderden voeten dik. Zij
rusten op jongere tertiaire lagen en op nog jongere rol-
stccnen cu kmmeu dus niet vau zeer ouden datum zijn.

Dc bovenste k.ile kegel heeft geheel het uiterlijk van
voor nog niet zeer langen tijd met vloeibare lava over-
stroomd to zijn; 1,5-3 M. dikke lavabaukeu wisselen af
met lagen zand cn rapilli en groote blokken. Ook hier
verlengt zich, als bij dcu Göloenggoong, dc krater noord-
waarts in ccnc kloof. Dc zandvlakte vau den top is in
het noordwcHton cn zuidoosten door rotswanden begrensd,
dio uit boven elkander gelegene lavabaukeu bestaan,
irnmen dezen grootcren, ovalen, ouden krater ligt cxccn-
triKch do tegenwoordige, dio ccn klein mccrtic bevat.
Do krater zelf is cylindcrvormig, zijne diepte wordt door
jungiiuiin op igo m. geschat.

Op don top vindt men hoofdzakelijk twee gesteenten:

1°. N°. 117, een fijnkorrelige, lichtgrijze trachyt

140

(junghuhn), ten deele zeer rijk aan magneetijzer. Hij
vormt, ter weerszijden van de zandvlakte, banken, die
door lagen zand van elkander worden gescheiden, en is
in onregelmatige zuilen verdeeld.

2°. Eene jongere lava, n°. 119, boven dc vorige.
Deze is verslakt, poreus en inwendig bruin. Zij komt
hoofdzakelijk voor in platte, ronde koeken, die 0,15-0,8
M. in dikte meten en 0,6-3 M. in doormeter. Zij werden
in halfweeken toestand uit den krater geshngerd en bij
het neervallen afgeplat. Kwamen zij dan toevallig op eene
spleet of eene holte tc land, dan vormden zij daarin
stalactieten.

Van de homogene, lichtgrijze lava, 110-116, is op den
top geen spoor voorhanden, daarom neemt junghuhn
aan, dat zij uit zijdelingschc spleten gevloeid is.

Wat het uiterlijk der handstukken betreft, zoo is 110
(zuidwestvoet) blauwachtig grijs van kleur, met tot 2,5
c.M. groote blaasholten, en bevat witte glanzende tot 8
m.M. groote veldspathen, die soms rechthoekig van vorm
zijn, benevens vele citroengele, kleine, rhombische kris-
tallen van olivine. 111 fo-z-o voet) is lichtgrijs, onduidelijk
kristallijn, bezit kleinere blaasholten, kleine witte, glan-
zende veldspathen en hier en daar olivine. 112,hoogcrop
bij Sërajoe gevonden, is zeer poreus, donkergrijs cn vrij
zwaar cn toont weinig zichtbaren veldspaath. 113, van
ccn nog hooger punt, is nagenoeg volkomen als het vorige.
117, op den top in banken, is bijna aphanitisch, mede
grijs van kleur cn zeer zwaar; 119 is daarentegen licht,
door dc talrijke holten, die tot 7 m.M. groot zijn; dc
kleur is bruinachtig cn ccn bol vlak, waarschijidijk dc
bovenzijde, duidelijk verslakt; cr zijn geene kristallen in
zichtbaar.

Vergelijken wij deze verschillende gesteenten, allen ba-
saltlavas , onder het mikroskoop met elkander, dan toonen
de respectieve grondmassas van 111» 113 .cn 117 cenc

141

aanzienlijke overeenkomst te bezitten; bij hen sluiten zich
nog 110 en 112 aan. Deze laatstcn zijn tegelijker tijd
weder na verwant met vei\'schillende lavas van den Tan-
koeban-Prahoe, met name 22 en 25. Even als flaar
bestaat de grondmassa voor een groot gedeelte uit een
donkerbruin glas, dat weder door globulieten is ontglaasd.
In 112 zijn deze evenwel aanmerkelijk kleiner; hetzelfde
is het geval met de veldspaathrechthoekjes. De augietkorrels
en zuiltjes zijn hier daarentegen talrijker, maar eveneens
kleiner dan in 22 en 25; in 110 hebben beiden weder
eene meerdere grootte\'.

In 111 hebben de augietkorrels gewoonlijk ccnen doormeter
van 0,02 m.lNI."; de weinige mikrolithen die hen vergezellen,
treden soms plaatselijk in grooter aantal op. Met magneet-
ijzerkorrels en weinige plagioklaslijstjes liggen zij in een
globulitisch glas, dat echter, bij 110 cn 112 vergeleken,
slechts in vrij geringe hoeveelheid aanwezig is. Het is hier
meer ccn nevenbestanddeel geworden, terwijl het hoofdge-
wicht thans in de augietkorrels gelegen is. 113 stemt hier-
mede nagenoeg volkomen overeen, alleen is hier het aantal
plagioklaslijstjes en augietmikrolithen toegenomen , het bruine
glas daarentegen nog meer op den achtergrond getreden.
117 is hierin nog verder gegaan, d.iarenboven vindt men
er nog grootere dunne augietnaaldcn in, waarop normaal
soms zeer kleine, dunne naaldje.s staan.

Eene geheel andere samenstelling bezit de basis
van 119; het meest gelijkt zij, door de zeer donkere
kleur cn dc geringe doorzichtigheid, nog oj) die vnn 112,
hoewel zij er daardoor reeds van afwijkt, dat het glas geheel
homogeen is en geene globidicten bevat. Zij is nader
verwant met dc basis van 255 van den Tengger. In het,
slechts zelden cenigermatc doorschijnende, glas liggen cen
nantal zeer kleine augict-korreltjcs en mikrolithen, benevens
zeer spaarzaam magneetijzorkorroltjcs verstrooid. \\\'^oIdspaalli-
lijstje.s schijnen tc ontbroken.

142

Van de porphyrische mineralen is de triklinische veld-
spaath, als gewoonlijk, weder in de grootste hoeveelheid
uitgescheiden. Wat hem betreft, wijken de lavas van den
Slamat af van de basalten van den Tankoeban-Prahoe,
want in de laatsten zijn de veldspathen meestal zeer verlengd
en lijstvormig, terwijl in de eersten hunne lengte en breedte
minder uiteen loopen en de individuen over het geheel aan-
merkelijk grooter zijn. 111 nadert in dit opzicht nog het
meest, 112 het minst tot hen. In de bijeen behoorende
gesteenten 111, 113 en 117 en 112, dat er nog veel over-
eenkomst mede vertoont, zijn de triklinische veldspaath-
doorsneden meestal zeer scherj) en rechtlijnig begrensd; iu
den regel is het aantal goed gevormde fechthoeken zeer
groot, zelfs komen in 113 verscheidene doorsneden met
nog meer kanteh voor. Hunne grootte liep eenigzins
uiteen, iu 113 waren dc aanzieulijk.ste afmetingen 0,96 op
0,7, in 111, 1,.5 op 0,4 m.M. In enkele gesteenten
kwamen min of meer onregelmatige aggregaten voor; eeu
zeer fraai stervormig in 112 was 2 m.M. lang cn 1,4
m.M. breed. In dit preparaat zijn zeer vele individuen
met het bloote oog reeds gemakkelijk te onderscheiden. Iu
111 waren enkelen aan het ccne einde gevorkt en omsloten
d.aardoor eeu klein deel der grondmassa. Slechts iu weinige
gevallen hadden zich de stukken in elkander geboord.
Overgangen in grootte tot de kleine rechthoekjes der grond-
mas.sa waren in alle trappen .lauwezig; ccn opbouw uit
concentrische lagen was daarentegen niet zeer dikwijls tc
zien, nog het best in 112.

De graad van veroutrciuiging, zoowel wat de ge.steentcn
in hun geheel als dc afzonderlijke individuen in elk betreft,
was zeer ongelijk; zij had in hoofdzaak op dezelfde wijze plaats
.als gewoonlijk, door zeer vcrscliillcnde lichtere en donkenlerc
glasiusluit.sels en weinigaiigietkorrcls. Iu 111 wareu souuuigen
geheel vervuld met deze kleine deeltjes, in anderen hoopten
zij zich slechts voornamelijk in het ccutruiy op; in 113

143

zijn de meesten zeer verontreinigd, in 117 slechts weinigen.
In 112 zijn sommige doorsneden nagenoeg geheel zuiver,
anderen daarentegen zeer verontreinigd, hetzij in de buitenste
lagen, hetzij in het centrum; ook is hier in eenige gevallen
een begin van verweering waar te nemen.

110 en 119 wijken wat den vorm der veldspathen betreft,
van 111 het minste af; zij zijn in hoofdzaak langwerpig
rechthoekig. In 110 zijn zij meermalen; evenwijdig aan
elkander of onder eenen zeer scherpen hoek, met elkander,
vergroeid. Het grootste kristal was 7 m.M. lang cn 2 m.M.
breed. "Wat hunne verdere eigenschappen betreft, naderden
zij zeer tot die van 111. Dc veldspathen in 119 waren
klein, weinig talrijk, niet scherp begrensd, en zeer ver-
ontreinigd ; het laatste is trouwens ccnc eigenschap van den
meestcn plagioklas in ])uim.\'?tecnachtigc lava met donker glas.

Sanidine kwam, hoofdzakelijk in fragmenten, en dan
vergroeid met plagioklas, zelden in rechthoekjca, in geringe
hoeveelheid voor in 110, 112, 117 en in 119; in het tweede
gesteente waren de doorsneden grooter dan in dc andere
on vertoonden meermalen fraaie concentrische strepen.

Van dc overige bestanddeelen valt slechts weinig mede
tc dcclcn. In 110 kwam augiet van zoor bleekgroene
kleur in niet groote hoeveelheid voor, meestal in afgeronde
fragmenten, waarvan zich dc kleinere gaarne bijeenvoegden;
sommigen waren geheel zuiver, anderen bevatten kleine,
donkerbruine glasinsluitsels. Olivine was in ongeveer gelijke
hoeveelheid aanwezig, gedeeltelijk in onregelmatige, gedeel-
telijk in meer kristallijne doorsneden cn in geheel verschon
loe.stnnd; slccht.s onkelen bevatten ccnigc weinige bruine
))icotieton. Magneetijzer ontbrak geheel. Van ccnc mikro-
lhiïdaal-.structuur was weinig waar to nemen. Dc hoofdmassa
van hot gesteente bestond uit zeer groote vcld.spaathkristallcn,
nugiotcn on olivinen, die geheel onregelmatig tusschcn elkander
lagen, gcschcidcn door oono bijna zwarte grondmassa nuit
talrijke kleinere individuen; beide gedeelten vormden ccnc
vrij sterke tegenstelling.

144

111 had zeer veel overeenkomst met het vorige gesteente,
zoowel wat augiet en de meestal ronde, dikwijls opeengehoopte
olivinen, als wat de geheele structuur aanbelangt. Over
het geheel waren de veldspaath-individuën evenwel kleiner
cn meerendeels lijstvormig; zij vormden het hoofdbestanddeel.
Een contrast tusschen de ma- en mikroporphyrische door-
sneden en die der grondmassa was niet aanwezig, vooreerst
door de geringere grootte der eersten en ten tweede door
de talrijke overgangen. Allen lagen weder onregelmatig
door elkander, hoewel toch met een duidelijk streven om
zich evenwijdig te plaatsen. Verscheidenen hadden zich
weder in elkander geboord, minder dikwijls echter dan in
het vorige prepai\'aat.

In 112 waren de augieten vrij groot en meermalen
voorzien van kleine glasinsluitscls met blaasjes; dikwijls
waren zij regelmatig begrensd en vertoonden fraaie tweelinga-
strepen. Olivine was duidelijk in geringere hoeveelheid cn
grootte tegenwoordig, dc meeste stukken hadden eenen
afgeronden vorm; sommige waren lichtbruin door vcrwccring.
De grondmassa was zeer donker van kleur. Dc vcldspathen
waren mec.stal breed cn groot cn vormden ccnc duidelijke
tegenstelling met dc overige bcstAnddcclcn; ccnigc min of
meer ronde holten bewezen dc meer poreuze nattnir van
het gesteente.