iri665

HET GRONDBEZIT

in dk

GËRMAANSCHE MARK

KX 11K

J.AVAAN8CHE DESSA.

i

1»

AKABEMISCH PROEFSCHRIFT

van

w. ph. \'scheuer

IIottkhham,
Wki>. V. Cu MüllTKI.MAXS.
1885.

1.

° f:

$ 1

jiiijj- ^ \'11... • • «aüii-\'■ ••AT-iïf.-itï

I ■

■

- .-^tii"

_ -

iijï

HET GRONDBEZ

Gormaansche Mark en do Javaansche Dessa.

j.-\'-^-Jb\'

^^ : ;

HET CxRONDBEZIÏ
iD ie Germaansclie Mark en de Javaansche Dessa.

PROEFSCHRIFT

ivn vkrknnnixii vax nr.s oiuah

vas

^ocfor in (/e Qjf^ec/ihfrcfenc^c/iap,

•^i^n (Ie Rijks-Univcrsitcit tc Utrcclit.

NA MACHTIQINQ VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS
3D". J. A. WIJ"3Sr3>TE,
"\'»<>nl««i\'ni!ir in i|i\' hu-nllril viin hrlliTi-n en W^sliojjoorli-.
^\'•\'•iKXS HKSI.IHT VAN lUlX SKNAAT DKIl nMVKKSITKIT

r.» ui\' vooni>nai-iti vak uk

Faculteit der j^echtsgeleerdheid,

«» hel oprnhmr te faulnlh/en intie ,

"I> iMnstluu\' <I«\'u äJWt.n Scjilt-nibpr issó, d««s niiniliMn^rs li» 1 imr,

lumu

Willem Philip Scheuer,

KrIxtrtMi t«> Uollorilniii,

UuTTKIlUAM ,

\\Vki>. V. fi. MOU\'l\'KLMANS.
IBSn.

Hij hrt verlaten der Utrcchtsehc Akademie is hel viij aange-
naam openlijk een icoord van dank te kunnen richten tot hen,
van welker onderwijs ik daar heh mogen genieten.

Mei hoogachting cn dankbaarheid noem ik daarbij u het eerst,
Hooggeleerde De Loütek, wiens veelzijdige kennis en hulpvaar-
digheid ik hij de bewerking dezer dissertatie ten zeerste heb leeren
icaardeeren. De belangstelling, die gij in »>ij»e studiën en
plannen sinds lang betoond hebt, bewijst, dat gij in uwe. leer-
liigen meer ziet dan bezoekers pjim uwe kolleges, dat hun geheele
ontwikkeling u ter harte gaat. Daardoor is uw invloed groot op
hmne methode van werken, en hebben zij aan n hunne vorming
te danken voor een der helanqrijkste takken der liechtswetenschap.
^^foge Hw stalen arbeidzaamheid hun steeds ten voorbeeld strekken.\'

gij voor een jong jurist zijt, Hooggeleenle 1)k Cikku,
wanneer hij voor het eerst mrt aarzelenden tred het pad der
iiechtsweteu.\'.chap betreedt, weten zij, dir het voorrrthl nog hadden,
uw boeiende voordrachten orcr \'lion\\eini<ch Hecht te hooren.
^\'\'einigen vermoedden vóór dien tijd, dat uit het Corpus Juris
zooveel geest en levenswijsheid is af te leiden. Misschien is dc
\'»iderstelling niet te gewaagd, dat aan uzelven meer dan aan de
f\'ehandelde .stof de leerzaamheid en levendigheid uwer kolleges
toe te schnjren.

J^ct de Akademie den grondslag voor onze geheele vorming mort
^^ggen, rn hoe zij dat doen kan, leerde ik vooral op uwe kollrgrs
^\'fffnj/)en, Ifooggrlerrdc Oi\'zoomkh, van wiens onderwijs door woord
geschrift reeds eenige achtrrernvolgrnde geslachten de vruchten
hrhbett geplukt. Dr vraag of slrcht» de thrologische dan wrl rlke
studiv de logika als basis brhorft, beantwoiwdt het hrzork uwer
lessen in tcgettspraak met de trgrnwoordigr rrgrliug van hrt
lloogn- Ondrrwijs.

Uwe onuitputtelijke kennis, ijzeren geheugen rn krachtige taal
Itehoeven hier door mij niet te worden geprezen. Daartoe zijn zij
nlgemeen bekend. }faar mijn hartelijke dank mag hier niet
"ntbrrken voor alles, wat ook buUen uw onderwijs mi/uw naam
onvergetelijk hrvft gemaakt.

In de rijke studie der Staathiiishoud/cunde mocht ik door ii
op aangename wijze tcorden ingeleid, Hooggeleerde p\' AuLxiiii.
Uwe lessen leerden mij, dat een ijverig en veelzijdig gebruik
der geschiedenis en vooral der statistiek te verkiezen is hij die
wetenschap hoven uitsluitende dogmatiek. Hartelijk dank voor
uwe mij zoo dikwijls gebleken welwillendheid!

Beter vorming voor de .studie van het hedeudaagseh en toekom-
stig strafrecht dan op uwe kolleges verkregen wordt, Hooggeleerde
Pols, zou moeielijk kunnen gedacht worden. De Nederlandsche
kriminalist moet nog altijd het oog op de toekomst gevestigd
houden, wanneer hij de uitkonuiten der wetenschap op dc praktijk
der wetgeving wenscht te zien toegepast. Uwe lessen geven de
grondslagen aan van dat jus constituemlum, en bevredigen door
hare wijsgecrige diepte dc eischen van het denken. Moge de prak-
tijk .\'ipoedig daarnaar hervormd worden!

Ook de duidelijkheid en zaakrijkheid uwer voordracht, Hoog-
geleerde IIamakeii; is te dikwijls geprezen, dan dat ik er hier
verder over zon willen uitweiden. Helderheid, die gij vooral
beoogt en bereikt, moet uwe leerlingen altijd voor oogen blijven
als eerste eisch van rechtsgeleerd betoog.

Wanneer ik spreek van het onderwijs aan de Akademie genoten,
mag ik u niet voorbijgaan, Weleerwaarde Heer Dr. I\'. II. Uittku ,
die mij meer dan een leermeester, die mij een vriend geweest
zijt. Moge de Remonstrantsche Broederschap nog tangen tijd
trotsch kunnen zijn op uwe wvitprekendhehl, cn uwe vele vrienden
een voorbeeld kunnen nemen aan uw onvermoeiden ijver voor de
zaak, die. u boren aUes aan het hart gaat, e.n u zooveel te
danken heeft!

Ten slotte nog een woord van dank aan den Weled. Gestr.
lieer Jlr. W. B. IIeikihma , wiens opmerkingen betreffende, het
Javaansche Grondbezit mij van reel nul waren en wiens onver-
diende welwillendheid ik steeds mocht ondervinden.

Kn hienneê neem ik afscheid van de Utrechtsche Akademie
en allen, die mij daar vrienden geweest zijn cn welker herin-
nering mij lang moge bijblijven.

uuttkuiiam, l(i September 18Ö5.

w

»t1 ttüjiu

4

INLEIDING.

Begripsbepaling van den Eigenüom.

Niels is iiioeielijkcr, maar niets ook noodzakelyker ilan
do bepaling van een begrip, naar welks ontwikkeling wij
een onderzoek willen instellen. Daargelaten de groote
vraag of wy onze voorstellingen alleen uit de ervaring
afleiden, staat het echter vast, dat zij met die ervaring
niot in slryd mogen zyn. Het uitgaan van een dogma,
op oogenblikkelykc overtuiging, zonder toetsing aan do
ervaring, gegrond, is dus verwcrpelyk. Voordat wij even-
wel de voorstellingen dio wy reeds bezitten, aan do
ervaring kunnen toelsen, moeten wy ons bewust worden,
welke die zyn, m. n. w. wy moeten ons een begrip helder
voor oogen stellen, dal lol nog toe aan onzo voorstellingen
onbewust ten grondslag lag, en »lat begrip vervolgens aan
de kennis, door do ervaring verkregen, gaan toetsen.

Stellen wy by hel oiider/.ook naar den inhoud van een
rcr/i/.-»begrip voor hel woord: ervaring, de uitdrukking:
kcnuli^ lier recliti<oiitinkkcliiii/ in do plaats, dan volgt uil hot
bovenstaande, dat zoo wy willen weten, hoe een dior
rcchtHhegrippen zich in die ontwikkeling gevormd cn vol-
maakt hoeft, wy eerst een klare voorstelling moeion
hebben, welk rocliLsbegrip wy bwloelen, ni. a. w. welk
het onderwerp is, waaraan wy ons by de studio dor
rechtsontwikkeling in het bizonder lc houden hebben.

Ziedaar nu de ttooil:<ikelijkheid der bepaling van een
begrip, waarvan ik sprak. Zonder die bepaling kuimen
wy ons onder/,oek niol begrenzen. Zy is do e(rs*e. stap
op dcni weg van ons onderzoek.

Tevens is zy ouk de luaiste. Want do uilkoniston van

het onderzoek, van de daardoor verkregen ervaring, zullen
ons moeten zeggen of de voorsteUing, waarvan wij uit-
gmgen, juist was. Het is mogelijk, dat wij het tegendeel
zullen bevinden, en ziedaar de moeielijkheid der begrips-
bepaling, die wij toch niet kunnen missen.

Eén groot hulpmiddel staat ons echter ten dienste, om
die moeielijkheid te overwinnen. Wij bezitten reeds een
voorstelling, die onjuist en onbepaald kan zijn, maar die,
wanneer wij haar den scherpst mogelijken vorm geven,
een produkt blijkt te zijn van de beteekenis, die in onze
omgeving aan het te bepalen begrip wordt gehecht. Zij
is niet willekeurig ontstaan; wij hebben haar te danken
aan een soort van ervaring, die wel is waar te beperkt
is en misschien door vervalschende bijmengsels is ver-
ontreinigd, maar die wij toch met de gedachtenwereld
onzer omgeving, misschien wel met den tisus communis
van den tegenwoordigen tijd gemeen hebben. Trachten
wij nu aan die voorstelling een scherpe uitdrukking to
geven, dan hebben wij ten minste de kans, een begrips-
bepaling to geven, die met de verschünselon onzer dagen
overeenstemt cn een zuiver produkt is van de ontwikke-
ling, die bij dat begrip heeft plaats gehad.

Zijn wij dus genoodzaakt, hierin een aprioristisch stand-
punt in tc nemen, dan kan men ons toch niel van
dogmatisme beschuldigen, omdat juist ons einddoel is,
tot zuivering onzer tegenwoordige voorstelling lc geraken.
Onze definitie is geen dogma, want wanneer de ervaring
ons loert, dat zij te veel of te weinig omval, zullen wij
haar laten varen; en een dogma wykt voor de ervaring
niet.

Dit is dc rechtvaardiging mu\'ncr dennilie van ons eigen-
domsbegrip, waarin ik dus trachten zjil, slechts datgene
op te nemen, wat onzo rechtstoestand, onze gedachten-
wereld, onze usus conununis der taal als onmisbare
bestanddeelen voorschrijven.

De bron, waaruit wij onze voorstelling van eigendom
afleiden, is het hedendaagsch Europoesch recht, dat in dit
onderdeel bij bijna allo volken don zelfden ontwikkelings-
Irap bereikt heeft. Of die hoogte van ontwikkeling in dit
opzicht meer aan het Romeinsch dan wel aan het Ger-
maansch recht te danken is, laat ik thans buiten be-
schouwing.

In hoofdzaak meen ik, dat de voorstelling van den
eigendom op dozen trap van ontwikkeling uit de volgende
bestanddeelen bestaat:

«. Een Subjekt. (De eigenaar).

b. Eon Objekt. {Het eigendom).

c. Een machlsbetrekking. {Dc eigendom).

d. Het Recht, berustende op den Slaalswil, (dat de
machts\' tot rfc/i<sverhouding maakt).

Ik beschouw don Eigendom dus als rechtsbetrekking,
als vcrschynsol binnen den kring van het Staatsgezag en
daardoor bohecrgchl. Eon woord over hot vierde bestand-
deel van myn begrip moot dus voorafgaan. Als de machts-
verhouding tusschen .subjekl on objekl niet door hot recht
wordl gewaarborgd on beschermd, kan men hol geen
rcchlsbotrekking noemen. Maar behoorl dal Hecht, dio
Slaalswil daarom in do definitie van eigendom thuis? Is
die waarheid niel oven goed op alle andere rechlsbelrek-
kingon loepasseiyk, zoodal do definitie van eigendom
volledig is, al.s zy de punten van verschil mol andere
rcchlsbclrokkingcn maar aanwast ? Ileefl men in ecn
syslomali.sch ovor/.ichl van conig po.silief recht eonnmal
oen definitie van rcchlsbotrekking gegeven, dan zeker zal
men die niet by elke byzondcre rechlsbclrekking behoeven
te herhalen. Ik merk in \'l voorbygaan op, dal dan ook
het ecrsle on tweede beslanddeel (subjekl cn objekl) niel
behoeven vermeld lo worden als eigenaardig, daar zy aan
(die rechlsbelrokkingen gemeen zyn.

Maar be.schouwl men, zooals ik, hel eigendomsbegrip

op zichzelf, zonder aansluiting aan een geheel rechtsstelsel,
en vraagt men dan naar zijn inhoud, dan zou een antwoord
onvolledig blijven, dat den eigendom als species van het
genus: rechtsbetrekking, slechts van andere species onder-
scheidde en het genus zelf stilzwijgend bekend onderstelde.
Toch behoef ik ook geen definitie van het begrip rechts-
betrekking te geven. Ik kan volstaan met in den eigendom
datgene aan te wijzen, wat hem tot rechtsbetrekking
maakt. Dit is niets anders dan het Recht, de Staatswil,
en daarom vermeld ik dit als vierde bestanddeel.

Uit het vervolg zal blijken, dat het eerste en het vierde
bestanddeel van den eigendom op een lager ontwikkelings-
trap van het recht moeielyk te onderscheiden zijn; dat
zij dikwyls feitelijk inccnloopen, dal do bezilter zijn eigen
wetgever en rechter en de verdediger van zijn eigen
machtsverhouding tot een zaak geweest is, zoodat geen
macht buiten hem hem zijn recht geefl. Getrouw evenwel aan
mijn voornemen, de voorstelling weer lc geven, die hel begrip
eigendom van den tegenwoordigen lyd meebrengt, kan
ik de grenslijn tusschen Slaat cn p]igenaar trekken. De
vraag ryst nu of door de feitelijke vereenzelviging van
\'Slaat en Kigenaar ook de logische onderscheiding moot
vervallen tusschen die twee bestanddeelen van hel eigen-
domsbegrip, zoodat men, waar Staal cn Eigenaar in doïi-
zelfden persoon of dezolfdo korporatio belichaamd zyn,
geen eigendom in den vollen zin des woords kan aannemen ?
Dringt men, door logisch tc onderscheiden wat feitelijk
één is, niet aan dc kiem van een rechtsbegrip alle besland-
deelen van een volwassen rechtsbegrip ten onrechte op?
Kan men daar waar hel recht van den slorksle het eenige
recht is, van onderscheid tusschen rechts- cn machtsver-
houding spreken? Kan m. a. w. eenig rccliLssubjekt, hoe
nietig of hoe veelbetcekenend ook, zichzelven op grond van
zijn blootc macht recht scheppen, of moot dit altijd van

een hooger gezag uitgaan? Moeten de eigenaar en de
Staat onderscheiden, of mogen zij ook éen zijn? Raad-
plegen wij de geschiedenis, dan zien wij dat voor den
vorm altijd het recht op een hooger gezag dan de bloote
macht wordt gegrondvest. Zelden meent een despoot zijn
macht buiten Gods Genade te kunnen handhaven, al
beweegt zich deze meening ook doorgaans op theoretisch
gebied, en al steunt hy in de praktyk ook meer op zyn
legers dan op de Godheid. Zelden heeft een veroveraar het
versmaad, zijn geweld met den eerekroon van het Recht
te versleren. Waar feitelyk de wil van éen enkele hoogste
Rechtsbron is, grondt hij zyn gezag toch formeel op be-
schikking van hooger hand of voor hel minst op eeuwen-
heugende gewoonte. Maar de rechtskundige beschouwing
heeft zich aan deze theorieën niet te sloren.

Dal op den duur de willekeur van den despoot steeds
voor de behoeften cn wenschen der massa zwichten
mooi, bowysl nog niel, dat hel recht van den sterkste
niel in den grond ook dtin hel eenige recht is. Die be-
lioeaen cn wenschen der massa locli blyken «lan op den
duur hel sterkste te zyn. Spreekt men van macht, dan
denkt men daarby doorgaans alleen aan physiek geweld,
maar neemt men alle krachten, van uil de niaalschappy op
den Slaalswil inwerkende, binnen dat begrip op, dan staal
hel vast, dal Macht altijd do bron is van Recht. Hel onder-
scheid (in juridischen, niel in moreelen zin) lus.schon recht en
onrecht hangt eenvoudig af van de vraag, of eenig feil, dat
gewaardeerd moei worden, met don wil van hol hoogste
gezag overeenstemt. Die wil zal niol allyd overecnkomon
met de belangen van hel individu, en evenmin mol alle
hoogste belangen dor niaalschappy, welke ondor dal
gezag leefl, maar hy heeft de neiging om voorldurend
meer de uitdrukking lc worden van al die belangen.
Alles, wal werkelyk waardig Is, op dien wil van don
Slaat van invloed te zyn, verkrygt ook vroeg of laat

8

daarover eenige macht. Op een gegeven oogenblik echter
kan de tegenstelling tusschen recht en onrecht in schreeu-
wende tegenstelHng zijn met die tusschen goed en kwaad.
Dit neemt niet weg, dat het onrecht (in juridischen zin)
in dat geval feitelijk het zwakst is.

Maar met het oog op den steeds wEissenden invloed
van het Recht in moreelen zin op het Recht in juridischen
zin is deze heerschappij van de Macht niet zoo betreu-
renswaardig als zij schijnt.

„Ieder heeft recht voor zoover hij macht heeft" deze
uitspraak van Spinoza resumeert mijn voorstelling van
den invloed der macht op het ontstaan van het posi-
tieve recht.

Ik meen daaruit te mogen afleiden, dat, waar Staat
en Eigenaar éen zijn, waar het hoogste gezag, dat recht
schept, tevens over zijn grondgebied feitelijk die macht
uitoefent, welke den inhoud van de eigendomsbetrekking
uitmaakt, wij toch kunnen spreken van subjekt der be-
trekking (Eigenaar) en Recht (Staatwil) als onderscheiden
van elkander. Evenmin als feitelijk de wil van het Staats-
gezag volkomen onafhankelijk kan zyn van den wil zyner
.onderdanen, evenmin oefent hel ooit feitelijk zyn aan
zichzelf toegekend recht alleen voor en door zichzelf uit.
En evengoed als naar buiten de Staat een volstrekt
ondeelbaar recht op zyn grondgebied handhaaft tegen-
over zyn nabuur en dat alleen grondvesten kan op
feitelijke machtsuitoefening, even goed is de allerlaatste
grond van do rechten zyner onderdanen niets anders dan
hun machtsuitoefening. Formeel echter gaat men van de
onderstelling uit, dat de wil van hel Staatsgezag, die
de neiging heeft, om steeds meer met de behoeften en
wenschen der onderdanen overeen tc komen, een bron
van recht is en als zoodanig onafliankeiyk moet zijn
van\' den wil van enkele onderdanen. Woel die laatste
wil zich echter in voldoende mate in den Staatswil Ie

O

doen gelden, dan zal die onafhankelijkheid verdwijnen en
wordt op zijn beurt die wil rechtsbron. In onze maat-
schappij valt de scheiding tusschen recht en onrecht (in
formeelen zin) vrij gemakkelijk, omdat er als \'tware een
versteende uitdrukking van den Staatswil ligt in de Wet;
gaat men echter duizend jaren terug, dan eischt het weinig
scherpzinnigheid, om de wording van het recht onmidde-
lijk uit de macht op het leven te betrappen. Dat de ver-
overing van Engeland de grondslag geweest is, waarop
het Engelsche grondrecht hoofdzakelyk is gevestigd, is
slechts éen voorbeeld uit vele.

Zoo kunnen do vier bestanddeelen van myn eigendoms-
begrip feitelijk tot drie, een Subjekt, een Objekt en een
Bezitsverhouding ineen loopen, maar vervalt daarmede
het recht niet, logisch vier bestanddeelen te onderscheiden.

Do algemeene vereischten voor het subjekl en hel
objekl der oigendoms-belrekking zyn eenvoudig. Zy ver-
schillen niel van die voor hel subjekl en objekl van elke
andere zakelijke rechlsbetrokking. Hot subjekl moei rechts-
bevoegd zyn (d. i. den door hel recht erkenden wil bozillen)
en het objekl rechteloos zyn (d. i. den door hel rccht
erkenden wil missen.) Men zou kunnen zeggen: Hel
subjekl moet ecn natuurlyke of rechls/)ersoo»i, en hel
objekl een natuurlyke of rechlscaufc zyn. Inuners formeel
kan hol recht zoowel personen als zaken scheppen. (De
z. g. n. zedelijke lichamen zyn b.v. als jiersonen, i\\c slaven
als zaken scheppingen van hol recht.)

Mei de vatbaarheid voor toeeigcning, die men mis-
schien als tweede voreischle voor het objekl hierby zou
willen voegen, laai hel recht zich niel in. Evemnln mol
den ei.scli, «lal hel objokt een produkl moet zyn van
menschclyken arbeid. Daargelaten het feil, dal alleen de
form nooit hel ivezeti van eenige zaak i)rodukl van mcn-
schelyken arbeid is, (zelfs op onlichamelyke zaken is dit
loepasselyk) en dal dus hol onderscheid, vooral door do

10

socialisten hierbij tusschen roerend goed en grond gemaakt,
niet gemotiveerd is, heeft alleen de theorie der Staathuis-
houdkunde, die wetten omtrent verdeeling van rijkdom
wil voorschrijven, niet die van het positieve recht, daar-
mede te maken. Ik kan dus van de stelling uitgaan, dat
de bestanddeelen van den (/ro/jtfeigendom in het bizonder
niet essentieel verschillend zijn van die van den eigendom
in het algemeen.

De vraag is evenwel, of juist de eigenaardigheid der
«^cwrfowis-betrekking, die bestaat in den faktor van
haar begrip, de machtsverhouding zelve tusschen eigenaar
en eigendom, wel op grond toepasselijk kan zijn.

Voorloopig beantwoord ik deze vraag bevestigend, maar
zal ter motiveering van dit antwoord overgaan tot het
onderzoek naar den inhoud van die machtsverhouding,
welke den eigendom zoo onmiskenbaar van alle
andere zakelijke rechten onderscheidt. Letten wy op dc
feitclyke verhoudingen, die allen den naam van eigendom
dragen, dan zien wij een eindelooze verscheidenheid. De
bloote eigendom, door hel vruchtgebruik tot een zuivere
potentia gemaakt, en do geheel onbezwaarde, volle eigen-
dom gelyken uiterlijk al bizonder weinig op elkander.
Wel verre, dat b. v. do omschryving van den eigendom
in ons B. W. op al die verhoudingen toepasselyk zou zyn,
geeft zij slechts een zwakke uitdrukking aan hel begrip
van onbezwaarden, volledigen eigendom. Het Romeinsch
Recht, waarin hot begrip eigendom het kernachtigst
geacht wordt lo zijn uitgedrukt door: ,jus utondi alqne
abulcndi" brengt ons ook niet verder.

Hel recht, om te gebruiken on te misbruiken ligt ook
alweer slecliLs opgesloten in sommige vorschyningsvormen
van den eigendom, niet in alle, en geeft daarenboven
te wéinig voor don vollen eigendom. Overal, waar een
poging gedaan wordt, den inhoud van de macht des

11

eigenaars in positieven vorm uit te drukken, omvat die
uitdrukking te weinig voor alle of le veel voor sommige
vormen van eigendom. Dit ligt daaraan, dat de eigendom
niet is een bloote som van alle andere bekende rechten
van beperkten inhoud; deze toch zijn door wet of ge-
woonte bepaald, bobben een vasten inhoud, en het kan
eiken eigenaar invallen, eens iels met zijn zaak le doen,
dat niet valt binnen het kader dier zakelijke rechten.
Den inhoud van zijn recht te bepalen in dien zin, dal
men den eigenaar als \'t ware den weg afleekendc cn af-
paalde, dien hij zou kunnen bewandelen, is onmogelyk.
Waar dat wèl mogolük is, waar beperkte rechlcn van
oen Subjekt over een objckl aanwezig zyn, daar maken
die rechten geen eigendom uil. De bepaling van den
inhoud der eigendoms-bolrekking ligt dus juist in zyue
onbepaaliihcid. Men kan voorspellen cn wcltciyk bepalen
wat de eigenaar niet met zijne zaak doen kan, maar nooit
zal men hel zoover brengen, hem le voorspollen on voor
hem te bepalen, wat hy wol mot haar doen kan. Wordt
zoodanige voorspelling en regeling dus mogelyk, dau
hebben wü met een zakelgk recht, met een recht op do
zaak eens anderen, niot mol eigendom to doen.

Het woord eigendom brengt ons hier verder dan eono
donnilio. De zaak is zoodanig aan my vorboiulen, alsof
zÜ mijn eigen wa.s, deel van mijn persoon uilmaakle. Al
wal ik doen kan, kan ik in werking op de zaak omzeilen.
Ik ben alleen beperkt in myu machlsuiloofoning op haar
tegenover personen, legcnover do buitenwereld, cu niel
tegenover de zaak zelve. Hcperkingon van mijn nmchls-
uiloefoning gaan dus uil niet van hol belang dor zaak,
want deze is alleen uan my verknocht, maar sleed.\'? van
hot belang der builenwereld. Schynl de zaak zelve eenig
belang le hebben, dal eerbiediging verdient, dal my in
myn da»len beperkt, inderdaad is heUlan hcl belang van
oen rcchts-subjekl of dal der gehople gonieonsclmp.

12

Zoolang de eigendom bestaat, zal nooit vooruit kunnen
bepaald worden, wat wèl veroorloofd is tegenover het eigen-
dom. De zaak heeft geen wil, daarom ook geen Recht,
en slechts de wil van een Rechts-subjekt, dat haar in
zijn kring trekt, kan den eigenaar daden van machtsuit-
oefening beletten. Van daar dat steeds een wijde kloof
zal blijven liggen tusschen het meest omvangrijk zakelijk
recht, dat een bepaalden en den eigendom die een onbe-
paalden inhoud heeft.

EERSTE HOOFDSTUK.

Schots vau de historisclio outwikkoliiig vnu het
grondrecht.

EERSTE AFDEELING.

De ontwikkeling der vrije Mark.

Een overzicht van de ontwikkeling van hel grondrecht
in de geschiedenis der menschheid kan niet anders ge-
geven worden dan in vogelvlucht. Het kan slechts berusten
op de kennis van die verschynselen van grondbezit, welke
aan alle volken gemeen zijn. Deze zyn weinige in aantal.
Letten wij slechts op óen enkelen faktor, die op de vor-
ming van het grondrecht invloed uitoefent, als b.v. den
landbouw, dan valt hel aanstonds in hel oog, dat ongelyk-
heid van landbouwslelsel moeielyk met gelijkheid van
grondrecht kan samengaan. Daar grondrecht vooral
berust op arbeid, ajm don grond ten koste gelogd, en
die arbeid in kracht en duur ton eenenmale verschillend
is voor de verschillendo luchtstreken en terreinen, zou
hel wèl te verwonderen zijn, wanneer uil zoo ongclyke
bronnen gelykc rechten waren voortgevloeid. Met de
andere faktoren, die op de vorming van hel grondrecht
invloed uitoefenen, is het doorgaans evenzoo gelegen.
Do mate van inwerking van het Staaü?gezag op hel maal-
schappelyk loven zal zelden even groot zyn daar, waar
die maatschappy zelve in verschillende richting is ont-
wikkeld. De erkenning van den wil van het individu als

14

gedeeltelijk zelfstandige rechtsbron zal evenzeer verschillend
zijn naarmate van de stelling die hij in het Staatsverband
inneemt. Ook deze hangt weer samen met den graad van
ontwikkeling der maatschappelijke groep die zich tot
rechtsverband gevormd heeft, en waarvan de individu
deel uitmaakt. Dat deze ontwikkelingsgraad niet altijd en
overal dezelfde geweest is, zal wel geen beloog behoeven.

Verschil van godsdienst, van rechtsgevoel daaruit voort-
gekomen , van maatschappelijke verhoudingen van allerlei
aard komt dezen chaos van verscheidenheid nog vermeer-
deren. En aangenomen, dat nog eenige regelmaat, eenige
draad van gemeenschap was overgebleven, volksverhui-
zingen , omwentelingen en oorlogen zouden daar zijn, om
de volstrekte wanorde weer in \'lieven te roepen.

Gelukkig evenwel voor de vergelijkende rechtsstudie
blijven er naast en verscholen tusschen al die wanklanken
nog eenige akkoorden over. Met schijnt de laak te zyn
van de tweede helft der negentiende eeuw, deze akkoorden
len gehoore te brengen. Zy heeft gewezen op do eenheid,
onmiskenbaar in al die verscheidenheid geworlold. Zy heeft
de oorkonden van de verst van elkander verwijderde dooien
der aarde bij elkaar gezocht, om de broederschap van
Indiërs met Germanen cn Slaven in zake grondbezit aan den
dag te brengen. Zy heeft getracht uit <le middeleeuw.scbe
geschiedenis van Europa licht lo verspreiden over hel
heden en de toekomst van Indië.

Zij is nog verder, misschien Ie ver gegaan en heeft
pogen te ontdekken of Grieken en Romeinen, Mexikanen
en Tartaren, Ghineezen en Arabieren niel in deze broeder-
schap konden worden opgenomen. De geest van kollekli-
visme, gepaard met een zeker heimwee naar. de groene
wouden van het aloud Germaine, heeft zich meester
gemaakt van de markgemeenle in haar (luizende open-
baringsvormen, om de frisscbe levenskracht der vrije
markgenoolen met de uilputling van de kinderen onzer

15

eeuw te vergelijken, en dezen in overweging lc geven,
door verandering van grondbezit een zevental eeuwen
terug te gaan en weer in levenslustige Germanen le
veranderen. De ernst, waarmee dit voorstel gedaan wordt,
moge worden betwijfeld, het heimwee naar dc oorspron-
kelyke bosschen waar de aueros werd gejaagd, bruischende
i\'ivieren werden overgezwouunen, en Thor aangebeden,
moge opgeschroefd zijn, de overeenslemming van dc
denkbeelden van den Mexikaan en den Chinees moge ons
onwaarschijnlijk voorkomen, — toch ligt er een kern
van waarheid ten grondslag aan de fantaziei»!! van som-
mige schrijvers over dit onderwerp. We behoeven niet
le wanhopen of ons overzicht in vogelvlucht vun do
ontwikkeling van het grondbezit in hcl algemeen wel lol
de mogelykhcdcn behoort. Er is werkelyk een ilraad,
dien wy byna overal kunnen vasthouden en dezen be-
hoef ik niet meer te zoeken, omdat hy door lal van
schryvers is aangewezen.

Hoofdstuk VIII van zyn „Koloniale politiek" zegt prof.
N. G. PiEnsoNhet volgende: „Deze beschouwing" (hiermee
wordt bedoeld: dc nieuwere theorie bclrclTcndo hel ont-
slaan van den eigendom) „komt in twee woorden hierop
„neder: alle bezit is in ilcn beginne (jemccnschappelijk tjcireest;
„(lc individueele eigendom is een voortbrengsel der beschaving,
„geen oorspronkelijke instelling van het vtenschdom"

En juisl dio gemeenschap van den eigendom in zyn twee
verschyningsvormcn: familiebezit on gemcenlebezit, is hol,
welke vroeg of laat schier by alle volken der aarde wonll
aangetroffen, en terecht hebben Engelsche, Krajische cn
Duitsche schrijvers (\') daarin den gemcenschaps^uul lus-
schen dc historische ontwikkeling van hcl grondbezit by
de meest verschillende volken meenen le vindon. Deze

(\') VrrKcl, voor lU krntilx hHliniT ii«mcii rn workoii, U«<i(<l»tuk VMI vun
\'>e .Kolotilala I\'nlltirk," on vooral ook: Km. dk I.avki.kvr, l>o U 1\'rnprlrt«? il
<lfl »0« rurrn*« iirlmlllvc» p»»»lm. Ur Wil. l\'»rl« 1H77;

16

overeenkomst wordt eenvoudig verklaart uit de ontwik-
keling, die de maatschappij doorloopen moet, alvorens
zich de groote staten en daarmee het geschreven recht
hebben gevormd.

Twee verschillende trappen op dien ontwikkelingsgang
zijn: I de Patriarchale Groep en II de Mark of Dorpsge-
meente. Voorloopig kan ik de periode van het algemeen
bestaan van eerstgenoemde groep, die, zooals Maine (\')
opmerkt, reeds een vrij samengestelde inrichting bezit,
als uitgangspunt van mijn schels der ontwikkeling van
het grondrecht aannemen. Een heldere voorstelling van de
Patriarchale Groep ontleenen wy vooral aan de kennis
van dc oud-Romeinschc familie. Daar vindt men alle
macht en schijnbaar ook alle recht in handen van den
pater familias, den patriarch. Hy schijnt de eenige wet-
gever en tevens de eenige eigenaar binnen den familiekring.
Zijne vrouw en kinderen zyn niet slechts zyn onderdanen,
maar in zekeren zin zijn eigendom. In meer volstreklen
zin is dit laatste waar van de slaven des gezins, waar-
over de beschikking hem in onbeperkter male toekomt.

Maar achter dien schynbaar onbeperklen eigendom van
den patriarch li^t een gemeenschappelyke eigendom der
familie verscholen. Het familiebezit, aangetrolTcn overal
waar men de palriarchie aantreft, is de eerste vorm van
gemeenschappelyk bezit, en hel vloeit uil dc geheele in-
richting dezer maalschappelyke groep nooilzakelyk voort.
Dc groep zelve is een zelfstandig lechtsverband cn erkent
in zekeren zin geene soevereiniteit boven zich. Eveneens
later de Mark, welker grondbezit dc tweede vorm van
gemeenschap vertoont. Ook zy bezit een zekere male
van soevereiniteit. Aan dc vorming van groote slaals-
verbanden gaal doorgaans die van kleinere vooraf. Het
verband van dc nationaliteit, van hel nis, openbaart zich

(■) IIenut HrMKBii Maim:: VIMbko Cuiii mu ii itloi* In tlio kant * u d.
Wc«t LouituD 1871.

*

17

later in Staatsgemeenschap dan dat der familie. Dc familie
is de grondslag van den stam, en deze, tot een gevestigd
rechtsverband vereenigd en in het bezit van een blyvend
grondgebied, is niets anders dan de Mark.

In dezen toestand van ontwikkeling biedt het maat.\'jchap-
pelijk leven bij de verschillende rassen der aarde onmis-
kenbare punten van overeenkomst aan. Gelijkheid van do
vorming van grondrecht is hel onmiddelyk gevolg.

Dit ligt in den aard der zaak.

Aangenomen ccn toestand van palriarchie, met hol
herders- of jagersleven verbonden, eon toestand, dio geen
produkl is van de logika dor wetenschap, maar ons over-
geleverd wordt door alle betrouwbare oorkonden van den
voorlijd. Waarop berust by zulk eon zwervende familie
hot Staatsgezag V Zoolang de familie oen zelfstandig rechts-
verband biya vormen, op niets anders dan den wil van
den patriarch dio, door gevoelens van godsdienst on
gewoonte gelold, tol recht.sbron wordt gevormd. Dezo
palriarchie ganl byna allyd mei con zwervend leven gepaard.
Hel gevoel van uitsluitende aanspraak op een boiiaald
doel dor jacht- of wcidovoldon is nog weinig ontwikkeld.
Maar langzamerhand hoeft eon nauwer aaneensluiting dor
familion plaats. Oorlogen zün gowooniyk do oorzaak, \'l zü
zo uitloopcn op volslagen vornicliging van de ocne familie
door de andere, \'l zy ze, mot vreemdelingen gevoerd,
leiden lol oon opwekking van hel gevoel van stamge-
nootschap tusschen moordcro familion. In hol ecrslo geval
zal slerko uilzoUing vun do overwinïionde familie volgen,
«lie spoedig lol oon stajn xjil uildycn. In hol twoede geval
zal waarschynlyk hel opgewekt gevoel van stamverwant-
schap lot con enger rechtsverband voeren. Zoo broidl
zich de maalschappolyko conhcid uil van familie lol stam.
Do bevolkingsannwa.s die dnarmode gepaard gaal, maakt
zekere bepaling van dc grenzen dor jacht- of weidevelden
dor verschillende stammen noodzakelyk. Slechts door hel

18

zwaard wordt deze grensregeling verdedigd. De beperktheid
van het gebied leidt nu tot zorgvuldiger exploitatie. De
tenten der jagers veranderen langzamerhand in de vaste
woningen der landbouwers. Men bepaalt zijn aandacht
minder bij de kudden, en meer bij de akkers. Het Staats-
gezag is intusschen ongevoelig overgegaan van den enkelen
patriarch op de vergadering van patriarchen, soms voor-
gezeten door hem, die zich in den krijg of in den raad
het meest onderscheidde. Het gevoel van uitsluitende aan-
spraak op een deel van bet terrein treedt op den voorgrond
in den voortdurenden strijd om het bestaan, gevoerd met
mededingers van eigen of vreemd ras. Kan men een anderen
grond voor dat rechtsgevoel aangeven dan de eenvoudige
machtsverhouding, waarin de pas ontstane Mark tot haar
grondgebied staat? Het antwoord op de vraag der wysbe-
geèrte naar den rechtsgronil van den eigendom geeft zy
met het zwaard in de vuist. Zy\' is haar eigen meester, en
stelt haar geweien, dat haar mogelyk de wijsgeerige vraag
zou kunnen voorleggen, gerust, met te verwyzen naar
eigen verovering, of voorvaderlyke vestiging. Bevat deze
verwijzing de waarheid, dan ontvangt de slryd om het
beslaan, de slryd om den eigendom, daaruit tevens een
soort van wyding. xMen slrydt voor vrouw en kind, ja —
maar ook voor huisgoden en altaren.

Zoo vloeien in hol aulochsthoon gewoonterecht der
Mark, op zeer eenvoudige, behoeften berustende, do be-
grippen van Macht en Rechl, cn grootendeels ook die van
Slaat en Eigenaar ineen. Naar builen vertoont zich de
Mark als vast aaneengesloten eenheid. Zij is zich harer
onafhankelijke levenskracht bewust, voedl, venledigl en
eert zichzelve. De afscheiding van andere Alarken, al behoefl
die niet op herinnering aan oude veelen te berusten, al
kan die door een gevoel van rasgemeonscimp worden ge-
temperd, sluit niettemin recblsgemeenschap grootendeels
uit. De gewoonten der verschillende Marken kunnen over-

19

eenkoinon, hun taal dezelfde zijn, hun landbouw en vee-
teelt op dezelfde beginselen berusten, zelfs kunnen zij zich
in geval van nood tijdelijk tot een volk vereenigen, — in
vredestijd, wanneer geen groote nationale belangen de
opoffering van plaatselijke belangen eischen, slaan zij tegen-
over elkaar in bet gelid, zullen steeds partij trekken voor
een verongelijkt Markgenoot legen zyn vyand, al is
liij ook misschien rasgenoot, zullen van elkaar den hoogst
mogelijken prijs bedingen in het schraal ontwikkeld ruil-
verkeer, cn in evenredigheid lot hel nauwer verband daar-
binnen zal de iMark zich losser voelen van de buitenwereld.

Berustte de ontwikkeling van familie tot iMarkgemeenle
vooral op oorlog en bevolkingsaanwas, ook nadat de
iMark zich van de builenwereld heeft afgesloten, werken
<lezo oorzaken op haar inwendigen toestand. Door Maine (\')
is de gisting, die langzamerhand in den boezem der
vredige Markgemconlc door uil- en inwendige oorzaken
ontslaan moet, uit die oorzaken verklaard en in haren
voortgang beschrcven. Op het grondbezit heefl dozo
Verandering een bc.sllsscndcn invloed. Ilel punt van
nitgang is: eene in merg cn been dcmokrallscho vcrecni-
b\'ing, vooral in zake grondbezit zelfstandig tegenover
<lo buitenwereld, be.sluurd door de hoofden harer huis-
gezinnen, die in hunne Markvergadering omtrent de hoofd-
punten van civici recht wetgevers cn rcchtcrs tegelyk
\'•Ün, waarin ieder Markgenoot evenveel is en evenveel
Ijczil, waarin geen sprake is van onderscheid van
goboorte, rang of rykdom, waarin niemand ccn ander iels
hclwisl of le danken hecfl, onulat ieder in overvloed leven
kan, waarin elk hoofd des gezins ccn man is in den vollen zin
des woords, zich bewust, over vrouw cn kin<lcrcn le waken,
voor hen verantwoordclyk lc zyn cn als ccn levende tak tc
bloeien uun den .stam der Mark — oen toestand, die in helle

(\') VIIUro communUio« In tliP hU«! «uiï Wout. V, Uir jirocww of

fpudtlliutlon.

20

kleuren door de Laveleye geschilderd dezen verlokt tot
een weeraoedigen terugblik op de oude, vrije Germanen,
een toestand, die, zij. \'t ook in minder schoone en zeer
gewijzigde vormen, zeker bij tal van rassen op een groot
deel van den aardbol bestaan heeft. Maar over dit toover-
achtig landschap hangt een onweerswolk. Binnen een
tiental eeuwen hebben de giststoffen, door Maine aange-
wezen, gepaard met hevige schokken van buiten, uit de
Mark den vrede, de gelijkheid, de vrijheid en de broeder-
schap veijaagd en is het Leenstelsel cn uit de Mark de
Heerlijkheid ontstaan.

De schets van deze omwenteling bewaar ik voor de
volgende Afdeeling, cn kom thans lot de beantwoording
van eenige bedenkingen, die tegen het boven gegeven
vluchtig overzicht van het ontslaan der Markgcmccntc
zouden kunnen gemaakt worden. Vooreerst kan men be-
zwaar maken tegen myn uilgangs|)unt: dc patriarchale groep.
Door velen wordt deze niet als zoodanig aangenomen. (\')
Lübbock cn Mac Lennan leggen nadruk op het feit, dat
deze ontwikkelingstrap der maatschappy op een reeds
vergevorderde beschaving wyst. De patriarchale groep
berust op de erkenning van een stamvader als hoofd;
aan die groep ligt dus dc kennis der afstamming ten
grondslag en juist deze ontbreekt volgens deze schryvers
in den onbeschaafden staat nog geheel cn al.

Aan het hedendaagsch Europeesch huwelyk en aan de
veehvyvcry, (doorgaans met de palriarchie verbonden)
zijn allerlei vormen van gemeenschap, van het gemeen-
schappelijk bezit van een vrouw door broeders af lot
volstrekte gemeenschap toe, voorafgegaan on dezo toe-

21

standen vindt men bij de onbeschaafde stammen van
Afrika en Azië tegenwoordig vrij wat meer dan de een-
voudige veelwijverij en de daaruit voortgekomen patriarchie.
Geen vaderlijk gezag, alzoo geen afstamming, geen orde
en nog veel minder Recht. Maine beaamt deze tegenwerping
volkomen. Maar die toestanden liggen te ver verAvijderd van
alle rechtsverband, om ons te kunnen voorlichten by het
onderzoek naar de ontwikkeling van hoogere rechtsbe-
grippen , waartoe die behooren, welke met het grondbezit
in verband slaan. In den verwilderden, dierlyken slaat
der stammen, door Ludbock en Mag Lennan als beeld
onzer voorvaderen geschetst, zyn alle begrippen en vooral
die van recht, zoo duister cn vaag, dat hunne handelingen
op niets anders kunnen geacht worden te berusten dan
op gevoel van macht en op gewoonte. Vooral van grond-
»•ocbl is niet de minste kwestie. Landbouw en veeteelt
"P een bepaald terrein onlbreken geheel. Van gezag, in
welke geringe male ook, geen begrip. Het eenige Rechl,
dal gehandhaafd wordl, is dal van den sterkste. Men kan
niy dus geen verwyt van maken, dal ik op voorbeeld
^an Maine do studie van hel grondbezit by een hoogcr
ontwikkelde groep aanvang, nl erken ik levens, dal de
omwikkeling van rechtsloeslanden en rechtsbegrippen In
hel algemeen reeds vroeger begonnen Is.

Maar een gewlchliger bezwaar wordl geopperd. De
algemeene richting, waarin zich de vorming van bel
grondrecht beweegt, is het streven naar individuali.«?alic.
\'n slede van ojivolging van famllie-gemeenlcu door dorp.s-
Komeenlen als grondbezitlcr<?, zou men du.< verwachten
de dorpen als zoodanig te zien vervangen door familie.s.
inderdaad wordl «leze verwachting door de geschle-
in hoofdziiak vervuld. In de vervorming vmi
^\'ark lol Iloorlykhoid zien wy hel opperrecht op een
streek gronds overgaan van een verauneling van Imls-
Bczinnon, soms van stammen, op een enkele familie.

0)0

Op het einde der middeleeuwen was de familiegemeen-
schap de vorm van alle bezit in de hand der mainmor-
tables. In het erfrecht van onze hedendaagsche wetgeving
treffen wij de onloochenbare sporen van familiegemeenschap
aan. Bij de Zuid-Slaven is nog thans de familiegemeen-
schap de eigenlijke eigenares van alle goederen.(\') De
Romeinsche gens, die een zeker erfrecht op de goederen
harer leden bezat, berustte op niets dan \'t gevoel van
gemeenschappelijke afstamming, het Fransche Costumier
Recht maakte de onderscheiding, die in den Gode Napoléon
overging, tusschen bicns acquèts en biens propres, kortom
nog lang na de ontbinding of het verval der Mark-
gemeenten heeft de familiegemeenschap de individuali-
satie van den eigendom gestuit. Volkomen waar, maar
zijn deze feiten strijdig met het boven gegeven overzicht?
Geenszins, wanneer men dat beschouwt uit het oogpunt
waaruit het gegeven is, namelyk de ontwikkeling van
het maatschappelijk verband. Dit toch heeft juist de tegen-
overgestelde neiging dan de eigendom, cn wel, om zich
voortdurend uit tc zetten. liet Staatsgezag, oor.spron-
kolijk belichaamd in don patriarch, die wetgever cn
rechter levens is, gaal na hel ont.slaan dor Markgemocn-
tcn over op den Raad van rnmiliehoofden, hoo ook
genaamd, die daar dezelfde funkliên vervullen. Maar
Soeverein kan dc Markvergadoring niet genoemd wonion.
Reeds is een zeker staatsverband boven dc Markgemeenlcn
uil gegroeid. Het gevoel van rasgemeenschnp, in vrcdestyd
niet krachtig genoeg, om de Marken lol elkander lc
brengen, doet iien in oorlogstijd aanoonsluilon. Dan
kie.st de groote volksvorg-adering haren aanvoerder, hertog
of koning, en gedurende den stryd. geraken voor een
oogenblik alle i>cr.soonlüke, familie- cn stamvcclen op den
achtergrond. Loven zy laler weer op, leiden zy misschien

(<) VcrRclUk Dk Lavklkib, Ibld. HnoMm. XUI: I.m Cotnmiinatil^ <1« famtUo
rh»* 1-« HU*«i MitMIoh»»*.

23

tot nog heviger twist, tot nog scherper afscheiding, niet
onwaarschijnlijk is het, dat een ontluikend koningschap
de onrustige elementen voor een tijd met het zwaard
bedwingt, en zich, steunende op de volksvergadering,
een soort van gezag over de vroeger meer zelfstandige
Markvergaderingen verschaft. Maar de schels van de vor-
niing der ruimere maalschappelyke verbanden, behoeft
hier nicl verder gegeven te worden. Genoeg, dat ik gewezen
heb, op de neiging dier verbanden, zich voortdurend uit
Ie zetten. Dezo ontwikkeling gaat intusschen doorgaans
samen met, ja, is groolcndeels zelfs de oorzaak van in-
krimping van den kring, die cigcndoms-gcmeenschap uil-
oefent. Het tweede bezwaar, dal tegen myn overzicht zou
kunnen gemaakt worden, blykt dus ongegrond tc zyn.

In do palriarclialc groep verlooncn zich de vier be-
standdeelon van het begrip: grondeigendom in zeer onvol-
komen embryonischen vorm. Innners hel subjekt, de Kigenaar
vloeit ineen met het Staatsgezag. Reeds zyn zy: de familie
(Ghns, Clan,) door den patriarch vertegenwoordigd. Dat
dezo niet als geheel despotisch Vorst moet beschouwd
worden, blykt daaruit, dal hy door gevoelens van gods-
dienst cn gewoonte, do laalslc op maatschappelyko be-
lioeften berustende, beperkt is in zyn machtsuitoefening.
De afscheiding van do ver.schillendo familion is niel zoo
scherp, of een .lc ver giMlrevou nVisbruik der vadcrlykc
nuicht zou don patriarch don .schepter kinnien ontwringen.
Eenige Sanktie van do ontkiemende rechlsbcgrippon is
reeds gelogen in do vrees des slamvatlers, met hel godde-
lijk recht to breken. Kvonniin kan dc patriarch als per-
soonlyk eigenaar der familicgoederon beschouwd worden.
^lÜ is het slechts als hoofd der familie. Als de zoon zich
">et zyn gezii) van de vadcrlykc tenten afscheidt, maakt
aanspraak op een deel dor vadcrlykc kudden, aan de
dochter, die in het huwelyk Irocdt, word! oen bruidschat
nieegegcven. Schennis dezer gowoonlon /m\\ beschouwd

24

worden als schennis van het goddelijk recht, dat de ge-
meenschap der familie beschermt, en voorschrijft, dat
geboorte in een familie aanspraak geeft op een deel harer
bezittingen. Toch is de patriarch souverein, al helt zijn
absolutisme ook over tot konstitutioneel koningschap, toch
is hij eigenaar, al xloet het komplex zijner rechten ook
denken aan vruchtgebruik. De machtsverhouding wordt
door elk famihelid als rechtsverhouding erkend, en hoe
meer de gelijkstelling van macht en recht toeneemt, hoe
schraler de inhoud van die macht zelve wordt, totdat zij,
wanneer de familie voor goed bij do Mark is ingelijfd,
ook door andere aanspraken beperkt wordt dan dio der
familieleden. Dan moet elk markgenoot, hoofd van een
gezin, zich voegen naar de belangen der gemeente, dan
wordt hij steeds onvrijer in\'zijne bewegingen naar buiten
cn dringt de bemoeiing van de gemeenschap met zyn
handelingen ook langzamerhand door in den kring des
gezins. In den bloeitijd echter van de patriarchale groep
berusten Staatsgezag en eigendomsrecht, uit formeel oog-
punt beschouwd, by den patriarch. Het objekt der eigcn-
domsbctrekking bestaat doorgaans hoofdzakclyk in roerend
goed. De rijkdom van de familie wordt afgemeten naar
(le talrijkheid harer kudden cn slavon; zelden vestigt zy
zich lang genoeg op dezelfde plek, om de waarde van
den grond to vermeerderen, en daardoor belang tc krygcn
bij de handhaving van een uitsluitend recht daarop,
.lacht en veeteelt zyn hoofdbronnen van bestaan. Wordt
soms een stuk gronds onder den ploeg genomen, geen
enkele reden bestaat om het volgend jaar niot ccn ander
stuk le ontginnen. Niemand verzet er zich tegen: men
kan de beste plek uitkiezen cn de oogst zal rykcr zyn.

Zoo ligt het in de levenswyze van deze maalschappelykc
groep reeds opgesloten, dat het begrip van grondeigendom cr
geenszins lot zyn recht komt. Grooter aanwas, vaster
vestiging, nauwer aanraking van de Clans zal noodig

25

zijn, om de markgemeenten en daarmede het denkbeeld
van uitsluitend grondrecht, uit arbeid voortgesproten, te
doen ontstaan.

Welke oorzaken doorgaans tot de vorming der Mark-
gemeenten hebben geleid, heb ik boven trachten te
schetsen. Ik keer dus weer tol haar terug, om te onder-
zoeken welken invloed het grondrecht van deze omwen-
teling heeft ondergaan. Evenmin als de patriarchale groep
is do Mark een willekeurig produkl van menschelyke
berekening, of haar bestaan niots dan oon gevolg van
de logika der theorie. We vinden haar in zeer onder-
scheidene tydporken der geschiedenis op zeer onderschei-
dene doelen van den aardbol. De studie van hare rechts-
beginselen behoeft niet uitsluitend uil kronieken lo worden
gemaakt, zy is niet gelyk de patriarchale groep ccn ge-
raamte , dat mol behulp van wetenschap en vorbceldings-
kruchl in oen wezen van vleesch cn blow! moet wonlen
herschapen — maar zy beslaat nog Ihans in Husland,
in Zwitserland, In Ncdorlandsch- cn Kngclsch Indio, zy
hol dan ook in minder idealen toestand.

Uierdoor evenwel wordt de rykdom der bouwslolTcn
zoo ovorweldigond, dal van oon over/.ichl van de instel-
lingen der Mark, dal op alle specimina van hol genus
toepnssolyk zou zyn, schier geen sprake zyn kan. Dc
invlootlen, in don aanvang door ons genoemd als vor-
«lorfolyk voor de eenvorniigo ontwikkeling van hel grond-
>echl, verschil van boden», landbouwslol^ol, inwerking
van hel Staatsgezag op hol maal.schai>polyk leven, orkon-
\'ling van don individuoelon wil als gcdeellelyke /.elfstan-
•ligo rcchLsbron, zy treden hier mol grooten nadnjk oj)
<lcn voorgrond. Daarenboven is do samonslelling van dc
•lorpsgcmeente uil haren aard ingewikkelder, dan die van
de potriarchalo groep, en geeft lins tol groolor vcrschci-
\'Icnheid in hel gewoonterecht aanleiding.

Zoodra men treojU in con boscliryving van de Mark

26

in bizonderheden, zal men zich bij een bepaalde soort
moeten aansluiten, en aangeven of men de Russische of
de Hindoesche, de Javaansche of de Germaansche behan-
delt. Maar zij allen zouden niet den generieken naam
van Mark mogen dragen, wanneer zij niet in oorsprong,
samenstelling en bestuursinrichting, gewichtige punten
van overeenkomst vertoonden.

Dat dit het geval is, behoeft na de uitvoerige studiën
van Maine, Von Maurer, de Laveleye en Nasse geen betoog
meer van mijne zijde. Ik kan mij dus gerechligd achten,
een poging te doen tot het geven van een schets van de
hoofdtrekken der Mark, waarvan boven reeds eenige
werden aangewezen, en waarmede misschien niet alle
bizondere soorten, maar toch de hoofdsoorten gelykenis
vertoonen. Heb ik verschynselen op het oog, slechts bij
een bepaalde soort aanwezig, dan zal ik dit vermelden.

(Jetrouw atm myn einddoel, de kennis van de grond-
rechten in de Mark, vraag ik mij vooreerst af: Welke
is in de Mark het Staatsgezag, waarop alle recht, en
dus ook het grondrecht, zyn beslaan grondvest?

Of deze vraag juisl gesteld is, zal later blyken; zooals
zy nu luidt, is bel antwoord moeielyk.

Letten wij op de wyze, waarop uil de patriarchale
groep de Mark ontslaan is, nemen wy de Mark In haar
jeugd, haar groellyd waar, dan zien wy doorgaans de
Markvergadering als Soeverein getreden in de plaats van
den patriarch. Aangenomen, dal de meeste Marken op
deze wijze ontslaan zyn, vinden wy echter juist by die,
welker waarneming de grondslag van onze .schels moet
uitmaken, hol Staatsgezag geheel of gedeeltelyk In geheel
andere handen. Nu eens, zooals in Kngelsch-Indlê, oefent
een Raad der Oudsten, of wel een Dorpshoofd, uit een be-
paalde familie gekozen, het hoog.-5le gezag uil over alle aange-
legenheden van landbouw en grondrecht, terwijl er sinds
eeuwen een voel ruimer Staatsverband in den vorm van

27

een koninkryk bestaan heeft, vanwaar alle wetgeving in
zake strafrecht en familierecht uitgaat, (Verg. b. v. het
Wetboek van Manu voor Hindostan) dan weer, zooals
in Duitschland tydens hot Leenstelsel, moet de staatseenheid
vooral in de groote Lccnen gevonden worden, die slechts
in theorie van den Keizer afhankelyk waren, en is slechts
een schaduw van het zelfbestuur der Marken overge-
bleven , elders vinden wy een tusschen toestand, zooals in
Duitschland tydens de volksverhuizing, waarin het gevoel
van rasgemeenschap in oorlogstijd de dorpsgcmcente in de
schaduw stelt, cn de koning zich opperrechten op den
grond begint aan te matigen. Ook in de uitgestrektheid
der Marken eindeloozc verscheidenheid. Ook al rekenen
wy de groote Duitsche Marken, als Brandenburg, Oo.stcn-
rijk, KarinthiC\', welker gebied door een gchcelen volks-
stam bewoond werd, niel lot dc cigcnlyke Markgcmecntcn
en beperken dus de beteekenis van het woord Mark
ccnigs/ins willekeurig tol Dorpsgcmcente, ook dan nog
moeten wy in \'l oog houden, dat dikwyis ccn Mocdordorp
(Urdorf, zooals Von Mauheh het noemt) Filinaldorpcn
slichtte, die aan hel bc/.it van ccn eigen gebied hcl lid-
maatschap van het Oerdorp verbonden, en welker stichting
dus lol verwikkelingen in hel rcchtsverband aanleiding
gaf. Lellen wy tevons op de llonnarken, die gcdecllelyk
»aast, gedeellclyk uit dc Vryc Marken ontstond, en waar
het oppergezag by den grondhecr berustte, dun wordt de
bepaling van hel hoogste gezag in het algemeen van
de Mark al moeielyker.

Maar de sporeti van de oorspronkelykc gelykhcid zyn
nergens geheel verdwenen. Byna overal is hel zelfbestuur
niuir bumen, vooral Icn opzichte van hcl grondrecht,
door de Ahirken uil den brand gered, als hun nog eenige
vryheid gelalen is. De rechten cn plichten der deelge-
noolcn vun ilcn gemeentegrond als zoodanig zyn onaf-
hankolyk gebleven van den onmiddclykcn invloed van hel

28

hooger gezag. Het aloude gewoonterecht blijft de bron
daarvan. De toelating van nieuwe deelhebbers tot den
gemeentegrond is van de goedkeuring der oude afhanke-
lijk. Door middel van allerlei ambtenaren oefent de
gemeente toezicht uit op den landbouw en de veeteelt.
Tegenover hare leden is de Mark eigenares (hoe ook haar
verhouding zy tegenover een hooger gezag) en legt in
haar hoedanigheid van openbaar gezag den Flurzwang,
de verplichte wijze van landbouw, aan haar leden op. Zij
verdeelt volgens aloud gebruik den bouwgrond in drie
kringen, waarin elk markgenoot aandeelen krijgt, en waar-
van elke om de drie jaar braak ligt. Zij stelt regels omtrent
het gebouw van „Weide, VVald undFeld." Zij heeft haar eigen
grondgebied nauwkeurig onderscheiden door grenspalen,
welker oprichting met godsdienstige plechtigheden gepaard
gaat.

Z\' In zake grondbezit kan men dc Mark dus .schier overal
als dat gezag beschouwen, hetwelk rechten schept on
waarborgt, al berust deze bevoegdheid van haar volgens
later opgekomen theorien ook op den wil van een hooger
gezag, een feodalen of anderen Soeverein. De autonomie,
die deze aan de gemeente schenkt is zeer zelden een
werkelyko liberaliteit. Integendeel zyn de meeste heerlyke
rechten, vooral die op grond, van veel later datum dan
dc rechten der Mark. Do Mark in hare kracht, haren
bloeitijd evenwel is geheel zelfstandig tegenover de buiten-
wereld. Hajir type moeten wc thans zeker niet meer in
Engel.«ch- of Nederlandsch-IndiG zoeken, zoo hy cr nl ooit
bestaan heeft, evenmin in Hu.sland, waar dc Mir meer
op Heerlykheid dan op Vrye Mark gelykt. Alleen in hel
beeld van het oude fiermaniê, zooal.s E.m. dk Lavei.kyk
dat met behulp van Gahsah on Tacitus in helle kleuren op
het doek heeft gebracht, vinden wo dal ideaal van vrij-
heid en zelfstandigheid terug: „La llberté el par suite la pro-
„priété d\' une parlie indivi.se du fonds comnum, tels

29

„étaient dans le village germanique les droits essentiels
„et pour ainsi dire inhérents à la personnalité. Cette
„organisation égalitaire donnait à l\'individu une trempe
„extraordinaire, qui explique, comment des bandes peu
„nombreuses de barbares se sont empareés de 1\' empire
„romain, malgré son administration si savante, sa centra-
„lisation si parfaite et ses lois civiles, qu \'on à appeleés
,,la raison écrite. Quelle différence entre un des membres
„de ces communautés de village et le pay.san allemand,
„qui occupe aujourd\' hui sa place! Le premier se nourrit
„de matière animale, de venaison, de mouton, de boeuf,
.ide lait et de fromage, le second de pain, de seigle cl
nde pommes de terre ; la viande étant trop chère, il n\'en
„mange (juc très-rarement, aux grandes fûtes. Le premier
„se fortifie et se délie les membres par dos exercices
„continuels; il traverse les lleuvcs ù la nage, poursuit
„l\'auroclis des jours entiers dans les Vîisles forùls, cl
„s\'exerce uu maniement des armes. Il sc considère
„conune l\'égal de tous et ne reconnaît nul au-dessus de
iilul. Il choisit librement ses chefs, il prend pari i\\ l\'admi-
„nlstrallon des intérêts de la conuuunaulé, comme juré
nil juge les différends, les (luerelles, les crimes de ses
nPJiirs: guerrier, il ne (pilllo jamais ses armes, et II les
„entrechoque (wapnatak) lorscpi\' une grave résolution est
„prise, sa manière dc vivre est barbaro en ce .senr^, qu\'il
„ne songe pas ii pourvoir aux be.soins raffinés «pie la clvi-
„lisation fait naître, mais elle met en activité ol développe
„ainsi toutes les facultés Innnaines, les forces du coriw
„d\'abord, puis la volonté, la prév«)yance, la r«\'\'ll«!xi«)n.
„Le pay.san «lo nos jours est incrie, il est «\'«cnusé par ces

„puissanteshiérarchies politiques, judiciaires,adminl.\'<lrallv«>s,

„eccléslasll(jues, qui s\'élèvent au-de.ssus «le lui; Il n\'est
„piLs son maître; il est pris dans l\'engrenage social qui
„en dispo<;e comme d\'une chose. Il est saisi et embrl-
„gade i)ar 1\' Etat, il tremble devant son curé et le

3(1

„fjarde champêtre partout des autorités, qui lui
„commandent et auxquelles il doit obéir, attendu qu\'elles
„disposent pour l\'y contraindre de toutes les forces de la
„nation. Les Sociétés modernes possèdent une puissance
„collective incomparablement plus grande que celle des
„sociétés primitives: mais dans celles-ci, quand elles avaient
„échappé à la conquête, l\'individu était doué d\'une vigueur,
„très-supérieure." Als beeld van de vrijheid der Ger-
manen tijdens de volksverhuizing heeft deze opgewonden
beschrijving zeker eenige waarde, al valt het moeielijk te
gelooven, dat de schrijver zelf zich de zaken juist zoo
voorstelt. In het kader van het betoog van de Laveleve
evenwel, dat ten doel heeft, het gemeenschappelyk grond-
bezit te verheerlijken, zijn zü van weinig gewicht. Want
dat deze edele hoedanigheden van den vryen Germaan
uit zyn wyze van grondbezit zouden voortspruiten, wordt
cr wel in gezegd, maar niet in bewezen, en zou ook
moeielyk te bewyzen zyn, daar hot grondbezit blykons
de Laveleye\'s eigen voorstelling dcstyds nog zeer weinig
beteekenis had voor de Germanen, die hoofdzjikelyk
„lade, casco et carne vivunt." Dc havor, het voornaamsto
landbouwprodukt van dien tyd, word voornamelyk gebruikt
om bier le brouwen. „Een dmnk," zegt Caesar, „die veel
„op wyn gelykl."

Er bestond nog geen bohoefle aan intensieve kulluur,
diuir de bevolking gering was (\') en jacht on veetcolt
hoofdbronnen van bestaan waren. In deze Mark spoelt do
familie nog een groote rol, on zal dien lang blijven spelen.
Blyken daarvan zyn te vinden in hol Wohrgcid, dal ann
de verwanlen van tien vermoorde wordt uitbetaald, in licl

31

gemeenschappelyk bezit door de familie van alle roerende
goederen, huis en erf, („teslamenla incognila" zegt
Tagitüs) in de waarde, aan afstamming uit edel bloed
gehecht, en in de schaarschheid van alle wetsbepalingen
omtrent de vaderlijke macht. De „Movement from status
„to contract" de grootere zelfstandigheid van het individu,
\'s nog niet ontstaan, de familie is de eenheid, waarmee
bet recht rekening houdt. Zoo was de Markgemeente bij
de Germanen in hel begin onzer jaartelling, als zelfstandig
lichaam bekneld tusschen den volksstam aan den eenen
en dc familie aan den anderen kant. Het Staatsgezag,
dal haar toekwam, strekte zich slechts uit tot een deel
der maalschappelyke betrekkingen, die namelyk, welke
uit het gemeenschappelyk grondbezit voorlspruiten. Daarin
evenwel was zy het hoogste gezag, on bond de hande-
lingen van haar leden zelfs aan zeer strenge regels, dio
in vele stroken van Duitschland, Nederland, Engeland,
Zwitserland en Skandinaviê tot op onzen lyd voortbestaan.
Hetzelfde vinden wy by allo andere soorten van niel
geheel onvrye Markgemoenten, waaruil hot Loonslelsel
nog niet alle zelfstandigheid hcofl venlrevcn. Dal dc heer-
lyke rechtcn byna allyd vati later daglcekoning zyn dan
de rechten der Markgenooten, on door een toestand van
grooter zelfstandigheid zyn voorafgegaan, leert de studio
van dc Mark in Oost cn West algemeen. Nog heden ligt
op Java de gewichtigste waarborg voor de grondroclitcn
der dossalieden in de kennis, dio dezen van «Ie rechten
en plichten Inumer dorpsgetioolen bezitten. Zohlen worden
akten van koop en verkoop opgemaakt, cn zelden wordt
de beslissing der rechterlykc macht by goschillen omtrent
grondrecht ingeroepen, want de getuigenis der aanwezigen
by de rechtshandeling treedt voor het eerste cn de be-
slissing van do hoofden en oudsten «lor dessa voor het
laatste in de plaats, hi EngcKsch-bidiê zyn dc toestanden
dezelfde. De basis, wmirop do uitspraken van de „KUtcrs

of the Village" berusten, is niets dan de gewoonte. Er
wordt niet gesproken van wat behoort te geschieden, maar
van wat altijd geschied is. De sanktie van dit gewoonte-
recht lag, volgens Maine oorspronkelijk in „universal
disapprobation." Daaruit trekt hij de konklusie, dat een
der essentieele bestanddeelen van het begrip: Wet in
Engelsch-Indië destijds ontbrak en men dus verkeerd heeft
gedaan, de andere bestanddeelen van dat begrip b.v. dc
verhouding van een Soeverein tot zijn onderdaan en het
bevel, door den eerste aan den tweede gegeven, aan dc
Indiërs op te dringen.

Toch moet men dit gewoonterecht evenmin met bloote
voorschriften van zedelykheid verwarren,. want het berust
niet op de meening, dat eenig gebruik goed is cn dus
altijd is cn nu moet worden gehandhaafd, maar eenvoudig
op de meening, dat het altijd is gehandhaafd cn dus
voor \'t vervolg moet gehandhaafd blijven. De inwerking
van het Engelsch gezag door middel van rechtbanken,
die door daar ccn recht, op gewoonte berustend, dc
sanktie van een Engelsch recht tü geven, het als gewoonte-
recht ophelTen, („you find" zegt Maine, „that whenever
„you introduce one of the legal conceptions determined by
„the analysis of Bentham and Austin, (dc begrippen,
waarmee de bestanddeelen van het begrip: law worden
geformuleerd) you introduce all the oihers by a process,
which is apparently inevitable,) (\') zal dezen toestand
spoedig doen verdwynen, cn reeds van oudsher bestond
er in Hindostan geschreven recht (Maine ibid. pag. 51).
Een recht, eenmaal by vonnis of ander „record" gckon-
statcerd door cenc voldoende autoriteit, neemt ontzachciyk
in waarde toe, cn zoo zal de rcchtspnmk van de „Eklers
„of tbc Village" aan wie do wetgeving, zoo zy die al ooit
gehad hebben, sinds lang onttrokken is, spoedig allc

(■) VllU«« commuDlUM lu lbo Kmi »uil WMt. Loet. Ill, pag. 09.

33

waarde verliezen. Thans evenwel spreekt zich die recht-
spraak (als ik dezen oneigenlyken term mag gebruiken voor
wat Maine noemt: „io declare simphj what always has been")
nog eenigermate het beginsel uit, dat by de Vrye Mark
sterk op den voorgrond treedt, dat n. 1. de vergadering
van volwassen mannen, hoofden van gezinnen, het grond-
recht handhaaft en door haar uitspraak de sanktie ver-
schaft aan de beginselen van het gewoonterecht. In de
Onvrije Mark is dit beginsel nog slechts op het grondrecht
toepasselijk. .Letten wy b. v. op de rechtspraak in straf-
zaken in Engelsch- cn Ncderlandsch-Indië, dan zien wy
deze aan de dorpsgenooten onttrokken en aan hooger
gezag opgedragen. Hetzelfde geldt ook voor Germanic
voor dio misdaden, welke als inbreuken op don volksvrede
eerloosheid ten gevolge hadden. Daar trad eveneens een
hooger gezag, de volksvergadering van den gcheolcn
stam, tusschenbcide, om de vogelvryverklaring uit le
spreken.

wyze, waarop do handhaving van hel grondrechl
in den bloeityd der Mark feitelyk plaats had, ligt builen
niyn onderwerp. Ik kom dus lol do behandeling van hol
suhjfkt dor grondrechten in de Mark. Dil is in do Mark-
gemeonto niot meer zoo eenvoudig als hel was in dc
Patriarchule Groep. Al naarmate men meer nadruk legt
op hol gomoonschappolyk of hot jifzondorlyk bozil (wolk
laatste, vooral van rooronde goetleron, doorgaans van
ouder herkomst i.s) zal mon de Mark zelve of do gezinnen
wnarnil zij bestaat, moor als subjektcn dor grondrechten,
als eigenaars beschouwen.

Tegenover do buitenwereld treedt, zooals ik zeide, do
Mark in haar geheel op ter vonlotliging van alle rechten,
binnen hanr grondgebied uitgeoefend, on schynl zy daar-
door eenig rcchlhebbendc, maar in haren boezem schrydl
de individualisatie steeds verder voort. Gemeenschappe-
lijke bewerking, dus feitelijk gemeen bezit van allen bouw-

34

grond komt reeds in het begin harer ontwikkeling niet
meer voor. Reeds zeer spoedig wordt de bouwgrond
tusschen de verschillende gezinnen verdeeld. Er wordt
namelijk bijna in alle Marken scheiding gemaakt tusschen:

I. De Erven, waarop de iconingen gelegen zijn, die de
eigenlijke kom van het dorp uitmaken.

II. Den Bouwgroml, doorgaans (met eenige afscheiding
door kleine tuinen en weiden) onmiddelyk rondom de
kom van het dorp gelegen; en

III. De onverdeelde Mark of gemecne Mark, grootendeels
uit woesten grond, maar ook gedeeltelijk uil weiden en
hooilanden bestaande.

De Erven waren doorgaans naast elkander gelegen,
zoodat de kom van het dorp zich .scherp afscheidde van
bouw- en weidegrond. Zy waren gewoonlijk met levende
heggen omringd (Duitsch: Zaun, Angelsaksisch: Tun, ons:
Tuin) lerwyl ook soms het geheele eigenlyke dorp rondom
was afgesloten (vandaar Tunskip Township: Dorp). Daar
do woning en de beplantingen van hel Erf de vrucht waren
van den arbeid eener bepaalde familie, verkro(ig deze spoedig
daarop een recht, zeer gclykcnde op den hedendaagschcn
eigendom. Hetzelfde ziel men op .lava, waar tuinen eu erven
in hel meest onbetwistbaar „erfelyk individueel bezit" de.s
landbouwers zyn. Het Engelsche begin.sel „Ihat an Englisb-
„man\'s house is bis Castle" bestond by Angehsaksers en
andere Germanen in even sterke mate. Daargelaten de
boven beantwoorde vraag of de Mark in voldoende mate
een slaalsgezag kan genoemd worden, om als vierde
bestanddeel van bel volledig ontwikkeld eigendomsrecht
reeds in de Germaansche .Mark te kunnen beschouwd
worden, zou er geen bezwaar beslaan om de rechten der
vrye .Markgenoolen op huis en erf bizond(;ren eigendom
te noemen, als «Ie familie niel eigeidyk de rechthebbende
geweest was. .Maar tegenover de .Maik in haar geheel kan

I,

35

het. grondrecht, door de familie op huis en erf uitge-
oefend, als hizonderen eigendom beschouwd worden.

„Wilhin the pale of hls homestead" zien wij den
„Teutonic freeman" als „Lord." (\') Daarbuiten, „when stan-
„ding outside that pale in the economy of the Mark,"
zien wij hem als „commoner." Maine ziet hierin de twee
oogpunten, waaruit men den Germaanschen Markgenoot
rechtskundig beschouwen kan „In them are reflected the
„two salient characteristics of the Teutonic racc, the spirit
„of individuality and the spirit of association, and, as
„the action and reaction of these two laws have detcr-
„mincd the social and political history of the race, so they
„have in an espccial manner affected and determined Us
„agricultural historif:\' Hel streven naar zelfstandigheid
onlwikkelde zich later ook biunen den familiekring. Daar
zijn dc banden losser geworden, hcl familiebezit heefl
plaats gemaakt voor persoonlyk bezit, Icrwül do geest
van vereeniging zich vooral onder bel Lcenslelscl open-
baarde in steeds loenemetulcu invloed van Slaat cn Kerk
op hel leven van den enkelen burger, waaraan w\\i ten
sloUc den tcgenwoordigen boer le danken hebben, die,
volgens uk Lavei.eve „rilt voor den pastoor cn den veld-
„wachter." Moge deze uitdrukking wat al le plasH.sch zyn,
onloochenbaar blyfl hcl dal de vrye landman van de
negentiende eeuw op veel meer punten in aanraking komt
mol gestelde machten dan de Gcrnumnsche Markgenoot van
de ccrslo eeuwen on/.cr jaartelling. Iklwyfchl mag echter
worden, of de ziclskmchl cn vooral de wrleaart van
laatstgenoemde daarom zoo oneindig boven die van eerst-
genoemde verheven was, vooral na dc volksverhuizing,
toen oorlogen en daaruit voortspruitende dienstplicht in
allerioi vorm de vryheid dor Germanen lol een blooten
klank maakten. Hoe hel zy, door hol ecnslonnnig getui-
genis van von MAunr.n, .Maine en Na.s.<;k (benevens dc door

t\') Majnk t. «. j.. j,.K. Hl. \'

HG

hen geciteerde oorkonden) kan als zeker worden gesteld,
dat in het eerste stadium van de ontwikkeling der Marken
huis en erf reeds in den bizonderen eigendom der gezinnen
waren overgegaan. Soms vond men reeds van de Mark
afgezonderde Hoeven van rijkere families, die met do
bijbehoorende landerijen geheel buiten de gemeenschap
stonden. Deze zijn echter van lateren oorsprong en staan
in verband met de wording van het Leenstelsel, dat
later ter sprake komt. — Of de scheiding tusschen de
twee volgende kategorieën van grond: bouwgrond en
gemeene Mark, reeds op de vroegste Markgemeenten
toepasselijk is, schynt twüfelachtig. Nasse (\') zegt daar-
omtrent: „Ueber die Art der Ausscheidung des Ackcr-
„landes aus der als Weide benutzten Flur bei den fdtesten
„Germanischen Völkern giebt es nun bekanntlich zwei
„verschiedene Ansichten. Die eine nehmen eine wilde
„Feldgraswirthschafl an, welche abwechselnd von der
„ganzen Flur in unrcgelmässiger Reihenfolge einzelne
„Stücke unter den P/lug nimmt, und dann, nachdem sie
„einige Jahre als Ackerland benutzt worden, wieder als
„Weideland Hegen lässt, ein Wirthschaftssystem, von dem
„vorher erwähnt wurde, dass es im Westen von England
„bis auf die neuere Zeiten auf grossen Strecken geherrscht
„habe. Die Andern glatiben, dass schon beim ersten
„Auftreten der Gormaniiïchen Völker in der Goschichte
„eine dauernde Scheidung von Ackerland und Weide
„stattgefunden habe und das Ackerland nach der Regel
„der Später im grösstcn Theil von Mittel Kuropa und, wie
„wir sahen, auch im östlichen und mittlem England ganz
„überwiegend verbreiteten Dreifeldcrwirthschafl benutzt
„worden sei."

In een noot voegt Nasse hicrbü.dat de plaats in deCJorma-
nia van Tacitus Caput XXVI welke ook door De Laveleve

(\') .Ucb«r dlo mlltcUtt«rllcbfl reMK<>rn<>inKChan und dlo nnhrKunnm do«
.>ochiizebtit«n JkbrtiunderU In KngUnd. S. IB."

37

gebruikt wordt ten bewijze, dat de scherpe scheiding in
den aanvang onzer jaartelling bij de Germanen nog onbe-
kend was, ook hem toeschynt: „das üebergewicht der
„Gründe für sich zu haben." Destijds dus „Wilde Feld-
„graswirthschaft" en geen duurzame scheiding van akker-
land en gemeene Mark.

Voor Engeland in de Angelsaksische periode (400 jaren
later) komt Nassk tot een ander resultaat: „In den Angel-
MSüchsischen Quellen nun deutet vieles darauf hin, dass bei
„ihrer Entstehung schon eine dauernde Scheidung von
„Weide- und Grasland die Regel geworden war. Die Ur-
nkunden ueber Landconcessionen geben fast durcli-
„gehends die Zahl der Hufen des concodirten Landes
„und seine einzelnen Beslandtheile an." Zy spreken name-
lijk van bepaalde boeven „cum cawpia, pasciiis, pratis,
„silvis on „cum omnibus ad so pcrlinentibus, campis pas-
„cuis, etc." zoodat de campi als akkerland van weide-
en hooiland wortlen onderscheiden. Do bier besproken
periode bood cchlor looslanden aan, vorschillcnd van die
«loor Tacitüs boschreven. Do Koninklykc macht (nog by
afstanden van grond onder toezicht der Wilena: Volks-
vergadering) was in Engeland reeds krachtig ontwikkeld;
van daar dal do Koning „Gurtes": hoeven kon afstaan
aan zyn gunstelingen. In dozen too.stand ligl roods do kiem
van hol Lconslolsol. Met de Lavoloyo kunnen wy dus ann-
nomon dal op do „Wilde Kcldgnwwirlhschaft," die allyd
n\\el do beschikbaarheid van een grool terrein samengaat,
do oor.spronkoiyke landbouw van Tacilus\' Germanen hooft
berust, in vorband mol het bovcti vermelde feit, dal do
landl)ouw in don aanvang oon onbetluidondo bron van
bestaan was voor dal volk.

Sproken wy echter van dc lalcrc Murk, waarin heerUike
rochlen oorsl btginiim to ontslaan, welke in Duitschland
tijdens de Angelsaksische periode in Engeland bestond,
dan kan mon de onderscheiding lus.<?chen bouwgrond cn

38

gemeene Mark („Arable Mark" en „Common Mark" zegt
Maine) als voor goed gevestigd beschouwen. Met Nasse is
ook Maine het eens, dat zij oorspronkelijk vermengd
geweest zijn. (\') „The evidence appears to me to establish,
„that the Arable Mark of the Teutonic village community
„was occasionally shifted from one part of the village
„domain to another" en elders: „It (the Arable Mark)
„seems always in theory to have been originally cut out
„of the Common Mark, which indeed can only be descri-
„bed as the portion of the village domain not appropriated
„to cultivation". Twijfel aan de oorspronkeiyke vereeniging
van bouw — en woesten grond komt mij dan ook onrcdelyk
voor. In de praktyk zal de „Wilde Feldgraswirthschaft"
wel altyd en overal de eerste wyze van bebouwing
geweest zyn.

Het ligt in den aard der zaak. Niemand, en vooral geen
nog half zwervende volksstam, zal de onnoodige moeite
doen, met vermeerdering van inspanning hetzelfde stuk
gronds meer dan eens te bebouwen, als het omliggende
terrein een even ryken oogst belooft. Voert men hiertegen
aan, dat het uitgangspunt onjuist is, omdat het omliggende
terrein, door wouden overdekt, doorgaiins veel meer
arbeidskracht ter ontginning zal eischen, dan is het ant-
woord, (lat zoodanige maagdelyke bosschen, die nog nooit
zyn gehakt of afgebrand en waaruit nog nooit een oogst
getrokken is, niet binnen het b(jgrip van gelneene Mark
vallen. Ze stiuin geheel buiten de Mark. Voor de periode
waarin de scheiding tussclien bouw- en gemeenen grond
door de toegenomen bevolking voor het eerst noodzakelyk
wordt, heeft elke Mark overvloedige ruimte voor „wilde
Feldgraswirthschaft," zoiider tot de oniginning der zware
wouden over te gaan. Zelden waren de open plekken in
het boscii van zoo geringen omvang, dat onmiddelyke

l\') V<Tt(rl|ik ibill. IMR. 81.

39

scheiding noodzakelijk was. Integendeel keerde men door-
gaans eerst na 18 of 20 jaren tol hetzelfde stuk gronds
terug, om het andermaal onder den ploeg te nemen.
Thans nog, zegt Nasse, beslaat dit stelsel in vele streken
van Wcst-Engeland. Zelfs zijn er zeer algemeene gebruiken
nog in onze eeuw heerschende in Duitschland, Engeland
en Skandinaviê, volgens welke na afgeloopen oogst de
bouwgrond zelf tijdelük in gemeene weide wordt herschapen.

Bestaan zulke gebruiken nog in onze eeuw, terwijl de
met dit servituut bezwaarde gronden doorgaans in6i5oiuf<?rfH
ciyendom der landbouwers zyn, dan kan men zonder de
geschiedenis tc verkrachlen, als zeker aannemen, dal de
volstrekte scheiding van bouwgrond en gomecno Mark een
tweeden trap van ontwikkeling des landbouws vertegen-
woordigt, Voor dit tweede tydvak waarin de Mark haar
bloeityil doorleeft, kan ik dus die .scheiding als gevesligtl
beschouwen. Ik moet dus de rechten onderzoekon, uitge-
oefeiul op:

H. Den lionwijrond. Als gewoonlijk berust hier het grond-
lecht hoofdzjikeUik op do wyzc van bebouwing, on wo
zijn door dc onder/ockingon van Maine, von Mauuku, Nasse,
en ue Laveleye hi slaat gestold te konstateeren, dat die
wijzo van bebouwing bü verreweg de meeste Marken in
Oost en West gelykvorinig gewoesl is. Zy karaklorisoeren
dien trap van landbouw censlcinmig als: „Droifoldor-
wirlh.scliait" Allo Germaanscho Marken hohhcn dion trai)
van exploitatie doorloopen en zo soms tot op heden go-
liandhaafl. De eischen eener goedo „Landwirlhschafl" ver-
zetten zich tegenwoordig tegen do „Droifeldorwirthschatl."
Toch beslaat ze nog thans in vele streken van Engeland cn
Duitschland. Maine geefl een kernachtige beschrijving: „The
»eultivalod land of lbo Tcutonic village coininunily appears
u<dmost luvaiiahlij lo havo been divided into (hree yreat
nfields. A rudc rotation of crops was tho object of this
i.threefold division, and it was intcnded, Ihat each tield

„should lie fallow once in three years." Doorgaans werd
de eerste „strip" geheel en al bezaaid met winter- en de
andere met zomerkoren (Winterfeld, Sommerfeld). De derde
lag dan braak (Brachfeld), om het volgend jaar aan de
beurt te komen, „The fields under tillage are not however
„cultivated by labour in common. Each householder has
„his own family lot in each of the three fields, and this
„he tills by his own labour and that of his sons and his
„slaves. But he cannot cultivate as ho pleases. He
„must sow the same crop as the rest of the community
„and allow his lot in the uncultivated land to lie fallow
„with the oihers. Nothing he does must interfere with the
„right of other households to have pasture for sheep and
„oxen in the fallow and among the stubbles of the fields
„under Ullage." Dezc gebruiken zyn hcl, waarop ik straks
doelde; zij beslaan nog in vele „counties" van Engeland,
waar dal weidercchl aller gemeenlenaren op den braak-
liggcndcn grond tot de feestelykheden op Old Lammas
Day ajmleiding geeft. Na den oogst worden dc hekken,
heggen en andere afsluitingen door een jubelende menigte
omvergehaald en bet vee op dc stoppelvelden ge-
jaagd. Do wyzcn, waarop elk hoofd van een gezin
een aandeel in den bouwgrond bekomt, zyn zeer ver-
.schillend. Dk Laveleve verdedigt dc opvatting, volgens
welke het middelecuwscho „sors," (waarmee een aandeel
van den bouwgrond der Mark wordt aangeduid) wyzen
zou op een Verloting onder dc aandeelhebbcrs, lerwyl
Fistel üe Coülances, zich bascerende op dc woonlcn
van Festüs: „sors patrimonium significal" volhoudt, dal
het woord niets anders of meer lc kennen gecfl dan
„aandeel" in den gcmccntcgronil Met het oog op dc
moeielykhcden aan een verdeeling by minnclyke schikking
(zonder verloling) verbonden, komt de Laveleve\'s op-

(\'» llilil I.<»pt. III. Tlio W.\'4t<>rii vm»«» Cnmmunliy p»ii. "O oii hii.

41

vatting my de rationeelste voor. Wat de ver^visseling
van aandeelen in de drie soorten van grond in de hand
der verschillende aandeelhebbers (shifting severalties) be-
treft, deze is een noodzakelyke aanvulling van het stelsel.
Zij komt behalve in de Germaansche iMark ook in de
Javaansche dessa, de Russische Mir en het Hindoedorp
voor. De gelykheid in welstand van de dorpsgenooten
wordt er door gehandhaafd. Van erfelijkheid dor aandeelen
is geen sprake. „Nor can it be seriously doubted upon the
„evidence that the propietary equalily of the several fumilies
„composing the group was at first still further secured by
„a periodical redistribution of the several as.signmenl.s"
7.egt Maine (\') en wat verder: „But there appears lo be
„no country inhabcled by an Aryan race, in which traces
„do not remain of tbe ancient periodical redistribution"

De aard van bet grondróchl der markgenoolen op den
bouwgrond der Mark is dus goboel van bun stelling in
de Abirk zelve afbankelyk. Byna allyd wordt do eisch
gesteld, dat de aandeelhebber hoofd van een gezin zy.
Dan heeft hy als lid der gemeente aanspraak niet op een
bepaald stuk gronds, maar op een evenro<lig deel van
den algemeenen bouwgrond, mits hy zich voege naar de
gewoonten, door de gemeente by do bebouwing in acht
genomen. „The I.and" zegt Maine „was enslaved te Custom"
Bepaalde het bezU vun een liuh en erf in de gemeente
niet hol rechl op een aandeel in den bouwgrond ? Of was
liet een zuiver ponsoonlyke aanspraak, op geboorte uil
oen rechthebbende familie beruslende?

Voor de Vrye Gormaansche .Mark moet ik allereersl
opmerken dal slechts do patres familia.«? als zoodanig
aandeel hadden, en het bezit van Huis en Erf hun zelden
zal hebben ontbroken; maar ge.sleld, dal een Markgenool lot
zulkon trap van armoede was vervallen dal hy Huls en Erf b.v.
verkocht bad, zou hem dan oen aandeel in den bouwgrond

>.«K. 7H.

42

kunnen geweigerd worden ? Neen, want hel grondrecht
der Markgenooten berustte in de Vrije Germaansche
Mark op het feil hunner afstamming van denzelfden
stamvader als hunne medeburgers, waarvan men do
bewustheid (of, wil men de overlevering) bij Hindoes
van hetzelfde dorp en Javanen van dezelfde dessa
nog tegenwoordig aantreft. Maar deze basis van grond-
recht zou door verloop van tyd worden ondermynd. Aanwas
van bevolking is ook hier weer de hoofdoorzaak, \'l Zy de
Mark onder den druk van het Leenstelsel lot Heerlykheid
zonk, \'l zy zij tol het peil eener vrye stad roes, altijd
had groolere bevolking verhuizing tengevolge, hel gevoel
van afstamming uit éenen bloetle wordt onmogelyk en
verdwijnt, het bezit van Huis en Erf in do kom van dc
gemeente, wordt de grondslag van alle grondrechten en
ook de aandeden in den bouwgrond, als ze niet reeds
in de handen van bizoiulere eigenaars gekomen zyn,
worden aan datzelfde bezit vastgeknoopt. „One slage in
„lbo transition from collective lo individual property, wils
„readied, when the parts of the domain under cultivation
„were allotted among the Teutonic races lo the several
„families of the township; another was gained, when the
„sy.stem of shifting severalties (do verwisseling van aan-
„deelcn in den bouwgrond lusschen de verschillende Mark-
„gonooten) camc to an end, and each family was confirmed
„for a perpetuity in the enjoyment of its several lots of land."

Op don eersten ontwikkdingstrap der Mark goon sprake
dus van bizondoren eigendom van bouwgrond. „II is a
„strict ownership in conunon." De Mark als vereeniging
harer leden is eigenares van den bouwgrond evengoed als
van den onverdedden grond. Haar rechten zyn onbc{Kiald;
die van de aandodhebbers tol bebouwing gedurende zekeion
tyd volgens de door haar gegeven regels beperkt. Haar
ambtenaren zorgen voor de nakoming dier regels cn evenals
de grondrechten der Javaansche landbouwers in de do.ssa\'s

43

met kommmiaal bezit, kunnen die harer leden het best ge-
kenmerkt worden als gebruiksrechten. Zij kan verkoopen,
schenken, bezwaren; de aandeelhebber mag slechts bebou-
wen en oogsten. Hij heeft een tijdelijk bezit, dat na
alloop van zijn gebruik voor dat der gemeente plaats
maakt. Thans kom ik tot de bespreking der rechten op:
III. De onverdeelde, gemeene Mark. Op den eersten ont-
wikkelingstrap van den landbouw, door Nasse „Wilde
t\'eldgraswirtbschaft" genoemd, en die geen beteren Hol-
landschcn naam dan roofbouw vcixiicnt, is de grenslyn
tusschen de gemeene Mark en de onontgonnen wildernis,
het land des volks (folclaud) later dal des Konings (terra
rogis, cyninges folclaud) moeieiyk te trekken.

Dc Germanen van Tacitus\' tyd slotulen op dezen onl-
wikkelingslnip, evenals Ihans de Tartaren, die niot langer
op dezelfde plek bleven, dan voor den schralen oogst van
hun „polygonum larlaricum" noodig is. (\') Hot vee behoeft
evenmin lang op dezelfde plek le weiden, want cr is grond
Iu overvloed. Dezo levcnswüs Is nog half nonmdisch.

Gaan wg nu uil van de vestiging dor Germanen in
Plurken, dan zyn de grenzen van den Markgrond aanvan-
kclük nog niet nauwkeurig bcpaiUil; do moeite van een
grensbepaling is nog overtollig.

Dc eerste drang lol grensregeling gaal niet uil van
hchocflen van Icvcn.sondcrhoud, nmar van behoeften van
openbare orde cn veiligheid, l\'olitiegrenzcn beslaan reeds
Wanneer aau bezitsgrenzcn nog niet gedacht wordl. Elke
i^Iark is veranlwoonhdyk voor de vergrepen op haar
gebied gepleegd, als zy niel don volksvrede, maar »le rust
on veiligheid van bet verkeer raken.

Nu is dc verleiding groot, om van deze moeite eenig
^ voordeel le trekken, en van do polillegrcnzen gaandeweg
hczilsgrcnzcn le maken. Als een vreemde hout wil hakken
m hel bosch, rondom do Mark gelogen, vee wil weiden

l\') Uk i.*viti.k*k, llilit. |>ai|. 7J.

44\'

op grasvlakten, gewoonlijk door de Markgenooten daartoe
gebezigd, of het land wil afhooien, tot nog toe door de
veebezitters in de Mark gebruikt tot verzameling vnn
wintervoeder, dan beschouwt men dit licht als een aan-
matiging, en zal dezen vreemdeling wegjagen of laten
betalen. De toegenomen dichtheid van bevolking begint
allengs de woeste gronden in waarde te doen stygen. Met
groote plechtigheid worden nu de grenzen der Mark vast-
gesteld. Godsdienstige wyding wordt noodig geacht, en
zelfs worden de onderlingen rechten der Markgenooten
op »Wald, Weide und Feld" aan regeling ondcrvvorpen.
Doorgaans begint het met de hooilanden. Zy blyven echter
in gemeenschap. Nasse (\') beschryft aldus de wyze van uit-
oefening der rechten op dien grond: „Aus ganz ähnlichen
Gründen sind auch da, wo Ackerland sich im Sonder-
eigenthum befindet die Wiesen sehr häufig Gemeinwicsen
geblieben, so dass die jedesmal zur lleuwerbung bestimmte
Stücke den einzelnen Mitcigenthümem an wechselden
stellen in immer erneuter Auftheilung angewiesen werden
Weil wiesen nicht bearbeitet und auch nicht gedüngt
wurden, war ein Ueberwcisung einzelner Theile zur Be-
stellung nicht nothwcndig; nur für die kurze Zeit der
Heuwerbung nulsstc jedem sein Theil angewiesen wcnlen,
und da erschien es um so bequemer, immer neue Theilungcn
eintreten zu lassen, als dlo jedem zufallenden Antheile
oft äu.sserst klein waren und nur mit Schwierigkeit durch
die lange Zeit der gemeinen Nutzung als Sondereigenthum
hätten festgehalten werden können. Blykens hol getuigenis
van den heor Bi.amihe voor de „Gommitteo of Enclosurc
in 18ii waren destyds de gebruiken omtrent dc „sonder-
nutzung der Gcmeinwicsen" zeer verschillend. Gewoonlyk
werd het hooiland verdeeld in even zoovele stukken als
cr rechthebbenden waren, waarna deze onder hen werden
verloot (lol meadows); .<?oms waren de aandeelen vast cn

(\') IbiJ 8. 9.

4:>

verwisselden alleen de rechthebbenden (rotalion meadows).
Destijds was het genot van zulk een aandeel afhankelyk
van het bezit van Huis en Erf in de gemeente, maar ook
hier zal oorspronkelyk de geboorte uit een rechthebbende
familie wel aandeelhebberschap hebben gegrondvest.

Reeds in den Angelsaksischen tyd bestonden dergelyke ge-
bruiken omtrent het weiderecht in Engeland. Ditblyktuit
de oorkonden waarby de koning het bezit van bepaalde
hoeven cum annexis aan personen of lichamen afstond. Ook
treffen wij zc aan in Nederland, b.v. by dc vereeniging der
Erfgooiers. (\') In verdere byzonderheden omtrent de ver-
schillende soorten van grond, tol de gemeene Mark
behoorende, Ireed ik niet, maar tracht de vraag le beant-
woorden, hoedanig algemeen recht door do Mark on
haar loden daarop werd uitgeoefend.

Moeiclykheid baart hier minder do onderscheiding van
de rechten der Mark en dio der Markgenooten, dan de
grens tusschen de rochlen des volks op gronden, niet lol
de Mark behoorondo, hol Angelsaksisch folcland on de
hizoiulcre rechten der Markgomeenle. Zelden is do grens-
regeling bepaald genoeg. Eon feodaal beginsel, dal evenwel
tol de allereorsto lyden van het Leenstelsel opklimt, is,
dat alle grond, waarop door andoren geen rochl wordt
bewezen, aan den Slaat behoort, holzolfdo wat thans nog
in do Ned. Indisclie welgeving vnn kracht is. Dy de
onbepaaldheid der grenzen van woeslen grond en gcmoonc
Mark word eon rochlmatigo besli.ssing van geschillen hier-
omtrent ondoenlyk en behield diegeon gclyk, dio aan
\'\'•Ün argumenten den klem van hot zwaard of van hel
\'\'^«-\'dolyk ovorwichl kon byzollon.

Welk misbruik van hol feodaal beginsel van recht dos
.soevereins op woeslen grond gemaakt i«, zjiI later ter
sprake komen.

(\') vorroiyk ilo «llworlatio van Mr. I.. IUkkki.. IlUdniK\'* •><\'>> Uorliuinoniaiiit
<>«r Erf^ooter». Utrochi l»\\(»4.

•IG

. De rechten, door de Mark- op woeste gronden uitgeoe-
fend , komen sterk overeen met die, waarop de Javaansche
dessa in dit opzicht aanspraak maakt. Ze wyken door-
gaans voor de rechten des soevereins; een beleening door
Koning of Keizer was voor Saksers en Franken een even
onomstootelijk feit als thans de beschikking door het
Nederlandsch Goevernement over woesten grond ten
behoeve der kultures voor Javanen en Madoereezen. Maar
tegenover andere Marken wordt een zeker voorrecht op
houtkap beweiding en afliooiing gehandhaafd. Aleldt zich
in de Javaansche dessa een extraneus bij het dorpshoofd
aan, om vergunning te vragen tot houtkap binnen den
politiegrens der dessa, dan zal hem dit gewoonlyk voor
zekere geldelijke vergoeding worden toegestaan. Of dit feil
zich in de Germaansche Marken ook voordeed, kan ik
niet mei zekerheid zeggen, maar zou hel durven konklu-
deeren uit het gevoel van prioriteitsrecht op de vruchten
van zeker terrein, dat uit de gewoonte, die allyd te
genieten met uitsluiting van anderen, wel ontslaan moei.

Van zelfstandige rechten der afzonderlyke Markgenoolen
op bepaalde deelen van de gemeene Mark is in dit
lydvak nog geen sprake. Ieder hooit en kapt waar hem
goeddunkt, en zooveel hy noodig heeft, en eerst op de
periode, waarin de door Nassk beschreven konces.sies
gebruikelijk worden, Is zijne beschryvlng van de regeling
der rechten op hooiland toepa.sselijk evenals myn boven-
geschreven zinsnede: „Zelfs de onderlinge rechten des
„Markgenoolen op „Wald, Weide mul Feld" hoofdbeslan-
„deelen van de gemecne Mark, worden aan regeling
„onderworpen."

Alles hangt dus af van hel lydperk, dal men behandell;
de juiste begrenzing der gemeene .Mark en levens van,
de rechten, daarop uil Ie oefenen, is eerst onb5tuan, loon
hel Leenstelsel de Markinstcllingcn begon Ie beheersclien.

De geheele Mark is hel subjekl der min of meer onbe-

\\1

paalde rechten, op haar gemeenen grond uitgeoefend. We
zien hier weer het gewone verschijnsel: hoe uitgebreider
de rechtskring, waardoor een grondrecht wordt uitge-
oefend, hoe flauwer, vager het karakter van dat recht
zelf. Voor de volgende periode is hel eerst weggelegd, tot
vaststelling en formuleering dier rechten te geraken. Vooral
toen het belang van den Leenheer meebracht, die rechtcn
zooveel mogclyk te beperken.

Alvorens de uitkomsten, waartoe dit onderaoek my
gevoerd heeft, te resumceren, moet ik nadruk leggen op
bet feit, dat ik hierby allyd dc oorspronkclyke, de Vrije
Mark op hot oog heb gehad, vooml zooals zo in \'t begin
onzer jaartelling in Gormanie bestond. De kennis van de
toestanden in haroji boezem berust voor een deel op
oorkonden, die voornamelyk getuigenis atloggen ointi-cnt
politieke on agnirische toestanden in de Mark onder hel
Leenslolsol. Die, welke de vrye Mark in bloei beschrijven,
zijn veel zeldzamer. Toch berust do kennis van de Vrije
Mark hoofdzakelijk op onmlddelijke waarneming, met
weinig gevraagde |,ovolglrokkingen gojMiard Want cr zijn
niettcgonslaimde de overwehligendc kracht, waarmede
hel loenslolsel Europa hoeft aangegrepen, tal van Marken
geweest die haar zelfstandigheid, ook naar buiten,
hebben gehandhaafd. Grootendcels zijn doze tol vrye
steden opgowassen, maar sommige hobbon loch Inm
karakter van landbojiwcnde dorpsgcmeenton bewaanl. Do
\'Avilsorscho Allmenden kunnen tot voorbeeld sirokken.
Al is voor den hcdendaagscheu bewoner dor woudsteden
Allmond ook niet meer de spil, waarom zyn geheele
ïnaalschappdijk leven draait, zooals voor don Germaan
^nn Em. dk Lavbi.eyk zyn Nïark. al wordt hel dcelhebbor-
schap aan den grond alleen uit nnancieol oogpimt
schouwd, al zijn <le vergaderingen der nandcelhebl>ors
con vr\\j dwaas anachronisme, voor de konnis der

•18

agrarische verhoudingen in de oude Mark is die Alhnend
van waarde. En ook in de latere middeleeuwen zijn er
genoeg vrije Marken over. De Laveleye geeft verscheidene
voorbeelden. Ons eigen Friesland kan min of meer als
zoodanig beschouwd worden, al was het ook geen Dorps-
gemeente.

„Toutefois," zegt de Laveleye „de même que dans
„certains cantons isolés la comnmnauté des terres arables
„avec partage périodique se maintint jusqu\'à nos jours,
„dans d\'autres districts l\' organisation libre de la mark put
„échapper à la féodalisation. Il en fut p. e. dans les provin-
„ces Néerlandaises de la Frise et de la Drenthe, dans le
„pays des Ditmarschen, dans le district de Delbrück, dans
„les cantons forestiers en Suisse, c\'est-à-dire dans les
„régions, ou se conserva le régime pastoral, qui n\' exi-
„gcant pas de bras pour cultiver la terre, ne rendait pas
„nécessaire 1\' introduction de la corvée, comme cela eut lieu
„dans les pays de terres labourées. Lc pays dcsDilmar.schcn,
„situé en Ilolstein, fut pcupl/par des groupes do familles,
„venues de la Frise et do la Saxe. Ils constituèrent (juatrc
„marches, gouvernées chacutie par 12 conseillers élus
„par les habitants, les quatre marches étant unies par
„un lien fédéral. Les affaires dc la Hîdératinn étaient gi\'n\'-cs
„par un conseil composé de 48 „„conseillers dos marches.""
„Charlemagne avait constitué le pays en un gau ou
„district ap|>elé: communitas terrae thelmarsiae; il était
„noraiuulemenl sounils à 1\' autorité de 1\' évé^pie de I3rcme,
„mais le bailli dc l\'évèché n\'y exerçait aucun pouvoir réel.
„Les i() conseillers gouvernaient le pays, (|ui constituait
„une république indépendante. „„Les Ditmarschen"" „dit
„un chroniqueur du XIV* Siècle, „„vivent sans seigneur
„et sans chef et ils font co qu\'ils veulent.\'"\' Wel eon
bewys, dat het teven omler een Leenheer en hel gedwongen
tcorden tot diensten doslüds regel was. Hierna spnïckl De

(\') IbiJ IIR.

799

Laveleve over Westerwolde, dat tusschen Drenthe en dc
Ems in gelegen was, en ook een Vrye Mark vormde.
Dan volgt een korte schets van de Zwitsersche Allmenden
in de Woudsteden, waarover eerst de Duitsche Keizer en
later de Graven van Habsburg een soeverein recht wilden
uitoefenen, „mais quand ils voulurent étendre ce droit et cn
nfaire sortir une souveraineté effective, les cantons se
„soulevèrent et conquirent leur complète indépendance. (\')
hebben deze tot op onzen tyd gehandhaafd, en als
wij ons naar eon dor Woudsteden verplaatsen, kunnen
wij de agrarische instellingen der Vrye Mark nog tegenwoor-
dig in leven zien. „Le temps a respecté l\'ancienne oi-ga-
„nisation; seulement la propriété des terres arables a cessé
„d\'être colloctivo; celle dos pâturages et des bois l\'est
„restée." Behoort de Allmend dus gedccllclyk lot een later
lydperk, ze geeft ook bouwstoffen voor do rokonstruktie
der Vrije Mark. (»)

Uit de opmerkingen, die ik reeds hier on daar omtrent
Uindooscho cn Javaansche toestanden maakte, blykl, dal
er |)unlon van ovoreonkomsl bestaan lu.sschon hun dorps-
wezen en do Markgomconlen dor Germanen. Ook zy kutjnen
ons licht verschaffen omtrent hel grondbezit vöoron go<iu-
rende de middcleouwon. Dal hol my om geen volkomen gelyk-
slelling te doen is, zal voldoende uil hol vervolg blyken. Eon
zuivere parallel komt my omnogeiyk voor, \'tzy tu.s.<?chcn
Javaansche dossa of Hindoedorp en Vrye Mark ,\'t zy lu.sschcn
Jav. dessa of Hindocdorp en Middcloouwschc Onvryo Mark.

Sommige schryvers trokken dien parallel echter zoor
ver door. Prof. N. G. Piem.so.v (\') gewaagt van eene goly-
kenis „o/s Ucee druppeten iraUr^^ lu.sschon dc des.sa on dc
Duit.scho .Mnrk onder het Leenstelsel. De schryver van:

50

„Over Grondeigendom en Heerendienstplichtigheid op Java"
verklaart den aard van het Javaansche grondbezit geheel
uit het beginsel van het beneficium: grondrecht voor
dienstpraestatie, en komt tot de gevolgtrekking (\') „dat
„de regtstoestand van het grondbezit op Java zoowel door
^^geschiedkundige navorsching als door feitelijke waarneming
„blijkt van leenroerigen aard te zijn" Ook Maine spreekt
van eene „feudalisation of India" (Engelsch Indië), al
voegt hij er ook bij, dat deze „never was in fact com-
„pleted", en al neemt hij zijn eigen gulden regel ook
getrouw in acht, dat „the greatest caution must be obser-
„ved in all speculations on the inferences, derivable from
„parallel usages". De feiten nu, door genoemde schryvers
tot slaving van bun parallel aangevoerd, zyn inderdaad
onloochenbaar, en men moet hun, benevens De Lavei.eve,
die tot de vergelijking van .lav. dessa met Germaansche
Vrije Mark overhelt, dankbaar zyn voor de aangebrachte
materialen, maar toch meen ik, dal de fundamenten hun
gebouw niet geheel kunnen dragon. Hel gaal to ver,
toestanden in Engelsch- of Nedcrlandsch-Indië alleen uit
Middeleeuwsch-Europeescho le willen verklaren, die op
geheel andoren bodem, in een geheel verschillende maal-
schappy gewassen zyn. Ook met hot Frankryk der laatste
jaren vóór de Revolutie leveren ons Java en Engelsch-
Indlc zeer veel punten van overeenkomst. Heel veel ver-
verschil in welvaart of vryheid bestaal er niet lusschen don
Kranschen boer „taillable el corvéable j\\ merci:" van I^dkwuk
XVI, en den Javaanschen des.saman, zooals hy voor een
dertigtal jaren onder hoeren- en kulluur-tllonslen gebukt
ging. Maar toch loopt Mr. v. d. Wijck zicH voorby, als hy
daaruit konkludecrl tol een aanslaande Javaansche revo-
lulie, die de Franschc of de omwenteling der Sepoys in
Engclsch-Indiê in vrccsclijkhcid moet evenaren. Daartegen

(\'1 Bic. 113.

51

geldt dc zeer eenvoudige bedenking van Prof. Veth, (\')
dat de Javanen geen Franschen zijn.

Er bestaat verschil van ras, al zijn tal van instellingen
en begrippen gelyk.

Door de schets van de ontwikkeling van het Europeesch
Leenstelsel op den bodem der Mark in de volgende Af-
deeling, hoop ik duidelyk tc zullen maken, in verband met
het tweede Hoofdstuk, dat de half vrye, half onvrye Ja-
vaansche dessa evenmin sprekend gelykt op dc Vrye als
op de Onvrye Germaanscho Mark, maar met beide karak-
tertrekken gemeen heeft.

Tot vergelijking, niot tol gelijkstelling alzoo behandel
ik de instellingen van Mark en Heerlykheid naasl die van
do Javaansche dessa cn bob ik boven reeds enkele pun-
ten van gemeenschap terloops aangehaald.

Genoeg om te bewyzcn, dat onzo kennis van dc Vrije
Mark op ruime on stevige grondslagen berust, cn wy hel
recht hebben de vcrschynselcn van grondbezit in haren
boezem uit rechtskundig oogpunt te kwalillcoeren.

Ik acht alzoo:

I- Hot Staatsgezag dat het Gro\\\\i\\bezil binnen den kring
der Vryo Mark lot grondrrr//^ stempelt, gelogen in den
*fil der gezamenlijke Markgenooten, uitgedrukt in de
^crgudvring. Op hol gebied van grondrecht is dezo Wcl-
gevor on IWchlcr legelyk. In hol algemeen moge reeds
een ruimer staatsverband ontslaan zyn, dal op hel open-
baar leven der Markgenooten zelfs door tcelgeving inwerkl,
I>et zal eerst door hot Leenstelsel, dal thans nog lol de
lookomst behoort, onmiddellykon invloed op hel grond-
recht uitoefenen. Hel gewoonterecht, door de Markverga-
dering erkend cn gehandhaafd, berust in zjiko grondbezit
voornamelyk op de bohooften van den landbouw. De
godsdienst neoml hier meer oen dienende dan conhcerschendc
pkiats in. Zij verleent hare wyding 5U\\n do gebruiken van

<■> "ld* (lHd«|.

den landbouw, maar oefent daarop geen wijzigenden invloed
uit. De meest verschillende eerediensten gaan op ver
verwijderde streken van de aarde met dezelfde instellingen
van grondbezit samen. Van geschreven recht, eigenlijke
wetgeving voor het grondbezit is geen spi-ake; ook deze
blijft voor de eerste tijden van het Leenstelsel weggelegd.

Als rechtsbron mag naast de Markvergadering nog in
zekeren zin de wil van den huisvader in den familiekring
worden genoemd. Zooals Maine zegt: „He made law
„within and enforced law made without." Op het grond-
recht heeft dit weinig invloed, omdat juist in dat opzicht
de familie de eenheid vormt. Voor de familiegemeenschap
is nog een lange levensduur weggelegd.

In den bloeitijd der Mark, waarin Huis en Krf reeds
familiebezit uitmaken, beperkt de familie hol gezag dor
Mark in zjike grondrecht nog meer dan de pas ontstane
staatsgemeenschap. Door hel Leenstelsel wordt deze ver-
houding omgekeerd.

II. Subjekten van Grondrecht zijn: a. do Mark zelve op
bouwgrond en gemeene Mark en h. dc Leden dtr Mark,
\'hoofden van gezinnen, op hun Huis cn Krf. Roerende

goederen zyn sinds lang in familiebezit.

III. Objeklen van grondrecht zyn de drie bovengenoemde
katogoriifn van grond, samen hel gebied dor Mark vormende.
Van den aard dier kalegoriên hangt hel af of gemeentelyko
dan wel bizondere rechten meer op den voorgrond treden.

IV. De mnrhiaverJioudituj vnn Mark en Markgenoolen lol
hun re.speklief grondbezit heeft don inhoud, dien ik in
dc inleiding als vereLschte stelde voor Eigendom. Mon kan
den Markgenoolen wol voorschrijven of voorspellon wat
zij niet, maar niet, wal zy n el met hunnen grond kunnen doen.

Dc Mark als korporalie is alzoo eigenaren van gemeenen
grond en bouwgrond, de .Markgenoolen zyn eigrnnarx van
van hun Huis en Krf. De rechten der Markgenoolen op
den bouwgrond zijn gebrulk.srechlen die een bepaahlen

53

inhoud hebben, en niet derogeeren van het eigendoms-
recht der iMark. Het Leenstelsel zal dit alles veranderen.

TWEEDE AFDEELING.
I. De Mark onder het Leenstelsel.

Algemeen overzicht.

Na al wat over het Leenstelsel is geschreven, kon Maine
liet in 1871 nog den twyfelachtigcn lof toezwaaien van te
zü\'n „the great problcm of legal history." En vooral op de
Wording cn den grondsl.-ig van het Lcnjnstclscl is deze
uitspraak toepasseiyk. Reeds dadeiyk bü den lumvang van
liet onderzoek beginnen do moeielijkheden. .

I. Als prodiikt van welken bodem, als uitvloeisel van
Welke maaLschappelüke toestanden moet het Leenstelsel
l>oschouwd worden ?

I\'. Is het uitsluitend eigen van dc Germanen, of brachten
de Romeinen zu\'ne beginselen reeds in loc|)assing?

III. zün kiem enkel en alleen in do vorming van
nieuwe Staten na do groote volksverhuizing, cn werd

aan Galliërs, Gothen, Germanen en [{oineincn van
[Jultcn af door koningen en keizers opgelegd, of waren er
in den boezem der tnaalschappü zelve rceds giststolVen
^nwezig, die vrijheid en gelijkheid in heercndicnstplich-
ligheid en grondhoorighcid zouden doen onlaanlen?

IV. Hehoort hel Leenstelsel in hel algemeen nan de mensch-
l»cid in gomeenen, of aan de Euroi)eanen in bizondcron
f^iKondom ?

Op de liuilslc vniag heb ik boven reeds een antwoord
ffORoven, wjuiruil blijkt, dal de beginselen van het Leen-
sleLsel niel uitsluitend Emopccsch zijn.

Met «lc beantwoording tier beide ecrsie vragen wacht

lol na dc behandeling der derde, welke voor mijn
onderwerp de belangrijkste is.

54

Inderdaad waren de bedoelde giststoffen in de Europeesche
maatschappij reeds vóór de volksverhuizing sinds lang in
werking; en de beschrijving van haren aard moet dus
voorafgaan aan die van het volledig gevormd Leenstelsel,
dat zich, gelijk later blijken zal, aan reeds bestaande
toestanden en gewoonten eng heeft aangesloten, en minder
nieuwe instellingen geschapen dan van oude op ruime
schaal gebruik gemaakt.

Ik onderscheid dus de oorzaken van de vervorming
der Marken, die op hare vernedering tot Hofmarken,
Onvrije Marken of Heerlijkheden uitliep, in:

1. Oorzaken, op den bodem der Mark zelve ontstaande, en

II. Oorzaken, van buiten op haar inwerkende.

De rechtvaardiging van dit onderscheid hoop ik te
geven, door juist die eerste kategorie van oorzaken aan
de hand van Maine, (\') de Laveleije (®) en Fustel de
Goulanges (\') op den voorgrond te stellen en eenlgermate
te ontwikkelen.

Voorloopig kunnen wy op gezag van genoemde schryvers
en van de geheele school van von Mauheu aannemen, dat
wat Maine „the theory of the official origin of feudalisatlon"
noemt, dat het namelyk: „arose from or was greatly
induenced by the Benefices, grants of Boman provincial
land by the chieftains of the tribes, which overran the
Iloman empire, such grants being conferred on their as-
sociates upon certain conditions, of which the commonest
was military service" ten eenenmale te kort schiet, om tic
volstrekfe heerschappij, die het Ijoenstelsol In dc middel-
eeuwen over geheel beschaafd Europa verwierf, voldoende
te verklaren. Heed.s Montesquieu (¹) ven.et zich tegen de
meening, alsof dc feodaliteit geheel op de stichling der
Frmkischc Monarchie In Gallic zou hebben berust, en loont

1  UrlRlDM dc U fiindklll^. IU<vuo diM Dcilt MuudM 1873.

1«) ï^frll dc» Li.li- Txmr UI l.lvre XXX.

aan, hoe weinig grond van de vroegere Romeinsche pro-
vinciën inderdaad tot beschikbaar domein der Franken werd
gemaakt. Hetzelfde betoogt Fustel de Goülanges uitvoerig
en hy sluit het Beneficium der Frankische koningen nauw
aan by hel Precarium, zooals dal door de Galliërs reeds
door de Frankische verovering in veelvuldige toepassing
werd gebracht.

Maine legt dan ook op de autochthone oorzaken van de
wording van hel Leenstelsel grooten nadruk. Zy moeten
hom verklaren, „how the Benefices came lo havo so
„extraordinary a historical fortune." Zy moeten hem
rekenschap geven van „the early, if partial, feudalisation
„of countries like Germany and England, whore the
„cullivatoil soil was in the hands of free and fully orga-
nised communities and was not, like the land of Italy
or Gaul, at the disposal of a conquering king, where
Iho royal or national grants, which resembled the
Kcnencos, wore probably nuule out of Waste land, and
whore the influence of Bomaii law was feebly felt or
not at nil."

De uilkomsl vnn de onderzoekingen van Fustel de
GouLANr.i:s voor Gallic is volkomen dezelfde. Ja zelfs
schryft hy de wording der beneficia sche in Gallic meer
aan autochthone oor/akon dan aan de werking dor Fmn-
kischo ovorhecr.sching loe. Komen zoo zyn resultaten, wat
betreft den oorsprong van hel Leenstelsel voor Gallic, mei
die vun .Maine o. u. voor Gerinanië in Engeland overeen,
bnii bolder uitgiuigspunl is verschillend, daar .Malse do
vrang, die hy zelf on do .school Von .MAniE« zich hier
«lellen, formuleert als: „How did the Manor rise out of
Iho .V(ifA-V" zy gimn dus uit van hol bestaan van Mark-
\'jnnernlen, \'I wclk voor (hillië door Fü.stel dk Gonlanuks
len eonomale "^i^tkfnd wordt. Ik ben builen slant tc
bcoordoclen of in het Merovingiscli Gallic van de zesde
<ïeuw inderdaad geen .<n)oren van do .Mark to vindon

5(»

waren. Dat de Leges Barbarorum en Romaronum of de
Gapitularia er niet van spreken, levert geen voldoend
bewijs op, omdat dit feit even goed daaruit te ver-
klaren is, dat die verordeningen daarover niet behoefden
te spreken, omdat de regeling van het grondrecht binnen
de Mark juist aan die Mark was voorbehouden.

Hoe \'t zij, ik beperk mij voor het vervolg weer hoofd-
zakelijk lol Duitschland en Engeland, waarover Von Maüreu
en Maine voornamelijk handelen, en zal daarna een korte
vergelijking maken tusschen de autochlhone oorzaken die
Maine voor Duitschland en die, welke Füstel üe Goulanges
voor Gallie on de andere provinciën van hel Weslersch
Romeinsehe Ryk aangeeft.

Zeer beknopt geefl Maine een overzicht van wal hij
noemt: „the rcsult of a very long and laborious encpiiry.\'\'

Dc lengte en moeielijkheid van hel onder/.ock naar de
inwendige oorzaken van het verval der Mark, die ik in
mijn vorige afdeeling in vollen bloei geschetst heb, kan
ons niet bevreemden. Als gewoonlijk toch heeft men hier
tc worstelen mei de onmogelijkheid , om volkomen een-
heid lc ontdokken in duizende uileenloopende feiten, ovor
tal van eeuwen verspreid. Waar do Mark, zooals in
Duitschland, zich langen tijd vrü kon ontwikkelen, moest
uit die vrijheid, by verschil van staatsverband, uitgoslrokt-
heid, bevolking, landbouw en andere omstandigheden, op
de vorming van grondrechten vnn invloed, oon eindelooze
verscheidenheid van ontwikkeling of verval voortvloeien.
Dezelfde moeielijkheid ontmoet men in Engelsch Indlê
bij dit onderwerp, cn deskundigen gewagen aldaar van
„tho universal oxislcnce of particulur customs." Bekend
is het, dat dit verschijnsel zich ook op Java vdonlool, en
algemeene beschouwingen omtrent Javaansch grondrecht
b6inoeielijkt. Toch is ook hii-r een schetsmatig algemeen
overzicht niet onmogelijk, omdat dc eigenanrdighoden der
verschillende .Marken, die haar grootendcels ten val heb-

57

ben gebracht, in vorm, doch niet in wezen verschillen.
Daarenboven komt de onmiddellu\'ke waarneming van
Engelsch- en Ned.-Indiê ons hier nog meer te hulp dan
bij de schets der Mark in haren bloei. Immers daar zien
wy de giststoffen aan het werk; zy hebben nog geen vol-
slagen omwenteling tot stand gebracht, en het verleden
kan er gemakkelijker uit hel heden worden gekonslrueerd.
„In India," zegt Maine, „these dry bones live." Op Engelsch-
Indië is deze uitspraak nog meer van toepassing dan op
Java, waar vrije ontwikkeling van landbouw en dorpsge-
meenlen sinds eeuwen tot de geschiedenis behoorl. Voorts
slaat dc Meerlykheid ons aanmerkelijk nader dan de Mark
en zyn de broimen voor dc kennis van middeleeuwsch
KurojMi ryker dan dc magere me<ledeellngen van Caksah en
Taoitls. Door dit alles wordt De Lavelete in staat gesteld
dc „cau.ses de rinëgalité dc la proprlêlé fonciëre" In een
hoofdstuk van 15 bladzyMcn mol bclrekkelyke volledigheid
tc schetsen. (\')

Zich aansluilendc by von .Mauhkh en zyne school noemt
Maine: (»)

I. Als eerste oorzaak van vervorming dor Marken de
aanhoudeiKlo Iwislen, waardoor een rustige ontwikkeling
van hot grondrecht belemmerd werd. Een ovcrwliming,
door <le conc Mark op de andere behnald, levcrtle dc
Gemeene Mark der laatste In de macht der eerste als
rechl matigen oorlogsbuit. De vemveraars kmmen ditm
gioiid im zelf gaan Iwwoncn en belMJUwen, of hem aan
de overwonnen Mark laten in ccn loMland von afhankc-
\'Üklicld. Zeer spoedig wordl «IU Benencium genoemd, en
lal<\'r wonlt do g«»heele loeslami gepast In het kader van
InH Lccnslclscl. De eerslc handelwijze heelt naluuriyk
ongelykhcid vju» het grondgeblfMl «Ier twee .Marken lenge-

(\'» AU RvwnnntUk by Dl: l,**iti.K*r xUn «ïnti» ))U<1rU<tfn rUk v»n Inhuuil.
\'"»■r •.(Mti In licrMi\'lilUlinlil rn nlrUolinXUlirhl urbHT bij MaIsk\'k .1\'rorrMi
"f f««u.t»li.»«ion\'\' lUt Ik *onni| *l< lrl<|ilnu.l «ohruik.

(\'» Iblil. |> J43 VIJMJ.

58

volge; maar tevens ook ongelijkheid van grondbezit binnen de
overwinnende Mark, omdat de beste strijders het rijkelijkst
worden beloond met stukken van het veroverde land. De
tweede handelwijze verschafte aan de overwinnaars een
soort van heerlijk recht, van suzereiniteit over de Gemeene
Mark der andere, en dikwijls ook over die andere zelve.

II. Als tweede oorzaak van vervorming der Marken
noemt Maine de stichting van koloniën, filiaaldorpen door
een Oer-Dorp, een Moeder-Mark binnen haar eigen
grondgebied. Ook hier ontstond zekere suzereiniteit
van het Oer-Dorp over zijne kreaturen, waarvan zich
later weer het formeel Leenstelsel zou bemachtigen. De
grond die na zoodanige Kolonisatie nog van de oorspron-
keiyke Gemeene Mark overbleef, kwam dan toe aan de
verschillende filiaaldorpen in gemeenscha]) met het Oer-
Dorp. Zeer natuurlijk is het dat \'t Oer-Dorp een soorX
van gezag, van suprematie over die kleinere Marken uit-
oefende. De bevolking toch was doorgaans grooter en de
koloniën hadden haar bestaan alleen aan den wil der
oorspronkelyke Markgemeente te danken.

III. Als derde on hoofdoorzaak van den oorsprong der
ongciykheid binnen dc Mark zelve geefl Maine op gezJig
van Landau hot verscliynscl, dat zelden alle familiën, die
de Mark samenstellen, vnn oud.shcr volkomen gelyk ge-
weest zyn. „De oorsprong des adels ligl geheel in de
natuur," zegt Mültatuli, (\') en zijne opmerking stemt
met die van Landau volkomen overeen. 13y de Markge-
nooten heerschte even goed als by de oude Grieken de
overlevering, dat het bloed in de aderen van .sommige
geslachten hel zuiverst was, dal zy hel meest onbetwist af-
.stumdon van de als halfgoden vereerde voorvaderen, dal htm
de eerste plaats in de volksvergadering cn hel eer.slo gelid

(\'I Vo» Mavkkx vermolcU dc«« Rewnonl« rcwU op do «><T»t« lilft<tri)<lp mmr:
.KIiiIritiioK xur Oecchl.\'hlK dfr Mark.|liiM><irr> und HlwIlnvprfaMunK.

Mu lUvrLAAK. Uoofdilnk V.

59

in den stryd toekwam, dat hun de leiding van veld-
tochten moest worden opgedragen, dat zij het meest volgens
Rede en Recht over geschillen zouden oordeelen, kortom,
er bestond een autochthone adel, dien Tacitus nobiles
noemt, on die later bij voorkeur den naam van baronnen
zou dragen. VoroQuigden zich verscheiden Marken, gedreven
door het gevoel van rasgomcenschap, in den oorlog
tegen het buitenland, dan zou de groote volksvergadering
(Angelsaksisch witem) een der leden van zulk een roem-
rijk geslacht spoediger dan con ander op het groote
schild licfTen en tot Hertog of Koning uitroepen. Do
znicere demokratie behoorde dus reeds in den aanvang
onzer jaartelling bij de Germanen tot het verleden. Vooral
iu oorlogstyd dreigde de afscheiding tusschen Adel en
gewone Vrijen iil scliorpor te worden, en verovering
van grondgebied had doorgaans machtsvcrmccnlering
dezer familion ten gevolge. In den lijd der volksverhuizing
beslaan or reeds bojKialdo koninlclijke geslachten; wel is
de volksvergadering in hoofdzjmk nog Soeverein en kiest
by onHenlenis van zoodanig geslacht «Ion uilslokondsle
dor vrye mannen op eigen gezag tol aanvoerder, maar
in vrcdcstyd komt die volksvergadering zelden hycen,
vcncwakt hel gevoel van rasgemcenschap, heerscht er
zelden eensgezindheid tusschen «lo verschillende .Marken
en heefl dus het koninlyk gezag, cigoniyk een jirodukt
van don oorlog, talrijke gelegenheden zich uit te breiden.
Do adeliykc fainiliën .scharen zich by voorkeur rondom
d»Mi troon en in den vorm van schenking of leen ziil hun
Voortaan het leeuwenaandeel in den veroveixlen grond
toevloeien.

„Kverything in fact," zegt Mai.nk, „wliich disturbod
Mthe poaceful order of Ihe village syslem, led to the
M\'iggrandisomcnl of tho loading fainily and of ils chicf.
MAmong the privileges whicb he oblainetl" on zoo

IV. kom ik lot de vierde oorzaak van gisting in den

0(1

agrarischen toestand der Mark, „was one, of which the
„importance did not show itself until much later. He
„became powerful enough in his own township to sever
„his own plot of land from the rest, and if he thought
„fit, to enclose it, and thus to break up that system
„of common cultivation under rules of obligatory custom,
„which depended mainly on the concurrence of al\\the
„villagers." Deze vierde oorzaak is zeker wel de minst
betwistbare van allen. De geschiedenis van den Engelschcn
grondeigendom is daar, om allen twijfel aan haar
beslaan weg te nemen. Tot in het midden onzer eeuw
hebben daar de „Lords of the Manor" hunne enclosures
onder bescherming van Parlements-akten ongestoord
voortgezet. Had zich dat recht van afsluiting nog maar
beperkt lot dien grond, wajirop de uitsluitende aanspraak
van den grondheer volkomen vaststond, dan zouden de
gevolgen niet zoo ingrypend geweest zyn. Feilelyk even-
wel ging men, vooral in Engeland, uit van de stelling,
dat de gewone landbouwers tegenover don grondheer
hunne rechten op de Gemeene Mark moesten bewyzen,
of wel dat zy zelfs moesten bewyzen don grond hepnaUl
noodig tc hebben.

Maar ook in hcl Middelccuw.«!chc Duitschland was dit
rccht van afpaling, dal den ryk.slcn grondbezitter in de
Mark voor zijn ajuidcel in den bouwgrond toekwam, nood-
lottig voor hel geheelo landbouwslelscl en danrmeó het
geheele grondrecht der Marken.

V. Langzamerhand kwatnen alle aandeden in don bouw-
grond in vast en daarna in crfclyk bezit. Hiertoe werkte
mede hel feit, ook in Engel.sch-Indië op^ le merken,
dat aan een bojwald beroep (smid, .schoenmaker, bakker)
in de Mark het bezit van oen bepaald aandeel in den bouw-
grond wa.s verbonden. Die beroepen nu gingen doorgaans
over van vader op zoon, cn zoo wenlen ook weer die
aandeden erfelijk in oen bepaalde familie, al wenlen zy

ook dikwijls door of vanwege de Gemeente zelve bebouwd.
Vooral in den vorm van ambtelijk landbezit d. i. van grond-
recht op een bepaald stuk land, aan de betrekking van
ambtenaar der gemeente of van het hoogcr gezag verbon-
den, Ireflen wij deze gewoonte ook in Ned.-Indiê aan.
Dit ambtelijk landbezit heeft zeer veel gelykenis met het
latere beneficium, hetwelk doorgaans aan bepaalde vaste
ambten was verbonden.

Met de vorige oorzaken liangt nauw samen de gewoonte,
door De Laveleye genoemd,

VI. welke ik als zesde lioofdoorzaak der vervorming van
liet grondbezit na dio van Mai.ve kan noemen. Reeds by
do oude Germanen verkreeg de ontginncr van een stuk
Woesten grond, vooral wanneer het buiten de .Mark, doch
ook wanneer het in hel onontgonnen deel van haar grond-
gebied gelegen was, dat terrein in erfelyken eigendom,
allodium. Daar deze gronden builen de periodieko verdee-
ling stonden, heetten zy in \'t Lalyn exsoites, in \'t Gor-
»naansch bifangs van bifahaii = grypen, omheinen , zich
toeëigenen; \'t woord pofprisa, Fransch pourpn\'it, pompi insc,
\'»ooit dezelfde beleekenis. Dal vooral do machtige grond-
bozillers, dc adel, van dal rechl gebruik maakten, is
goinakkelyk lc verklaren. Zy konden iich veiliger wagen
\'»> de wildernis, omdat lal van volgelingen hen oimingdcn;
liun grond lag dikwyis loch iveds afgezonderd cn dc gc-
•ogenhcld w<ls hun dus giinsligcr. Dat dc behoefte aan
-zoodanige ontginning belrekkelyk laai onbslond, volgt reeds
•dl do opmerking, in «Ie vorige Afdeeling gemaakt omtrent
de schaarschheid van bevolking In dc Üud-Germaanschc
•Marken. Laler maligdc zich tle Koning hot recht ium,
^\'orgunning tot zoodanige oniginning Ie geven, omdat
Woeste grond volgens do theorie dier vorston domein was,
en geraakten die gronden onder de heerschappy van het
Leenstelsel. Vóór dien lyd evenwel zien wy in dit recht
oon der kiemen van don volkomen onbci)erklcn eigendom. —

jG2

Mel den lateren toestand kan in dit opzicht die van het
tegenwoordige Java worden vergeleken, waar sinds 1875
ontginning overal „erfelijk individueel bezit" verschaft,
mits vergunning van het bestuur zij voorafgegaan.

VII. Voorts noemt De Laveleye het verschijnsel, (dat
ik als zevende oorzaak van verval der Marken rangschik),
dat in den aanvang der Middeleeuwen de goederen in de
doode hand eene ontzachelyke uitbreiding verkregen.

„On sait, que le communier ne pouvait disposer de
„sa part que du consentement des communiers, qui avaient
„un droit de reprise, mais ce droit, ils ne pouvaient
„l\'exercer contre l\'Eglise; or, dans ces temps de fer-
„veur, les fidèles léguaient très-souvent à l\'Eglise tout
„ce qu\'ils possédaient, non seulement leur maison avec
„l\'enclos, mais la part indivise dans la Mark, qui cn
„dépendait. (\') Les abbayes et les évôchés devenaient
„ainsi co propriétaires des biens communs. Celle situation
„étant en désaccord complet avec l\'organi.sation agraire
„primitive, 1\' Eglise retirait de la communauté les parts,
lut revenaient, les clôturait, tAchuil dc les arrondir,
„el les faisait cultiver par des colons ou des serfs. Déjà
„vers la fin du IX\' siècle le tiers de toutes Us terres de
„la Gaule appartenait au clergé^ IX^iw ziet, dil grondbezit
in de doode hand was een der voornaamste oorzaken
van verval der Marken. Van oudsher was hot een der
gevaarlyksle vyanden geweest van hol kleine grondbezit.
Later zou hol ook oiuler de heerschappü van hel Leen-
stelsel komen, en werden kloosters, abdycn en bisdommen
leenen van hot kelzerryk. Daarop echter was hel grotid-
bezit dier lichamen volstrekt niet gegrond, Ilecds in hol
Romeinsche Rijk tydens Justi.nianus tienie hot grondbezit
in de handen der geoslclykheid welig voort. Ilel leoftle
toen in den vorm van PrcH-arium. Do kleine grondbezitter

(■) We itUn bier diw reeda In het tUdv»k, dat \'tbcxll van undMl In den
bouKgründ Tan lUt ran Uul« en Erf binnen de (iemeente arbaukriuk waa «eworden.

r,3

stond, dikwijls om geheel andere redenen dan godsdiensti-
gen ijver, zijn land aan een kerk of klooster af, om het
in den vorm van van Precarium, later Beneficium terug
te ontvangen. Füstel de Coülanges (\') citeert een keizer-
lijke verordening uit de S\'\'« eeuw, in den Codex Justinianeüs
opgenomen, welke betrekking heefl op het grondbezit der
kerken. Zij verbiedt hun, dit te vervreemden door verkoop,
schenking of ruil, maar staat hun toe, ze op de volgende
wyze in Beneficium uit te geven. Dc beweldadigdc (?) moet
aan de kerk een stuk gronds schenken van gelykc waarde als
hetgeen hy in precarium ontvangt, cn krijgt dan van beide
gezamenlyk hel vruchtgebruik. Na zyn dood vervallen beide
gronden aan de kerk. Dezo kcizerlykc verordening getuigt
meer van bezorgdheid voor het welzyn der kerken, dan
voor dal van den landbouwer, cn we moeten ons dc
omstandigheden, waarin do laatste verkeerde, wel als
zeer benauwend voorstellen, dat hy genoodzaakt was
zyn veiligheid met zulko opofToringen to koopen. \'t Is vol-
komen hetzelfde als do Connnendallo der latere Middel-
eeuwen, waarby de afstand van grond door eene Mark
\'>f een kleinen gronclbeziltcr do (hire prys was, waarvoor
de bescherming van een machtigen nabuur werd gekocht.

Let mon oj) de bizondere positie, welke dc Roomsche
Geeslelykheid vooral in liet begin der Middeleeuwen in-
nam , cn welke haar maakte tot do aangewezen toevlucht
• van allo vordrnkten, dan wordt dc talrijkheid van zulke
overeenkomsten van kerken cn kloosters met kleine
(jrondbczitters volkomen begrijpelijk. Nog in de latere
Middeleeuwen (1222) bedroeg het grondbezit dor Lon-
deusohe St. Paul\'s Kerk 21-.(KK) acres. C\')

„Iloro" kan ik met Maine zeggen „you have all the
ucfnnents of the syslem you are coinpclled lo call fcudal."
r>ezo werkingen in den boezem der Mark zouden misschien

T. .. p.

1*) v»nielint nahkK n.|d. 8. 3».

04

ook zonder drang van buiten de gelijkheid van grond-
bezit en de vrijheid der Markgenooten langzaam hebben
vernietigd. Maar, zegt Maine: „the system in its ultimate
„development was the result of a double set of influences.
„One set, which I have been describing, was of primitive
„growth. Another showed themselves, when powerful
„Teutonic monarcliies began to be formed, and consisted
„in grants of national waste land or of the soil of con-
„quered provinces." Werkelijk zouden al de opgesomde
oorzaken van vervorming der Mark niet in slaat geweest
zijn, een maatschappy in het leven te roepen, die zooals
het Middelceuwsch Europa, in theorie en praklyk geheel
en al door het Leenstelsel behecrscht werd, ware hel
niet, dat dit stelsel langzamerhand de basis was geworden,
waarop alle openbaar gezag en administratie berustte.

Als het uitgangspunt van deze richting in het Staats-
leven kan men stellen: de stichting der Frankische Monarchie.

Voordat ik echter tot de .schets van de werking van
het volwassen Leenstelsel op de Markinstcllingcn overga,
nog een enkel woord over de toestanden die daaraan in
Gallic en de andere meer wcstclykc provincicn van het
Romcinsche Ryk zyn voorafgegaan. Sonunigcn (zooals
Fustel oe Coulanues in het aangehaald artikel in de
Revue) leiden uit die toestanden den geheelen oorsprong
van het Leenstelsel zeil af. Hierover nader. Daargelaten
nu den samenhang dier toestanden met het Iccnrechtelyk
Rcneficium, vertoonen zy te veel gelykenis met die in
Duitschland, om gchtHïl en al met stilzwygen to worden
voorbijgegaan.

\'t Is bekend, dat men de beginselen van hot Renollcium
zelf in sommige regecringsdadcn van Romein.schc Keizers
\'en zelfs in hot Corpus Juris hecfl meenen terug lc vinden.
Ook dit laat ik buiten bespreking cn zal slechts aanstip-
pen, welke toestanden in de maatschappij zelve, waar-
over hel Leenstelsel van uit Frankryk later hecr.schap|)y

Gó

verkrijgen zou, reeds in de eei-sle eeuwen onzer jaar-
telling bestonden, die evenals in Duitschland de vrijheid
en gelijkheid begonnen te overschaduwen.

Naar den vorm is het onderscheid zeer groot tusschen
het grondbezit van de Germanen en dat van de Romei-
nen in de eerste eeuwen na Christus. Hier een scherp
geteekend eigendomsrecht, daar gewoonlyk gemeenschap
van goed. Hier een eeuwenoude kodifikatie, daar een
onontwikkeld en plaatselijk verschillend gewoonterecht.
.Maar gelykvormige oorzaken herleidden dat verschil spoedig
tot kleine afmetingen. Aan oorlogen op de grenzen van
het Rom. Ryk .sinds den aanvang der volksverhuizing
geen gebrek. Ook hier hadden zy dikwyls opliooping van
grondbezit in de handen van enkelen ten gevolge. Aan de
stichting van filiaal-dorpen door do Germaansche Marken be-
antwoordt die van Kolonien door den Romoinschen Staat.
Aan (lo ongolykhoid, uil meer of min zuivere afstamming
by do Germanen ontstaan, beantwoordt die, welke in do
nomeinsche provinciën reeds vóor do Gcrmaan.sche ver-
overing uil verschil van rijkdom en macht bü do provinciales
Was voortgesproten. In don vorm van i)recarium breidde
zich ook hot grondbezit der decuriones ondor boscherming
dor Homeinsche keizers, die op hen de verantwoonlelyk-
•leid voor hot inkomen der grondbelasting hadden gelegd,
voortdurend uit; kerken on kloosters gaven in Frankryk,
Noonl-Italiö en Oostenrgk hot voorbeeld, dal later in
\'hiiLschland en Kngcland zou worden nagevolgd. Hot domi-
nium dor Romeinen moest evenzeer zwichten voor hot
steeds toenemen»! precarium als hel allodiutn dor Gormanon
•ator voor het bonondmn hunner koningen. Vooral toen
do invallen dor (lormancn by don aanvang dor volksvor-
bnizing al tniryker worden, mocsl dal de neiging vnn het
grooto grondbezit, zich ton koste van het kleine uit lo
breiden voedsel geven. In hel fundi palrocinium herleefde
de aloude verhouding tusschen patroon en klienton. De

816

groote grondbezitter stond zijn bescherming, de kleine
zijn grond af. Het beginsel is volkomen hetzelfde als dat
der middeleeuwsche commendatio. Ook volgens Romeinsch
Recht gaf occupatio van nog woesten grond (d. i. wanneer
hij res nullius was) eigendomsrecht en ook in \'t Romeinsche
Rijk zal hiervan wel gewoonlijk door de machtigste grond-
bezitters zijn gebruik gemaakt.

In de provinciën dus, welke de Germanen van hot ineen-
stortend Romeinsch Rijk afscheurden, vond het zaad der
feodaliteit evenzeer een vruchtbaren bodem als in Duitsch-
land en Engeland. Daar ik evenwel de vervorming der
Mark door het Leenstelsel tracht te schetsen, beperk ik
mij voor die provinciën waar de Mark niet bestond lot
deze ajmwyzing, en kom thans tot de bespreking van de
drie instellingen waarop hel volwassen Leenstelsel sind.s
de Frankische Monarchie berustte. Er beslaat geen
twijfel of 1 uit het Beneficium, II uit liet Vassaticum en
III uit de Immunität is het Leenstelsel voortgekomen.
Omtrent den ouderdom en de herkomst van die instellingen
bestaiit nog verschil van meening, maar die twistvragen
kan ik onbehandeld laten, omdat zy van weinig belang
zyn voor de kennis der Inwerking van het Leenslel.sel op
de Mark, waarom het my te doen Is.

Ik behandel dus slechLs den aard van deze drie grond-
zuilen van hel Leenslel.sel, zooals het zich in den bloeilyd der
Frankische Monarchie gevormd heeft. Daaromtrent zegt
Waitz (\') het volgende: I. ïleneficien sind Verleihungen von
Land zu NIeszbrauch, wie sie schon in Römischer Zeil
vorgenommen wurden und später in den Germani.schen Rei-
chen häufig vorkamen. Sie hieszen zuerst besonders dann so,
wenn sie nur mit geringem oder unter Umständen auch gar
jcelnem Zins verbunden waren, und al.so wie eine „Wohl-
Ihat" betrachtet werden koimten.

07

Hoofdtrekken van het oorspronkelijk benilicium alzoo
zijn: a. Gebondenheid aatt het leven vnn den begiftigde,
die slechts vruchtgebruik, geen eigendom verwierf en
b. Gratuiteit, waarop de benaming van beneficium berust.
Zoo kenden de Romeinen het reeds en op dezen ont-
wikkelingstrap loopt het volkomen gelyk aan hun precarium.
„Ein Unterschied zwischen Precarien und Beneficien ist
„längere Zeit hindurch gar nicht zu machen, und wenn
„ein solcher später hervortrit, so hängt es schon mit
„andern Verhältnissen zusammen." In de latere Frankische
iMonarchie is de zuiverheid van het begrip beneficium
echter sinds lang verdwenen. Vooral de gratuiteit kon
zich mocielyk handhaven. „Für die Deutschen war die
„Sache aber von besonderer Bedeutung, weil bei ihnen
„früher der Empfang fremden Landes sich mit voller Freiheit
„nichl vertrug, sondern Hörigkeit begründete, wahrend hier
„von solchem Kinjlusz nicht die Hede sein sollte. Doch lag
„es dann In dem Charakter des Volks, ein solches Vcrhäll-
„nisz auch nicht als ein rein privatrechlliebes zu fassen;
„sondern ihn eine Einwirkung auf die ganze Stellung der
„Personen zu geben; es wurde eine Verbindung begründet
„dio einen allgonieln elhischcn Charakter an sich trug,
„und gewisse Verpflichtungen gab, dem einen zu Treue
„mid Ergebenheit, dem andern zu Schulz und Hülfe.
„Gerade um diese zu erlangen, wurden in der Zeil der
„Auflüsuiig und Verwirrung, dio fast überall der (Jrtlndung
„<ler neuen Germimischcn Reiche folgte, solche Verhältnisse
„häufig begründet." Van daar dal hcl mocilyk is, vooral
voor de Frankl.scho Monarchie, hcl bcnencium le besi)roken
huilen vorband met hol vassalicum, wairmedo hcl feitelijk
altijd vereenigd was Met den eigenlijken aard verliest hcl
dati ook later den naam van weldaad en heet sinds de
lH*ecuw Fendum, in welk woord volgens .sommigen
\'"«1 opgesloten, dal aan do begiftiging door den Leenheer
«Ie verpllchling lol krijgsdienst van den Leenman over-

GS

stond. In den Frankischen tijd is dus de gratuiteit, die
trouwens van oudsher meer in theorie dan in praktijk
bestaan had, voor goed verdwenen. Ook de gebondenheid
aan het leven des begiftigden wordt feitelijk niet meer
gehandhaafd. Formeel was bij overlyden van den leenman
nog altijd een bevestiging van zijnen erfgenaam in het
leen door den leenheer vereischt, maar materieel werd
die gunst zoo onvermu\'delyk toegestaan, dat men haar
als een recht beschouwde.

In het begrip beneficium ligt niet opgesloten, dat het
van een Hooger Gezag een „political superior" moet uit-
gaan. Wel gaf het reeds in den aanvang aanleiding tol
een soort van afliankelijkheid des hcgifligden. Zelfs in hol
Rom. Ryk was de band nooit zuiver zakelyk, cn was don
begiftigde de verplichting opgelegd „quod subjcctus cssc
„debet." Nog minder behoefde de „weldoener" hot hoogste
gezag in den staal, de soevereiniteit te bezitten. Dat de
latere beneficia doorgaans van don Keizer of Koning uil-
gingen, bewyst alleen dat de instelling, die zg roods in
leven vonden, hun bizonder bruikbaar was. Ook behoefde
de afgestane zaak geen onroerend goed te zyn. Byna alle
soorten van rechten zelfs werden in leen gegeven. De
locpassing op het grondbezit was ovenwol de veelvuldlgsle
cn heeft ook voor myn beloog hol meeste behing. „ Von
„eigenthiimlicher Wichtigkeit naren aber Landrerleihumjcn,
„welche der König vornahm, an die, welche ihn gedienl,
oder dio er .sonst belohnen oder gcwiimen wollte, zum
Theil gewisz Mitglieder des alten Gefolges, ebenso gut alx-r
auch andere verschiedenen Standes und llerkonunetLs."
Deze „Landvcrleihungen" kwamen zoowel als .eigendoms-
afstond als in den vorm van beneficium voor. (\') De drang
dpr omstandigheden nniakte zo onontbeerlyk. De Vorsl
verkreeg een trouwen bondgenoot in den oorlog, lU; vazal

(\'I Zlo Fu«t4>l (I« COUUUK«^ I. B. |I.

G9

een beschermer, met wiens gezag hij biliüke en onbillijke
aanspraken op geld en goed der bewoners van den afge-
stanen grond verdedigen kon. De band tusschen rex en
anthrustiones werd zoo door verhoudingen van zakelijken
aard nog nauwer toegehaald. Zij hadden een solidariteit
van belangen, die hen vast deed aaneensluiten tegenover
de andere klassen der maatschappü. Om deze te begrijpen
moeten we echter de tweede hoofdinstelling van liet
Leen.stelsel kennen, het Vas.saticüm,deGommendatio, waartoe
ik thans overga. Uit de samensmelting van beide instel-
lingen is het latere Feuduni voortgekomen, waardoor
sinds de 11"\'« eeuw bijna geheel Europa onder den
•schepter van het Leenslelsel zou gebracht worden. WAirz
zegt van „die Beneficiën" en van „die Vassalität\', dat zO\'
„auf das engste zusammen fallen"; ofschoon dit ook in
zekeren zin op do toeslanden voortvloeiende uit het Ro-
niein.sche IVecarinm van loopa.<5sing is, kan men toch
het Vassaticum een eigenaardig Germaansche verhouding
noemen. Zü onderscheidt zich vooral hierin van do
betrekkingen, welke het Rom. Recht tusschen i)a-
troon on klient erkende, dat haar Inhoud eenigszins onbe-
paald, en beter elhisch dan juridisch te definieeren
is. In hol Germaansche volkslevcni bekleedde deze afhan-
kelijkheid (\') van oudsher een belangrijke plaats. Een
talrijk gevolg, verhoogde in de lijden der volksverhuizing
even goed «Ion luister van den Germaanschon Hertog als
tlians dien van den Javaanschen Pangeran. Waitz wraakt
ochlor een omniddellijken .•samenhang van het Frankisch
^Vsallcum mol hol oud-Germaansch Mmidlum, en meent,
«lat de beginselen van hot laatste aan hel eerste len
onrechte zijn opgedrongen. In elk geval zy\'n beide later
vereenzelvigd. „Durch die symbolische Handlung der
Ilandreichung (manus dare) trat einer in dor Schulz «los

(\') Miiniltqm.

70

andern (kommendirte sich) gelobte Treue, und hiesz dann
„mit einem wahrscheinlich keltischen Worte vasst(s oder
„rassallus" In de Libri Feudorum vindt men de nauwkeurige
bepaling van de rechten en plichten van Dominus en
Vassalli, maar let men op het feit, dat die kodifikatie
op geheel geromaniseerden bodem (Lombardije) is gewassen,
dan ligt de gevolgtrekking voor de hand, dat van die
nauwkeurige rechten- en plichtenleer bij het oud-Germaansch
Mundium nog geen sprake behoefde te zijn. Tijdens de
totstandkoming der Libri Feudorum was hel Vassaticum
dan ook reeds voor goed met het Beneficium tot Feuduni
ineengesmolten. De hoofdplicht van den Frankischen
anthrustio, de „trust" „Treue" „fides" behoort eigcnlyk
geheel thuis op ethisch gebied. Daaruit is dan ook le
verklaren, dat de Dominus soms zyn toestemming moest
geven lot het huwclyk van de dochter zijns Vassallus,
wal moeielyk op andere beginselen dan tlie van hel
Mundium berusten kan. \'l Ligt in den aard der z;uik, dat
het Recht zich langzamerhand van dien ethischen plicht
meesier maakte en sommige bestanddeclen daarvan zyn
sanktie gevende, aan hel geheel voor goed zyn cthi.sch
karakter ontnam. Zoo ontstonden de vastgestelde kate-
goricn vun leenplichl, wuaman de verkryger van ccn
Feudum later onderworpen werd. Dienstplicht (Vjuisalli
ad servitia obligatio) bekleedde van oudsher de voornaamste
plaats en bleef die innemen, vooral by die conuncndationes,
waarby do Soeverein Dominus wils. In de verhoudingen
tusschen Leenman en diens Vassallus traden dikwyis ver-
plichtingen van financiêelen aard meer oj) den voorgrond.

Dat de Commondalio zich zoo nauw aan hol Beneficium
^aansloot, hecfl zyn eenvoudigen grond daarin, dal beide
handelingen eigeniyk niet anders zyn dan (wee zydon van
dezelfde overeenkomst. Woderkeerige noodzaak noopt den
Leenheer zyn grond onder beding van kry\'gsdiensl af te
staan, on den Leenman zich tol krijgsdienst lo vorbinden,

71

onder beding van grond koncessie. Boven zeide ik reeds
dat de geheele afstand van grond dikwijls niet meer dan
fiktie was. De naam van beneficium kon zich tegen hot
nuchter feit, dat de beleening zelden of nooit een weldaad
was, dan ook niet handhaven.

De rechten en plichten, uit bet Vassaticum, de Gommen-
datio, ontslaande, zyn zuiver persoonlyk, en gaan dus
niel op de erfgenamen over zonder hernieuwde bclccning.
Daar dit meer in den aard der zaak ligt dan de gebonden-
heid van het beneficium aan den persoon, werd die
inveslllurae renovalio dan ook veel langer gehandhaafd.

Toen de Leonen later in de praklyk erfelyk geworden
waren, geraakte ook deze telkens herhaalde belcening by
overlydcn van den leenman of leenheer buiten toepassing.
Kvenmin als het Beneficium behoeft hcl Vassalicum van
den Soeverein uil lc gaan. Dc Vazallen konden op hun
beurt lecmnamjcn hebben, en na verloop van lyd was
er byna niemand, die geen schakel uilinaakto van de
lange keten, die do landbouwers mol den Soeverein
verbond. In den bloeilyd van hel Leenstelsel achtte men
zelfs het allojliaal bezit slechts een der vormen van hel
leenroerig bezit, daarin vooral van de Jiiulere oudcrschcldcn,
dal de bezitter moer omniddellyk tol den Soeverein in
helrckking stond. Welken invlotnl deze theorie op het
grondrecht der Marken moest hebben, heb ik boven reeds
aangestipt. In algemeen staatsrcchtclykcn zin was hun de
Socverelnlleil .sinds lang onlnomen, maar nu drong hel
iioogcr gezag ook in dc heorschende gebruiken omtrent
Kroiulbt7.it biunen, vernietigde ze getlecltelyk en verlaagde
ze voor hel overige tot inbreuken op hel recht van den
leenheer die deze in zyne gocdgunsligheid wel verkoos le
dulden. If) Kngeland vooral Is deze werking van de feodale
Iheorleên duldclyk zichtbaar. De vryc landbouwer ontaardde
«loorgaans in grondhoorige, icnumd „von schicchlor Alaim-
..schaa" oen „servus glebao," over wiens arbeid men

tegelijk met den grond, waarop hij woonde, beschikken kon.

Vooral sinds de stichting van het Keizerrijk nam het
aantal vazallen op groote schaal toe. Vroegere bondge-
nooten of vyanden werden gedwongen in den leenband
te treden, wanneer zij hun land wilden behouden. „Da-
„gegen ist wenigstens in der karolingischcn Zeit für die
„Ertheilung von Bcneficien immer auch die Ergebung in
„die Vassalität verlangt, die vorher allgemeine Ver-
„pflichtung, welche jene früher begründete, hat diesen sehr
„bestimmten Charakter angenommen." En wat verder:
„Dann aber ist eben im frankischen Reich die Vas-
„salität bald auch auf andere politische Verlulltnisse
„angewandt; die Stellung des Bayerischen Ilcr/ogs zu
„Pn\'i\'in und Kahl, die der Slavischen und Dänischen
„Fürsten zu Karl und sienen Nachfolgern ist so behandelt
„worden: sie mussten die Treue eines Vassallcn ver-
„sprechen und in eine solche persönliche Abhängigheil
„zu dem König treten. Aber auch die höheren Beambten,
„naincntlich die Grafen, eine Zeil lang selbst die Geistlichen,
„Bischöfe und Erzbischöfc, wurden den Empfängern von
„Bcneficien gleichgcstelll, nmsslen wie diese Treue schwö-
„ren und sich konnnendircn. Daim hatte die Verleihung des
„llerzoglhums oder Amts eine gewisse Aehnlichkeit mit
„der Verleihung eines Beneficiums; bei den fremden Fürsten
„glich die Unterwerfung ihrer Herrschaft unter die Gewalt
„des Kaisers der Aullragung von Gut au ein Stift oder
„einen mächtigen Weltlichen, dius man zu Beneficium wieder
„empfing."

Zoo werden verhoudingen die volstrekt geen uitvloeiscis
waren van het stelsel, toch naar zijne beginselen uitgelegd
en daardoor behcerschl. De Graaf b.v. was eigenlijk .slechts
Ambtenaar, bestuurder van een onderdeel des Byks; Inler
werd dit ambt echter als Beneficium uitgegeven en wenl
voortjian de Graaf minder als ambtenaar dan als leenman
beschouwd. Hel eind-resultaat van deze feodali.sntie «)p

73

bijna elk gebied was de bevestiging van bet overwicht,
dat de inheemsche adel, (de barones) reeds over de vrye
landbouwers had verkregen. Van boven en van onderen
stroomden hun macht en grondbezit toe. Minstens even
lalryk als dc beneficia van den souverein waren die,
welke formeel van den vazal uitgingen en doorgaans door
een onteigening van den vroegeren grondbezitter waren
voorafgegaan. De nood of minstens een overwegend belang
drong hem, zyn klein grondbezit aan den machtigen nabuur
af le staan, wiens bescherming hy daarmee kocht cn
jegens wien hy oorspronkelyk geen zware verplichtingen
op zich nam. Dat werd anders sinds den tyd, waarin de
machtige leenmannen des Keizers zich van dezen oriaf-
hankelyk begonnen le maken. Dc handhaving van hun
zelfstandigheid eischic legers en geld; en zoo werden
hunne ondervjuwUlen tot voortdurenden krygsdienst cn de
latulbouwers tol zware opbrengst in gold of natura ver-
plicht. Overigens had dc Connnendatio algemeen tem gevolge,
dal de adel on de gcostolykheid, die nu <loorgaans in den
leonband waren opgenomen, by elkander en by bunnen
leenheer steun zochten en allengs een vyandige houding
tegenover de gewone vryon aannamen. Soms ziel men
Wel de CJraven opkomen legen do aanniatigingon der ba-
ronnen, en trokken de sleden party van deze onecnighcid,
om voordeolige handve.slcn le bedingen, maar lol de
sleden bleef de opkoimt can den derden sland ilan ook
grootendeels boperkl on de vrye boerenstand nuiakte allengs
inoer en meer plaal.s voor lijfeigenen en grondhoorigen.
\'^ovon haalde ik eenige voorbeelden aan van Markge-
nieenten; die humio onafhankelyheid door de middeleeuwen
beon hebben gchaudlmafd, nuiar de regel wa-s, dal zy in hel
lA\'cnverlmnd werden opgenomen. Voor Duit.schland berustte
deze feo«lalisatie oj) hel feil der verovering door do Fran-
ken. De Snksi.sclio en Uciersche Hertogen werden Vazallen
des Keizers, en zy wisten hel .stelsel, dat hun eigen zelf-

7i

I

}

standigheid had opgeheven, zeer spoedig binnen de gren-
zen van hun leen ten hunnen voordeele te gebruiken. Daartoe
stond hun vooral ten dienste de derde hoofdinstelling der
feodaliteit, de Immunitas, waartoe ik thans overga. Vooraf
een enkel woord over de administratie in de Frankische
Monarchie.

Karel de Groote trachtte de eenheid van zijn keizerrijk
door eenheid van bestuursinrichting te verzekeren. De
onderworpen volken werden mecrcndeels gelaten onder
bestuur hunner Hertogen, maar deze verloren hun zelf-
i j standigl^id en werden ambtenaren der kroon. Het ryk

was iuïgraafscliappen (comitalus) verdeeld deze weer in
/ \' (^gouwen) e«—tic- gouwen weer-in schoutambten. Uiteriyk
verschilde de centralisatie, die Karel de Groote beoogde
I en zelf ook wi.st te handhaven, niet van die in het latere

ï Hom. Rijk. Dc instellingen zyn volkomen dezelfde: slechts

\' de namen verschillen. Dat de Mark- en Gouwgraven gewoon-

i lyk uit de inheemsche baronnen gekozen werden is zeer

i;! natuurlijk en even natuurlyk Is het, dal de Keizer hen door

\' gunslbcwyzen van allerlei aard aan zich trachtlc te vcr-
\':j binden, De Graaf was legerhoofd, belaslinghoiïer, gedeeltclyk

wetgever cn rc»chtcr, in een woord vertegenwoordiger des
S: Keizers. Aan dezen was hy vemntwoordelyk en aan de

-; kontrole der „nil.ssi dominici" onderworpen. De Immunitas

• nu beslaat in een /lerstel van de onafhankelijkheid van zulk

een hertogdom of graafschap. Waitz geeft aan het woord
een meer beperkten uitleg: „Diese (die Imnumität) ist
„ursprünglich nichts als Steuerfreiheit, die nach römischen
„Grundsätzen bei allem Fiskalgut galt; aber auch daim
„bestehen blieb, wenn dies in andere Hände überging, und
^„auszerdem namentlich den Kirchen für alle ihre Bcsitzun-
„gen verliehen ward, und sich also bei königllcheti und
„kirchlichen Bencfccicn fand. Sie ist aber .so verstanden oder
„ausgedehnt worden, dasi die Besitzer die Abgaben uml
„Ijeintungen , tcflehe urspnlnt/lirh dem KOnig ijebilhrteu, von

iL

/O

„ffcM Eintjesesseueu uur für sich erhielten, und dann auch
„die Rechte übten, welche mit denselben in Verbindung
„standen d. h. namentlich die Gerichtsbarkeit, die hier
„zunächst auch von der financiellen Seite, als Grund für
„die Erhebung der Gerechtsgefälle, in Betracht kam. So
„ist diese bald mit den Beneficien verliehen, bald beson-
„ders, aber auch in diesen Fall lieber wie ein Beneficium,
„denn zu Eigenthum, immer nicht gleich in vollem Umfang,
„aber im Lauf der Zeit in ausgedehnterem Miusze. Und ebenso
„verfuhr man mit anderen noheiüjrechten, die Einkommen
„gewährten; wie man Kirchen und Abteien zu Benell-
„cium gab, so auch andere Sachen und Rechte: Fischerei,
„Zölle, Brückengelder und dgl." De hninuniteit, eerst
vooral aan kerkelyke lichamen geschonken, maakte
den grondheer feitelyk Soeverein op zyn gebied. Ily
zelf mocht tot den keizer in een persoonlijk afhankelijke
betrekking staan, zijn onderdanen hadden slechts met hem
te maken. Van zyn vonnissen geen apiH-l, legen zyn
hefllugen geen verzet, tegen zyn aanmatigingen geen
be.scherining mogelijk. Do uilbroi«ling van de Immunitas
valt samen met den verachterenden toestand der Fran-
kische Monarchie. Vooral in Normandie bereikte zy een
lioogeii ontwikkelingstrap; de Normaiidische Hertogen
waren zoo volkomen onafhankelijk van tie latere Karo-
lingers, dat hun naam van Vazallen iel.-« ongerijmds was
geworden. De samenhang met hel Beneficium is daarom
zoo nauw, omdat de Immuniteil zelve min of nieer als
beneficium werd aangemerkt. In de latere middeleeuwen,
loen alle leenen erfelyk en bijim alle leenen onafhankelijk
van (h\'ii keizer geworden waren, werd de verlcenlng van
Inmmiiileit ecn onimodigc vorm, hel hoofdver.schll bleef
ook oj) den dimr dc belaslingvryheld van dc leenen,
waaraan Immuniteit wjis loogekcnd; .slaalsreolilclijke on-
ariiankelykhcld bcilond reeds en als zy niel bestond .school
later «Ie Immnnileit te kort nm hanr Ie .««cheppen. Voor

7G

het grondbezit is deze instelHng van veel belang. Immers
het recht om in zeker grondgebied alle belasting te heffen,
gaf spoedig aanleiding lot een soort van opperrecht op
allen belastbaren grond. De woeste grond behoorde sinds
het Kehcerrijk óf, als hü niet in Beneficium was afgestaan
aan den Soeverein, óf, was dit wel geschied, aan den
grondheer. Deze had in het eerste geval ook beter ge-;
legenheid, rechten op dien grond le verkrijgen dan de
Markgcmecntcn, welker instellingen niet op uitbreiding
van hun gebied zijn aangelegd. De nabybeid van een
„Frohnhof," ook waar het geen gezag over de Mark uil-
oefende, benadeelde haar grondbezit toch allyd in sterke
male. En maakte de leenman zelf deel uit van het
Markverband dan was het eindresultaat gewoonlyk een
Commendatio der kleinere grondbezitters aan den leenman,
die voorlaan zyne vroegere gelyken als pachters kon be-
handelen. Voor de Vryc Mark Irecdl de Ilofmark, voor
hel vryc grondbezit hcl leenroerig bezit in de plaats.
Naar buiten breidde zich do macht der baronnen in even
sterke mate uit. „Und auch innerhalb der groszen Ilcr-
„schaflen, in Francien selbst wie in den andern, gab es
„Vassalien, die auf ihren Besitzungen alle wesentlichen
„Mohcitsrechle erlangt hatten und diese so out tcie uuab-
Jiäugig üblen. Sie heiszcn jetzt regelmässig Barone, ein
„Wort, das mitunter auch die höheren milumfasst; von
„ihnen sagt een französischer Jurist des 12 Jahrhunderts:
„Jeder Baron ist Souverän in seiner Baronie (Gw/Mfw barons
est aouvraim en sa baronnie). Waar Immuniteit verleend is,
bezit deze onaf hankelykhcid wellel(jk sanktie. \'l Gevolg was,
dal hcl opperrecht des Iccnmans zich van den grond die hem
jn eigenlyk Beneficium was afgestaan, ullbrcidde over hel
geheele gebied, dal hy bestuurde. IJel zuiversl vertoont zich
dit bcgin.sel in Normandiê en later in Engeland. Als vaste ka-
raktertrekken van den langzamerhand opgewassen Leen-
•sljuit geofl Waitz de zes volgende vorschynselen.

/ /

„I. Ein gröszeres oder kleineres Theil des Grundbesitzes
beruht auf besonderer Verleihung des Herrschers: »«jÏ/^m-
ter wird dieser ah Herr oder Oberlierr des ganzen Gnind
und Bodens angesehen uml aller Besitz von ihm abgeleitet.
(Dit laatste is in Engeland hel geval.)

II. Ein grösseres oder kleineres Theil des Volks befindet
sicli In einem besondern persönlichen Verlnillnisz zum
Herrscher, nicht blosz in dem Allgemeinen Unterthancn-
verband.

III. Staatliche Leistungen und Pflichten nehmen einen
persönlichen, geirissermassen privatrechtlichcn Charakter an:
Kriegsdienst, Abgaben u. s. w.

I\\\'. Staatliche Hechte werden mit dem Ixtnd oder auch
einzeln für sich an Private nilbertragen.

V. Ein Theil des Volks, regelmässig der bei weitem
grössere, befindet sich in einem näheren persönlichen Ver-
hällnisz zu Andern, die auch die staatlichen Hechte über
sie üben, steht also in einem nur mittelbaren Verhällnisz
zum Herrscher.

VI. Die Angehörigen des Staats befinden sich politisch
tmd rcchllich in ganz verschiedenen Verhällnis.sen, in wescn-
licher Rcchlsungicichheit.*\'

Hoc deze eindtoestand uil Beneficiun», Va.ssaticum en
InununitiLs is voorlgekomen z<d na \'t voorafgaande naar
ik hoop duideiyk zyn. Vrüheid cn golijkheitl behooren
nu tol hel verleden. Zelfs waar de Mark, zooals in Zwit-
serland, haar zelfstandigheid handhaaft, misl zy de soeve-
reiniteit in theorie. Haar grondrcHihten zu\'n luin allerlei
inbreuken blootgesleld, die den .schü" van recht kunnen
«uumemen. Tusschen ridder cn boer bestaat een hemoJs-
brecd onderscheid, en van krachtdadig verz(jl van den
laal.ste tegen den eerste is geen sprake meer. Gemeenschap
van grondbezit bcstjuil voornamelyk binnen <len kring der
Ilofmark, cn djuir berust zy thans theoretisch op betrok-

78

kingen tot een gemeenschappelijken grondheer, niet meer
op betrekkingen der landbouwers onderling.

De wijze van landbouw ondergaat geen gewichtige ver-
anderingen; de aandeden in den bouwgrond worden
meer en meer vast, maar den driejaarsbouw wordt ge-
handhaafd en ook de rechten op de gemccnlewcide en
de andere bestanddeelen der vroegere Gemeene Mark worden
nog uitgeoefend, zü het dan ook onder toezicht van den
grondheer, die er steetls op uit is, die rechten tc bejxïrken
in het belang van zijn „Manerium" „Gurtis" of Frohnhof."

Van zelfstandige rechtspraak der Markgenooten komt
even weinig in als van eigenlijke autonomie. De eerste is
geheel op den Soeverein overgegaan en de laatste wordt
in gemeenschap mot den machtigen grondheer uitgeoefend.
Het grondbezit is bezwaard met hecrcndicnstcn, cn zelfs
de meest vrije pachters zijn tot homagium Jegens den
grondheer verplicht. Bij twyfd omtrent grondrecht wordt
altijd uitgegaan van de onderstelling, dat rechlcn der
landbouwers op bewilliging van don grondheer berusten.
Dezc had er doorgaans minder belang by, de gunsl
zyner boeren lc winnen, dan zich nauw by zyncn leenheer
aan tc sluiten. Had hy zich van dozen onafhankclyk ge-
maakt, dan verleende hij aan opkomende vryc sleden
wd eens bescherming legen zyne ondcr\\\'azallen, doch niel
meer dan voor do bevestiging zijner eigen macht over
die vazallen noodzakdyk was. Dc landbouwende Mark-
gemeenten slonden cchtcr le onmidddlyk onder hunne
eigene baronnen, dan dal de Hertog of (ïnuif veel invloed
len hunnen gunste kon uitoefenen. Dc bi^ronnen waren
evenwel doorgjuins tevreden met de volkomen ondcr-
worj>onheid hunner boeren, zonder de beperking van
hunne groiulrechten zoover le dryven, dat de opbrengst,
die de iMichlcrs hun .schuldig waren, al te aanmerkelyk
verminderde. Vandaar dal de gobniikcn van den eigen-
lijken landlKïuw zich zoo lang hebben gehandhaafd en men

UMfa

don (Inejaarsboom- nog in zoo vele streicen vun
Duitscliland en Engeland aantreft. In theorie berusten zij
echter steeds op den wil of dc bewilliging van den grond-
heer en moeten in de archieven van het Mancrium hunne
sanktie vinden.

Oorzaken van buiten en van binnen werkten zoo een-
dmchtig samen, om den Germaanschen landbouwer, die
tevens krygsman was en meóstemde in de Volksvergade-
ring, te doen ontaarden tolden Duitschcn en Engelschen boer,
die onbedreven is in den wapenhandel en weinig of niets
heeft in le brengen legen de wetgeving cn de rechtspraak
van den grondheer. Dal tal van Marken een geheel andere
ontwikkeling «loorloopen en zich lol vrye steden opge-
werkt hebben, is vun weinig belang voor de vorming
van hel grondbezit, dnl inde konstitutie der Europcc.sche
stetlen oon hoogsl omiergeschiktc rol speelt. Danrenboven
ontstonden dio steden meestal eerst in de latere helft «lor
Middeleeuwen, toon eon groolere centnilisatio van het
konlnklyk of koizerlyk gezag do macht der fiHxlale grond-
bezitters begon te be.snoeien. Ook hier is dc toestand van
Frankrijk en Duit.schland siruls de invoering vun het Leon-
stel.sel moeielijk in algemeene Irekke«« weer le geven.
Vooral de juridische konstruktio van hel grondrechl in
do talrijke Ilofmarkon levert onoverkomelijke zwarig-
heden op voor Duitscliland, en ik maak inü «Ie taak
gemiikkolyker door als type der Onvrije Mark, dor
Heerlijkheid, den Engelschen Ma.voi» to behandelen. Aan
de hand van Narse, Maixk en De Laveleve, zal ik dus
Imchten, oen .sohet.s le gevon van de ontwikkeling van
hol grondbezit in hot midilel-ceuw.schc Engelan<l.

if

piii

■ I:

80

II. De Onvrije Mark (Manor) in Engeland. (\')

De geschiedenis van het Engelsche grondbezit is een
ryke bron voor de kennis zoowel van de grondrechten,
in de Vrije Mark, als van die in de Heerlykheid, de
Onvrije Mark uitgeoefend. Sinds de verovering door de
Angelsaksen en .Denen, is de aard van het grondbezit
daar aan zoo verschillende invloeden onderhevig geweest,
dat bijna alle verschijningsvormen van de Mark er vroeg
of laat worden gevonden, behalve misschien de twee
uitersten: volkomen Vrye en Onvrye Mark.

„De zeeën, die hel omringen," (zou men Prof. N. G.
PiERsoN, die deze opmerking omtrent Java maakl, kunnen
nazeggen) „hebben de vreemde veroveraars niet geweerd."
Integendeel is Engeland achtereenvolgens met nagenoeg
gelyke lusschenpoozen door Romeinen, Angelsiiksers,
Denen cn Normandiërs overstroomd cn het laat zich
begrijpen dal deze ondenverpingen niet zonder invloed
zijn geweest op hel grondbezit. A priori reeds kan
men verwachten: sterk verschil van standen, daar de
veroveraar zich zelden golyk stelt met den overwonnene,
willekeurige beschikking over grond met schennis van
beslaande rechten on slcrke • c^lralisalie van het gezag
onmiddcllyk na de verovering. Inderdaad trelTen wy deze

drie verschynselen, zoo irmig mot het grondbezit samenlmn-

■j

jt Cl Hoor Namk (t p.l wordt oon uitvoert« oventlcht rorovon *»n d« »i>r-

▼ormiDR v»n dn Eiii{i)>«cIia Msrk tol Manor rtn af den AiiRatMkiiMclipn lUd lol
op beden, vooral uit ekonomUoh oofniunl. UtiitK (l. a. p.) «aai ntt van »eu
korte acbeU vao deu type van den Mauor, welk« kouaUtnll« uit aUaUrerhlo-
#iyk en ekonoroUrb ooKpuDt bU In brecde Irekkon teekent, om alcb daarna af
1« vraiten, hoe die Xanor uit de oude Mark I* voort4{ekomen en welke «pofen
van die aOiomiit er uor In lo vinden *Un. De I.aviilrrr(l. a. p.| Reeft *«n alre-
Reronen overcleht van de ontwikketlDff van bet EnseUcb Rrondbetli van het
l>einn der KnReUche hutorie tot op onxen lyd.
VeriiPlUk overlRcna Macauuav. Iiutory of Eniiland.

81

gende, na elk dezer veroveringen In meerdere of mindere
mate aan.

Van de Romeinsclie heei-scliappij is weinig bekend en
in het maatschappelyk leven der Engelsche bevolking
scbynt zij niet diep le hebben ingegrepen; toch zal hier
het I^omeinsche Recht zijn gewone uitwerking niet gemist
hebben, door aan bestaande verhoudingen (als b. v. die
lusschen vryen en lyfeigenen) zyne sanklle le verleenen,
en daardoor een bepaalder inhoud te geven.

Men kan onderstellen, dat de Markgemeenle by do
oorlogszuchtige Brillen voor den Romeinschcn lyd nog
niel lot haar recht gekomen was, en dal de heorschappy
<lor Romeinen daaraan dus weinig geschaad hocfl. Waar-
schynlyk was de grondgemeenschap, evenals in het
Frankryk der latere middeleeuwen, voornamelyk beperkt
lol de halfvryen, hoorigen of slaven, welke stand van
het ons bekende begin der Engelsche geschiedenis dag-
ItH-kcnl. Dc conlralisalie van hcl Romcinscho bestuur was
hier niet by nuichto, den geheelen maalschappolyken
toestand le wyzigen, en bracht zelfs niel die groote
Werken van openbaar nul of genoegen (wegen, amphi-
(iieaters onz.) tol stand, die men in byiia alle andere
laiulen vinill, waar do Romcinscho adelaar is doorge-
<1 rongen.

Wal de scheimis van beslaande rechlcn belrcfl, behalve
door do gewone koncc-ssles van grond aan veteranen en
andero legioonsoldolen .schynen do aansjmiken der Inboor-
iingen o|i hunnen voorvadorlyken grond weinig gekrenkt
le zyn.

Met het Angelsaksisch lydvak, waarin ook de gedurige
invallen der Denen in hel Noordoosten, die mol hunne
vestiging op Engelschcn bodem eindigden, thuis liehoorcn,
belro<lon wy een vasleren grond. Do krygers van IlENni.sT
on IIoasA liadden hun Germaanschen gccsl van vereeniging
(vgl. boven) ju\'ot in de bosschen van Oost-Friesland

82

achtergelaten en vooral door toedoen van den bevolkings-
aanwas, die op de verovering moest volgen, en zooals
ik boven betoogd heb, doorgaans de hoofdoorzaak van
de stichting der Marken geweest is, kon het niet uit-
blijven, of de Germaansche Mark moest spoedig zijn
wedergade vinden op Britschen grond. Van gelijkheid
aller Markgenooten of zelfstandigheid der Marken op
staatsrechtelijk gebied echter kwam weinig in. Vooreerst
bestond er een blyvend koninklyk gezag, belichaamd in
de leden van éen stamhuis, dat wel is waar door de
volksvergadering (witena) werd gekontroleerd en dikwijls
beperkt, maar toch van den aanvang af de volksregcering
uitsloot. Voorts is op Engeland vooral Maine\'s opmerking
van toepassing, dat aanhoudende oorlogen nadeelig werken
op gelijkheid der stamgenootcn. Dit alles is op dc Denen
evengoed als op dc Saksers toepasselijk. Ook bestonden
cr by beide volken adeliykc geslachten, welker leden
dikwyls het bestuur kregen over uitgestrekte landstreken,
en niet slechts gevreesd, maar ook geaclit on bemind
waren zoodat hun privaat grondbezit voortdurend aan-
groeide; ook bezat tegen de O\'\'® eeuw do gecstelykheid
rectis grooten invloed cn breidden zich hare eigendonnncn
even zeer uil als op het vjLslcland; ook woei er iels
van den geest der Frankische Centralisatie op de
Engelsche Koningen over, ofschoon de WUnut dc .soeve-
reine macht in laatste instantie vcrtogcnwoordigdo. (\')
hl algemeene trekken komt hel Angelsaksisch koninkryk
alzoo mol dc Frankische monarchie in haar eerste ontwik-
keling overeen. Het ryk was ingedeeld in gr;iafschap|)en,
welker bestuurders ambtenaren dor Kroon waren, maar
/loorgaans uit dc aanzieniykc ge.slachtcn worden gekozen.
De beginselen der feodaliteit waren in sterke mate aan-
wezig, al berustte het regeeringsslelsel ook niet op

(\') nu lilUkt OM. uit bet frll, lUi kurt vi\'>or cl«ii NormautllTh<TU Inval HAMOl.b
Jiior dic ToIkjivcritadcrinK tol KoninR wrM RokoMn.

63

Beneficium, Vassaticum en Immunilas in den vollen zin,
zoodat zich in Engeland nooit volkomen onafhankelyke
Leenen hebben gevormd. Aan den anderen kant trad de
Markgemeente reeds in den aanvang dezer periode meer
op den achtergrond dan in Duitschland het geval was,
en zag men „le pays couvert d\'une foule de domaines,
maneria, d\'étendue Irès-dlfférente, depuis le maneriolmi
d\'une charme jusqu\' au Uüifundium de cinquante char-
„rues." (\') Op het feit der verovering scbynt het beginsel
berust te hebben, dat de woeste grond was: folcland,
waarover dus de Koning als vertegenwoordiger dos volks
beschikken kon; na verloop van tyd ging de Koning
»MO jure over dien grond beschikken en kwam de uitdruk-
king: cynintjes {Konings) folcland in gebruik. Door deze
beide wyzen vnn beschikking werd dc grond hocland, (dal
is boek-, gorcgistreonl land) bizondere eigendom des begif-
tigden. Niet alle bizondere grondeigendom berustte op deze
konce.sslên, en zyne uitgestrektheid was dan ook bclang-
rÜk in verhouding tot den gemecnschappelUkcn eigendom
der Marken. Dal hel bocland gewoonlijk aan de aanzien-
•Üke geslachten, die rondom den troon waren geschaard,
te beurt moest vallen, ligl voor de hand. Uit dc verschil-
lende grootte der Maneria van dien tijd blijkt echter, dal
ook gewone vrijen dikwijls met bocland werden bcginigii.
^^ngoiykhoid van standen, ccntndisatie van bestuur, be-
schikking over grond, waarop geen scherp geleckendc
rechten werden uitgeoefend, talrijke oorlogen, uitgebreid
Rrondbezil van Kerken cn Kloosters, toenemende indivl-
«lueele gromieigendom; al deze hoofdoorzaken van den
ondergang der Mnrk bestonden reeds in de Angelsaksische
jx?rio<lo. Het gevolg was, dal uil byna elke Mark een Ilecriyk-
beid (Mnnor) onUtaan is. Toch vindt men nog in onzen lijd
\'n Engeland zóo talryke sporen van gemeenschappelijk grond-
l^ezil, (lat de eendruchlige samenwerking van zóo talrijke

\'•) Lavurys I, p. 13«.

ii-

84

faktoren van ontbinding, later nog versterkt door den
U ii over%vegenden invloed van het Leenstelsel, niet bij machte

blijkt geweest te zijn, den geest van vereeniging („Spirit
of Association" zegt Maine) der oude Germanen geheel te
verdringen. Gedeeltelijk is dit te verklaren uit de krach-
tige waarborgen, die van oudsher tot op onzen tyd in
Engeland voor de persoonlijke vrijheid bestaan hebben.
Zonken soms de vroegere Markgenooten tot het peil der
villami, daartegenover stond, dat op den bodem van een
Manor, in den aanvang door den grondheer met behulp
zijner lyfeigenen gesticht, zich dikwijls een halfvrüe iMark
heeft gevormd, zoodat het doorgaans moeielijk is uit te
maken of de „tenure" der dorpelingen oorspronkelijk vry
of onvry geweest is. De gang van de vorming van het
grondbezit was van de lO*"" tot de iC* eeuw in Engeland
min of meer tegenovergesteld aan dien op het vasteland.
2Jag men daar in de 14*\'\'\' eeuw op het platteland slechts
leenheeren, leenmannen en hoorigen, in Engeland bestond
destü\'ds een welvarende landbouwstand (yeomeii), wier
dapperheid de meeste overwinningen op de Franschen
heeft bevochten. Zag men twee eeuwen later op het
vasteland de vryheid on gelijkheid ten voordeele van den
burgerstand ontkiemen, terzelfder tijd (1547) hield liisschoj)
Latimer aan het Hof van Eduahü VI zijn beroemde „Smnon
of the Plough" waarin hü den adellijken grondbezitters
verweet „Inclosers, graziei-s and rentniKsers" te zijn, dio
de roemrijke yeonmmj van weleer verlaagden tot onterfde
viüeim en uitroept: „de herder met zijn hond heeft de
plaats van den verjaagden landbouwctr Ingenomen"; ter-
zelfder tijd beschuldigt IJEnNAnn Gn.rin de yeitthnrn vmi
;Ule.s te bezitten behalve ynitleness en er geen g(?wetens-
bezwaar van te maken, „ongelukkigen uit hun woningen
„te verdrijven." Leggen deze uilingen ccn sterk getuigenis
af tegen dc goede waarborging der persoonlijke vryheid,
waarvan ik boven sprak, daartegenover slaat het feit,

85

dat sinds de regeering van Jan II de versmelting van
Normandiërs met Saksers en Denen de opkomst der steden
ten gevolge had, en dat ook op het platteland de oude Mark
zelden\'geheel vernietigd werd. Men staat verbaasd, zegt
Maixe , niet slechts van de sporen van vroeger gemeente-
lijk grondbezit, maar ook van de groote uitgestrektheid
van gronden, waarop nog thans oude Markrechten worden
uitgeoefend. In hoofdzaak hoeft de Driejaarsbouw (Droifel-
dorwirthschaft) zich op vele plekken tot op onze eeuw
gehandhaafd. De theorie van den oorsprong der grond-
rechten van de „cpmmoncrs" wordt door dc Engelsche
rechtswetenschap aan de Nonnaiidiffch« Vcroverwg vastge-
knoopt, maar het slaat vast, dat niet alleen de heerlijke,
niaar vooral ook de gemeentelijke grondrechten somtijds
ouder zijn. Vonr Engeland vooral Is waar, wat Maine zegt
van het overwicht dat enkele familiën, van oudsher tot
do Markgenooten behoorende, door hunne afstannning cn
steeds aangroeiende macht over do geheele Mark verkre-
Ren. Uit zulko familiën kwam de Angelsaksische on Doenschc
ïidel met zijne Maneria voort, om later door tic Norman-
«lischo overweldigers geheel overvleugchl te worden. Na
do verovering gevoelden zich deze Angelsaksische cn Dccnschc
baronnen aanvankelijk inniger verbonden met hun oude
dienaren en grondhoorigen, die mot hen grootendcels uit
<5enen bloetlo stamden, dan met de troLsche Fran.sch spre-
kondo vreemdelingen, dio hen in alle.s, zelfs in den wapen-
\'•»iidel, in de .schaduw stolden.

De versmelting der beide nissen had zeer langzaam
plaats (\') en eerst sind.«i de koalitle van Saksischen, Deenschen
en Normandischcn adel in verbond met de steden legen
Jan II, die volgons Macaui.av do Engelsche nationaliteit
voor het eewt wakker .schudde, begon de .scherpe afschei-
\'bng van Normandiërs en Engelschcn tc verminderen.

Mn AruAt, IlMorr of Kii«i«U»i.t cnwiHf-r I i»«»>.lin.

86

Men kan zich nu verschillende gevallen denken van
vestiging van nieuwe of wijziging van beslaande rechten
door de Normandische verovering, die het Leenstelsel tot
de basis maakte van het Engelsche grondbezit.

L Een Normandisch of Engelsch edelman ontvangt van
den Vorst een uitgestrektheid gronds in leen, waaronder
veel bosch-, gras- en andere onbebouwde gronden. Hierop
bouwt hij zyn Manerium, laat het omliggende land door
zijn krygsmakkers of villeins of door reeds op den grond
gevestigde villeins ontginnen, en slaat aan laatstgenoem-
den een beperkt deel van den bouwgrond cn daarmee
evenredig aandeel in veld en bosch af, onder verplichting
om op de „demesm lamls" (terra dominica) die hy voor
eigen gebruik bewaart, en door andere villeins Iaat
bewonen, zekeren lyd in het jaar te werken en hem
de opbrengsten, die de gewoonte aan dergelyke boeren
oplegde, daarenboven te leveren. Dit heel dan „base ienure."
De pachters zyn onvry en hun grondbezit dryfl geheel
op de willekeur van den Lord. Liggen er reeds dorpen
in het hem in leen gegeven gebied, waarin geen groote
Mancria bestaan, dan zal hel den nieuwen grondheer ge-
makkclyk vallen, zyn soevereine rochlcn o|) den tcoestm
(jrotul dier dorpen krachtdadig uil lc oefenen door bewei-
ding met zijn kudden, „enclosures" (afsluitingen) van on-
gebruikten grond, enz. en ook langzamerhand de „free
tenures" der Markgenooten, lot „base tenures" le <loen
ontaarden. Is hy eenmaal zoo ver, zoodal alle grondrechten,
vooral op onbebouwden grond, der vryc Markgenooten
geacht worden op zyn lankmoedigheid tc berusten („by
sufferance of the lord") dan ligt het voor do hand, met
enclosures, pacht- en liendhefllngen en de vordering van
heerendiensten steeds vrymoediger door le gaan. (\') Sinds

J»J 7.00 werd »»n d«> cominoDtr« betreffend* do aemeen« Weidn bet b«wO«
tpgonoTPr drn lord RKTorderd .quod non b»b«nt «ufUrleiitem pAiinnim qutnttim
ktilnM »<1 leneineix» *na.** (Hlatntnm v>n Mrrtnn I3M).

87

Jang is men vergelen, tlal hel recht op een aandeel in
den bouwgrond in de Alark van oudsher berust heeft op
de persoonlyke eigenschap, van uit een rechthebbende
familie geboren te zyn; de verhouding is omgekeerd en
thans is de hoedanigheid van Markgenoot afhankeiyk van
hel bezit van Huis en Erf in de Township, \'t welk door-
gaans „bij copy of the court role," d. i. mei bemoeienis
van den grondheer of ecn zyner ambtenaren moet worden
verkregen. Willen de connnoners eenig rechl tegenover
den Lord bcwyzcn, dan moeten zy dc stukken van over-
tuiging gewoonlyk in dc archieven van Manor zoeken,
waar ze in zoodanig geval tcclUchl niet zullen gevonden
worden. De feodale theorie, die den lord als goedgunstig
gever van alle grondrechten binnen zynen Manor voor-
steil, schenkt zoo haar zedclykcn steun aan allerlei aan-
maligiiig en afpersing. Zooals ik boven reeds zcide, begon
dc vertlrukking van den landbouwstand In Engeland in een
tü\'lpcrk, waarin op hel vasteland van Europa do derde sland
Welvaart en invloed verkreeg. VoonU toen weideland
kostbaar geworden was door dc prysverhooging der wol,
lam dc wcderrechtclykc onteigening der connnoners door
de „inclosers, graziers and rcnlraiscrs" op onrustbarende
Wyze toe. Zoo amalgameerde dc toestand der oorspronke-
Hikc hoorigen (villeins) cn die der oorspronkelijke vrijen
(commoners), op ecn eigenlijk Leengoed gevestigd, en wordt
l«cl moeielyk lc bcpjden waar van oudsher vrijheid, cn
waar slavernij beslaan hccfl.

Vragen wy ons af, hoe de verschynselen van groiulbe-
5\'H in zulk ecn Alanor rccht.skundig gewaardeerd moeien
Worde, dan zien wy eer» geheele omkcering der vroegere

verhoutlingen.

Sinds dc verovering huldigt hel Engelsche Recht dc
tlicoric, dal dc Koning is: ehjemuir ran den Engelscheti
grond. Daarop berust het Leenslelsel, <lal nog than.s dc
I)iLsis uitmaakl van li<«l Engelsche grondrecht. .Meer dan

88

elders werd in Engeland van dat opperrecht des Konings
ernst gemaakt en men zou dus uit dat oogpunt de
„tax-^ kunnen beschouwen als de voorwaarde, waarop de
leenheer den grond aan zijne leenmannen afstaat. Heeft
deze theorie in den tegenwoordigen tijd minder beteekenis
doordat de dichtheid van bevolking bijna allen grond in
privaat bezit heeft gebracht, Maine kan er toch zijn over-
tuiging op vestigen, dat de bizondere grondeigendom van
den tegenwoordigen tijd, waarvan het recht des leen-
mans op den bouwgrond van zijn Mancrium (deinesne land,
terra dominica) de inkarnatie is, slechts de vrucht mag
heeten van de feodalisatie van Engeland en dus niet de
basis, maar dc top van hel stelsel der grondrechten uit-
maakt, welks grondslag integendeel dc beschikking van
den Soeverein is. Zeer .sterk Ireedl dus in hot Engelsche
recht de wil van het Staatsgezag als faktor van hel
grondrechl op den voorgrond. Evenzeer wordt hel konink-
lijk gezag daar geacht le zyn „the fonnlain of :ill juslice."
Dal de Koning hier niet als antokniat, maar als ver-
tegenwoordiger van den staal beschouwd wordt, bohoon
{joon betoog. Stapt mon over deze theorie heenon beschouwt
men gemakshalve den Lord als eigenaar van zyn Manor
dan brengt deze delegatie mede, dal binnen den kring
van dien Manor van geen ander eigendomsrecht op den
grond spi-ake is dan van hot zyne. Het Engelsche woord
„tenure" geefl den tusschentocstnnd tusschen huur en
eigendom, waarin de gronden der commoncrs vorkeoron,
eigenaardig weer. Hoof<lzakeiyk wordt de tenure in free
en base tenure onderscheiden; de eerste is afkomstig van
hel grondbezit der vroegere vrye .Markgenooten, de laatste
vtin dal der hoorigen van den grondheer. Hel gezag over
de agrari.«che aangelegenheden vnn den Manor benisl
theorelisch op den „Manorial Court," waarin de frco
Icnants, die aan zekere voorwaarden voldoen, zitting hebbon.
„The boiul," (zegt Maine p. 139) „which kopt the Manorial

89

„group logether was evidently the .Alanorial Court, presided
„over by the lord or his representative. Under the name
„of Manorial Court three courts are usually included,
„which legal theory keeps apart, the Court Leet, the Court
„Baron, and the Customary Court of the Manor. I think
„there cannot be reasonable doubt of the legitimate descent
„of all three from the assembly of the Township. Besides
„the wide criminal and civil jurisdiction, which belonged
„to them, and which, though it has been partly abolished,
„has chiefly lost its importance through insensible decay,
„Ihey long continued in the e.verciso of administrative or
„regulative powers, which are scarcely distinguishable from
„legislation. Other vestiges of powers e.Kertod by the collec-
„tive body of free owners at a time, when the concep-
„tlons of legislation and judicial authority had not yet
„been scpandcnl, remained in the functions of the Leet
..Jury; in the right, asserted for the free tenants, of sitting
..as Judges in the Court Baron: and in the election of
..various petty officers." Kn wat verder: „Kven in the
..last cxtremily of decline, the Manorial Courts have not
..wholly ceased to be regarded as the tie, which connects
i.the counnon interest of a definite group of persons engaged
..in the cultivation of the soil. .Marshall („Hural Koonomy
„„of Yorkshire" 1. 27) mentions the remarkable fact,
..that lhe.se Courts were sometimes kept up at the be-
..giiming of the century by the vohmtary consent of the
..neighbourhood in certain districts, where, from the
„disappearance of the servile tcnui-es, which hud enabled
..the Customary Courts to be conlinued, the right to hold
..them lind been rorfeited. The Manorial group still sufll-
..clonlly cohere<l for it, to be felt .some ronnnon authority
„was re(iuiro<l to regulate such matters as the repair of
..minor roads, the cleansing of rivulets, the a.«!cerlainmont
..of the sufficiency of ring- fences, the asse.^i^ment of the
„damages of impounded cattle, the removal of nuisances.

90

and the stocking of commons." De Manorial Court was
de band, welke de commoners aan den lord en daardoor
aan elkander verbond. Van onmiddelijke betrekkingen van
grondrechtelijken aard tusschen de commoners onderling is
geen sprake meer. Zij zijn alle ondervazallen, pachters van den
Lord, leveren hem in het eerst vooral hand- en spandiensten,
ij later vooral pacht (zy \'t soms dan ook slechts in naam) en vinden

den grens hunner grondrechten indien van de zyne, welke vrij
uitzetbaar is. Voor het begrip van Manor is de aanwezigheid
van free tenures even onmisbaar als die van base tenures.

„Both kinds of land Tenemental lands\'\' en het ..Lord\'s
„Domam") are essential to the completeness of the Manorial
„Group. If there are not Tenemental lands to supply a
„certain minimum number of free tenants to attend the
„Court Baron, and, according to the legal theory, to sit with
„the lord as its judges, the Court Baron can no longer in
„strictnefs be held, if it be continued under such circum-
„stances as it often was in practice, it can only be upheld
„as a customary Manorial Court, sitting for the assessment
„and receipt of customary dues from the tenants of the
„Domain. On the other hand if there be no Domain, or
„if It be parted with, the authority of the Lord over the
„free tenants is no longer Manorial; It becomes aSelgnory
„in gro.ss, or mere Lord.ship." (Maine p. 134).

Maine betwijfelt niet of over \'t algemeen zyn de free
tenants de afstammelingen van de vroegere Alarkgenooten
en zoo rechtvaardig Ik dc opmerking, die Ik boven maakte,
dat dc volkomen Vrye cn volkomen Onvrye Mark In
Engeland zeldzaam zyn. De Manor toch is do type van
do „separate proprietary societies" welke voor eenige
eeuwen „occupied and tilled the soil of England." Be-
schouwt men im op grond van dc geschiedenis de free
tenants naast den Lord als zelfstandige subjekten van
grondrecht, dan zien wy in hunne onderlinge rechten
bel rekkelijk weinig verandering gebracht. Maine merkt op,

91

dat zoodra een grondrecht maar bchoorlyk gekonstateerd
was, het Leenstelsel \'t doorgaans wel eerbiedigde, zoodat
uil de rechten der free lenants op hunnen bouwgrond die
der vroegere Markgenooten nog vrij goed te herkennen
zyn. De minste verandering heefl in hel bezit en de
exploitatie van den bouwgrond plaats gehad; woeste
grond en weide was het terrein waarop de meeste aan-
matigingen van den grondheer plaats hadden. De gemeen-
schap van bouwgrond met verwisseling van aandeden
bestond reeds in den Angelsaksisciicn t(jd niet meer; die
aandeden waren vost, doorgaans aan hel bezit van een
bepaald huis en erf in de gemeente, soms ook aan de
uitoefening van een bepaald beroep of ambt verbonden
en lagen volgens het stelsel van den driejaarsbouw dat
zich handhaafde, om de drie jaren braak. Na den oogst
(gewoonlyk omstreeks Ununas Day binnengehaald) wenicn
de afsluitingen omver geworpen en hot vee van allo
aandeel hebbers op do stoppelvelden gelaten. Hol aandeel
in hel braakland (warectuni, fallow land) was voor dk in
den bouwgrond nandcclhebbend comtnoncr tol na den
»naaiiyd in privaal bezit, "l zy met, \'l zy zonder afslui-
ting; daarna lag het tol «len volgen«len zaaityd (als
Wanneer een ander deel van den bouwgrond braakland
Werd), o|)en voor het vee aller connnonors. Vraagt men
nu of de free lenant.s (van algemeen recht.skundig stand-
punt geoordeeld, niet volgens de Kngelsclie theorie van
grondrechl) als eh/emiars van hunne vaste aandeden in
den bouwgrond kunnen beschouwd worden, dan kan het
antwoord bevestigend zyn. Hun plichten en opbrengsten
jegens den grondheer zyn vjist bepaald, hunne rechten
op den bouwgrond hebben die onbepaaldhei«!, waarin ik
de eigenaanligheid van den eigendom heb meenen le
vinden. Feitdyk bdalcn zii weinig of geen pacht; door-
gaans zyn zy slechts voor den vorm onjlervazallen van
den grondheer, en moeten hem als zoo<lanig hnnuujium

02

bewijzen door kleine jaarlijksche eerbewijzen, als b.v. een
stuk wild, een paar handschoenen of een bloem. Hun
rechtskundige naam is socmanni of tenentes in libero socagio
en zij kunnen, zegt Maine, beschouwd worden als de
vertegenwoordigers of afstammelingen van de oude Mark-
genooten. Een zelfstandig zedelijk lichaam maken zy niet
meer uit, maar in den Manorial Court vindt men toch
de aloude Markvergadering in gewijzigden vorm terug.
Hunne gemeenschapsrechten bestaan feitelijk nog in sterke
mate, maar rechtskundig zijn zy" doorgaans aan het bezit
van huis en erf meer dan aan den persoon verbonden, en
daarenboven van het oppergezag des lords afhankelijk.
Moeielyker is de rechtskundige bepaling van de rechten
op „Weide, Wald und Feld" de vroegere Gemeene Mark
uitgeoefend. De eigenlyk woeste grond heeft den Lonl
alleen lot eigenaar; „the Waste is now the lord\'s Waste;
„the commoners are for the most part assumed to have
„acquired Iheir rights by suiïerance of the Lord and Iherc
„is a visible tendency in courts and lexl-wrilers to si>eak
„of the lord\'s rights, not only as superior to those of the
„commoners, but as being in fact of greater antiquity."

Omtrent den weidegrond, din doorgaans tusschen bouw-
en woesten grond in gelegen was, zyn algemeene be.schou-
wingen onmogelijk. Dc gebruiken daaromtrent liepen sterk
uiteen. „Sometimes the lord encloses for his own benefit
„from Candlemas to Midsummer or Lammas (van do lento
„tot den maaityd;, and the common right belongs during
„the rest of the year to a class of burge.sses, or to the
„hou.sehol(lors of a village, or to the persons inhabiting
„certain ancient tenements. Somotimes the lord only
^»regulates the inclosure, and determines the time of set-
„ting up and removing the fence.s. Sometimes, other persons
„enclose, and the lord has the Grass when the several
„enjoyment comes to an end, .soniotimes, his right of
„pasture entcnds to the baulks of turf, whicli separate the

93

»common arablo fields, and probably there is no manorial
„right, which in later times has been more bitterly resented
„than this, since it is practically fatal to the cultivation
„of green crops in the arable soil."

„Men komt," (om dc raadgeving van het „Eimlresttitté
i,van het onderzoek naar de rechten van den inlander op
uden grond op Java en Madoera^^ op het Engelsch Weide-
recht toe te. passen) „hel verst, door zich tc houden aan
„de feiten." Do Mark komt in zooverre sprekend met den
Manor overeen, dat van beide de rechten op de Weide
het verschillendst zyn. Waar vroeger de Mark in haar
Kchcel als subjekt van grondrecht optrad, kan men in
\'lalgemeen zeggen, dal zü thans door den Lord is ver-
vangen. Sonmiige bezitrechten der Markgenooten zyn be-
iwalder gcwoixlen, andere geheel tc niot gegaan, weer
andere wordoti met den Lord in gemeenschap uitgeoefend.

Hol resultaat van myn onderzoek van de verschynselen
van grondrecht en de ontwikkeling van den grontlcigendom
i\'i den Manor, zooals die zich op don bodem van hel
Leenstelsel, dat na de iVormandischo Verovering wert!
Ingevoerd, hebben gevornul, is dus als volgt:

L De Stttafsiril, die macliLs- tol rechtsverhouding maakt,
beslaat in zake grondbezit gedeeltelijk in het Koninklijk
Otzag, waarop alle recht en dus ook allo grondrecht
l^örnst, on gedeeltelijk in den Manorial Court, van waar
\'"eer bizondere bepalingen omirent grondrecht uilgaan,
«n die de plaats heea ingenomen van do vroegere Mark-
vergadering. in onderscheiding van den toestand in de
Vrye Mark, bezitten thans bijna alle machtsverhoudingen
\'>en formeole sanktie, benislendo op Koninklijke cn andere
Slaalswetlen en de bizondere Wetgeving dos .^h^nors voor
\'ticln\'.clven. De Jiandimving van de grondrechten wordt
echter meer dan vroeger door een zelfslandig orgaan van
•«t-\'l Staalsgezag, de rechterlijke macht, en nnnder door
^e geziunenlyku commoners zclvcn gewaarborgd.

f ■ y4

II. Subjekten der eigendomsbelrekking zyn theoretisch
de Koning, praktisch de Lord en sommige Commoners.
De onvrije Commoners (tenentes de dominico, base tenants,
cotmanni, villeins, oorspronkeHjk slaven en dus rechteloos)
waren in den bloeitijd van den Manor te veel van den
Lord afhankeiyk, om naast hem als zelfstandige recht-
hebbenden beschouwd te kunnen worden.

Later stegen zy tot den stand van copyholders, en ging
de slavernij te niet, zoodat hun positie vrij gelyk werd
aan die van de free tenants, maar toch altyd daarin onder-
scheiden, dat zy van oudsher pachters, geen eigenaars waren.

III. Objekten van de eigendomsbetrekking zyn evenals
in de Vrye Mark Iluis enErf, Bouwgrond, „Weide, Wald
und Feld" en Woeste grond; hun uitgestrektheid is onder-
ling nauwkeuriger bepaald, de weide heeft ecn grooten
omvang verkregen, en de bouwgrond is voor goed in vaste
aandeden gesplitst. Huis en Erf zyn in bizondcrcn eigen-
dom van dc free tenants. Voor de base tenants bestaat ook
daarop slechts ecn recht van pacht, van gebruik. Nu is
dc bouwgrond ook grootendeels In bizonderen eigendom,
op welks uitoefening echter door ile aloude gebruiken van
den driejaarsbouw inbreuk gemaakt wordt. Toch kan men

IV. dc Machtsverhouding, die bestaat tusschen den Lord
cn zyn Domein cn die tusschen dc free tenants cn hun
Huis, Erf en Bouwgrond Eigendom noemen. Dc inhouil
van die macht toch is otdiepaald, tcrwyl die van dc
macht der gemeenschap den aard van uitzondering, inbreuk
op dien eigendom gekregen hccfl. Hierin zien wy dus ccn
omwenteling, die echter meer voor de theorie, dan voor
de pniklyk van gewicht is, omdat de overblyfselen van
dc aloude rechten der gemcenscliap ccn willekeurige
uitoefening van dien eigendom in sterke male belemmeren.

Dikwyis overschreed de Lord den grens zyner bcvocgd-
hctlcn, vooral len opzichte van het Weideland, waarop

95

do onderlinge rechten van hem en zyne Commoners hot
onbepaaldst zijn, maar zorgde dan altijd, om \'tzy door
vernietiging van de oorkonden, die ten voordeele zyner
Commoners getuigden, \'tzy door een nakomende Parle-
mentsakte zijn daad een rechtmatigen tint te geven. Op
de „iros/e\' den woosten grond heefl de Lord een leen-
rochtelyk eigendomsrecht, dat door niets dan de rechten
der Kroon is beperkt.

Veel van de resultaten waartoe ik belrcfTcnde ilezc .soort
van Manors (welke op formeele bcleening door den Vorst
berustten) ben gekomen is ook op de beide andere toe-
passelyk, waaronitrent ik dus korter mag zyn. Immers do
Hcorlükheid kan ook anders dan door formeele holcening
ontstaan zyn.

II. De Angol.saksi.?chc of Deenscho edelman die reeds
in een bepaald Township het overwicht verkregen had,
Wordt door den Vorst na de verovering In het bozil van
zün landgocnleren gelaten. Ily is alzoo feitelijk geen leen-
nian; zy\'n recht Is van geen frmluin afkomstig en hy"
beeft geen op|)errcchl over hol hocland zijner landbouwers,
dal met hel zijne volkomen gelyk staal. Tegenover deze
laatsten ziil hy zelden oven despotisch optreden als do
Normnndicr legenover zyne Villeins; integendeel .spijzigen
\'die bediondon van zijn luiis en alle pachters van zy\'n
Wanorium aan zyne tafel, lerwyl de vrije boeren van
zyn Township op zyn bescherming rekenen en hem onge-
veer als luin iwitriarch be.schouwon. Maar de groote Sak-
8i.<?che grondbezitters komen toch meer dan huime arme
ntsgonooleii mol Normandischo tienkboolden en Norman-
dlsche ze<len in aanniklng; .sommigen zijn verplicht eenigon
tüd van hol jaar aan hel Hof door le brengen, waar zü
zich door hel aan.schouwcn van de steekspelen cn hel
»netlomakcn van de gastmalen der verovemars mei dezen
leeren verbroetlercn. Zy zien de aanmatigingen hunner

üü

nieuwe buren misscbien eerst met verontwaardiging, maar
toch later ook met een ontkiemend gevoel van afgunst,
zij gaan tegenover de onbeschaamdheid en den gelddorst
der Normandiërs eigen onbeschaamdheid en eigen geld-
dorst stellen, hun positie in de Township verwijdert zich
al meer en meer van die der vrije boeren, al was het
maar door de taak, die hun spoedig wordt opgelegd, om
steetls voor de rechten der gemeente in de bres te springen;
zij worden, wanneer zy zeer machtig zijn, door do
Koningen gevleid en begunstigd uit vrees voor hel ont-
waken van het Angelsaksisch nationalileilsgevoel, na ver-
loop van lijd slyt de rassenhaat uit, en wordl het o|)
tien duur onhoudbaar de rol le spelen van den roo|)cndo
In dc woeslyn en smachtend uil le zien naar afslanmic-
lingen uit hel Huis van Alfred als eenige bevrydors van
Engeland. Kortom, alles werkt samen om den nuichligen
grondbezitter lol feodalen baron le doen opklinmien.
Daarenboven maakt de feodale geest zich meester van
alle i-echtsverhoudingen, en dringt de oorspronkelykc
Saksische grondbezitters, om huime pachters en boeren to
gaan beschouwen cn behandelen als villcins, een andere
en lagere .soort van wezens. Zoo maakt de patriarchale
verhouding lusschen groote cn kleine grondbezlllers allengs
voor een feodale plaats, on \'bcschouwl de aulochlhone
adel zich gaandeweg als vazallen van den verovenuir.
Dikwyis woixlen zy door een Koninklyk Diplonui in hun
bezit bevestigd, en wal eerst als bcloediging van de luuul
zou zyn gewezen, wordt later als gunslbewys dankbaar
aangenomen, \'t Is denkbaar, dal by zulk oen bovesliging
van reetls bestaande, »loch formeel »loor hel nieuwe
^cziig nog niel erkende gr»)ndrcH:hten, ook nieuwe rechten
op nog onbebouwden grond werden verleend, zoodal
soujlyds daarop een nieuw .Manerium verrees, <loor den
Sakscr of Deen op do wyze der Normamliërs door midtlel
van lyfeigenen gesticht. — Zoo loopt de onlwikkelingsgang

97

van beide soorten van Jlanors langzamerhand gelyk en
klimmen ook hier de Villeins tot Copyholders op, terwijl
soms de Yeomen tot Copyholders afdalen. De Vrije Mark
was vöor de verovering reeds verdwenen, slechts miste
bet heeriyk recht, dat reeds bestond, wettelyke sanktie
en deze verkreeg het spoedig. Stelt men het geval dat

een bepaalde Township geen grondbezitter tydens de
Verovering eenig bepaald overwicht bezat on dat er tal
vjin kleinere maneriola naast elkander bleven bestaan, dan
kunnen do gewone oorzaken van ongelykheid nog later
®en „Lordship" hebben voortgebracht, welks karakter-
trekken met die der boven geschetste overeenkomen, of
zulk een Township zich tot onafhankelijke stad of dorp
"ebben ontwikkeld, zooals dikwijls geschicHl is. Zelfstandige
(?rondbczittende Gemeenten met het gemeenschappelijk
jffondbozit b.v. vim de Zwitserschc Allmenden hebben
in Engeland waarschijnlijk nooit bestaan; reeds in dc
Angelsaksische periode had hol bocland grooten omvang;
^«n den anderen kant iicbben sonnnigo gomcenschaps-
rochten een bizonder laaie levenskracht bezeten, die hen
b)t op heih^n in leven heeft gehouden. De Yeomnnnj van
do i.^i« jijde moge welvarend en machtig ge-

^^eest zijn, Vrije Marken vormde zy niet. Formeel bleven
Commoners sleetls vazallen van den Lonl.
Als lijd«, „„-„si gewichtig, geval noem ik nog do stich-
ting

eener Hcerlijkheid oj) wocsten grond door „ScUlcinetif
n^f ynirimr Evenals op hel gebied der Duilsche „Frohnhöfe,\'\'
ontstond dikwyls oj) dal van zulk een nieuwen Manor
een soort van Markgenootschapi)cly\'k recht der lioorigen

of liifeigcnen.

..Hut evidence (zegt .Maixk p. 138) supplied from quarters,
\'.so wide apart its Uritish India and the English Settlements
..in North-America, leads me lo ihink that, at a time, when
.»•■i system of customary Ullage widely prevailed, assemblages
»of people planted on w;iste land would be likely to copy

98

,,the system literally; and I conjecture, that parts of the
„great wastes undoubtedly reclaimed by the exercise of
„the right, aftenvards called the lord\'s „right of approvement"
,,were settled hy servile colonies, modelled on the ancient
„Teutonic township.\'^ Zoo sloten zich ook deze pasgeboren
Manors, waarin ook dikwijls later vrije boeren werden
opgenomen, die Copyholders werden, terwijl de oorspron-
kelijke Villeins zich tot Copyholders opwerkten, in uiterlijk
en innerlijk bij hunne oudere broeders aan, namen dezelfde
gebruiken omtrent braak liggen, bemesten cn beweiden
in acht cn kwamen ook onder heerschappij van dezelfde
rechtstheorie.

Een afzonderlijke waardeering van den rechtskundigen
aard der verschijnselen, op het gebied van grondbezit in
dc beide laatste soorten van Manors bestaande, zou m(j
tot nuttelooze herhaling voeren. Ik vcrw(js voor mijne
mecning, dat die vcrschünsclcn grootendeels dezelfde
waren, naar Maink\'s uitspraak, dat dc „Manorial (Jroup"
zooals hij dien zelf be.schrijft, de maatschappelijke eenheid
was „by which the soil of England was occupied and
„tilled." (p. 133). Verklaring van deze ecnvonnighchl
wordt door Maink elders gegeven, waar hü zegt, dat
buiten- cn binncnlamlsche Invloeden van groote gelijk-
vormigheid, waaronder ccn sterke centralisatie van wet-
geving cn rechtspraak do voornaamste was, den ökono-
mischen toestand van Engeland hebben bepaald.

Een enkel woord over dc ckonomische gevolgen van
dc fcodalisatie van Engclantl. Dat deze den landbouw in
het bizonder meer bevoordeeld dan benadccldliccfl, blijkt
uit talrijke feiten. Veel onimtte cn drukkende gewoonten
zyn terzijde gezel, de oidginning van woesten grond is
bevonlerd, nieuwe landbojiwprodukten zyn aangekweekt,
de veeteelt is ontzachclijk uilgcbrcid, de handel en hel
verkeer zy\'n toegenomen en Engeland Is het ry\'kstc land
geworden der wereld. Dat dit alles niet «loor dc fcodalisJitie

849

is veroorziiakl, spreekt vanzelf, maar men gaat te ver
door te beweren, dat bet niettegenstaande die feodalisatie
geschied is. Vryc Markgcmecntcn zyn zeker bevordcrlyk
aan vryheid en gelykheid, maar even zeker niet bevorder-
lijk aan ondernemingsgeest en krachtigen vooruitgang.
Dat de ruïnen van de Mark in Engeland niet de faktorcn
geweest zyn, die de vryheid en gelykheid het meest
hebben gewaarborgd, blykt uit het bovenstaande voldoende.
Het Engelsch grondbezit gelykt veel op een monopolie
tier adellijke families en er is geen ander land ter wereld,
waar de grond nog thans zoo geheel is onttrokken aan
den eigendom der cigenlykc bebouwers. Het toppunt van
de individualisatie van den grondeigendom is cr bereikt
(de wettelijke theorie kent slechts éen volstrektcn grond-
eigenaar, den Koning) on toch is de persoonlijke vryheid
er minstens even hecht als elders in dc wetgeving be-
vestigd. De herstelling der Vryc Mark althans zou, ware
\'/y uitvoerbaar, niet in .stimt zyn dc maaLschappclyko
kwalen van Engeland te genezen.

TWEEDE HOOFDSTUK.
Het Grondbezit in do JnTaaiisclic dessa.

EERSTE AFDEELING.

Het Javaansche Grondbezit in het laatst iler
vorige en het begin van deze eeuw.

In de Eerste Afdeeling van het vorige Hoofdstuk gaf ik
een schels van de ontwikkeling der maaLschappeiyke ver-
banden als grondslag van de ontwikkeling van hel grond-
bezit. Als uitgangspunt nam ik daarby aan de Patriarchale
Groep, welker levenswyze en instellingen de eerste rechts-
begrippen doen ontslaan. De vervorming van die Groep
lot die van den Stam, welke, nadat hy gevestigd is,
Mark genoemd kan worden, bracht ik vooral in verband
.met aanwas van bevolking, daaruit voortgesproten oorlogen
en verandering van levenswyze. Dc; vraag is nu of dil
overzicht, zelfs maar in den meest algemeenen zin, op
de vorming van het Staatsverband en grondl)ezit ook op
Java tocpa.ssclyk is. Men zal, wanneer men de ons bekende
Javaansche geschiedenis madpleegl\', geneigd zyn een ont-
kennend antwoord le geven. Inuners byna alle grondslagen
van de Palriarchale Groep ontbreken, hoever men ook
in de geschiedenis teruggaat. Hel zwervend leven, gepaard
met jacht cn veeleell als hoofdbronnen van bestaan, ont-
breken. De oudste overleveringen spreken van don stand
der lamlbomcers als van hen, wier arbeid in de volks-
voeding voorzag en die dus in hooge achting stonden. (\')

(\') Do num J»t» (J«w«.dwltHi) wordt «om» Jtelfii verklaard ala; OI«n>t^lUnd.
,D« oud« Javaanncho gmchlrdonliwon molden," »rut I\'rof. Vktm .Java," TwomI«
I>««l. pa«. 5, .dat PlultoK IUu*. aMammrlIng van Arujobx* In lirt

.vUfde «Mlacht, lo bol ronite Jaar drr JaraauM-bo tUflrekonlnR. op Java landdo.
,IIU voud. dat ««n (ek«r graan, DJawawoot gahoeten. bat iionfd\'

101

De eerste Europeanen, die den Javaansclien bodem be-
traden, vonden overal een bevolking, die in talrijkheid
voor geene op Europeeschen grond onderdeed. Beschik-
baarheid van groote uitgestrektheden gronds, voor jacht-
of weidevelden geschikt, ontbrak destyds volkomen. Voorts
berustte het hoogste gezag in geen der Javaansche rijken
bij de Patriarchen, hoofden van gezinnen, maar overal
bij den Vorst, wiens macht geenszins in vertegenwoordi-
ging des .volks (zooals oorspronkelijk die van den Germaan-
schen Koning) maar in zuivere autokratie bestond. De
kleinste maatscha|)pelijke groep was toen reeds het dorp,
»iet de familie. Vrijheid en gelijkheid waren onbekend. De
onderdanen werden praktisch beschouwd als eigendommen
van den Soeverein. Over hun lijf en goed werd op de
meest willekeurige wijze beschikt. Het stelsel van gezag,
waaraan zich later dat van onze regeering zou aansluiten,
was volledig ontwikkeld. Op de patriarchie (in dien zin
waarin ik dit woord In myn vorig Hoofdstuk gebruikt bob)
kon recht of grondrecht onmogely\'k berusten. Moet men
nu aannemen, dat aan dezen toestand, die ook in Engelsch-
IndiG bestaat, een grootere zelfstandigheid van familie on
later van slam is voorafgegaan ? Of sluit de slaafsche,
aanhankelijke aard van den Oosterling de zelfstandigheid
van die groepen onvoorwaardelijk uit?

Spreken wy van de Hindoe-periode, welke volgens
Prof. V«Tn waai-scbynlyk reeds in het begin onzer jaar-
tolling op Java is jwngevangen, dan kuimcn wy niet
anders dan bevestigend antwoonlen. Maar zyne beschrij-
ving (\') van do vermoedelijke levenswijze der staimnen,
die vóór do verovering tloor de Hindoes den Archipel

«vooilitnl (lor b«vi)Ulu«( uilmMltio, en Tcrtmlonlo ilMirom <l«u nMm Nopm«
«Kenilenii, lUen hrt olUnil lot ilimverr« RpiIrsKeu hail, In illrn van Nooca
•I\'Jawa," ena. Kn wat venlrr ««k tot Chlnconohc BchrIRcn, maar van

•Utrr lUd, herft alch ile vrrklarInK van don naam Java door OlpmtclUnd een
,WPR Kcbaand."
(\'I T. a. p. IM.

102

bewoonden, komt eenigszlns overeen met die, welke ik van
de patriarchale toestanden heb gegeven.

„Van die volksmassa, waartoe dan ook de bevolking van
„Java vóór de kolonisatie der Hindoes behoorde, krijgen
„wij langs den weg der bedoelde vergelyking ongeveer
„de volgende voorstelling. Hare levenswijze was de nonia-
„(ZwcAe ƒ de grondslag der maaLschappelijke inrichting was
„de stamverdecling; hel bestuur dal van vaders van huis-
„gezinnen en stamhoofden. De jongeling die een vrouw
„zocht, moest een koopsom voldoen, aan hare ouders te
„betalen, een gebruik, dat de anders niet onwettig geachte
„veclwijvery binnen enge grenzen beperkte. De leden van
„denzclfdcn stam woonden byeen in groote huizen, in af-
„deelingen gesplitst, naar hel gelal der gezinnen en door-
„gaans op palen gebouwd. Dc bamboe-bosschen en alang-
„volden, de rotan-halmen cn de schors cn bladeren van
„sommige boomen leverden daartoe hol meest gobruikelyko

„materiaal..........Jacht en visschery levenlon dierlyk

■„voedsel in overvloed..........Dit ongeveer, (\') meen

„Ik is de voorstelling, die wy ons van Java\'s bewoners
„voor dc kom?l der Hindoe-kolonisten lc vormen hebben.
„Een onmclclykc afstand schcidt hen van dc tegenwoordige
„Javanen, en toch worden dc disjecta mcmbra van hol
„gcschctsle beeld nog overal op Java, ofschoon In mindere
„male dan op do meeste andere eilanden van Insulinde,
„weergevonden."

Do beschryving welke in Bylage B van hol Twco<lo
Gedeolle van het „Kindresmné" door den heer A. J. Spaan
gegeven wordl van den „landbouw in Zuid-Bantamdoet
ons een onlwikkelingslrap van de kullimr konnon, dio
wy ook elders by den overgang van hol zwervend tol hol
gevestigd leven hebben aangetroffen. „De plaats," (zegt
zijne Nota: pg. 20 i. f. van de Byll.), „waar de laiulbouw
„nog in haren jneesl primitieven toestand verkeert, is do

I\') !•»«.

103

„vestiging der zoogenaamde Badoewi in het district Lcbak."
En wat verder: (pg. 21) „Hardnekkig hebben zy zich tot
„nog toe aan hunne oude gebruiken en instellingen vast-
„geklampt, en dit is juist hun kracht geweest, dat zy
„zich met hand en tand tegen de invoering van alles
.,wat voor hen nieuw was, als afkomstig van het Moham-
„medanisme, hebben verzet, ik houd hel evenzeer voor
„zeker, dat de bepaling, dat de stam nooit meer noch
„minder dan zes huisgezinnen mocht bevatten, alleen een
„staatkundige maatregel is, om verraad te voorkomen, dat
„lichter mogclyk is by een meer uitgestrekte bevolking. —
„Ik had alleen noodig het vorenstaande te vermelden om
„te doen zien, dat de landbouw bij de stam der Badoewi
uStatiounair is gebleven, sedert het oogetiblik dat de invoering
„pa;i het Mohammedanisme in Bantam heeft plaats gehad.
„Gcbruilc van patjol en ploeg is hun verboden, evenzoo de land-
eigendom." En pg. 22: „Wy zien dus hier den landbouw in zyn
„nicesl primitieven vorm; de landbouwer kiest een stuk
„grond ter bebouwing, hy ontwoudt het, door do groote
„boomen, dio zich daarop mochten bevinden, van hunne
„takken en do slingerplanten die er zich aan vastgehecht
„hobbon, tc ontdoen, hel kleinere hout kapt hy weg cn
„wordt daarin bygestaan door zyne naburen, daarna steekt
„hy het struikgewas en het lange gras of alangalang in
„brand, dan gaat hy mol een krommen gepuntcn stok
„naar hot veld, waar hy met dat eenvoudige werktuig,
„zooveel mogclyk op geregelde ryen en afstanden, gaten
„In don grond sleckl, waarin zyn vrouw hel zaad poot,
„en daarmede is de beplanting afgeloopen en blyft niets
„meer te doen over dan het schoonhouden en bewaken
„van hot veld, en zonder groote legenspoetien is weder
„zyn toekomst en dio van zyn gezin voor een jaar ver/ckcrd."

Genoeg om te bcloogen, dal do toestand van palriarchie
en (lo zwerf kul tinir aan Java niet geheel vreemd zyn.
Voor de periode echler, vanwaar myn schets haar aanvang

1Ó4-

moet nemen, heeft de patriarchle als maatsch. verband
weinig waarde. De Hindoes brachten met de meeste
hunner instellingen de rijstkultuur en hoogstwaarschijnlijk
ook de dorpsgemeente op Java over. De vorm van den
Staat werd en bleef sinds hunne verovering de despotische,
en wanneer de dorpsgemeente zelfstandigheid bezat, was
dal een afgeleide, geen oorspronkelijke. De wijze van haar
ontstaan is hoogslwaarschüniyk tegenovergesteld geweest aan
die van de Germaansche Marken, en dil onderscheid moet
verklaard worden uit het onloochenbaar verschil van het
volkskarakter der Germanen en Indiërs. De behoeften van den
landbouw en het daaruil voortgekomen gewoonterecht
moeten in Indië allyd buigen voor den wil van den Soe-
verein. Demokratie is daar iels ondenkbaars, en een stelsel
van gezag de eenige grondslag, waarop de regeering kan
worden gevestigd. Daaromtrent is dc toestand van Java
■h; in de elf eeuwen, die sedert den bloeityd van hel Hindoe-

sche Ryk van Madjapahil tol den aanvang der ly* eeuw
- verloopcn zyn, waarschynlyk weinig veranderd. De inskrip-
ties, welker inhoud prof. Vetu in hel tweede Hoofdstuk
van zyn Derde Boek vermeldt, getuigen van een maat-
schappelyken toestand, in hel ryk van Madjapahil, die
in hel ryk van den Soe.sochocnan, volgens de onderzoekers
van Rakki.es. werd weergevonden. Koninklyke of keizerlyke
beschikkingen over landstreken met den arbeid hunner
bewoners ten gunste van Stmitsdienai-en, die in dal in
leen gegeven grondgebied dezelHIe betrekkelyke soeverei-
niteit verkregen als de middeleeuw.sche Vazallen door dc
immunilas, welke hun door den leenheer werd loegesloan,
oplegging of vryslelling van beciendiensten en belastingen
of leveringen in nalura, indeeling van de bevolking des ryks
in scherp gescheiden klassen, waarin door sommigen het
kaslenwezen der Hindoes wordt teruggevonden, deze vor-
schynselen, welke zoo sterk aan die van hel Kuroi)eeschc
Leenstelsel herinneren, worden zoowel in het Java dor

U:

105

als dat van hel laatst der 18\'^® en het begin der
19\'\'® eeuw aangetrofTen. Over het algemeen schynl de
komst en lalere vestiging der Europeanen op Java het
despotisme der Vorsten eer gerugsteund dan tegengewerkt, «
en den ekonomischen toestand van de landbouwende klasse
eer verachterd dan verbeterd te hebben. De invloed onzer
O.-I. Compagnie op den staatkundigen en maalschappe-
lyken toestand der Javaansche ryken was in het algemeen
slechts middclyk; zy bemoeide zich met de inheemsche
instellingen niet meer dan noodig was, om ze lot haar
ftnanciGel voordcel le benuttigen. Ook in de streken, waar- |
over zy de soevereiniteit verkreeg, liet zy stelselmatig de
bevolking onder gezag harer eigene hoofden en sloot al
lïarc instellingen zoo nauw mogelyk by de reeds beslaande
aan. Voor de bevolking was hot hoofdverschil van den
toestand onder dc Compagnie met dien onder hunne
vroegcro Vorsten, dat zy moor moest opbrengen en ver-
plicht werd lot den aanplant cn de levering van somnuge
produkten. Dank zy dc weinige belangstelling in den in-
wendigen toestand der aan do Compagnie schatplichtigc
landen, was do kennis van dien toestand by do dienaren
der Compagnie dan ook bizonder gering. Botreflcndo hcl
gromlbezit ging men steeds uil van de stelling, welke
verkijcrdelyk geacht word op den Islam to bcruslen, dat de
Soeverein w eigetutar van allen grond hinnmzijn gebied. Eorst
omstreeks hcl midden der vorige eeuw schynl daaromtrent
by do Ncdorhuulscho gezaghebbers twyfel gerezen le zyn. Dc
meest aangenomen opvatting op dit punt was dio, welke
de verhoudin|,en van dc Compagnie tol do Vorston, van
dio tot de regenton, van dio lol de distrikls- cn dcssa-
hoofden cn van die weer lol do landbouwers verklaarde
nit dc beginselen van bet Lcenslelscl. Kortom, dc invloed
van do hooghoidsrcchtcu door oir/.o O.-I. Compagnie lang-
zamerhand over alle Javaansche rykcn verkregen, wjis
zeer bevordcrlyk voor dc strenge opvalling on tociMissing

w

lOG

der reeds bestaande autokratie der Vorsten. Er kon
dan ook geen sprake zijn van een vrije ontwikkeling
van landbouw en grondrecht. De oudste stichtingen van
jij I dessa\'s, waarvan in het „Eindresuiné" melding gemaakt

|i |j wordt, hadden doorgaans plaats op last of met behulp

van hoofden van hoogeren of lageren rang. De natte rijst-
kultuur wej-d oorspronkelijk meer aan de bevolking opge-
jj drongen da^ door haar vry willig toegepast, en eei-st

toen de groote voordeden van die kuituur boven die op
; , droge velden uit de feiten gebleken waren, volgde de

I bevolking uit eigen beweging het voorbeeld na, dat haar

\' door hare hoofden was gegeven. Bizonderheden hierom-

j trent zijn het meest bekend uit de geschiedenis der ryst-

kultuur in Bantam, waar dc sawah\'s van betrekkelyk
J laten oorsprong zijn.

Een vrije ontwikkeling van het gemeentewezen werd
daarenboven belemmerd door de wyze. waarop dc belastin-
gen werden geheven. D. van Hooendorp geeft in zyne
„Schets of proeve van den tcgenwoordigcn staat van .lava
„en ontwerp tot verbetering van dies bestier", vcrmoede-
lyk van 1799, (opgenomen in het „Eindrc.sumó" II*" gedeelte
Byll. p. 125) dc theorie, waarop deze wyze van behisting-
hcfflng (dio eigcnlyk niet als zoodanig, maar eenvoudig
als het genieten van huur of pacht beschouwd werd)
berustte. „Het Leenroerige Systhema, daar Europa zoo
„vele eeuwen onder gezugt heeft on daar nog ninnner
„eenig Land onder gebloeid heeft, wa.s over geheel Java
„onder derzelver Vorsten ingevoerd, en loendcMaalscha|)py
„meester der stranden is geworden, heeft ze do zjuikcn zoo
„gelaten als ze ze gevonden hecfl. Ik z<d thans\'gccne aan-
„merkingen maken op het gedrag van \'s Compagnic\'s
|i; „Dienaren in vroeger tydcn, de ooraiken opspeuren, waarom

„ze dc zaakcn zo gelaten hebben, waarom geene verande-
„ringon ingevoerd, cn vccle andere vragen meer; dit
„zou.lc van geen nut zijn, maar ik zal trachten, aan te

107

„toonen al het nadeelige van de tegenwoordige Inrichting
„en Beheering van deze rijke gewesten enz." En wat verder.
„Volgens eene grondstelling van den LeenroerigenRegeerings-
. „vorm behoort het land of de grond in eigendom aan den Vorst
uof Ijandheer; en terwijl de stranden door Vorsten aan de
„Maatschappij afgestaan zyn, zoo komt haar ook de grond
iider stranden in eigendom toe. Deze grond in groote
„districten afgedeeld, staat zo weder af aan de Regenten,
».onder de namen van Adipattij\'s , Toemongong\'s , enz., op
..voorwaarden, die men gemeenlyk contracten noemt, cn
..waarbij deze Regenten zich verbinden, eenige producten
..gedceltelyk voor niet, gedeeltclyk voor een bepaalde
..betaling te leveren, als ook hecrendicnsten tc verrichten,
„en in geval van oorlog, de Maatschappy met gewapend
..volk hy to staan. Daarentegen staan deze Regenten den
.,grond weder af aan den gemeenen Javaan, om dien tc
bebouwen, cn van dc vruchten en voortbrengselen een
..gedeelte aan hen op te brengen en af to geven, om
..hunne contingenten aan de Maalschappy te kunnen voldoen,
..en ook hen zclvcn te onderhouden, moeten deze gemeene
„Javanen dan ook voor de Bogenten heerendiensten ver-
..richten. Op deze wijze han men de llegenten als groote pagters
,,aanzien, die de gronden van de Maatschappij gepagt hebben,
weder in kleinere verdeelingrn aan den gemeenen man
ui\'crpagten." Zoowel voor kleine als groote „verpachters"
was het zaak, zooveel mogclyk van hunne „i)achtcrs" te
balen, on zoo stond van den aanvang af het dessahoofd,
do loerah of beköl, in vyandige houding tegenover zyne
dessidiodcn. Elk oogenblik kon hy door zyn principaal,
den Regent, worden afgezet, wanneer zich by dezen een
ander aanbood, die kans zag, njecr belasting van die dessa
te hefTon. zoodat hot voor den eerst aangestelde zaak
was, zich zoo spoedig mogclyk ten-koste van de dessa
te verrykcn. De theorie van verpachting der gronden aan
de bezitters, Ven dor zuiver.sie voortbrengselen van het

lOS

Wf

I

m;:

, 1.
\' ^ I

despotisme, werd op de meest krachtdadige wijze in prak-
tijk gebracht. Op dezelfde theorie berustte het latere lande-
I lijk stelsel, door Raffles ingevoerd: alleen drong hij de
\' Regenten en andere hoofden als hoofdpachters meer naar
; den achtergrond, waartoe hem de weg gebaand was
door Daendels, die deze en andere hoofden tot gewone
j ambtenaren der Kroon had vernederd. En tiog heden komt
het Leenstelsel aan velen de grondslag voor, waarop ons
grondrecht in Indië is gevestigd. Tegenover dit absoluut
despotisme, reeds in het ryk van Madjapahil aangetroiren,
stond nooit op Java die geest van vrye vereeniging over,
waarin de levenskracht der Germaansche Mark grootendeels
beslaan heefl. Overigens zyn de uilerlyke oorzaken, die tol
een gemecnschappelyk bezit voeren, allyd in sterke mate
aanwezig geweest. De natte rystbouw vordert een stelsel
van besproeiing, waarmee de aanleg van groote water-
werken en gemeenschappelykcn arbeid dikwyis gemoeid is.
De uitgestrektheid van den woeslen grond is niet onbelangryk.
Dc geringe grootte der dorpen (doorgaans 200—GÜO
zielen) leidt tot een nauwe betrekking der dorpsbewoners
onderling, die hel dragen van de kelen der gcmccnschap
aanmerkelijk moet verlichlen. Onderlinge hulp neemt by
byna alle hoofdwerkzaiunhcdcn van den landbouw: ploe-
gen, planten en .snyden, een aanzienlyke plaats in.

Het dorp vormt een eenheid,\'.scherp onderscheiden van
de buitenwereld en bezit uil den aard der zaak eon soort
van autonomie over die mmgelogenhedon, welke liet
alleen belreffon. Toch was hot gemcenschaj)pelyk, hel
|; I gemcontclyk (kommunaul) grondbezit geen hoofdtrek van

den nL\'iütschap|>cly\'ken toestand der rykon,-achtereen-
volgens door de Compagnie onderworpen,
i ♦ Dc geest van vereeniging onderstelt een geesl van vrye

i aansluiting, van overleg, van zelfvertrouwen, en juist deze

ontbrak en ontbreekt nog doorgaans by den Javaan, die
gewoon is, eerst le vragen wal hij doen mug, alvorens

(

10\'J

le beproeven wat hy doen kan. Ik ben onbevoegd le
beoordeelen, of het oorspronkelijk gemeentelijk grond-
bezit op Java zich al of niet aan dat van de Hindoe-
dorpen aansluit, en leg my gaarne neór by de uitspraak
van Prof. Veth („Java" Deel I, Hoofdstuk 2).

.»Het gemoentelyk grondbezit is op Java oud en is ver-
nioedelijk reeds in de Hindoe-periode hier en daar inge-
voerd , in navolging van helgcen ook in vele streken van
Hindostan bestond. Hel is waarscbyidyk sterk bevorderd
door de noodzakelijkheid, om de waterwerken, voor de
natte rystculluur vercisclit, door vereenigde krachten
tot stand te brengen. Do geassocieerden voor gezamenlykcn
arbeid vormden met elkander cenc dessa en verdeelden
do velden by jaarlykscho verwisseling, opdat ieder op
züne beurt genot zou hebben van de beste stukken."
Echter is hcl waarschynlyk dat do dossa\'s, op die
wyze geslicht, zeer spoedig tot bizondcr (individueel) bezit
zouden gekomen zyn, ware het niet, dat juisl het despo-
tisme, dat in Eurojja zoo vclo gemcenschnpsi)anden los-
nuuikle, op Java de gemeenschap soms in de hand
werkte. Ik spreek nu nog niet over het tegenwoordig
konnnunaal grondbezit, dal groolendeels een onmidddlijk
fjevoUj is van landrente, heorondionst cn kullures, maar
slechts over het gemoenlebezit in do rykcn die in den
aanvang dezer eeuw nog niel onder liet onmidddlyk
Nederlandsch gezag waren gebracht. Wd is waar bedong
de bëkél, loerah of pclingi van eiken landbouwer afzon-
derlijk do opbrengst ccncr pacht voor ccn bepaald stuk
gronds, cn handelde hy niet mot do gezamonlyko gc-
mecnloleden dan by ullzondoring, nuiar wanneer dc
padil te laai, onvoldoende of in hol geheel niet inkwam,
werd do bezitter onteigend cn door een ander vervangen,
dlo aannam het bepaalde bedrag in geld of produkten tc
leveren. Zoo had cr feilelyk een verwisseling van bebouwers
van hclzclfde grondstuk plaats, en nooit was iemand zeker.

110

zijn aandeel te zullen behouden, wanneer zich iemand opdeed
die een hooger pacht wilde voldoen. De gewoonte, om
elke dessa in haar geheel aan éen persoon te verpachten,
die over hare hulpbronnen zoo lang naar believen beschikken
kon tot zij geheel waren uitgeput en de verpachter in
zijn eigen belang tusscbenbeide moest komen, leidde er
toe, de individueele rechten binnen het dorp zeer licht
te tellen. Het gemeenschappelijk bezit, dat op deze wijze
ontstond, verdient dien naam eigenlijk niet te dragen. De
band tusschen de landbouwers bestond formeel in hun
aller pachtkontrakt tot hetzelfde dorpshoofd; evenals in de
Onvrije Mark onder het Leenstelsel de band tusschen de
Markgenooten formeel berustte op bun aller afhankelijkheid
van denzelfden grondheer. Tot zoover bestaat er overeen-
komst, maar een aanmerkelijk verschil be.staat tusschen
beide soorten van dorpsgemeenten ten opzichte van de
wijze, waarop de heerlijke rechten, waaronder zij gebukt
gingen, zijn ontstaan. Immers terwijl er in Europa bijna
altijd een tijdperk van groote vrijheid aan dat van de
leenroerigheid is voorafgegaan, is er op Java van zulke
voorafgaande vrijheid zelden eenige sprake. Doorgaans
wordt de stichting der dessa\'s in verband gebracht met
het bevel van een Hoofd, die den arbeid van zyn volge-
lingen tot den aanleg van de zelden ontbrekende water-
werken bezigde, en op wiens bewilliging alle grondbezit
berustte; de geheel vrijwillige. stichting van dessa\'s is
vooral een verschijnsel van onze eeuw. Zooals ik reeds
zeide, werkte de wijze van belastingheffing nadeelig op de
handhaving der individueele rechten, door vrijwillige ont-
ginning verkregen, en de zware heerendiensten, vooral
sinds den tijd der Compagnie den kleinen man opgelegd,
bevorderden de verwarring en minachting van alle grond-
rechten, door den gewonen landbouwer uitgeoefend, in
sterke mate. Toch spreken alle gezaghebbende getuige-
nissen, omtrent het grondbezit op Midden-Java „in den

III

„Javaanschen tijd" (d. i. tijdens de onafhankelijkheid van de
Javaansche rijken) eenstemmig van het individueel grondbezit
als het heerschende verschijnsel, al bestaat er ook minder
eenstemmigheid omtrent den aard en den oorsprong van
dat bezit. Wij kunnen aannemen, dat de neiging van de
meeste dienaren der Compagnie, om zich het grondbezit
van den kleinen man als volkomen leenroerig en afgeleid
voor te stellen, den werkelijken toestand in een eenigermate
valsch licht heeft voorgesteld, en dat Van Hogendorp\'s schil-
dering van de Landen der Compagnie als eene groote pacht-
hoeve het toen bestaande stelsel niet volkomen trouw terug-
geeft. Men heeft den heerlijken rechten van de Oostersche
Vorsten over de dorpsgemeenten dan ook denzelfden
oorsprong willen toeschrijven als die van de Westersche
Vorsten gehad hebben. De schrijver van den „Blik"
enz. (Van Deventer. Bijdragen enz. Dl. II pag) vindt in
de dorpsinstellingen van Midden-Java in \'t begin onzer
eeuw die van Flindostan terug: „In der Vorsten rijken, waar
sedert de scheuring van het Mataranische rijk in 1756,
maar vooral na den val van het Djokjosche rijk in 1811
zoo vele grove misbruiken in de heffing der grondlasten,
vooral van die landen welke als apanages of onderhoud
aan de grooten en ambtenaren aan het rijk werden afge-
staan, zijn ingeslopen, bewaart het dorp zijne oorspron-
kelijke rechten en is alleen het despotismus in staat geweest,
het recht om derzelver eigene hoofden te kiezen, hetwelk van
oudsher in de dorpsbeivoners gevestigd was, te verkrachten,
door die waardigheid aan den eersten den besten te
schenken, welke aanneemt de grootste belasting, aan
den leenheer op te brengen." Boven bleek reeds, dat de
resultaten van Prof. Veth dezelfde zijn, en ik waag het
niet, deze beide uitspraken te beoordeelen, vooral omdat
er weinig verschil van meening bestaat omtrent den toe-
stand waarin zich de dorpsinstelling en \'t zij ze al of niet
van Hindoeschen oorsprong waren, „in den Javaanschen

112

„tijd" op Midden-Java bevonden. Dat de stand der land-
bouwers op het oude Java in hooger achting stond dan
in de als een stelselmatig gedreven pachthoeve door Van
Hogendorp geschilderde strandresidentien schijnt uit tal
van bronnen te blyken. Maar van die hooge achting is
even zeker in het begin onzer eeuw op Midden-Java geen
spoor meer te vinden. De toestanden in West-Java, waar-
over ik beneden zal spreken, waren eenigszins verschillend,
maar in het rijk van den Soesoehoenan en dat van den
Sultan waren willekeur en afpersing de grondslagen van
het regeeringsstelsel.

De handhaving van de individueele rechten was dan
ook weinig gewaarborgd. Uit de voorstelling, die Grawfurd
in zijn Rapport aan Raffles omtrent het dorpshoofd geeft
als ware deze de Grondbezitter, blijkt al aanstonds dat
van de beschikking van dezen alle handhaving van
het grondrecht der landbouwers afhankelijk was; en
zijne mededeelingen zijn door het onderzoek, in 1868—\'69
van regeeringsvvege ingesteld naar het Javaansche grond-\'
recht en zijn geschiedenis, volkomen bevestigd. Zelfs in
de kontroverse tusschen den G. G. van den Bosch en bet
Raadslid Merku-s, naar aanleiding van de uitbreiding van
bet kultuurstelsel, omtrent den aard van het oud-Javaan-
sche grondbezit gevoerd, bestaat er geen twijfel of verschil
omtrent het feit, dat willekeur en afpersing in de korte-
lings ingelijfde Montjonegoro der Vorstenlanden vóor die
inlijving aan de orde van den dag waren. Eenstemmig
zijn ook alle getuigenissen omtrent den ellendigen toestand
.^r landbouwende bevolking.

In de bovengenoemde Schets van Dirk van Hogendorp ,
aangehaald in Bijl. L L van het Tweede Gedeelte Eind-
resumé , en voorts in de Bijll. M, N, O, P, Q, en S, H
II, J J, K K, MM en N N van hetzelfde, vindt men
de opsomming van een aantal belastingen welke in den
door mij bedoelden tijd op de Javanen drukten, en hunnen

^ 113

toestand volkomen ondragelijk moesten maken. De vinding-
rijkheid dier Oostersche despoten was in zake belasting
zoo buitengemeen, dat dikwijls voorwerpen werden aan-
geslagen die niet bestonden. Landbouwers zonder grond
moesten padjeg (landrente) betalen. Zij die spillebeenen
hadden, vielen in de belasting die op de kuiten geheven
werd. Dikwijls werd een dorpshoofd, nadat hij zijn
quotum van de landbouwers \' geïnd had, afgezet en
moest de dessaman den nieuwen bëkël nog eens hetzelfde
opbrengen. De kleine man betaalde niet slechts zijn belas-
tingen, maar ook nog het salaris van dengeen die de
belasting hief; leveringen in natura werden door hoogere
en lagere hoofden gevorderd — kortom, wanneer alle
lasten, die in de boven aangehaalde stukken worden ver-
meld en in hoofdzaak ook in stukken van ouderen datum
voorkomen, werkelijk geheven werden, begrijpt men niet
hoe er van eenige welvaart nog sprake kon zyn. Trouwens
de praktijk der vorsten werd hier door de theorie gesteund.
Merkwaardig is b.v, de konklusie, waartoe W. H. van
IJssELDiJK, een hooggeplaatst ambtenaar in dienst der
Compagnie, geraakt in zijn „Bedenkingen van den staat
van Java\'s huishouding" enz. van 24 Juni 1800, waarvan
een extrakt wordt medegedeeld in Bijl. M M, van het
Eindrésumé 11\'\'° Gedeelte. Na een levendige schildering van
de afpersingen, waarvan de Javaan destijds onder den naam
van belastingen was blootgesteld, te hebben opgehangen
en de vermaning ten beste te hebben gegeven, dat: „men
,,vóór alles bedacht moet zijn op dat geene wat ter op-
„beuring van den gemeenen man dienen kan", vervolgt
„Van IJsseldijk : „Dan, verre zij het van mij, dat ik daar
„door zoude willen verstaan, dat men hem den teugel al te
„veel vieren, of een te groot denkbeeld van zich zelven,
„van zijne vrijheid, veel min van zijn onafhanke-
„lijkheid geven moet. Zoo schadelijk en bedenkelijk
„als het voor het vervolg zoude zijn, dat alle de verban-

114

„delde misbruiken op den ouden voet bleven voortloopen,
„is het nadeel dat daaruit zoude resulteeren op verre na
„niet te vergelijken met de pernitieuse gevolgen, die er voor
,,Java zouden te voorzien zijn, als den gemeenen man te veel
„licentie en rijkdom wierd toegelaten.\'" En wat verder: „en om
„van een man te spreken, die alle mogelijke presumptie
„voor zich had om zulks te weten en zelve een groot en
„verstandig Inlander was, mag ik alhier van den overleden
LSultan aanmerken, dat hij steeds gewoon was te zeggen:
„al wat een Javaan meer heeft als zijn kris met een goude
,,of sawasse pondok, een zijden kleedje, en het weinige
„dat tot zijn huisgebruik noodig is, gebruikt hij ten nadeele
„van den Vorst of hem die hem gebieden moet, nimmer van
„den stelregel afgaande, dat het in deese asiatische ge-
„westen over een arm volk het beste en gemakkelijkste te
„regeeren is" enz. Uit van IJsseldijks gezichtpunt is de vraag
eenvoudig: Wat konvenieert den soeverein het best? en
komen daarna eerst de belangen van de onderdanen in
aanmerking. Dit gezichtspunt was zelfs dat van hervormers
zooals D. van Hogendorp, die tot aanbeveling hunner
voorstellen van hervorming altijd wezen op de geldelijke
voordeden die de Compagnie er van genieten zou.

Dit praktisch en theoretisch despotisme was\' echter niet
de eenige kwaal waaraan de Indische Maatschappij destijds
moest lijden. De behandeling der Staatsinkomsten in
natura, in geld en in arbeid, als het persoonlijk eigendom
van den Vorst, die men ook in het Europeesch Leenstelsel
aantreft, werkte minstens even nadeelig. Volgens Crawfurd
was het aandeel van den Vorst in de opbrengst van
den grond op Java Va van het produkt der sawah\'s en
2/5 van dat der tëgals. Dit bedrag is betwist en de rap-
porten dei\' Engelsche Residenten aan Raffles staan te nauw
in verband met het landelijk stelsel, dat op de heffing
van een belangrijk aandeel in de vruchten, van den
grond als landhuur berustte, om in dit opzicht volkomen

115

vertrouwbaar te zijn. Maar de hoofdzaak is hier, dat de
Vorst zijn aandeel, hoe groot dan ook, in de opbrengst
van de akkers zijner onderdanen, de zoogenaamde padjeg,
gebruikte ter bezoldiging van alle diensten, aan den staat
of bem persoonlijk bewezen. Afstand van de opbrengst
van geheele landstreken geschiedde aan de hoogere staats-
dienaren of leden van het Vorstelijk huis, pangerans en
adhipafti\'s, afstand van de inkomsten uit enkele dessa\'s
had plaats aan de lagere hoofden, ngabei\'s, toemenggong\'s
enz. en de begunstigden moesten zich jegens den Vorst,
die hierin volkomen met den Europeeschen leenheer gelijk
staat, verbinden tot krijgsdienst met hunne volgelingen
en de prestatie van heerendiensten, terwijl de hun af-
gestane grond aan het onmiddellijk beheer en gezag van
den leenheer onttrokken werd. Zulke beleeningen werden
bekrachtigd door „nawolo\'s,\'\' akten van cesse, waarin de
oude Hindoesche sunnud\'s worden teruggevonden. Onder-
drukking van den landbouwenden sland was het gewoon
gevolg. Evenmin als de Europeesche leenen was dit
„ambtelijk landbezit" oorspronkelijk erfelijk; waar het dit
geworden is, berustte dat op misbruik of vorstelijke
bewilliging; natuurlijk trachtte de begiftigde dus in den
kortst mogelijken tijd het grootst mogelijke voordeel uit
zijn landen te trekken en behoefde daarbij de hulp van
petingi\'s en bekels, die deze hulp goed lieten betalen en
slechts zoolang zeker waren van hunne betrekking, als zij
aan de hooge eischen van bun principaal konden voldoen.
Deze instelling vinden wij op West-Java in denzelfden
vorm terug en zien daar hetzelfde streven van die be-
giftigden, om de afgestane landerijen als „poesaka", erf-
goed te doen beschouwen. Deze grondbezitters bemoei-
den zich weinig meer met het bestuur hunner amb-
tenaren dan noodig was, om de geregelde opbrengst
van hunne belastingen te verzekeren. De vorm van de
beleening was de afstand van een bepaald getal tjatja\'s

116

d. i. huisgezinnen, en deze vorm is minder overdrachtelijk
op te vatten dan het schijnt, omdat inderdaad mèt den
grond ook over de daarop woonachtige landbouwers
beschikt werd. De heerendiensten namen dan ook altijd
een belangrijke plaats in onder datgene, wat de kleine
man zijnen hoofden verschuldigd was. Met de diensten
aan het Hof des Soesoehoenans waren een groot aantal
dorpen belast, die daartoe uit hunne inwoners de zoo-
genaamde Sikep\'s (meest ongehuwden) aanwezen, welke
dus tijdelijk aan den veldarbeid werden onttrokken. Tij-
dens hunne afwezigheid bebouwden hunne dessagenooten
hunnen grond, welks opbrengst hun ten goede kwam.
Men kan dit ook als een soort van ambtelijk grondbezit
opvatten, te meer, daar het grondbezit dier Sikep\'s ge-
woonlijk een viertal bouws bedroeg en dus meer dan dat
der gewone landbouwers Dat dit ambtelijk landbezit
zeer verderfelijk zijn moest voor de rechten, uit ontgin-
ning voortgesproten, behoeft geen betoog. Het stelsel
van uitzuiging bracht overal mede, dat hij die weinig
opbracht, naar het oordeel van zijn pachtheer, plaats
moest ruimen voor hem, die beloofde, meer te zullen
opbrengen.

De gronden van een dessa werden soms op bevel van
een hoofd opnieuw onder alle landbouwers verdeeld.
Maar het gemeenschappelijk bezit, dat hiervan de vrucht
was, geleek al bizonder weinig op dat der Vrije Euro-
peesche Marken: ,,G\'est l\'égalité encore mais l\'égalité
„dans la misère." De aandeelhebbers zeiven konden
moeielijk eerbied hebben voor de rechten hunner deelge-
nooten, die op zoo willekeurige wijze waren ontstaan.
Daarenboven waren de aandeden in zulke dessa\'s zelden

(\') Merkwaardig i8 het, dat bij sommige Germaansche stammen van Caesar\'s
tijd dezelfde gewoonte bestond; wanneer een aanzienlijk deel van de weerbare
mannen ten strijde toog, bebouwden diegenen, welke achterbleven, ïoolang
de veldtocht duurde, hunnen grond en deelden met hen de opbrengst.

117

gelijk. „Maar dat gemeentelijk bezit in den Javaanschen
tijd" (zegt de heer W. F. van Andel in zijne „Nota over
het verloren gaan van het individueel bezit en het ont-
slaan van het gemeentelijk bezit in het district Poerwo-
redjo" Bijl. M. van het Eindrésumé 11\'^« Ged.) „had een
geheel anderen vorm dan die, virelke daaraan gegeven
werd door ons bestuur, in den eersten tijd na de bevre-
diging van Java, samenvallende met de invoering der
indigo-cultuur. In de laatste halve eeuw van het vorsten-
bestuur bekwamen de Sikep\'s (\') een zekere uitgestrekt-
heid gemeentegrond, overeenkomend met hun werk-
krachten (ploegvee en rajat) (®) tegen betaling van den
bedongen pachtschat. In éen zelfde dessa kon het zich dus
voordoen, dat een landbouwer 2, 3 of zelfs 4, een ander
slechts éen of minder dan een bouw bewerkte. Van periodieke
verdeding xcas geen sprake. Nam een landbouwer dezelfde
gronden, die hij een vorig jaar bewerkt had, opnieuw voor
zijne rekening, dan wel meer of minder, dit hing slechts
af van de overeenkomst, getroffen tusschen hem en het
dessahoofd, wiens pogingen, om een hoogeren pachtschat
te bedingen, vanzelf hare grenzen vonden en de mogelijk-
heid voor de bebouwers, om de van hen gevergde gelde-
lijke offers te brengen." Deze soort van gemeen bezit sloot
zich zeker niet bij het aloude Hindoedorp aan en was de
vrucht van het zuiverst despotisme. Het werd bevorderd
door de talrijke verhuizingen, waartoe de mishandelde
landbouwers waren genoodzaakt. Kwam er zoo een stuk
grond binnen het dorp open, dan verhuurde de bëkel
dat aan den meestbiedende, en het josorecht des verdre-
ven landbouwers had voor bet prekaire pachtbezit plaats

(\') De heer v. A. gebruikt hier dat woord In den zin waarin ook v. r. Bosch
het verstaat In zyn kontroverse met Merkus, n.1. als: hoofd vau een gezin.
De heer y. Deventer schijnt toe te hebben bewezen, dat dit woord veeleer
door: dienstplichtige moet worden vertaald, wat dikwijl« verschil maakt.
{\') Dienstbarou.

118

gemaakt. Van een recht der gemeente op haar grondge-
bied in den zin, waarin, de Germaansche Mark dat bezit,
kon dus geen sprake zijn. Wel is waar, werd een stuk
gronds, buiten het oorspronkelijk dorpsgebied door oen
der dorpelingen ontgonnen, sinds de ontginning tot haar
territoir gerekend, maar dit had slechts betrekking op
belasting en rechtspraak. Eigenares van dien grond werd
de gemeente niet, en gaf de ontginner zijn bezit op, dan
verviel zijn grond niet aan de dessa zijner inwoning, maar
aan die welke het naast aan zijn grond grensde. De
bizqndere rechten waren, hoe zwak ook, dus nog sterker
dan de gemeenterechten, die op de boven beschreven wijze
waren ontstaan, wat gemakkelijk daaruit te verklaren is,
dat laatstgenoemde slechts afgeleide, die uit ontginning
voortgekomen daarentegen oorspronkelijke waren.

Men ziet, dat ik de gemeenterechten, in den laatsten
tijd van het vorslenbestuur uit allerlei misbruiken ont-
staan onderscheid van die, welke op de op Java over-
gebleven aloude dorpsinslellingen van Hindostan berustten.
Waarschijnlijk zal het uiterlijk onderscheid dier beide
soorten van gemeenterecht in het begin onzer eeuw zeer
gering geweest zijn.

Men zou nu de vraag kunnen stellen, waarom die
aloude dorpsinstelhngen in Engelsch-Indië soms een zoo
veel taaier levenskracht hebben bezeten dan op Java,
terwijl despotisme en afpersing daar evenzeer in den
regel de voornaamste regeeringspraktijken zijn geweest,
en de slaafsche onderwerping van den met de wapenen
onbekenden landbouwer die van den Javaan doorgaans
evenaarde. Ook de andere oorzaken van den ondergang
der dorpsgemeenten zijn daar in werking geweest. „AU
„oriental sovereigns (zegt Maine Ibid. Leet. II. The early
„history of price and rent) feed their courts and armies
„by an unusually large share of the produce of the soil,
„which their subjects till. The Indian monarchs of whoso

119

„practices we have any real knowledge tooh so much of
„the produce in the shape of land — revenue as to leave to
„the cultivating groups little more than the means of hare
„subsistence. There is no discernible difference in this
„respect between the Mahometan Emperors of Delhi, the
„Mahratta princes, who were dividing the Mogul Empire
„between them, when the English first appeared, or the
„still more modern Hindoo sectaries, called the Sikhs, from
„whom we conquered the Punjab. Such nobilitij as existed
„was sup2)orted not by rents, but hy assignments of the
„royal revenue, and the natural aristocracy of the country
„would have differed in little from the humbler classes
„but for these assignments or for the money, which stuck
„to their fingers as the tax-gatherers of the king." Mon
ziet, ook het ambtelijk landbezit in den Javaanschen
vorm was een heerschond verschijnsel. Hoe konden zich
de gemeenterechten irj veel streken tegen dezen stroom
van willekeur staande houden? Het antwoord vinden wij
gedeeltelijk in een ander Hoofdstuk van de leerrijke „Village
Communities," waar Maine wijst op de betrekkelijke
zelfstandigheid, die de Hindoesche dorpsgemeente onder
alle verdrukki^j^^leef handhaven. „India, from the earliest
„ages till the entered it, was under the dominion

„of comparatively powerful kings, who swept away the
,,produce of the labour of the . village communities and
„carried of the young men to serve in their wars, hut
„did, not otherwise meddle tvith the cidtivating societies,
„This was doubtless the great cause of their irregular
,,development. Intertribal wars soon gave way to the
„wars of great kings leading mercenary armies, hit these
„monarchs with few and doubtful exceptions neither
„legislated nor cenUalised. The village communities were
„left to modify themselves separately in their own tvay."
Aanstonds moet ik hier bijvoegen wat Maine op bladz.

(\') Lect. V. ïliö iirncess of feudallsatloii, pa^\'. 167-168,

120

154 zegt, dat er in Indië geen enkel stadium van ont-
wikkeling van de vrije Mark tot de Heerlijkheid ontbreekt,
zoodat men zich niet moet voorstellen, dat die ongestoorde
gang van ontwikkeling altijd op vrijheid is uitgeloopen.
En ook zelfs dit ontbreken van centralisatie moet niet
volstrekt worden opgevat. In Hoofdstuk III van zijn „Modern
India" (the Institutions and Situation to which we succeeded)
geeft Campbell een overzicht van den toestand in bet rijk
der Mogols omstreeks denzelfden tijd waarover ik betreffende
Java handel. Van het Mohammedaansche regeeringsstelsel
in tegenstelling met de voorafgegane Hindoerijken zegt hij
bet volgende: (p. 75) „Tbe Mohammedan polity is distin-
,,guished from tbe Hindoo as altogether wanting the
,,repiiblican element, and to a great extent the disposition
„to hereditary succession, of the Hindoos, and their ten-
,.dency has always heen to the formation of great empires,
,,having nothing feudal in their composition, hut everything
^.^centralised, tbe only aristocracy being official, and the
„officials the creatures of the sovereign. They had not,
„like the Hindoos, local ties and local strength. Under
„their system the only hereditary offices were those held

„by Hindoos or people of Hindoo race..........The

„ministers were the servants of the sovereign, raised
,,by court favour, and often falling as suddenly as they
„rose." Denkt men hierbij aan den tijd van Akbar, die
een reorganisatie van bestuur en wetgeving trachtte tot
stand te brengen, dan kan men zich moeielijk neêrleggen
bij Maine\'s uitspraak, dat „these monarchs neither legislated
,,nor centralised." Maar evenals den Bantamschen Agoeng
kan men den Bengaalschen Akbar vergelijken met Karei
den Grooten; zijne rijksindeeüng berustte op hetzelfde
stelsel, vervanging van half onafhankelijke vorsten door
volkomen afhankelijke onderkoningen, die Bengalen, Bahar,
Oude, Punjab, Malwa en Deccan regeerden in naam des
Mogols, die ben naar eigen goedvinden kon afzetten,

121

evenals Karel zijne graven en hen evenals de Frankische
vorst door bepaalde ambtenaren controleerde; doch even-
als het Frankische rijk viel ook dat des Mogols na het
verlammen van de krachtige hand, die het bijeengehouden
had, uiteen, en verwierven \'tzij de nieuwe onderkoningen,
\'tzij de oude mheemsche vorsten een betrekkelijke zelf-
standigheid. Voorts waren er altijd landen, waar de
onafhankelijkheid van de inheemsche vorsten van den
beginne af aan althans in schijn werd geëerbiedigd,
en waar dus een onmiddellijke centralisatie moeielijk viel,
of waar een klasse van aanzienlijke Hindoes tot het
peil van inheemsche vorsten werd opgeheven. „There
„was another class of instruments," zegt Campbell
(t. a. p. pag. 78) ,,of which the Moguls availed them-
„selves, and which they in fact themselves created or
„revived in pursuance of that system of conciliation
„towards the Hindoos, which they adopted. I have said,
„that when they conquered India, they exercised an
,,indirect authorithy in the hills and poorer districts through
„tributary Hindoo chiefs. To them was applied the Persian
„term Zemeendar"" (ook dikwijls gespeld: Zemindar), „or
„landholder, probably to show, that they were not
„sovereign princes, but native subjects exercising a certain
„authority." Het Mohammedaansche stelsel van centra-
lisatie leed dus van den aanvang af zekere uitzonderingen
Ook oefende het wegens den \'reusachtigen omvang van
het rijk geen sterk nadeeligen invloed uit op de dorps-
gemeenten Integendeel erkende het haar rechtmatig be-
staan, door de grondbelasting van de dorpen in baar
geheel te beffen. De centralisatie van Akbar had vooral
betrekking op het opperbestuur der onderworpen provin-
ciën , en een eeuwenlange volharding zou noodig geweest
zijn, om overal de autonomie der gemeenten op te heffen.
Dat deze na Akbar\'s dood ontbroken heeft, verklaart dus
voldoende, hoe de plaatselijke verscheidenheid, die vóor

122

• zijn regeering bestond, zich daarna heeft gehandhaafd en
verder ontwikkeld. Deze plaatselijke verscheidenheid is
bet, die een algemeene vergelijking van Hindoesche met
Javaansche dorpsgemeenten en het in beide bestaande
grondbezit onmogelijk maakt. Tot een juiste vergelijking
moeten we het onderscheid in \'t oog houden, dat Maine
en Campbell beiden maken tusschen twee hoofdsoorten
van dorpsgemeenten, waarvan de eene vooral in Noord-
de andere in Zuid-Hindostan werd gevonden. De eerste
noemt Campbell „democratie community." Zij is ook
die, waarop Maine\'s vergelijking met de Germaansche
Mark vooral doelt en zij is het, welker toestand ook op
\'t einde der vorige en het begin van deze eeuw zoo sterk
van die der dessa in de Vorstenlanden op Java verschilde.

„.......I shall therefore more particulary notice this

„democratic form (zegt Campbell Ibid pg. 86) The old
,,reports clearly show, that it generally obtained among
„the Vellallers, and other tribes of the south, previous to
„our rule; and in the North it is stillf^)universal among
„the Jats, Rajpoots, and kindred tribes. In fact in the
„part of India, where I have lately been employed
„about the Upper Sutly, and east and west, to the Junma
„on one side and far into the Punjab on the other, no
„other form of village community or landed tenure is known.\'^
Campbell\'s beschrijving van de samenstelling en inrichting
dezer dorpsgemeenten komt in hoofdtrekken met die van
Maine overeen. Het sterke gevoel van gemeenschappelijke
afstamming, de scherpe afscheiding tusschen het gebied
der verschillende gemeenten, de wetgevende en rechter-
lijke werkkring van den raad der oudsten en hunne vrije
verkiezing door de gemeenteleden, het gemeenschappelijk
recht op allen grond, di^ gedeeltelijk in gemeen, gedeel-
telijk in bizonder bezit van de aandeelhebbers is, de
\'vasthoudendheid van de krachtige gemeenten aan hunne

(\') Campbell scliryft In 1852.

123

aloude gebruiken en de daaruit voortgesproten taaie
levenskracht van hel gemeentewezen — dat alles vinden
wij bij beide schrijvers. Campbell bevestigt voorts Maine\'s
uitspraak, dat zelfs in het altijd despotisch geregeerde
Hindostan grondrechten, die goed bewijsbaar en goed
verdedigbaar zijn, door den Soeverein meestal worden
geëerbiedigd.

Zoo vinden wij een antwoord op de vraag, hoe de
geschiedenis van vele Hindoesche dorpsgemeenten van
die der dessa\'s in de Javaansche Vorstenlanden ten eenen-
male verschillend is geweest. De gelijkheid van velerlei
oorzaken bracht elders, vooral in Zuid-Hindostan (Deccan)
gelijke gevolgen teweeg als op Java, en met eenige wijzi-
ging , kan men de beschrijving van de „aristocratic
communities", door Campbell elders „simple municipa-
lities" genoemd, en van die dorpen, waar „village
Zemeendars" bestonden, op de Midden-Javaansche dessa
van den bedoelden tijd toepassen. Toch is het niet waar-
schijnlijk, dat in Hindostan ooit zulk een heirleger van
uitzuigers van den kleinen man bestaan heeft als ons
wordt beschreven in de boven aangehaalde bijlagen van
het „Eindresumé," vooral in de „Bedenkingen over dep
staat van Java\'s huishouding" enz. van W. H. van YsseldijL

De volgende aanhaling moge hier nog een plaats
vinden: „En bepaalde sig dit alles nog tot het op-
„brengen van geld hetwelk, als den Javaan daarom meester
„van sijne producten en het voortbrengsel van sijn eigen
„arbeid en ijver bleef, en op een redelijke wijze van hem
„gevordert wordende, soude te beschouwen sijn als een
„pligt en gewoonte, die hij met alle onderdaenen gemeen
„heeft, dan waere dit te passeeren, maar neen! — soude
„men niet mogen vraegen: waer is den Javaan, die sig
,,maar even boven een gemeen man verheven rekent,
„die sig niet laet voeden en voorsien van alles wat hij

(\') Elndrasumé. T\\veede Gcdoelte. Byi. pag. 159.

124

„nodig heeft, en dus van articulen te veel om hier te
„noemen, die niet om de geringste oorsaeken sig geregtigd
„reekent, ora die lieden onder allerlei voorwendsels te doen
„boeten, en desen dit niet willende doen ben op andere
„wijze. te plaegen, of indien hij er al niet voor durft
,,uitkomen met onverschilligheid aansiet, sodat die menschen
„baar haven en goed verlaten en elders een goed heen-
„komen soeken."

Oorlogen en daaruit voortgekom en volksverloop beletten
almede de rustige ontwikkeling der. Javaansche dorps-
gemeenten. Deze werden dus van boven door het despo-
tisme en van onder door de erkenning van het individueele
recht, uit ontginning voortgesproten, gedrukt en van de
grondgemeenschap van het Hindoedorp was „in den Javaan-
schen tijd" op Midden-Java dan ook zoo goed als niets
meer over.

Tijdens het onderzoek van 1868—\'69 en de statistische
opneming van 1868—\'78 bleek er algemeen heugenis te
bestaan van het verdwijnen van het josobezit tengevolge
van landrente, beerendiensten, oorlog en dwangkultuur,
maar werd nergens gewag gemaakt van een daaraan
voorafgegaan of daarmee gelijktijdig kommunaal bezit van
de soort der Hindoedorpen. Ook van de andere instel-
lingen dier dorpen was weinig overgebleven. De eigen
wetgeving beperkte zich tot regelingen van het grond-
bezit, welke van bet dessahoofd uitgingen, die eigenlijk
minder als vertegenwoordiger van het dorp dan als die
v^i den Soeverein moet beschouwd worden, terwijl de
oudsten der dessa, die niet altijd voorkwamen, slechts
zijne bijzitters waren; hetzelfde kan gezegd worden van
de rechtspraak, die voor eenigszins belangrijke zaken
door priesterraden en rijksgerichten werd uitgeoefend,
terwijl de invloed van het Europeesch gezag zich daarin
hoe langer hoe meer deed gevoelen; geschreven recht
bestond sinds lang en beheerschte ook de betrekkingen

125

van familieleden onderling; eindelijk trok de geestelijkheid,
evenals in middeleeuwsch Europa, rijke inkomsten uit
grondbezit en oefende een krachtige werking uit op het
dagelijksch leven der bevolking. Kortom, de vrijheid en zelf-
standigheid der dorpsgenooten ontbrak ten eenenmale.
Met deze uitspraak is volkomen in overeenstemming wat
in Hoofdstuk IV van de Tweede Afdeeling der „Hand-
leiding" van Prof. De Louter omtrent de Geschiedenis
der Javaansche Gemeentebesturen wordt opgemerkt. „Vol-
„gens de beerschende meening zou een zekere mate van
„administratieve zelfstandigheid der dessa\'s, d. w. z. kleine
„groepen van hoofden met onderhoorigen, van oudsher
„op Java bestaan hebben en aan de Hindoes ontleend zijn.
„In Bengalen treft men inderdaad dergelijke instellingen
„aan. Overigens zijn de bewijzen voor de juistheid dezer
„voorstelling moeielijk te leveren en geeft de geschiedenis
„van Java, niet minder dan het karakter zijner bewoners,
„overvloedige aanleiding tot twijfel en voorzichtigheid.
,,Velen, die door studie en ervaring een meer dan opper-
„vlakkige kennis van den inlandsche maatschappij hebben
„verkregen, zien daarom in de dessa-inrichting geenszins
„een oudbolwerk tegen vorstelijk despotisme, maar veeleer
„ee« schepping van het Britsche tusschenbestuur, dat in den
,,ijver voor eenmaal opgevatte denkbeeïden de werkelijk-
„heid wel eens meer uit het oog verloor." Even goed als
het kommunaal bezit, zooals dat thans op Java bestaat,
een vrucht is van de omstandigheden dezer eeuw, even
goed is het dorpsbestuur, zooals dat thans is ingericht,
daarvan een voortbrengsel. Te midden van al die feiten,
waarvan ik de voornaamste aanduidde, bleef voor een
vrij gemeentewezen geen rjuimte^-over^ Volgens het Eind-
resumé, Tweede Gedeelte (Algemeen Overzicht) „hebben
de agrarische toestanden op Midden-Java zoodanige ver-
vorming ondergaan dat de oorpronkelijke Staat van het
grondbezit in het geheel niet meer is te traceeren en van

876

de geschiedenis van dat bezit alleen het voorgevallene in
het laatst der achttiende en deze eeuw, en dan nog maar
in zeer algemeene trekken kan worden medegedeeld." Aan
den toestand van dien tijd nu beantwoordt de voorstelling
van D. van Hogendorp, van het gebied der Compagnie
als éene groote pachthoeve, welker inkomsten tusschen
vier of vijf klassen van aandeelhebbenden moesten worden
verdeeld. Het josobezit had gewoonlijk slechts een korten
duur en na een drie- of zestal jaren maakt de bëkël zich
van den nieuwen bouwgrond meester.
^ Ware het mogelijk, een drietal eeuwen in de geschie-
denis van Midden-Java terug te gaan dan zou dit onder-
zoek voor de kennis van de ontwikkeling van het grond-
bezit misschien toch onvruchtbaar zijn en het is gelukkig
dat wij daarvoor een bron bezitten in de geschiedenis van
den Bantamschen landbouw, die met veel grooter nauw-
keurigheid bekend is. Twee hoogst leerzame bijdragen
leverden daartoe I. het „Rapport van de FI.H. controleurs
A. J. Spaan en Mr. H. C. Valck, omtrent de apanage-
velden der inlandsche hoofden en omtrent de rechten
door de bevolking op de sawah negara of kedaleman in
de Residentie Bantam uitgeoefend," waarvan Bijl. A, Tweede
Gedeelte van het Eindresumé een uitvoerig Extract bevat,
en II. de „Nota over den Landbouw in Zuid-Bantam"
die ik boven reeds aanhaalde, van den Heer Spaan, in
Bijl. B, Ibid. opgenomen. Deze beide stukken geven een
helder denkbeeld van de vorming van het grondbezit
vöor en na de invoering der natte rijstcultuur en ik zal
trachten den inhoud kortelijk terug te geven.

Wat in de Nota van den Heer Spaan geschilderd wordt
als de wijze van landbouw in de weinig bevolkte streken
. van Zuid-Bantam, zal waarschijnlijk wel\' in hoofdzaken
toepasselijk zijn op den landbouw in geheel Bantam voor
de invoering der natte rijstkultuur, die door de overlevering
vermoedelijk terecht aan den onmiddelijken invloed van

m

het Sultanaat en de verbreiding van den Islam wordt
vastgeknoopt. De Mohammedaansche veroveraars brachten
den aanleg der waterwerken, die voor sawahkultuur
onmisbaar zijn, van Midden-Java in het Bantamsche rijk
over; de tweede „Moelana" Joesoef zou de eerste sawah\'s
te Bantam zelf aangelegd (\') en ten behoeve der groote
moskee wakaf gemaakt hebben. Daaraan ging ook volgens
het Rapport, dat ik \'t eerst vermeldde, de landbouw op
tipars of hoema\'s vooraf. Bij \'t geven van een geregeld
overzicht van het verloop van den landbouw in Bantam
moet ik dus van deze soort van roofbouw uitgaan. Hij
herinnert sterk aan de exploitatie van grond door alle
half nomadische volken en ging dan ook met een zekere
patriarchie gepaard. Alleen was de veeteelt voor de oud-
Bantammers en is zij nog voor de Badoewi, wier levens-
wijze door den Heer Spaan wordt beschreven, geen bron
van bestaan. Boven zeide ik reeds, dat de levenswijze
dezer Badoewi, die het Mohammedanisme stelselmatig
weren en van alle gebruiken, daarmee in verband
staande, een hevigen afkeer hebben, wat den land-
bouw betreft doet denken aan die van de autochthone
bevolking van Java, zooals prof. Veth blijkens zijn
tweede Deel zich die voorstelt in den tijd voor de
verovering door de Hindoes. Is deze voorstelling van
Prof. Veth met de geschiedenis overeenkomstig, dan zou
daaruit volgen dat in een achttiental eeuwen de landbouw
van de niet-Mohammedaansche stammen op Java geen
noemenswaardige verandering heeft ondergaan. In elk
geval kunnen de gewoonten der Badoewi beschouwd
worden als een overblijfsel van die der geheele Bantamsche
bevolking voor de verovering in de 15\'^° eeuw en ik zal
ze dan ook als zoodanig gebruiken. Een enkel woord over
dezen stam als zoodanig. Hun woonplaats is de AfdeeUng
Lebak, die vroeger onbekende uithoek van Java, thans

(\') Volgeu» audcrc borichten bostonden er reeds sawah\'s bjj do overwounelingen.

128

sinds een dertigtal jaren beroemd door de lotgevallen
van Max Havelaar. In de schoone rede, door den assistent-
resident Max Havelaar tot de boofden van Lebak gebonden,
vindt men in poëzie uitgedrukt wat in de Bijlagen van
het Eindresumé in proza wordt bevestigd. Zooals in veel
andere gevallen was bier Mültatuli de eerste, die do
eenvoudige, nuchtere waarheid het eerst heeft uitgesproken.
Men vergelijke ter toetsing dezer bewering de volgende

fragmenten: .........„Doch ik ontwaarde dat uwe

bevolking arm is, en hierover was ik blijde in het binnenste
mijner ziel.

Want ik weet, dat Allah den arme liefheeft, en dat
hij rijkdom geeft aan wien hij beproeven wil. Maar tot
de armen zendt hij wie zijn woord spreekt, opdat zij zich
oprichten in hun ellende. Geeft Hij niet regen, waar de
halm verdort, en een dauwdrop in den bloemkelk, die
dorst heeft?

En is het niet schoon, te worden uitgezonden om de
vermoeiden te zoeken, die achterbleven na den arbeid
en neerzonken langs den weg, daar bun knieën niet sterk
meer waren om op te gaan naar de plaats van het loon?
Zou ik niet verheugd wezen de hand te mogen reiken
aan wie in de groeve viel, en een staf te geven aan
wien de bergen beklimt? Zou niet mijn hart opspringen
als het ziet gekozen te zijn onder velen, om van klagen
een gebed te maken en dankzegging van geween ? Ja, ik
ben zeer blijde geroepen te zijn in Bantan Kedoel! (Lebak)

Hoofden van Lebak, er is veel te arbeiden in uwe landstreken!

Zegt mij, is niet de landman arm? Rijpt niet uwe ^arf/e
dikwijls ter voeding, van wie niet geplant hebben? Zijn
er niet vele verkeerdheden in uw land ? Is niet het aantal
uwer kinderen gering?

(\') Max Havelaab. Bladz. 107—llu.

129

„Is er niet schaamte in uwe zielen, als de bewoner van
„Bandoeng, dat daar ten Oosten ligt, uwe streken bezoekt en
„vraagt: TFaar zijn de dorpen en waar de landbouwers ? En
„waarom hoor ik den gamlang niet, die blijdschap spreekt
„met koperen mond, noch het gestamp der padi uwer
„dochters ?

„Is het u niet bitter, te reizen van hier tot de Ztddkitst,
„en de bergen te zien, die geen ivater dragen op hunne zijden?
„Of de vlakten, tvaar nooit een buffel den ploeg trok?

„Ja, ja, ik zeg u, dat uw en mijn ziel daarover bedroefd
„is. En daarom juist zijn wij Allah dankbaar, dat hij ons
„macht heeft gegeven om hier te arbeiden.

„Want wij hebben in dit land akkers voor velen, schoon
„de bewoners weinig zijn.\'"

met de woorden van den heer A. J. Spaan in de
bedoelde Nota (Bijl. pag. 20):

„Wanneer men de uitgestrekte streek, gelegen bezuiden
„de beide afdeelingsboofdplaatsen Rangkas Betoeng en Tjirin-
„gin, die in den regel aangeduid wordt door den naam Zuid-
„Bantam, doortrekt, valt het dadelijk op, dat de bevolking
„schaarsch is, en de gronden grootendeels onbebouwd zijn. Maar
„vooral wanneer men die streken doortrekt gedurende den
„Westmoeson, treft ons do verlatenheid der dessa\'s, die
„als uitgestorven schijnen, daar de meeste buizen duidelijk
„blijken dragen van onbewoond te zijn. Die dessa is dan
„ook alleen de officiëele woonplaats van den Soendanees,
„zijn eigenlijke woning is een hut, of Uever goeboeg, van-
„waar uit hij het padigewas bewaakt, dat voor een jaar
„in de behoeften van zijn gezin moet voorzien. Eerst wanneer
„de oogst binnen is gehaald, kan hij weder zijne woning
„in de dessa betrekken, om vandaar uit de plek te kiezen,
„waar hij een volgenden moeson zal zaaien, tvant de be-
„volking dezer streek is nog niet gevestigd, zij is nog nomadisch.
„De tijd echter nadert, waarin aan dezen toestand een
„einde zal komen, want met rassche schreden ontwikkelt

130

„zich op dit oogenbUk de landbouw, met name de natte
„rijstcultuur, onder deze bevolking, md die ontwikkeling
„gaat te zamen het ontstaan van den grondeigendom, en het
„is deze, die van een nomadisch een gevestigd volk maakt,
„dat zich hecht aan den grond, evenals de mensch zich hecht
„aan alles wat hij zijn eigendom noemen kan.\'^ De parallel
tusschen deze beide citaten springt onmiddellijk in het oog
en het eenige bezwaar dat men tegen Multatüli\'s woor-
den nog zou kunnen aanvoeren, zou waarschijnlijk zijn
„dat het te mooi gezegd is en dus niet waar kan zijn."

Ik ga Voort, den heer Spaan te citeeren, wiens beschou-
„wing ik moeielijk bekorten kan. „Er is dus wellicht op
„Java geen streek meer geschikt om den oorsprong van
„den grondeigendom na te gaan, dan deze, die gezegd
„kan worden, in een overgangsperiode te verkeeren, en het
„is om deze reden, dat ik het niet zonder nut acht, in
„een nadere beschouwing te treden omtrent den staat van
„landbouw van deze streken.

„De plaats, waar de landbouw nog in haar meest primi-
„tieven toestand verkeert, is de vestiging der zoogenaamde
„Badoewi in het district Lebak.

„Deze menschen zijn door het Mohammedanisme, waaraan
„zij zich niet wilden onderwerpen, verdreven van de Noord-

„kust".....en voortdurend meer Zuidwaarts gedrongen,

totdat de Bantamsche Sultan ook een zuidelijke grens in
den vorm van den GoegongKendengaanwees. „Van dien tijd
„af waren dus de Badoewi door het Mohammedanisme
„omgetrokken en aan alle zijden ingesloten. Hardnekkig
,,hebben zij zich tot nu toe aan hun oude gebruiken en
„instellingen vastgeklampt en dit is juist hun kracht geweest,
„dat zij zich met hand en tand tegen de invoering van
„alles, wat voor hen nieuw was, als afkomstig van het
j,Mohammedanisme hebben verzet. Ik houd het evenzoo
„voor zeker, dat de bepahng dat de stam nooit meer
,,nnch minder dan 40 buisgezinnen mocht bevatten, alleen

131

„een staatkundige maatregel is, om verraad te voorkomen
„dat lichter mogelijk is bij een meer uitgebreide bevolking."

Het onderscheid tusschen den gewonen Bantammer en
dit wilde bergvolk is dan ook opvallend. Hun kleur is
lichter, hun gestalte forschcr, hun houding fierder, hun
oogopslag vrijer, hun godsdienst ruwer, en hun gevoel
van rasgemeenschap sterker dan die van hunne Moham-
medaansche buren. Wederkeerige verachting is het gevolg.
De Mohammedaan ziet laag neder op den Badoewi, die
het half vergaan vleesch van de/önreine^ bantengs en
rhinocerossen met graagte nuttigt, geen vaste gebeden
verricht cn van tal van bijgeloovige begrippen vervuld
is; op zijn beurt veracht de vrije bergbewoner dén slaafschen
oogeiidienaar der blanken, wien hij zelf als zijns gelijken de
hand reikt, vermijdt zorgvuldig alle bloedsvermehging
met het donkere ras, en tracht zich daarvan onafhanke-
lijk te houden, door zijn eigen gedorst graan te eten,
zijn eigen gemaakte kleederen van bepaalde kleur te dra-
gen, de eenvoudigst mogelijke hutten te bouwen, waarvoor
hij niemands hulp behoeft en zich krampachtig aan de over-
leveringen en gebruiken zijner vaderen vast te klemmen.

De heer Spaan vervolgt: „Ik had alleen noodig, het
„bovenstaande te vermelden, om te doen zien, dat de land-
„bouw bij den stam der l^doewi stationair gebleven is, sedert
„het oogenblik dat de invoering van hét Mohammedanisme in
„Bantam* heeft plaats gehad. Gebruik van patjol en ploeg
„is hun verboden, evenzoo de landeigendom. Zou dit wel-
„licht reeds vóór de invoering van het Mohammedanisme
„onder hen hebben beslaan, maar ook uit een staatkundig
„oogpunt zijn verboden met het oog op de voortdurende
„verhuizingen. Ziedaar een vraag, die ik niet durf beslissen.

„Het natuurlijk gevolg van al deze omstandigheden is,
„dat de landbouw in die streken niet anders kan bestaan,
„dan in den vorm waarin hij zich hier voordoet, als eigen-
„lijke Gagabouw.

132

„Men bebouwt den grond voor een zeker tijdsver-
„loop: is bij uitgeput, men verlaat bem weder. Hier-
„hij bestaat dè gewoonte dat drie vier of meer huisge-
„zinnen gezatnenlijk neven of kort bij elkander gelegen gronden
„bewerken , ter verlichting van den arbeid, en misschien ook
„als veiligheidsmaatregel. Daardoor wordt ook voor elk de
„bebouwing van een grooter veld mogelijk, daar de zware
„arbeid met onderling hulpbetoon wordl verricht. De gronden
„worden drie jaar aaneen bewerkt en dan weder voor andere
„verlaten, kunnende men aannemen dat bij gebrekkige be-
„werking en het totaal ontbreken van bemesting, de gronden
„in dat tijdsverloop als uitgeput te beschouwen zijn."

Thans volgt de korte schets van de eigenlijke ontginning,
bezaaing en den oogst, die ik boven (\') aanhaalde.

Dat er op zulk een lagen ontwikkelingstrap van den
landbouw van geen bepaalder Grondrecht sprake is dan
betgeen op bet min of meer vage gevoel van betrekking
van den geheelen stam tot een zeker grondgebied berust,
betoogde ik reeds in mijn eerste hoofdstuk. En werkelijk
blijkt bier dan ook schaarscbheid van bevolking de hoofd-
oorzaak te zijn van het ontbreken dier eigendomsbegrippen,
welke anders bij den Soendanees zoo krachtig schijnen te
leven, waartoe misschien ook medewerkt dat het milik
(mel\'k) van den Islam den Badoewi natuurlijk onbekend
is. Tijdens de driejarige exploitatie van een bepaald stuk
gronds door een zeker getal, gezinnen der Badoewi als
gaga, handhaven zij natuurlijk een uitsluitend recht daarop,
maar is de laatste oogst binnengehaald, dan wordt het
veld als uitgeput beschouwd en verlaten; niemand denkt
er aan, een waardeloos recht op de thans afgeloopen be-
bouwing te grondvesten. De "godsdienst werkt hier mede,
om de aloude gebruiken van den landbouw te beschermen
^ en onder hen die de levenswijze der vaderen met recht-

\') Bladz. 103.

133

zinnige gestrengheid handhaven, zal niemand op het denk-
beeld komen, een waterleiding aan te leggen en patjol en
ploeg te gaan hanteeren.

„Intussehen," zegt prof. Veth (Ibid. pag. 133), „achtende
„Badoewi\'s het niet noodig dat de strenge eischen van
„hunnen godsdienst en hunne eigenaardige gebruiken door
„alle leden van hunnen stam worden in acht genomen. Zij
„zijn tevreden, wanneer zij slechts door een kleine kern
„volkomen zuiver en ongeschonden bewaard worden, en
„gunnen aan de overigen een veel groote mate van vrij-
„heid. Hierop berust de onderscheidmg tusschen de djélema
„dalem in de djélema loevvas, d. z. de binnen- en buiten-
„menschen." De eersten zijn natuurlijk de rechtzinnigen, de
tweeden de vrijzinnigen, soms tot den Islam overgegaan.

Onder laatstgenoemden nu begint met den godsdienst
ook de landbouw van het voorgeslacht in onbruik te ge-
raken. De heer Spaan geeft een zeer levendige beschrijving
van de geleidelijke manier, waarop de sawahkultuur
onder de Zuid-Bantammers wordt gepopulariseerd.

„Elke schrede, die de landbouw op den weg der ont-
„wikkeling gedaan heeft, is als raet den vinger aan te
„wijzen. Eerst vinden wij de dessa\'s waar pas in de laatste
„25 jaren sawah\'s zijn aangelegd (de nota dateert van
„Maart 1868), waar een dessahoofd, waarschijnlyk op
„aanmoediging van boven hem gestelden ambtenaar, door
„een aannemer van waterwerken (malim, eene klasse van
„ambachtslieden" enz.) een zeer eenvoudig waterwerk liet
„daarstellen, een dam van riviersteenen en een kleine
„leiding, zoo eenvoudig, dat de bevolking verklaarde, dat
„zij al zeer kort daarop met eigen handenarbeid en vol-
„gens eigen idee twee dergelijken had aangelegd „omdat
„zij zagen dat het zoo gemakkelijk tvas." Zoo werd dus
„voor het eerst water benuttigd voor dien landbouw, en
„hij, op wiens kosten het tvaterwerk was aangelegd, eigende
„zich den daardoor bewaterden grond toe, tot dat oogenblik

134

„als betrekkelijk zonder ivaarde heschouwd, zoodat niemand
„daarop aanspraak maakte. Daar die toeëigening geschiedde
„op grond van een verhregen recht, werd hij eigenaar van dien
„grond, thans had die grond ook waarde in de oogen van
„anderen en wie de noodige middelen, doorzicht en ijver bezaten
„volgden hem na ; de eerste stap op een nieuwen weg was gedaan "

Het aanhalen van deze plaats in extenso kan ik op
twee gronden verdedigen.

I. Blijkt daaruit, dat even goed als bij de Westersche
volken bij de Javanen de arbeid eigendom verschaft, en dat het
dus een woordenspel is, hun alle gevoel van zelfstandig
recht ook tegenover den Soeverein te ontzeggen. Het groote
verschil is maar, dat de Javaan spoediger bukt voor geiveld,
omdat alle omstandigheden, die op zijn karakter van invloed
zijn, er toe leiden, dat zooveel mogelijk te onderdrukken.

II. Blijkt daaruit, dat de gewone Javaansche landbouwer
zelden het initiatief neemt tot eenige hervorming al ligt
het voordeel, dat die zou afwerpen ook nog zoozeer voor
de hand. Maine maakt dezelfde opmerking omtrent Hin-
dostan. De dessaman moet het voordeel niet maar kunnen
berekenen, hij moet het zien en tasten, opdat het indruk
make op een gemoed, dat langzaam indrukken opneemt,
maar als het die eenmaal ontvangen heeft, ze lang bewaart.

Deze algemeene waarheid wordt nader bevestigd door
de beschrijving door de heeren Spaan en Valgk gegeven,
van de wijze waarop een drietal eeuwen geleden de natte
rijstkultuur in Noord- en Oost-Bantam is ingevoerd. Het
land is bergachtig en daardoor waterrijk; de bodem bezit
een voldoende diepte van teelaarde, om natte rijstkultuur
produktief te maken, zeer weinig arbeid en van de een-
voudigste soort is dikwijls voldoende om de laaggelegen
valleien in sawah\'s te herscheppen; men kon zich dan
^ op een bepaalde plek vestigen, behoefde niet voortdurend
nieuwe bosschen te ontginnen en zou een grootere welvaart
bereiken,. maar het oog der oude Bantammers schijnt tot

135

op de IS**\' eeuw voor al deze voordeelen blind geweest te
zijn, en werd daarvoor eerst geopend door het goede voor-
beeld, dat de Mohammedaansche veroveraars en vooral
hunne Sultans en Moelana\'s hun hebben gegeven. De kennis
van de natte rijskultuur brachten deze overweldigers uit het
Oosten mede en verzuimden niet die op groote schaal in
praktijk te brengen. Aanleg van waterwerken van aanzien-
lijke afmetingen viel den machtigen Sultans van Bantam
niet moeieijk. Zij hadden over de werkkrachten der over-
wonnelingen te beschikken, en verrichten in eigen oogen
dikwijls een godgevallig werk, door de inkomsten van de
in \'t leven geroepen sawah\'s, aan de moskeeën, (mesigits)
die zij stichtten, af te staan. Natuurlijk begonnen zij met
do gunstigste plekken; „in het eerst vond men slechts
„hier en daar in de verdiepingen tusschen de heuvels en
„bergen, in de geulen, door stroomen en beekjes gegraven,
„de op last van den vorst gemaakte sawah\'s. De laagst-
„liggende, veelal tevens de vruchtbaarste gronden, waren
„dus ook de eersten die zich met het frissche groen der
,,sawahpadi tooiden cn wier rijke voortbrengselen de
„schuren van den Sultan vulden." (Rapport van de heeren
Spaan en Valck Bijl. pg. 3.) Men ziet, in Noord-Bantam
geschiedde voor een drietal eeuwen hetzelfde wat thans
in het Zuiden is op te merken. Ook daarom heeft de uit-
voerige beschrijving, die ik boven aanhaalde, haar nut,
daar zij bewijst, dat de vestiging van grondrechten in
half ontgonnen streken driehonderd jaren geleden op vol-
kome dezelfde wijze plaats had als thans. Immers ook nu
nog behoeft de vrijzinnige Badoewi het voorbeeld van zijn
hoofd of van een Europeesch ambtenaar om met den
aanleg van sawah\'s te beginnen, zooals de Bantammer
dat van zijne nieuwe heerschers behoefde.

„Deze sawah\'s" zegt het Rapport verder (betreffende
„die, welke de Sultan door rijksslaven of dienstplichtigen
„deed aanleggen en sawah negara worden genoemd) „teerden

136

„waarschijnlijk onmiddelijk na haren aanleg in erfelijk
„gébruik afgestaan aan de ontginners op voorwaarde, dat
„zij een zeker gedeelte van het produkt of een zekere bij
„overeenkomst vastgestelde hoeveelheid per bouw als
„huur, lélandjan aan den Soeverein zouden opbrengen."

Volgens de opvatting der rapporteurs hief de Sultan
deze lélandjan niet krachtens eenig privaat eigendoms-
recht op den grond, maar eenvoudig als vertegenwoor-
diger van den Staat, wiens inkomsten hij administreerde.
De Muzelmansche gemeente was de eigenlijke rechthebbende
op die schatting en de Sultan moest haar dus ten haren
dienste besteden. „De belangen van den Muzelmanschen
„Staat, der Muzelmansche Gemeente konden, dat spreekt van
„zelf, niet door één persoon behartigd worden, daartoe
„had de Sultan helpers noodig. Daar nu de inkomsten
„van den Staat grootendeels in natura binnenkwamen,
„was het in een staat der maatschappij, als die der
„Bantamsche het eenvoudigste: de inkomsten van zekere
„gedeelten van het rijk, van een of meer dessa\'s aan die
„helpers, die ambtenaren, die poengawa^s, zooals ze genoemd
„werden, af te staan. De inning dier inkomsten werd zoo-
„doende tevens tot de grootste eenvoudigheid teruggebracht.
„Zoodanige gronden werden gezegd te zijn petjaton of
„poesaka ladèn van de personen, die er de inkomsten van
„genoten. Deze afstand van inkomsten van gronden was
„geheel overeenkomstig met hetgeen in andere Oostersche
„Staten, zooicel Mohammedaansche als andere ten allen tijde
„in toepassing is gebracht en was de daaruit geboren toe-
„stand geen andere dan die, welke men in de middeleeuwen ook
„in Europa algemeen aantrof.\'\'^

In beginsel was deze afstand van de inkomsten des
rijks niets dan belooning van bewezen of te bewijzen
^dienst, maar het verloop der zaak was hier eveneens
als op Midden-Java en in Europa, zoodat familieleden en
gunstelingen van de Sultans spoedig zonder eenige noe-

137

menswaardige wederdienst te presteeren groote landerijen
in bezit kregen. Erfelijkheid dezer inkomsten onstond
eveneens, doorgaans langs onwettigen weg. „Het gevolg
„van dit alles was, dat in de laatste tijden van het Sidtans-
„bestuur nog slechts weinige dessa\'s in Bantam\'s noordelijk
„gedeelte waren, waarvan de lelandjan niet aan het een of
„ander lid van de Sultans-familie of aan eenig ambtenaar
„of gunsteling van den vorst afgestaan waren." De dagen
van den machtigen Sultan Agoeng, wien Bantam het
Sultans-kanaal te danken heeft, waren voorbij en evenals
op Karel den Grooten, volgde op dezen despoot een
generatie van zwakke, verwijfde alleenbeerschers, onder
wien het Leenstelsel veilig kon opwassen en zijn gewone
ontzenuwende gevolgen dragen. Het viel den Hollanders en
later den Engelschen gemakkelijk, de Sultans tot hunne
Stadhouders te vernederen, terwijl zij hunnen titel be-
hielden, maar in den aanvang maakte de Compagnie van
die macht slechts gebruik, om de dwangkultures b.v. die
van peper op te drijven, zonder zich om het lot der
gewone landbouwers te bekommeren. De toestand, dien
Majoor Yüle, de door Raffles aangestelde Resident van
Bantam, in dat gewest aantrof, schijnt dan ook het tegendeel
van rooskleurig geweest te zijn. De aanmatigingen der poeng-
gawa\'s, leenmannen van den Sultan, brachten majoor
Yule op het verkeerde denkbeeld, dat de landerijen,
waarvan zij krachtens afstand van den Sultan de lelandjan
^ewThun in erfelijken eigendom toebehoorden. De naam
poesaka, die verkeerdelijk op die bezittingen werd toege-
past, beteekent trouwens niet anders dan: erf- of familiegoed.
Waren deze bezittingen erfelijk, dan berustte dit op mis-
bruik of blondere bewilliging des Sultans, wat trouwens
wel blijkt uit de bizonderheden bij den overgang na
overlijden, welke majoor Yüle in zijn Rapport aan Raffles
nauwkeurig vermeldt. De leenmannen bestonden uit, I, leden
der familie van den Sultan (warga\'s of najaka\'s) of II

138

hoogere ambtenaren (poenggawa\'s), zoodat het domein,
theoretisch van de Muzelmansche Gemeente maar prak-
tisch van den Sultan, bestond uit Sawah Kasoeltanan,
Kaïoargaan en Kanajakan welke benamingen aan deze
soorten van petjaton of poesaka ladèn, bijbleven, onver-
schillig in wiens handen zij later ook kwamen.

Al deze gronden brachten dus lelandjan, grondrente op
maar aan verschillende personen of lichamen. Tegenover
deze domeingronden nu stond de grond, welke in hizonderen
eigendom aan de bevolking behoorde, \'t Ontstaan van dit zeer
bepaald recht moet waarschijnlijk ook vooral aan de ver-
overing worden vastgeknoopt. Op de wijze van ontstaan
is min of meer toepasselijk, wat boven uit de Nota van
den heer Spaan is aangehaald betreffende het tegenwoordig
ontstaan van saAvah-kultuur in Zuid-Bantam.

„De bevolking, zegt het Rapport, „die in den beginne
„wellicht onwillig was om van hare oude gewoonten af tc
„gaan, en althans met den natten rijstbouw onbekend was,
„begon weldra de voordeelen daarvan in te zien en met
„eigen middelen sawah\'s aan te leggen. De daartoe het
„meest geschikte gronden waren echter veelal reeds tot
„domein-sawah\'s gemaakt, en moesten zij zich dus verge-
„noegen met die gronden voor deze kuituur geschikt to
„maken, welke in de onmiddellijke nabijheid der kedaleman of
„ne^^am-gronden of nog met bosschen bedekt, onbebouwd
„overgebleven waren. Van daar, dat de door haar zelve
„aangelegde sawah\'s veelal minder gemakkelijk te bewateren
„zijn dan de sawah negara, aangezien zij hooger liggen dan
„deze of somtijds daarentegen overlast van water hebben,
„omdat de gronden waar men ze thans vindt, moerassen
„waren, die tot ontginning van Staatswege minder geschikt
„gekeurd waren. Die versmade gronden nam de gewone
„inlander, de gemeene man, in beslag, en waren het deze
„die zijn eigendom, zijn milik, zijn jasasawaKs werden.
„Vandaar, dat men dan eens midden tusschen de sawah negara

139

„dan weder aan den rand daarvan sawahjasa en elders
„saivah negara en jasa dooreenliggend aantreft.

„Doch niet alleen sawah\'s waren eigendom van de be-
„volking, ook op tegals en tipars deed zij hare eigendomsrechten
„gelden. Al die in eigendom hezeten gronden betaalden aan
„den Soeverein eene belasting, die hekend was onder den naam
„van pekoekoesoet, hetgeen ongeveer beteekent een onbe-
„paalde belasting, dat is een zoodanige bi] wier vaststeUing
„men geen vaste regelen gevolgd heeft." Hot onderscheid
tusschen lelandjan en pekoekoesoet beantwoordde dus aan
dat tusschen domein en privaat gronden, en zoo kan men
uit den aard van de geheven belasting konkludeeren tot
den aard van het grondrecht.

Maar er bestond nog een derde soort van belasting in
het Bantamsche rijk, die met den Islam in verband wordt
„gebracht. „Nog eene soort van belasting (zegt het Rap-
„port, pag. 6) die in den Sultanstijd opgebracht werd, was
„de kiras. Deze, primitief ontstaan tengevolge van hétniet-
„toetreden der bevolking, die haar opbracht, tot den Mam,
„terwijl het zich toch aan den Muzelmanschen vorst onder-
„wierp en zich verbond hem die belasting als schatting
„benevens een hoofdgeld op te brengen, en later in stand
„gebleven, was uiterst licht, en men vond haar algemeen
„in de bovenlanden van Bantam, in dat zuiver Soendasche
„gedeelte van het rijk dat meer in naam dan inderdaad

„den sultan gehoorzaamde..........Al die gronden

„waarvan kiras opgebracht werd, waren eigendom der
„bebouwers." Deze belasting is dan ook een der sterkste
wapenen van diegene die de volstrekte heerschappij van
het Mohammedaansche recht over de Javaansche instel-
lingen „op grond der geschiedenis" aannemen. Prof.

(\') Vooral prof. S. Kkijzeb en zyn leerlingen, waaronder Mr. H. D. Levs-
sühn Nohman vgl. van den eorKigenoeuido: Bescluiuwlngeu over hot
landbezit op Java onz. \'s Gravenhagc 1858. (Passim) vau laatutgcnoemde;
De BrltHohe heersohappü over .lava cn ond c r h oo r igh e de n. vyfile
Hoofdstuk, Derdo Afdeollng (de landrenten),

890

Veth neemt hier een sceptische houding aan. „In
„Bantam is een deel der bevolking in de bovenlanden
„aan het gezag der Mohammedaansche Vorsten onder-
„worpen, zonder terstond den Islam aan te nemen. Aan
„die bevolking was in den tijd van het Bantamsche Sul-
„tanaat de betaling opgelegd van zekere schattingen,
„bekend bij de namen kir as en tvang-laioang (deurgeld).
„Men heeft getracht aan te toonen, dat deze belastingen
„beantwoorden aan de schatting of charadj en het hoofd-
„geld of djizjah, door Mohammedaansche Vorsten a^l^in
„bescherming genomen ongeloovigen opgelegd, en dat zelfs
„de naam kiras een verbastering zou zijn van charadj.
„Er bestaat inderdaad een zekere algemeene overeenkomst,
„ofschoon noch de kiras noch de wang-laioang wat de bizon-
„derheden van aanslag, heffing, bedrag, enz. betreft, over-
„eenkomen met hetgeen de Mohammedaansche rechtsgeleerden
„omtrent charadj en djizjah voorschrijven.\'\'^

Of deze overeenkomst in bizonderheden vereischt zou
zijn, om den oorsprong van de kiras uit de charadj
waarschijnlijk te maken, komt mij twijfelachtig voor. Al
brengen de omstandigheden, waarin een aan den Islam
onderworpen land verkeert, mede, dat eenige wijziging
moet gemaakt worden in den aanslag en de heffing eener
belasting, die de Islam invoert, terwijl de orthodoxe
rechtsgeleerdheid een anderen bepaalden regel stelt, kan
toch op grond van die wijziging de herkomst van die
anders onverklaarde belasting uit den Islam niet worden
bestreden. Ik meen mij hier dus bij de uitspraak van do
heeren Spaan en Valck te mogen aansluiten.