DISPUTATIO HISTOßICO CEITICA

DE IMPERATORIS DOMITIANI

MOßlBUS ET REBUS.

ïvï;-: ,

V-

-7

5

f

m

•fï

c\'C \'■V

1 <■ •

t-

i\'- !:

/

DISPUTATIO HISTOßICO CRITICA

DE IMPERATOEIS DOMITIANI

MORIBUS ET REBUS.

9

DISPUTATIO HISTORICO CRPnCA

db

IMPERATORIS DOMITIANI

MORIBÜS ET REBÜS,

QT1A51

ANNUENTE SUMMO NUMINE,

*

ex aüctobitate eectoris siagnifici

HENEICI YAN HEEWEEDEN,

ut. hum. doct. phii,. theok. mag. et in phil. theok. et lit. hum. pac. prop. oud.

amplissimi SENATÜS ACADEMICI consessü

et

n013ihssimae FACÜLTATIS PflILOSOPHIAE THEOEETICAE
bt LITER AHUM HUMANIOKUM dbcreto,

PRO GRADÜ DOCTORATUS

SüMansQüis IX

PHILOSÜPHIAE THEORETICAE et LITEUARUM HUMANIORUM
DISCIPLINA liONORIBÜS ac PRIVILEGIIS

IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA

KITE ET LEGITIME CONSEQUENDIS

ERUDiTOKUM EXAMINI SUBMIÏTET

ABRAHAMUS HALBERSTAÖT,

A M s T E L A E I) A M E N s I s.

d. XVI m. Martii a, iVlDCCCLXXVII. Hora III.

AM8TELAEDAMI,
Ipun BINGEE. PRATllES.

WDCOCLXXVII.

iT.\'

\' \'svs\' îKr

PAKENTIBU8 CAEISSIMIS.

. ■ - ■/A\';\'-

I - : -,

1 . ï. -1- ^
si. ^ r-* -a

PRAEFA T I O.

Et more et amove ductus hac opportunitate uti mihi
liceat, ut gratias agam patri, primo loco ponendo;
Rectori praeceptoribusque Gymnasii Amstelaedamensis,
qui mihi studiisque meis quam maxime profuerunt
jmerumque me elementis disciplinarum ita imbuerunt,
ut fortasse non sim fructu lectiones Academicas sequi
possem clarissimorum virorum, quorum- laudes dicere
supra meas vires est. De Naberi vero doctrina, sedu-
litate, comitate, qui meis condiscipulorumque in Athe-
naeo studiis semper vacat et a quo nunquam abimus,
nisi doctiores, tacere non possum. Nee minus tuae,
Rector Magnifice Academiae Ultrajectinae, benevolentiae
erga me, neque tuae, Clarissime Promotor, curae,
unquam immemor ero.

/ I

p H O O E M 1 Ü M.

Stucliorum specimen editurus, aiiimum iiiduxi, ostendere, eos^
qui laipcratoris T)oraitiani l\'es scripserunt, primam historiao
legem, quam nemo iiescit esse, jie quis quid falsi narrare audeat,
violasse. Allectus fructibus Liborum, quos cepeiunt viri doctis-
sirai, qui omnem ourain in eo collocaverunt, ut de Tiberio et de
Nerone Caesaribus homines integre ac tranquille, judicareiU,
fontes adii eosdera, quos Imhoffïus (quem solum his postremis
annis vitam Doœitiani coascripsisse cognovi), quibus nonnulla
ijionuraenta Flaviae aetatis addere mihi contigit. Itaque li-
bris perlectis, quos Stahr, Sievers, Merivale, Schiller^ intei\'
nostrates Araber, tCarsten, V. D. D., ut id, quod diximus,
consequerentur, composuerunt, inter se comparavi res, quas
antiqui scriptores de Domitiane prodiderunt, quorum series
est haec.

M. Fahius QuintMianus (3.5—95), Calagurritanus, ex His-
])ania, ftomae disciplinas prosecutus, ex eloquentia nobilissi-
mus, Ilaviorum et amicis et advcrsariis aestiinatissimus.
Omnia optima apad ilium de moribus atque de hnmanitate

1

3

Domitiarii legiraus. Ut semper judicium de viro Quintiliano
honorificentissimum fuit, sic iiemini uiiquam in mentem veniet
dubitare, uum vera Quintibanus corruperit. Si liic ilHc impera-
toris laudes dixerit, gratum se praestitit Quintiliaims pro be-
neficiis acceptis proque tutela artium suarum, aut cessit aeta-
tis moribus. Inter patronos fuit et Plavius Clemens, Domi-
tiano postremis annis infestissimus, post cujus interitum
Caesar oratori noji minus favebat, cui et antea singularem
honorem consularium ornamentorum tribuerat juvenesque
successores sui educandos tradiderat, unde invidiosi luveiia-
lis versus orti sunt. ,/Si fortuna velit, fles de rhetore consul"
(VII, 197) et (186). /,Unde tot Quintilianus habet saltus?"

Sex. Julius Frontinus (40—103), vir antiquorum morum
reique bellicae peritissimus. In libris suis, qui supersunt,
,/Strategeraaticou," et de ,, A.equaeductibus urbis Romae", Do-
mitianum ducem et dominum laudat et sine ambaribus res

O

bene gestas Caesaris, quibus ipse interfuit, memoriae tradidit.
Fuit vir princeps et spectatissimus, nullius adulationis in-
cusandus, ab aequalibus suis maximi habitus, justissimus
omnium, qui de Plaviis memoriae prodiderunt. Praetor ur-
banus fuit 70 p. C., comes Caesaris in Gallia, expeditiono
in Britanniam non sine laude notus. Item contra Chattos
pugnavit cum Domitiano, sub quo ut sub Nerva consul, cu-
rator aquarum cum Trajano, Plinium in auguratu praecessit.

C. Cornélius Tacitus (53/4—117), Interamnae, ut fertnr,
natus, anno aetatis vicesimo quinto quaestor, vicesimo septimo
Tito moriente aedilis aut tribunus plebi, tricesimo quinto,
secundo Domitiani principatus anno, praetor. Artem oratorium
jurisque prudentiam excepit ex ore clarissimorum iis artibus vi-
rorum, ut fuerunfc M. Aper et Julius Secundus, ad quorum se-
raotas disputationes etiam admittebatur. Anno 77 p. C. uxorem
duxit A.grico]ae (tunc consulis suffecti) filiam, qui paullo post in

Brifcaimiam profectus ab ea expeditione^ anno 87^, revocatus est
et Eoraae^ anno 93^ decessit. Tacitus, anno 88, quindocimvir
ludis secularibus a Domitiano conditis praefuit, et legionis lega-
tus 90 p. C., nisi fortasse jam ante praeturam eo muiiere func-
tus fuerat, legatus pro praetore in provinciam Caesaris IJrbem
reliquit, nec rediit morte soceri accidente 93 p. C.

Domitiano mortuo Nervaque Imperium adepto novum vi-
tae genus Tacitus iniit et consul suffectus historiis scriben-
dis se totum dedit. Laudationem habuit Verginii Rufi, et cum
Pliuio conjunctus Africanis auxilio fuit, qui Marium Priscum
proconsulem repetundarum apud recuperatores, deinde de vi
apud Senatum accusaverant. Paullo ante mortem divi Tra-
jani libros, qui //ab excessu divi Augusti\'^ inscripti sunt,
odidit. Hae fere sunt res e vita Taciti, de quibus constat.
Ex amicis ejus praecipui sunt notandi Fabius Justus, cui
,/dialogiiui de Oratoribus," qui ferfcur Taciti esse, dedicavit, Asi-
Tiius Rufiis et Plinius, qui cum eo omnia communicavit,
quae in lucem editurus erat, saepiusqae una vocantur
Plinius at quo Tacitus, ut summae eloquentiae doctrinaeque
viri. Nondum grandi aetate magnam gloriam adeptus ora-
toriae artis eloquentiaque florens ,/dialogum de Oratoribus"
scripsisse videtur et edidisse sub Tito, fortasse vero extremis
ainiis Domitian! imperii, nam sub hujus initio non certum
est, an quid scripserit edideritve, et certe quievit per quin-
decim annos insequentes. Paullo post Caesaris mortem
,/Agricolam" libi\'um edidit, quem secutus est liber Germa-
nia." In\'Agricolae libro §§ 2 & 3 Tacitus aperuit, se ani-
mum induxisse, ut memoriam imperii Domitiani et Trajani
initium posteritati traderet. Legimus enim: ,/memoriam quo-
que ipsam cum voce perdidissemus, si tam in nostra potes-
täte esset oblivisci quam tacere . . . Pauci et uti dixerim
non modo aliorum sed etiam nostri superstites sumus exomp-

4

tis e media vita tot aiinis, quibus juvenes ad senectutera,
seties prope ad ipsos exactae aetatis terminos per silentium
vcnimus . . . Non tarnen pigebit vel incondita ac rudi voce
meraoriam prioris servitutis ac testimonium praesentium bo-
norum composuisse." De iis rebus, quae in Agricolae libro
memorantur, et suo loco et in epimetro diaputabimus; hic
satis sit dicere ,/haud exiguam partem admirationis Agricj)lao
debitae ad ipsum Tacitum pertinere, qui animo atque ingenio
soceri haud dispar el\', qualis il] e esset, penitus sentiret atquc
perspectum haberet, et egregia scribendi arte facta mores-
(pie ejus posteritati traderet" i).

Historiarum libros quatuordecim composuit de rebus gestis
ab anno 69 usque ad 96 p. C. Post alteram libri quinti par-
tem, cujus momeuti res memoratae fuerint, incertum est,
(|uum apud ceteros scriptores nulla fere magna res narretur.
Ex iis libris, quos adire licet, apparet, Tacitum Plavios, quam-
quain oblique, acerrime carppisse (Gf. Rist. lY, 2, 39, 40,
i\')], 68, 85, 86) breviterque de iis sententiam tulit Hisl,
II, l. ,/Struebat jam fortuna . . . . vel exitio fuit."

Est idem atque in xinnalibus contemtor hominum, qui
inferiore loco nati sunt; odit cos, qui patientiam servilem
1 uitenter exercent, minimeque sibi constans, neque laudat
libertatis propugnatores, neque ex animo assentitur senten-
tiac Eprii Marcelli „bonos Imperatores voto expetere, qua-
lescumque tolerare;" perstringit vitam segniter transeuntes.
Multoque mitior est Tacitus in libris ,/ab excessu divi Augusti",
quam in Historiis, quod tam senectuti quam\'melioribus
temporibus, quibus lilam partem operis -scripsit, tribuatuv.

Materiem ei praebuerunt ad compoiiendos Historiarum lil)r(vs
Plinius aliique principes inter aequales viri, Cluvius, Yipstanus
M6.ssalla,\'//M^. III, 9, 11, 18, 25, 28. fV, 42, qm" legioni

P. Cor£\\.. Taoit. Agricola, ed. F. Kiutz, ProJagom. p, 21.

Iribuiuis alque nobili gcncre mugni aTacito ducitiir, Suetonius
Paulliiiuw, Muciaiii coiuttieiiturii, L. Cornelius Siseiina
II[, 51). Multis locis tacet nomina ftuctoram, \\xi Hist.W, \'èl,
,;iuveido apud quosdam;" Rist. 111, 22 //quamquam alii tradidc-
riiit;\'-\' 29 inter omiies auctores constat;" 51 „celeberrimoy
auctores habeo;" 54 ,,quidam tiadunt;"//i5i!.Y, 2 ,/Suntquitra-
daiit;^\'\' 3 „plurimi auctores consentiunt;" (6 & 7) ,/sk ve-
teres auctores; sed gnari locorum tradunt.\'^ Abi fontes, e qui.
bus Tacitus pleraque, quae iii Historiis prodidit, haurire po-
tuit, sed quos nescio an extra liomam res componenti nec-
dum gloriain historici scriptorisj qua post floruit, adepto, pa-
tuerinfc, fuerunt: Commentarii principales i/z\'«;;. IV, 40; J\\isti,
Edicta Principum, His/i. Ill, 73; Tabulae publicae, Senatus-
coiisulta, liisi. ï, 78; II, 62; IV, 45; litterae, vel ab ahis
ad alios uiissae, vei in Senatu recitatae, Hist. Ill, 5o, alii.
1\'idem monumentorum Tacitus se exploravisse iudicat, HiaL
IV, 40, ubi Pastos adulatione foedafcos esse queritur, I/isi.
II, \'37, 101; III, 29, 51, 54. Disseiisum vel consensum
.scri])toriim memorat, alia rumorc et fama jactuta refutanda
esse, Hist. V, 6; ambigua et, fabulotsa Hist. II, 9, 42, 50,

IV, 47, 49. Ipsa Imperatorum ahorumque verba referuiitur,
Hist. Ill, 39, et saepius Auctoris judicium in rebus dtibiiy
accipimus. Hist. I, 42, II, 87, 7-3, 100, 101. Ill, 22, 56,

V, 7 (cf. Plin. Ep. VI, 16 & 20). De tide, qua Tacitius fontibus
usus sit atque de modo, quo res exposuerit, disputaveruiit
jam primi Ecclesiae scriptores, et nunc etiaui sub judico lis
est. Multae res et multi homines a Tacito Jiotati vel laudati
ctiatn aliunde noti sunt, et hoe vidisse videor, eos non falso
sentire, qui Taciturn dicant juvenem nimis rigidum fuissa Im-
peratorum liominumque iilius aevi censorem, ct (fortasse iii.-
vitum) uonnulla tyrannorum facta adulterasse suspicioiübus
aut iu deterioröm partem traxisse.

c. Plinius Caecilius Secundus {Q\'I—\'113), Comensis, mul-
tis muneribus functus est, sub Domitiano consulatu, sub
Trajano legatioue Bithyniae. Saepius causas dicebat pro ceii-
tumvirali judicio orationesque nonnullas sub Nerva edidit.
Panegyricus ejus ad Trajanum, lectorem defatigans loqua-
citate et tumore verboruin, invidiae plenus est in principes,
qui ante Trajanum fueruut. Itidem ex epistolarum libris decern
animum scriptoris cognovimus, qui iis se celebratum vellet;
verum inter aequales jam vituperatores sui scribendi generis
liabuit. Fuit praeterea ditissimus, doctissimus, historiaruin
disciplinis insignis. Post caedem Domitiani libellos edidit
de Helvidii Prisci, amicissimi sibi, Caesaris adversarii,
ultione. Omnes fere, qui apud Plinium vocantur, tam viri
quam fominae, lionorifice memorantur, excepto Rogulo,
Javoleno Prisco, (perpaucis locis) Domitiano; ceterorum, qui
vituperantur, nomina suppressa sunt. Philosoplioruin atque
oratorum, qui Eomae vitam degentes salvi temj)ora evaseriut,
numerum magnum fuisse, ex epistolis Plinii novimus.

C. Suetonius Tranquillm (75—160), muneribus functus
sub Trajano, et inter aulicos Hadriani, ut narrat, fuit ma-
gister epistolarum, sed minus boueste se gérons, inde renio-
tus, totum se dedidifc litteris Yarronemque imitatus est, variis
disciplinis incumbens, in primis arli grammaticae. Operi //de
viris illustribus" adbaerent Vit.ae duodecim Oaesarum. Quo-
rum, sine ratioue temporum, res gestae componuntur, et
silentio fere transeuiitur ea, quae ad bella pertinent. Sed
ceteris multo brevius efc negligeiitius conscriptae sunt Pla-
viorum vitae, quorum facta moresque nude et presse Sueto-
nius coutesuit.

Flavius Josephus (37—?) anno 93 p. C. librum vicesi-
mum composuifc Antiquitatum. Honesto loco natus, anno
vicesimo sexto aetatis Eomam venit, et in libris de Bello

7

Judtiico et iü Vita, a se dcscripla, jmuca quaedam de Doini-
tiaiio - liojioris causa memoravit.

PluiarcJms Chaeronensis Boeotius, iiatus 50 p. C., Romae
saepius uioratus, magister fait Hadriani, sab quo, ut sub
ïrajano, officiis publicis honoribusque floruit. Per omnia
sua opera prodidit, se civitatem liberain summam aestimasse
pleiiumque odii in dominam terrarum orbis fuisse. B paucis
rebus, quas de Domitiano vitae Poplicolae inserait, cognovi-
mus, eum non bene tempora statumque rerum intellexisse.

Accédant iis, quos nominavimus, poetae.

C. Silnis Italicus (25—-101), qui sub Domitiano epicuin
su am carmen de Panico bello secundo pispigit, post consu-
latum et studia oratoria ^/laudabile otium" agens et litteris
deditus. Sub Nerone, qui eo consule periit, famam laeserat
ex delatione, ut credebatur; postea Vitellio amicus sapientcr
se et Gomiter gessit. Puit sub Domitiano inter principes
civitatis sine poteutia, sine invidia; novissime sub ïrajano
ita suadentibus annis \'Urbe cessit seque in Campania tenuit,
ubi, aetatis anno 75, mortuus est. Silius Domitianum Im-
peratorem laudibus tollit supra patrem fratremque (in qua
re saepe cum Martiale consentit). Non sine adulationis
suspicione est rccentiorum judicio -, non veterum, inter quos
Plinius, qui de eo mortuo epistolam (III, 7) Caninio sao
misit, poëtam plurimi aestimavit.

P. Papinius Statuts (45—96) Tliebaideoi composuit
duodecim, Silvas quinque libris. Juvenis Neapoli certamiui-
bus poeticis praemia ferens, Romae Thebaidis partes reci-
tavit Albanamque coronam sub Domitiano vicit, sed minus
fclix Capitolinis certaminibus in Campaniam se contnlit.
A Martialis mendacitate liber est, uec videtuv pauper fuisse ;
patronorum et amicorum inter aequales satis habuit; ex
quibus Earinum, delicatum et eunuclium Iinperatoris, fortasse

jjIos aequo laudat. Ipsum Caesarem pro deo fere habet
ciijusque consulatum septimum decimum celebraviÈ (Silv.
IV, 1.), ejus res gestas carmine epico celebrare in animo ha-
buit: initia autem tantum inventa sunt. Vituperatores inter
antiquos paucos, imitatores plures Statins habuit.

M. Valerius Martialis (42—102.), Hispanus, equestris
ordinis, Romae vixit triginta quatuor annos, unde, quum
Nerva imperium adepto novae res ei minus faverent, in patriam
rediit. Libris quindecim Epigrammaton exposuit foedos atque
abjectos mores hominum sui temporis saepiusque vilissijna
quaeque sine ambagibus. A Tito donatus est jure trium
liberorum, a Domitiano etiam dignitatem tribuniciam villu-
lamque obtinuit. Complures patronos laudatoresque sibi viti-
xerat, quorum Parthenius, Crispinius, Earinus, alii ex aula
Caesaris praecipui fuisse videntur. Certat cum Statio, quo-
cum saepius una erat, verum cujus nomen silet; alios ob
studia illustres viros laudat. Commune est illi cum Silio,
quod Domitianum supra divûs Vespasianum Titumque tol-
lit falsoque certe libertatem, quae sub illo viguit, célébrât.
At mentitum fuisse aut ünxisse Martialem omnia, quae de
Caesare laudis causa dixit, non crediderim, quum libri, illi dedi-
cati, quintus, octavus, quartus paene totus, pudicitia atque vere-
cundia ceteros superent. In libris, post Domitiaui caedem editis,
in decimo, in undecimo, in duodecimo semel bisve, novis tempo-
ribus cedens, eum tangic. Ceterum, ut Silius, ne mortuis quidem
pepercit. Non sine dolore Plinius Martialis mortem accepit, ut
legimus in Epistola, qua laudes poetae atque amici prosecu-
tds est (III, 21). Apud alios quoque aequales sui Martialis
optima fama floruit. Cum poetis Ovidio et Yergilio colla um
legimus apud Aelium Spartianum, Ilelius ferus, c. 5. § 9.
Nimiae vero foedaeque adulationis recentiores eum accusave-
runt, non satis tempora respicieiites.

9

I). Jnfi\'ms Jwoenalu (\']•?—180), Aquiiiiis, post militiain
et ot\'iicia rlietorica, satiras edere coepit, in ores deprava-
tos Roman or tan perstringens. Vivos homines paucis exce])tis
non arripnit, e mortnis tantum improbos, quorum similes
sua aetate exstabant quorumque nomina nou celât. De parte
satyrarum, quae ad vitam Domitiaiii spectat, suo loco dicemus.
Bxul mortuus est, sed incertum in Aegypto, an a Trajano
missus cum exercitu iu Britauniam, ut ibi interficeretur.

Primarius fous igitur, praeter Suetoiiii vitam, qui conti-
neat res Domitiaui, non est. Inter posteriores scriptores est :

Cassius Dlo Coccejanus (155—-280), Nicaeae iii Bithynia
natus, consul bis, per decem aunos, ut fertur, collegit
materiem, quam elaboravit insequentibus duodecim. Optime
novit historias et antiquitates Romanas, sed nimis acre et
severum, neque semper sine studio, judicium fert de viris
illustribus. Libri autem sexagesimi soptimi, qui res Domitian!
continet, excerpta tantum, a Xiphiliiio monacho ex seculo unde-
cimo facta, ad nos perveîieruut. De illorum dissensione in multis
rebus, ab aliis scriptoribus memoratis, suo quoque loco dicemus.
Et Xiphibnum aliumve fragmenta aliorum Dionis Iristoriis insc-
ruisse apparet ex iterata narratione nonnullarum rerum.

Flavius Fhilostratus major, Lemiii natus secundo seculo
cxeunte, tertio ineuute, Romae vixit et pro eloquentissiujo
suae aetatis viro habebatur. Omuibus nota est ejus A^ita
Apollonii Tjaiiensis, j üben te ^lulia Domna, Septimi Severi,
apud quem magnam vitae partem degebat, uxore, com-
posita e libris Damidis Ninivitae, Maximi Aegeatis, Moc-
ragenis. Testamentum Apollonii ad inanum fuisse e parte
quadam operis elucet. Ceteris vero libris, nugarura, narra-
tionum, errorum geographicorum atque chronologicoium
plenis, nemo idem habere potest iti rebus dubiis Caesarum,
qui post Neronem fuerunt.

10

Eutropii breviarium et Aurelii Victoris epitomae, composita
quae viclentur in usum scholarum, Eusebii chronicon aliaquc
breviaria nova non atferunt ad ea, quae apud Suetonium
aliosque, quos memoravimus, legimus.

Labor fere improbus est, omnia vera de Domitiano edicere,
nam : consensus inter duos tresve, qui scripserunt, non
exstat; 2° temporum ratio fere non habita est ; scriptores verbis
et dicendi genere, quibus unicuique dubium moveatur necesse
est, usisunt; nomina liominum, quae desideramus quam
maxime, omissa sunt; o*^ rumores et sermones, prodigia et
poïtenta pro rebus factis tradita sunt, quae saepius eo se
produnt, quod naturae rerum aut indolis humanae repug-
nant; nonnullae res ex aliorum imperatorum temporibus ad
Domitian urn translatae sunt; fontes scripti discrepant ab aliis
monumenfcis ; ex aequalibus Caesaris, qui pedestri sermone
scripserunt, unus Plinius, qui contra consensum ceterorum
omnia fere Domitiano in malum vertit, Eomae vixif; quo
serius quis scriptor vixit, eo majora mala divulgavit ; 10"
Quintiliano, Prontino, Josepho exceptis omnes pedestri ser-
mone qui scripserunt, omnia mala; poetae praeter Juvenalem,
cujus jocus Philoxeni poëtae jocum in aula Dionysii tyranni
sapit, optima quaeque de Domitiano divulgarunt. Praeterea
commune est omnibus, vitam publicam a privata Caesaris
vita non secrevisse, et magis delectandi quam docendi causa
animos lectorum scripsisse, quos sibi allicerent narrando magna,
uova, incredibilia, quum in Domitianum mortuum immodica
et intempestiva libertate plerumque uterentur. Quae omnia
imagine principatus Domitiani oculis animisque lectorum
subjicienda me satis comprobaturum spero exemplis argumen-
tisque, ad componendum opusculum adhibitis.

L

DE JÜVENTÜTE DOMFriANL

T. Plavius VespasiaiiiLS iixorem cluxit Plaviain Domi-
tillain, ante nuptias delicatam Statilii Capellae, equitis Eo-
inani Sabrateusis ex Africa, a cive Ferentino, quaestorio
scriba, Flavio Liberali genitam, et illo asserente civem ßo-
manam proniinciatam, ex qua filios suscepit Titum, decemque
annis minorem Domitianum et filiam Domitillam, quae non diu
vixit Quum paullo post banc natam mater obiisset, revocavit
Cacnidem, dilectam quondam suam, in contuberniuin. Post ae-
dilitatem Vespasianus pauperrimus fuisse videtur: sordidis ae-
dibus, cubiculo vero perparvo et obscuro prope Septizonium,
Titus primam lucem aspexit; sed postea Vespasianus tantis
officiis honoribusque functus est, ut in aedibus \'") Eegionis VI,
in parte Urbis bona, ad Malum Punicum, in alta Semita in
monte Quiriiudi, alter filius nasceretur.

Hic steterat venerancla domus, quae praestitit orbi,
Quocl Khodus astvifero, quod pia Creta polo.

AlUlo 51 p. C., quo Domitianus natus est, pater fuit consul

SuET. (ed. Teubn.) Ve,sp. 3. Stjet. TU. 1. s) Beckee, Rom.
Allertlmm. I, 713, Martial, (éd. Teubn.), Epigr. IX, 20, Dio

(^ed. Sturz.) LXVII, 18. cf. Süet. Dom, 1. Beule, Titus et sa dynastiei
pag. 248, annum 52 scripsit.

12

désignai us, iricnse iiisoqLienti honorem inilurus, quem per duo
novissiraos menses anni gessil;, et per totiim (ilii pueritiam extra
Komam fuit, nam occupatus curis et laboribus bellorum,
quae gerenda ei commissa erant ab Imperatore Nerone,
et per tumultus annorum LXIX et LXX inter Galbam,
Othonem et Vitelliinn in Judaea mansit, Titum participem
gloriae fere semper secum ducens. Sexagenarius bel-

lum armaque et procul vel juxta sitas vires circiimspectaiis"
ansus est Imperium orbis terrarum affectare, quod prodigia
sojnniaque frequentia portendisse ferunt viro, cujus ambiti-
onem ipse Nero timuisse videtur. -■)

Quamquam enim profitebatur Vespasianiis, sibi fîliorum gra-
tia, quibus fideret maxime, imperium suscipiendum esse, tamen
et ambitio non afuit. Cupiditas principatus illi cum utroquc
liiio communis fuit, et quicquid scriptores rerum antiquiores
recentioresve dicunt, non multum hac in re Domitiani mores
a patris frattisque moribus distabant, et satis magnam na-
turae et vitae similitudinem pater et filii ostendebant.

Dum autem Vespasianus summis curis belli occupatur
Titoque adj utore magnam gloriam reportât, proliibebatur, quomi-
nus tilio minori consuleret. Quamobrem hune curis fratris sui,
Sabini reliquerat, qui //in vitae fine segnis" Domitiano mi-
nime omnia tribuit, quae juveni nobili genere nato opus erant,
neque education! diligentiam, observationem, liberalitatem ad-
liibuili, quas juvenilis aetas desiderabat. In penuria Domitianus
juventutem agcbat, in sciiolis publicis docebatur. Postea fre-
quentabat et cognovit homines omnis generis omniumque ordi-
iRim, tam divites /^qui Scauros simulant et Bacchanalia vivunt".

1) Tauiï. (cd. Teubn.) liist. II, 74. Cf. philostjr.(ed. Teubn.) Vita Apol.
Tijan. V, 27. w? svß-ii\\aoo; ^lèv avTço r) àqxv yévotro. Dio. LXVI,
1. SuET Ves2). 5, 6. Plav. Jos. (ed. Richtcr). B. J. I, 597 et passim.
Tac. Mst.lll, 75.

13

quam ,/pauperes cerdoiies". Frequentabat tarn pbiloso]3lioruiu
consilia atque Stoicorum scliolas, quam eorum domos, qui eum
corrumpebaut et inducebant ad impudicitiam, et primae adu-
îesceiitiae egestas eum eo adduxit, quippe //qui nullum vas ar-
ü\'cnteum in usu haberet/-\', ut pluribus morem gereret

Multi uarraverunt (quod Suetonium fama accepisse e verbis
nSatis constat" perspiciiur), Clodium Pollionem, in quem A^ero
])oema satvricum composuisset, cliirographum conservasse;,
per quem Domitianus sibi noctem pollicitus esset. jNTeque de-
i\'uerunt, qui et Nervam, successorem Domitiaui, eum corrui)isse
alliminreut. Sed, quamquam mores aequalium obstant, quo-
minus credamus, Domitianum ab omni amoris ludo absti-
nuisse et juvenis minime accusandus erat vitiorum, quae ei
(|uasi iiniata erant, quum. libido et voluptas tam Vespasi-
ano quam Tito propriae esseut, tarnen e rumoribus, quales
fuisse Suetonius res narratas designavit, multa falsa eum veris
quibusdam addidisse, mihi persuasum est propter ea, quae et
de juvene et, de viro Domitiano narrantur, et propter verba
Taciti Rist. lY, 40. Certum est, juvenem se commendasse
statura procera, vultu modesto, pulchritudiiie et decentia,
verecundia oris, — maxime in juventa; in edeiulo et in bibendo
semper moderafcissimus fuit, robusti corporis, intégra vale-
tudine ac sanitate utebatur, quae omnia raro sequnntur
juveiitaxtem, in luxuria et rebus amoris foedissimis actain.
Inspicienfci monetas gentis liaviae 3) aut imagiues statuaruui
apparebit Domitiani facies, in qua virfcutis et honestatis vis(|uae-
darn spirat atque expressa est, multo patris fratrisve facie hones-
tior, gravior atque dignior, suuraque pudorem multo majo-
rem fuisse quam illorum, ipse ostendit, s) manum praebeiis

\') surt. Dom.. 1. Aurkl. Victok (eiini Anit?.cii.) de, Caes.X\'i. § 1.
Ejiit. XI. Apiid ßRässK, Knchivitlion Nmnismatines, et in eollec-

tione iinagiiiiim e Lonverii Miisco. Suet. Dom. 12.

14

//patris concubinae, ex Istria reversae" osculiimque olïerentl,
earn non honore dignam aestimans, quo jnsta uxor et mater-
familias nffiei solebant.

Omnibus modis bonam valetudineiii curabat, lavabat de
die, prandebat ad satietatem, ut non temere super coenam
praeter Matianum malum et modicam in ampulla potiun-
culam sumeret ; convivabatur frequenter et large, sed paene
raptim ; certe non ultra solis occasum, nec ut postea com-
missaretur, nam ad horam somni nihil aliud quam solus se-
creto deambulabat i). Pulchritudinem suam diligenter conserva-
bat, sed non ita, ut jactatio decori corporis ei cum aequalibus
communis esset. Quum adolescenti capilli excidissent, ami-
cum quendam consolatus est suo casu per libellum, quo
versum Homericum iaseruerat ; XXT, 108) ,/Ovz ógdag
oïog xàyù) xalóg xs ^éyag ts/\' et inter alia haec addidit :
,/Eadem me tarnen manent capillorum fata et forti animo
fero comam in adolescentia senescentem; scias nec gratius
quicquam decore nec brevius." Sed non aequo animo ferebat
alios ignaviter jocantes de iis rebus. In suam contumeliam
vertebat, si cui alii per jocum vel jurgio objectaretur de
calvitio, et non ignarus, quanti Eomani formosam faciem
aestimarent, quondam apud senatum jocose jactavit : //Llsqne
adhuc certe animum meum probastis — et vultum" Sae-
pius ipse de alius cujusdam vanitate jocatus est, ut de
Metio Pomposiano, quem valutas perdidit, aliquando lepi-
dissime: „Vellern", inqnit, ^/tam formosus esse quam Metius
sibi videtur:" nec infestive cujusdam caput varietate capilli
subi\'utilum et incanum /yperfusam nivem mulso" dixit

Etsi pauca de educatione Domitiani narrautu,r, tamen pro
certo dici potest, juvenem studuisse rhetoricae, philosophiae,
grammaticae. Nam primum, quoties emn publice disseruisse
\') md. 21. Ibid. 18 Ibid. 20.

15

comperimus, minime ruclis fuit et ,,.sermonis non inelegan-
tis"; tum Sabinus, praefectus urbi et penes quem decus
dorn us Flaviae, meliore conditione fuit, quam ut eum non
puduisset juvenis oranino inculti. Denique Suetonius loquiluv
de condiscipulis; sed fortasse a ïito, qui in aula simul cum Bri-
tanidco educaius erat, Domitianus superabatur i). Quum status
rerum magis faveret, poëticen quoque coluit aliasque artes libe-
rales interque eas in piimis artem politicam, sed quod distincte
scrijjsit Suetonius, eum praeter commentarios et acta Tiberii
Caesaris nihil lectitasse 2), posteriori tempore male conjcctum
fuisse mihi videtur, quod Domitianus totus ad hujus oxeraplar
institutu.s putaretur. Nam quum sub Vespasiano, ut dicebant
Eomani, emergere coepissent e malis, quaeinde aTiberio iuitiuiu
cepisseut, meluerentque, ne Domitiani severitate ea redirent,
nihil simplicius fuit explicatione : ilîum se totum ad hujus arbi-
trium tinxisse, et quicquid mali de Tiberio fertur simulque in
descriptione Domitiani morum reperitxu\' ex hac opinione ducen-
dum est Domitianum autem acuti ingenii fuisse Suetonius
ostendit 4), satisque eruditum lectione poetarum, Homeri, Vei\'gi-
lii, apud eundem scriptorem legimus, quamquam haec ejus
studia ta)itu.m simulata fuisse dixit. Multis denique artibus
Domitianum imbutuni fuisse nemo negare ausit.

\'j Merivalb, Bist, of the Romans. VU, 318. "-) Süet, Dom. 20. Cf: Kar-
sten, de P. C. Taciti fide in sex priorihun Annaliim libris, pag 8. Alu.:
Imiiofp. Titus Flau Dum. p. 23. scripsit: "Wenn wir später den Kaiser
als einen wissenscliaftlicli gel)ildeten Mann finden, so verdankt er diesz
seinen iinfi\'eiwilligen Studien, unter der Eegiernng seines Vaters." Sed se-
cnndnm eundem {p. 84) «besasz der durch Studiën gebildete Kaiser auch
Kunstsinn und Interesse für Architektur und iiesz nicht allein nene selbstän-
dige Versuche in dieser Kurist anstellen, sondei-n er kümmerte sich vielleicht
sogar um Verbesserung und grössere Zweckmässigkeit des Materials,
"Çcî. StJET Dmn. 7, 8, 9.

II.

DOMITIANI HKS POST VICTORIAM
FLAVIORÜM.

Ij tulevioesirno aetatis anno Domitianus una cum Sabino, quo
cum conjunctissime vivebat, calamitatibus belli Vifielliani impli-
citus est. Multo labore et fortuna, quae non minus saepe quam
ratio Mavianis ducibus adfuit, Vespasiaui exercitus Antonio
duce llomam prope venerat. ,/Mavio quoque Sabino ae Domi-
tiano patuisse elfugium raulti tradidere, et missi ab Antonio
nuntii per varias fallendi artes penetrabant, locum ac praesi-
dium monstrantes. Sabinus inhabilem labori et audaciae vale-
tudinem causabatur. Domitiano aderat animus, sed custodes
a Vitellio additi, quamquam se socios fugae promitterent, tam-
quam insidiantes timebantur. Atque ipse Yitellius respectu su-
îu\'um necessitudiniim nihil in Domitianum atrox parabat^^ i).
Vitellii vero male gsstis rebus ,/tamquam omnis respublica in
Vespasiani sinuvn cecidisset, prim ores Senatus et plerique eques-
tris ordinis omnis(pie miles urbanus et vigiles domum Flavii
Sabini complevere"; sed ,/circa lacum Fundani descendenti-
bus qui Sabinum comitabantur arniatis occurrunt promptissimi

1) Tac. Iiis). UI, .59.

if

Vitellianomm, modicum ibi proelium improviso tumultu sed
prosperum Yitellianis fuit. Sabiuus re trépidai, quod tutissimum
e praeseutibus, arcem Capitolii insedit, mixto milite et qui-
busdam Seuatorum equitumque, quorum nomiiia tradere baud
promptum est, quouiam victore Vespasiaiio multi id meri-
tum erga partes simulavere i). Yitelliaiius miles socordi
custodia clausos circumdedit ; eoque concubia uocte suos libe-
Ï0S Sabiuus et Domitianum fratris tilium [in Capitolium]
accivit, misso per neglecta ad Plavianos duces nuntio, qui cir-
cumsideri ipsos et, ni subveniretur, artas res nuutiaret"

Simul ad Vitellium misit Cornelium Martialem cum
mandato et questu quod pacta turbareniur, quique iutei-
multa, quae Vitellio suadereut ut pacem concordiamque
restitueret, diceret: //si conventionis paeniteat non se, quem
perâdia deceperit, ferro peteret, non filium Yespasiani vix pube-
• rem — quantum occiso uno sene et uno juvene proâci ?" —■ s)
Sed vix regresso in Capitolium Martiale furens miles ade-
rat, nullo duce, sibi quisque auctor, petitus: saxis tegu-
lisque ab iis, qui in Capitolio inclusi erant, faces in pro-
minentem poiticum jacet, inque porticus aedibus appositas
lapso igne Capitolium conflagravit ■i). Flavium Sabinum
inermem neque fugam coeptantem circumsistunt, oueratum
catenis cum Attico Consule ad Vitellium ducuut; tum
confossum conlaceratumque et abscisso capite truncum corpus
Sabini in Gemonias trahunt. Secundiore fortuna usus est
Domitianus. Nam prima irruptione apud aedituum occulta-
tus, sollertia liberti lineo amictu turbae sacricolarum im-

1) Qui de Taciti fide disputant hune locum sibi notent. Tac

Hist. III, 69. Verba inclusa abundant post eoque. Cf. Dio. LXV, 17.

t6v Jofi^Ti\'Civàv. . fiSTanéjinsTat\' Tag. Bist.Ilï, 70-
ibid. 71. Philoste. Vit. Ap. V, 30. Apollonium narrat incendium
Capitolii multo prius vidisse (j[uam si in ipsa Aeg^pto incendium fuissetl

2

18

mixtus ignoratusque, apud Cornelium Primum paternum
clientem juxta Velabrum delituit i). ,/MaQe Isiaco celatus
habitu, quum se trans Tiberim ad coudiscipuli sui matrem,
comité uno, Sabine, avuncub filio, contulisset, ita latuit,
ut scrutantibus qui vestigia subsecuti erant deprehendi non
potuerit" Sic Domitianus, ,/fisyiarjj fiot^a tüv al^ eó x^aTsZf

sXniÖMv......dtti\'fiovi\'Ui\'cefjov dvaaói\'Qsxat," et grato in

deos animo, postquam pater rerum potitu.s est disjecto aedi-
tui contubernio modicum sacellum Jovi Conservator! aramque
posuit casus suos iu marmore expressam; mox imperium
adeptus, Jovi Custodi templum ingens seque in sinu dei
sacravit. Monetis quoque memoriam illorum temporum,
in quibus imago sua Isiaco habitu impressa, renovavit.

Fortuna secunda et peritia belli duces Vespasiani progre-
diebantur; cives mutuas victorias quasi ludum quendam
adspiciebant, et tamquam omuis amor patriae, omnis hu-
maiiitas animis excessissent, volgus caedes et rapinas perse-
quebatur. Tandem mors Vitellii finem fecit tumultus.
f/Praecipiti in occasum die ob pavorem magistratuum sena-
tor umque, qui dilapsi ex ürbe aut per domos clientium se met
occultabant, vocari Senatus non potuit. Domitianum, post-
quam nihil hostile metuebatur, ad duces partium progressurn
ôt Caesarem consalutafcum, miles frequeus utque erat in armis
in paternos penates deduxit"

Quamquam marmor, in quo Domitianus res, quas praesertim
e Taciti libris euarravimus, inscripserat, in publico collocatum
fuii, tameu Dionis Cassii epitome paullum differt a Taciti
rerum expositione Nequaquam vero ea diligentia, qua
Tacitus omnia, quae ad bellum pertiuebaut, exploravit, Dio
narrat, Mucianum in Urbem venisse omnibus jam confectis ;

M Tac. BM III, 74. , Suet /Jörn. 1. Cf. Dio. LXV, 17.

Flav los. ßelL lua. IV, 11 § 4. Tag, Mint. III,.86. \'■) LXV, 22.

19

cum Domitiano cetera coepisse administrare et ipsum produxisse
ad milites, ut apud eos, quam vis puerulus, (natâiaxoi) conci-
onaretur, additque, vieenas quinas drachmas singulis militibus
datas esse. Quod non est veri dissimiie, idem enim et saepius
et Domitiano rerum potito accidit. Yerum ordinem rerum
a Xiphilino eorruptum esse Tacitus aperuit i), docens Mucianum
Drbem ingressum esse, postquam Domitianus sedem Caesaris
accepit, illi amicisque ejus honoribus jam decretis.

Sic juvenis, qui usque ad id temporis in egestate vixerat
rerum, quibus aequales et amici fruebantur, ad summum
fortunae fastigium venit, Flavia gens ad summum potentiae,
et tam ob fortitudinem quam ob saevitiam Flaviorum militum
nemo iis resistere ausus est. Quid mirum, si juvenis, post-
quam patruum occisum corpusque ejus turpissime abjectum,
sacerrimum aedificiorum incensum et direptum, Imperatorem
P. E. inopem nudatumque praesidio interfectum, sanguinem
nobilissimorum virorum, ex quibus pauci tantum a clientibus
auxilium petentes effugerant, circum se etfusum, se unum e
tantis periculis auxilio deorum salvum vidit, fecit, quod
unusquisque fecisset ea aetate Romae, et quod Tacitus excu-
sat verbis ,/nondum ad curas intentus, stupris et adulteriis
tilium priucipis agebat^\'

Acerbiora et sine alla excusatiouis mentione sunt verba Sue-
tonii „contrectatis multorum uxoribus" quibus vero
verbis, quum nomen ullius, nisi justae uxoris, non additum
sit, fidem habere non possumus; deinde quod, ut omittatis
etiam de aequalium moribus cogitando recordari, obstat He-

1) Tac. Hist. IV, 2, cf. 3, 4, 11. Ill, 86. 2) Tag Hist. IV. 2.
Verba "nondum ad curas intentus" non cum Imhoffio de cohibendis mi-
litibus, sed de universis juvenis moribus intelligenda sunt: cobaerent
cum iis, quae praecedunt et pro excusatione libidinum sunt, ut contex-
lus ostendit cap. 2. Cf. Agr. 7. horn. i. Vide Dio. LXVI. 3.

2*

30

gesippi testimonium Saetouii verbis: ,/Noudum tamen Do-
mitiano se penitus iufuderat libido flagitiorum, rudis erat
adhuc vitiis et tiro criminibus" i). Sed utut est, juvenis,
voluptatibus libidiuibusque gavisus, tempore justo etferbuifc
et satiatus est; et ex iis rebus, quae sequuntur, patebit,
Suetonium vitia tantum juvenis -memorasse, de causis
vitiorum tacuisse.

\') /Je excidio Hierosol. IV, 32. Ilegesippus seculo medio secundo p. C.
vixlt.

III.

DOMITIANUS ET MÜCIANÜS.

Senatores pavidi et parati umcuique servire, qui pacem
atque securitatem redderefc, die XXI\' mense Decerabri cou-
venerunt. Praefectura praetorii penes Arrium Yarum, summa
poteutiae in Primo Antonio, quibas reliqua belli exstin-
guenda committebantur; cuncta priucipibus solita Vespasiano
decernuntur Sic iterum Senatus servitutem subiit, quam
sub prioribus Imperatoribus aegre toleräverat, et qiiamquam
nulla causa fuit, cur Vespasianum leniorem ceteris domi-
num fore putarent: duces enim Flaviarum partium satis
ostenderant, ,/se accendendo civili bello acres, temperaudae vic-
toriae impares" 2) Titusque, Yespasiani conjunctissimus ßlius,
se minime clementer aut mansuete adversus gentes victas
gessarat. Sed timor animos nobilissimorum virorum civitatis
occupavit, et ignavia pro antiqua virtute animos incessit. JVon
tamen fefellit eos laeta spes, civilia arma finem cepisse;
,/tamquam manente bello scriptae" Yespasiani litterae adve-
neruut, ceterum ut princeps loquebatur, civilia de se et rei
publicae egregia, et Imperatoris auctoritatem simul atque princi-

1) Tag Hist. IV, 2. Tacitus confirmât suis verbis judicium Imp. Ti-
berii de Senatu. ibid. c. 1. ibid, c. 3.

22

pis dignitatem litteris exjiojiebal. Senatns, cui nunquam vivo
principe obsequium deerat, ipsi cum Tito filio considatum,
Domitiano praeturam urbanam tribuit i). Itaque Tito in
Palaestina, Vespasiano in Aegypto morantibus, difficillimus
et summi momenti magistratus minimo natu commissus est;
quibus honoribus juveuis se nec paratum nec aptum sentiens,
])raeturam urbanam cum consulari potestate suscepit titulo te-
nus, jurisdictionem ad collegam proximum transférons. Posteri-
ore demum tempore Domitianus jurisprudentiae studuit. Verum
Senatui visum est, omnibus modis novum Imperatorem Eeip.
adjungere sibique liberàlitate obligare. Muciano, socio Vespa-
siani, cujus invidia in occulto, adulatio in aperto, multo cum
honore verborum triumphalia de bello civium data; sed in
Sarmatas expeditio fingebatur.

Mucianus ürbem ingressus, cuncta simul in se trahens,
non abstinebat a caede, adulationem omnium accipiebat, vim
principis amplectens, nomen remittens, et ut jam in oriente
perpetuum certamen fuerat inter summos viros, sic tune
Mucianus jactabat, se Plaviis imperium praebuisse et a
Vespasiano fratrem appellatum esse; habere potestatem
omnia suo arbitratu, etiam sine Vespasiani mandatu, gerendi,
tantum hujus nomine adscripto, cujus antmlum ad eiim missum
fuisse Dio ait, quo sigillo edicta alîirmarentur Sic verbo
Domitiaims, re Mucianus pro principe agebat, quam sententiara
confirmant verba Taciti in Agricolae vita, qui liljer historias
praecessit : „Initia principatus ac statum TJrbis M^ucianus rege-
bat, juvene admodum Domitiano et ex paterna fortuna tan-
tum licejitiam usurpante" Mucianum omnia administra visse
juvenique se, instigando eum ad gaudia et volupfcates, gra-

\') Dig LXVJ, 1. Sueï. Dom. 1. Cf. Tac. âïst. V, 26. Verba

Civilis sunt : „arma in Germania mo vi, quae Mucianus in Syria, Aponius in
Moesia, Flavinuus in Pannonia". XjjQ lxVI, 2. Cf. Tac Hist, IV, 4-

Agr. 7. Cf. Hist, IV, 39, 40, 47. Ill, 53. II, 74 de Mue. ingenio.

23

tum fecisse sibique devinxisse, res facilis ad credendum est,
et ipse Tacitus iu Historiis dicit : ,/Kalendis Jauuariis in Senatu
ejurante Frontino Caesar Domitianus praeturam cepit: ejus
nomen epistulis edictisque praeponebatur, vis penes Mucianum
erat, nisi quod pleraque Domitianus instiigantibus amicis aut
propria libidine audebat" i). Domitiaui licentiae culpam nemo
igitur non Muciano tribuet : sed juvenem nun majore bbidine
fuisse aequabbus, aut certe inteinperantia bbidinum illo
tempore non infamem fuisse his verbis Tacitus signiflcat :
Domitianus „ignotis adhuc moribus" fuii.

Senatum ingressus Domitianus verba fecit de absentia patris
fratrisque; de juventa sua pauca et modica disseruit ; decorus
habitu et ignotis adhuc moribus crebra oris confusio pro
modestia accipiehaturPrudentissime retubt de restituendis
Galbae honoribi\'s, qua re potestas patris confirmaretur, auc-
fcoritas et gratia ampbficarentur. Arripuit Curtius Montanus
occasionem Pisonis novatoris memoriam celebrandi, sed
frustra ; patres soli Caesari coucesserunt, quod alio rerum
statu eodem jure aliis concessissent, et eos solos honori-
bus atf\'ecerunt, qui clam palamve ad Plavios perfugerant.
Postquam cura restituendarum nonnullarum rerum sorte
ductis commissa est, vetus odium partium repetitum est, e1
signo ultionis in accusatores dato, petit a Caesare Junius
Mfiuricus ut commentariorum principaliuin potestatem Sena-
l/ui faceret, per quos nosceret, quem quisque accusandum
j)oposcisset. Pace igitiur vix restituta, uuusquisque conatus
est suae ultioni satisfacere; et res a verbis ad man us venit.
Paucis verbis juvenis tum respondit, consulendum tali super
re principem, verum quid seuserit de primoribus civitatis ta-
cuit, donee Imperium adep1;u8 est. Seuatus inchoantibus

•f Tac. Hist. IV, 39. ") Ihid. 40. Imhoffius in opere Tit. Flau.
Domitian, (pag. 29) ea Taciti verba neglexit.

34

priinoribus jusjuTandum concepit, quo certatim omiies ina-
gistrutu.s, ceteri ut sententiam rogabantur, deos testes advo-
cabant : nihil ope sua factum, quo cujusquam salus laederetur,
ueque se praemium aut honorem ex calamitate civium
cepisse, trepidis et verba jurisjurandi per varias artes ma-
tautibus, quis fiagitii conscieutia inerat: fremebant famo-
sissimi delatores e Neronis temporibus et titubabant; mox
alter alterum objurgabat, at Paccius Africanus, qui quum
a lepidissimo suae aetatis homine, Yibio Crispo, interrogatio-
nibns fatigaretur, societate culpae invidiam déclina vit. Tales
enim fuerunt viri senatorii : alii sub Nerone, alii sub Yitellio,
delatores fuerant; ii, in quibus satis religionis inesset, jusjuran-
dum mutabant, in quibus satis audaciae, deos perjurabant.

Eonam famam illo die consecutu.s est Yipstanus Messalla,
nondum senatoria aetate ausus pro fratre Aquiho Eegulo
deprecari, nequissimo delatore. Ut Eegulus more majorum
ad exemplum omnium puniretur delatorum, petivit Curtius
Montanus, qui tanto cum adsensu auditus est, ut spem ca-
peret Helvidius Prisons posse etiam Marceilum Eprium
prosterni ; ardebant patrum animi, quod Marcellus sensit,
et velut excedens curia, //imus" inquit ,,Prisce et relinqui-
mus tibi senatum tuum, régna praesente Caesare." Sequebatur
Yibius Crispas, sed accursu amicorum retrahebantur; ita
per discordiam dies consumptus est.

Proximo Senatu, inclioante Caesare de abolendo dolore
iraque et priorum temporum necessitatibus, censuit Mucia-
nus prolixe pro accusatoribus i). Itaque Domitiani dementes
admonitimes prae metu Mimani sper7iebantur.

Quum Domitianus alio Senatu alteram partem legis de restitu-
endis Galbae honoribus laturus esset, ut consulatùs, quos Yitel-

1) Ibid. 41—44.

25

iius dedisset, abrogarentur, Senatus agebat de paupertate
aerarii publici, quae fortasse iicta fuit, ut priucipis commise-
ratio rnoveretur. In suum et gentis honorem Domitianus
legem tulit, qua funus censorium Mavio Sabino duceretur.

Interea Vespasianum, quern, Orientem relieturum et in Ita-
liam resque Urbis intentum, multi cujusque ovdinis adierant,
adversam de Domitiano famam accepisse, ,/tamquam -termi-
nos aetatis et concessa filio" i) egressus esset, constat inter
eos, qui simul Mucianum cum Domitiano omnia illicit a com-
munia habuisse scripserunt. Sed Titus multo sermone orabat
patrem : //ne criminantium nuntiis temere accenderetur inte-
grumque se ac placabilem filio praestaret : non legiones, non
classes periude iirma imperii munimeuta quam numerum
liberorum ; nam amicos tempore, fortuna, cupidinibus aliquando
aut erroribus imminui, transferri, desinere; suum cuique san-
guinem indiscretum, sed maxime principibus, quorum pros-
peris et alii fruantur, adversa ad junctissimos pertineant ; ne
fratribus quidem mansuram concordiam, ni parens exemplum
praebuisset"

Quam ob causam minorem filium calumniati sint, Tacitus
non perspicue indicavit, sed Suetonius, qui memoriae pro-
didit, eum uno die super viginti officia urbana aut peregrina
distribuisse, mirari se Vespasiano dictitante, quod non et
sibi successorem mitteret s). Criminis vero societatem frag-
meutum Dionis Muciano adscribit, (de cujus superbia et ambi-
tione aliud fragmentum Dioni subjectum est): Ille et Domi-
tianus magistratus et praefecturas dederunt multis, et alios

\') Tac. Hist. IV, 51. Ibid. 52. Cf. Phil. Vit. Apol V. 35 ... .

y)d-SQansva-srat jxev vno xùv éavTOV naiôtav, (TcrjçL^stat, ds en\'
avxthv xal en avxov ou naîôsç, âoçvifoçoug âè aivov xQ\'^f^sxau (là
Jl\' ov fisfuad-Mfisvoug, ovâ\' ^vayxacxiiévoug, oi\'âs nlcmofiévotg
svvovv nqoçtanov, all\' sni, crjdeuovdxouç xs xal (piXiaxoug". Subt.
Vom. 1. Cf. Dio. LXVI, 2.

26

post alios praesirles atquo (îoiisiiles desigiiarunt. De numero
autem muneram et de spatio unius diei Suetonius solus nos
certiores facit! Verum sic se res habet. Quum in novis
rebus eos, qui sub priore principatu officia praestiteriiit, cum
aliis mutari ex usu esset, quod in priinis id temporis Romae
principe absente fieri necesse fuit, Senatus pro A^itellianis ho-
mines recenti imperio paratos, partim leges ferente Domitiano,
partim cogente Muciano, magistratus creavit. Ex qua re
efficitur, ut nullo modo Vespasian us res gestas filio crimini
potuerit vertere, et ut Suetonius malitiosum quendam jocum
tradiderit. Sed tam sublestae fidei etiam in minuta re Dio est,
ut lepidissimum verbum senis per epistolam cum Domitiano
communicatum. scripserit: Ago tibi gratias, quod me sinas
principatum teuere quodque me ex eo nondum expulerisy
quam rem levem dicerem, nisi alia exempla suppeterent ca-
lumniae a Dione aggravatae.

Mucianum semina discordiae, ipse quo firmier esset inuo-
censque videretur,. sparsisse non negem, pro])terea quod, jac-
tans se Flaviis Imperium procurasse, omnia ad suum arbi-
trium administraret, ita ut Primi quoque Antoni Varique
Arrii potentia frangeretur, quorum ille se ad Vespasianum
contulit, hic Muciano metuente, ne Principis filius suo jure
uteretur honoresque tribueret amicis Plaviorum, innoxiis cu-
ris annonae tenebatur. Utque Domitiani animum Varo haud
alienum deleniret, Mucianus Arretinum dementem, huic affi-
nem et amicissimum, praetorianis praeposuit, quod pater ejus
egregie sub Gajo Caesare hac cura functus fuisset et ordo
Senatorius muneri non contrarius i).

Verum quantam vim Mucianus in Domitianum habuerit, de-
clarant res, quas Tacitus narrat de expeditione in Germanias;
nam ad sedaudas turbas, de quibus Romae cuncta in deterius

») Tag. Hüt. IV, 68.

37

audita\'^ i), egregius dux, pravae ambitionis ])leuus, ipse se
acciuxit et ue peritissimos quidem rei bellicae iu acie stare
passus est. Quare adsumebatur e civitate clarissiinus quisque
et alii per atnbitiouem, Antonius vel Varus recusabautur; sed
maxime angebat Mucianum cupiditas Domitiani belli gerendi,
quum se a libidinibus avertisset. Juvenis enim intellegens,
bellum patri fratrique principatum potentiamque attulisse,
se cum illis, viam ineundo fortitudinis ac virtutis, operibus
et dignitate aequari voluit. Profecti igitur sunt ambo, sed
dispari animo, ille spe ac juventa properus, hie moras
nectens, quis flagrantem retineret, ne ferocia aetatis et pravis
impulsoribus, si exercitum invasisset, paci belloque male con-
suleret. Sed Domitianus cousiHo non mutato, neque aurem
praebens paternis amicis dissuadentibus, inchoavifc expediti-
onem in GalHam Germaniasque, ut averteret periculum
recenti Ira])erio immineus. Injuria Suetonius earn expediti-
onem non necessariam dixit. Nam ostentationem potentiae
necessariam auctoritatemque Imperii Romani spretam fuisse
apud gentes barbaras, perlucet ex argumento epistolae, a
Tacito memoratae, missae a Classico et Civili ad Cerialem:
„ Vespasianum, quamquam nuntios occultarent, excessisse vita,
Urbem atque Italiam interno bello consumptam, Muciani
ac Domitiani vana et sine viribus nomina. Si Cerialis imperium
Galliarum velit, ipsos finibus civitatium suarum contentos, si
proeliura malit, ne id quidem abnuere". Ad ea Cerialis niliil
respondit; eum, qui epistolas attulerat, ad Domitianum misit,
et brevi post hoste superato Mucianus et Domitianus, antequam
Alpibus appropinquarant, de victoria certiores facti sunt

Secundis rebus Mucianus usus est, ut iterum juvenem
cupiditate gloriae ardentem ab exercitu removeret, et quod
diu occultaverat ut recens exprompsit: „Quoniam benignitate

) Tag. 1.1. jj/^^ iv, 75.

38

deum fractae hostium vires forent, parum decore Domitiaiium
confecto prope belle alienae gloriae interventnrum ; si status
Imperii aut salus Galliarum in discrimine verteretur, debuisse
Caesarem in acie stare : Canninefates Batavosque minoribus
dacibus delegandos; ipse Lugduni vim fortunamque principa-
tus e proximo ostentaret, nec parvis periculis immixtus et
majoribus non defuturus." Et Domitianum Muciani aucto-
ritati deditum fuisse Tacitus signiücat verbis: ,/intelligeban-
tur artes, sed pars ohsequii in eo ne deprehenderentur" i).

//Ita Lugdunum ventum. Unde creditur Domitianus occultis
ad Cerialem nuntiis fldem ejus temptavisse, an praesenti sibi
exercitum imperiumque traditurus foret. Qua cogitatione
utrum bellum adversus patrem agitaverit, an opes viresque
adversus fratrem, in incerto fuit; nam Cerialis salubri tem-
peramento elusit, ut vana pueriliter cupientem" Quam cau-
tissime Tacitus haec memoravit et perinde ac si ipse du-
bitaverit iis rebus credere, quas non multis hominibus notas
fuisse mihi persuadet silentium ceterorum scriptorum, qui de
Domitiano pessima quaeque prodiderunt. At, ut res inter se ap-
tae connexaeque sunt omnem nodum solvunt, quum certe
juvenis nihil conatus esset contra patrem fratremque, qui
prope ab Urbe assent. Inter ceteros scriptpres Dio [ovôhv

sç fivrjfi-^v sfiol yovv ôffBloç qoéçouffat), nisi davfxavoç aÇtre
et fabulas nonnullas pueriles bellum non memoratu dig-
num aestimavit, de quo Tacitus egit in capitibus sexaginta sex
parte operis déficiente. — At mehercule e Dionis libris
historiae insequentium annorum magnam partem hauriendae
sunt ! — Verum ad refutandum rumorem, ab uno Tacito ser-
vatum, inspiciamus 1 rontinum testem minime spernendum,

\') Ibid. IV, 85 et 86. \'^]Ibid. c. 86. Sed Imhofif in libro Tit. F lav. Dom.
(pag 30),rem veram fuisse credit propter » dieSinnesart Domitians, wenn Taci-
tus sich auch vorsichtig ausdrückt." Dio. LXVI, 3. Tag. Hint. IV, 12—37,
54—79. V 14—26. ■^jStrateg. (ed. Teubner.) IV, 3, 14. »de coiitinentia."

29

qui senteiitiam do Caesare dixit verbis: A.-aspiciis. Imp. Caes.
Domitiani Aug. Germ, eo bello, quod Julius Civilis in Gallia
moverat, Lingonum opulentissima eivitas, quae ad Civilem
deseiverat, cum adveniente exercitu Caesaris populatiouem
timeret, quod contra exspectationem iuviolata nihil ex rebus
suis amiserat, ad obsequium redacta Septuaginta milia arma-
torum tradidit mihi."

Josephus fortasse altius tollit patronum suum, occasionem
arripiens virtutes ejus celebrandi : sed neque mentitus est,
neque fiuxit. Domitianus, inquit, Caesar audita re non, ut alius
ejus aetatis, nam omnino puer erat, dubitavit tantam molem
negotiorum suscipere, sed paterna virtute innata atque exer-
cifcatione sua aetate validiere mox adversus hostes pugnatum
conteudit. Uli fama ejus adventus et timore percussi se ei
subjecerunt, lucrum facieutes sine calamitatibus eidem jugo
se iterum subigi. Omnibus igitur necessaria stipendia im-
posuit, ne iterum facile res turbarentur, et illustris et cir-
cumspectus ob res gestas majores quam pro aetate sua con-
venieutesque patri, Eomam rediit i). Tacitus igitur rumores
suis libris inseruit, narratiunculas Suetonius, fabulas Dio;
quis post Seriem seculorum uni horum fidem habuerit, neque
potins coinparando eorum scripta cum ceteris scriptis ex
aetate Pkiviorum verum expiscabitur ?

\') Bell lud. Vn, 4 § 2.

IV.

DOMITIANI COND]no SUB PATRE
ET SUB FRATRE.

Spretam a senioribus juventiitein suam corneus, spe
acquirendae gloria frustratus, //inodica quoque et usurpaia
antea munia imperii omittebat, simplicitatis ac modestiae
imagine in altitudinein conditus, sfcudiumque literarum et
amorem carminum simulans, quo velaret animum et fratris
se aemulationi subduceret, cujiis disparem mitioremque na-
turam contra interpretabatur" \'). Etiam in Iiis verbis agno-
sco rumorem, a Tacito acceptum, prolatumque a Suetonio de
simulate amore carminum juvenis, quern amorem siiuulatum
fuisse non existimabant viri docti, qui Quinctiliano auctore

I) Tac. Hist. IV, 86. Cf. Sdbt. Dom. 2, 20. Imhoff. 1.1. p. 31. clocet, Donii-
tiaiiuiiispoiite simulavisse id, ad quod (pag 23.) coaetus fuisset. Cf. Qüintilian
Inst: Orat. X, 1,91. „quia Germanicum Augustum ab institutis studiis de-
flexitcuraterraruiupariimque diis visum est, esse eum maximum poetarum.
Quid tamen Ms ipsis ejus operibus, in quaedonato imperio juvenis secesserat,
sublimius, doctius, omnibus denique numeris praestantiusî Quis enim
caneret bella melius qnam qui sic gerit ?" Aniiotavit Bonnbll, his verbis
significari Aratea Caesaris, „die maun in neueren Zeiten ohne triftigen
Grund lieber dem Enkel des Aug-ustus zuschrieb."

si

poema Aratea Caesaris Germanici ei adscripserunt ; neque nos
putamus, quum Domitianus se in /Vlbanum contulisse vi-
deatur, ut eos fugeret, quorum pessimos mores inde a primo
tempore cognovisset utque versaretur in studiis artium et
iu venationibus, procul a negotiis publicis. Praeterea eodem
tempore perdite amabat Domitiam Longinam, uxorem Aeliae
Lamiae, Corbulonis filiam, quam duxit (discidium enim sub
Imperatoribus facilbme fiebat). Per totam vitam eam carissi-
mam habuit, neque Imperatorum more cum concubinis aut
servis mutavit. Hunc amorem etiam causam fuisse, cur pa-
tri obviam iret Beneveutum, non Brundisium, quo Mucia-
nus et primarius quisque se contulerant, puto : nemo enim
sapiens causam morae petat e Dione qui non modo ea, quae
Domitianus egit, sed etiam ea, quae in animo liabuit (ovâèv yà^
/iii-xQÓr éneróst); Causam fuisse narrat, ob quam Domitianus ad
Albanum commoratus stultitiam simulaverit, propterea quod
procerta re simulatie enarrari non potuit paterque filium
vituperasset, si non Brundisii, certe Romae.

.It omnia alia paullo post legimus. Quum Vespasiauus ïitus-
que Urbem ingrederentur, triumphum utriusque equo albo Do-
mitianus comitatus est et inde ab eo tempore cum pâtre una habi-
tabat, plerumque in liortis Sallustiis®). Quoties prodibant publice
pater et frater, Domitianus sequebatur lectica. A. U. 826 consu-
latum ordinarium gessit, cedente et suffragantefratre. Ceteroqui,
quamdlu pater vixit, se ab omni Rep. abstinuit, quo mortuo rur-
sus negotia publica suscepit. Est tamen s), qui memorat eum om-
nibus modis a patre jjetisse, ut exercitui praeficeretur, quem sibi
auxilio Vologesus, Parthorum rex, m remunerationem prius
oblati auxilii adversus Alanos repoposcissefc, cum altero Impera-
toris filio d uce ; et re discussa, quum senex negaret curas aliénas
ad se pert\'uere, Domitian um alios Orientis reges, ut idem postula-

1) LXVI, 3. Cf. 9. Suet. JJom. 2. Suei. 1.1. Cf. Dio. LXVI, 1

rent, donis atque pollicitationibus sollicitasse. At cur non, ut
Beuleus fecit, tidem habeam hisce, expouam i). Primum Parthis
postea illi nisi sunt, qui, ut ille, qui Neronis memoriam reno-
vavit, aut ut Decebalus, contra Imperatorem Domitianum tur-
bas agebant. Tum apud Diouem ne verbum quidem est hac de
re, quamquam Parthorum res peiitionemque auxilii memorat.
Deinde Suetonius plures rumores prodidit, quos juvenis de tem-
poribus Plaviorum accepit. Denique Josephus non omisisset
Domitianum laudare ob famam ejus apud barbaras gentes.

Merivalius quoque se fidem habere negat Suetoidi narra-
tiuuculae et argumentis allatis, quibus Vespasianus recusaverit
auxilia mitte re, pergit : ^ Perhaps his greatest difficulty lay in
resisting the sollicitations of Domitian, who is said to have
aspired to lead an army in person, and to have importuned his
father for the means of reaping laurels for himself" 3).

Vespasiaui animus a minore filio non alienus fuit. Nam
quum pater negotia publica cum Tito partitas est, si alter morbo
afPectus erat, alter aberat, Domitianus in Senatu de Republica
egit. Molem imperii expertus, fortasse Tito orbato filiis per
testamentum aliumve modum persuasit s), ut fratrem participem
potestatis faceret, quemadmodum constare videtur ex Aurelii
Victoris verbis exque jactatione Domitiani, qui nunquam dubita-
verit dicere „relictum se participem Imperii, sed fraudem testa-
mento adhibitam" et ex ipsius severi s) Titi factis, qui eum
,/ne in minore quidem honore habere sustinuerit\'"\', et ,/a primo
Imperii die consortem successoremque testari persévéraverit"«).

Beule, Tit. et sa dynastie, p, 259. Hist, of the Romans under the
Empire VII, 261. Cf. Imhoi-f. Tit. Flav. Bomit. p. 33. 3) cf_ s^^et. Vesp.
25. Victor, de Cues. 9 "Simul divinis deditus (quorum vera plerisque ne-
gotiis compererat) successores ftdebat liberos Titum ac Domitianum fore\'\'.
Ectrop. Vn, 20. 4) SüET. Bom. 2. Cf. Dio. LXVI, 16, Stjet. Tit.Q.
fi) Ibid. 9. Of. Plin. Ep. IV, 9. „Jul. Bassus Titum timuit ut Domitiani
amicus, a Domitiano releyatus est\'" ; quae verba concordiam fratrnm vi-
dentur probare.

33

Ceterum e tluobus armis consortii neque quid mali neque quid
boni de Domitiano memoratur nisi, fratribus Eempublicam susti-
nentibus Domitianum dam palamve insidias strusisse fratri
et diu cunctatum esse, an duplum donativum militi offerret \').
Quae historiae, a Suetonio prolatae, ab alio scriptore non
confirmatae, rumorem sapiunt. Primo enim nunquam insidias
fecit aut donativum dedit Domitianus scriptoremque Sue-
tonium latebat, quid in animo habuerit. Deinde Titus fra-
trem cooptatum habuit inde a primo Imperii die. Tum
Titus metuens, ne successio fratris satis certa esset filiaeque
conditio se mortuo deterior, illam huic obtulit, (quamquam
frustra, quia Domitianus Domitiam Longinam repudiare nole-
bat). Sed qui his talibusque historiis fidem habet is quoque
âdem habere poterit fabulae, secundum quam Titus patrem
senem veneno interfecit, cujus fabulae non levior auctor
exstat divo Hadriane 2). Cui vero rei quoniam nemo credit,
rumoribus explevisse libros suos scriptores, si nulla res fuerit
memoria digna, necesse est concédas.

Sic et mortem Titi post breve imperium anno aetatis quadra-
gesimo primo variis rumoribus ansam dedisse, lector benevolus
nobis concedet®). Philostratus serio narrat, Apollonium, virum
divinum, deorum numine Titum monuisse, antequam Eempu-
blicam capesseret, „\'Çihvxog [ih rov nargos âsâuévai- tovç IxsivM
noXsjivMzàTovg, dno&avóvzog ôs tovtov tovç èavTfi olxst-Mtdiovg Ç\'\'
et quum Titus in urbem reverteretur rogaretque, quae vitae finis
foret, respondisse, //ÓV ye \'Odvaasvg isyetat, qowffl yag xàxeivM
TOV 9-àvaiov ix d-aXàTr?ig èl&stv-" Quae Damis interpretatus
est sic: „(l\'vlàxxsad-ai fiè:v avxôv xr]v nl^aijv xijg xçv/ôvog tj xàv
\'Oôvaasa ßf;ßlfja&ai cpacTL, âvotv âé ètoïv [isxà xàv -naTegn xt]v
aQXr]v Krxracr^&Vi« vnô rov ê-aXarxiov Xayù) ànoS-avslv, xàv ôh

ij Sdet. Dom. 2. Dto LXYI 17. \') Cf. Stahr. Tibeiius efl.

ait. p. 65. 1) Vit. Apol. VI., 32.

3

34

tjjf^i\'i»\' TovTov naçe^ea&ai, ;(vfiovg unoQçijtovg vnt-fj nùviu ra ev tfj
&alàiir] xal yfj àvdqocpôva, xaï NsqOtva jxev elanoif/aat zotg éavrov
óipoi^g Tov Xa-^ùtv xovzov ènl Tovg nolB^uMiaiovg, Jofieitavóv
ós ènl ror (idslq>óv Tltov, oi to ^iv ädeXqiä aq^sw dsivov
iiyoi\'^svov alkd tó ^vv nqaiü xè xocl xqritjxCa. Tale quid apud
Suidam quoque esfc : -iioviog avv xü ßaay.0vü) óuiixopt veueaijaag
Tw dâsXipm xovxov dvauQsi (paq^iaxM ëçoixt xijg àqxijg.^\'\'

Paullo lepidiof est iuveiitio Judaeoruin, qui Titum cru-
delissimuiu experti omnia mala de eo divulgabant causam-
quo maturae ejus mortis Dei summi irae propter expugnata
Hierosolyma adscribebant. Arachue scilicet, quae in nasum
Imperatoris irrepserat, cerebra ejus effodit, donec viro mor-
tuo pinguis atque dura egressa est. Cui fabellae Euse-
bius addidit : ywg 5e oi"Elli]vsg ioxoqoï\'aw, cpaq^ixo) JojiBxlnvoi
uvxôv dvstlsv"^). Cave credas iis, quae ab historicis, qui
fide digni nou Uabentur, prolata sunt, et ad quos egomet
annumero illum, cujus fragmentum Xiphilinus servavit,
quod est: „sg làçvaxa ^t-óvog nollijg yéjiovcruv\'\'\' Domitianum
fratrem injecisse, quum adhuc respiraret forsitanque reva-
luisset Nam simplicissima omnium causa mortis in
eodem Dionis libro narratur, morbo Titum exstinctum esse,
quem sibi contraxerat lavando in üsdem aquis, in quibus
pater mortuus erat, quam rem Plutarchus affirmat, ïiti
mortem aiferens tanquam exemplutn, quam damnosa sint nimia
balnea corpori, cuique Suetonius non obstat, nec ii, qui post
illum scripserunt, Titum morbo periisse

\') Voc: JonsTiavóg. Eüseb. Ohron, I. 44. Dio LXVI, 26.
•\') vyi-eivà nuqayyél^aza (ed. Teubner) cap. 3. S) Edtk. VII, 22, ^iii
ea qua pater villa"... Atir. Victor E2). X. conjunxit varias opinioiies
verbis: „lautusque veneno interiit." Imiiopf Tü. Flav. Dom. p. 19, Nullo
modo opus est post Plutarchi disertum testimonium cum Imlioffio maturae
mortis causam quaerere in veneno, quod Titus puerulus ima cum
Brittanico gustavit. Cf. I-vihofi\'. ibidem, p. 34.

35

Titus moriens conquestus est, eripi sibi vitam immercnti, neci
exstare ullum suum factum poenitendum excepto dumtaxat
unoi). Quod, quid vel quale fuerit, uec ipse dixit, nee alius homo
dicere potuit. Conjeeerunt igitur alii, Titum recordatum esse
consuetudinis cum fratris uxore, (quam vero haec per jusjuran-
dum negavit), alii eum frafcri imperium traditurum esse, quem
sibi insidiatum maluisset interficere. Non desunt etiam qui Im-
peratorem populi Romani vexatum exponunt propter Hierosolynia
excisa. Eadem libertate conjiciendi usus, Titum vexatum putem
conscientia uxnris justae, Marciae Turnillae, repudiatae. Yerum
quidquid est, minime omnium iis concedendum arbitror, qui
Titum extrema vitae hora infestum fratri dixeiint, quem Im»
perii participem habuerat cuique filiam obtulerat suam.

\') Suet. Tit. 10.

a*

Y.

INITIÜM DOMITIAKI PRINCIPATUS.

Statim post Titi mortem Domitianus equo Eomam pro-
fectus ad exercitum praetorianis, sicut Titus post patris
fecerat mortem, donativum obtulit, et a militibus, quorum volun-
tas erga eum semper optima fuit. Imperator salutatus ad Cu-
riam se contulit. Sed ex eo, quod profectionem maturaverat,
rumor ortus est, eum fratrem pro mortuo deseruisse idemque
servos facere jussisse i). De qua tamen re non aliter sentiendum
puto atque Stahrius sentit de eaede Drusi, ab Augusto eon-
seio Tiberio patrata s). Namque properato opus fuit, quod
nulla lege successio fratris confirmata eodemque fere jure
gener Titi quo frater erat, quod Titus jam intellexerat. Sed
vir militaris moribusque Orientalibus assuetus, res diviuas
prae commodis Eeipublicae aut propinquorum spernens, quum
feminam Imperatorem esse non licuerit, ut per conubium
Imperium hereditarium in gente Mavia fieret, non nefas duxit

>) Dio LXVI, 26. Tiberius ed. alt. pag. 15. „Bezeichnend aber für
die Bosheit der Kömischen Gesellschaft, die wir namentlich in Tacitus
und anderer Geschichte Tiber\'s als einen wahren Sumpf niederträchtiger
Verleumdung kennen lernen, war das später in Umlauf gesetzte Gerücht,
dass der Tod des Drusus ein Werk politischer Eifersucht und Furcht des
Augustus gewesen sei," e. q. s.

37

fratri suo tiliam collocare, quamquam matrimonium illud jure
Romano non justum fuit.

Recusatam a patruo virginem mox affini gentis Flaviae,
Elavio Sabino, Titus in matrimonium dedit. Is, qui avers us a
simplicitate antiquisque moribus Elaviorum in aula vivebat
tamquam princeps magna luxuria, multis cum albatis et
ministris, opinione ducebatur, sibi, genero principis, aliquando
imperium posse contingere. Quae omnia Domitianus perspi-
ciens indigneque ferens summi poetae verbis i/Ovk ayad-op
nolvaoi-qavhf\' vituperavit 1). Certe Sabino parati erant tur-
batores et molitores novarum rerum, qui nunquam defue-
runt, neque qu.amdiu imperium fcranquilli senis, neque
quamdiu breve et nimis laxum Titi fuit Successionem
Domitiani non fuisse certam etiam ex hoc elucet, quod
senatores, de morte Titi certiores facti, priusquam edicto
convocati sunt, in Curiam convenerunt, summo mane obse-
ratis adhuc foribus, laudes et gratias mortuo actum s).
Ubi Domitianus per exercitum se tutum vidit cognovitque se
ceteris civibus acceptum fore, honoribus feralibus consuluit,
luxit et flevit cum optimo quoque, exemplum dedit moestitiae
retinendis ludis, qui novo Imperatori fieri solebant. Non
obstitit ssnatusconsultis, per quae solennes honores mortuo ha-
berentur, cultumque secutus est tribuendo fratri consecrationis
honorem, referendo eum inter Divos dicandoque coelo, ut Titus
Vespasianum dicaverat. Ipse orationem funebrem liabuit iacri-
mavitque laudes ejus prosecutus 4). Quid igitur amplius ii, qui

1) SciET. Doiyi !2. SoET. Vesjj. 15. Tit 9. Dio LXVI. 12. Ade. Vict
Ep. X. Eütr. VII. 20, 21. 3) SoET. Tit. 11. Dig LXVII. 2.
Epitomator nobis ilia servavit, sed Suetonius Bom. 2 simpliciter "de-
functum" inquit „nullo praeterquam consecrationis lionore dignatura."
Etiam alia sunt, quae probant, Suetonium sine diligentia aut cura
vitam Domitiani composuisse, aut Dioni alios fontes ad manum fuisse
Cf. Pun. Pan-. XI, 1.

38

vitam Domitiani oonscripserunt, de eo sperarint, milii non est
manifestum. Sed postquam illi ex rumoribus da prava ejus
ingenii vi deque prava animi indole avide acceptis effecerunt,
ut Titus odio esset fratri, simulationi i) adscripserunt ea, quae
ex pietate et amore fraterno provenerant, ita ut Domitia-
num, haud absimilem mimo et scenae cuipiam, aliam ratio-
nem iniisse publice quam privatim dicerent®). Palso. Nam
Domitianus fratrem secutus est in iis legibus, quas cum vivo
probaverat, pro ludis Titi natalibus, quibus nihil rationis
erat post viri mortem, alios edidit quaeque cetera in
usum sin^ulorum civium Titus inchoaverat, ut erant larsi-

O ■\'O

tiones et donationes, continuavit. Sed ex edictis legibusque
Titi contrariis ofFensionem fratris explicabant, quorum vero
pauca aut nulla fere memorantur, nisi de juris dicrione,
quam ipse Suetonius sub Domitiano optimam fuisse confirmât®).

Quantopere memoria illorum temporum occaecata sit,
cfficitur e rebus, quae de depravatis moribus oppressis tra-
ditae sunt. Titi imperium non difficile fuerat, qui quidem
professus esset, se pontificatum maximum accipere, u.t puras
servaret mauus\'i). Contra Domitianus simul cum principatu
hanc potestatem accepit, ut civitatem pargaret ab omni ne-
quitia et ab incestis nefariis, quas superstitiosus populus Eomanus
causas omnium calamitatum esse putabat, quae urbi aut Italiae
acciderent. Incestus autem unius Virginis Vestalis perniciosior
saluti publicae aestimabatur, quam si omnium civium mores
depravati essent, et saepius inter clades publicas illarum mores
examinabantur 5). Domitianus igitur, cui bona quaedam indoles
1) Cui credere Imhoffio placuit. Tit. Flao. Dom. p. 35. 2) Num flocci facias
eum, quicunque fuit, scribentem : t>nâvia rà êvavvuwTma aiv 7jßovleTO
(TXTjmófisvog.\'" Dio LXVII. 2. Cf. Soet. Doni. 2. Suet. Dom. 8.
*) Sdet. Tit. 9. Cf. Süet. Dom. 9. Jmhoffi conjectura sunt verba.
»Verordnungen, welche besonders geeignet waren an die schwachen
Seiten seiner Vorgänger denken zu lassen."

39

et obsequium non abneganda sunt, praeserfcim juveni, ad populi
voluntatem egit et jus fasque coluit, Eempublieam kistrans,
exquirens Virgines Vestales tam, quae ante suum Imperium
vota non solvissent, quam, quae se Principe crimina com-
misissent. Suetoniils autem, divinis aeque deditus atque
Imperator, désignât inquisitionem et persecutionem Virginum
Vestalium unum e pulclierrimis ejus faciuoribus, et Pliilostra-
tus vatis sententiam edidit ,/w.ç laintgàv xdd-açffi,p" i). Virgines,
quae initio principatus reae factae erant, supplieio ca])itali affi-
ciebantur; more veteri defodiebantur, quae crimine nondum
destiterant. Oeellatis itaque sororibus itemque Varroniilae libe-
rum mortis arbitrium permissum corruptoresque earum rele-
gati. Cornelia Maxima Virgo jam ante accusata et absoluta
iterum repetita et criminis convicta viva in Campo Scelerato
prope Portam Collinam defossa est. Non dubium est, quin Cor-
nelia virgo incestum continuaverit, quod tam ejus quam corrup-
torum ceteris reis multo gravior poena fuit. Celer, eques
Romanus, ceterique stupratores in comitiis virgis ad necem
caesi sunt. Uni Valerie Liciniano, viro praetorio, non obti-
git haec sors; sed is, sponte confessus adulterium, quod
non satis argui posset ex quaestionibus et tormentis, in
exilium missus est. Dissentiunt Plinius 2) et Suetonius
hac de re, ceteroqui amic\', qui etiam somnia nugasque
secum communicaverint "). Bpistola Plinii, post Domitiani
mortem (est enim anno CV p. C. liber quartus editus)
scripta, res continet nonnullorum bominum illius aevi, qui-

\') VÙ. Ap. VII. 6. sitet. Bom. 8. prrära intellige de incestis paullo post
initum Priiieipatuin commissis, posteriora de iis, quae secuta sunt. Sic
intelligere nos jubent verba seqq. „Nam quum.. Quamquam ordo
rerum apud Dionem inversus es^, tamen res ipsao banc sententiam
confirmant Ep. IV, 11. Cf. Mommsen Hermes, III, 1, pag. 36, qui
docet, nullam Plinii epistolam ante mortem Domitiani publicatam es.\';e.
3) Flin. Ep. I, 18. Quod Mommsen, Hermes III, 1, pag. 47 effecit e
rebus apud Plinium libro quarto menioratis.

40

bus litteris ansam dedit reditus Liciniani, de quo Cornelium
Minicianum Plinius certiorem fecit, probans, jam turn posse
existimari, Licinianum miseranda et tristia merito pati, iisque
esse dignum ilium, qui senator et orator haec ipsa studia incesti
scelere maculaverit, adjiciensque res, quas seriptor tantum audi-
tione novisse potuit. „Confessus est Cjuidem incestum, sed in-
certum, utrum quia verum erat, an quiagraviorametuebat, sine-
gasset. Premebat enim Domitianus aestuabatque ingenti invi-
dia destitutus. Nam cum Corneliam, Yestalium maximam,
defodere vivam concupisset, ut quiillustrari saeculum suum ejus-
modi exemplis arbitraretur, pontificis maximi jure sen potius
immanitate tjranni, licentia domini, reliquos pontifices non
in Regiam, sed in Albanam villam convocavit. Nec minore
scelere, quam quod ulcisci videbatur, absentem inauditamque
damnavit incesti, cum ipse fratris filiam incesto non polluis-
set solum, verum etiam occidisset, nam vidua abortu periit.
Missi statim pontifices qui defodiendam necandamque cura-
rent. Ilia, nunc ad Vestam, nunc ad ceteros deos manus
tendens, multa, sed hoc frequentissime clamitabat, me Cae-
sar incestam putat, qua sacra faciente vicit, triumphavit." "
Blandiens haec an irridens, ex fiducia sui an ex contemptu
principis dixerit, dubium est. Dixit, donec ad supplicium,
nescio an innocens, certe tamquam innocens, ducta est. Quin
etiam cum in illud subterraneum demitteretur baesissetque
descendent! stola, vertit se ac recollegit, cumque ei manum
carnifex daret, aversata est et resiluit foedumque contactum,
quasi plane a casto puroque corpore novissima sanctitate
rejecit, omnibusque numeris pudoris „nolh]v svvoiav sa/sv

evcrx^^ucov Ttsasîv."

Plinius profecto dubitat eam absolvere, sententiam suam
quam cautissime aperiens. „Praeterea Celer, inquit, eques
Bomauus, oui Cornelia objiciebatur, cum in comitio virgis cae-

4]

deretur, in hac voce persteterat, quid feci, nihil feci. Arde-
bat ergo Domitianus et crudelitatis et iniquitatis infamia."
Verum alia causa Liciniani exilii sequitur, non conveniens
cum rebus, ab ipso Plinio aut a Suetonio memoratis. Domi-
tianus ,/arripit Licinianum, quod in agris suis occuUasset Cor-
neliae libertam. Ille ab iis, quibus erat curae, praemonetur,
si comitium et virgas pati nollet, ad confessionem confugeret,
quasi ad veniam. Fecit. Locutus est pro absente Heren-
nius Senecio tale quiddam, quale est »xsttai- JJdzgoxlog\'^ Ait
enim ex advocate nuntius factus sum: Licinianus recessifc.
Gratum hoc Domitiano, adeo quidem ut gaudio proderetur
diceretque: absolvit nos Liciuianus. Adjecit etiam non esse
verecundiae ejus instandum, ipsi vero permisit, si qua posset,
ex rebus suis raperet, antequam bona publicarentur, exi-
liumque molle velut praemium dedit. Ex quo tamen postea
dementia divi Nervae translatus est in Siciliam, ubi nunc
profitetur seque de fortuna praefationibus vindicat."

Ex ilia epistola efficitur primum, Domitianum gaudium
ob culpae confessionem non celavisse, qua re refutatur im-
manitas tjranni; deinde, ipsum Plinium crimina nou uega-
visse; tum, ne dementem quidem Nervam exilium tollere
ausum esse. Quapropter Merivalius scripsit: //Such however was
the sympathy of the people with these propitiatory sacri-
fices, that even after Domitianus fall the virtuous Nerva did
not think proper to recall the exile" i).

Secundo seculo post, Dio plura quaedam quam Sue-
tonius aut Plinius lectoribus suis narravit; sed non abest
suspicio, quin ea scripserit, ut contristaret animos lectorum
infestosque in Domitianum redderet, dicens, Imperatorem ne

1) Sist. of the Rom. VII. 361. LX^^I, 3. Cf. Eutk. VII. 23.
„Doiiiitiainis Neroni aut Caligulae aut Tiberio similior quam patri vel
fratri suo. Trimis tamon annis moderatiis in iraperio fuit."

302

Vestalibus quidem pepercisse, postquam muitos primarios
viros compluribus de causis morte aut exilio affectos de
medio sustulit, contra Suetonii disertum testimonium, Im-
peratoren! nempe initio ab omni caede abliorruisse. Tum Dio
contra consensum Pliuii et Suetonii Yestales ait probri con-
victas non defossas ob eamque rem Imperatorem gavisum
esse. Postremo Hel vi um Agrippam, unum e Pontificibus, de
quo viro apud nullum quidquam memoratur, in Senatu
auditis multis suppliciis terrore perculsum animum efflavisse,
quod pugnat cum verbis Plinii, qui Albànum designavit
locum, quo Pontifices convenerant. His dissensionibus accedit,
quod Dio cum unoquoqiie facinore alicujus momenti caedes ali-
quot conjunxit, nominibus vero occisoru.m plerumque omissis.

Pro simulatione et obliqua invidia in fratrem perperam in-
terpretabantur studium quoque Domitiani luxuriae et libidinum
opprimendarum, contra quas secundum Dionom Imperator
edicta edidit, quam primum principatum adeptus est Nam
vir non tam libidinosus quam Titus suppressit sexus vi-
rilis usum et castrationem, bestiis necessariam, genere humano
indignam, quia illi mores nobilitati Eomanae in deliciis
praecipue provinciis nocebant Hanc ob causam edixit Do-
mitianus, ne quis intra fines Imperii Romani castraretur,
non propter invidiam Titi, qui exsectos dilexisset, quam cau-
sam unquam exstitisse cum doctissimo Merivalio nego,
eamque fuisse causam, quam diximus, unus poëta intel-
lexit, dicens, Domitianum voluisse vetare ,/fortem iutorire

I) Die LXVII 2, Süet. Dom. 7. cf. Tit. 7. \') Siat. Sil». IV. 3, 13.
3) MAßT. VL 45. Cf. IX. 7. (6). Cf. StEVERS Studiën zur Gesch. der
Eöm. Kaiser, 1860, p. 7., Nota 14. „Ueberhaupt würde bei einer gehöri-
gen Würdigung der Komischen Imperatoren die übertriebene Anklage
der Schmeichelei, die so oft gegen die augxistiniscben Dichter erhoben wird,
viel weiniger vorkommen"\'; cf. pag. 104—5. Quinttl.Or.V. 12, 17.
Digest. XXIII 3, 39. Iuven. Sat. 1. 22 et sordidos versus VI, 366—378.

43

sexum," quae poetae sententia conflrmatur edicto, quo Impe-
rator spadonum pretia moderatus est, qui residui apud
maugones erant, ne hi pretii magnitudine, qua divites certa-
bant, ad abos pueros castrandos invitarentur. Ne civium
numerus minueretur Domitianum usum spadonum, quibus
tantum lasciviae causa nuberent pecuniosae nobiles feminae, —
nam pauperibus tantum casta Venus permissa erat — sustu-
bsse legimus apud Martialem i).

Liisus erat sacra coniibia fallere taedae,

Lnsus et immeritos exscciiise mares.

Utraqiie tu prohibes, Caesar, populisque futuris

Succurris nasci quod sine fraude jubes.

Nec spado jam, nec moechus erit te praeside quisquam.

At prias, o mores, et spado moeclius erat.

Succurrit poetis Ammiani Marcellini testimonium 2): ^^Juvat
veterem laudare Domitianum, qui receptissima inclaruit lege,
qua minaciter interdixerat : ne intra terminos jurisdictionis
Romanae castraret quisquam puerum, quod ni eontigisset, quis
eorum ferret examina, quorum paucitas difficile toleratur?"

Multos, quorum obsequium Imperator quam maxime desi-
derabat, obstitisse, ne ea edicta acute exigerentur e nexu rerum
apud Dionem perspicimus; quibus iratus, simul de pâtre
et fratre cogitans, qui fere timidi post principatum accep-
tum molestis hominibus cessissent, „Imperatores", dixit,
„a quibus non multi homines punirentur, fortunatos mogis
quam bonos esse Domitianum severe jussa exegisse, senato-
resque timuisse, ne sua potentia minueretur, ostendit senatus-
consultum ei propositum, quo flagitabant, ut necandisenatoris
licentia eiadimeretur, quum multum eorum interesset, suonepri-
vato arbitrio an cognitione Senatus inquenquam ordinis senatorii

ij VI, 2. XVIII. 4. § 5. 3) Dio LXVIl. 2. Cf. Imhoff. TU.
Flav. Dom. p...70.

44

princeps animadverfcerefc, quasi vero ipsis liberum esset, cou-
tradicere Imperatori aut reum absolvere. Quod petitum
Domitianus obstinate negavit. Nam ubi esset ipsius auctoritas,
si de jure vitae ac necis potentioris partis populi cessisset
viris, quorum malam Mem juvenis cognoverat quibusque
nulla aequitas judiciorum fuit? Edictum de spadonibus
odium movit Eomanis, quod Earinus^), qui in aula vive-
bat, dicebat ur spado esse et quod ßomani non perspiciebaut,
aut perspicientes parvi ducebant, edictis provinciarum incolis
subveniri, quorum multi in foedum usum Eomam deduce-
bantur. Earinum autem fuisse, quale m decebat in sola Caesaris
esse domo neque similem ceteris sui generis hominibus
testantur poetae^ provinciasque summae curae Domitiano
fuisse, certum est ex inscriptionibus et epistolis, apud scrip-
tores rerum parum elucet.

Multorum bominum animos edictum tetigit, quod ad
lonicas Drbes pervenit, quo tempore nonnullae in sinistra
Hellesponti ora terrae motu turbabantur: ne quis in Italia
novellaret, utque in provinciis vineta succiderentur relicta,
ubi plurimum, dimidia parte ; sed exsequi rem Domitianus non
perseveravit. Causam edicti simplicissimam legimus apud Sue-
tonium : „ad summam quondam ubertatem vini, frumenti
vero inopiam Domitianum existimasse nimio vinearum studio
negiegi arva"; eoque edicto Imperatorem voluisse subve-
nire frumenti iuopiae, confirmant leges ab Imperatoribus,
qui ante eum fuerant et ab iis, qui post eum venerunt,
latae Stultissimam vero invenit Philostratus causam,
tamquam Imperator usum potionis vetu.erit ob seditiones
tumultusque inde ortos ; ita ut Apollonius exclamarit :

1) Mart. IX, 11, 13, 13. 14, 16, 17, 36, 37, Stat. Silv III, 4. ») Mart. 13.

sobt. Dom. 7. Eutr. IX, 17. vop. Prob. 18, ostendunt singularem
Caesarum ciiram in vino colendo.

45

jà jA-èv TtQogtàyjiattt ov tcqÔç èfiè juvTa, [lôvog yd^ ïamç «vd-Qthnmv
OVTB alôoÎMV deofiai ot\'re oïvov. XsXi^&e Ôb ó S\'avfiao\'KaTaTOi
tùtv (lèv àvd\'QÙmmv qisoôôfisvoi Tiyv ds yijv Bvvovx\'i\'Cmv^). Sed tamen
ê^avixaxovçyog ille lonicos, qui maxime venditione et eultu
vini florebant, confirmavit iisque persuasit, ut ad Caesarem
mitterent, qui veniam edieti peteret^ quam legationem Scope-
lianns Sophistes feliciter suscepit.

Sublati autem edieti causa apud Philostratum multo veri-
similior est quam apud Suetonium, qui ex rumoribus affert,
Caesarem anxietate ita compulsum fuisse, ut tolleret edic-
tum versibus, quibus eum irritabant, quales sunt Eueni\'^):

ICrjv fis (pàyrjç ènï ^i^av o/xiag Ext xaqnocpoQrjcro)
"Ocrcrov ènuffneîaao Kaitsaqv S\'vofiérai,

in quibus verba aol igays cum Kuiaaqt, verbo mutaverant.
Quum Philostrato, multo post viventi, justa causa nota fue-
rit, fieri non potest, ut Suetonio fidem habeamus, Domitia-
num adeo turbatum dicenti ignavis illis versibus, ut nul-
lam aliam ob causam sustulerit edictum.
1) Philostr. Vit. Ap. VI, 42. Vitae. Soph-. I. 12. Süet. Dom. 14.

YI.

VITA PRIVATA CAESARIS
CALUMNIA NOTATA.

Domitia Loiigina priore mariio relicto, ut sequeretur
juvenem Domitianum, XX annos natum, rem habere dice-
batur cura Paride mimo, eamque impudicissimam fuisse Sueto-
nius indicat verbis : //famam fuisse, earn olim cum Tito consue-
tudinem habuisse, qua re etiam gloriata fuisset, quod illi promp-
tissimum in omnibus probris"^). Sed fortasse Suetonius niinis
atro colore eam depinxit. Domitianus autem eam amabat
alteroque Imperii anno Augustam consalutavit, et de filio
secundo consulatus anno, secundo aut tertio couubii, nato
Martialis parentibus gratulatus est: ")

Nascere Dardanio promissum nomen lulo
Vera deum suboles,, .. .

Yerum eam, deliciis Paridis Pantoinimi commotam, lege
abrogata, quae vetabafc Plaminem Dialem uxorem dimittere
repudiavit, Paridemque prima irae eruptione occidi jussit;

») Sheï, Tit. 10. 2) Epigr. VI, 3. \'■>) Plüt. Quaest. Mom p. 376. E.

47

quod idem de uxore ut fieret statuerat, sed deprecante tJrso
sententia destitit dimisitque tantum Domitiam. Haec sic se
habent apud Dionem \'). Secundum Suetonimn, qui capitis
damnationis ignai\'us est, et secundum alterum fragmentum
Dionis ad verbum fere e Suetonio in Graecum translatum,
populo efflagitante eam reduxit. At, quum non videam,
quomodo populus, apud quem Domitia infamia aspersa erat,
se rebus privatis Caesaris immiscuerit et tum flagitaverit, ut
apud eum restitueretur, e duobus scriptoribus componendas
puto sententias sic, ut Ilrsus sermones populi Imperatori
enarraverit et bic auditis precibus aut morte adulteri ira
posita discidii impatiens uxorem reduxerit. Monetis verbis
,/Concordia Aug/\' impressis festisque diebus reconciliatio
celebrata est. Ipse Imperator serio aut per jocum „revoca-
tam" inquit, //Cam in pulvinar suum"^). Pontes, quos indica-
vimus, eam rem ample memorantes, quae ad Rempublicam
communemque salutem non pertinuit, inter se disseutiunt.
Suetonius enim ignorât Paridis mortem, neque ut Dio ejus
crimen cum caede multorum conjunxit, qui locum, ubi
Paris cecidit, floribus et unguentis sparserant. Dioni de
caedibus, de quibus ceteri scriptores tacent, narratis, nul-
lius occisi nomine addito, credendum nou esse supra de-
monstratum est Praeter silentium Suetonii mihi mo vit
suspicionem Martialis carmen :

Quisquis Flaminiani teris viator,
Noli nobile praeterire marinor.

Eomani decus ac dolor thoatri
Hoe snnt condita quo Paris sepulcro.

Quis enim non mecum miretur, histrionem, occisum in
media via ob maximum crimen la3sae majestatis, non in scele-

1) Dio LXVJI, 3. 2) Dio. 1. 1. s) Sdet. Do?n. 13. *) Pag. 42\' xi. 13.

48

ratorum campo, sed juxta viam Flamiiiiam sepultum esse?
Fortasse erravit Dio et histrionem, de quo a Nerone
occiso Suetonius mentionem facit, aut per se aut ex ru-
more quodam mutavit cum hoc Paride, cui errori nominis
similitude ansam dare potuit.

Nou certior res est de consuetudine Domitiani cum Julia
tradita, quae ab eo olim recusata et Fiavio Sabino in ma-
trimonium data, ejus tutelae commissa est post Titi Sabini-
que mortem Fama tamen fuit, eum fratris filiam virginem
adeo nitro et quidem Tito etiam vivo, mox patre atque
viro orbatam, ardentissime palamque dilexisse, ut etiam causa
mortis exstiterit coactae conceptum a se abigere. Confirmant
Suetonii verba Piinii „nam vidua .abortu periit" et luvena-
lis fere eodem servato ordine rerum versus

Qualis erat nuper tragico pollutus adulter
Concubitu, qui tunc leges revocabat amaras
Onanibus atque ipsis Veneri Martique timendas.
Quum tot abortivis fecundam Julia vulvam
Solveret et patruo similes effunderet offas.

Apud Dionem Domitianus palam diligere coepit Tuliam
post breve discidium Domitiae, qua reducta hac etiam usus
est. Verum Julia, nata e Marcia Furnilla, quam Titus repu-
diaverat, quo facilius cum Berenice consuetudinem haberet,
die quo Hierosolyma expuguata sunt (70 p. c.), fere XX
annis minor patruo fuit Phyllis, qui ilium nutriverat, banc
etiam educavit et ambobus superstes fuit. Titus igitur, si
filiam fratri suo obtulit, hoc fecerit necesse est sub finem
vitae, ita ut Doniitianus eam postea duceret. Nam patre
mortuo paella vix undecimo aetatis anno fuit, quam Domitianus

1) sxjet. Nero. .54. Cf. Mbrivalb. Hist, of the Rom. VII, 366.
3) Suet. Dom. 22. Ep. TV, 11. Sat. II. 33. ") Flav. Jos, B.J.
VI. 8 § 5.

49

diligere potuit, ut frater fratris liberos diligit, quum ipse jam
tricesimo aetatis anno satiatiis amoribus occupatus curis
esset. U)iius itaque Suetonii verbis: „vivo adhuc Tito"\'^vXvdxa.
a patruo corruptam esse assentiendum non puto i).

Titus generum Sabinum assumsit, quem cognovimus magna
luxuria in aula vixisse quemque Domitianus occidi jussit
anno fere 84 p.C., anno aetatis Juliae decimo quarto, Domitiani
tricesimo tertio, ut intelligo e verbis Suetonii: //quod eum
comitiorum consularium die destinatum perperam praeco non
consulem ad populum, sed Imperatorem pronunciaverat"
(Consu.1 aiitem Domitianus Vllf fuit anno 82 p. C.), com-
positis cum verbis: //mox viro ac patre orbatam" Juliam,
quae vixit usque ad 89 vel 90 p. C., per quinque annos viduam,
Domitianus curis suis tutelaeque suae relictam ad se receptam
secum habitare fecit {awdr/si) eamque multum gratia valuisse
apud patruum, di\'m praeter illam nulla mulier Domitiano
vivo in Reimblica q^uidquam valuit, inde apparet, quod ejus
rogatu Ursus, quum Imperatori obstitisset, capitis poena ab-
solutus est, postea consulatum accepit

Ergo Ursus gratu.s fuifc Juliae, quamquam Domitiam Im-
peratori reconciliaverat ! Certe suspicionem movit, quod Julia
cum Domitiano habitabat; nam impudicitiam, stupra, multa
ejusmodi crimina multi recordabantur ex aulis priorum Cae-
sarum. Fama vera an falsa ea omnia attulerit, nihil ad rem ;
sed miror, Juliam abortu periisse post quintum demum an-
num consuetudinis cum patrao, et nonnullos pro certa mor-
tis causa divulgasse remedia graviditatis, quae unumquem-
que laiuissent. Breviter et sine ulla mentione mortis coactae
Zonaras ramorem nobilium factionum protulit: »xau/A/lct/^
ixsf tj] Jo^uuiLuj è/Q}jio â\'ovâèf yxcov xfj \'lovlia.^\' Quo vero multo
ornatior est fabula loquacis Philostrati, quae docet res tenuis-

\') Suet. Fom. 22. -) Ibidem 10. Ibidem 22. Did LX.VII, 4.

4

50

siraas quidem fama et rumoribus augeri. Postquam enim
sermo incidit de nobilissima Yirginum lustratione »«s
ayvûç Tijv "iXLada ^Ad\'i]vav (/) xal t6 ènet nC\'(j y.aùaqsieuv
«-(Tfit," pergit »ei yàq xal av, è\'qjt/, "HXls y.aê-aqQ-eiijg twv ctôi.xùv
(póvmv, mv anaaa i] olxovfiévr/ fiscfitj vvp. xai ovâs lôia xavxa
warneg oi ôsiloi àXX\' èv tÜ xai sg nàviag sxijqvxts xs

xal ?jï;(8X0. ènsL âè \'Eaqïvov ànsxiovoig eï?; eva xütv éavxov
^vyysvàiv \'lovXiav ijysTO. ■q ós \'lovXia yvvy jisv fjv xov ne(povsvfj.svov
Jo^sxiàvov Ôb udsX(pi,â}j, fiia xàv TLxov d-vyaiéqwv (/) sd-vs ij,è.v
rj "E<psaog xovg yàjiovg, èntaxàg dè xotg isgotg d \'AnokXuJvi\'Og
"(a vvt, scprj, xù)v nàXao Javaldwv cog fj,ia ijad-n 1)."

Ex his paucis verbis vides, quantas fabulas Philostrafcus
composuerit, et quo modo Romani sibi historias narraverint.
Quamobrem ne miuimum quidem fidei habeamus scriptori-
bus talium rerum, sed ne Suetonio quidem Pliniove, si qui-
dem suspicio est, eos ira vel studio rumores admisisse in
libros suos. Imo, quod gravissimum a nonnullis aestimatur
si nexus rerum idem apud duos tresve scriptores est,
nihil amplius constat, quam illos eosdem rumores scripsisse.

Iterum calumniae historicorum oppono adulationem Mar-
tialis, qui certe ficta aut mentita non misit ad Caesarem gra-
vem et severum et in filium Domitiani viva Julia ceciuit

Ipsa tibi niveo trahet aurea pollice fila
Et totam Plirixi Jiilia nebit ovem

luliam consecratam matronas Romanas coluisse ostendunt
versus :

Dum voce supplex dumquo ture placabit
Matrona divae duice Julia numen.

Statuamque ejus in sepulcro célébrât poeta versibus

Quis to Pliidiaco formatam, Julia coelo
Vei quis Palladiae non putet artis opus,

1) Vit. Ap. VIl, 7. 2) VI. 3. IS. 1. VI. 13.

51

Num Domitianus auclierif, quid liomines de se divulga-
rent, dubito. Nam perraro post principatum initum inter
eos versabatur, et, ut saeps Caesares, extra Eomam habitans,
curis Eeipublicae se dedebat in Albano, quo pauci admit-
tebantur. Servavit Suetonius testimonia peririae sagit-
tandi et jaculandi ejus i). Hinc jam nobis dubia fit fides
eorum, qui Domitianum etiam initio principatus nihil aliud
fecisse dixerunt, quam muscas stilo configere, de quibus
nugis relatis Dio 2) quidem se excusat. Id, ait, etsi indig-
num est gravitate historiae, tamen quod abunde Domitiani
mores ostendit, necessario scribendum putavi, potissimum
quum creatus Imperator idem fecerit. Ex quo facete responsum
est a quodam interroganti: quid ageret Domitianus? solus
est, ne musea quidem cum eo. Non deerunt, qui mecum
consentiant, perpetuam solitudinem Caesaris causam fuisse
jocosi responsi et ex ea fabulam natam esse. Nam de ipsa
re siluit Taciius, quo nullum certiorem ducem de rebus
ante principatum Domitiani, neque infestiorem Domitiano
posterioribus annis novimus, sed qui illam rem aut fictam
putavit aut infra dignitatem historiae aestimavit. Siluit et
is, qui minutissima quaeque de se et de aequalibus suis
memoriae prodidit, nec neglexisset Domitianum increpare
ob insaniam ejus, Plinium volo, cui locus non defuit illius
rei memorandae, e. g. ubi Trajano laudibus sublato Do-
mitiani depingens horrendam imaginem, //remoramur,"
inquit, ;,resistimus, ut in communi domo, quam nuper ilia
immanissima belua plurimo timore munierat, cum velut quo-
dam specu inclasa nunc propinquorum sanguinem lamberet
luinc se ad clarissimorum civium strages caedesque proferret.
Observabantur foribus horror et minae et par metus admis-

\') Bom. 19. Cf. Acb. Victor Epit. II. 2) LXVI, 9. Suet. Dom. 3.
3) Pan. 48.

2*

r.0

sis et excliisis. Ad boe ipse occiirsu quoque visuque terri-
bilis: superbia in fronte, ira in oculis, feminexis pallor in
corpore, in ore impudentia multo rubore suffusa. Non adiré
quisquam, non adloqui audebat tenebras semper secretum-
que captantem nec unquam ex solitudine sua prodeuntem,
nisi ut solitudinem faceret." Quamquam igitur tristia et
tjranno digna Pliuius de Domitiano dixit et inagnopere
questus est de seclusione nobilium virorum, tamen illi non
insaniam adscripsit, qualem Suetonius i), qui Domitianimi jam
triginta aunos natum efc curis publicis occupatum initio
principatus quotidie secretum sibi horarum sumpsisse, nec
quicquam amplius fecisse dixit, quam quod e Dione narra-
vimus, nomine Vibii Crispi addito testis rei, quae, quum
solus et secreto eam fecerit Caesar, ipsum Vibium latere
debcbat. Qui vir fuerit, cujus testimonio Suetonius et post
eum Dio et Aurelius Victor nisi sunt, docet antiquitas
Apud Vitellium enim accubuit, ubi lepida et bona sua
verba edidit eademque comitate, qua postea in aula
Plaviorum satelles, moribus non egregius, facundia saepius
notata a scriptoribus (qui, quaudo expedit, joca a seriis non
secernunt) se variis civitatis partibus intermiscuit, quod
illi non honori ducitur a Juvenale

.....venit ct Crispi jucunda senectus

Cnjus erant mores, qnalis facundia, mite
Ingenium; maria ac terras populosque regenti
Quis comes utilior, si clade et peste sub iüa
Saevitiam damnare et lionestum afFerre llceret,
Consilium? sed quid violentius aure tyranni,
Cum quo de pluviis aut aestibus aut nimboso
Vere locuturi fatum pendebat amici ?
Illo igitur nunquam direxit bracchia contra

1) Dom. 3. Claudium quoque, ubi ad otium concessit, pessinia quaequc
cgisse, scripsit Suetonius, Claud. 5, 33, Cf, Staiie. in Agripp. p. 328.

Dig LXV. 2. Tac. de- Or. 8. s) ly^ gl.

53

Torrentem, nee civis erat, qui libera posset
Verba animi proferre et vitam impendere vero.
Sic multas liiemes attjue octogesima vidit
Solstitia, Iiis armis illa quoque tutus in aula.

Tacitus J), non minus quam poeta infeslissimus Caesari,
ignaviam dolosamque dulcediuem Crispi odit, quem inter
nobiles maluit non adspicere quemque satis diserte contemnit
verbis : //Vibius Crispus pecunia, potentia, ingenio inter daros
magis quam inter bonos, Annium Faustum equestris ordi-
nis, qui temporibus Neronis delationem factitaverat, ad cogni-

tionem Senatus vocabat".....//Mox damnatus est Taust us,

nequaquam eo adsensu civitatis, quem pesijimis moribus merue-
rat, quippe ipsum Crispum easdem accusationes cum praemio
exercuisse meminerant, nec poena criminis sed ultordispli-
cebat." Ob delationes quoque a Montano et flelviJio Tibius
perstringitur, ita ut ille et Eprius Marcellus ex Senatu
excedere vellent, ambo infensi vixltu diverso, Marcellus
minacibus oculis, Crispus renidens. Multo vero acerbius
est judicium Curiatii Materni de eo : //Nam Crispus iste

et Marcellus.....quid habent in hac sua fortuna concu-

piscendum? quod timent, au quod timentur? quod cum
quotidie aliquid rogantur ii quibus * praestant, indig-
nantur? quod adligali adulatione nec imperatoribus umquam
satis servi videntur, nec nobis satis liberi ? quae haec summa
eorum potentia est? tantum posse libsrti soient" "). Locuple-
tatus est tantopere Crispus et proconsulatu Africae sub Ves-
pasiano et delationibus ßomae factitatis, ut apud Martia-

lem proverbium valeat: ,/divitior Crispo.....qui simul

sordes divitis et potentis hominis jocose notât

Quadrantem Crispus tabulis, Faustine, supremis
Non dedit uxori. Cui dedit erco?____ Sibi!

, llist. II. 10; IV. 43. 2) de Or. 13. 3) IV. 54. V. 32, Cf. X.

54

Statuas Crispi Romae fuisse ab eodem sigiiificatum videtur,
fortasse ob eloqueiitiam summam facundiamque, quas Quinc-
tilianus laudat, eum virum fuisse dioens „iugenii elegautis
afeque jucuudi, compositum et delectationi natum, privatis
tamen causis quam publicis meliorem." Itaque es iis, quae
de Crispo legimus, sequitur, iit injuria ejus verbis scriptores
rerum fidem liabuerint, quam sententiam me multo doctior Beu-
lejus confirmât : „ Chaque jour Domitien se renfermait pendant
une heu.re pour méditer, rentrer en lui même et tracer proba-
blement un plan de conduite. Les familiers, qui se sentaient
exclus et impuissants, prétendaient qu\'il ne faisait pendant
ce temps rien autre chose que de percer des mouches avec
un poinçon. Vibius Crispus, qui se morfondait dans Tatrium
avec les autres courtisans, pouvait répondre plaisamment,
lorsqu\'on lui demandait, s\'il n\'y avait personne avec l\'em-
pereur: „Non, pas même une mouche®)."

>) V. 13, 48, X. 1, 119. 2) Tiius et sa dynastie. (IV), 265. Omnem
modum excessit Imhoffii solutio nodi de Domitiani solitudine. „Nachdem
er einige Zeit in einsamen Grübeleien zugebracht hatte, was immer ein
Merkmal grausamen Vorhabens wai-.\'" Tit. Flav. Dom. p. 51.

YII.

DE AEDIFICIIS DOMITIANO
lUBENTE EXSTRÜGTIS.

Imitatus Domitianus Augustum, vel potius Neronem,
multum curae in eo collocavit, ut artes, quae animum ad
ea, quae summa atque optima sunt, erigunt atque excitant,
Romae colereiitur, quibus artibus alendis inter cives potentes
excellere Caesar cupisse videtur. Romae itaque nunquam
tan ta opulentia aedificatum est, quam sub Flaviis, quorum
aedificiorum hodie etiam multa cognoscuntur, quae firmitate
ac splendore superant omnia aedificia praecedentium saecu-
lorum. Namque et Christiani, quamquam longe diversi ab
aequalibus suis et ad quorum fidem nobilissimae familiae se
converterant, usum largiter et ample aedificandi, ut honorem
mortuis atque Deo summo tribuerent, secuti sunt, et prae-
sertim in catacombas et xo^i^rjrijqoa magnos\' sumptus fece-
runt Augustum injuria gioriatum esse, se marmoream
relinquere urbem, quam latericiam accepisset, 3) quae verba

1) Dr. Holtzmakn in libello: Rom. 1874, initio. Süet. Aug, 28.
Die LVI, 30.

56

Suetonius trailidit, affirmant illi, qui recentioribus diebus anti-
qua lEomumenta et fundamenta viserunt qui que testan
tur, Neronem et ultimum natione Romanum Caesarem tam
multitudine quam opulentia aedificiorum August um superasse.
Prequentibus enim incendiis spatio orfco Neroni facultas
data est vias sternendi ampliores atque latiores et domum
aureain aedificandi, cui Mavii postea Colosseum et Tliermas
imposuerunt, ut memoriam invisi Tmperatoris delerent (post
annum LXXX nostrae aerae). Etiamnunc exstant series
cubiculorum domus aureae, porticus, coenatoria, dormi-
toria, cet. Multitude autem aedificiorum Elaviorum et
Antoninorum ostendit, quam necessarium Imperatoribus
fuerit, ut cupidini vulgi cederent, cujus favore potentia eo-
rum max imam partem nifceretur. Domitianum, cui nempe
per liereditatem obvenisset, quod Imperium pater fraterque
pugnis et proeliis affectaveranfc, praeterea cupido memoriao
liumilis ortus delendae stimulabat i). Itaque domum Iruuii-
lem ad Malum Punicum mutavit in Templum, genti Elavia;;
sacrum, unaqits cum templo collegium Elavialium sacerdotum,
qui eundem ordinom tenerent parique habitu atque Dialis
sacerdos essent, insfcituit, et patri fratrique inter div^os re-
latis commune templum sub Tabellarium. In Titi honorem
perfecit arcuin Triumphalem. Contra vulgarem opinio-
nem Beckerus ad Notitiam anuotavid : Inter Sallustii
hortos et t\'hermas Diocletiani Nolitia eiiumerat geutem Ela-
viam, quo nomine intellegatur sepulcrum Elaviorum, a Domi-
tiano aedificatum, quod templum genfcis Plaviae solet vocari,

1) Et statui rerum et libidini principis ImliofF. (p. 83) aedificia adscripsit,
sed post duo versus idem dicit „audi der verständigste Fürst und ge-
rade dieser würde sicli der Nothwendigkeit ausgedehnter und kostspie-
liger Bauten in Rom während der Uegierungszeit Domitians nicht
■ liabeii entziehen können." Cf. saer. Dun. 1 4. Mart. Ep. IX. 3. 28.
2) Römische Alterthümer I. 5SG.

57

quill tauquam faiimn (jJ^woj\') iiistitutiim atque coiisecratum fuit
sepulcrum, et certo sciraus, Juliae Titi ein eres ibi positos
et clain cum Domitiaui cineribus commixtos esse. Veri-
simile est, ut Yespasianus etiam ibi quieverit. Tamen argu-
menta aüata Beuleo i) non persuasisse videntur,

lile, qni genti Flaviae futiira semper
Sancit limina Flaviumque ctilmen

sibi juxta lacum Curtium illustrem statuam eqiiestrem
magnam molem, erexit Statii carmine celebratam,

Par opari seiles, hiiic obvia limina pandit — e. q. s.

Juxta Pantheon quod Domitianus magnifice restituen-
dum curaverat, quum incendio sub Tito damnum accepisset,
situm ei\'at Minervae Chalcidicae tempi um in Campo ]\\[artio.
Permulta alia templa illi deae Janusque permultos insti-
tuit. Aedificia magnificen issima dis sacra, crebris iucsndiis
deleta, restituit, quorum summum erat Capitolium, non prop-
ter opes ibi cumulatas, sed propterea quod Jovis templum
domicilium cultus deorum, fuit, cum quo servato florentem
stiitum Eeipublicae plurima pars populi conjuncLum putabat s).
Post bellum Yitellianum Yespasianus, cum eximio gaudio
oinniu.ni civium, cura L. Yestini, viri famii atque auctori-
tate inter proceres, restituerat, sed non diu incolume mau-
sit. A^am decimo anno post (Tito Y.fl Dom. YII Coss.),
quum Titus in Campaniam misissst auxilium laturos iis, qui
ex evuptionö Yesuvii damna ceperani, ignis repente ortus
Urbis magnam partem comsumpsit, cujus praecipua aedificia
Dio enumerat haec: Serapeum, Isaeum, Septa, Posido-
nium, Agrippae balnea, Pantheum, Diribitoriuin, Thea-

\') et/;, pag. 270. Staï. Silv. IV. 3. 88. Silv. I. 1. 22.

Mekivale Hist, oj the Romans, 3i6. F. Adi.er Bas Pantheon zu
Rom. 187.5. Tag. Hist. IV. 63,

58

trum Balbi, Seena Pompeji, aedificia Octaviana, una cum
libris, Templum lovis Capitolini cum proximis templis tlu-
nonis et Minervae. Tribus diebus incendium delevit omnes
iu campo Martio sitas aedes, quarum nullas Titus, quoniam
paullo post obiit curisque Cam paniae per breve vitae spatium
disLinebatur, restituit, sed quam restituendi operam -Domi-
tianus suscepit. Quod Aurelius Victor bis verbis significat :
„multa opera incboata per patreni vel fratris studio atque
in primis Capitolium absolvit" \') meritoque Martialis sum-
mis laudibus Caesarem tollit:

Quantum jam superis Caesar coeloque dedisti
Tibi quod solvet non habet area Jovis.

Non obstant Aurelii Victoris verba marmori Pratrum Arva-
lium, quod significat Titum lovis Capitolini templi restituti
initium fecisse. Nam ob causas memoratas marmor illud
ad solas substructiones pertinere puto, et si Romani illum pro
auctore babebant, qui opus quoddam ad finem duxit, non
injuria Domitianus se restitutorem dixit, neque necesse fuit
fratrem participem faceret gloriae aedificiorum, quam ob
rem omissam Suetonius eum vitupérât.

Inter eos, qui de restituto Capitolio posteritati tradiderunt,
est Plutarchus cujus vero verba „a/t« tw xslsvxîiom zàv
Ovsanaaiapov svsnç\'jad-rj to Kani,vmli,ov. 6 âs Tsxagtog ovtog
vTtô Jojj,8Tiâvov xal avvsTelêad-i] «ai xa&i.sQÜid-tf^ vitiosa SUUt.
Nam certe Plutarchus scripsit Tov Ovaffffaaiyavov vlov, quae
verba scribae manibus in unum coaluerunt, ut perspicuum
est e verbis praecedentibus „xai (pd^siqóiievov ^ax\' óxlyov ovx
ènsiöev" (Vesp.) et ex historiis Dionis Cassii Plutarchus

\') Yici., de Caes. XI. Cf. Etjtk. VII. 21.
Popi. XV. 4) LXVI. 24. anno 81 p. C.

59

autem scripsit: „Aéysxai ökTaqy.vvi,ov si; rov; d-ejieXiôvg àvaXùxJnv
Xirqng äqyvQiov JBxgaxi.a\'fivQiag. xovxov ôè xov xad-\' ijfiag x6p
Héyiarov av èv PM^rj xcor lâiMri-HÙiv nlovrov èxkoyucrd\'évia rà zij;
/QvaMaeo); firj xsléaao dvuf^ooiia, nlsov rj óua/olimv xai ^vqiun\'
xalàvTMV ysvóiisvov. Oi âs vÂovsg sx xov Tlsvzslr^ifjiv èzfirjd-ijixav
Xi&ov, v.àXXi(sza xm nà^su ngàg xô ^lijxo; exorzsg. eïdonsv ydq
avzovg \'Ad-ijvjiauv. \'Ev dh nhfi\'êvreg av&t,g xai, dva^va-d-évzeg

ov xoaoï\'xov tcrj(0v ylaçvQÎag oaov ünójleaav avfijjiexgiag, néga
xov xalov doaxevoi xai layagoi cpavévisg. \'O ^évxot, d-avfidaa;
TOr Kanixmliov Xrjv noXvrsXeiav, sl fiiav slSsv sv olxia Jo^BXiuvov
crroàv ij ßacnli-xrjv ?)\' ßalavsZov. ij nallctxiômv diaixttv oióv
èaxi, xo Xsy6iJLSvov^Eni%àgijiov ngà; zôv äawiov. Ov (puXwvd\'gamo;
XV y\'èaa\' e;(S!,g vóaov, xaLgsig ôLôovg. xoi^ovzov àv zu ngàg Jo-
fisruavàv eineZv ngogx>l^>]- Ovx evtjsßr};, ovds cpuXoi^iioi xv
y\'haoi. e/fitî vóaov. ;(aigs!,g xarotxoôofxcov, ojartsg ô Miôag
èy.elvoç, änavza aol xgvaä xai Xid\'iva, ßovXofxsvog ysvéa&nt-.
Tavxa ;xsv ovv nsgl xovtcjv. Schäferi 1) seuteiitiam, sibi Plutar-
clium videri, uon tam ut Graecos artfices Eomanis praeferret
xaxu^óxexvov, qüam ut pbilosophus Domitianum vellicaret
confirmavit Octavus Gerardus verbis : „La vérité historique
n^est pas Fobjet qu\'il se propose." At si vitium Domitiano
fuit splendide atque opulentissime aedificare, id vitium
temporis et ditissimi cujusque fuisse, ostendunt scriptores,
qui mores populi Romani sub Caesaribus descripseruut

Capitolio restituto lovi Custodi templum ingens seque
in sinu dei sacravit, in memoriam periculorum suorum in
bello Vitelliano Lapides ceteraque in usum aedium sacra-
rum ab omni contaminatione pura habebantur. Quamobcau-
sam monumentum, quod libertus quidam Imperatoris e lapi-
dibus, templo Capitolini lovis destinatis, filio exstruxerat di-

•) Flut. opera IV p. 326, ") De la morale de PZwiargtte, praef. VIK.
ä) JüV. Sat XIV, 86—95 et pissim ibique editores. Vide FKiEDi-äsuEß,
Sittengeschichte der Römer, III, in Indd. Tac. Hist. III, 74, IV, 53.

60

riitum est a militibus ossibus et reliquiïs, quae ineraut, iu
raari mersis, quae res etiam audaciae libertorum principis
indicio est^).

Forum, quo Janus quadrifontis imago posita erat quodque
Basilica aut Transitorium (vel Pervium) dicebatur, Domitianus
instruxerat, perfecit Nerva, u.nde forum Nervae vocatum
est, et superbus Severus exemplo divi Augusti statuis orua-
vit "). Nunc etiam exstat pars muri cum duobus columnis et
tabulamento, in quo Minerva mulieres opera sexus docet.

exemplar odeoruin Atheniensium novum odeum Domi-
tianus aediticandum curavit iu usuin certaminum musicorum
et gjmnasticorum, itoinque naumacliiam. Dio, qui de Domi-
tiani aedificiis non plura dicit, quam de ejus justitia et
bona Imperii administratione, odeum, forum gymnasiumque
curis Trajani artique Apullodori Damasceui, architecti scrip-
torisque opusculi rà itolioçjxijivKà, qui exul inierfectus est,
adscripsit. Yerum ut omnia aedificia referautur ad Domiti-
anum persuadent parsimonia Ti\'ajani, major quam ut illi
tanta tamque magnifica aedificia aliquo jure possint adscribi,
sencctus Nervae, cui nec vis nec vitae spatium fuerunt, et
Plinii verba iu Panegyrico, a quibus nec invidia in Domitia-
num, nec adulatio Trajani absunt. //Idem tam parens in
aediticando quam diligens in tuendo: itaque non ut antea
inmanium transvectione saxorum Urbis tecta quatiuntur :
stant securae domus, nec jam templa nutantia" e. q. s.

In Naumacliia, lacu arte fabricate, septa vallo ex gra-
vissimis lapidibus composite, inde ab initio principatus pug-
nae habebautur, qiias Romani omnium ludorum maxime
amabant. Sed Trajanus Circum Maximum, cujus muri sub
Nerone incendio deleii erant, restituturus et ampliaturus

\') Cf. SrAuii Affj-ip. p. 50 sqq. Ael. Lampk. Alex. Sever.

I, pag. 247, 28; (ccl. Teubn.) Vid. Beulé Titus et sa dynastie 271.

ßl

in eum usum iapicles perrnngnos, a Domitiano ad Nauma
cliiam allatos, adhibuit. Colosseum a Tito inclioatum votum-
que, antequara ônitum erat, Domitianus perfecit, Splendi-
dissimas omnium aedes publicas a Beulejo descriptas repe-
rit Piosa. Laudata sunt apud Liihoffium et apud topogra-
plios Urbis Eomae alia aedificia, Domitian! temporibus
condita, quorum nos ea sola attigimus, quae ad illustrandam
imaginem Domitiani pertinerent, eaque, in quibus recusanda
erat scriptorum invidia. Imperatori autem non solum opu-
lentiam suam vulgi oculis proponere cordi fuisse, sed etiam
artes liberales colere, Aurelius Victor et Suetonius indicant
eo, quod Domitianum initio Imperii fecisse dicunt: „Octa-
vianas bibliotliecas sub Tito incendio absumptas, impensis-
sime reparandas curavit esemplaribus undique petitis missis-
que Alexandriam, qui describerent emeudarentque." i).

1) SüKT. Dom. 20.

VUL

DOMITIANUS BELLI DUX.

Tertio principatus anno Domitianus certior faclus est de
tumultibus Germanorum semper turbulentornm. Fuit praeci-
pue Cliattorum gens, contia quam expoditio comparanda erat.
Dionis verba, initio capitis, //fi7jd\'éoçaxû}; nov noXsfiov i) (alii
noXé[iiov)" corrupta ad nos ])orvcnissö apparet ex Suetonii
verbis exque iis, quae apud Dionem sequuntur. Ante enim
principatum Domitianus simul cum Muciano contra Ger-
manos pugnaverat, unde nomen Germanici sibi assumpserat.
Sed quicquid Xiphilinus scripsit, secum pugnat, causam belli
capite insequenti doceus banc : Chariomerus rex a Cattis im-
perio propter amicitiam populi Romaui ejectus sociis non-
nullis sibi adjunctis in recuparando regno superior evasitj postea
ab illis desertus, quum populo Eornano obsides misisset, Do-
mitianum supplex auxilia orabat; auxiliis vero non impe-
tratis pecuniam accepit. Causa igitu.r belli fuit amicus populi
Eomani ad aiigustias redactus, ab Imperatore aux ilium
exspectans: itaque verbum ,/spoute" a Suetonio adjectum\'
cum vero non convenit.

1) LXVII, 4. Cf. 5.

63

Memorabilis est Zonarae locus, fortasse e Dioue petitus :
y>xal nsvd xavTU elg ralmiav è^OQjxiïaag nai \'ksrjlaTrjaaç Tt,và
lûv nèqav Piji\'ov êvanovêoiv uyxoi\'TO üg xi fisya y.aiMfj-d\'Mitûùç xal
xoïg (TiQaii-o>vatg ènrji^i^ae xr(v ^vad\'ofpoqàv Tà%v dià rijv vixijv,
nèvxe yaq y.ai eßäoiitly.opia Sqa/fidg sxdaiov lajj,ßävovTog smtov
èy.slsvas ôLdoa&ai,. fj.svafxelrid\'slg ôè xijv noaóxijxa ovx êfieiuae,
xo ós nlijd\'og xùv aTQaisvofievwv avvéaxsùXa. rai sy.axsqa&sv
lisyala x6 (hj^óatov tßlaijjs, [iijd-\'iy.àvovg xovg a^vvovxag avxâ
xai xovxovg iiejaloiiiad-ovg 7toi.rjaag Ad quae Zonarae verba
Taciti tralio liaec : „derisui fuisse nuper falsura de Germania
triumphum, emtis per eommercia quorum habitus et crines in
captivorum speciem formarentur" ; et haec: „proximis tempori-
bus triumphati magis quam victi sunt" (Germani)

Sed minime gentium Tacito credo dicenti, Domitianum,
fortem virum et ambitionis plenum, itérasse quae Caligulae
stullitia inveuerit. Imp Domitianum majestatem popuh Romani
apud barbaras geutes auxisse victoriamque ab armis Romanot
rum stetisse testatur Aurelius Yictor s), sine nugis aut ambagi-
bus referens: Imperatorem Dacos Cattosque manu devicisse".
Adjicit Frontinus modum, quo Caesar rem gesserit. „Cum"
inquit „Germanos, qui in armis erant, vellet opprimere, nec
ignoraret majore belli molitione inituros, si adventum tanti
ducis praesensissent, profectionem suam censu obtexuit.
Subito hostibus inopinato bello adfusus, contusa immanium
ferocia nationum, provinces consuluit."

Item : „Eo bello, quo victis hostibus cognomen Germanici
meruit, cum in finibus Cattorum castella poneret, pro fruc-
tibus locorum, quae vallo comprehendebat, pretium solvi jus-
sit : atque ea justitiae fama omnium fldem adstrinxit^)." Quan-

\') p. S80 B. 2) Agr. 39. Germ. 37. ße Caes. XI Ep. XI.
1) Strat. I. 1. 8. =) Ibidem IL U. 7.

G 4.

tuin distat ab Frontino Plinius i) Domitiani res cum Tra-
jani rebus conférons. ,/QLiam" inquit „dissimilis nuper alte-
rius principis transitus ! si tamen transitus ille, non populatio
fuit, cum abactus liospitum exerceret, omniaque dcxtra laeva-
que peçusta et attrita, ut si vis aliqua vel ipsi illi barbari
quos fugiebat inciderent. Persuadendum provinciis erat
illud iter Domitiani fuisse, non principis." Adulatione Pli-
nium iuductum esse, ut mentiretur, Imperatorem "barbaros
fugisse, iterum Frontinus vir militaris, cui in illa re
majorem fidem habeas, docet, qui de arte Caesaris strategica
argumentum servavit hoc: //Imperator Caesar Domitianus
Auüiustus Germanieus, cum subinde Catti equestre proelium
in silvas refugiendo diducerent, jussit suos équités, simul
ad impedita ventum esset, equis desilire pedestrique pugna
confligere. Quo genere consecutu.s est, ne quis non loci
ejiis victoriam miraretur."

Si igitur de variis fragmentis de his rebus comparatis
detrahimus depopulationes, quas Plinius et Zonaras retule-
runt, sed do quibus is, qui expeditionibus interfuit, tacuit,
reliquum est, ut dicamus, Imperatorem militum animis post
victoriam mu.neribus donisque sibi divinctis et finibus imperii
constitutis numerum copiarum minuisse.Foedera cum Chattis
icta esse poeta., cum Frontino consentiens, ostendit s).

„Nec plura moratus

Romuleiim reseras iterum Germanice limen
Maerentemque foves inclinatosquo penates
Erigis. Haud. mirum, ductor placidissirae, quaudo
Haec est, quae victis parcentia foedera Cattis
Quaoque suum Dacis donat dementia montem,
Quae mode Marcomannos post horrida bella vagosque
Sauromatas Latio non est dignata triumplio."

\') Pern. 20. 2) II. 3, 23. Qtat. Silv. Ill, 1, CS.

65

Merivalii judicio de iis expeditionibus, quod Alcuiu
Hollaender confirmât, subscribendum puto, //Yet the
contempt with which the campaign is treated bij some of
our authorities seems hardly justified. One military writer,
attached perhaps to the Emperor\'s suite, and though a cour-
tier bij position, a man who at least had good means of
knowing the circumstances, speaks of it with warm but not
overweening applause,,,. But the weight of the Emperor\'s
sword is rather to be traced in the tranquillity, which con-
tinued to reign in this quarter, and iu the Eomanized po-
pulation spread throughout the contiguous districts, which
enabled Trajan, a few years later, to annex them permanently
to the empire" i).

Ceteri barbari ex illis regionibus tum ad Domitianum le-
gates miserunt, ut Semnones, quorum rex Masyas et sacer-
dos, Ganna virgo, honores quosdam acceperunt et Suevi
auxilium petentes, qui vero centum equitibus datis indignati
Jazygum gente adscifca se ad Istrum trajiciendum parabant.
Alias etiam belli causas accessisse apud Zonaram 2) vidimus :
nollol Jfi T(àv vnoTslwv Tw^aioig dqiicnavTo xqijuara ßvctim?
ngacrcrofisvoi\' cog xal ol Naaaaiavag. xovg xs yaq xwv
nçày.xoQag scpd\'StQav xal xov Noviiiôiag àQxovia.fl>Xàxy.ov ènsld\'ôvia
aqiicnv ijxxrjaav ovxcog tag noq&ijani, xal to axqavonsdov. ecQOVieg
âs ev avxü raXXa ts ênixrjôsia xalolvov èjinXrjad\'Évieg vnvwaav.
xal yvovg d <I>Xàxxog xavxa. ènéd\'êxo avioîg xal nàvxag dna^lsas
xal xovg dnojxd^ovg ôvéçpdsiqsv dnavxag. êcp\' cü d Joiianavog
èjiaq&slg aine nqèg Tijv ßovlrjv oxo JVaaa^wvag èxûXvfra alvat\'.

Una cum tumultu Nasamonum Nero quidam bellum movit,
nisus Parthis, qui, Elaviis ob Yespasiaui injuriam irati, Do-

1) Hist, of the Romans, VII. 336. Dr. Hollaender, Kriege der Ala-
manen mit den Römern p. 4/.5. Nullo modo Imhoff potuit adduci, ut
aliquid boni de Domitiano ederet. Cf. Tit. Flav. Bom. p. 48 „Domitians Cha-
rakter angemessener ist es anzunehmen" e. q. s. Ann. XI. 19.

5

66

mitiano molestias exhibebant. Sed et ill eet Tiridates, Par-
tborum rex, mox oppressi sunt, ob qims victorias poetae,
Augusti aetate, qui fuerunt, poetas imitati, Domitianum
magnifice laudaveruut.

Inter bella sub Domitiano gesta non est majus quam cum
Dacis, quorum rex Duras (sive Diurpaneus), quem cum Pusco
verisimile est non feliciter pugnam commississe, sponte Dece-
balo cesserat. Contra Decebalum, quem populäres peritissimum
omnium rerum summumque ducebant quemque Dio i) summis
laudibus tollit quique Romanorum mores bene cognoverat,
ipse Caesar pugnatum exiit; si tamen Dioni 2) credimus, nul-
lam belli partem attingenr, in oppido aliquo Mysiae moratus,
voluptatibus libidinibusque flagitiosis deditus, singulos post sin-
gulos duces misit, qu.i rebus male gestis Imperatoris animum
irritabant. Sed in illius fragment! verba jurare nolim, non
perspiciens, cur Caesar, cui omnium libidinum Romae aut
in Albano facultas esset, eas inter barbaras gentes difficil-
lima conditione petierit, et causae satis fuit, cur Domitianus
angeretur. Nam Oppio Sabino, viro consulari, prolligato ne
Cornelius quidem Puscus, cui praefecto cobortium summa
rerum commissa erat, par fuit barbarorum viribus, et ipso
comes Imperatoris „vulturibus servabat viscera Dacis" s),
Puscum, „marmorea meditatum proelia villa", militem fero-
cissimum, probatae virtutis, cujus mortem Martialis carmine
sepulcrali dolet, secutus est Julianus^), e senioribus ducibus
exercitui praefectus, qui militum animis singularibus praemiis
excitatis singulis occasionem praebuit virtutis ostentandae
gloriaeque acquirendae, jubens milites sua centuriouumque
nomina sentis inscribere, quo facilius, qui praeclari quid

1) LXVII, 6. VIII, 2. Mart. Ep. VI, 76. Suet. Dom. 6. Ne
omnis ftdes aiictori negotiir Imlioff\', p. 56, Dionis verba vertit in „völlig
träger einsamer Enhe\'". Juv. Sat. IV. 112. Tac. Hist. I, 79,

IL 85, IV, 39, 40.

67

fecissent agnoscerentur. Itaque apud Tapas pugna commissa
plurimi barbarorum ceciderunt, in quorum numero etiam
Veziuas fuit, qui post Decebalum secundas partes agens
morte simulata noctu aufugit. Quantum timorem Eomani
barbaris injecerint, dolus ostendit, quem Yezinas, dicitur ad-
bibuisse, ut illi se reciperent. Barbari enim metuentes, ne
milites Eomani usque ad domos suas progrederentur, vic-
tores e proelio egressi, arborum quasdam ceciderunt, quarum
truacos armis indutos Eomani pro hostibus conspicati veriti
regredebantur. Yerum istum dolum, qui omnino dolum a
multo callidiore Spartaco i) olim inventum sapit, ex eodem
fonte emanasse puto, ex quo lumor de Domitiani libidini-
bus et voluptatibus staute bello prodiit. Nunquam vidi
scriptorem rerum tam credulum, quam cum, qui hoc dolo
factum esse scripsit, ut Julianu^s, quem quidem e Taciti
libris novimus, post victoriam seriem arborum immobilium
pro hostibu.s conspicatus, regressus sit.

Bello Dacico Quadi et Marcomanni auxilia Eomanis ne-
gaverant, quam ob causam Domitianus iis bellum intulit,
legatis pacis petendae causa missis occisis. In Pannoniam
autem profectus militibus vexatis eladibus atque morbis
Decebalo, quo se altero hoste liberaret, pacem obtulit
Diegimque missum, qui faceret, armis jam captivisque tradi-
tis, ut sibi poteutissimi et fortissimi illius gentis viri ani-
mum conciliaret, Domitianus regem appellavit diadema oi
impouens. Hanc talemve causam, qualem diximus, fuisse, cur
Caesar Diegim honore regio aflecerit, apparet ex eo, quod aliis
quoque modis barbaros Eeipublicae adjunxit. Nam magnam
pecuniae vim et opifices variorum artium peritos, tam bello
quam paci utiles, eo transferri jussit et ea, quae ad effemi-
nandos animos eorum, qui longissime ab humanitate et cultu

1) Front. Strat. I. 5, § 22.

2*

(38

abessent, pertinerent, quam ob rem minus prudenter Trajanus
Decebalum coegit remittere ea, quae Domitianus miserat i).

Triumphum agens Caesar Eomam rediit legatis eaptivis-
que prosequentibus militibus praemiis ex Augustali aerario,
ubi praeda deficeret, donatis. Sed a quo tempore Claudius
et Caligula populum deeepisse ferebantur, nulla victoria a
gentibus barbaris reportata non suspecta fuit; et Decebali
literas ad Domitianum nonnulli fictas fuisse perhibebant. Nos,
si quidem fidem habemus Plinio, laudes poetarum 3) ob victorias
vanas fuisse existimaremus et potius minutam quam auctam
Eeipublicae dignitatem diceremus. Ille enim in Panegyrico®):
//Ergo" ait, ,/Sustulerant animos et jugum excusserant, nec jam
nobiscum de sua libertate sed de nostra servitudine certabant,
ac ne indutias quidem nisi acquis conditionibus inibant, le-
gesque ut acciperent, dabant/\' //Accipimus obsides ergo, non
emimus, nec ingentibus damnis immensisque muneribus pa-
ciscimur ut vicerimus," //Accipiet ergo abquando Capitolium
non mimicos currus nec falsae simulacra victoriae, sed im-
peratorem veram ac solidam gloriam reportantem." //Yideor
jam cernere non spoliis provinciarum et extorto sociis auro sed
hostilibus armis captorumque regum catenis triumphum gra-
vem." Agnosco tumidum scriptorem exaggerata altius ora-
tione res exponentem, ignaviter praecedentis Caesaris gloriam
supprimentem, quo vivi Caesaris tollat. Nam, etiamsi multi
milites cediderint, et duces celeberrimi clades passi sint,
tamen nulla pars Imperii sub Domitiano periit.

1) Cf. Mekivale: Hist. oJ the Rom. VII, 344. 2) Makt. Ep. IX,
102, V, 3. 3) §§ 11, 12, 16, 17. Cf. 41, 82.

IX.

DE TRIÜMPHIS DACICIS.

Nunquam Eomae splendidiorem triumphum quisquam egit
quam Domitianus de Dacis. Jani fores clausae sunt, omnibus
locis statuae Caesaris erigebantur, imagines aureae et argen-
teae ubicunque, inprimis in Capitolio, fulgebant et ut jam
antea Septembris mensis Germanici, sie tunc Decembris
Domitiani nomen assumpsit. Injuria Phnius ") Senatorum
animos serviles verberat ob adulationem, quae sub divo Julio
et Augusto in usu esse coeperat, dicens //nunc menses etiam
nec lios singulos nomini Caesarum dicabamus. Patiebantur
illi et quasi meruissent laetabantur.\'\'* Sed e Plinii, unius e
Senatoribus, verbis patet, Suetonium rem falso exposuisse ab
Imperatore jussam. Nam //post, inquit, duos triumphos Germa-
nici cognomine assumpto, Septembrem mensem Octobremque
ex appellationibus suis Germanicum Domitianumque trans-
nominavit, quod altero suscepisset imperium, altero natus
esset." Octobris mensis transnominationem e Dione cognoscas,

1) Pan. § 54. 2) Bom. 13. Cf. Mackob, Sat. 1,12 (ed. Pontanus p. 213.)

70

Septemoris ex Eusebio ob victorias de Germanis, de quibns
Martialis conféras versus

Dum lanus hiemes, Domitianus auctumnos,
Augustus annis commodabit aestates;
Dum grande famuli, nomen asseret Kbeni
Germanicarum magna lux Kalöndarttm ; cet.

et Statii versus:

.... nondum omnis honorem
Annus habet cupiuntque decem tua nomina menses.

Post Caesaris mortem menses vetera sua nomina receperunt -).
Senatoribus divitibusque inter se certantibus statuis ponendis
Caesar admirationem populi excitabat ornandis Urbis regionibus
tantis Janis arcubusque cum quadrigis et insignibus trium-
|)balibus, ut cuidam Graece inscriptum sit uoxeî, et poëta
multorum civium sententias significaverit verbis : „Hos adi-
tus Urbem Martis habere decet" Statuas autem, si in
Capitolio ponebantur et aureae argenteaeve erant, nisi certi
ponderis Domitianus fieri non passus est. Qaod jussum in
aliis Imperii partibus valuisse non aflBrmandum videtn.r, et
extra Capitolium alias statuas fuisse ex Statii carmine in
statuam equestrem aeneam exque reliquiis marmoreis, quae
supersunt, apparet. Quae quoniam ita sunt, non intellego,
quomodo Plinius\'\'), Suetonius et Dio ®) hoc factum Domitiano
iu malum verterint.

Ceteri honores Domitiano a senatu decreti erant, consulatus
in decem annos, censura quamdiu viveret, comitatus viginti
quatuor lictorum, ususque vestis triumphalis, quoties in Sena-
tum veniret, de quibus rebus omnibus Xiphilinus nos certiores
facit non sine invidia et odio in Caesarem. Qui unus nobis
auctor est vestis triumphalis et lictorum numeri aucti, quam-
cpiam non neoessarium duxit commemorare ea, quae tum Do-

>) IX, 1 Scat. Silo. IT. 1, 42. 2) lYux. Numa, 19. 3) Makt.
Ep. VIII, 65 Pan. § 52. 5) 13. 6) LXVII, 8.

71

niitiaiio, ut ceteris ejus siinillimis Imperatoribus, tributa sunt.
Yerum omnium stultissimum narrat Dio, Caesarem nempe lae-
titiam ludosque populo praebentem potentes viros cpiam
plurimos e medio sustulisse, partim reos factos in Senatu,
partim absentes accusatos, nonnullos quoque ex insidiis dam
venenis, (qui vero modus iuterficiendi priorum temporu.m
sub Flaviis non reperitur) ut haberet unde sumtus faceret,
quam rem facilem ad credendtm Xipliilinus putat, ego
non puto. Nam primum nemo aliud quid quam optima
quaeque ex illis diebus memorat; tum nomina occisorum
non addita sunt ; deinde Dio post unamquamque rem alicujus
momenti caedes dam palam ve patratas memorat; denique de
penuria tertii Haviorum nemo nisi Dio loquitur.

Miro modo posteriores Domitiano in malum verterunt reg>
quas aequales Caesaris ejus honoris causa fecerunt, sicut Auso-
nius verbis : //Domitianus septemdecim Cousu.latuSj quos ille
invidia alteros provehendi continuando conseruit" Plinium
secutus est, qui ad Trajanum scripsit : ,/Non te ad exemplar
ejus voco, qui continuis consulatibus fecerat longam quan-
dam et sine discrimine seriem" Yerum Domitianus anno

1) Dio LXVII 4. s. f. „wg sUog." ^î) ad Grat: ^27. Pan. 50. Cf.
Series annorum et rerum in Dionis ed: Sturzi et Tabulae missionis honestae
anni 86 p. C., quae est Romae in Capitolio. Zell. Epigr : II No. 1842. „Imp.
Caesar divi Vespasiani F. Domitianus Augustus Germanicus Pontifex maxL-
mus Tribunic. potestate. V. Imp. XII. Censor, perpetuus Cos. XII. P. P. equi-
bus et pedbus, qni militant in alis duabus, quae appellantur Veterana
Gaetulorum et I Thracnm Mauretana et cohortibus quattuor I Augusta Lusi-
tanorum et I etil Thracum et II Cantabrorum et sunt in Judaea sub Cn.
Pompejo Longino, qui quina, et vicena stijjendia meruerant, quorum nomina
subscripta sunt ipsis liberis posterisque eorum civitatem dedit et conu-
bium cum uxoribus, quas tunc liabuissent, cum est civitas iis data aut
siqui caelibes essent, cum iis quas postea duxissent dunitaxat singuli
singulas, A. D. III. Idus Maias. Sex. Octavio Frontone. Ti Julio
Candido Mario Cels. Cos. Cob. II. Thracum, cui praest Claudius Mon-
tanus, equiti Seuthe Traibhiti F. Col. Olctic.

72

835 Cos. VIII, anno 848 Cos. XVII, non continuos gessit
honores décrétés sed, medio jam consnlatnum cursn, necesse est
post Germanicum helium confectum sic acceperit, ut coeptis
tot adderet donee decem continuos explesset. Quam pater et
frater censores appellati essent, ejus titulo ob eximias Eeipu-
blicae curas verbum „perpetuum" additum est.

Plebem Eomanam, nunquam oblitam „panis et circensium,"
Domitianus sibi adjunxit ludis e-dendis. Statim postquam prin-
cipatum adeptus est edidit spectacula assidue magnifica et
sumtuosa multoque ampliora quam quae Titus ediderat
in Circo praeter sollemnes bigarum quadrigarumque cursus
proelium etiam duplex equestre ae pedestre commisit, post
reditum a Cattis duo aurigarum genera, auratas purpureasque
circensium factionibus addidit multiplicavitque colores, ut plu-
res inter se certarent palmarumque numerum augeret. Ne per
diuturnitatem ludorum spectatores fame vexarentur, jussit ci-
bos afferri, quo quisque loco sederet; si vesperi ludi continua-
rontur largiter vinum effundendum curabat ; praeterea multa
alia dona, ut Nero instituerat, populo dabantur. Imperatoris
multum interfuisse ludis splendorem addere, Suetonius indicat
diligentissime agens de illis rebus. Itaque ab omni parte
terrarum spectatores affaisse credimus Martiab Venationes\'
et gladiatorii ludi fere semper usque ad id tempus inter-
diu et a viris gesti, sub Domitiano noctibus etiam ad lych-
nuehos s)^ augebantur feminarum pugnis, quos muherum,
mores, quae omnem ruditatem viris propriam exercebant,
Juvenalis et alii illius aevi scriptores ilolent. Virorum nobilis-
simorum vcnationis amor tantus fait ut Plinius amico
- suo Tacito studium literarum inter venandum commendaret,
quia „animus agitatione motuque corporis excitetur et

1) Suet. Dom. 4. Dio LXVII, S. I, 3. VIH, 78. ^jStai. Sijlv.l.
6, 53, I, 22. ■>) Ep. I 6.

73

Diana non magis montibus quam Minerva inerraret". Quam
vero epistolam Taciturn \') aequo animo legisse non putem,
qui quidem queratur amores ludorum vokiptatisque tautopere
penetrasse, ut omnem sensum ilHus ,/quid deceat, quid non"\'
hebetarent. Jam sub Nerone feminarum illustres senatoresque
complures per arenam foedati sunt, „oi ^ev sd-slovTsg, ol ôs
xttl navv «xojress)."Tito YIlIDomitianusVIIConsulibusTitus
ludos in amphitheatro edidit, in quibus feminae, sed non
„êmcpavBtg," contra feras prodibant. Quod igitur muliebre
pugnae genus Domitianus non invenit, neque videtur is
matronarum dignitati nocuisse. Sed eum pretium solvisse
artificibus, quas docendas curaret, ut gladiatores in ludis,
Martialis docet®).

Belliger invictus quod Mars tibi servit in arm\'s.
Non satis est, Caesar, servit et ipsa Venus.

Dio est miratus, in stadio cursu etiam virgines certasse.
Sed intra seculum fere ambitio feminarum usque adeo
crevit tantaque multitude se ferociter gerentium obtulit,
ut Septimius Severus vetuerit, „ne postea ludi gladiatorii
per mulieres exercerentur." //Prisca fides taceat."

Eedeamus ad Suetonium ®) commemorantem per omne
gladiatorium spectaculum ante pedes Imperatori stetisse pue-
lulum coccinatum, parvo portentosoque capite, cum quo pluri-
mum fabularetur, nonnunquam serio. Non credo, Caesarem,
qui raro in publicum veniret, si quando in theatrum veniret,
ubi eum multorum oculi speculabantur atque custodiebant,
secum duxisse portentosum quendam, omnibus ludibrio. Sed
rem ab uno Suetonio relatam rumorem fuisse, ex eo patet,
quod Suetonius etiam res narrat, quae nemo audivit aut
scire potuit. Nam //auditus" inquit //est certe Domi-

\') Cf. Ann. XIV, 20. 5) Dio LXI, 17. LXVI, 25. ») Ep: 6.
(Teubner pag. 2.) *) LXVII, 8. Cf. LXXV, 16. Dem. 4.

tianus, dum ex eo quaerit ecquid sciret, cur sibi visum esset,
ordinatione proxima Aegypto praeficere Mucium Rufum".
Ex qua fabula, uovimus populum Caesari non tô nqonacsg
adscripsisse, quod Dio, quum eum quidem inter ludos et gaudia
curis Ueipublicae occupatum fuisse uarrarent. Nam fabulam
aut rumorem banc rem fuisse mecum consentiet, qui e Ti-
berii vita banc historiam noverit i) : „x^nnalibus suis vir
consularis inseruit frequenti quondam convivio, cui et
ipse affuerit interrogatum eum subito et clare a quodam
nano adstaute mensae inter copreas, cur Paconius majes-
tatis reus tam diu viveret: statim quidem petulantiam
linguae objurgasse; ceterum post paucos dies scripsissé
senatui, ut de poena Paconi quam primum statueret."

Navali terrestribusque pugnis, ad quas capitis damnati
captivique usurpabantur, quorum mors populo gaudio, Domi-
tianus usque ad finem interfuit tanto studio, ut inter maximos
imbres perspectaret. Haec e Suetonio 3), qui de ceteris specta-
toribus ne verbum quidem dicit, certa sunt, sed secundum
Dionem®) non modo fere omnes, qui pugnaverant, mortui sunt
sed etiam ex spectatoribus multi, propterea quod maximo imbri
et vebementi tempestate coortis nemini Domitianus permisit
ex spectaculis abire et quamquam ipse lacernas mutant, tamen
ceteros nihil niutare passus est, qua re non pauci in graves
morbos inciderunt et mortui sunt. Opus fere non est, eas
calumnias refutari, quae certe provenerunt ab iis, qui taies
historias ex vita Divi Claudii meminerant, quam que —
Suetonio tacente —• epitomator bis et fere iisdem verbis
narrat. Portasse etiam moris fuit, non cedere loco, quamdiu
Caesar cum comitibus adossent.

>) suet. \'m-. 61. 3) Sdet. Dam. 4. 3) LXVII, 8. Cf. Staiir
Agnpp: 137, 139. Taci A>in. XII, .56, 57.

75

Edidit Domitianus ludos seculares, primum sub Augusto, a
quo et tunc ratio compuiata est, anno 737 p. u. celebrates.
//Usque" Tacitus ait, ,/intentius adfui sacerdotio quindecimvi-
rali praeditus ac tune praetor, quod non jactantia refero, sed
quia collegio quindecimvirum antiquitus ea cutDi, et magistra-
tus potissimum exsequebantur officia caerimoniarum" \').

In illis circensium die, qu.o facilius centum missus pera-
gerentur singulos a septenis spatiis ad quina corripuit^), ut
centum curricula deinceps e carceribus emitterentur ob cen-
tum seculi annos, quum viginti quinque missus alias de
more essent.

Quinquennale certamen artium liberalium, a Nerone insti-
tutum, Domitianus revocatum vovit Jovi Capitolino triplex,
musicum, equestre, gymnicum et aliquanto plurium quam
solebat coronarum: certabant enim et prosa oratione Graece
Latineque; ac praeter citliaroedos chorocitharistae et psilo-
citharistae. Cui certamini praesedit Domitianus crepidatus,
purpureaque amictus toga Graecanica, capite gestans coronam
auream cum Jovis, Junonis Minervaeque effigie assidentibus
Diale sacerdote et collegio Flavialium pari habitu, nisi quod
in illorum coronis inerat et ipsius imago Inter eos, qui
certabant, erant Statius, filius Domitiani praeceptoris, Vale-
riiis Elaccus, qui Argonautica, Vespasiano dedicata, Silius
Italicus, qui secundum bellum Punicum recitabat et Quinc-
tilianus, oratoriis operibus clarus. In Albano taies ludos,
Quinquatriorum Minervae nomine Atlieuis repetitos, annuos
fuisse non apparet e Dionis verbis, quae sunt ««i\' bxo;, èg
sinaïv. Eadem in illis acta sunt, quae in Panathenaeis eo-
rumque cura collegio virorum mandata fuit, qui sorte ducti
magisterio fungentes eximias venationes scenicosque ludos
ct oratorum ac poetarum certamina ederent, quibus ludis

^)Ann. XI 11. 2) S cet, Bom. 4 ^^ Sdet. AVo 12, ■») Suet Dom. A.

76

praeter epula dona Caesar populo fecit parvulis spliaeris.
Septiinontiali quidem sacro senatui equitibusque panariis,
plebei sportellis cum obsonio distributis Caesar initium ves-
cendi primus fecit dieque proximo omnis generis missilia
sparsit, et quia pars major intra popularia deciderat, quinqua-
genas tesseras in singulos cuneos equestris ac senatorii
ordinis pronunciavit i) ; sportulas vero publicas sustulit re-
vocata rectarum coenarum consuetudine. Kalendis Januariis
in Albano luvenaba a Nerone iustituta fiebant, quibuscum
venationes conjunctae erant. Verum nobiles viros unquam
coactos in illis cum feris pugnasse non credo Dioni, quia apud
ipsum indicatum est, Glabrionem cousulem, prius quam Do-
mitianus eum ad id opus evocaverit, sponte cum bestiis pug-
nasse, quam certam mortis causam Suetonius afferfc, et quia
pugnat cum Caecilii Eufini ]3oena, quaestorii viri, quem
Domitianus senatu movit, quod gesticulandi saltan dique studio
teneretur. Quaestoriis muneribus olim omissis, tum revocatis
ita semper interfuit Domitianus, ut populo potestatem faceret
bina paria e suo ludo postul a ndi eaque novissima aulico
apparatu induceret

Anno fere 844 p. u. Domitianus primoribus senatorii
et equestris ordinis coenam dedit, quam Martialis elato
animo celebravit et pro qua Statins Imperatori carmine
grates egit. E Dione autem comperimiis, convivium illud
tale fuisse, ut miremur, nobiles viros non statim conatos
esse, quod aulici quidam quinto amio post fecerunt. Ad
coenam enim tristissimam et horribilem speciem praebentem
rumor divulgavit, posteriori certe tempore natus, Domitianum
primores civitatis evocasse in aedem ab omnibus partibus
atram, cujus atra laquearia, parietes, pavimentum, sedes nudae;

\') ScTET. Nero 16, Dom. 4. 2) Sdet. Dom. S, Dio LXVII, 13.
3) Dio 1.1. 9. Stat, Sylv, IV. 2, Maut. VIII, 50.

77

singulos de nocte et sine comitibus accessivisse, introductos
ad columnam, uniuscujusque nomine inscriptam, collocasse
niliilo nisi Ijchnucho addito, ita ut omnia aspectum sepulchri
et monumenti praeberent. Elegantes pueri nudi itemque
nigri, quasi spectra, iis liorribili saltatione circumpalantur
seque ad pedes eorum projiciunt; postea epulae ferales eaeque
in vasis atris olferuntur, ut nemo convocatorum alia sen-
tiret atque se interfectum iri. Nam et Domitianus tantum
sermonem inferebat de rebus, quae ad mortem vel ad cae-
des pertinerent. Tandem famulis eorum dimissis eos vehicu-
lis et lecticis ferendos tradidit, et quum vix domum
revertissent respirarentque, Caesaris nuntii varia dona alferebant
e vasis, quibus mortem timentes usi erant maximi preiii,
quae cum ipsis pueris, qui iis timorem injeceraut, pro
muneribus oblata sunt. Ex quo fonte rumor, pro embolio
in Dionis historiis inclusus, triumphalium, quae celebrata
essent in gratiam eorum, qui in Dacia aut Eomae ceciderint,
prodiit, Dio indicavit verbis: i/Sis ys o ö^iilog èXsys" et
fabula ficta et ornata posterioribus annis videtur ad exemplar
caedis alicujus, a Tito per proditionem commissae).

Ejusdemmodi argumentum est Juvenalis satyrae quartae,
effusissimae in ludificando calumniandoque, quod non magis
quam Dionis fabula ab ullo scriptore rerum confirmatur,
et ob quas nugas relatas Stahrius haue acerbam sententiam
de Juvenale edidit: ,/Der mit Lust in dem Schmutz der
verruchten Traditionen der Eömischen Gesellschaft dieser
Zeit wählende Satiriker/\' Minus quam in aliis rebus sibi
Merivalius consentiens est hac de re

1) Cf. Frotzhbim Neue Jalirbx für Philol. und Paedag: 1874 p. 204 :
Neglegentia et incuria certare potest Dio cum Suetonio (Cf. Karsten de
flde Taciti pag. 8), et Suetonius quam neglegentissime opera sua coia-
posuit. Süet. Tit. 6. «A. Caecinam in convivium adliibuit et vixdum
triclinio egressum confodi jussit." Aijripp. pag. 65,66. Rist, of the
Rom. VII. 397, 400.

78

„The incident about to be related is not to be regarded
as a myth, invented in later times to realize the popular
idea of Domitianus moody humour. Though narrated by a
professed satyrist, we are expressly told to consider it as a
veritable history, and we are bound, I think, to accept it as
al least true in the main." Nam rebus narratis pergit.
„Such is the outline of a story, which Juvenal has embel-
lished with his happiest sallies, abounding with illustrations
of character and manners. Could we believe in its literal
truth, we might regard it perhaps as the most curious
domestic anecdote of antiquity : but if it be no more than
a sport of wit, and a bold satirical invention, it has still its
value as a lively representation of the genius of the times."
Et ut saepius Merivalio e repetitione rerum, quae narran-
tur, dubium movetur veritatis, sic etiam de hac satyra
observât: „The reader will remember the Minerva^s shield
of Yitellius, and suspect perhaps that this story, notwith-
standing the mock gravity of the author\'s disclaimer, is
fancifully combined from the tradition of the one emperor\'s
gkittony, and the grim humour of the other."

Timeo, ne Merivalius, vir summo ingenio doctrinaeque
copia, nimis aestimet versus primos alterius satirae partis.
„Incipe, Calliope,... non est cantandum^ res vera agitur",
quae pars, certe post annum 96 p. C. composita, addita
est satirae, non ad finem deductae, de Crispino quodam, in
quem poeta omnia crimina eorum, qui peregrini Romae
viverent, quorumque andaciam atque luxuriam luvenalis
acerbissime castigat, cumula vit. Quo facto versibus :

Quales tunc epulas ipsum gluttasse putamus

Induperatorem,....

poeta enarrat, quae opera, quos sumptus Caesar in coenas
fecisset; quod, quamquam longe afuita Domitiani moribus,

79

confirmât re, quae per se satis rumorem sapit. Piscator
scilicet quidam ingentem rliombum ante Yeneris aedem prope
Anconam captum destinavit Caesari, sive sponte, sive coactus
ab inquisitoribus aut delatoribus in litore vagantibus. Pisci ad
Caesarem allato defuit patina, quamobrem statim proceres evo-
cantur, concilium Domitiani, in Albanum et undecim viri sena-
torii a poeta describuntur, inter quos pessimus quisque.

Sententiae stultissimae et insulsissimae illis senibus ad-
scriptae sunt. Tandem Montani, Promethei in rebus culinariis,
sentenüa vicit, ut scilicet nova patina fieret et proinde figuli
nonnulli Caesaris castra sequerentur.

In nulla satira Juvenalem tarn credulum aut iniquum cog-
no vimns, quam in quarta, in cujus fine eum potius de Nerone
quam de Domitiano scripsisse pûtes, quum nullo pacto pro-
bare nobis possit, Domitianum periisse, postquam cerdoni-
bus coepit esse timendus." Tum principis imago evanescit
prae comitum imaginibus magisque insaniam illius quam mn-
lignitatem poeta significat contra testimonia Suetonii aliorum-
que, e quibus constat Domitianum, natura neque crudelem
neque insanum fuisse, sed robustum atque iracundum, alie-
num certe a garrulitate illius consilii. Satis solidis argumen-
tis Beulejus^) absolvit Domitianum insaniae. Sed tam insaniae
quam crudelitatis accusationem sine argumento esse, res, do
qua capite insequenti agemus, docet,

1) Titus et sa dynastie, p. 281. „Si Domitien avait eu 22 ans, eonnno
jadis Caligula, ou 17 ans comme Néron, s\' il avait été le jouet de ses
min i stres, de ses maîtresses ou de la folie, on concevrait que son âme
sans consistance et inexpérimentée eût fléchi sous le fardeau; mais il
avait 31 ans en montant sur le irône, il avait été éprouvé par la
prauvreté et les vicissitudes les plus opposées, il n\'avait point de mi-
nistres, il aimait les femmes sans leur accorder de ciédit, et pendant
quatre ans, il s\'était redressé lui même avec une vigueur qui devait
rassurer sur sa maturité. Dans ces conditions, on no devient un tyran
à 35 ans que par un accident, puisqu\'on a échappé aux causes générales
de corruption qui entourent le pouvoii- absolu"\'.

X,

DE DOMITIANI JUSTITIA.

Ne verbo quidem Dio quidquam memorat, de Domitiani juris-
dictione, in qua nihil uon excelsum et magnificum est, sed quae
sub \'Vespasiano Titoque adeo neglecta fuerat, ut nunquam de fu-
erint, qui iis adversarentur, quamquam Suetonius i) et Aurelius
Victor^), qui eum secutus est, inter se consentiunt, illum jus dili-
genter, industrie et aequissime dixisse. Nam, ut daret exemplar
praetoribus, quibus jam Eeipublicae temporibus jurisdic-
tio mandata erat, plerumque in foro pro tribunali extra
ordinem centumvirorum sententias, saepe studiosius dictas ad
favorem comparandum eorum, quibus judicio consulebanturj
rescidit itemque recuperatores, quibus sub Nerone causae
eorum, qui aerario aliquid deberent, ufc aliae causae pecu-
niariae privatorum accesserant, admonuit, ne se occupareut
iis litibus, quibus dominis jus in servos fraude vel dolo
deuegaretur. Exemplum dedit reddendo Claudium Pacatum
probatum servum, quamquam centurio fuit, domino ejus.
Indices nummis corruptos quemque cum toto consilio judi-
cum, qui in eadem causa sedissent, ut ejusdem culpae reos

\') Dom. 8. 2) Ep. XI.

81

vel p)arum circumspectos in eligendis et observandis collegis
nota censoria affccit. x\\nctor et tribunis plebi fnit aedilem
quendam sordidum, qui per avaritiam pecuniam aliqua de causa
accepisset, repetuudarum accusandi judicesque in eum a senatu
petendi

In ipsos senatores severitate censoria usus Caecilium
Eufum senatu movit, quod gesticulandi saltandique studio
teneretur. Magistratibus quoque urbanis praesidibusque
provinciarum tantum curae adhibuit, ut neque modestiores
neque justiores unquam exstiterint, e quibus plerique post
eum rei omnium criminum fuerunt. Provincialium vero
conditio tam bona fuit, ut Apollonii Tyanensis invidiam
moverit, qui ad imperatorem scripsit : „jBaQßdQwv dcpsxtéov

■/.al ovx dçy.xéop uviüv, ov ydq ê-sfiig avrovg ßaqßaQovg ovxag
sv ndaxeiv^y" Domitianus autem, recte perspiciens, Italiam
Eomamque provinciis niti, in quibu.s probi magistratus plus
possent quam duces cum copiis, illis maxime profuit cura-
torum avaritia compressa. Inter minores res, quae cives
docerent suum quemque ordinem teuere, Suetonius numerat
licentiam tlieatralem promiscue in Equité spectandi coMbitam.

Scripta famosa, quae, celatis auctorum nominibus édita,
jjrimarios viros nobilissimasve feminas notabant et saepius,
ut liistoria docet, coercebantur, Domitianus abolevit non sine
scriptorum ignominia. Quos vero libellos et codicillos saepe
pro foutibus ad historiarum libros conscribendos fuisse cum
viris me multo doctioribus afßrmare ausim. Exemplum auda-
ciae exstat apud Tacitum carminum, quae, incertis aucto-
ribus édita, ipsum Tiberium ineuntem principatum tangebant
ob saevitiam superbiamque ejus et discordem cum matre

\') siikt. Dom. 8. piiilostr. Apollonii Epist. 21. s) Dom.

8; cf. Mart. V, 8, 23, 24, 25. ^^ Tac. Ann. 1, 72.

6

82

animum. Probrosis feminis lecticae usum ademit jusque ca-
piendi legata bereditatesque \'). Adulterii convictas non paucas
fuisse, Dio docet — sed non sine obtrectatione Domitiani —
verbis f/(Tv%vol ds xal àvSçeg xal yvvaZr.eg twv nXovaimv ènl
l«o^/s^ç£ èxoÂcicrS\'tjaav, mv svcat stal vn\' ainov
Ex consuetudine sua Dio aut is, cujus verba legimus,
dicit, post hoc quoque factum multos occisos aut multatos
esse ob alias causas. Sed tam levis hic seriptor est in caedi-
bus memorandis, ut etiam Neroni caedes adscripserit intra
laudatissimum ejus spatium quinquennale®). Equitem Eo-
manum e judicum albo Domitianus erasit ob reductam in
matrimonium uxorem, cui dimissae adulterii crimen inten-
derat et, ut utriusque sexus mores in melius verterentur,
quosdam lege Scantinia, quae nimis diu in oblivione jacue-
rat, de nefanda Tenere, mulctas imponente iis, qui stupra
cum masculis egissent, condemnavit. Sic Saturni aetatem
rediisse credas poetae, canenti^).

„Ceiisoi- maxime principumque princeps,
Cum tot jam tibi debeat triumplios,
Tot nascentia templa, tot renata,
Tot spectacula, tot deos, tot lu-bes,
rius debet tibi Koma, quod pudica est.

Domitianus vixit modo Caesare digno et fuit, ab ignavia
et fraude alienissimus, diu exemplum liberalitatis, largitio-
num, abstinentiae, quas etiam ab iis, qui in aula erant,
postulabat. Abstinebat, si quidem liberi aderant, ab here-
ditatibus accipiendis, quibus imperatores magnas divitias
cumulaverant, idemque irritum fecit legatum e testamento
Ruscii Caepionis, qui caverat, ut quotannis ingredientibus
curiam senatoribus certam summam viritim heres praestaret^).

1) Suet. Dom. 8. Dio LXVII, 12. s) Djq LXI, 19.

Mart. VI, 4. Suet. Dom. 9.

83

Uuiversos; quorum nomina ante quinquennium proximum
ob aes alienum ad judices delata erant quiqne apud aerarium
pependerant, re nondum dijudicata discrimine liberavit,solvendo
ipse débita nec repeti nisi intra annum eaque conditione
permisit, ut accusatori, qui causam non teneret, exilium
poena esset, qua re calumniandi materiam valde minuebat.
Item fiscales calumnias sive calumniosas delationes, ad com-
modum fisci principis factas, repressit delatoresque magnis
poenis alfecit, prae&ertim servos in dominos agentes. Notum
est Domitian! dictum. ,/Princeps qui delatores non castigat,
irritât"

Plerique enim delatores erant homines pecuniosi qui,
opibus potentissimi et pessimum morem ielationum exer-
ceutes, quotiescunque repressi toties redibant. Titus jam
cogitaverat de iis opprimendis, quo facto non minus quam
Domitianus senatui odiosus factus erat. Contra principi,
praesertim absenti, invidiam civium magno usui fuisse,-Tacitus
docet exemplo Tiberii Caesaris, qui quum Cornutus reus
mortem sibi conscisset, tamen accusatori bus praemia danda
censuit Et saepius alium modum fuisse non puto inve-
uiendi eos, qui contra omne jus et fas testamenta aut here-
ditates venabantur, provincias spoliabant, tutelis curatelisve
ditescere conabantur, quam ut Caesarea delatores adhiberent^
quibus, quum uobili genere essent, aditus ad ditissimas do-
mus patebat quique pauperes facti praemiis delationum se
restituere volebant. Omnium autem delatorum nequissimum
Tacitus et Plinius aequalem suum, Aquilium Eegulum, di-
cunt, qui, sub Nerone juvenis adeo et nullo modo coactus,
multas bonas familias perdidit et sie saepius magnum lucrum
fecit. Alii, quos Domitianus, quo primo die in senatum
venit, cognovit delatores, erant Sariolenus Vocula, Nonius

1) SlJET, Dom. 9. 2 jy^ 30_

2*

84

Attianus, Cestius Seveiiis, Paccius Africanus, qui Vibium
Crispum societate criminis aecusabat, Marcellus Eprius, ami-
cus Crispi, in quem Helvidius Prisons invectus est. Uade puto,
Crispum postea Helvidii causae minime fa visse. Domitianum
delatores per dissimulationem avertisse, historici tradiderunt
et de moribus fictis cogitaverunt propterea, quod, vitam
plerumque in Albano degens, quum omnia solus observare
non posset, ad eos recidit eodem modo, quo sub Tiberii finem
imperii, delatores ejecti redierant. Atqui perspicitur, quantopere
delatio fueritnecessaria, e Plinii epistola\') ad CorneliumUrsum,
quocum is communicat, se defensionem J alii Bassi suscepisse,
qui, initio amicus Domitiano, postea ah eo in exilinm missas,
sub Nerva, sicut antea sub Vespasiano, Bithyniae praefectus
quum revertisset, a delatorum conspiratione accusabatur, quod
in provincia lucrum minime honestum fecisset. Plinius pri-
mas partes suscepit, contendens, ilium hominem simplicem
atque incautum, (quem nemo existimet hominem „laboribus
atque adversis suis," ut paullo post dicitur, „darum") quaedam
munera a provinciahbus ut amicum accepisse, quanquam lex
hoc etiam vetaret. Illius igitur injuriae causam Plinius, qui in
Panegyrico queritur de delatoribus, dixit, quod non sub
Domitiano ausus fuisset, sub sene Nerva aurea libertate re-
nata quid cuique libuerit faciendi.

Ut curatores provinciarum, qui male honestum lucrum
faciebant, cohiberet, Domitianus revocabat antiquam Reipu-
blicae liberae legem Clodiam, quae dicitur, qua vetitum,
ne praesides provinciarum fenus exercerent neve negotiaren-
tur quaeque valuisse videtur in quaestorios scribas, quos,
quum saepissime ex mala consuetudine in eam peccarent,
Domitianus venia in praeteritum donavit.

i)IV. 9. 2)§ 34, 35.

85

Ne plures causae agerentur, quam quae uecessariae esseut,
eas partes, quae divisis per veteranes agris sujoerfuerunt et de
quarum possessione controversiae intercedere solebant, iis
concessit, qui per biennium aut diutius eas possedissent i),
Itaque Domitianus legibus edictisque de imperio ßornano op-
time meritus est, sed aecjuales ejus gravem disciplinam pati
uolebant et poteutiores cives offendit eo, quod nimia severitate
in omnes sine ulla indulgeutia justitiam exercebat. Unde factum
est, ut omnes fere, qui Domitiaui res composaerunt, virtutes
principis viri celaverint.

1) cf. Suet. Bom. 9.

XI.

PHILOSOPHOEÜM et CHRISTIANORUM
SECTAE SUB DOMITIANO.

Inter eos, qui maxime a principe dissentiebant, erant
pbilosopbi et Ciiristiani, qui primo jam seculo Romae eccle-
sias habebant quorumque doctrina Caesari certe nota erat,
nam constat, un um e Plaviis ad eos conversum esse i).
Sed Domitianus peritissimus rei bellicae, scientia politica
praeditus, justitiam agens paganorumque virtutes easdem atque
Christianorum cognoscens esse, neque jus neque fas puta-
bat, civibus concedere, ut suum quisque deum coleret. Cultu
deorum, qui per omnia secula iu honore erant, conservatis
moribus priscis et vetustatis sanctitate commendatis et
externorum adminiculorum ope, societatem contineri arbi-
trabatur contra novam religionem, professam, se vetera vincula
disrupturam ec postulantem, ut omnes antiques Italiae deos
proderent, in quorum numerum ipsi iraperatores post mortem
referebantur. Itaque ad multitudinis intellegentiam et volun-
tatem se accommodans, Isidis et Cjbeles cultum Domitianus
Eomae confirmavit ").

Cf. Rudolf Seijeklek", Entstehung der Christlichen Kirche. Tübingen,
1874. 2) Stat. Äy/r. III, 2, 110.

87

Inter Ohristrianos inulti erant, qui libertatera promissam
vivis putabant atFore, auctusque est eorum numerus ludaeis
Romae agentibus, quorum sub luliis viginti millia in Urbe
vivebant cum quatuor synagogis. Semper cum incolis Palaestinae
conjuncti erant, et, quum divulgatum esset, Messiam adesse,
eorum animi vebementissime turbabantur. Edicta, ut contra
astrologosj sic et contra ludaeorum cultum, quo magis
superstitiosum aut pluribus mysteriis mixtum Romani
nullum noverant, (quod testantur Tacitus i) et lustinus,
qui de nulla alia re tantas nugas tamque puerilia conscrip-
serunt)in desuetudinem abibant. Tacitum non semper optimos
et fide dignos fontes adisse ad res componendas jam inde
patet, quod Justin us res nonnullas cum veris rebus magis
convenientes narrat. Sed perspicue Philostratus docet, quam
invisi illis diebus Judaei Romanis essent: sksIvoi, fisv fàç

vtdXat tttpsazaaiv ov fióvov \'Pwftatw»\' dlXd xal ndviiav av&QiOTTwv.
oi ydç ßiov djuxTOv svqóvisg xal oig inrj-cs xovvi] ngog dvd-gunoig
tQdns\'Ça, lÀrjze aTTOvdcù, ^rjTS sv/al, (ujTS nléov dcpeazaai

7juù)v ^ ^ovaa xal BdxTQW xal ol vttsq xavxa \'Ivôov. oi\'xovv oi\'J\'
elitog ^ Ttijicogsïffd\'at TOvg dcptatafiévovg, ovg ÇéÀTi-ov -ijv i.iij3s

xxaad-ai.. Sed tamen melioribus Judaeorum in familias opti-
mas Romanorum aditus patebat, quum pauperes illius gentis
mercatura occuparentur, quum que patria carerent in nova
terra tuti securique vivebant. Sed quum Titus crudelissime
de Palaestina egisset, ut scriptores rerum Judaicarum non
sine summo dolore tradiderunt, Berenioen, Romam allatam,
ut uxorem imperatore populi Romani indignam, répudias-
se! Jesus praedicasset se non venisse, ut tolleret leges

\') Hist. V. 1—13. JgsTiN. XXXVI. 2, 3 cf. Memvale Hist, of the
Rom. p. 214. Kes Judaeorum solae ad recusandam onanem fidem gravissimi
Taciti in libris ejus de Historiis sufficiunt. Vide Strabo, (ed. Taucbnitz.)
XVI, 2. p. 761, 762. -) Vit. Âpollonii V, 33. 3) Dio LXVI, 15.

Cf. Bauk, Kirchengeschichte der drei ersten .Tahrhunderte.

88

atque instituta Mosis Profetarumque, signum veteris foede-
ris initio omnibi\'s valeret, plurima pars Judaeorum Christi-
anorum cultum assumpsit. Unde factum est, ut scriptores
llomani illos saepius mutent cum Iiis et pro iisdem habeant.
.Domitianus autem, quum neque vectigalia, ab Vespasiano im-
posita, neque edicta Judaeos et Cliristianos eo ducerent, ut
antiquos deos colerent, majore cum vi vectigalia expressif, viros
nobiles, qui eos tuebantur, in exilium misit.

Philosophus et novator religionum illo fere tempore fuit
magicus Pythagoraeus, qui Sami sapientis instar vita insti-
tuta in provinciis Orientalibus multos sibi vinxerat miracu-
lis, auguriis, portentis. In templis praecipue sermones habe-
bat et nullum locum omittere solebat, qui memoriam dei
aut summi cujusdam viri servabat. Multa ejus facta eadem
aut similia sunt Jesu factis; conscientiam bonorum et malo-
rum magistram et ducem esse praedicabat. Ex codiciUis
indus e comitibus, qui semper circum eum erant, Philostra-
tus illius viri vitam composuit. Prudentissimos vero comitum
ad principes gentesque emisit Apollonius, qui iis consilia
praeceptaque agendi darent. Ipse opera,, quam navavit rebus
publicis, insignis fuit et sub JSTerone saepius contra tyran-
num in Graecia agens, homines incitavit neque minus
audax Romae, de Galba, de Othone aut de Vitellio sen-
tentias suas edixit et, gloriatus Vindicem sua opera a Nerone
defecisse, Nervam contra Domitianum sollicitavit. Quam ob
rem reum factum laesae majestatis et propter nonnullas alias res
Domitianus eum ad se arcessivit. Philosophes enim propter
conjurationem, Caesari indicatam, profugos et timidos colle-
gerat in Smyrnaea Silva et sibi conscius, ut dicebat, se
immortalem fore Nervamque mox imperium adepturum, ad
aeneam statuam eos hortatus Domitianum illuserat. „O stulte,
qui non videas fatum atque necessitatem ! Quem enim occi-

89

dere statuisti, is reviviscet, etiam si occideris". Solationi Apol-
lonio fuit inter mala phiiosopliorum, quod ïelesinus i), consul
anno 819 sub Nerone, eundem locum apud Domitianum ha-
bebat, qui cum Demetrio, amico Pjthagoraei, omnia coramu-
nicabat, et nullo timore perterritus, Apollonius periculum
adieus sperabat, se aequo Marte {^wm \'Ewalicp) cum Caesare
dimicaturum. In vincula conjectns professus est, se Caesari non
iratum esse, sed se illum vituperaturum de omnibus rebus.
Sexto fere die scriba mane, quum vocaret, eum confirmavit

TiQog TO âi aTQonov toi" Ttçogû-Ttov. qD^éj\'j\'erai- fiè.v jaq ßagv xav
nçàm; âtalsyipai. ô\'oqjqiig ènixsixai, rw roi" ocp&cclfiov ij&si,.
l^iecrvii â\'i] naqsiâ xolijg

Apollonius, (o äuifiMv)^ interrogatus de conjuratione, Domitia-
ni animum irritabat, Nervam quique cum illo essent dicens
optimos esse viros, item Ptufum et Orfitum, sed delates propter
divitias. Tum Caesarem contendentem, se de conjuratione atque
de omnibus rebus eo pertinentibus certiorem esse factum, vitu-
])eratus est, quod e delatis non e visis sententiam diceret.
Quo dicto princeps iratus finem fecit colloquii.

Nonnu.lli ferebant, Apollonium per epistolam lonice scrip-
tam orasse, ne vinculis teneret ur. Sed Philostratus, qui multa
dicendo quod deest gravitatis compensât^ narrat, eum ligatum
in carcere mansisse, Damidi per portenta ostendisse, se mox
liberum fore et Aeliaui jussu in custodiam liberiorem de-
ductum, apud Domitianum dixisse. Uli rei intererant nobi-
lissimi viri civitatis, qui eum accusabant propter vestitum
singularem, propterea, quod se deum vocari passus erat,
quod Epliesiis calamitatem pestis praedixerat et ad conjura-
tionem sauciendam puerum immolaverat. Criminibus absolu-
tus, Caesari grates egit, sed bominibus improbis, qui aderant,
causas adscripsit interitus u.rbium, exilii bonorum, ignaviae

1) Tac. Jnn. XVI, 14, -j tnilostii, Vä. Apollonii VII. 28.

90

militum, conciliorum suspectorum et animo adversus mortem
invicto: Mitte, ait, si me capere vis, qui corpus capiat, ani-
mam enim non potes, sed ne corpus quidem : oi jàq [is xxsvésiç
sTïsl ovToi [lOQcrifiog Quibus dictis evanuit Domitiano gau-

dente, quod eum non interfecisset. Sed oratione, quam reliquit,
defensoria iucrepat adulatorum Principis audaciam, avaritiam,
luxuriam, adulteria; demonstrat, se nullo modo male fecisse, op-
timeque meritum esse de Yespasiano, voluntate egregia fuisse in
imperatorem. Multa egit de j)hilosophia vera et de falsa, de
gestis suis in provinciis, obtestatus, se Nervam nunquam ad
novas res incitasse et de sacris humanis falso delatum esse.

Cum Apollonii Tjanensis rebus, quem nemo non reum
putat criminum indicatorum, cohaerent res philosophorum,
quorum principes illis diebus Stoici, cui sectae poten-
tissimi et opulentissimi viri se adjunxeraut. Quid illi Romae
egerint, docet Apollonius qui roganti Tito de quodam
„it> rj aocpia lov dpâçàg tovtov" ; respondit: nuQqrjcria xal rà
àlrjdsvBiv, èxnhÎTXsad-ao âè vito ^rjôsvog, èaxl yâq xov Kvvlxov
xçdxovg.

His et multis aliis argumentis Merivalius®) nisus dixit:
//Philosophy, during the last century, had been a school of
political opposition, and though the common voice of the un-
lettered populace hailed the Flavian empire as a blessing,
the roen of ideas and theories refused, at least for one gene-
ration, to descend from the heights of their inpracticable
dogmatism, and acknowledge the sovereignity of a mild
autocrate as the sole refuge from anarchy and barbarism.
The temple of Peace was consecrated in the year 828; but
the alliance it was intended to cement between the prince

\') Philostr. Fit. Apollon. VIII. 8 3) Ibid. VI, 32. Quantas con-
troversias et dissensiones Philostratus de Aj)ollonio concoxerit, Eusebins
Pamphilus demonstravit in libro nqog rd itio luXoaxçdiov. . . . cet.
3) Bisl. oj the Romans VIL 2 76.

91

and the philosophers was quickly broken by intrigues against
the chief of the state, which could be too surely traced to
men of character and influence." Quamquam Vespasianus, u.t
Merivalii verbis utar, „long bore with this unprincipled op-
position, which distressed and mortified him", neque fortis
erat, ut Nero, qui cogere potuit, tamen Muciano auctore
professores cynicarum sectarum ejecit. Verum sensim exules
reverterunt auxeruntque vires et, quo contra Caesarem fir-
miores essent, astrologos sibi socios adsciverunt eosque, qui-
buscum desiderium libertatis commune habebant. Quare illis
occurrere, Domitiano necesse fuitj no quando ipsum impe-
ratorem cedere cogerent

\') Mommsen scripsit Hermes III, 85. (Cf Nabbb, Gids 1869.)
„Die ganze Verfolgung ti-af die politische Opposition, insofern sie in der
Litteratur und auf dem Katheder ihren Ausdruck fand und während
die nahmhaftesten Schriftsteller und Lehrer criminell bestraft wur-
den, wies die Eegierung die grosse Masse derselben aus der Haupt-
stadt aus."

XIL

BELLUM CIVILE.

Eactiouibus domesticis imperatori adversariis bellum civile
accessit, quod sine dubio ad annum 9\'3 p. c. referendum est i),
Romae ludis post Dacicos triuimphos vixdum finitis cOpiis disper-
sis. L. Antonius Saturuinus, usus Domitiani difficili condi-
tione, dominationem affectabat. Euit nobiliore loco quam
Elavii natus, elato animo et nondum aetate provectus ; prae-
fuit Germaniae ulteriori, provinciae latissimae et copiosissimae.
Ejus superbiam uovimus e Martiale 2).

Dum nimium vano tumefactns nomine gaudes
Et Saturninum te pudefc esse, miser,
Impia Parrhasia, movisti bella sub ursa,
Qualia qui Phariae conjugis arrtia tulit.
Excideratne adeo fatum tibi nominis Imjus,
Obruit Actiaci quod gravis ira freti?
An tibi promisit Elienus, quod non dedit iili
Nilus et Arctois plus licuisset aquis?
nie ctiam nostris Antonius oecidit armis
Qui tibi collatus, perfide, Caesar, erat.

Ambitiosus ille dux initium tumultus fecit eo, quod mili-

\') Sdet, Bom. 6. Imhoff, Tit. Flao. Born, p, 64. Ex ejus ennmera-
tione inde ab anno 93 tempora, quae dicuntur, saevitiae coeperunt. Sed
p. 73 idem ad annum 84 retulit initia illorum temporum. IV, II-

!J3

tes jussit, se imperatorem vocare, quae res Domitianum
ejusque amicos quam maxime angebat. Milites enim jam
insueverant sibi imperatores et tumultuario judicio facere
et item facile mutare. Sic antea Lucium Yindicem et pos-
tea ipsum Severum, cum senatus jam Julianum dixisset
principem, imperatores fecerunt atque ista res bella civilia
sevit, „quibus necesse fuit militem contra hostem paratum
parricidialiter perire" i). Ex epitome Aurelii Victoris causa belli
apparet fuisse maxime injuria verborum, qua se scortum
vocari dolebat Antonius. Suetonius fere tacet de bello civili
Antonii, quod et ab aequalibus et ab posterioribus maximi
aestimatum et causa habita est mutatorum Domitiani morum.
Propter hoc silentium Flavias Vopiscus illum auctorem
corripit. Sed et Dio, cui non ut Suetonio proprium fuit
brevitatem amare, cas res leviter transiit.

Ubi primum Domitianus de tumultu certior factus est
misit Appium Norbanum, qui mira fehcitate Antonium
oppressit et devicit, quum ipsa dimicationis hora resolutus
repente ßbenus transituras ad Antonium copias inhibuisset,
antequam Domitianus, quosdam nobiles viros pro obsidibus
et majorem exercitus partem secum ducens, advenisset.
Victoriam non diificilem fuisse, lepide observavit Xiphili-
nus, siquidem et multi alii victoria praeter spem potiti sunt
et mihtes una cum eo certavere 3). Alii narrabant, deos ipsos
victoriam prope flumen praesagiis Caesari portendisse, siqui-
dem ipso dimicationis die statuam ejus Eomae insignis aquila
circumplexa pinnis clangores laetissimos edidit paulloque
post occisum Antonium adeo vulgatum est, ut caput quoque
ejus apportatum vidisse se plerique contenderent. Ex por-
tentis et rumoribus, quae sub finem Plaviorum item atque

\') Ael. Lamprid. Alex. Sever. 1. Ael. Spart. Pesc. Niger 9.
2) Firmus 1. Dio LXVII, 11.

H

sub initium eorum principatus, divulgabautur elucet, quantus
timor civium fuerit et est operae pretium, Plutarcbi verba
bac de re et semper in rebus Caesarum observanda, adbibere.

"Ots j\'cfç ^Aviùivioç ànsaiTj\'lJoiiËXvavov xal nokvg nôksaoç ànl
J^SQ[iaviag nqogedoxàTO tijç "^Pih^rjg TUQUTio^évijg àcpvm xao
avTOfiâxMg 6 dij^og èS avxov cprj^rjv dvéâcoxs vixrjg xal xrjv
ânédqaiis Xôyog avxôv xe xàv \'Avxôiviov dvr]Qrja-d-at xal xov aùv
«l\'Tçû axQaxsvfj-axog •qxxrj^évov nrjdèv fiSQOg Xslsîq>d-ui-. Toaavxr/v âs
laiinq6xr]xa xal qv^rjv ij nlaxi^g 8l%av Sxjxa xal S\'vaai, xûv èv
xélsi\' noXlovg. Zijiov^évov ôs xov nqdtiov (fqdaavxog, w; oiâelg
?jv, dXl\' 6 Xóyog elg dllov s^ dXkov âi^wxôixsvog dvéqtsv/a xal tsXog
xaxaôvg uxrneq sig néXayog d/^avèg xov ànsvqov oy^Xov stpdvrj
(iTjôsniav dqxrjV sxoiv §8§aL0v, avxi] ^isv j; xa%v x^g nôXscag

è^sqqvTj. noqsvo^éva âs rw JofiaxiavM (isxd dwdfisag ènl xàv
nóXs^ov ijâij xaê-\' oâov dy/éXia xal yqdti^axa qigd^ovxa xijv vixrjv
dnijVTrjaev. \'H â\'aviov xov xaxoqd-ûuaxog rjfisqa xal x^g cp^jy-rj-
iyiyvszo snl nXéov ij ôi,(yyvqiovg axaâiovg xi)v xónoiv âtsaiûvwvî
Tavia jxèv ovâalg dyrosî: xùv xad"\' ^fiàg 1).

Ne iterum duces novas res agerent, Domitianus victoria
reportata vetuit, ne in bibernis duae legiones in eadem castra
coirent neve, quum in principiis milites certam stipendii par-
tem atque pecuniae e donativis acceptae deponero solerent,
quod L. Antonius fiduciam cepisse etiam ex depositorum
summa videretur, apud duarum legionum hiberna plus quam
mille nummi a quoque ad signa deponerentur; militibus vero
stipendia augebantur Optime se gessit post victoriam

Norbanus, qui stabat a domino Caesare cujusque sancta fides
et abstinentia Pabricio digna non caruerunt laudibus aequa-
lium. Suo enim periculo neglecto omnes litteras in arcis
Antonii reportas combussit, ut multi, qui latebant, poenis et
calumniis liberarentur Domitianum banc ob rem Norba-

\') Aemil. 25. Suet. Dom. 7. Mart. IX, 84. Dio LXYII.
11. Adb. Victor Ep. XII.

95

num non minoris aestimasse docent documenta, epistolae
Plinii 1) ad Trajanum addita : //Archippum philosophum bonum
virum et profcssioni suae etiam moribus respondentem com-
mendatum habeas velim, mi Maxime, et plenam ei humanitatem
praestes in iis quae verecunde a te des deraverit". Eandem
Caesaris clementiam aperiet epistola proxima: ,/Mavius
Archippus philosophus impetravit a me, ut agrum ei DC circa
Prusiadem patriam suam emijuberem, cujus reditu suos alere
posset, quod ei praestare volo; summam expensam liberali-
tati meae feres".

Num agnoscis crudelem, saevum immanemque tjrau-
num, odii plenum in philosophes, qualem scriptores tradide-
runt? At in documentis plus veri inest, quam in omnibus
narrationibus et rumoribus, a Suetonio aut a Dione relatis.
Verum crimina conjuratorum neglegi Domitianus non passus
est. Nam omuis ejusfideslabare coeperat civibus, qui cum hoste
conjurati, non agnoscentes, quanto melior status Reipublicae sub
illo quam sub prioribus principibus esset, proinde omnes coërceri
debebant et scriptis Antonii combustis reos alio modo per-
quiri necessefuit. Itaque Domitianus àcpoçiiyg èvtsvê-sv svrtogtjaag

êni Tovg (póvovg xal tmv ygaaiiuTtav ógarjaag ovô\'àv sïnot

ztg oaovg dnéxTst-vsv^). Ne memoria crudelitatis suae atque saevi-
tiae exstaret, vetuit Domitianus in acta publica nomina damnato-
rum referre. Senatu excluso ipse poenas de iis sumsit. Quam
vero rem a Xiphilino inter fragmenta servatam, quoniam satis
memorabilem alius scriptor non afürmavit, quoniam verba
ovâ\'dv sÎTcoi Tig oaovg dubium movent, et narratio tanqaam ca-
pita interfectorum, ut Antonii, Romam missa et pro rostris ex-
posita fuerint, produnt fontem, qualem gravis Plutarchus desig-
navit, negamus. Suetonius, qui nullam earum rerum novisse
videtur, tantum in modis, quibus damnati poenas luebant,
l) X, 58. (ed. Teiibner.) pag. 217, 218. Dio LXVII, 11.

96

saevitiam Domitiani demonstrat et magis in specie atque
forma judiciorum quam in causis caedium mores Domitiani
mutatos indicat //Yerum, ait, aliquanto post civilis belli
victoriam saevior plerosque partis adversae, dum etiam latentes
conscios investigat, novo quaestionis genere distorsit, immisso per
obscoena igne; nonnullis et manus amputavit", Et Aurelius
Victor colore multo atriore Domitianum depingens, assensus
est Suetonio. //Antonii acie per Norbanum strato Domitianus
longe tetrior in omne hominum genus, etiam in suos ferarum
more grassatus est". Unde animadvertas, quomodo scriptores
rerum se superent in Caesaris moribus describendis post
bellum civile Antonii.

Tanta diligentia Domitianus conjurâtes perquisivit, ut se-
cundum Dionem unus, secundum Suetonium duo poenas
effugerint. De uno certa mentio fit et Suetonio minor fides
est verbis müs constat rem inducenti nominibus non additis.
E notioribus igitur duo fuerunt tribunus laticlavius, lulius
Calvaster et centurio quidam, qui se, quo facilius expertes
culpae ostenderent, impudicos probaveraut. Unde agnoscimus
prudentem Domitianum, qui confesses se muliebria passos,
neque apud ducem neque apud milites ullius momenti fu-
tures, honori vitam prâeferentes impunités siverit.

Ex eo, quod Domitianus ad bellum profectus obsides secum
duxit, fabula nata est, Lucianum Proculum, quem senatorem
ruri degentem se sequi jussisset, ut, si videretur se in periculis
deserere, morte afficeretur, non prius dimissum esse, quam nun-
tio de victoria allato senex Caesarem gratulatus sit eumque, licet
longo tempore vixerit, non amplius ad Domitianum revertisse.
Quem rumorem referre Dio non infra dignitatem historiae duxit,
3ed quam, nisi ficta est, difformatam quandam rem esse puto.

1) Dom. 10. 3) B:^. XII, In Vita Caes : de bello civili tacet 3) LXVII, 11.
*) Bom. 10,

97

Universa ilia tempora miseriarum plena fuisse et principis
saevitiae civium malignitatem accessisse, qui acubus veneno
oblitis alii alios pungereut, qua ex re multi ne sentien-
tes quidem mortui, abi delati supplicio affecti sint, non
solum Romae, sed per totum orbem terrarum, Dio memorat
Veneficiorum vero crimina, quum saepius cum aliis malis
publicis conjuncta inveniantur idemque sceleris genus sub
Commodo commissum legamus, non dubito, quin hoc factum ex
illius historiis a Xiphilino ad Domitiani tempora translatum sit.

XIII.

DOMITIANI RES POST
BELLUM CIVILE.

Multi Senafcores iuterque eos aliquot cousulares, conscii
belli civibs comperti, sibi mortem cousciverunt, alii jussu im-
peratoris expulsi, alii interfecti sunt, quorum principes Sue-
tonius enumerat i).

Civica Cerealis, Asiae proconsul, in ipso magistratu propter
res uovas occisus est, qua nece Tacitus significat nec Agri-
colae consilium defuisse, nec Domitiano exemplum

Salvidienus Orfitus, unus e philosopliis, qui profitebantur,
\'PwfiaiOfg ïô öi]^oxqaxsïad-a(. nollov a^iov xal ttgAA« twv
oficDV atiTors in\' x^g Ttolixslag sxxij&t} Puit CUm

Nerva, qui tum Tarentum relegatus, et cum Eufo, qui
cum aliis ejusmodi viris in insulas missus est, quorum
causam Apollonius, qui àcpiaxrj xovg àvôqag y.al vnèç xûv
ànàvxmv èi^Bv&sqictg èqqwvvv, apud Domitianum dixit \'\').

Acilius Œabrio, qui cum Trajano consul fuerat, utrique,
quorum varia sors evenit ex iisdem auguriis, nam ejusdem
rebellionis rei ille postea imperator factus, hic, in exilium

J) SüET. Dom, 10. «) Tac. Agr. 42. Phil. Fit. Apollonii Y, 33.

Dio LXVII 13, Vit. Apollonii VII, 8. Victor Caes. XII. Trajanus
Domitiano nec adversariiis use iiigratus fuit. Cf. Plin. Pan. c, 14 s. f.

99

missxis/interfectiis est. Causa Gîabrionis necis odium Domitiani
fuisse dicitur, quod Glabrio, coactus cum leone pugnare»
nullo modo vulneratus leonem occidisset. Sed Glabrionem
antea in puhlico sprmte cum feris pugnasse et Dio, ex quo hanc
causam necis descripsimus, et Juvenalis docent versus i) :

Profuit ergo nihil misero, quod comminus ursos
Figebat Numidas, Albana nndus harena
Venator. Qiiis enim jam non intellegat arîss
Patricias\'? Quis priscum illud miratur acumen,
Srnte, tuum? facile est barbato imponere régi.

Juvenalis igitur magis illudit Gîabrionis fraudem igna vi-
ter susceptam, quam dolet juvenem indignum, quem mors
tam saeva maneret estque illius imago intemperantis et
voluptuosi juvenis.

His omnibus interitus aut exilia non injuria accidisse,
Suetonius indicat virorumque, quos nominavimus, poenas et
res, ut paullo ante bellum civile Antonii actas, cum illo
cohaesisse, e rerum nexu patet. Sed et miserorum virorum fata,
quos quamvis levissima quemque de causa interemtos Sue-
tonius dixit, siquidem diligentius causas cognoscimus nobis-
que conditio Caesaris atque Eeipublicae status ante oculos
obversantur, ab illis saepius provocata fuisse, apparebit.
Eorum virorum primus fuit Aelius Lamia, cujus juvenis
Domitianus uxorem duxerat, unde suspiciosi quidam joci
contra ipsos imperatores Titum et Domitianum orti sunt. Tito
enim post discidium hortato eum ad alterum matrimonium
respondit xal av Yn^ijaai-■d-élsi.ç^). Quae verba nemo inter-

\') Sut. IV, 99. Süet. Dom. 10. (ed. Baumg. Crus.) Marcilius explicat:
"Num et tu aliam uxorem ducere vis, ex qua filiam snscipias, quam frater tuus
violet ? „Eecentiores explicant. Num tibi etiam desiderium uxoris ducendae"
aut „num tu etiam ad matrimonium me hortaris, ut fratris tui exemple
uxorem mihi abducas?" Potior autem est simplicissima sententia editorum
Baumgarteni-Crusii : „ Quin ipse duc uxorem, nt filii tibi nascantnr heredcs."

7*

100

pretum pro levi joco accepit, et quae iTividiosissima Domitiauo
merito ejus odium excitaruut. Alio tempore laudauti Caesari
vocem suam verbo svxaxxü significavit, se, cui uxoris usus
ereptus esset, bistrionum mode conservaudae vocis causa
omni libidine abstinuisse, quo facto memoriam veteris Do-
mitiani commissi renovavit. Non dubium exstat, quin bic
se adjunxerit adversariis principis, quoniam a Suetonio in illo-
rum serie numeratur, neque putemus, frigidos tantum iii-
noxiosque jocos causas necis fuisse, quod Domitianus non usque
ad finem fere imperii cunctatus esset mulctare acerba ejus dicta.

Salvius Coccejanus, filius Salvii Titiani, fratris Othonis,
qui supremo ejus vitae die apud Titianum fuerat, quem is
prima juventa trepidum et moerentem ultro solatus est laudan-
do pietatem ejus, castigando formidinem i). Sed nunquam
vir oblitus esse videtur, quae juvenem patruus monuerat :
èniXa&ècrê\'ai\' ajav, (i^x\'ayav/j,vt/[iovsvei>v, oxt Kaiaaça êstov
saxsv^). Domitiano adversatus tempore turbulento memoriam
juriam celebrando ejus diem natalem, redintegravit, quam in-
patrui, non immerito Domitianus ultus est.

Mettius Pomposianus ob ejusmodi crimen, sed aliquante
gravius cecidit. Yir nobilitate et antiquitafce generis Flaviis
praestabat, forma et statura corporis Domitianum superabat,
quibus rebus paullo vanior erat, antiquarum historiarum re-
rumque politicarum peritus, opibus et divitiis potentissimus
inter amicos, undique conquisitos, propugnator Stoicorum
erat. Et fuit xovfpoXóyov oi aocpvaral XQV^"- àlaî^ùv raxvi]
xal èneï ^rjdsv xov aïvai anoXavovcxi,-d-avaxov yXixovxai,

xaX ov neçtiAfépovatv avxov x6 avxó[iaxov dXl\' ènianoyvxnt xov
■d-dvatov èxxaXovfisvoi Toii? sxovxag ^icpij Neque unquam Pom-
posianum invenimus ullam rem in publicum commodum
agentem, neque quid de eo memorabile est, nisi animus

1) Tac. Eist. II 48. Pltjt. Otho 16. =) Tuil Vit. Apollon. Yll, Ifj.

lOi

ejus imperatoribus adversus. Jam sub Vespasiano oculos
hominum in se verterat, quod vulgo credebatur genesin
habere imperatoriam, sed debih quadam bonitate, securus
principatus, Vespasianus imprudenter ei pepercit dicensque
nàvxmç f^ov ^vrjiiovsvasv xal nâvTwg [.is (xvTi.Tt,^rj(TSi consulem
creavit^). Sed spes imperatorem fefelht. Mettius enim juvan-
tibus astrologis et Stoicis potentissimus eivis erat et princijaatui
infestissimus ; depictum orbem terrarum eoncionesque regum
ac ducum, e Titi Livii libris repetitas, circumferebat, servis
homo stultissimus nomina Magonis et Hannibalis indiderat,
qu.ales res Caesar ei concedere non potuit. Qui igitur illum
in Cjrnum relegavit, ubi (auctor est Dio) ob ahas quoque
causas necatus est. De relegatione Suetonius nihil memorat,
sed ejus mortem conjungit cum Salustii Luculli morte, Bri-
tanniae legati, e gente nobili ditique. Cecidisse Lucullum
Suetonius dicit ob commissum, quam nulli homini persua-
debit causam mortis fuisse, scilicet ,/quod lanceas novae for-
mae Jjuculleas appellari passus esset."

Curiatius Maternus interiit cum majore damno factionis,
cujus ille audacissimus erat Jurisconsultus peritissimus sae-
pius causas dixerat, sed mox ad tragoedias componendas se ver-
tens, in u.nam fabulam Catonem, priscorum optimatium cla-
rissimum, civitatis liberae propugnatorem, induxerat, quo facto
Maternus famam adeptus est, offendisse potentium animos,
tanquam eo tragoediae argumento sui oblitus tantum Cato-
nem cogitasset, qua de re per urbem frequens sermo habe-
batur. Quod in Catone inchoaverat continuabat in Thyesta
et in Medea, quanquam tot amicorum causae, tot colonia-
rum, tot municipiorum clientelae eum in forum vocabant, qui-
bus vix suffecerit, etiam si non novum negotium sibi sus-

) Dio LXVII. 12. Suet. Bom. 10. ^^ Tag, de Oratore, 2 sqq^

362

cepisset. Sed maluit co-ntra Caesarem stare, quam ut apud eum
aut apud judices pro miseris diceret, non quod id infra se
putaret, verum quod laedendo summos viros liominum mentes
atque oculos ad se verteret. Sophistarum seholae praefuit, ubi
junioribus saepe dabat causas agendas, quae libertatis amorem
excitarent aut confirmarent, ut de tyranno et de tyran-
nide, Talem autem Maternum e Taciti libris cognovimus,
qualem Domitiano, cui cedere moris non erat, capite poe-
nas luere debebat,

Lucius , Junius Arulenus Eusticus ab iisdem stetit et de
eo deque ejus socio locus est celebratus Taciti i) : //Legi-
mus, quum Aruleno Eustico Paetus Tbrasea, Herennio Sene-
cioni Priscus Helvidius laudati essent, capitale fuisse, neque
in ipsos modo auctores sed in libros quoque eorum saevitum,
delesato triumviris ministerio ut monumenta clarissimomm
iuseniorum in comitio ac foro urerentur." Suetonius fortasse

o \'

minus accurate u.ni Rustico duorum virorum crimina tribuit,
quem occisum narrat, quod Paeti Thraseae et Helvidii Prisci
laudes edidisset eosque appellasset sanctissimos viros. Dio
eum adnumerat pbilosopliis eique hoc ipsum crimini fuisse
dicit ; tum Herennium refert diutissime post quaesturam vi-
ventem nullum magistratum pelisse et Helvidii Prisci vitam
conscripsisse. Quae nuda facta certe lectoribus misericordiam
movebunt, sed quicuiique Helvidii Prisci res anteactas lege-
rit miuorem fidem habebit Taciti libro de Agricola. Imo
Merivalio assentietur : //But again I must repeat that Tacitus
too often makes himself the mouthpiece of senatorian pre-
judices." Juvenis enim Eusticus fuit, qui;//cupidine laudis
tlagrans, offerebat se intercessurum senatusconsulto, nam plebi
tribuuus erat. Cohibuit sjpiritus ejus Thrasea, ne vana et reo

■ M Tac. Agr. 2. ") Dom. 10. a) LXVII, 13. ■») Hist, of the Rom. VII,
pag. 291. Cf. pag. 4C4, 5) Tac. Ann. XVI, 26. Cf. Bist. Ill, 80

103

non profatura, intercessori exitiosa inciperet; sibi aciam
aetatem et tot per annos continnnm vitae ordinem non dese-
rendnm: illi initium magistratuum et intégra quae snpersint.
Multum ante secum expenderet, quod tali in tempore capes-
sendae Eeipublicae iter ingrederetur." Provectiori aetate se non
secrevit a Eepublica et Flaviis Eomam appropinquantibus
missus est Eusticus inter legatos, qui Petilio Cereali occur-
rerent, ,/et extremum discrimen adieus aspernante milite
condiciones pacis vulneratus est praetor Arulenus Eusticus.
Auxit invidiam super violatum legati praetorisque nomen propria
dignatio viri\'*" neque negarim, jam tum Eustici amicorumque
animos Plaviis adversos fuisse. A Pliuio i) non minoris aesti-
matus est Eusticus quam a Tacito, qiio duce et amico usus
est Plinius, qui Eustici fratre Juuio Maurico relegato ejus
fdiam derelictam tuebatur. Tantopere Stoicorum sectae de-
ditus fuit Arnleniis et tam industrie eorum verba et gestus
imitatus est, ut Stoicus cognomine sit appellatus, quod etiam
in inscriptione reperitur et quamobrem M. Eegulus, infa-
mis delator e Plaviorum temporibus, ei invidiose illudit s].
Eegulus, qui sub Domitiano non minora flagitia commiserat
quam sub Nerone, sed tectiora, Eustico periculum injecit
et exsultavit morte ejus, adeo ut librum recitaret publicaret-
que, in quo Eusticum insectatur atque etiam Stoicorum
simiam appellat, adjicitque Vitelliana cicatrice stigmosum.
Plinius postea Eegulum tetigit, reminiscens, quam capitaîiter
ipsum apud Centumviros lacessisset, deditque negotium, ut
Eegulus in exilium mitteretur, item ut iste effecerat, ut unus e
Plinii familiaribus Metius Modestus a Domitiano \' relegatus
esset, quae sors et acciderat Maurico, Gratillae, Fanniae
Arriae ipsique Plinio impenderat 3).

1) Ep. I. 14. 2) Ihid. I. 5, 3) Ihid. iir, 11.

104

Herennii Seiieoionis, quem item Eegulus laceraverat et
Fauniae, Thraseae filiae, Helvidii uxoris, res coliaereut cum
rebus Aruleui Eustici. Faunia bis maritum secuta est in
exilium, tertio ipsa propter maritum relegata Senecionem
rogaverat, ut de vita Helvidii libros componeret et cum ille reus
esset ob banc causam minaciterque quaesisset Metius Carus,
delator, a Fannia „an rogasset", ,/rogavi ilia" respondit, an
corameiitarios scripturo dedisset //dedi", //an sçiente matre",
//nesciente" ; postremo nullam vocem cedentem periculo
emisit. Quin etiam illos ipsos libros, quamquam ex necessitate
et metu temporum abolitos, senatusconsulto publicatis bonis
servavit, luibuit tulitque in exilium exilii causam. Ita mulieres
non secus atque viri imperatoribus molestiasexliibebant. Causam
Senecionis mortis fuisse,-^quod post Baeticae quaesturam absti-
nuerit ab bonoribus ut Stoico indignis petendis Dio retulit s).

Helvidius Priscus, filius Stoici notissimi, e Vespasiani tem-
poribus adversatus est Caesari clam palam. Patris principiis
de Republica gerenda initiatus, quasi scenico exodio sub
persojiis Paridis et Oenones impsratoris divortium, quod
multis annis ante fuerat, taxavit Qt temporibus turbidis
memoriam rei multo ante actae renovavit, quam ob causam
justam poenam luit. Defensore laudibusqujs non caruit.
,/Tu mihi bonum animum facis" Plinius Genitori suo
scripsit, //qui libellos meos de ultione Helvidii orationi
Demosthenis xutà Msvdiov confers, quam sane, cum com-
ponerem illos, liabui in manibus, non ut aemularer (impro-
bum enim ac paene furiosum), sed tamen imitarer
et sequerer, quantum aut diversitas ingeuiorum maximi et
minimi aut causae dissimilitudo pateretur." In senatu quoque
Plinius vehcmentissime dixit et extra ordinem referens da

>) Ibid. Yll 19. LXVII, 13 \') Ep VII. 30.

105

accusatione Pubiii Certi, qui multis cum asseclis praecipuus
auctor Helviclii poeiiae ca,pitalis fuerat.

Nulla epistola ad cognoscendum rerum statum brevi post
Domitiani mortem aptior est, quam qua propositum scribendae
Helvidii ultiouis Pliuius communicavit cum Quadrato suo,
simulque ex ea perspicuum est, quanto cum odio in principes
ab avunculo ei relicto, quanto cum studio partium vir
nobilissimus et magnae auctoritatis epistolas suas scripserit,
e quibus posteriores libros suos componerent. Tacuit vero
Plinius Domitiano, quam maxime necessarium fuisse, viros, de
quibus espulsis queritur, removeri, neque abstinuit a mentitis,
quum scriberet ,/dicendi magistris nullum honorem fuisse, sa-
pientiae nullam dignationem, non spiritum, non sanguinem, non
patriam studiis, quae temporum immanitas exiliis punierit,
cum sibi vitiorum omnium conscius princeps inimicas vitiis
artes non odio magis quam reverentia relegasset" Nam con-
stat, inter doctissimos viros pliilosophos molestissimos exstitisse,
prineipem vero bonis artibus fa visse quam maxime

Christianorum, quos ob similes causas atque pliilosophos
et adversarios politicos Domitianus persecutus est, clarissimus
fuit Plavius Clemens, 4) quem virum etsi patruelem, morte
punivit cujusque uxorem Domitillam, suam consanguineam
in Pandateriam relegavit : illato ambobus crimine impietatis
in deos ut plures, qui ad Judaeorum aut Christianorum, in
quorum numero Plavium dementem constat fuisse, mores
aberraverant, damnati sunt, quorum pars occisa est, pars spoliata
facultatibus. Plavium dementem, fratrem Elavii Sabini, quorum
pater Plaviu.s, frater major Yespasiani fuerat, Suetonius dicit
virum contemtissimae inerliae, quod plane convenit cum mori-

IX. 13. Pan. 47. De nomiullis pMlcsophis non ejectis Cf.
III. 11. ä) Cf. de Neronis principiis de singulavi impcrio S-ïahk
Agrijjp. 285. *) Dio LXVII 14. Suet. Dom. 15.

106

bus priorum Christianoriim, qui ab omnibiis honoribus petenrlis
niagjstratibusqus gsrendis abstinebant, Dio soribens, fortasse
quo factum tristius exponeret, dementem vnixveiovict
interfectum esse, discrepat a Suetonio, qui narrat ilium
necatum „tantum non in ipso consulatu". Nam nihil moror
Philostrati verba ad testimonium affirmandum Dionis, cujus
neglegeutia eo perspicua, quod scripsit w Trjv àôsltprj»
èavTov è^edÛKst Nemo unquam Caesari tantum debuit, quan-
tum Clemens, cujus ille filios parvulos adeo successores
palam destinaverat quorumque abolitis nominibus alteram
Vespasianum alterum Domitianum appellari jusserat 3). Quum
vero Clemens et gratia et moribus plurimum posset, et a
paganis et ab iis, qui nuper conversi erant, maximi aestimatus
esset, facile credimrrs iis, qui scripserunt, Domitianum sibi
maxime ex illius nece exitium maturasse.

\') Vit. Apollonii. VIII 25. Quist. Inst. Or. IV praef.

XIV.

IMPERII ATQUE VITAE DOMITIANI
;XTREMUS ANNUS.

Post mortem Ciemeiitis, pagani et Christiani certasse
^\'identur divulgandis rumoribus, porteutis, oraculis, nam
nulla bora certa, omnia imperatori adversa esse coeperunt
Continuis octo mensibus tot fulgura facta nu.ntiataque sirut,
ut tandem Domitianus exlamarit : ,/Periat jam quem volet."
Tacta de coelo Capitolinm, templum Plaviae gentis, domus
Palatina et cubicuhxm Caesaris; e basi statuae triumphalis
titulus excussus vi procellae in mouumentum proximum de-
cidit. Ex arbore, quae private Vespasiano eversa surrexerat,
tunc rursus repente corruit, astrologi, qui Domitianum,
quadraginta quinque annos natum, orbum viderent, praedica-
bant, mox gentem Elaviam excisuram. Alii a Deo 0. M , alii ab
antiquis diis putabant, Domitianum vindicatum iri ob interitus
tot virorum nobilium. Inde alios rumores Dio, alios Suetonius
narrat, in paucis tantum inter se consentientes Domitia-
num scilicet somuiasse, Minervam, quam deam semper summa

0 Cf. Tac. Hiit II, 1, de Gtdba. d-q LXVII, 16. Suet. Doin. 14, 15.

108

raligione coluerat, ex sacrario egressam arma abjecisse, cur\'
ril nigris equis vectam in barathrum se praecipitasse ultra
se eum posse tueri negantem, quod a love esarmata esset.
Dio auctor est, Domitianum etiam somniasse Rusticum, quem
interfici jussisset, se cum gladio aggressum esse.

Ümittentes omnia dicta notabilia, a Suetonio multis annis
post Domitiani mortem accepta, e quibuE\' mortem praesen-
sisse videbatur, causas necis exquiramus ex historiis traditis
sed paullo latentes. Satis enim digna, quae notentur, sunt res-
ponsum et casus mathematici Ascletarionis, quem delatum
nec infitiatum se jactasse, quae prospexisset ex arte, sciscita-
vit Caesar, qui ipsum maneret exitus; et affirmantem, fore
ut brevi laceraretur a canibus, interfici quidem sine mora,
sed ad coarguendam temeritatem artis, sepeliri quoque accu-
ratissime jussit: èxslevcr^ii (ibv iüv xavanavS-^vai xal to nvç
ai\'TÛ ngogyxd-r/. vbtov âs èv tovtcù nollov xaraççvsvvog ?/ ts nvçà
iaßea&7j. xal sksîvov xvvsg oniam Tcô X^^Q^ âsâsfÂÉvov xal ènmei-
fisvov èn\' avTtjg evqóvxsg dieanàqalav Cui fabulae Suetouius
— nam tacet Xiphilinus et id, quod sequitur, et nomen as-
trologi — addit, Domitiano coenanti mimum Latinum, qui
forte praateriens animadvertisset, eam rem retulisse inter cote-
ras diei fabulas, relicior fuit Larginus Proculus in Ger-
mania praedicens eodem die, quo vita excessit Caesar, eum
obiturum, quamobrem a provinciae praeside Romam missus
est. Tum ad Domitianum deductus et interrogatus idem pro-
nunciavit et de fulgure consultus, mutationem rerum prae-
dicens, condemnatus est. \'AveßXijd-jj ts onug âtacpvyovTog avxov
rày xivâvvov ànod-avjj xàv xoixu) xov Joiii^navov (r^ayévxog
saoi&ij xal âéxa [iVQiââag âqaxfKàv itaqâ xov IVsqova eXaßsv
Nerva igitur praemium dedit viro, quem curator provinciae

Ibid.

109

miserat, ut Domitiano interitum praediceret et, quum multi
non ausi sint, Nerva molem rerum suscepit.

Quis diutius dubitabit credere conjurationi pliilosophorum,
astrologorum et nobilium quorundam i) ? Coiilïrmant liane con-
jecturam pbilosopborum ex illis diebus praecepta, anxietas Domi-
tiani, de qua nos Suetonius certiores facit et qua eo ductus est, ut
ne domesticis quidem ullam fidem babuerit et porticuum, in
quibus spatiari assuesset, parietes lapide pbengite distingui jus-
serit, quo splendore, quidquid a tergo fieret, videret, nisi forte
Suetonius erravit et ad causas rerum non altius penetrans metui
adscripsit, cujus rei luxuria causa fuit; sed maxime, quod Do-
mitianus sciens, plerosque imperatores Romanos interfec-
tos esse, diceret: //Conditionem principum miserrimam esse,
quibus de conjuratione comperta non crederetur, nisi occisis"
Postremo Apollonius, (res vera, etsi millies se credere, quis
neget) ipsis hora et die caedis editum sacrum sive Ephesi,
sive alibi, conscendit et multitudine hominum convocata excla-
mavit : //Recte vero Stephane, bene Stephane, percute homi-
nem" s). Quae res, quum ars e tam longinquo loco conspicandi
non esset, ostendit, horam et dies caedis a familiaribus cum
viro divino communicatas esse

Breviter Xijjliilinus necem Domitiani narrat. Postquam scilicet
die IS mensis Se23tembri de tribunali surrexit, voluitque, utsue-
verat, paullum requiescere, primum Parthenius gladii, qui sub
ejus pulvinar semper jacebat, ferrum exemit, ne imperator
uteretur; mox robustissimum Stepl lanum intromisit, qui ei
vulnus iiillixit, sed non mortale et ipse a Domitiano liumi
prostratus est; tum Parthenius irrupit, aut secundum scriptores

\') Inter nobiles fuit e. g. P. Juventius Celsus, Jurisconsnltus. Cf. Momm-
sen Hermes 1. c. 49. Süet. Lom. 14. Dio LXVII IS, 15. Victoe
Ep. XI, de Caes. XI. Pliw. Pan. § 49. Lapis ille nuper sub Nerone in Cap-
padocia reportus erat. ^^ Plin. Paneg. § 53 et 54. Phil. Vit.

Apollonii. VIII, 26. Dig LXVII, IS.

110

alios intromisit Maximum, libertinum suum, quum Domitianus
perisset et una cum eo Stephanus, accurrentibus, qui non con-
juraverant. Quae res non impugnat opinionem, paucos illos au-
licos corruptos fuisse ab iis viris, quos diximus. Sed post caedem
commissam invenerunt et divulgarunt fabulam, qua facinus
defenderent, quum domestici non sua causa dominum oc-
cidissent, tanquam puer tabellam nominibus inscriptis eorum,
quos Caesar damnasset, invenisset conjuratamque ob amo-
rem Paridis cruciatus metuentem et Domitillam fuisse. Qua
re nullam vidi insaniorem, quum secundum Dionem Paris
jam decem duodecimve annos mortuus esset et uxor tunc
revoeata conjugi mortuo etiam statuam erexerit i). Praeterea
ovum ovo non similius est, quam buic narratioui narratio de
imperatoris Commodi morte

Quum senatus de morte Domitiani satis certus esset,
cadaver ejus gladiatoris modo populari sandapila per ves])illones
efferri jussit, quod Pliyllis nutrix furata in suburbano suo
Latina via funeravit; reliquias templo Plaviae gentis clam
inclusif cineribusque Juliae Titi commiscuit. Sed in vulgo
Nerva jam imperium adepto rumor ortus est, principem di-
lectissimum revixisse militesque vindicatis nonnullis inter-
fectoribus vix sedati sunt. Ba pars populi gavisa est de
morte Domitiani, quae invideret saluti publicae, provinciis
florentibus, neque pati voluit, sua coinmoda prae salute uni-
versae civitatis minui.

\') Procop. Hist, arcan. (ed. Dind.) 8, p. 56. \') Apud Dioîîbm LXXII,
22, Hbrodian. I, 16, 17 et Lampbid. Commod. 17 multae res aliorum
imperatorum, Domitiani rebus similes, leguntur.

APPENDIX.

Brevi post caedem Domitiani Tacitus laudes edidit soceri
sui, qui liber fere solus fons omnium rerum est, quas de
Agricola novimus. Jam hoc suspicionem movet, senis imaginem
vera multo pulchriorem esse, quod nullus aequalium, Sue-
tonium ut dicam Phniumve, Tacito amicissimos, ne nomen
quidem Agricolae commemoraverint. Tum, quamquam Tacitus
affirmat, se ,/sine ira aut studio" aut //quam verissime"
expediturum esse res, tamen ex explorationibus et compa-
rationibus rerum inter se sole clarius factum est, clarissi-
mum illum virum tantum non semper änimura suum in
rebus scribendis prodidisse et sententias suas rebus gestis
sive in bonam sive in malam partem subjecisse. Itaque statum
rerum conditionemque virorum nobilium ante oculos habenti
in mentem venit, librum de Agricolae vita non solum lau-
dationem soceri esse, sed etiam. invectivam in adversarium
potentium civium aut irae eruptionem ob repulsam latam i).
Dio solus pauca de Agricolae rebus gestis narrat additis
vero aliis rebus, quae cum Taciti libro non consentiunt quae-
que ostendunt, fando audi visse Dionem ea, quae scripserit 2).

Omnino non magni fuisse imperio Romano Agricolae res
gestas, observavit vir illarum rerum arbiter peritissimus,

1) Mommses Hermes III p, 88. LXVI. 20. s. f.

lia

Merivalius i). Ees enim ab Agricola in Britannia gestîie
redigendae sunt ad recuperatam insulam Monam, ad dis-
ciplinam in exercitum Romanum redaetam, ad coercitas gentes
nonnullas barbaras; postremo multis cladibus a Romanis
atque ab auxiliis acceptis Britannia subacta est. Praeterea,
quod reperit, Britanniam insulam esse, id scire imperatoris non
intererat, quem quidem docuit, illas terras occupari fere non
posse, nisi maximis sumtibus, perpetuis difficultatibus, plu-
rimis copiis, quorum omnium in continenti usus multo major,
cum reditus ex illis terris, ut ex ceteris provinciis, exspectandi
non essent. Quamobrem Domitianus prudenter egit, revocans
Agricolam ab exercitibus Britannicis et illum revocatum post
mibtiam septem annorum injuria crimini vertit Caesari Taci-
tus. Sed is, plenus amoris civitatis liberae, mente praejudi-
cata imaginem soceri, sui gentisque suae honoris causa,
fulgentem fecit, quo imperatoris obscuraretur, quod apparet
e prooemio. Julius Graecinus, Agiicolae pater, adversarius
voluntati Gaji Caesaris occisus est; ftlius Massiliae hausit
philosophiae studium ultra qiwm concessum Romano ac se-
natori: scilicet sublime ac erectum ingenium pulchritudinem
ac speciem magnae excelsaeque gloriae ve/iementius quam,
cmiie appetebat; prima castrorum rudimenta in Britannia
Suetonio Paulino duce didicit inter ceteras virtutes summam
asstimans noscere provinciam, nosci exercitui, nihil ob for-
midinem. recusare. Quaestor Asiam adeptus non petivit tri-
bunatum plebis neve praeturam, sed quietem et otium gnarus
sul Nerone temporum, quihus inertia pro sapientia fuit:famae
propior elecfcus a Galba ad doua templorum recognoscenda
diligentissima conquisitione fecit, ne cujus alterius sacrilegium
sentiret Respublica quam Neronis.

>) VII, 332. „Nor were the results calmly considered worth the lia-
zard,"\' äj (;;f_ Sievers Studiën zur Rom. Kaisergesch. p. 80, 87.

113

De victoriis, quas reportavit, Agricolaiû non jactantia ver-
borum, „ne laureatis quideui missis" Domitianum certiorem
fecisse, Tacitus narrat; ilium vero fronte laetum, pectore
anxium, (quod quomodo quis noverit, non video) eas
accepisse, sibi conscium, nuper triumphum suum e Germania
falsum fuisse, sed id variis modis celavisse. Arbitrabatur etiam,
gloriam Agricolae summi ducis formidolosam fieri posse,
quoniam saepius boni duces majora quam privat is quaesissent.
Caesar autem reposuit odium, quod Tacitus ei adscripsit, jussit-
que senatum omnia, quae triumphantibus ducibus decerni sole-
baut, Agricolae decernere Syriamque provinciam, morte Atilii
Euficonsubs, vacuam, illi destinari. Tacitus, qui multa, sed certe
non omnia., quae de socero scripsit, ex ipso excepit, nullo modo
affirmai, quod plerique credidere, nempe codicillos missos esseab
Caesare, per quos Agricola revocaretur, sed qui non trade-
rentur, quia libertus, qui afferret duci revertenti, provincia
quieta tutaque successori jam tradita obviam venerit. Sed j)ro
certo narrat, Caesarem praecepisse, Agricolam, cui honorem
statuae illustris ceteraque ornameuta triumphalia concessisset,
ne notabilis celebritate et frequentia occurrentium introitus
esset, ut noctu in urbem, noctu in pdatium veniret et, quum
mos principum esset osculare, quibus favorem significare
vellent, illum tantum brevi osculo excepisse et nullo sermone
turbae servientium inmiscuisse ducem victorem. E quibus per-
spicua fuit Tacito simulatie principis gaudiumque fictum ob
devictam Britanniae partem. Indicium est : Ireve osculum, quo
Caesar Agricolam excepit. Contra ea Tacitus simplicitatem
ducis significavit saepissime et, quum paucis annis ante unicum
filium amisisset, facile intellegas, senem alienum fuisse a
triumphis et ab „gloriationis vanis ostentandis." Item otium,
quod senex post multa stipendia petivit, Tacitus ait non libenter
eum quaesisse, sed ne Caesariodio esset, quanquamnulla timendi

114

causa unquam exstitit. Nam quoties pessimum genus inimico-
rum eum apud Domitianum accusabat, hic eum absolvit.

Supra indicavimus, Agricolae mentionem nisi a Dione non
factam esse, quod Tacitus declarat. i) „Nam" ait ,/quaerentibus
viso aspectoque Agricola pauci eum interpretari potuerunt."
Post vero clades in Moesia Daciaque et Geraiania et Pannonia
poscebatur „qxq vulgi" dux Agricola comparantibus cunctis
virtutes ejus cum aliorum vitiis. Aut naum aut alterum:
noverunt eum multi et postularunt ducem, aut ignotus fuit
et postulari non potuit. Sed Tacitus, qui quandocunque
potest, Domitianum castigat, in hisce sui oblitus est et saepius
ex oratiouis ornamentis exqus nimia eloquentia animum suum
adversum prodit. Obtrectationis exemplum praebent verba : 2)
,/Quibus sermonibus satis constat, Domitiani quoque aures
verberatas, dum optimus quisque libertorum amore et fide,
pessimus maligviitate et livore pronum deterionhus principem
exstimulabant. lu iis verba pronum deteriorihm ceteris adkae-
rent, ut pannus assutus. Talis enim princeps optimum quemque
non ad se admittit^ nec convenit res cum illo, qui ducem ab-
sentem accusatum absolvent. Quomodo apud Plinium omnia
Domitiani facinora prae Trajani rebus evaaescunt, sie apud
Tacitum omnia mala, quae saevus et crudelis ille egerit aut
in animum induxerit, prüden tia et virtute Agricolae in
bonam partem vertuntur. Oblatum proconsulatum Asiae
aut Africae abnuit Agricola, quanquam a Caesare rogatus,
iramque inde ortam avertit leniitque moderatione sua, non
contumacia aut inani jactatione libertatis famam atque fatum
provocans. Denique ufc doceret lectores Tacitus, quomodo
quis saevitiam tyranni evitare posset omnemque dubitati-
onem tolleret eorum, qui non intellegant, quamobrem Domi-
tianus obstantem sibi ducem nou interfecerit aut ejecerit,

1) Agr. 40. 2) Ibidem 41.

115

addidit liaec;!) „Sciant, quibns moris est illicita mirari, posse
etiam sub malis principibus magnos viros esse obseqn.iumque et
modestiam, si industria ac vigor adsint, eo laudis escedere, quo
plerique per abrupta, sed in nullam Eeipublicae usum ambitiosa
morte inclaruerunt". Ob res post soceri mortem actas Tacitus
Caesari obtrectat exposuitque ilium crimina different em.

Grates babeamus Tacito, quod nobis aperuerit, Dionem
/umorem in calumniam principis accepisse et pro re certa
tradidisse. Nam quum ille veneficii Caesarem accusal, hic
„nobis" ait „nihil comperti affirmare ausim de veneno" et
morbo Agricolam diem gupremum obiisse, affirmat Tum
Domitianus Agricolam non octavo demum anno post reditum
occidisset, si ejus mors ei grata fuisset. At quomodo quis
cum Tacito aegre ferat, quidve mali Domitianus fecerit eo,
quod per totam valetudinem miserit nuntios visentes liber-
torum primos et medicorum intimos, supremo quidem die
multo frequentius ostenderit, quanti sua interesset A.gricolam
valere, quod homo aequi judicii aliter quam in favoiem Cae-
saris dijudicare non potest, non perspicio 3).

Penuriam autem atqu.e egestatem, qua Dio dicit Agricolam
vitam post Britanniae expcditionem degisse, ipse invenit.
Nam gener loquitur et de hereditate et de heredibus et dicit,
Agricolam coheredem fecisse Domitianum, qui ejus mortem
dolebat. Sed tam paratus flagellis dandis Tacitus fuit, ut ejus
„tam caecam et corruptam mentem assiduis adulationibus fuisse^\'
scripserit, „ut nesciret a bono patre non scribi heredem, nisi
malum principem." Postremo omnia, quae Tacitus addidit capiti
quadragesimo quarto § 5, nihil ad vitam Agricolae faciunt
et non nisi verba, plena invidiae atque livoris in Caesarem sunt.

\') Agr. 42. S) Ibidem, 43. Cur Imhoffio placuerit (p. 107), rumori po-
puli a Dione prolato, a Tacito denegato, fidem habere, non perspicio. 3) Cf.
SiEVERS Studiën., cet p. 61 de cura Tiberii erga Pisonem morientem.

....."^■\'t

-rV-

A - \'

THESES.

I.

Tacit. Plist. III. 69. „Vitelliamis miles socordi custodia clausos cir-
cumdedit eoque coiicubia nocte snos liberos Sabiniis et Domitianum
fratris filium [in Capitolium] accivit". Verba inclusa excidant.

II.

Tacit. Hist. III. 71. „Neque illis fseil. Vitellianis) manus nisi gladiis
armatae, et arcessere tornienta aut missilia [tela] longum videbatur".
Verbum tela abundat post missilia,

III.

Tacit. Hist, IV. 2. „Nomen sedemque Caesaris Domitianus acceperat,
nondum ad curas intentas, sed stupris et adulteriis filium principis
agebat". Non solum de impotentia juvenis militum cohibendorum dicta
sunt verba „nondum ad curas intentus", sed de universis ejus moribus.

IV.

Quae narrantur in Taciti Annalium II. 9 dubia fide sunt.

V.

Nihil mutandum arbitror in Horat. A.P. 139.

„Parturiunt montes, nascetur pari^icnlus mus." ,

VI.

Recte se habent verba Horat. A.P. 359.

"Sic mihi, qui multum cessât, fit Choerilus ille,
Quem bis terve bonum cum risu miror, et idem
Indignor quandoque bonus dormitat Homerus".

VII.

Interpungatur post verbum amieum in versu Horat. Sat, I, 4. 8T.

Absentem qui rodit amicum
Qui non defendit alio culpante, ....

Hie niger est, hunc tu, Romane, caveto

VIII.

Sübton. Dom. 8. „Incesta Vestalium virginum, a patre quoque suo et
fratre neglecta, varie ac severe coercuit, pri o ra capitali supplicio,
posteriora more veteri". Verba priora et posteriora ad crimina
sub Domitiano commissa pertinent.

XXVI.

Idëm Ibidem. § 3. Trjlutavirj èv dxagst xqóvov vavayia ènl rot
^evxaliMvog èyévsTO, w? vnoßqvjiimv anavTwv [^xaTaósSvxÓTcav^
fióyig ev Tt xißihTuov nsqiamd-ijvai. Verbum inclusum excidat ut
interpretamentum voois vTtoßqvxiav.

XXVII.

Idem Ikarom. § 2. \'AlVsxslva ^ot q)q<iaov, sl doxet, rivu xgónov
ijqS-ijg [aVw] xai [o\'\\n6d-8v snoqiara xlifiaxa xi]li,xavx7iv [to
jitéj\'ed\'os]. Emblematibus indicatis sublatis cetera recte se habebunt.

XXVIII.

Idem Ibidem. § 5. ovxm drj xovg dqlaxovg ènuXaidfisvog avxüv,
ag svrjv xsx^rlqaa&av nqogconov xs rrxvd-qmnóztjxi,, eet.. Composito
èxlèysa-d-ai in his opus esse censeo.

XXIX.

Idem Ibidem. § 6. ónóaou axdöuoi\' Msyaqó&sv \'A&rjvai^s

BÏaiv äxqußüg STtkfJxd^svov. eet. Lucianns usus est verbo Attico
dxqtßovv.

XXX.

Idem Ibidem. § 10. xobydqxot, xavxa dxoi\'Mv dittcrxetv (isv oix
èxólficav vijji\'ßqsixsxai\'g xè xal ijvysveioug dvdqdtiiv, ov fi\'ijv
ei/óv ys \'ónov xióv kóymv xqanónsvog dvsnilijmóv xi avxütv
svqoL^v.. eet. Asundeton tollatur scribendo ovxéxv xolfiäv.

XXXI.

Idem Ibidem. § 11. dqag dno Udqvijd^og.....ènexófirjv. Excidat

littera e, ut in xaxsnxójiTjv, quod paullo ante praecedit.

XXXII.

Het dat,^6viov van Socrates moet niet als een beschermgeest beschouwd
worden.

XXXIII.

Het elementair-grammatiseh onderwijs in de oude talen worde aan de
klasse door een zelfden docent gegeven.

XXXIV.

Plet verschil in de schrijfwijzen „baldadig" en „balddadig" behoort te
worden opgeheven.

• ■ \' ■ ) ■ -i-. ■ V\' ■

ftSi

\'■Si\'\'

/,

■f ■

\' ■■ ^ \'■ ■ \' ■ ■

■ ^\'m

MMii

ft

\'1

: ■ r

-/ . ......^ \'

r-

r- \\ :

\'- . 7 .

■. \'

v^\'l

\'M

llisÄ...

emMMSF

MMm