t

J

)

Ay

f i
4

Jî

- \\
0 .

iflP«

\\

/ .

I\'.vV if ■

t

r

"V- \'
}

) ,

; T\'

j

i .,
k -

h.

■J:

t .

i

I

i
f

I .4-
; \\
A

I

r

/ ■

A" \' ..■

ri- -r i ■■ . ,

-v\'.- V:.:--\' r-

{i ,

: ;■.

\\

ry^

ié-"

V-

! .
!v

- - ■ ;

- ■

(

\'-O \'

■ .Cr

\'i- \'
f

I r

•"V- ■

.•-•.. r-

e

P.

k-

J. -

-r\'

•/

f

f

I

•yr -

ft

l

F

r f- ;\'-^ , ■
^ ...

t : \' •
■ "< - ~

- ...

-

u

\'4

-të:

■ .

1

■k

i.

I

i:

T

ï

i

I O A N B L A E V W

wenfcht

DEN LEEZ ER

veel Heyls«

Iet hier, Goetwiliige Lêezer, het vierde Deel van
onze Atlas, nu voor veel jaeren belooft 5 welk be-
grijpt Engelandt; in \'t felvige te ontwerpen, heb
ik de naeuw-keurighfte kaerten van dat Rijk^voor
dezen van lan Spead in \'t licht gegeven, gevolght,
en de befchrijvingen van Wilhelmus Cambdenus,
een üytnemend geleerd man in de Britanfche Oudt-
heden, hier by gevoeght; op dat dit boeck in alle deelen valmaekt
zoud zij n .Ik heb ook geen andere voorgeft elt5als die tot het Rijk En-
geland behooren^ en die van Schotland en Ierland tot het vijfde deel,
welk ik nu betrachte, uytgeftelt. Schotlandt uyt de eyge kaerten
van Timotheus Pontjwelke die groote lief-hebber der geleerden van
deze eeuwJóanScot vanScottis-Tarvet,Dire6teurvandeCancelrye
van Schotlandt,uyt de duyfternis opgehaelt,en als van de ondergang
verloft heeft. In de zelve te verbeterenbefteet ook de waerlijkedele
Baron Robert Gordon van Strath-Loch zijn uyterfte vlijt. Zy geven
ook hoop van nieuwe befchrijvingen ; van welke ik alreeds eenige
ontfangen heb. By de felve zal ik voegen al wat Cambdenus van
Schotlandt en lerlandt gefchreven heeftsEn daer en boven noch een
aenhangfel van vele kaerten, welke my na het uytgeven der voorfge
Boeken ter handt gekomen zijn. Grieken-landt met fommige ande-
ren zal ik in een byzonder Boek vertoonen.OndertufTchen verwacht

de Oude Aert-befchrijvingen van Ptolemeüs : welks inhoudt Ifaak
Voflius 5 Zoon van dien grooten man en onze byzondere Vriendt
Gerard Voffius5in de oude Aerdt-befchrijvingen zeer geoefFent,uyt
de vergelijking van verfcheyde voor-beelden met de handt gefchre-
ven,zoo in Italien,als in Vrankrijk, en in Engelandt berufl:ende,zeer
verbetert geven en met aentekenen verklaeren zal. Ik ben nu be-
zigh in \'t vernieuwen van het Steden-Tooneel ^ welks twee eerfte
deelen eerftdaegs met Latijnfche befchrijvingen,en binnen weynigh
maenden in Nederduytfche-Tael, gelijk ook in de Franfche,en in de
Hoogh-duytfche, zullen uytkomen. Ondertuflchen, terwijl ik, h^t
geen tot voleynding van onzen Atlas noch overigh is,toe-rull:,geniet
dit; zijtdezen arbeydt gunftigh, envaertwel. t\'Amfterdam uyt
mijn Drukkery ^ denx11November cio 10 c xl v11.

—t\'

WILHELMVS CAMDENVS,

Aen den Leezer.

i

ß gun ik in de eerfle uytgemng ^an dit Boek mor fwintigh jaeren
mór-redü) fchaem ik mj niet met de z^ehe woorden , ^eymge hy\'voe-
gende 3 den Leez^er in dez^e nieuwe druk wederom op een nieu mor
te dragen. Ve uitnemende herßeUer\'der AerdhefchrijDing Abraham
Ortelius heeft mor dertigh jaeren m&t mj gejprookenj dat ik ons oudt
Britannien verUaeren z^oud: dat is , de oudheydt aen Britannien , en
Britannien aen haer oudtheydt herßellen , h&t nieuw hj V oude, he^
licht bj het duyßer, en V geloofwaerdtg by V twijfelachtigh megen ;
en de waerheydt in onz^e dingen/van de z^orgloosheydt der fchrijvers ^ en de licht-geloo\'vigheydt
des gerne enen mlks mrbannen y en ZjOo nje el mogelijk was, te huys roepen \'z^oud, Voorwaer een
zjwaer en meer als moeyltjk werk , in welk hoe Z:eer te arheyden z^y , gelijk het niemandt byna
gevoelt, z,oo gelooft het ganfchlijk niemandt ^ als dte teeniger tijdt > z^elm beproeft heeft.

te gaen , en , ^oo met in my was , der roem mijns Vaderlandts niet wilde ontbreeken , ^reef-
a^tighejdt en ßoutheydt, twee de firijdenfle dingen , welke ik dachte dat noyt in een z^elfde
menfch ^uailen konden, in mjoïk weet nie^ hoe, iz^aem-gemeght gemerkt heb, oMaer de z^aek
mder C^odts beleydt, en \'t gez^elfihap der naerfligheydt, met alle moedt, gedachten , arbeydt,
en geduurige omrweeging aenvaert hebbende , heb aen de z,elve mijn ledige uur en geheel be^
fleedt. Ik heb de Oorfprongl^kheydt en eerfle inwooners ^van Britannien z^orgh^uldelyk nage-
^orfcht, en in geen twijfelachtige z^aek iet z^eekers beveHigk. WanU ik weet, als mor zieker,
dat de Oorsprongen der mlkeren, door al te groote oudtheydt, als welke door de groote tuf
fchen-ruymte der plaets naeulijx geTUen worden , duyfler, ja onz^eker z^ijn ^ E\'ven gelijk der
groote rivieren aßoopen , fcheydingen , t z^amen-^loeden en monden bekent^ ydoch de bronnen
gemeenlijk mor ons mrborgen zJjn, Ik heb de oude af deelingen \'van Britannien doorzjocht, en
de flaeten en njierfchaeren \'van het bloeyenfle rijk ^an Sngelandt kortelijk gedacht, Elex Land-
fchaps grenzten, (nochtans niet ten naeuwflen nae de roeymaet) wat gaven, wat plaetfen
*van ouder gedachte y wat Hertogen , Graven, Baronnen , en oude en doorluchtige Huy s-ge^
zwinnen (doch niet elk in \'t byZjonder, welk onmooghlijk is) aengewez^en. tVat ikgedaen heb ,
laet zeggen , die oordeelen können , en die Zjuüen V z,elfs niet licht vonniffen. IVant^ de tijdt,
die onbedurve getuyge , \'t heveßigen , als de mjdt, die de lebendigen vermlght, z/wijght.
^it nochtans z^al ik z^eggen , dM ik, V geen om de verborge waerheydt der oudtheydt mort
te haelen dienfligh is, geenzAns verzjuymt heb, 1\'ot mijn behulp heb ik my de kennis van de
oudtfle "Britanfche en EngelSaxe tael verkregen ; by nae geheel Engelandt door- reyft ^ en elks,
die in z^ijn landt ervaerenB was, raedt ondervraeght. T>e Schrijvers z^oo van mijn vader-
landt y als Griekfche en Latijnfche, die z,elfs maer eens aen Britannien gedacht hebben , naer-
ßelijk doorleeZjen^ T>e gemeene aentekeningen des Rijks, fchrifi-laden en handt-veflen , veel
boekeryen , brieven , gedenk-tekenen en oude handt-fchriften van fleden en kerken doorz^ocht;
en de z^elve als getuygeniffen van den hemel, alle uytneming te boven, by gebracht, en , d.aer t
de z,aek fcheen te vereyfchen , met de z^elve woorden , daer z,y mee H^reeken , hoewel met
haßaert-f^raek vermengt, op dat de TVaerheydt haer eer geheel bltjkej voor-geßelt,

Voorwaer ik fchijn nochtans weynigh voorz^ichtigh en min Xedigh, dM ik uyt de nedrighße
plaets der Oudtheydt-onderZjoekers, daer ik my wel te fchuyl houden moght, op het tooneel van
dez,e geleerdtße eeuw, onder z^o verfcheyde finaeken van ver fanden en oordeelen, als fchryver
voortkom, c::^aer op dat ik vryeüjk z^egh , \'t geen \'er af is , de liefde des Vaderlandts, welke
alle liefden van allen begrijpt, de roem der Britanfche naem , en de raedt der vrienden hebben

mijn

AEN DEN LEEZER.

mijn z^edigheydt ^jerwonnen , en tegen wil en dank yjae ook tegen mijn eygen oordeel, my
aengedrenjen dez^e UB3 welk ik niet machtigh hengen te gaen, en in V openhaer geßeit. Want^
ik zJie dat my \'vm alle kanten oordeelen, ^oor-oordeelen, fchattingen, berispingen j lafleringeny
als onder ^aendels tZiaem-ge\'Voeght,omringen. Andere zÄjn \'er, die dez^egan^che oefening der
Oudtheydt, als een niem-gierige naerfligheydt tot het voorledene , geheel verachten en \'veriver--
pen, TVelker aenz^ien gelijk ik niet geheel <verachte , z^oö bewonder ik haer ^oorz^ichtigheydt
niet Zjeer, Ook ontbreeken my geen redenen, waer door ik , by goede engeharte Iteden, die haer
Vaderlandt \'verlicht begeerenMt mijn\'voornemen lichtlijk aenprijz^en^en indez^e oefeningen een
z,eer z^oet vermaek voor de gemoederen , en een \'vry menjch niet onwaerdigh , bewijz^en kan.
Doch z,o \'er eenige zJijn, die altijdt gaHen in haerßadt, vreemdelingen in haer vaderlandt, en
kinderen in kennis z^ijn wiUensdie mogen ^mijnen \'t halven, z^ich z^elven behaagen ,zJich ziehen
ßaepen, ^voor die heb ik dit niet gefchreven^voor die heb ik dit niet gemaekt. Andere z^uüen my
eenßechteßijl van z^eggen ^ en een rouwe en onhefchaefde reden voorwerpen, Voorwaer ik
heken \'t 3 Want ik heb ieder Woordt op geen gout-fmits fihael (als Varro wil) gewoogen , nocht
voorgehadt alle reden-bloemkens over al tè kiez^en. <J^aer wa^t werpen zjy dit tegen , daer de
Vader der PVeljprekentheydt, Cicero filf, loochem, da^ dufdanigeßofmet pronk beßhreven kan
worden, en, als Pompomti^ z^eght, der welfprekenheydt geenfins begrijpigh is.

Veele ZjUÜen z^ich daerom mógelijk tegen my aenkanten , dM ik de Oor^rongen ^an ^eel
oude naemen dikmaels met giffen durfnajpooren. De welke ZjOO z^y njoortgaen de gißngen ge-
heel uyt teßuyten , ik \'vrees dat een groot deel der beßhaefde geleertheydt, en alz^o der menßhe--
lijke kennis eyndelijk \'verdreeven en uytgebannen werden, IVant het ßits van ons ^erßandt
is gemeenlijk z,o plomp , da^ wy in aüe konßen gedwongen zJijn \'veel dingen met gißten te ^ver-^
\'Volgen en te \'verklaeren, In de Genees-^konH grijpen tekenen, waerßhijnlijkheden en voorbeel-
dingen , welke bynae niets anders als gijßngen z^ijn, plaets. In de Redenrijk-konH, Rechts-ge-
leertheydt, en andere konßen^ bez^itten en befchermen de raamingen haer zeetel. 8n wijlde gif-
fingen ken-tekenen van een »verborge z^aek zJijn, en (als Vabim z^eght) ßieringen der reden tot
de Waerheydt, z^oo heb ik altoos geacht, dat men haer onder de ß aden, waer mee de tijdt de
waerheydt, in T>emokritm put ^erz^onken, opgraeft en ^oorthaelt, tellen moeß. Zoo dat, in-
dien zy Zjich geZceggen laten , dat men de raamingen eenige plaets geven moet, ik niet twijfel
of zy z,uUen my verfihoonen , mits mijn z^edigheydt en maetigheydt, in de z^elve te ^verbände--
len , het lichtelijk \'verwerven Z^al, Tlato gebiedt in zJjn Cratylus, dat men de oorßrongen der
naemen tot de Barbarifche talen , als de oudtße, betrekken moet. Ik neem in de OorJpronklijk-
heden en raammgen alüjdt mijn loop te rug tot \'^ri^r^ßhe, ofi (gelijk mef? die nu noemt) de
JVaüifche taehwelke de eerße en oudtße Inwooners van dit landt gebruykt hebben. Hy gebiedt
dat de naem met de z^aeken de z,aek met de naem overeen-ßemme: Z:00 zy ^erfchtllen, tk laet
z^ulke niet toc^. In de dingen , z^eght hy,is de Stem , de Geßalte en Verw. z,oo dez^e in de
naem niet uyt-gedrukt worden, tk verwerpz^e overal met verachting, T>e duyfiere, hardt-
achtige, z/ivaerlijk gebooge oorßronklijkheden , en die tot verfcheyde deelen getrokken komen
worden , heb ik niet waerdigh geacht m dez^e aentekeningen in te voegen. Eyndlijk ben ik in
de raamingen z,oo fjpaerigh en voorzJichtigh geweeH, dat Ct zy ik my bedriegh) ik den Lee-
z^er , ZjOO nietßout, gewißijk met lichtvaerdig z^al können fchijnen. En hoe-wel ik meer als
eens in dit z^oete \'Voorjpel der verßanden , een oft twee gißngen in een en de z^elfde Z^aek hy-
gebraght heb ^ ZjOO ^vergeet ik nochtans niet, dat de E e n h e y d t der W a e r h e y d t
toe-gewijdt is.

^aer z^uüen \'er ook mogelijk zAjn, die z,ich eergierighlijk "vergrammen.om dat ik dit oft dat
gefacht fiil\'ZJWtjgens vooriy gegaen ben, daer \'t mijn voornemen is, niet als de doorluchtighße
geßachten te verhalen, en die ook niet alle (want zy z^ouden geheele Boeien verojullen) maer
die nae de orde van mijn ^oorgenome werk my \'voorgekomen Z^ijn. met Godts gunß z^al ons
ook een andere gelegentheydt gegeven worden om aen de Brmnfche oAdel dien dienß te doen,
^uer die z^ich hier aen meeß ^erßooren, hebben mooghlijk minß aen \'t Vaderlandt ^v er dient,
oft is noch jonge Edeldom^.

^ z Die

Ä \'E N DEN LEEZER.

T>ie z^elfde z^uUen my miffchien beßhuldigen, da^ ik maer z^ommige o\'verhlijffeien prijs |
maer het z^ehe is korteli/k en matighlijkgefchiedt, en dM uyt het vertrouwen der waerbeydt,
uyt de overeenflemming \'vm die wel van de deughdt oordeelen , en uyt een gemoedt aen geen
vlejen onderhevigh. Uyt dat maetigh looven worden nochtans rjy:, dien \'t aengaet/uermaent^
da^ z,y z^ich het z^elfde niet onwaerdigh maeken, dat ZjJ de verkrege roem hefchermen en da--
gelijks vermeerderm. Want dk wordt ?Jjn eer , ook de Schrijvers üp \'t papier kladden ^
van de laate nakomelingen beloont; waer op , en niet op dez^e tegenwoordige eeuw ik gezien
hek Ondertujfchen mogen z.y gedenken, dat het prijz^en der goeden , even als een \'^aak voor
de nakomelingen is , om te toonen welke z^y volgen mogen. Want die Spreuk van Sjmmachm
is waarachtigh: De navolging \\vordt door 9icrfelcn der goeden aengehitft , en
\'de navolgende deughd wordt door het voor-beelt van eens anders eer aenge-
voert. Zoo iemandt z^eght dat ik gelegentheydt tot het gewagh en lof van een oft twee ge-
\'ZiOcht heb , hy heeft een bekennende aengeklaaghd<L^, Ook mach men de zjuyvere oprechtigheyt
Zjonder leugen by de goeden niet tot mifdaadt keer en , en der vrienden deughdt iet toegeveri^
oAlz^ins heeft de deughdt en roem fleedts eenige benijders, en de menfchen vervolgen het tegen-
woordige met haat, het voorledene met eerbiedigheydt: \'t z^y verre, dat wy zsoo onbillijke
waerdeerers van dingen en menfchen zJjn z^ouden, dat wy onz^e tyden onder de loflijkße Vor-

ßen vruchteloos van prijswaerdige mannen z^ouden achten^ Q:^aer die het lof der goeden be-
nijden , die ^rec^ ik da/i^ i^y , quacyk hewu\\i , z^icb ook t verachten der quaden ^ om de gelijk-

heydt der zieden zjuUen aentrekken.

V>aar zjuüen \'er ook geen gebreeken „ die my ZjUÜen heßhuldigen dat ik dit aft dat fiedeken
nagelaten heb ^ als of ik voorgenomen had anders als de vermaardtfle en van de ouden ge-
dachte z^elfs te noemen j en\'tis ook niet de pijne waerdigh die te noemen, wijl \'er niet als de
bloote naamen gedenkwaerdighs in voorkomt. Want dit is inz^onderhejdt mijn voorneemen
geweefi, dat ik die plaatfen ^ waar aen C^far, Tacitm ^TtolomM ^ de Keyz^er aAntoninus^
de oAntekening der landen, en andere oude fchrijvers gedenken , en de tijdt in V uytblujfchen ,
veranderen en verderven der naamen, nu me4; dujßernis omgooten heeft, navorfchen en in t
licht haaien z^oud. In dit navorfchen , even als ik \'t geen niet ondervonden is niet verzoeker,
ZjOO verz/wijgh ik ook niet V geen bewijslijk ü. Dat ik voorts niet alles in \'t byz^onder ophaal,
fchoon ik V met groote moeyte nagevorfcht heb gedy my niet tot fchadt^ ; Éven als een Me-
taal-werker , de welke terwtjl hy de groote aderen z^oekt, na de klejne en verborge aderkens
niet Ziiet: Oft s op dat ik de f^reuk van Sjmmachu^ gebruyke: Gelijk\'t in een groot
bofch een goedt jager toekomt veel wildt naerftelijk te vangen, en t niemandt
te wijten zydat hy niet alles vangt ^ z^oo ook my: Eenige dingen moet men ook ande-
rer naerftigheydt overlaaten : En hy leert niet wel, Z^eght een groot man, die aUes leert, en
aen anderen niets te vinden laat. Een andere eeuw, en andere menfchen z^ullen dagelijks andere
dingen in \'t licht brengen. V Zj mj genoegh en over genoegh begoß te hebben , en ik z,al V voor
winß fleüen , dat ik anderen op deT^ vecht-plaats beroepen heb /t z>y z^j op nieuw fchrijven ,
V Zjy zjy V mijne verbeteren.

T>aar z^ijn \'er, nae ik hoor , die Zjich vergrammen, om dat ik van de Klooflers, en haar
flichters verhaal; ik hoor \'t met droef hejdt, doch ik z^al behoudens haar gunfi z^eggen ; dat
de Zjelve Zsich ontwaerdigen , jae willen dat men vergeete dat onz^e voorouders Chrißenen ge-^
weeß z^ijn , en dat wy V z>ijn. Wi]l \'er nergens zieker er en fchijnbaarlijker gedenktekenen van
haar Chrißelijke Godts-vrucht zJijn ; nocht eenige andere plantfienen geweefi zJjn, van waar
de Chrißlijke C^odts-dtenH en goede konßen tot ons voortgef^roten zÄ]n ; hoéwei het onkrujt
in die verdurve eeuw in de zjelve meer als te veel aengegroeyt is,

Q^aar nu zjuüen z^ich de Wis-konßenaers beklaagen , en mj befchuldigen dat ik in de
oAardtbeßhrijvende afmeetingen der langten en breedten geheel verdwaalt ben. Hoort bid ik >
ik heb de nieuwe , oudemet de handt gefchreve, Oxfordfche , Cambridßhe, en de volmaekße
kaarten van Koning Henrijk de vijfde naerßelijk vergeleken. In de breedte verßhillen z^y veel
van Ttolomem, onder elkander komen zy over een: J^htans acht ik met Smdif^ niet, dat

de

AEN DEN LEEZER.

de Aerdt ujt haer Middelpunt geweken ^De^e heb ik derhahcn gebrmkt. oSWaer in de
langhte Ù geen t Xja?nen-ftemmmg nocht over-eenkomfi : Wat z^oud tk dan doen ? wijl de
hedensdaeghfche ghemerkt hebben dat de naaldt van \'t Kompas tujfchen de eylanden Afores
Zjeer na de noordt-poolßrekt, z^oo heb ik van daer^als van de ujterße Zjuydt-lijn, met haer het
begin d.er lengte geleydt, welke ik ook over al niet te even afgemeeten heb.

Ve fchuldt van dujflerheydt, beuz^elingen, oft een ujtzjwervend verhael hoef ik, Z^oo ik
hoöpj niet af te bidden. Van dujflerheydt heb ik geen gevaar, als by die, die dé oude fchriften en
onZoe gefchichten met het voorfle der lippen z^elfs met gepnaakt hebben. oAen beuz^elingen heb ik
niet metallen toegegeven, en op dat ik hier en daer met geen z^ijd-gangen uytfpaïten z^optd, z,oo
heb ik het opfchrift ( als Tlinius vermaent ) te dikwijler geleez^en , en my z^elven meenighmael
ondervraaght, wattk begofl had te fchrijven.

oMaer.op dat mijn reden m dit Voorjpel niet te ver uytloope : Om dit werk te befchaven^
heb ik eenige jaeren door een hertnekkige y ver der waerheydt, en een oprechtUjk oude ïrouw
om het Vader landt te verheerlijken yde uyterße krachten van mÀjn verflandt befleedt. Geen ge-
flacht heb ik tot lafler ghetrokken , niemandes eer ge que tfl , met niemandt s naem gefp eelt ♦ nie-
7nandts eer vermindert, z^elfs niet van Galfreâ ^an M.onmuth , wiens gheßhichten ( die ik
Zseer gaern be\'vefligen wiUe ) onder de geleerden voorwaer z^eer verdacht gehouden worden ;
en heb my geen andere overreding van wetenfchap aengetrokken , als \'t geen ik wc et en wilde ^
T>erhalven beken ik willigh en gaern , dat ik in veelen onweetïgh hn en âwaleyi kan , en z^al
mijn dwalingeu niet door de vingeren z,ien. Wie zi^al, den gantfchen dagh fchietende , altijdt
het wit treffen ? In dez^e oefeningen z,i]n veel dingen welke verbrandens- waerdigh zÀjn^
Veel m.isßagen können van \'t geheugen z^ijn. Want wie kan in zJijn geheugen alles z^oo be-
grijpen , dat hy \'er na z^ijn bdieveyi alles kan uy thalen ? Veel müflagen können van onerva-
renheydt zâjn. TVant wie is z^oo ervaren , dat hy, in dez^e blinde z^ee der oudtheydt mét de
tijdt vjorßelende, niet aen deÂlippen floot ? V kan ook gefchieden , dat ik door V aenzÂen van
de fchrijvers en andere , die ick voor geloofwaerdighfl gehouden heb, gedwaelt heb. Ook is \'er,
alsTlinius z^eght, geen ghereeder misflagli dan \'t gheloof, als daer eendeftigh
fchrij ver van een valfche zaak is. T>e byfinderheeden der plaetz^en moghen andere, diez^è
hewoonen , naerßelijker onderzoo eken , zi,oo zy my mijn dwaling aenwijz^en , ik z^alz^e met
dank verbeteren ; \'t geen ik onvoorz^ichtelijk nagelaten heb , hy voegen • \'t geen ik niet genoegh
verklaart heb ^ onderweez^en, volkomelijker aenwijz^en ; zjoo \'tßechts z^onder nijdt en twifi-
gierigheydt, de rechte liefhebbers der waerheydt minfl betaemende, gefihiedê. OndertuJJchen
nochtans laet, beleefde Leez^er, uw beleeftheydt, mijn naerfl \'tgheyât, de gemeene liefde des Va-
derlandts , en de waerdigheyt der "Britanfche naem dit van u voor my verwerven , dat ik
mijn goedtdunken , z^onder anderer voor-oordeel vrylijk voortbrengen , dat ik de z^elfde wegh,
die andere m dez^e oefeningen pleegen , houden magh , en dat ghy mijn dwalingen , z^oo ikz,^
erken, verfchoont. tfet welke , gelijk ik gevoel, van de oprechten en goeden meer te hopen
als te begeeren is : Z^oo fioor ik my ook in de nijdigen , en quaden,, die alles beknagen , by \'t oor
trekken , benjden en lafler en , gantfch niet. PVant dit heb ik geleert, dat de laftering een fchat
der z^otten is , dïe zjy op haer tong draghen j m dat de nijdt (ik wil V de nijdt in haer bakhuys
z^eggen ) niet als in verbaflerde, flechte en onverflandigegemoederen huys-houdt. De z^uyvere
en vrome verflanden , gelijk z>y de nijdt lichtelijk verachten , z^oo weten z,y ook z^elfs niet te
benijden. ^Doch my en al mijn fchriften werp ik nederighlijk met behoorlijke eerbiedt, onder het
oordeel van Godtvruchtighe en geleerde heden. by\\welke z^oo dez,e arbeydt niet aengenomen ,
ffewiflijk, als ik hope , verfchoont z^al worden, Vaert wel, Zjijt gunfligh, en gebruykt.

\'t Engels-Saxifch A. B. C. hebben wy hier laten byftellen, om de Saxfche namen,
welke doorgaens in dit Boek gemoeten, te lichtüjker te leezen.

and
I that

B R I-

/v--

R I T A N N I E

JSldien men roemen magh op hooger Goden giften

En onz^er harten driften

Vermaeken met: des hemels onverwlß gefchenk;

Waerom z^al \'t, z^oo ik denk

Dat ikgelukkighfi hen \'van alle z^aMge landen,

^edyen my tot fchande ?

Die niet erkennen kan de go ei ren van zJjn ßaet ^

Bewaerdight z,4ch het qmedt,

Het ujterß Indien pocht op z^ijn dichte bößihen ^

Bdadn met woüe-troßen;

moedigy oArahier op z^ijn wel-riekend kruydt;

Het rijk Tanchajen uytt,

T>e gantfche weereldt door ^ V lof ^an z^ijn wierook-z^anden ^

De trotfcH Iheerßhe landen

Verhe^n hemel-haogh de weldaan van haer vloen ,

Diè goude kluy ten voên;
iPe mu^ aticcu duur hare n^c\'f^c rrwnden

Egyptens roem verkonden ;
Het vry-gevochten Volk ^ d^aenwooners van den Rtjn

Zijn moedigh op haer wijn
Het \'vruchthaer Afrika \'vermaekt z^ich in Zoijn kluyten ^

Vol \'voetfel voor de fpruyten ;
Js \'t een landt ha\'ven-rijk, het wijkt weer njoor een aar
In o\'vervloet van waar :

fchort het nergens aen >k heb bronnen,, daer de ftroomen
In overvl&edt uyt-komen :
Geen ploegh hoeft vruchtelaos met morenen de kley

^e fcheyden van mijn wty :
\'k Heb Q:^annenj Wilt, oM^etaal in veelt, om niet tepratten

Op d\'overvloedt van fchatten
T>ie my de z^ee toe~reykt, nocht op ZjOo z,oet een locht
qAIs elders weezeen mofht.

O

Voor my, laet dAvond-Zon haer fchoon verguldeßraalen

Ifeel laet ter z,eewaert daalen j
Zijn fchoone ZuBerßert met haer geßernde jacht

Op V helderfle mijn nacht:
Ik, rijk in Schaepen, kan de welgepreez^e vachten

Van B&tis z^elfs verachten ,
En C^^emfis wonderwerk. CiMaer dat 5 mijn hooghße praal,

Dat Roomden in z^ijn taal,
En Cjrieken m haer ßraek, en d Oudtheydt my geroemt heeft,

En tweede werldt genoemt heeft.

i

N N I E N.

Ritannia (welk ook
Albion, en by de Grieken
Naem, bpetania, bpetan-

nlkh,npetanis,aa-
BißN, aaotißn , ge-
noemt worde) is onder alle
eylanden der geheele we-
reldt, ver het vooriiaemfte j
liggende afgefondert van
Europa door den Oceaen,
(die tuflchen beyde door
loopt,) tegen over Duytslandt en Vrankrijk, in de gedaente
van een driehoek j naemelijk dóor drie verfcheyde voorber-
gen oft hoofden, te weten: het eene Belleritim, wélk de En-
gelfche Lands End, cn de Neêrianders Bngelands^eyndt noe-
men 3 cn naer het weften ftreckt; het ander naer het ooften
Cantium, genaemt by de EngdknThe Forlmd, en Neêr-
ianders het Voorland en het derde in \'t noorden Tarwfmm
oitc Farohead. In \'t weften, daer Yrlandt light, dringt de
Vcrginifche zee in : in \'t noorden wordt het befpoelt van de
groote Noord-zee: in \'t ooften, daer \'t fich keert na Duycs-
iandt, van de Duytfche zee: en in\'tzuyden, tegenover
Vrankrijk, van de zee, welcke de Engelfe de Britannife zee,
de Neêrianders het Canael noemen. Van dié naburige lan-
den is het allenthalvcn door een bequame wijdte afgefchey-
den, wel, en als met een open fchoot gelegen voor de koop-
handel der geheele werelt j ftrekt zich, als om het men-
fchelijk geflacht te helpen, aen alle kanten na de zee. Want
tuflchen Doeveren en Calais in Vrankrijk, daer het vafte
landt van Vranekrijk enNeêrlandt laeft light, verheft het
gich zoo hoogh, en is de zee zoo eng, dat fommige mey-
nen, dat de door-grave landen, de te vooren uytgeflote zee,
aldaer ingelaten hebben, en brengen, tot bevefting Van haer
meyning, dit veers van Virgilius by:

Et penitus toto dinjtfos orbe Britmnos.
Om dat (feght Sérvius Honoratus) Britannien eertijdts aen
het vafte landt gehecht was. En ook het veers van Claudia-
nus, die Virgilius gevolgt heeft, zingende:

Nofiro didu&a Britannia mundo,
\\ Is wel wafcrfchijnlijk, dat de gedaenteder wcreldt door de
wateren der Sunt-vloedt, en meer andere oorfakenjis veran-
dert geweeft, dat \'er eenige bergen opgeworpen, dat vele
hooge plaetfen effen en dalen, waterachtige plaetfen droog,
drooge wederom tot water geworden, en fommige eylan-
den van \'t vafte landt afgefpoelt zijn. Doch ick begeer hier
niet te betwiften, of het t\'eenemael waer is, dat\'er eylanden
voor de Zund-vloedt geweeft zijn of niet, veel min dat ik
over de Goddelijke werken een verkeert oordeel fou willen
geven. Wy alle weten, hoe de Goddelijke voorfienigheydt
vele en verfcheyde faken tot\'t een en\'t felfde eyndt heeft
gefchikt. Ook hebben de Godt-geleerden en Tael-wijzen
altijdt vaft geftelt, dat de landen in zee verfpreyt, niet min,
als de hooge verheve bergen, en uytgefpreydc meyrenop
de aerde, tot ver9iering der werelt dienen.

Livius ende Fabius Rufticus, hebben de gedaente van dit
cylandt, by een langwerpigh fchildeken, oft by een helbaert
vergeleken, en voorwaer\'t heeft die gedaente ten étuyden
( gelijk Tacitus fegt) waerom \'t geheele eylandt gemeenlijk
ook daer by geleken wort. Maer na \\ noorden wort de feer
groote ruymte der landen,die wijdt uytgeftreckt leggen,naer
de uyterfte deelen defes eylands, even als éen beytel geengt.
De Ouden hebben \'t zoo groot en breedt in *t rondt geacht,
dat Csefar, die d\'eerfteder RÓmeynen \'t felfde ontdekte, ge-
fchreven heeft, dat hy een andere wcreldt gevonden had;
oordeelende het zelve van die groote, dat het, nae hem
dacht, niet van den Oceaen omvangen wierd, maer felf den
Oceaen begreep. En Julius Solinus Polyhiftor feyt, (fpre-
kende naer het gemeen gevoelen van die tijdt) dat het om
zijn grootte byna de naem van een andere wereldt verdien-
de. Doch onfeeeuw heeft, door het veelvoudige bevaren
des felfs, ten laetften eenighfms de fekere maet defes gehee-
len eylandts ondervonden. Want van Farohead, langs de
weft-kuft, \'telt «i^n d c c g x 11, van daer langs de zuyd-
kuft tot Doeveren ccc xx duyfent, en van daer langs de
kromme inwijcken van de Noord-zee tot Farohead d c c iv
duyfent fchreden j zoo dat door deze rekening, de omvang
van\'t gantfche eylandt m d cccxxxvi duyfent fchre-
den begrijpt. Defe maet is veel kley ner als die by Plinius, en
weynigh minder als die van Ciefar. Ik fal hier van Schitinus
Chiusniet gewagen, dewelke, als hy by Apollonius inde
wonderlijkheden gebeuzelt had, dat in Britannie vruchten
fonder doppen, en druyven fonder kernen waflcn, des felfs
omgang alleen met 400 ftadien bepaelt heeft. Veel beter
heeft Dionyfius Afer in fijn wereldt-befchrijving van de Bri-
tannifche eylanden gezeyt : Deze zijn voorwaer van uytne-
mende grootte; en onder alle eylanden is geen ander, welck
Britannien even-naert. Efi met hem heb^ben Ariftides en
andere Grieken, Britannien om haer grootte, doorvoor-
trefiijkheydt, genoemt het groote eylandt.

Én die gene , die de gelegenheyt des Aerdrijcks tegen de
geftalte van den Hemel vergeleecken hebben, ftellen Bri-
tannien onder den 8 Glimaet,en befluyten \'t tufl\'chen de i o,
en 20 Parallelen. Sy fchatten den langften dach op 18 uren
en een half. Want Engelands eynd, de uyterfte wefthoeck
defes eylandts, leydt op de Noorder breedtè van jo graden
20 minuten, en 10 graden io min. lengte j het Voorlandt
op y graden 50 min. breedte,en op i9grad. 50 min. lengde.
Farohead op 60 grad. 20 min. breedte, en iz grad. 8 min.
lengde,volgende dè kaerte. Zoo dat deze gelegenheydt Bri-
tannien met een zeer gelukkige en zachte lucht en aerde
bepaelt. De lucht is zoo zoet en wel gematight,dat de hitte
des fomers niet al te overdadigh zy, vermidts de geftadige
koeken de felfde verzachten , zoo dat zy niet alleen de
vruchten des aerdrijks vermaken ] maer ook menfchen en
heeften zrer lieflijk en gezondelijk verquikken. Van gelijc-
ken is de koude des winters heel matigh, vermidts de veel-
voudige foete regenen (opdat ik de dikachtige lucht ver-
fwijge ) de kracht der koude zö breken, cn de zee het lande
met zoo matigh een laeute ftooft, dat de koude veel fachter
ende verdraeghlijker by ons is, als in zommige landtfchap-
pen van Vranekrijk en Italien. Waer van Minutius Fcelix,
als hy verhaelt dat het Godlijk wezen door zijn voorfienig-
heyt niet alleen de geheele wereldt, maer oock de deelen
der zelve verforght, feght: Britannie heeft de zón gebrek,
maer door de laeute der omvloeyende zeé\'n vermaekt. En
verwondert u niet dat hy van de laeute der zeefpreekt,
zeght Cicero. De zeen door de windt bewogen , worden
20 laeu, dat men lichtlijck kan afmeten , dat in dat groote
vocht een beflote warmte is. Oock fchijnt het dat de oude
dichter Cefcenius Petulicus op de gematightheyt defes ey-
lants gezien heeft, däer hy van Britannie aldus zinght:
Non illic Artes verno ferit aéra cor?tu,
Cnoßa nee Geminifracedunt cornua Tauri,
Sicca Lycaonius reßipinatplaußra Bootes.

\' Cä:far feyt, dat de plaetfen zijn gematighdcr in Britan-
nie, door dien de koude zoo groot niet is, als in Vrankrijk.
Infgelijx Cörnelius Tacitus; daer is geen harde koude: ook
voeghthy \'er by,het aerdtrijk brengt voort,bchalven olijven,
wijn, en andere dingen, in warmer landen gewoon te ont-
fpruytcn,ook vruchten,de welk langfaem rijpen en haeftelijk
voortkomen , beyde ontftaende door de groote vochtigheyt
des hemels en der aerde. Want de lucht (fegt Strabo) is meer
hetflachregcnen, als \'t fneeuwen onderhevigh. Nochtans is
het zoo gelukkighin allerhande vruchten,dat Orpheus het
zelve Ceres woon-plaets genoemt heeft. Want van dit ons
eylandt wordt verftaen \'t gene volght:
Hier is de koninglijke woonß\\
Daer Ceres huyfl en pronkt op \'t fchoonß\\

En \'t is geweeft als een koorn-huys van hetwefterfche
Keyfer-rijk, zoo dat de Romeynen alle jaren wel d c c c
fcheepkens , grooter alsgemeene barcken, met koorn gela-
den, van hier naer Duytflandt plachten te voeren, tot on-
derhout van de heyr-legers,welke daer op de grenzen lagen.
Doch op dat ik in mijn vader-landt te prijfen niet te wilde
weye^hoort voor my een ouden Redener het zelve volmon-
digh loven: ó gclukkigh Britannie l cn zaliger als alle lan-

A den.

"t:

B K ï \' T Ä N: N ï E N.

den, die den Keyfer Conftantinus eerft gcfien heeft: Met hadden zy zelve meeft gewilt, zy konden \'t mmll vetmits

recht heeft u de natuur met alle goederen van hemel en aer- haer leven rou, grof, ongeoeffent, vol van oorlogh, cn der^

de begaeft, in welke noch de ftraf heydt des winters, noch halven zonder behulp der letteren was, welke gei\'.elieb des

de hitte des zomers te groot is , en fuik eenn^ruchtbaerheyt burgerlijcken levens, der vrede, en ledigheyt zijnde , alleen

van gewas, dat het van de gaven van Ceres en Bacchus [ dat vermogen het geheugen der dingen te behouden, en den

is granen en wijnen] genoegh heeft: waer indeboffchen laten nakomelingen nae te laten. Daer-en-boven hebben

fonder vree/felijke wilde beeftcn, de aerd zonder fchadclijk« de Druiden, eertijdts Priefters de-r Britannen en Franfen.die

ilangen is. En in tegendeel zijn ontelbare menighte van men geloofde dat het voorledene onthouden hadden, en de

^amme, wol- en melck-gevende beeften; voorwaer, \'t geen Barden , lof-tuyters van tteflijcke daden, niet geoorloft ge-

dat men om dit leven bemfnt,lange dagenden geene nachten \'acht iet tebefchrijjen. En zooÈy\'t al gedaen hadden, het

zonder licht, vermidts de uyter& vlakte der ftranden geen zoud buyten twi?ifFel, door \'t verloop van zoo lang een tijdt,
fchaduw verheft, en dat het aenfien des hemels en der fter- zoo veel en groote veranderingen, vernielingen der dingen,
ren, de duyfterheydt des nachts zoo te boven gaet, dat de vergaen zijn, aengezien de opgerechte fteenen, naelden,
2on\' zelf, die by ons fchijnt onder , daer fchijnt voorby te ftijlen, en andere gedenck-teekenen, welke, om het geheu-
gaen. Hoort noch een ander, zoo \'t u gelieft, aen Conftan- gen der dingen te bewaren, langduuriger fchen\'en als ko-
dus, den vader van de groote Conftantin,aldus fpreken : Al- per, door de ftraf heyt des langduurige tijdts, al lang gewe-
hoe-wel Britannien maer eens naems is , zoo was nochtans ken en verga-cn zijn. In de volgetide eeuwen zijn \'er noch-
voor \'t gemeene beft het verlies niet kleyn van dat landt,het tans by verkheyde volkeren gevonden, die dit gebrek heb-
welck zoo vruchtbaer van gewas, zoo vol van fchoone wey- ben willen te baet komen, en niet konnende de waerheydt
den, en vlietende ftroomen, van allerhande metalen, zoo aen den dach brengen, hebben, op dat zy ten minften ver-
rijk van tollen, zoo haven-rijk, en zoo groot van begrijp is. maken mochten , vele vertellingen met een vermakelijcke
Ook heeft een oudt Dichterde byzondere moederlijke verandering, beneven veellerleye gillingen, van de oor-
goedtwilligheydt der natuur tegens dit eylandt, aldus uyt- fiprong cn namen der volken, ieder nae zijn begrijp , voort-
gedruckt, Britannien met dit Epigramma ófte Punt-dicht gebracht, cn befchreven. \'t Welck vele, die de waerheydt

niet onderfochten , aengenomen, cn door de zoetigheydt
van den dichter ingenomen, lichtlijk gelooft hebben.

Doch andere Ichrijvers over-geflagen j onder ons heeft Oorfimg
een zeekereGalfridus Arturius vän Monmouth, fik zal niet enbeteeke-.
zeggen dat hy dit vermoeden onderhevigh is) ten tijde van
Henrik de II, een hiftori van Britannien, uyt het Britans
(gelijk hy feght) vertaelc uyt-gegevcn j in welke hy verhack,
dat een iekere Brutus, (Trojacn van afkomft, foon van Sil-
vius, neef van Afcanius, naneef van dien grootcn^ncas.
Deze overvloedige vruchtbaerheyt, ende zalige genoeg- voortgekomen van Jupiter, want de Godin Venus was zijn
iijckheyt van Britannien , heeft zommige doen geloven, dat moeder) die zijn moeder in \'t baren, en zijn vader by geval
de gelukkige eylanden, daer de Dichters fchrijven, dat alles in \'t jagen gedoot heeft, (\'t geen de vvaerfeggers voorzeydt
door een geduurige lente\'groeyt en bloeyt, by ons geweeft hadden) en uyt zijn vader-landt in Grieken gevlucht is, dat
zijn. Want dit beveftight Ifadus Tzetzes, niet de minfte hy aldaer \'t geflacht van Helenus, Priamus zoon, van de
onder de Grieken, en onze voor-ouders fchrijven\'t voor de flaverny verloft , den Koning Pandrafms in den oorlogh
waerheyt gelooft te hebben. Want,gelijck Robert van Aves- overwonnen, zijn dochter getrout, met de overgeblevene
bury feght, als Clemens de VI Paus van Romen, Lodo* Trojanen zich op de zee begeven heeft, en gekomen in \'t
vicus van Spanje tot Vorft van de gelukkige eylanden geftelt eylandt van Leogetia, door het Orakel van Diana vermaenc
had, en dat men tot zijn onderftant in Italien en Vrankrijk is , zich na dit wettelijke eyland te begeven; dat hy van daer
krijghs-volck aen nam, zoo hielden\'td\'onfe voor feker dat door de Tyrrhenifche zee, en namaels door de * Zuilen «jy^tu
hy tot Vorft van Britannien was beftemt,en dat alle defe toe- van Hercules de Sirenen, oft Meyrminnen ontvliedende, door de \'
ruftingh tegen Britannien, als een van de gelukkige (zoo in Aquitania gekomen, Golfarius Pidus Koning van Aqui- Straetvm
als hyzeght) gefchiede: en zelfs de wijfte mannen, onze tanien , met twaelf andere Franfche vorften, ineene ope Gibraltar,
gezanten toen ter tijt by de Paus zijnde, hadden defen naem yeldt-flagh overwonnen, de ftadtvanXours (volgenshet
zoo ingezopen, dat zy terftont, om de hare fulks te verwitti- getuygnis van Homerus ) gebout, Vrank-rijk geplondert
gen, van Romen ftil-zwijgens vertrokken, cn naer Engelant heeft, en in dit eylandt, door de Reufen bewoont, overge-
getrokken zijn. En niemandt, dien de byzondere, en geluk- varen is, de welke hy, bencjfFens Gogmagog, de fchriklijkftc
kige gaven van Britannien naeu kuntbaer zijn, zal tegen- van haer allen, overwonnen hebbende, \'t zelve na zijn naem
woordigh noch anders oordeelen; want het is cenwerck Briranniegenoemtheeft, in\'tjaerderwereltzSy^i voorde
van de bly-geefti ge Natuur, vermidts zy \'t zelve als een art- eerfte Olympias 5 34» en voor Chriftus geboorte 1108 j dus
dere werelt buyten de werelt, tot vcrmaeck van \'t menfche- ver Galfredus. Andere daer tegen trekken den naem Bri-
lijck geflacht, fchijnt geftelt, en als een fchildery tot uytne- tannic van elders. Thomas Eliotta, een zeer geleert man,
mende fchoonheydt en ^ieraedt van de gantfche wcreldt,op van Ridderlijcke waerdigheydt, haelt den oorlprong defes
\'t heerlijkft afgebeeldt te hebben. Door zoo verfcheyde naems uyt het Griekfche, naemlijk u^vTuvélct, met welk
aengenaemheden en genoeglijke befchrijvingen worden woordt de Athenienfers haer gemeene inkomften plachten
de oogen,werwaerts2y zich oock wénden, verluftight. Op te noemen. Humfredus Lhuyddus, die onder ons in de
dat ik der inwooners welgefteltheyt des lichaems, bequamc kcnniffe der outheden wel het meefte ervaren is, betrekt
zeden, geeftige verftanden, en kloekhertighey t verzwijge, het ftoutlijk tot het Britanfche woordt Pridcain, dat is, een
welker dapperheydt door haer treffelijke daden, zoo bm- witte vorm ofte gedaente. Pomponius Lsetus feght, dat de
nen- als buyten-landts, in den oorlogh der geheelc werelt, Franfche-Britoenen van Armorica , het defen naem gegc-
genoeghfaem bekent is. ven hebben: Goropius Becanus hout ftaende, dat de Dee-

Doch welke de outfte, en eerfte inwooners defes eylandts nen , hier een woon-plaets zoekende, het zelve Bridanium,
geweeft zijn, en van waer insgelijx de naem van Britannien dat is , vry Deenmarcken, genoemt hebben. Andere trek-
gefproten is, is onieker, en heeft verfcheyde giffingen voorts ken \'t van Prutenia.oft Pruyflfen, een landtfchap van Duyts-
gebracht: wy hebben ook zeeronfekerlijkdezezaekzien lant. Bodinusoordeelt, dat het zijnnaemvan hetSpaens
betwiften j En können in de zelve niet zeekers meer hopen woordt Bretta heeft, \'t welk aerde betekent: Forcatilus van
als andere volken, die (behalven die, welkers oorfprong de Brithin, \'twelk de Grieken, gelijk Athenazus gctuyghc,
heylige Schrift beveftight) gelijck wy, zoo veel haer oor- voor drank gebruykt hebben. Andere leyden \'t van de Bru«
fpronck belangt, in groote duyfternis, dwalingen, en onwe- tiis in Italien , welke de Grieken genoemt hebben,

tentheydt verkeeren. \'t Kan ook anders niet gefchieden, Doch wegh met die letter-waan-wijzen, die fnateren, dat
vermidts de waerheydt,door \'t verloop van zoo veel eeuwen, het van brutis moribm, dat is, beeftige manieren zijner eer-
nootwendlijk zeer diep moeft bedekt worden. Want de eer- fte inwooners, genoemt is.

fte inwooners hadden andere zorgen en gedachten, als haer Dit zijn al de meeningen (dat ick weet) die van de naem
oorfptonck aen haer nakomelingen over te dragen. Enal van Britannien gcloofwaerdigh zijn. Doch gelijk wy in de-
ze zack

4 t

B R

ze zack de vcrdiehtfelcn van andere vreenide fchrijvei\'s
moeten beiacehen, zoo worden de onzen insgelijks niet van
allen aengenomen. En \'t is voorwaer ook lichter in deze en
diergelijke dingen de valfighedcnte berifpen, als de waer-
heydt te beveftigen. Want behalven dat het ongefchickt is
de reden van deze naem uyt een vreemde tael te halen ^ zo
verwerpt ook de over-een-ftemming van alle geleerde hi-
ftori-fchrijvers , \'t gevoelen vanLïetus, de welcke feggen,
dat deze Franfche-Britoenen uyt dit eylandt verhuyft zijn,
cn de naem met zich genomen hebben. Britannien heeft
ook veel eeuwen met defe naem gebloeyt, al eer de namen
van Dan ia en Prutenia aen den dach gekomen zijn. En wat
gemeenfchap heeft ditwoort Britannia met hetSpaenibh
Bretta ? het welk ik twijfFel of het Spaenfch zy, en waer-
om wordt dit eylandt meer zoo genoemt, als eenigh ander
landt? datBrithinby de onze gebruyklijkgeweeft is, zoud
men fwaerlijk können bewijfen, en \'t is belachlijk, dat men
ons volk den naem van der Grieken drank geeft. En nim-
mer zal men bewijfen können, dat de Brutii van Italien , die
van de Lucaners B^irjm gejioemt worden , nae \'t getuyge-
niffe van Strabo, als overloopers in Brtiannie gevlucht zijn.

Wat het giflen van de onze belangt ^ Eliottas n^u^mct
fchijnt niet waerfchijnli)k, wijl dit een eygen woordt der
Athenienfers geweeft is,en de Grieken dit eylandt b^^tuwU,
en niet u^vmvéia,, genoemt hebben. Lhuddius Prid-cain
voor Britannia, fchijnt te hard en te vergezocht, op dat ik
fwijge,dat dit Cain van \'t Latijnfch Candidus, in der Britan-
nen landt-tael ingekropen is.

Zoo die dingen van Brutus waer, feker,en bevonden wa-
ren , niemandt behoefde verder moeyte en arbeydt, in\'t na-
volgen van de oorfprong der Britannen, aen te wenden. De
zaeck was volbracht,en de vlijtige onderzoekers der oudthe-
den, van een pijnlijke en langduurige arbeydt bevrijt. Wat
my aengaet, dit fprookjen, om welk te onderftutten ik dick-
wils (ik beken de waerheydt) mijn uyterfte vlijt cn beft aen-
gewent heb, heb ik niet voorgenomen te hekelen. Want dat
was met de tijdt worftelen, en tegens een gemeen en over
lang aengenomen gevoelen ftrijden. Zoud i^die zoo gering
ben van fuik een groote zaek , daer van oordcelen en befluy-
ten ? ik bedraegh de gantfche zaek aen den raedt der oudt-
heyt. Yder zy van mijnen \'t wegen zijn oordeel vry : en wat
de lefer oordeelt, ik zal \'c voortaen in geen groot twijfFel
trekken.

Ik zie nochtans (\'t geen ik my, die de waerheydt onder-
zoek, geoorloft laet Zijn te voormanen) dat-zommige zeer
geleerde en wijze mannen de waerheydt dezer verteller ver-
fcheydelijk zoeken te verminderen, en my, zoo dikwils ikze
befcherm , met dufdanige bewijs-redenen te overvallen.
Eerftelijk door den tijdt, zeggende, dat alle de gefchiede-
nilfen , befchreven voor de eerfle Olympias- (behalven de
heylige Schrift) te weten, dcclxx jaer voor Chnftusge-\'
boorte,verdicht zijn. Gelijk \'t gene van Brutus gezeyt wordt,
wel driehondert en meerjaren ouder is. En dat door \'t aen-
zien van Varro, de geleerdfle der Romeynen, de welke,even
als de eerfte tijdt van de fchepping des menfchcn , tot de
zund-vloedt A^riÄcv, dat is, onfeker, om de onwetenheyt, al-
zoo de tweede, van de zund-vloedt af tot de eerfte Olym-
pias, fivSiKov, dat is, verdichtend, genoemt heeft, om dat in

de zelve veel verdichte dingen verhaelt worden, zelfs by de

geleerde Grieken en Latijnfche volkeren. Hoe veel te meer
by de Barbaren en ongeleerde menfchen, gelijk zy toen ter
tijdt alle in deze wijk geweeft zijn. Daer na dat \'er geen aen-
zienlijkheydt van bequame fchrijvers , welke onder allen
dienftig is tot wetenfchap van voorlede zaeken, om dit te
beveftigen , is. Bequame fchrijvers noemen zy, welke hoe
ouder en geleerder, hoe geloofwaerdiger zijn, aen welke
alle zy beveftigen , dat even als aen de oude Britannen, de
naem van Brutus onbekent is geweeft. Caefar , zeggen zy,
heeft voor duylent fes hondert jaeren , na zijn eyge getuyg-
nis, niets met na-vorfchen vernomen, als dat het binnenfte
deel van Britannien doör de gene bewoont wierd , diezy
zevden in het eylandt geboren te zijn,en de zee-kuften van
die uyt Nederlandt over-gekomen waren. De wijze Gildas,
en zelf een Biitaen, die voor duyfent jaren geleeft heeft,ver-
haelt niet een eenigh woort van deze Brutus,en twijffelt ofc
de oude Britannen eenige gedenk-tekenen oft fchriften ge-
hadt hebben, door de welke zy haer oorfprong en gefchich-
ten, aen de nakomelingen kofien nalaten i wijl hy zich zelfs

N N ï Ë N. 3

bekent te fchrijven uyt over-zeefch verhael, èri niet uyt dë
fchriften des vader-landts oft gedenk-tekenen der fchrijvers,
de welke, zo daer eenige geweeft zijn , oft door de vyanden
verbrant, oft door de vloot der gevluchte burgers vervoert,
niet te voorfchijn können komen. En Ninius, Elvodugus
leerling, zullende voor acht-hondert jaer een Tijdt-boeck
fchrijven , klaeght dat de Iceraers van Britannien geen erva-
renheydt gehadt, en geenigh verhael geftelt hebben, en be-
kent dat hy, \'t gene hy gefchreven heeft, uyt de jaer-en tijdt-
boeken der H.Oudtvaders getrokken heeft. By deze voegen
zy Beda: Guil. Malmesburicenfis, en al die voor mc lx jaren
gefchreven hebben, welke, zoo \'t fchijnt, van Brutus naem
niet eens hooren zeggen hebben,zo ftil zwijgen zy van hem
in haer fchriften.

Hier by hebben zy aengemerkt, dat de naem van dié
Brutus niet eer in de werelt gehoort is, voor dat in de Bar-
bare eeuw, onder de dikfte wolken van onwetenheyt,de lep-
pige fchrijver Hunibaldus gebeuzelt heeft, dat de Trojaen-
fche Francio, Koning Priamus zoon,fticliter ^ an \'t Franfche
volk geweeft is. Hier uyt beftuyten zy , dat de onze, als zy
vernamen dat de nabuurige Franfen van de Trojanen haer
afkomft rekenden , het leelijk geacht hebben van haer in
oorfprong overtroffen te worden, die zy in deught even-
naerden. Zoo dat deze Galfredus Arturius van Monmouth
d\'eerfte is geweeft, zo zy meenen, die voor vier hondert ja-
ren dezen Brutus, van de Goden gefproten, en een Trojaen
van afkomft, als een ftichter van \'c Britanfche volk, aen on-
ze Britannen voortgebracht heeft. En te voor en heeft gee-\'
nigh menfch van deze Brutus, zoo zy zeggen, in \'t minfl icc
gemclt.

Dacr-en-boven voegen zy er by , dat ook deSchotfche
fchrijvers om die zelfde tijt, Schota, des iEgyptifchen Pha-
raos dochter, tot ftichtftervan haer volk verdicht hebben.
En dat ook, toen eenige het verftandt en de ledigheydt mis-
bruykende, en de waerheydt gewelt aendoende, den leren
haer Hiberus, den Deenen haer Danus, den Brabanders
haer Brabo, den Gotthen haer Gothus, denZaxen haer
Zaxo, als ftichters der volkeren verdicht hebben. En wijl
- in onze eeuw, welke uyt die fehandlijke duyfternis der on-
wetenheyt ontkropen is, deFranfen haer Franco, als een
verdichte vader, verzaekt hebben: darde Franfen, zeght dc
geleerde Turnebus, zich roemen uyt de ftam der Trojanen
voort-gekomen te zijn, dat doen zy door navolging der\'
Romeynen, de welke zy ziende op die ftam en adel dertel
zijn, hebben zich de zelfde eer willen toe-eygenen; en wijl
de Schotten, die gezont van oordeel zijn , haer Schota ver-
worpen, en de waerheydt zelve Danus, Hiberus, Brabo, en
diergelijke fchijnhelden verdreven heeft: zoo verwonderen
zy haer, waerom de Britannen haren Bruto, als benoemcr
des cylants, en der Trojacnfche ooriprong zoo zeer aenhan-
gen, als of voor de uyt-roeying van Troyen, welke omtrent
duyzent jaren na de zund-vloedt gefchiet is , de Britannen
hi er niet geweeft waren , en als ot \'er voor Agamemnon niet
veel kloeke mannen geleeft hadden. Hier by beveftigen zy,
dat vele uyt den raed der Geleerden, te weten , Bocatius,
Vives , Hadrianus lunius , Polydorus, Buchananus, Vi-
gnierus, Genebrardus, Molinseus, Bodinus, cn andere man-
nen van grooten oordeel, een-ftemmiglijck lochenen, dat
deze Brutus immer in de werelt gcweefl is, en dat zelfs vele
van onze Geleerden hem, als verdicht, niet erkennen; On--
der de welke zy eerft voortbrengen loannes van Wheat-«
hamfted , Abt van S, Albanus, een zeer groot man van oor-
deel, dieeertijdts in zijn Granario aldus gefchreven heeft f
Volgens andere hiftorien , aen de welke men na\'t oordeel
van velen , meer geloofs geven moet, zoo is al\'t zéggen van
deze Brutus eerder Poëtifch.als Hiftorifch,en óm verfchey-
de redenen meer inbeeldigh.als daedlijk,om dat\'er noch van
de moort zijns vaders, noch van de geboorte , oft van de-
verftoting des kints, in geenige Romeynfclie hiftorien eenig ^
gewach gemaekt wordt: ten tweeden, om dat Afcanius,
volgens veler getuygniflen, geen zoodanigen zoon gcteelt\'
heeft, die met zijn eygen naem Silvius genoemt was. Want
hy heeft by haer alleen eeneenigen zoon gcteelt, te weten,
Iulus,van den welken in\'t laetft het lulifch geftacht zijn oor-
fprong genomen heeft, &c. Ten derden,was Silvius Pofthu-
mus, van den welken Galfridus miflchien verftact, een zoon
van ^ncas by zijn vrou Lavinia, geweeft, cn déze zijn zoört
iEneas in \'t 18 jaer zijns Rijks teelende , is een natuur^

■mp^wpwp

4 JÊ ïl ï T Ä H ï Ë R

lijke doodt gefturvcn. Zoo waS dan, als vcrfcheydc willen, Trojanen vaft ftaen ,wacr in zy haer klaerlijk koimcn enten,
het Koning-rijck , hedendaeghs Engelandt genoemt, te als ik hier na bewijzen zal , ik zal\'er niet tegen lopen, \'tis
vooren niet na Brutus j Silvius zoon, Britannia genoemt. my niet onbewuft ,dat in de oudfte eeuwen de volkeren haer
\\ Is dan by haer een ydel en belacchêns-waèrdigh werck, oorfprong tot Hercules, en in de volgende, tot de Tfojaneu
■Eich een waerdigheyt van bloedt toeeygenen,en geen grond betrokken hebben. Men geef dit der oudheyt toe dat zy
Tan de toe-eygening hebben. Want de déught alleen maekt met de waerheyt met valfchèydt , het menfchlijk met het
een edel volk, en het gemoedt alleen en die voimaecktere- Godlijk te mengen, de beginfelen der volkeren en fteden
den is \'t, welke den menfch dapper maekt. Waerom Sene- heerlijcker en treflijker maeckt; wijl ,als Plinius zeght, zelfs
ca, uyt Plato, in zijn brieven fchrijft, dat geenighe Koning de wapen-beelden van doorluehtigèn te verzieren, eenige
niet uyt flaven , en geenige flaef niet uyt Koningen gefpro- liefde tot de deught is. ïk beken zeer gaern met Varro , de
ten is. \'c Zy den Britannen dan genocgh, voor de oorfprong geleertfte der Romeyntn , dat düfdanighe van de Goden
iiaerer edelheyt, dat zy kloek en machtigh in den oorlogh getrokke afkomften, nut èijn, dat kloeke mannen, fchoon
zijn, dat zy aen alle kanten haer vyanden overwinnen, \\ valfch zy, zich geloven van de Goden af-gèkomen te zijn,
cn gantfch zich allenthalven bevryen, geen jock der fla- op dat het menfchelijk gemoedt alzoo , als op haer Godde-
verny dulden. ïn de tweede plaets ftellen zy Guiliel- lijke ftam vettrouwendê , te ftoutelijker groote dingen durf
mus Newbrigenfis, een veel ouder fchrijver, die den Bri- aenväerden, te heftelijkèr uytvoeren, en daerom gelukkiger,
canfchen hiftori-fchrijver Galfredus , zoo haeft hy voort als metverzekerrheyt zelf, volbrengen. Uyt welke woorden
quam, zeer fcherplijck met defe woorden van valfchèydt de H. Auguftin nochtans befluyt , dat de zeer geleerde
befchuldight heeft. Daer is een feecker fchrijver in onze Varro , hoéwei niét ftout en opentlijk , nochtans bekent ,
tijden voortkomende, belachlijke ver^ierzelen van de Bri- dat deze geflachc-rekening valfch is.

tannen by een voegende, cn haer met een onbefchaemde Aengezien dan, dat het gevoelen van de betekening van
ydelheydt vér boven de dapperheyt derMacedoniers, en de naem van Britannien, en haer eerfteinwooners zoo ver-
Romeynen verheffende. Deze is genoemt Galfredus, met fcheydenis , endat ik vreés , dat niemandt de rechte vvaer-
deby-naem van Arturius: om dathy de verdichtfélen van heyt, door ioo veeier eeuwen omwegen , zo dicht verbor^
Artur, getrokken uyt de oude ver^ierzelen der Britannen, gen, zal te voorfehijn brengen j zo laet de oprechte beleeft-
by hem vermeerdert, en met de verw van de Latijnfche tael heydt des lefers my onder anderen ook verfchoonen, indien
opgepronckt, met de eerlijke naem van hiftori bekleedt ik ook zedighlijk , zonder yemandts voor-oordeel , mijn
heeft. De welke ook met een grooter ftoutigheydt de be- giffing hier by vocge,niet uyt luft om te kibbelen, (dat zy ver-
drieghlijke waerfeggingen van eenen Merlin, tot de welke re) maer gantfchlijk door begeerte, om de waerheyt na te
by, terwijlhyze in Latijn over-zecte, veel van\'t zijne gé- vorfchcn, het welk my gantfch ingenomen heeft, en daer toe
voeght heeft, als gcloofwaerdigh, en voorzeggingen , dé gebracht,dat ik in deze zaek veel liever vergiffenis van fchulc
welke op een onbeweeglijke waerheyt fteunén , Verbreyt (zoo zy \'er is) wil verzoeken , als gantfchlijk fchult-vry zijn.
heeft. En weynigh daer na, hoe dertelijk en onbefchaemde- Op dat nochtans de reden des naems te lichter cn gelukki-
lijck hy daer-en-boven bykans alles lieght in Éijn boek, hét ger, zo \'t doenlijk is, verfchijne, zo zal ik eerft, zoo veel ik
welk hy de hiftori der Britannen noemt, kan yder licht- kan, poogen te onderzoeken, welke de eerfte inwooners van
lijk merken , die een weynigh in de oude hiftorien ervaren dit eyland geweeft zijn. Hoewel de zelve in het uyterfte
is,als hy,dit boek lezende, iechts toe-gèlaten wordt te twijf- vertrek der oudtheyt, als in een meer als dicht bofch , waer
felcn. Want die de waerheyt der dingen niet geleert heeft, in geen voetpaden zijn,zoo verfchuylen ,dat \'er bykans geen
gelooft de ydelheydt der verdichtfélen zonder onderfcheyt. oft zeer kleyne hoop is, dat onze naerftigheydt zal ten voor-
ïk verzwijg al wat die man van de daden der Britannen,voot fchijn brengén , \'t geen de vergetenheyt aen onze voor-ou-
"t gebiet en de komft van lulius Cïéfar, verkiert oft van an- ders zoo langen tijdt verborgen heeft. En om de zaek hoo-
deren ver9iert, voor geloofwaerdig befchreven heeft. Zo gér te verhalen, en CiEfar, Diodorus, en andere na te laten ,
dat zich Giraldus Cambrenfis, die in de zelfde tijt geleeft die de Britannen voor Avnx^ovig , en Aborigines, dat is, niet
cngefchrevenheeft,nietontzicnheeft, de zelve, Galfre- van elders aengevoert , gheacht , en dat de menfchen in\'c
dus verdichte hiftori te noemen. Andere belacchcn de on- begm uyt de aerde , even als de kampcrnoellie en andere
ghefchickte plaets-befchr ij ving van Galfredus in dit ver- kruyden, ontfproten , vermoet hebben. Wy worden uyt
hael, en Homerus valfchlijk tot getuyg by-gebracht, en wil- de H.hiftorie van Mofes onder-wefen,dat nae de zunt-vloct,
len betuygen, dat zy geheel uyt ongerijmde en flordigc din- Noachs drie zonen, Sem, Cham, cn laphet, met talrijk oor
gen t\'zamen gelapt is. Oock aenmercken zy^ dat zijn fchrif- en gcflacht verrijkt, van \'t geberghte van Armenien, alwaer
ten te gelijk met die van zijn Merlin, van de Roomfché de Ark bitten bleef, in verfcheyde deelen der werelt gewe-
kerk verboden, en onder de Verboden boeken geftelt zijn. ken , en door \'t gantfche ruym der zelve de volkeren .voort-
Andere nemen waer, hoe die, die Brutus ^t allermeeft achten getcelt hebben. Dat ook tot ons eylandt, de huys-gezinnen
en verheffen, zelve van haer Brutus twijffelen én onzeker . allenx verftroyende , eenige van hare nakomelingen geko-
2ijn. Die, zeggen zy, welke dc naem en perfoon van Gil- men zijn , bcwijft zoo de reden zelve^, als-de aenzienlijklieyt
das aengenomen, en de aentekéüingen aen Ninius gehecht van Theophilus van Antiochien, als \'er,zegt hy,in dé eerfte
heeft , verciert ^ eerftlijck, dac deze Brutüs een Burger-^ tijden io Arabien en Chaldeen, weynigh menfchen waren ,
meefter van Romen, daer nae Silvius, en ten laetften, dat 2oo zijn 2y na de deeling der talen allengs vermeerdert en
hy eens Hefficions zoon geweeft is. Zelfs is\'er (als ick ge-, vermeenight: van hier gingen eenige na\'t ooften j eenige
hoort heb) een zeker Palts-graef, die bewijft, dat men deze na de deelen van het vafte landt; andere gingen haer woon-
onze Brutus Brotus noemen moet, om dat hy, naemlijck plaets zoeken in \'t noorden ^ en lieten niet eer af, over al
in \'t baren, zijn moeder doode, als of B^o^V in \'t Grieks het het landt in te nemen , voor dat zy ook tot Britannien in de
zelfde betekende. Nae ^t oordeel van andere zoudenze noorder-wijken gekomen waren. En Mofes zelf bewijft dit
d\'oorfprong der Britanners waerfchijnlijcker, en hooger al immers zoo klaer, als hy zeght,dat de eylanden der volken
geftelt hébben, indien 2y haer oorfprong verkiert hadden , van laphets nakomelingen, in haer landtfchappen zijn ge-
oft van die Centaur US Brito, daer Higinus van vermeit,-oft deelt geweeft- De eylanden der volkeren worden van de
van dien Bretanus, uyt wiens dochter Celtica, Parthenius Godt-geleerden genoemt, de welke allerveerft gelegen zijn
Nicceus een zeer oud fchrijver verhaelt, dat Hercules Cel- en Wolphgangus Mufculus, een van de voornaemfte Godt-
tus, vader van de Celten, van wien Hefichius de naem van geleerden, meent, dat de nakomelingen en geflachten van
Britannienaf-treckt,ontfangcnheeft. laphet eerftiijk de eylanden van Europa hebben ingeno-

Om defe aenmerkingen en gevoelens van andere,dé wel- men, als zijn Tgelijk hy zeght) Engelandt, Sicilien, &c. Dat
ké ik verhaelt heb, behoeft my, die de waerheydt bemin, Europa aen dezen laphet en zijn nakomelingen te beurt ge-
niemandt ten pleyt te beroepen, als of ik die hiftorie van vallen is, verhaelt, behalven de Godt-geleerden , ook lofe-
Brutus beftreden had, aengezien het , om een yder, gelijk phus en anderen. Want Ifidorus verhaelt uyt een oude
ik hoop , en te gevoelen wat hy wil, cn te verhalen, \'tgeen fchrijver , dat de volkeren uyt laphets ftam , de welke van
andere gevoelt hebben, in dusdanighe dingen altijdt geoor- den bergh Taurus tot het noordcn,de helft van Afien,en ge-
loft is. Wat my belangt, laet Brutus voor de vader en ftich- heel Europa tot aen de Brittanfche zee bezitten, de namen
ter van \'t Brittanfche volk geacht worden, my zal het tegen- aen de plaetfen en volkeren latende, van welke daer na vele
deel niet duncken, laet der Brittannen oorfprong van de verandert zijn, de andere blijven als zy geweeft zijn. Wy heb-

bea

B R

Gen O M ^^^ Nóachs iegen, Godt breydc laphet uyt, én lïy

ivoonc in Sems hutten, en Canan zy zijn knecht, in de Eu-
ropejaenen vervult gezien. Want Europa (zegt Plinius)
voedfter van een zege-rijk volk over alle volken, heeft meer
als eens de andere deelen der werelt, aen Sem en Cham toe-
gevallen , overwonnen. laphets ftam heeft zich in dit deel
wijt en breedt uyt-gefpreyt. Want zijn zone Magog heeft de
Maflageten , lavan de loniers , Thubal de Spanjaerts , en
Mefech de Mofcoviters voort-gebracht. Doch zijn oudfte
zoon Gomer heeft deGomeriten,namaéls Cimbri enCimer
genoemt,in deze uyterfte palen vanEuropayde oorfprong én
de naem gegeven. Want de naem der Cimbren oft Cimme-
rien, heeft dit deel der weereldt eenighzins vervult, en zich
niet alleen in Duytflandt , maerookin Vrankrijk zeer wijt
uyt-geftreckt. Die nu Franfen zijn , als lofeph us en Zonaras
zeggen, wierden eertijdts Gomari, Gomereï, en Gomeriteh
vanGomerus genoemt.Ik heb altijt geacht,dat onzeBrittan-
nen van deze Gomaren oft Gomeren van Vrankrijk , haer
oorfpronggetrokken, cn deze naem tot een bewijs van haer
oorfprong gevoert hebbeni en de eygen en bezondere naem
der Brittannen heeft my \'t zelfde overtuyght. Want zy noe»
men zich Kumero, Cymro,en Kumer^ een Brittanfche vrou
Kumeraes,en haer tael Kumeraeg. En zy kennen geen ande-
re namen, hoewel eenige neus-wijzen hier uyt in de voorigé
eeuw de Cambren en Cambriagefmeet hebben. Zelfs die
letter-wijZ:e,den welken Virgilius in zijn Cataleéiis roskamt,
en denBritanfchenThucidides noemt, zcght Quintilia-
nus een Cimber gheweeft te zijn. En waer doch zullen
wy achten , dat deze namen van af gekomen zijn, als vab

dien Gomer en Gomeren, in het naeftgelege Vrankrijk,
welk der oude Gomeren woonplaets is. De gheleerden
houden, dat de Duytfchen van Afchenaz j de Turken van
Togorma, Gomers zonen, gefprooten zij n ^ om dat deze
noch heden van de loden Togormath, en de andere Afche-
nas, genoemt worden. Dat de Thracicrs, lone, Riphasenj
Mofcoviten, &c. VanThrax, lauan, Riphat, enMofchi,
gekomen zijn, ontkent niemant, vermidts de namen niet
verfchillen. Infgelijx bekent ydereen, dai: de Mooren Van
Chus, en dë ^gyptenaers van Misraim, Chams zonen,
ghefproten zijn^ om datze in haer eygen tael met de zelf-
de namen ghenoemt worden. Waerom zullen dan wy ook
niet bekennen, dat de Britannen oft Cumeren, Gomers
eygenfte nakomelingen , en nae Gomer ghenoemt zijn.
Want de naem ftemt zeer wel ovèr-een, en\'tis kenlijkdat
zy op de uyterfte grenzen van Europa gewoont hebben.Het
welk ook de naem van Gomer, die nietlichtvaerdelijk,
maer van Godt geghevto, te kennen gfeeftj want Gomer
betekent in de heylige tael bepalende. Dat ook niemandt
door zucht van nijdigheydt onze Cumeren oft Cimbren
voorwerpe , dat Sextus Pompéjus gefchrevèn heeft , dat
Cimbren in de France tael ftruyk-rovers betekent. Want
hoewel de\'Cimbren, onder dewelke ook waerfchijnlijk on-
ze Cumeren gheweeft zijn, in dié groote oorloghs-eeuw
der wereldt, als de krijghs-dapperheydt uytmuntte,van dese
grenzen van Europa af zwervende,als Poffidbnius ghetuygt^
tot aen \'t Msotidefch moerafch, al ftruyk-rovënde gheoor-
loght hebben; foo betekent nochtans Cumber niet meer
een ftruyk-rover , als iEgyptius een overgelovige, Chaldëus
een fterre-kijker, en Sibarita een lekker-tant. Maër om dat
die volkeren zodanigh geweeft zijn, zoo worden die gene j
die infgelijx zodanigh zijn, methaer naem alzo genoemt:
en hier in gevoelt Jofephus Scaliger dat licht der geleertheyt
met my j en niemant verwondert zich, dar ik hier Berofus
niet te hulp roep, vanwien de fchrijvers hedendaeghs zoo
veel gercet fchap hebben. Voorwaer, om recht uyt te gaen,
de fcherpzinnigheyt van dien Berofus, den welken men
over al vertoont, verftompt zo by my, dat ik met de geleert-
fte mannen van onzen tijdt, met Volaterranus, Vives, An-
thonius, Auguftinus, Melchior Canus, eninfonderheyt met
Gafper Varrerius het anders niet acht, als een belachlijk ver-
zierfel van eenigen bedrieger en nacht-uyl. Varrerius in zijn
hekeling over Berofus, tot Romen gedrukt , kan die inge^
nomen dwaling van dezen fchrijver lichtelijk uyt de gemoe-
deren der lefers rukken.

Dit is mijn gevoelen,ofc veel eer mijn giffing,van der Bri-
tannen oorfprong: want in zo oude dingen is \'t lichter met
giften iet te krijgen , als met zekere reden een van beyde
partyen toe te ftemmen. En deze oorfprong van Gomer en

N N t . É R 5

uyt Vrankrijk, fchijnt veel deftiger, ouder, én waérachtiger,
als van Brutus en Trójen.Ia ik fchijn tot de waerheyt te kön-
nen hellen , en bewijzen , dat onze Britannen een rechte
afkomft der Franfen zijn,uyt dë naem, gelegentheyt, Godts-
dienft, en tael, door alle welke de oudfte Franfen en Britan-
nen , als door eenige gemeenfchap t\'zaem-gevoegt geweeft
zijn. Om \'t zelve te doen, zy my, bid ik, geoorloft, behou-
dens de goede gunft des lezers , eénweynigh vryer uyt te
Wcyden.

, Vandena&ii , wijl boven gefprokeri is , zal ik dit Hechts
her-halen,dat,gelijk de oude Franfen Gomeren,Gomeriten>
en kordijk Cimbren,zo ook onzeBritannen Cumer enCim-
bren genoemt worden. D^t de Franfen Gomeren genoemc
±ijn geweeft,bewijzenlofephüs en Zonaras,als ik gezeyt heb^
datzyook Cimbren genoemt zijn geweeft, kan men uyt
Cicero en Appianus beftuyten : de Barbaren door Marius
t\'ondcr-gebracht, noemt Cicero opentlijk Franfen ^ Cajus
Marius (zeght hy) heeft de troupen der Franfen , in Italien
invallende , geftut. Maer alle hiftori-fchrijversgetuygen ,
dat het Cimbren geweeft zijn , en het panfer van haer Ko-
ning Beleus, by de Sextifche wateren , daerze Marius ver-
ïloegh, uyt-gegraveh, bewijft dit zeUdë, want daer was met
Vreemde letteren op gefchreven , Beleos , Cimbros. Van
gelijken die \'t Griekfche Delphos, onder \'t beleyt van Bren-
nus, geplondert hebben, ftemmen alle fchrijvers eendrach-
teli;k,dat \'ct Franfen geweeft ziin^nochtans getuyght Appi-
anus in zijn Illyricis , dat deie Cimbren genoemt geweeft
zijn. De Cëlten oft Franfen (zegt hy) die men Cimbren
noemt. En ik ïal my hier niet op Lucanus beroepen , dié
dengenen , die gezonden was bm Marius te dooden , een
Cimber noemtj dién LiVius en andere getuygeh een Frans-
man geweeft te zijn; ook niet öp Plutarchus, die de Cim-
bren Gallo-fcythen noemt, nocht dieii tréfiijken gefchicht-
fchrijver Reinerus Reineccius by-brengen , die uyt de Set-
torius van Plutarchus ftantvaftelijk beveftight, dat de Fran-
ien en Cimbren de zelfde tael gebruykt hebben. Ook zal ik
niet op dat eënigfte woord der Cimbren,dat by de fchrijvers
overigh is, en Plinius uyt Philemon getrokken heeft, drin-
gen: , dat is , eendoodezee, hoewel\'t louter
Britanfch zy- wantm&r betekent by de Britannen een zee, cri
i>nar}v doodt.

Wijl dan deze vofkeren in de oudfte naem t\'zamenge-
ftemt hebben , van waer is deze naem anders in dit eylandt
gekomen , als.met de eerfte inwooiiders uyt het nabuurigh
Vrankrijk,dóör een kleyne fcheyding afgezohdert ? want de
wereldt is niet op eenreyste gelijk bewoont , maer men
moet bekennen dat de landen, welke naeft aen \'t geberghte
van Armenia (daer de Ark nae de zunt-vloedt bleef zitten ^
en \'t menfchelijk geflacht voortgefproten is) liggen , eerft
èijn bewoont geweeft ^ als ook kleyn Afien , en Grieken,
eer als Italien,Itah\'en als Vrankrijk, en Vrankrijk als Britan-
nien. In welke zaek zeer aebgenaem is te overdenken, dat
de hooghfte Schepper de landtfchappen zoo t\'zaemge-
voeght, en de eylaiiden zoo Verfpréyt heeft, dat \'er geenigc
zoo wijdt Van elkander zijn, oft het verfte gelegen kan altijt:
van eenigh nabuurigh gezien, en als met de oogen betekent
worden. En dit is door geen ander beraedt gefchiedt,als om
dat de volkeren, als zy overvloeyden, zagen , waer zy zich
mochten ontladen,tot dat de gehcéle werelt over al, tot Gods
eer, met inwooners vervult wierd-

\'t Is dan billik dat wy gelooven,dat de oude Gomeren,oft
Van andere, die haer vervolgden, verftooten, oft, om de me-
nighte te verminderen , verdreven , oft door der menfchen
ingebooren begeerte van verdere landen te bezoeken, aen-
gefteken , in dit haer naéftgelegen eylandt, \'t welk zy van \'c
vafte landt zien konden, eerft over-gevaren zijn. Ook wijft
herdereden , dat yder landtfchap zijn eerfte inwooners i
eer uyt de nabuurige,als ver gelege plaetfen ontfangen heefr.
Wie zal niet achten,dat Cyprus uyt het naeft-gelegen Afien^
Creten, en Sicilien , uyt het nabuurigh Grieken , Corfica
uyt het nabuurigh Italien, en op dar ik niet verderga. Zee-
landt uyt het naefte Duytflant , Yflandtuyt Noorwegen
haer eerfte inwooners eer gehadt hebben , als. uyt de vér-
fchove wijken van Tartarien en Mauritanién ? Waërom zul-
len wy insgelijx niet achten , dat ons Britannien eer van dc
nabuurige Franfen, als van die zoo ver gelegen Trojanen ,
Italianen,Albanoifen oft Brutii,eerftlijk ingenomen is. Ook
de oude fchrijvers halen de eerftelingen der Britannen , niet

van

■CT

B R I T A

Van elders, als iiyt het nabuurigh \'.Vrankrijk. Het binnenfte
-deel van Britannien ^zeght Cc-efar) wordt van die bewoont ,
welke zy zeiver zeggen, dat haer by geheugen verhaelt is ,

in\'t eylandt geboren te zijn, cn de zee-kant door die welke

^m te oorlogen, uyt Frans-Nederkndt over-gevaren waren, njk over-gckacht is: en die gene, die deze zaek wat nacr-

die meeft al met namen der fteden , uyt welke zy gefproten, ftiger willen onderzoeken, reyzen gemeenlijk dcrwaerts om

daer gekomen , en na gedane oorlogh gebleven zijn , ge- te leeren. De Druiden zijn gewoon van den oorlogh af te

aoemc worden. Want in Britannien zijn even als in Vrank- zijin, betalen ook met de anderen geen fchatting, en hebben

rijk, Belgen, Atrebatien, Parifien, en Cenomannen , &c. vryheydt van alle dingen. Door zo groote beloningen opge-

.^reweeft.Infwelijx ze^^t Tacitus,\'t is gelooftijk,dat de Franfen wekt, begeven zich vele, en van zelfs tot haer onderwijs, en

het na-bY-<?el€gen fandtvan Britannien ingenomen heb- worden van haer vrienden en ouders daer toe ghezondcn.

■ben. Ook Beda , onder alle onze fchrijvers een vriendt der Men zeght,dat zy daer een groot ghetal van veerzen leeren,

waerheydt, zeght, in\'t eerft heeft dit eylandt alleen de Bri- Derhalven blijven zy eenige jaren in deze onderwijfmg:

toenen, van de welke het de naem gekregen heeft, tot haer ook achten zy \'t ongeoorloft die te befchrijven, daer zy

inwooners gehadt , dewelke uyt de A^moricaenfche wijk nochtans byna in alle andere, zoo gemeene, als bezondcre

(zoo men zeght)in Britannien aengevocrt,de zuyder deelen dingen, Griekfe letteren gebruyken. Dit dunkt my hebben

des zelfs zich toe-geeygent hebben } de Armoricaenfche zy om twee oorzaeken ingeftelt, en omdatzy niet wilden,

wijk noemthyde zee-kuften van Vrankrijk , tegen ons ey- dat haer leering onder\'t volk gebracht wierd , en om dat

landt over-gelcgen. \'t Schijnt ook tot de tegenwoordighc die, welke de zelfde leeren, zich op\'t fchrift verlatende,

zaek dienftigh, dat Casfar verhaelt , dat Divitiacus Gallus te min haer geheugen zouden oeftenen : \'t welk bykans

in zijn tijdt een groot deel van Vrankrijk, met het Rijk van yder gebeurt , dat zy door\'t behulp der letteren, haer

Britannien bezeten heeft en dat het meefte is , Plmius naerftigheydt in\'t van buyten leeren, en haer geheugen

heeft onder die volkeren van Vrankrijk die aen de zee-kant, verflappen. Inzonderheyt willen zy dit bewijzen, dat de

tegens over Britannien, neven \'t Gracffchap vanBolognen zielen niet vergaen, maer van d\'een in den ander over-gaen,

woonen, BritoenengeteltialsookDionyfms Afer, dieveel cn meenen dat men daer door mecft tot de deught cn

ouder als hy is, met deze veerzen: dappcrheydt opgewekt wordt, met verachting van dc vrees

Hujf^i vUeluet extremum quidemfib mgelum degi^nt, des doodts. Daer-en-boven twift-reden zy veel van de ftar-

Frope columnas mägnAnimorumgen$ iberüm, ren en haer beweging, van de groote der wcreldt cn aerdbo-

Secundumlongitudinemad continentem\'verßi\'^uhiSeften- dem, van de natuur der dingen, van de macht en kracht

dcr onfterflijke Goden, cn leeren \'t dc jcught. Waer van
Lucanus haer aldus aenïpreckt :

Et vos barbdricos ritm, moremcpie finißrum

Sacrorum Vruidapofitis repetißü ab armü,

S^iis mjfe J}e@s, ^ cwlifydera vobis,

Aut fölis nefcire datum: nemora dta remotis

Incolitis lució, vobis autoribus, umbra

Non tacit as Br ebiJedes, Bitiffie pro fundi j

Pallida regna petunt, regit idemfpiritm art us,

Orbe alio longéi, canitisfi cognita, vitä,

Mors media efl, eer te populi quos defiicit Ar Bos

Bdices err ore fuo, quos ille timorum

Alaximm haud urget Let hi metm: unde ruendi

Inferram mens prona vir is, animafque cap aces

Mortis: érignavumefi reditur<tparcerevit£.

Met wat naem deze ook aen haer Celten cn Britannen
bekent waren , zo fchijnt nochtans deze naem van Druidcn
van dit Griekfe woordt A^vg, dat is een eyke, zijn oorfprong
te hebben, niet alleen om dat haer niet hcyligcr was, als dc
lijm.van een eyken-boom | waer van Ovidius aldus:

Al vifcum Brmdd I>rmd& clamare filehant.
Dat is :

Naer lijm was eeriijdts \'t roepen der Bruiden.

Als die in dichte eyken boffchen woonen , en geenige of-
ferhanden zonder\'t loof der zelve volbrachten j maer dit
verklaert Plinius wijd-lopiger met deze zijn woorden:Niets
hebben de Druiden (zo noemen dc Franfen haer Priefters)

gelingenom onderwijs, en dezelve zijn by haer in groote heyliger, als het lijm en den boom, waer uyt het voortkomt,

eer. Want zy vonniffen bykans van alle ghemeene, en by- Nu kiezen zy voor zich de dichte eyken-boflchen, en doen

zondere verfchillen en zoo \'er een fchelm-ftuk begaen is, zonder \'t zelve loof geenige ofterhandcn, zo dat zy daer van

20 \'er een doodt-ftagh gefchiet is, zo men om grondt en in\'tGrjexook Druidcn konnen fchijnen genoemt te zijn.

landc-palen twift, dat oordeelen zy, en ftcllen loon en ftraf. Want al wat aen de zelve waft, meenen zy van den hemel

Zoo \'er iemanc in \'t by zonder, oft haer gantfche volk op gezonden, en een teken te zijn, dat de boom zelfs van Godt

haer befluyt niet ftaet, die verbieden zy de offerhanden, verkoren is: want het wordt zeer zelden gevonden , en ge-

Dit is de fwaerfte ftiaf by haer. Dien zulx verboden is, wor- Vonden, met groote Godts-dienftighcyt begeert. En voor

den onder \'t ghetal van de fchelmen cn onvromcn gchou- al in de zeftc maen, de welke by haer het begin der maen-

den, yder fchout haer en mijt zich van haer gezelfchap en den en jaren maekt, als ook der eeuw na \'t derngfte jaer, om

t\'zamenfprack,op dat zy niet uyt befmetring eenigh ongeval dat het dan zijn volle kracht heeft, en net de helft van zich

krijgen: ook word haer, al verzoeken zy \'t, geen recht ge- zy, noemen het zelve op haer fpraek alles genezende. Na

geven, noch eenige eer bewezen. En over al de andere datze onder den boom d\'offerhande en een gaft-mael heer-

Druiden is cenOverfte,wclke\'onder haer het hooghfte aen- lijk bcreyt hebben , nemen zy twee van de allerwitfte ftic-

zien heeft. Deze doodt zijnde, zo \'er iemant onder de ove- ren, welker hoornen dan eerft gebonden worden. De Pric-

rige in waerdigheyt uytmunt, die volght: maer zo \'er veel fter klimt met een wit kleedt boven in den boom, cn fnoeyt

even-gelijk zijn , zo wordt hy door \'tbeftemmen der Drui- hem met een gulden fnoey-mes,\'t welk men in een wit kleet

den gekoren. Somtijdts ftaen zy ook door gewelt van wa- ontfangt, dan offeren zy eerft haer flacht-offer, biddende

penen na de oppervooghdy. De zelve komen in een zeker dat God zijn gacf gelucken laet, dien zyze gegeven zullen

tijdt van \'t jaer op de grenzen der Cornuten , welk land- hebben. Zy meenen, dat het zelve gedronken, aen alle on-

fchap voor \'t Oiidden ym gej;ieel Vrankrijk gehouden word, vruchtbare dieren vruchtbaerhcyt geeft, en dat hec tegens

alle

R

alle vergift helpt. Zo groot een Góds-dicnfl hebben de vol-
keren veeitijdts in nietige dingen.

Hier komt noch by, dat Diodorus Siculus deze Priefters
der Franfen , in de zelfde zin genoemt heeft ,

welk woord yder weet een cyken te betekenen, die Griex
kan. EnMaximusTyriusgetuygt, dat de Celten, dat zijn
Franfen, lupiter eerden, wiens teken een zeer hooge eyken-
boom was : voorts fchijnt het dat onze Saxen deze Drui-
den, als wy by Alfricus gelezen hebben, in haer tael Dry
genoemt hebben. Zoo iemandt hier van meer begeert, die
ga tot Mela, Ladantius,Eufcbius van de Euangelifche voor-
bereyding, en des valfchen Plautus Gout-pot.

De Franfen hebben ook de Barden onder haer geeftlijk-
heyt gehat, die de kloeke daden der treflijke mannen in
vcerzen geftelt, op de Lier na de maet zongen. Waer van
de zelve Lucanus haer aldus aenfpreekt:

Vos (^uoque, qui fort es animas, belioqueperemptas >
Laudihus in longum vates dimittitis Avum >
Flurimaßcuri fudiflis Carmina Bardi.

De zelve hebben ook onze Britannen met de zelfde
naemgehadt, want door Bard betekenen zy die, behalven
dat hy dat ampt bedient, zich voomamentlijk bevlijtight in
befchrijvinge der geflacht-reexen. En of de Britannen,
gelijk de Franfen, gelooft hebben, dat zy van den vader Dis
gefprooten zijn, daer is geen gewach van. Doch dat de
t>anfen daerom de ruymte van alle tijden, niet door \'t getal
der daghen, maer der nachten bepaelt hebben, op dac de
dach den nacht volgde ^ \\ zelfde hebben onze Brjcanncn
ook gantfchlijk waergenomen, want \'t geen de Latijnen een
en twee weeken noemen, dat noemen zy Withnos, dat is
acht nachten, en Tymthec-nos, dat is vijfthien nachten.

Beyde deze volkeren fchijnen zich ook een zelfde vorm
van heerfching voor-geftek te hebben. Want zy wierden
niet door \'t gebiedt van eenen geheerfcht , maer gelijk
Vrankrijk, 20 heeft ook Britannien vele Koningen ghehat.
En gelijk de Franfen in alle gewichtige zaeken\'t gemei-
ne volk verzamelden, en een bevel-hebber beftemden; het
zelve hebben ook de Britannen gedaen,gelijk men uyt deze
woorden van Csfar befluyten kan: Het opperfte gezach ,
zo in \'t Rijk, als den oorlogh te bedienen, is met gemeenen
raedc CalTivellaunus opgedragen.

Ook zijn deze volkeren in zeden en inftellen niet onge-
lijk geweeft: want op dat ik zwijge, dat zy\'beyde zeer ftrijdt-
baer cn begeerigh tot doodt-flaen geweeft zijn, zy waren
tot flagh-leveren, en zich in gevaer te begeven even ftout,
als uyt Strabo , Tacitus, Dion, Herodianus,, en andere
blijkt.De Britannen(zeght Strabo) zijn denFranfenin zeden
ten deel gelijkj en voeght \'er terftont by, even als zommige
Franfen, zijn veeitijdts zeerafgrijflijkin\'toorlogh voeren.
En Tacitus met hem, de Britannen, die niet van de Romey-
nen verwonnen zijn, blijven als de Franfen ghcwceft zijn;
cn op een ander plaets, de Britannen zijn de Franfen naeft
enghelijk. Dat de Britannen , op zijn Franfch gewapent,
vochten, gctuygh t Mela.

Tot den oorlogh gebruykteh de Britannen een menicb-
te van wagenen, gelijk zommighe Franfen, fchrijft Strabo.

Beyde deze volkeren hadden in den oorlogh voor een
wijs, haer flach-ordens zoo by volkeren te ftellen, dat de
onderfcheyde dapperheyt te klaerer bleek. Dat de Franfen
dit gedaen hebben, getuyght Ciefar met deze woorden: De
Franfen (redcelt in burgerfchappen behielden de ondiepten.
Het welk Tacitus van de Britannen in den flagh van Cara-
tacus, aldus beveftigt: De troepen der volken ftonden voor
de vefting.

De Franfen (zeght Strabo) zijn leerzaem, en tot onder-
wijs vaerdigh van verftant geweeft. En de Britannen niet
min , welker verftant Agricola by Tacitus verheft boven de
oéfieningen der Franfen , als die alleen de Romeynfche tael
verwerpen, en haer welfprekentheyt begeerden.

Strabo verhaelt, dat de Franfen oprecht en eenvoudigh
van gemoed geweeft zijn, \'t welk Tacitus van de Britannen
infgciijx fchijnt toe te ftaen, daer hy fchrijft dat zy zich vry-
wiSiigh het volk lichten, fchatten , en andere rijx-laften on-
derwurpen, zo zy zonder onrecht waren.

Cxkï verhaelt, dat de Franfen, door onftantvaftigheydt
cn lichtvaerdigheydt des gemoedts, na nieuwe heerfchap-
pyen trachteden. De Britannen waren infgelijx met t\'za-
men-rottin<Ten en luften na nieuwigheden ingenomen.

N N I E N. 7

Uyc deze lichtvaerdigheyt der Franfen, welke C^far eer-
lijker een fwakheyt noemt, is zo groot een lichtgclovigheyt
in haer gemoet geflopen, dat de Franfche licht-gelovigheyt
tot een fpreek-woordt geworden is, en de Dichter gezon-
gen heeft:

Et tumidm Gaila credulitatefr/tar.
Dat is:

Zofleun ik onvafi op het licht ge loof der Eranfen^

Ook zijn de Britannen zelfs daer in niet ont-aert, de wel-
ke zélfs aen \'t Milefifch fprookje een greetig oor verleen én :
en de ydelfte waer-zeggeryen, oft door over-gelovige hoop,
oft bekommering terftondt gelooveri.

Men leeft by Strabo, dat de Franfen zeer droevigh waren
over haer na-verwanten, die zy berooft zaghen. Dat hec
zelfde mee-lijden boven alle andere volken in onze Britan-
nen is, is bekender, als men \'t zeggen kan.

De Franfen, (als Cazfar zeght; na dat een yder vanaf-
komft en rijkdom was , had hy veel ambachten , dat zijn
knechten en onderdanen, rondtom zich i eh hebben älleen
deze aengenaemheyt, en mogentheyt gekent.

En heden hebben ook onze Britanfche Edelen geen an-
dere aengenaemheden gekent,van de welke,als men meent,
deEngelfen zo groote troepen van dienftknechtcn met z-ich
te flecpen geleert hebben ^ waer in zy alle Europeanen on-
langs vér overtreft hebben.

Dat der Britannen huyzen den Franfchen gelijk, en met
boffchen omheynt geweeft zijn, getuygt Csfar met Sttaboi

De Franfen (als Strabo zeght) droegen goude halskete-
nen , cn de Britanfche Bunduica (zeght Xiphilinus ) heeft
een gulde hals-keten ghedragen, gekleet zijnde met een
rok van verfcheyde verwen^ en nergens is heden dit ^ieraedc
meer in gebruyk, als in dit eylant, en by onze Britannen.

Dat de Britannen en Franfen aen de middeUie vingec
een ring gebruykt hebben, getuyght Plinius.

Dat de Franfen haer hayr lieten waffen, verhaelt de zelf-
de Strabo; en dat de Britannen lang hayr hadden, getuyght
Cxfar.

Men leeft by verfcheyde fchrijvers, dat de Franfen eeni^
ge kleederen gebruykt hebben, dié zy in haer moederlijke
tael Broeken genoemt hebben; dat ook deze by onze Bri-
tannen gemeen waren, getuygt Martialis met dit veersken:
^mm veter es Bracht Britonis pauperis.

ïk laet ftaen \'t gene Silius Italiens van de Franfen fchrijft;
.^mn etiüm ingeniofluxi,fidprimaferoces;
Vaniloquum Celt^e genus, ac mutahile mentis.

Om dat deze dingen aen veel volken gemeen zijn. Hier
zoud ik noch andere dingen by voegen, waer in deze volke-
ren over-een-geftémt hebben. Maer ik vrees dat zy, van
quacdwilligen, mochten tot lafter getrokken worden. Ook
behaeght my deze fpreuk zeerwel: OmniamodiceérintrA
modum, dat is. Alles matelijk en niet ie \'veel: en miiTchicn is
het bewijs, hier van getrokken, ook wel tp fwak.

Nu Zijn wy tot de tael gekomen,waer m de meefte Vaftig-
heydt van deze twift-reden is. Want die in gemcenfchap
van tael gevocght zijn, ial niemandt, meen ik, ontkennen,
dat in gemeenfchap van oorfprong t\'zaem-gevocght zijn.

Zoo dat /indien alle hiftorien van alle fchrijvers vergaen
waren, en niemandt in \'t licht gebracht had,dat de Engelfen
van dc Duytfchen , de oprechte Schotten van de Ieren, en
de Armoricaenfche Britoenen van onze Britannen geko-
men zijn i zoo zoud nochtans dc gemeenfchap van haer
tael, dat genocghfaem overtuygen, ja lichter als het aenzien
der deftighfte Gefchicht-fchrijvcrs. Indien ik dan bewezen
yM hebben^dat de oude Franfen cn onze Britannen een zelf-
de tael gebruykt hebben, zoo zal ons dc waerheyt zelf dwin-
gen te bekennen, dat zy van een af komft geweeft zijn. Ook
acht ik niet dat C^far fchrijft,dat de Franfen zelve in de tael
onderfcheyden geweeft zijn. Strabo getuyght, dat zy alleen
in dc uytfpraek verfcheelt hebben. Alle, zeght hy, gebruy-
kcn zy niet over al een tael, maer een weynigh verichillen-
de. Voort getuyght Ca;far felf,dat de tael van de oude Fran-
fen ender Britannen, een-zelvigh geweeft is (\'tzydatzy
miifchien in uytfpraek vcrfcheclde) en fchrijft, dat de Fran-
fen , welke de tucht en leere der Druiden naerftlijck wilden
onderzoeken , gewoon waren in Britannien tot onze Drui-
den te trekken,- cn wijl zy geen boeken gebruykten, zoo
volght, dat zy in ïonder-wijzen de zelfde tael met dc Fran-
fen gebruykt hebben, \'t Welk Cornelius Tacitus klaerer be-

C vcftighc.

I T

vcftigte. De fprack der Britannen en Franfen (zeght hyj is fborte van pijlen was, die dc Franfen in den oorlogh ge*

-niet zeer verlcheyden. Waer van Beatus Khenanus, Gefne- bruykten betrokken worden , volgens \'t zeggen van ifr

rus , Hottomannus , Petrus Daniël, Picardus, cn al die dorus.

de eerwaerdige oudtheydt ge-eert hebben, dit gevoelen ge- GeiTa een Franfche pijl, vertaek Servius een Mansfpiets ,

voWht zijn , behalven weynige die willen, en ftaende hou- met welk het Britanfch Cethelou gemeenfchap fchijnt te

-den, dat de Franfen Duyts.geiproken hebben. Doch op dat hebben , dat by Ninnius wordt uyt-geleght voor gebrande

niemandt ons in deze zaek ftof in de oogen werpt, zoo laet thuyn-ftaken en oorloghs-zaet.

^ns uyt de fchrijvers de woorden der oude Franfen, die wy De Franfen, die Brennus in Grieken-lant voerde, noem-

konnen, gelijk berderen uyt een fchipbreuk, (wijl die tael nu «^cn in haer tael ( zeght Paufanias) een infetting van een

door de vloeden van vergetcnheydt verdronken light) ver- ruyter-ftrijt, beftaende uyt drie paerden, Trimarcia , want

zamelen en vergelijken. Want wy zullen zien dat vele niet een paert noemden zy Marca: welk woort t\'eenemael Bri-

\'Zwaerlijk en geweldclijk,maer bequaemlijk, en bykans zon- tanfch is, want Tri betekent drie, en March een paert.

In \'t zelfde boek getuyght Paufanias, dat de Franfen haer
fchilden Thireos noemden,welke de Britannen heden noch
Tarian noemen.

CaEfarinzijn Rphemerides fchrijft, (gelijk Servius ge-
tuyght ) dat, als hy in Vrankrijk , van den vyandt gevangen
zijnde,gewapent op zijn paert wegh gevoert wierd,hem een

nan, waer uyt t\'zamen komt Divonan ^ en door de Latijn- van de vyanden, die hem kende, gemoette, en al gekkende
fche gelijckvormigheyt, om \'s dichts wil Divona. zeyde Cetos Casfar, \\ welk in \'t Frans betekent laet gaen, en

Niet weynigh fchrijvers verhalen , dat Jupiter, die by de Geduch betekent \'t zelfde in \'t Britanfch.
Grieken van den donder , en by dc Latijnen To- Rheda, een Franfch woort, ( zeght Quintilianus) is van

nans genoemt wordt, by de Franfen onder den naem van een betekening, als der Latijnen Caruca, dat is, een wagen.
Taran ge-eert is geweeft. Nu Taran betekent by dc Britan- ^t Welk nu in \'t Britanfch niet bekent is, dat het nochtans in
nen de donder,\'in welke betekening de Duvtfchcn, Jupiter \'t gebruyk geweeft is betoonen Rhediad voor een loop,
ook fchijnen Thonder genoemt te hebben. Want Jupiters Rhede voor loopen, en Rhedecfa voor een loop-wagen ,
dagh noemen zyThonderdagh,dat is,den dagh des donders, de welke niemandt behoeft te twijffelen, dat van een zelfde
De Franfen hebben een andere Godt, by Lucanus, He- oorfprong zijn. \'tis ook niet wanfchijnlijk Eporedia, een
fus, by Ladantius Heus genoemt, gehadt, de dichter van ftad der Salaflen,hier af te trekken,de welke Plinius fchrijft.
Querulus heeft hem de blaffende Ansubis oft hondt ge- cJat van de temmers der paerden alzoo genoemt is.
noemt, om dat hy in de gedaente van een hondt gefchildert Deze beyde volken hebbenook een ander flagh van wa-
wierd, en Huad, betekent by onze Britannen een hondt. gens gebruykt, dieze met een woordt Covinum noemden,
\'t Is zeker dat dc Franfen Teutates onder dc naem van ^^^ \'i^ii wagenaer Covinarius, en al hoewel deze naem met
Mercurius, als een vinder der konften, en de leytsman der de wagen verdwenen is, zoo is nochtans des zelfs herftel-
wegen , hebben aengebeden , en Diw-Taith betekent in Üng om zoo te fpreken, by de Britannen overgebleven, by
\'t Britanfch een Godt der wegen. Ook ben ik niet onbe- de welke Kowain betekent op een wagen rijden,
wuft dat Plato Mercurius, in zijn Phasdrus en Pliilebus, Insgelijx was Efledum een Franfche wagen, oft liever een
Theut noemt. Nochtans weet ik dat\'er eenige zijn , oorloghs-wagen , de welke Propertius en Ca:fardeBritan-
die willen dat Teutates de zelfde is, die by Tacitus voor der ^^^^ mede toe-fchrijven:
Duytfen Tuifcoen Mars geacht wort, en dat wy, der Duyt- Efeda cdatts ftfle Britanna jugis.
fen oor, den dagh van Mars oft dings-dagh, daer van Tuef- Circius^ is een wint door zijn naem zeer wel bekent, aen
day noemen. Leeft van deze drie Goden der Franfen, be- welke Divus Auguftus in Vrankrijk een kerk toegewijten
lieft het u, deze drie veerfcn van Lucanus: gebout heeft. Dat\'t zelfde een Franfch woort is, bewijft

Et quihus immitis flacaturfangutne dirö Phavorinus, ecn Frans-man van afkomft, in Agellius. On-

Teutates, horrenfqueferis altaribus Hefus, ze Franfen (zeght hy) noemen de wint, die uyt haer landt

Et Taranis Scythicsnon mitior ara Biamz. waeyt, de welke zy bevinden zeer ftreng te zijn, Circius\'jom

De H. ^.uguftinus en Ifidorus gctuygen, dat de Da:mo- haer dracyingzoo ik meen. \'t Is zeker dat zy de geweldigh-
iies oft Nacht-geeften (by ons heden Nacht-merryen ge- fte en ongeftuymighfte van alle winden is ^ nu Cyrch betc-
noemt) van de Franfen Dufii genoemt geweeft zijn, ver- kent in \'t Britanfch gewelt en gedruyfch, gelijk men in haer
midts zy gcftadigh onkuyfcheyt pleeghden: nu \'t geen dat Litany zien kan.

langduurigh en geftadigh is, wordt in \'t Britanfch Dyth ge- Livius fchrijft, dat de Pennifche Alpes, de welke by Ge-
noemt. far dc hooghfte Alpes zijn,haer naem niet van Annibal Poe-
Pomponius Mela fchrijft, dat de Franfen dc Priefterften, nus gekregen hebben, maer van die, welken de bergh-Fran-
aen een van haer Goden door eeuwige maeghdelijkheyt ge- fen, om zijn hooghfte top geheylight, Penninus genoemt
wijt, Senas noemen. Durfd ik , ik las liever Lenas, want de hebben, en noch heden worden de hooghten der bergen by
gewijde maegden,die men nu Moniales of Bagijnen noemt, de Britannen Pen genoemt, waer van de hooghfte bergen
plachten de Britannen (als in een oude acn-tekcning ftaet) by ons de naem van Penmon-maur, Pendle, Pen, Penoch-
Leanes te noemen , waer van een zeer oudt Bagijnen-kloo- cloud, en Pennigent, en den bergh Appenninus in Italien
fter in Britannien Lean-minifter, en nu Lemfter genoemt, van nergens elders, gekregen hebben,
de naem gekregen heeft. \' Csefar fchrijft, dat de fteden van Vrankrijk, aen dc zee
De Franfeti ( zeght Polybius) noemden dc gehuurde fol- gelegen, na de gewoonte der Franfen Aremoricje genoemt
daten in haer tael Gjeftaten j en de Britannen noemen nu worden, met welke de Britannen met \'t zelfde woordt in de
haer gehuurde knechten Gueflin. zelfde zaek over-een-komen; want Ar-mor betekent by
De kloeke mannen (fchrijft Servius) noemden de Fran- haer aen de zee oft op de zee, cn Strabo noemtze bynain
fen Gcfri,en GuaiTdewr betekent in \'t Britanfch \'t zelfde,dat de zelfde zin in \'t Griex

hy fortis &firenuHs,^2X.\\s,eenvroorn€ndap-\' Ten tijde van Diodetianus verweckten de boeren in

f er man. Vrankrijk een oproer, en gaven haer aenhang de naem van

Hier toe kan betrokken worden het woortGefum,\'t welk Baucaden • en de varken-drijvers, en boeren worden by dc
in \'t Frans een pijl betekende, gelijk der Latijnen pilum, en Britannen Beichiad genoemt.

der Duytfchen framea doch terftont fullen wy hier bree- Sidonius zeght, dat de Franfen haer ingeborc roovers
der van fpreken. Vargarien noemden, en ik heb indeaentekening vandc

Gelijk Phalanx by dc Macedoniers, zoo betekende Ca- kerk van Landaf gevonden, dat de rovers eertijdts in\'t Bri-
terva by dc Franfen een legioen,als te zien is by Vegctius^ en tanfchVeriad genoemt wierden.

dit is by de Britannen noch niet verfturven, de welke een De oude en treflijke uytlegger van luvenalis zeght, dat
bende Caturfa, den oorlogh Kad, en de fterkte der oorlogh, de Allobrogen daerom zoo genoemt zijn , om dat de Fran-
die in een legioen beftaet,Kaderne noemensin eenige voor- fen een akker Brogas noemen, en Alla een ander. Zy zijn
beelden van Vegetius vint men Caterna. dan zoo genoemt, om dat zy uyt een andere plaets zijn ver-

Tot dit Kad kan gevoeghlijk Cateja, \'t welk een zeker voert geweeft. Doch Bro betekent in \'t Britanfch een land-

fchap,

B R

fchap, cn Allan buytcn uytwendigh^zoo dat die ooifpronk- Biilga voor een Iccr-zak, tot het Britanfch Butfict Dc So"

iijkhcydt m beyde talen klaer is lidunos van C^^lar voor Godt-hcylige menfchen, \'tor Sow"

Pliniuszcght, dat het wcegh-blader-kruytm Vrankrijk diwr. Des Plmius Planarat voor een ploe^h totArat welk

Glaftum genoemt wordt, waer mee, na\'tgetuyghnis der ccn ploegh betekent. Des Ifidorus Taxeavoor fpek \'bete

fchrijvers, de Britannen zich plachten té beftrijken. Dit is kent tot Tew. Des Diodorus Siculus Zithum tot Sider En

\'t kruy t, dat wy Woad noemen, en maekt een hemels-blaeu- Ccrvifia bier, tot Kcirch, dat is > haver, waer van de Britan

we verw, welke deBritannen heden Glas noemen. De Grie- nen m vele plaetfen bier brouwen, oft liever tot Cwrwf dat

ken, als Phnms zeght, noemen \'t im-nq, en dc verwers Vi- is \'t geen wy Ale noemen.

tmm, als Oribafms getuyght. Waer van Pomponius Mela Dat dit al oude Franfche woorden geweeft zijn blijkt

hchtlijk verbetert wort, zoo men Vitro ftelt voor Vltro, daer uyt deze Schrijvers , en ghy ziet hoe bequaemlijk dat 2/111

hy zegt: Brt^mmcertumobdecorem, an ob quid almd Fl- klank en zin mctonze Britanfche over-een-komen, enals

tro corpora mferti. t\'zamen-ftcmmen.

Dc Gallathen, die, als Hieronymus getuyght, met dc Hier by komt, dat, wijl de oude namen der plaetzen by

oude Franfen dc zelfde tael gebruykten, hadden een kleync deze beyde volkeren een-zelvigh van uytaang geweeft zijn -

{pruyt, Coccus genoemt, waer uyt de roode fcharlake verw te weten , in Duno, Bnva, Rico, Duro fMago , &c. men

gemaeckt wierd, en deze zelfde verw noemen de Britanpen lichtli^k befluyten kan, dat zy gcenzins verfcheyde geweeft

Coch. zijn,

Wy hebben voor dezen bewezen, dat de Broeken by de Ook kan men voortaen geen kleyn bewijs hier uvt trek-
Franfcn en Britannen een gemeen kleedt was. Diodorus ken. dat wy Engelfen van de Duytfbhen cefprooten ziin
Siculus noemtze ongefchooren en veelverwige kleederen : vermidts de later namen van onze fteden , uvt^aen in Bur-
en nu noemen de Britannen vuyle en gelcheurdé kkederen , Berry, Hdm, Sted , Ford, ihorp, en vhch, welke met

^\'f^V -n ru /r- T deVi\'^yiizheMyig^ngen, Burg,Bergh,Hetm, Stadt,¥urt,

Indien Lama een Franich woort geweeft is, dat Srrabo Dorpe, Wie, even over-een-komcn.
fchijnt te getuygen, als hy fchrijft: De Franfen maken rok- Defgelijx kan men van eenige Franfche namen zoo be-
ken van dikke wol ,.die zy Lainas noemen: 200 zijn de Bri- quaemiijk, uyt onze Britanfche tael, reden geven zoo dat
tannen niet te wijt gegaen, die de wol in haer tael Giawn denatuur met de zaek over-ecn-komt, dat wynootzaekli\'k

, , ^ , van de Britannen op-geftck

Feftus Pompejus getuyght, dat Bardus in t Franfch een zi|n, oft dat de Britannen Franfchgefproken hebben Maer
zanger betekent, en dit is louter Britanfch. ^t fy genoeg een oft twee by te brengen.

Martialis en meer andere bewijfen, dat Bardocucullus ^ Het derde deel van Vrankrijk ( zeght C^far) wordt be-
cen zeker kleedt der Franfche Barden geweeft is nu, ge- woont, van die in haer tael Geiten, in onze Galli, cn van
lijk Bard noch by de Britannen gebruyklijck is, zoo is het de Grieken Gallathcn genoemt worden. Waer van zv Cekx
andere deel van dit woordtby de Britannen ook geheel gc- en Gallathen genoemt zijn, hebben de geleertfte onder de
bleven, by de welke een mantel Cucul genoemt wordt. Franfen noch nictgezeyt, maer laet zy zien oft niet fchijnt
Vrankrijk brengt voort (zeght Plinius) haer aert van van het Britanfche woortGualt/twelk heden noch by de Bri-
koorn , dat zy Brancc noemen, by ons wórdt het zuyverfte tannen het hooft-hayr betekent, en Gualtoc gehayrt, waer
koorn Sandalum genoemt 5 en by de Britannen wordt het van Celtica, Galla th^ cn Galli, door een verzafting der uyt-
koorn,datzuyvcrvankafis,Guracthvrancgenoemt,enin fpraek, fchijnt her te komen. Want het is by alle gheleer-
Nortfolk by ons Brank. . den bekent, dat de Cclten van haer lang hayr, dat zy zor?-

Dat de Grieken Pcntaphyllon van dc vijf bladen noc- vuldighlijk lieten groeyen , gehayrt genoemt zijn j cn hoe
men, was by de Franfen (als Apulejus getuyght) Pempedula zult ghy dc C. K. QjG. van haer kracht en aert des geluyts
genoemt j nu Pymp betekent bydc Britannen vijf, en Dei- onderfcheyden? ° ^

Icncenbladt. \'t Is bekent dat dcGaronnc, een van de voornaemfte ri-

Feftus geeft te kennen, dat even als Pymp vijf, Pctof vieren van Vrankrijk, zeer fnel, en als met verbitterde vloe-
vicr by de Franfen betekende, cn zeght, dat Petoritum een den af-vloeyt, zoo dat de dichters haer de geweldige, fncllc,
Franfche wagen geweeft is,van de vier raden alzo genoemt. en zee-gelijkc Garonnc noemen j en dit betekent Garaw in
En Pedwar betekent in\'t Britanfch vier. \'t Britanfch.

Ifidorus fchrijft, datonder de houtegereetfchappen een Derivicr Arar vloeyt met ongelooflijke langzaemhcydt,
wijngaert Rek, by de EngeKchcn Aleaver genoemt, by de hier van zeggen dc dichters, langzamer als den Arar, en de
Franfen Guvia genaemt wierd, en wordt in \'t Britanfch loome Arar,- nu Ara betekent in Britanfch Jangzaem cn
Gwifgcnoemt. loom.

Den Bcrkc-boom, die wy Birch heeten, noemt PJi mus DeRhofoe, daer dc Arar in loopt, loopt met een vaer-
cen Franfche boom. Hy zoudze nu ook een Britanfche dige fnclheyt, waer van zy haeftigh , fnel, cn vaerdigh sc-
ïioemen, vermidts hy in Britannien zoo wccldigh groeyt,cn noemt wordt, het welk van Rhedec, dat haeftig loopen be-
in\'t Britanfch bedwgehecten wordt. tekent, niet veel en verfcheelt.

Dc gewaterde wijn wierd (als Athen^us verhaelt) van Strabo en andere verhalen, dat dc Gebennifche bergen
de Franfen Dercoma genoemt, cn Dwr betekent by dc Bri- zich in Vrankrijk met een geduurige rugh vêr uytftrckkenj
tannen water. , - ^ii dat Keven by onze Britannen dc rugh van een bergh be-

Alzo wort, om niet alles te verhalen, by Diofcorides teekent, blijkt uyt het Britanfch woordt-boek ^ ook heb ik
genoemt, \'tgeen de Latijnen Filix heeten, by de oude by Ottcley,in\'tGracffchap vanlork, de uyt-geftrekterugh
Franfen Ratis, by dc Britannen Redin. By de Latijnen van een berg gezien, diende bywooncrs The Kcuin noe-
Sambucus, is by dc Franfen Scovies, by de Britannen Ifcaw. men.

Scrratula by de Italianen , is by de Franfen Vetonica , by dc Wijl men in Vrankrijk eertijdts op dc ruymte van i foo
Britannen cn ons Betanii. \'t Gene Plinius by de Latijnen fchreden,om dc langte des weghs af te metcn,ftcenen placht
terr^ adcps , \'t vet der aerde, noemt, wort by dc Franfen op te rcchtcn, cn de Leuca Gallica (als lornandes getuyght)
Marga, \'en by de Britannen Marle geheeten. De zuyvere zooveel fchrceden begreep, cn Leach in\'t Britanfch een
Marga by de Latijnen, noemen de Franfen Glifcomarga , ftecn betekent, 20 laet dc geleerden zeggen, of Leuca daer
cn kan by de Britannen Gluyfmarl genoemt worden, want van den naem niet gekregen heeft.

Gluys betekent by haer helder, \'z Geen de Latijnen Se//u. Op dc ftrandt van \'t Narbonfch Vrankrijk , alwaer men
la tripes heeten, noemt Sulpitius Scverus in t Franfch Tri- verdicht dat Hercules en Albion t\'zamen gevochten hcb-
petia, cn deBritannen Tripet. \'Dc centum pedes by de ben, liggen defteenen zoo dicht cnverftrooyt, darmen
Latijnen , noemen de Franfen Candctum, en de Britannen geloven Zoud, dat het daer ftecnen geregent heeft^ zo dat
Cantroed. De Avis-Roftrum, vogels-bek, by de Latijnen, zy de fteencn-ftrandt cn het fteenen-veldt by de fchrijvers
heeten de Franfen, als Suctonius zeght, Becco, en dc Bri- genoemt wordt. Heden wordt zy van de Franfen Ie C roux
tannen Pic. genoemt, zonder nochtans te weten waerom^ maer de ftee-

Ik zoud ook Goropius razery niet razen, indien ik des nen worden in \\ Britanfch Craig genoemt.
Suctonius Galba, voor een vettert, betrok tot het Britanfch Die certijts de zec-plaetfcn in Vrankrijk, ons naeft, be-
Galvus, welk over groot betekent. Des Verrius Flaccus woont hebben, wierden in haer tael Morini genoemt / en

dc Zee

ü-

E R 1 T A

de Zcè wordt iti \'c Britanfch Mor genoemt, 200 dat het zel-
ve daer van fchijnt gekomen te zijn; want deaenzeefche
noemen zy Mormmyr,gelijk AremoricA eertijts in \'t Franfch,
en nu in t Britanfch aen de zee betekent.

Zoo fchijnt Arelate,een zeer vermaerde ftadt van Vrank-
•rijk, in een nat en vochtigh landt gelegen, van de gelegen-
heydt zelf haer naem te hebben, want Ar betekent in \'t Bri-
tans op, cn Laith vochtigh.

Vxellodunum, zeght Csfar, was een ftadt gelegen op een
alzins fterken hoogen berg , en Vchell betekent in \'t Bd-
tanfch hoogh , en dat Dunum by de oude Franfen een ver-
heve plaets ofte heuvel betekent heeft, leert ons Plutar-
chus uyt Clitio in het boexken van de rivieren,cn \'t zelfde is
byde oude Britannen in gebruyk geweeft.

Den voor-bergh Cythariftes ftek Plinius in Vrankrijk >
dicht by Marftlien , daer men nu dc ftadt vanTolon ziet;
indien men riu onze Britannen vraeght, wat Cytharain
haer tael is, ghy zult terftont Telen hooren.

Wederom ,om geen twijfteling in deze zaek te laten, wijl
""t blijkt, dat de hedendaeghfche Franfche tael, zo van het
Latijn en Duyts af-gekomen is, dat \'er nochtans veel oude
Franfche woorden in de zelvige overig zijn: zo heb ik , van
die in beydc talen ervaren zijn, verftaen, dat vele van die
Franfche woorden, welke nocht tot de Latijnfche, nocht
tot de Duytfche bron gebracht konnen worden, en der-
halven uyt de oude Franfche, fchijnen nochtans met het
Britanfche zeer nauwe gemeenfchap te hcbbcn:als by voor-
beelt, de Franfengebruyken heden Guerir, de Britannen
Guerif voor genezen; de Franfen Guaine , de Britannen
Gwain voor een fchede j de Franfen Derechcf, dc Britan-
nen Derchefu voor op een nieuw; de Franfen Cambre, de
Britannen Cam voor krom j de Franfen Bateau , de Britan-
nen Bad voor een fchuyt; de Franfen Gourmand, voor een
vract, dc Britannen Gormond voor al te veel; de Franfen
Bafton, de Britannen Paftwn voor een ftok; dc Franfen
Accabler , de Britannen Cablu voor onderdrukken ; dc
Franfen Havrc.dcBritannen Aber voor een havenren Comb,
by beyde volkeren noch in gebruyk, voor een dal. Dierge-
lijke zijner veel meer, welke miflchien den lezer min moch-
ten behagen, hoewel zy tot deze zaek zeer wel dienen.

Dat Tacitus fchrijft , dat de ^ftinerfche volkeren in
Duytflandt, de Sweedfche gewoonten en zeden hebben,
doch dat haer tael met het Britanfch meer over een komt,
weêrftreeft onze bevefting niet. Want de verfchovenfte ta-
len komen in eenige dingen over-ecn. En onlangs heeft
Augerius Busbequius, des Keyfers gezant by den grooten
Turk, verfcheyde Duytfche en Engelfche woorden in dc
Cherfoncfche Turkfe tael waer-genomen.

ïlier uyt zoud men konnen beftuyten,dat de oude Fran-
fen en Britannen de zelfde tael gebruykt hebben, en dat
men derhalven door nootwendigh gevolgh de oorfprong der
Britannen tot deFranfen betrekken moet. Want men moet
bekennen dat Vrankrijk, gelijk ik gezeyt heb, naeft aen Ar-
menia , en vruchtbaer, even als in vruchten , zo ook ( als
Strabo getuygt) in menfchen , eer bewoont is geweeft; en,
wijl de Franfen haer Colonien oft Nieu-ftedeninltalien,
Spanjen, Duytflandt, Thracien, en Afien vcrfpreyt hebben,
zo moeten wy billijck geloven, dat zy\'t veel meer in Bri-
tannien, zo naburigh cn niet min vruchtbaer, gedaen hcb-

H N

ben. En dit kan den Britannen niet als tot groote eer ftrek^
ken, dat zy van die oude Franfen her-gekomen zijn, die in "
oorloghfche dapperhcyt uyt~gemunt, en met welke dc Ro-
meynen, niet om eer, maer om haer behoudenis, veelja-
-ren gcftrcden hebben; cn de welke, op datik liever des
Dichters woorden, als de mijne gcbruyke,

Ter omnem

-Invecii Eurpfam, (^mfigrande Acjuilone, vel Außrp
Import ata, gravi pajßmfonuere ttmultu.
Seit Ràmmus adhuc, quam Tarpeja videîis
Arx attollmtem caput ill» in monteßiperbum ,
Pannones, Mmathii norunt ,/cit Delphica râpes.
En een weynigh daer na :

Intravere Afi^a fines :.prope lit ter a Vonti
Ingentem crevere nevam, qua tenditur ufque
Adjuga Pamphîlûm, Garamantica fydera contra,
Inter Cappâ doces poßta, ér Bythinica regna.
Ook moeten wy hier niet ftil-zwijgens voorby .gaen, hec
geen andere, om der Britannen oorfprong van de Franfen
te bewijfen, by-gcbracht hebben. G. Buchananus, niet min
vermaert door zijn voorouders,als goede oefFeningen,merkt
acn uyt-^Iekerkus , dat de Duytfen een Frans-man Wallon
noemen. En dat dc Saxifche Duytfchen , als zy hier qua-
men, en de Britannen Frans hoorden fprèken, haer Wallen^
dat is, Franfen, noemden. Buchananus vóeght \'er by, dat
Walch by de Duytfen niet eenvoudighlijk een vreemdeling,
maer veel eer een Frans-man oft Wael betekent ; cn geeft
met een cc kennen, dat de Franfen dat landtfchap, dat wy
Walles heeten , heden Galles noemen , cn dat de oudö
Schotten al de Britanfche volken in Gaol en Galle , dat is
(als hy \'t vcrtaelt) in Galercn en Gallen, .gcdeelt hebben.

Zoo nu onze Britannen, \'t zy waer oft niet, willen Tro-
janen van af komft zijn, ik zal \'cr niet tegen ftreven ; door
de Franfen dunkt my nochtans zullen zy zich bequamelijxt
met dc Trojanen rekenen. Want zommige zeggen ( als
Ammianus verhaelt ) dat éenige vluchtelingen na de ver-
woefting van Trojen Vrankrijk, tocnledigh, ingenomen
hebben. In déze opmerking der talen konnen wy de goc-
dertierentheydt van denoppcrfteSchcpper, tot onze Bri-
tannen , na-zaten van dc oude Gomcren, niet genoegh lo-
ven, de welke, hoewel zy van de Romeynen, Saxen, cn
Normannen verwonnen geweeft zijn, zo hebben zy noch-
tans haer vaderlijckcn naem cn eerfte tael, tot nu toe gelapt
cn verborgen gehouden. Ook fchoonzede Normannen,
door ingcftcldc wetten, pooghden te vernietigen. Zoo dat
die oude Britanfche Edel-man niet buyten reden fchijnt gc-
antwoort tc hebben, de welke van Henrik de 11, Koning
van Engelandt, gevraeght, wat hem dacht van de macht der
Britannen, en zijn Koninglij ke tocrufting tegen dé zelve :
Die volk (zeght hy) ô Koning i zal door uw, cn andere
machten, nu, gelijk voor dezen, onder-drukt, verzwakt,
cn ten deelen uyt-geroeyt konnen worden. Maer zal om
des menfchen toorn, \'t zy \'er Godts toorn zich by-voeghde,
niet ten vollen uyt-geroeyt worden. En daer zal, meen ik ,.
geen ander als \'t Cambrifchc, dat is , Britanfche volk, en
geen andere tael voor \'t mccfte deel, in den dagh des ge-
ftrengen oordeels, voordien oppcrfte Rechter, wat\'er van
meerder gefchiedt, voor deze hoek der werelt antwoorden»

R I T A N N I E N S NAEM.

^ Acr, zult ghy zeggen, 20 Cumero dc
"^eerfte naem der inwooners is, waer
van komt Albion cn Britannia? wel-
ke zo ingewortclt is, dat zy die zelve
eenighzins verduyftert heeft. Hoor,
bid ik, \'t geen ik zekcrft acht, om
dat het \'t waerachrighft is.En de zelf-
de dingen kan men met verfcheyde
omftandigheden acnmerken, derhal-
ven met verfcheyde namen betekenen,als Plato in zijn Cra-
tylus leert; cn zo men al het oude cn nieuwe byzondcrlijk
door-loopt, men zal bevinden dat vele volken met andere
namen, als zy zelve gebruykt hebben,van anderen benoemt
wierden. Zoo zijn zy, die in haer moeder-tacl Ifraè\'litcn
genoemt wierden, van dc Grieken, Hebreen, en loden,
en van de iEgyptenaers (als Manetho getuyght) Huefen ge-
noemt, om dat zy harders tot Koningen gehadt hadden : zo
noemden de Grieken Syriers, (als ïofephus verhack) die
zich Arameten noemden; die zich Chufien noemden, heb-
ben de Grieken Äthiopiers, om haer zwart acnzicht, ge-
noemt : die in haer moeder-tael Celten zijn, hebben dc
Grieken Gallaten genoemt, om haer melk-wit, (als zommi-
ge willen; oft om haer lange hayren, als ik terftont gezeyt
heb. Zoo wierden zy, die zich in haer tael Teutfch , Nu-
miden, cn Heienen noemden, van dc Romeynen Germa-
nen, Mauren, en Grieken genoemt. Zoo ook (op dat ik

niet

i

h

I :

E

t

•k-

■5

/

N.

niet verder loop) worden zy, die in haer eyge tael Mufel-
inannen, Magier , Czechen, Befermannen genoemt wor-
den , noch heden van alle Europeanen Turken, Hungaren,
Bohemers, en Tarters genoemt. En zelfs wy Engelfen, die
by ons in onze tael Englishmen genoemt worden, zijn van
de Britannen, Ieren, en wilde Schotten Saffon, dat is. Saxen
genoemt. Door de zelfde reden moet men oordeelen,
dat onze voor-ouders, die zich Cumero noemden, om ee-
nige andere oorzaek oft van zich zeiven,oft van anderenBri-
toenen zijn genoemt geweeft, van waer de Grieken B^ê^wcii/
t\'zaem-getrokken, enalsmetde handt aen de Romeynen
over-gelevert hebben. Dit nu vaft geftelt zijnde, zullen wy
nu de namen onzes eylandts onder-zoeken.

Van de naem Albion ben ik niet zeer bekommert, om
dat de Grieken de zelve aen ons eylandt, totonderfcheydt
gegeven hebben, midts al de ombuurige eylanden, Britan-
nifche en Britannien genoemt wierden. Het Britanfch ey-
landt (zeght Plinius) vermaert omdeGrieckfcheen onze
gedenk-tekenen, light tuftchen \'t noorden en \'t weften,
in een groote tuftchen-wijde, tegen over Duytflandt, Vrank-
rijk , Hifpanien , en het meefte deel van Europa. Dit wordt
Albion genoemt, midts zy \'t alle Britannien heeten. Waer
van Catullus tegen Csefar alzoo, hem vreeft Vrankrijk, hem
vreeft Britannien. De welke in \'t zelfde gedicht dit het laet-
fte eylandt van \'t weften noemt. Deze naem van Albion
fchijnt van de ydelheydt, beuzelachtigheyt, en die loiTc
lichtvaerdigheydt der Grieken, in \'t verzieren der namen,
welke zy zelvea^wlcf genoemt hebben, verkre-

gen. Want wijl zy Italien beuzelachtigh van Hefperus, At-
las zoon, Hefperia , cn Vrankrijk, Gallatia, van Polyphe-
mus zoon, genoemt hebben^ zo moet ik nootzaeklijk gelo-
ven , dat zy dit eylandt van Albion , Neptunus zoon, ook
Albion genoemt hebben,\'t welk Perottus en Lilius Giraldus
beveftigen. \'t Zy \'t iemant liever van A^Acpov af-trekke, het
welk, na \'t getuyghnis van Feftus, in \'t Griex wit betekent,
cn waer van de Alpes genoemt zijn. Want het wordt ge-
kroont met witte blinkende rotzen, welke Cicero wonder-
lijke klonten noemt, waer van Britannien, op Antoninus
Pius, cn Severus penningen in vroulijk gewaet, op rotzen
zittende , afgebeelt wordt, en wort by Britanfche dichters
Inis Wen, dat is, het Witre eylandt, geheeten : op dat ik
Orpheus verzwijge, die in zijn Argos-varers (zo zy van Or-
pheus zijn) het naeft-gelegen eylandt aen Hibernia oft ler-
nin , dat nootzaeklijk het onze is, AdÜKcuov , dat is, het
witte landt, genoemt heeft, het welk hy weynigh te vooren
Nsjfrav nöOjcjjW^i/ voor AdO^^igarai/fchij nt genoemt te hebben.
Infgelijx vermoedtFracaftorius, daer hy fchrijft, dat die
peftige Britanfche cen-daeghfche Koorts (welke wy ge-
meenlijk het Britanfche zweet noemen) ontftaet uyt de cy-
genfchap des landts, \'t welk krijt-achtigh is, dat dit eylandt
Albion is genoemt geweeft, van de krijt-achtige aerde. Wie
kan dat fprookjen, dat Albion genoemt zy van Albina, een
van de dartigh dochters van Dioclefianus, Koning van Sy-
rien,de welke in haer Bruyloften haer mannen ombrachten,
cninecnftierloos fchip hier gekomen, dit eylandt eerft in-
genomen, cn door \'t by-ftapen van eenige geeften bevrucht,
Reuzen gebaert hebben,als eens onbefchaemden menfchen
leugen met goede ooren aenhooren ? Ook behoef ik niet
zorghvuldigh te onderzoeken,waerom Britannien in dat ou-
de gedicht tegen Ventidius Baftus, Infula C.^ruli genoemt
wort, wijl \'t met de zee omringt is, de welke by de dichters
C^rulus enC^erulum,dat is,blaeu en blaeu-achtigh,genoemt
wordti waer vanClaudianus van Britannien aldus zinght:

■—- cujus vefligia verrit

CArulus --

Ik verzwijgh dat het by Ariftides het groote en laetftc
eylandt genoemt wordtj dat het ook Romania genoemt is
geweeft , geeft Gildas eenighzins te kennen , de welke
fchrijft, dat de Romeynen het zoo t\'ondcr-gebracht heb-
ben , dat de naem van \'t Roomfche jok aen \'t lant geklampt
is j cn voeght \'er na een zijdjen oft twee by: zoo dat het niet
voor Britannien, maer voor Romanien geacht wordt; en
terftont daer na zeght hy van \'t zelfde eylandt: Het eylandt
de Roomfche naem, doch niet haer wetten en zeden be-
houdende. , Profper Aquitanus heeft hetuyt-druklijkhet
Romeynfche eylandt genoemt. Hier zoud men können
by-voegen , dat, als de beelden der Keyferen Tacitus en Flo-
ri\'anusjdoor den blixem ncder-geworpcn wierden,dcWiche-
lacrsjgcantwoort hebben, dat\'er uyt haergcftacht een Key-
fer zoud worden,die onder anderen over Taprobana overften
zoud ftcllen, en een voor-burgermeefter oft vooghdt na het
Roomfche eylandt zenden: \'t Welk degeleerden van ons Bri-
tannien verftaen,welk altijt ecn Pr^fidialCjCn geenProconfu-
lare Provincie geweeft is,gelijk wy hier na zeggen zullen.Dat
het wel eer Samothea , na Samoth, laphets zefte zoon, is ge-
noemt geweeft, mach van my geloven, die wil. Ik weet uyt
wiens winkel het voortkomt, naemlijk van Annius Viterbi-
enfis , de welke onder een fchoon opfchrift,na de wijs der be-
driegers , zijn verdichtfeien , onder den naem van Berofms,
den licht-gelovigen in de handt geftopt heeft.

Maer de waerheydt van de naem en oorfprong van Britan-
nien, helt zeer tvvijflclachtigh , na de verfcheyde verftanden
der menfchen , in welke zaek, op dat ik ook mijn gevoelen
mach ftellen, fal ick aen onze Britannen voor-reden, dat zy
my met hart en montgunftig zijn,dat zy,terwijl zy begeeren
te weten,verfchoonen willen, cn my dien wegh niet fluyten,
welke Eliotta, Leiandus, Lhuiddus , en andere betreden
hebben. Want is \'t een zeer geleerdt Britan Humfredus
Lhuiddus , zonder nadeel van Brutus geoorlooft, ja tot eer
geweeft, de naem van Britannien elders als van Brutus te
trekken, he^zy my , die de gefchiedenis van Brutus niet wil
tegenfpreken , geen Lifter dc zelfde van elders , zoo ik
kan , te halen^ te weten, uyt de Britanfche tael zelfs, de wel-
ke , aJs minft vermengt, en ver de outfte, fchijnt dezen han-
del jeei middels te zullen by-brengen. Want de oude talen
worden in \'c byzonder zeernoodigli geacht, om deoor-
fprongen te onderzoeken ^ en PJaro leert dat de eerfte na-
men , door lang verloop der tijdt, veroudert, in de Barbari-
fche talen als de outfte behouden worden. En hoewel de-
ze dingen , door dc ouderdom van ons geheugen geweert,
in zulk een duyfterheyt begraven zi)n, dat men de waerheyt
fchijnt eer te mogen wenfchen, als te hopen j zoo zal ik
nochtans poogen de zelve te zoeken, en mjn oordeel op het
kortfte, als ik kan, voort te brengen, zonder tot iemants
nadeel iet te verhalen, maer zoo iemant iets waerfchijnlij-
kers by-brengt, het zelfde willigh te zullen aennemen.
Want ik liefde waerheydt niet meer in my, als in een ander,
cn zalze omhelfen in wien ikze ook zie.

Eerftlijk, zalikmy, met ve dof van den go etwilligen le-
zer, dit voor toe-geftemt en beweert op-nemen , dat de ou-
de volken in \'t begin haer eyge namen gehat hebben, en dat
de Latijnen en Grieken daer na uyt de zelve, door gelijk-
vormigheyt verbogen, haer landen en namen gegeven heb-
ben , dat is, om klaerer te fpreken, dar de volkeren voor dc
landen en plaetzen methaer namen bekent, endelanden
na de volken genoemt geweeft zijn. Wie zal ontkennen,
dat de namen der loden, Meden , Perfen, Scythen, Duyt-
fen , Franfen, Getulen, Saxen, Engel/èn, Schotten , &c.
niet eer geweeft zijn.als Iudeé\'n,Medien, Perfien, Schytien,
Duytflant, Vrankrijk, GetuIien,Saxen, Engelant, Schodant,
&c. En wie ziet niet dat deze woorden van de vorige gc-
fproten zijn? Wy lezen dat Livius en Cxfar van de Samniien,
Infubren, en Belgen, de plaetzen zelve eerft Samnitium,
Infubrium, en Belgium genoemt hebben. Van de Franfeni
wierd, ten tijde van den grooten Conftantin,als op zijn pen-
ningen te zien is, haer landt eerft Francia genoemt, en Si-
donius Apollinaris heeft van de Bourgonjons Burgundia
eerft gemaeckt. Van gelijken moeten wy gelóoven, dat dit
ons eylandt Britannien van de inwooners oft nabuurige
Franfen genoemt zy , welk zommige dingen ons bewijfen,
dat in \'t Barbarifch Brit oft Brith zijn genoemt geweeft; in-
zonderheyt dat vecrsken , dat op de naem der Sibylla ver-
toont wordt: ^

ÜcisCloüi cv B^vTicn ^ cv TcI)>KqiS TnXv^j^vodig ^
KiÄA^av, \'sirKvj^éfB/Jog cuf^ctn

Voeght hier by het aenzien van MartiaUs , luvenalis, en
Aufonius, als ook Procopius, by wien dit eylandt Sritia ge-
noemt wordt; zoo ook in de oude opfchriften by de Britan-
nen zelve geftelt, op welke men leeft BrUo, Bräones, Brit-
ta. c o h. B ri t o n. o r D 1Ni s B m t t o n, en tot
Romen in de kerk van S. Maria Rotunda, N a t i o n e
Britto. En dit fchrift, \'t welk men ziet tot Arnberg in
Duytflant, vermits \'t van Triputium ecn onbekende plaets
in Britannien gedenkt, zal ik hier by voegen ;

NYM-

<f
i\'

iX

\\

1

E N.

die in de oude Britanfchc tael ervaren is, de overige namen
der Britannen, welke by de ouden maer vier oft vijf zijn,
onderzoekt, ik laet my voorftaen, dat hy in die weynige na-
men , eenige betekening van verw zal vinden. En wy mo-
^en niet voor-by gaen, dat de heden gemeenfte Britanfche
namen, Gwyn, Du, Goch, Lluid, van het wit, root,
■zwart, en hemels-blaeu her-gekomen zijn. Op dat het
min wonder fchijne, dat het volk zelve van de wijs van ver-
wen haer naem gekregen heeft, als welk zich gcfchildert
heeft, en midts de inwooners , zo voor dezen als in deze
Briten , zo dat buyten twijlFel^r/\'/ het oorfpronklijk moet onze tijdt zich van de verwen namen genomen hebben,
zijn , daer Brito van getrokken is, en \'t welk deze naem van Maer is dit niet ten voorftel, zoo laet ons tot de zaek kee-
Britannien verlichten zal. ren.

En wijl dc volkeren daer uyt namen gevonden hebben , \'t Is ook zeker dat een Britoen in de Britanfche hiftorien
op dat zy oft anderen mochten over-treftcn, oft zich van an^ Brithon genoemt wordt, aen dien wil ik my niet binden,
deren onderfcheyden,oft na de waerdigheydt van haer eerfte alzo de Britannen, welk;c, als Chryfoftomus zeght, een bla-
voor-zaet, als de loniers van lavan, de Ifraeliten van Ifraël, zige tael hadden, zich in \'t geblacs vermaken, welk de Latij-
de Chananiten van Chanan, Chams zoon, oft van haer aert, nen naerftelijckgevliet hebben. Nu, gelijk van Brith Brito,
zeden, en oefteningen; als de Iberen in de Hebreeufchc zo dunkt my is Britannia ook daer van gekomen. Britan-
oorfprong, om dat zy gravers, de Heneten om dat zy landt^ nien (zeght Iftdocus) is genoemt nae een woort des volx.
iooperSjdcNomadcn om dat fy tot beeften te hoeden geneygt Want als de outftc Grieken ( deze zijn de eerfte geweeft die
waren: de Germanen om dat zy voor ftrijdtbare mannen dc naem dezes eylants zo befchreven hebben ) oft door zee-
geacht wierden; de Franfen om dat zy vry waren; de Pan- rovery, oft doot koop-handel zoekende na de verdfte landt-
noners om dat zy lakenfche rokken met mouwen droegen , fchappen, by de ftrandt langs gevaren zijn, en verftonden»
volgens \'t zeggen van Dion; de ^iihiopcrs om dat zy zwart dat dit volk oft van de inwooners zelfs, oft Van de Franfen,
waren; en de Albanen om dat zy met wit hayr geboren wier- die de zelfde tael gebruykten, Brith en Brithon genoemt
den; waer van ghy kont bemerken,dat (gelijk Solinus zeghtj wierd, zo hebben zy by Brith, Tania gevocght: \'t welk, ge^
de verwe des hayrs het volk benoemt hccft;en wijl de onzen, lijk in de aentekeningen ftaet,in \'t Griex een lantfchap bete-
die neven haer Ejebuuren, meteen gemeene naem Cimbren kent,waer uyt zy B^7asv<ct,dat is,het landt der Britannen,t\'za-
cn Cumeren genoemt wierden, geen ken-teken, waer door men-geftelt hebbcn,wacr voor men B^iTxvfct qualijk gefchre-
2y van haer nageburen beter koftcn onderfcheyden wor- ven heeft,- doch Lucretius en C^efar, die de eerfte der Latij-
den,hadden, als door die gewoonte van haer lichaem te ver- nen van haer gedenken,hebben \'t beter Britannia genocmt-
wenjwant dat de Britannen zich metGlaftum(glafz betekent Dat dit zoo is, geloof ik dacrom te vafter, om dat men in
noch by haer hemels-blaeu) ge verwt hébben; laet u Cxfar, \'t ruymfte tooneel der werelt, maer drie namen van groote
Mela, Plinius, en alle andere deftige fchrijvers leeren. En of lant-fchappen , behalven ons Britannia, vint, die met Tania
ïk gifte dat de Britannen van haer gefchilderde lichamen zijn bepaelt worden,en dat in deze weft-wijk des wcrcldts Mauri-
genoemt geweeft? want al wat geverwt cn gefchildcrtis, tania, Lufitania,cn Aquitania, welke namen ik niet twijffel,
noemen zy in haer oude en moederlijck tael Bntk En nie- dat de Grieken gemaekt en aen de Latijnen over-gelevert
mandt behoeft deze oorfpronklijkheydt der Britannen voor hebben, als die deze landen eerft verzochthebbem Want
hart en ongefchickt te achten, wijl die dingen,die in de gron- van de Mauren hebben zy Mauritania, als der Mauren lant-
dcn meeft vereyfcht worden, zijn, cn dat de woorden over- fchap, gemaekt, \'t welk de inwooners (als Strabo getuyght)
€cn-ftemmen, cn dat de naem,als her beek der zaek,dezack Numidia noemden, van Lufus Libers zoon Lufitania, als
zelve uyt-driikkeii; want Brith en Bric ftcmmen zeerwel Lufus landt. En Aquitania miflchien , gelijk Ivo Carnoten-
over-een, en Brith betekent by dc Britannen,k geen de Bri- fls dunkt, van\'t woordt Aqua, datis, water, alsecnlandt
tannen in der daet waren, te weten, beftrckcn , geverwt, aen k water, in welcke zin, als Plinius verhack ^ het eerft
cn gefchildert , gelijk zy- \'by de Latijnfche Dichters ge- Armorica , dat is, aen de zee, genoemt wierd. Hier by kan
noemt worden ; enOppianus nocmrze Aioxóvc^oi, dat is , men Turditania cn Baftitania, de namen van kleyner lan-
die den rugh verfcheydclijk geverwt hebben. dcn,voegcn,die ook in deze weft-wijk geweeft zijnrte weten.

En k zal niet vreemt zijn hier, \'t geen ik waer-genomen in Spanjen,en fchijnen der Turden cn Baften landen te betc-
heb , hoe weynigh \'t ook zy, te verhalen , dat byna in aller kenen, kis ook niet nieus, een woordt uyt het Griex en uyc
Britannen namen eenigh betekening van verw blijke, wel- heemfch aen een te laflbhen.-Men maekt namen,(zegtQuin-
ke, van dc wijs van fchiidercn, buyten twijftel voort-geko- rilianus) oft uyt het onze en k uythcemfch, als Biclinium,
men is. De roode verw wordt by de Britannen Coch cn Epitogium,Anticato,oftuyttweeuytheemfche woorden,als
Goch genoemt,welke in deze namen mijns oordeels overigh Epirrhedium. En deze wijs van t\'zamen-voegen is zeer gc-
is, Cogidunus, Argcntocoxus, Segonax. By de zelve wordt bruyklijk in de namen der lantfchappen: komt niet Ireland
het zwart Dü genoemt, k welk zich eenighzins vertoont in van het lerfch Erin, en k Engelfch Land, en Angleterrc uyt
Mandubrarius , Cartimandua , Togodunus , Bunduica , een Engelfch en Franfch woordt.Frankland (want zoo heb-
Cogidunus. Het wit wort Gwyn genoemt, welker naem ben onze Saxen Vrankrijk genoemt) uyt het Franfch en een
uyt-gedrukte tekenen my dunkt, dat ik zie in Venurius , en Sax; Poleland uyt het Duytfch en een Poolfch , dat by haer
Imraavenrius. Gwellw betekent by haer water-verw, cn dit een vlakte betekent; en Danmarch uyt het Deenfch , en
vertoont zich in de namen van Vellocatus, Carvillus, cn Duytfch March, k welk een lant-pael oft grens betekent ?
Suella. En Glas werdt in \'t Britanfch hemelsblaeu genoemt. Doch in zo klaer een zaek zal ik geen meer woorden ge-
k welk men in de naem des Konings Cuniglafis ziet; want bruyken. Ook behoeven wy ons over het Grieckfche by
Gildas vertaclt het een geelen, oft, als in andere voor-beel- voeghfel Tania, niet te verwonderen, wijl de H. Hierony-
dcn ftaet, een zwarte vleefch-houwer. Aure , \'t welk een mus uyt de oudfte fchrijvers, in zijn vragen over Genefts
guldc verw betekent, ziet men in Cungetorix,en Arviragus. getuygt,dat de Grieken langs alle de kuften en eylanden van
De bloey-verw worde by haer Teg genoemt, k welk in Pra- Europa, tot dit ons eylandt toe, hebben gewoont. Laet
futagus en Carattacus verfchijnt. En zoo wy geloven dat de ons, zegt hy, Varros boeken van dc outheden, en Sifin-
Britanncn de namen van dc gemengde verwen, met de ver- nius Capito,cn den Grieckfchen Phlegon, en andere geleer-
wen zelfs, van dc Romeynen genomen hebben; Want het de mannen lezen, en wy zullen zien , dat bykans al de ev-
is zeker dat zy Werith voor Viridis groen, cnMclinvoor landen, en ftranden der geheele werelt, en de an-zeefche
een honigh-verw, van de Romeynen getrokken hebben; landen, van deby-woonftige Grieken zijn ingenomen; de
20 acht ik dat niemant, als ik hoop, my hier in zal tegen welke, als boven gezeyt is , van dc bergen Aman cn Taurus,
fpreken , dat de Prafinfchc verw in Prafutagus, en Mcnin in tot deze onze Britanfche zee, alle zec-plaetfen bezeten
Adiminius, des Konings Cunobelins zoon, fchuylt. Ook hebben.

heeft Rufina een zeer geleerde Britannin, haer naem van Voorwaer, dat de Grieken acn dit ons eylandt aengclant
Rufus, datis, root, gekregen, gelijk Albanus, dc eerfte zijn, en haer gelcgentheyt en natuur onderzocht hebben,
Britanfche Martelaer, van Albus, dat is, wit. Zo iemant, zal men buyten twijffel ftellen,indicn men acnmerkt \'t gene

Athe-

N N

Atheiiieus van Philca Taurominitc (waer van terftont) ge-
fchrcven heeft, dewelke hondert en tfeftigh jaren voor de
aen-komft vanCa^far in Britannien geweeft is ,• indien wy
Viyftes Autacr,mct Griekfche letters befchreven, in ons ge-
heugen beroepen, en zoo wy aenmerken \'t geen Pytheas
Voor der Romeynen tijden , van de wijdte van Thülen cn
Britannia, gefchreven hééft. Want wie zoud aen de Grie-
ken Britannia, Thülen, de Nedcrlantfche geweftcn, cn in-
zonderheyt haer zcc-ftrandengcopenbacrt hebben, \'t zv dc
Griekfchc fchepen in de Britanfche en Duytfche zee inge-
lopen waren,cn de befchrijving des zelfs aen haer aertfchrij-
vers over-gelevcrt hadden? zoude Pytheas de fchceps-vaert
van fes dagen, aen geen zijde van Britannien , geweten heb-
ben,had niet iemant derGrieken hem \'t zelfde geopenbacrt?
wie heeftze geleert dat Scandien Bergen, en Ncrigon ,
plaetfen zijn, van waer men in Thülen overvaert? welke na-
jnen den ouden Grieken bekender fchijnen geweeft te zijn,
als aen Plinius oft iemant der Romeynen. Waer van Mela
getuyght, dat Thülen door de Griekfchc vcerzen isvcr-
maert geweeft: en Plinius zeght, het eylandt Britannia is
vermaert door dcGriekfchc en onze gcdenk-tckcncn.Door
dit middel dan zijner zoo veel Griekfchc woorden in onze
Britanfche, Franfche, en Ncdcrlandfche taelingcflopen.
Indien nu Lazarus Bayfius, en Budseus zich beroemen, dat
haer Franfen van oudts , dat is, Grickfch-lievcrs,
geweeft zijn,door bewijs van dccygenfchap van eenige wey-
nige haer woorden, de welke eenige ovcrblijffels der Griek-
fchc tael behouden ,• en niet min verheught zich Hadria-
nus lunius, om dat in de Duytfche woorden eenige Griek-
fchc oorfpronklijkhcden fchuylen ,• zoo laet dan de Britan-
nen roemen , in welker tael zoo veel namen van dc Griek-
fchc gefprotcn zijn. Nochtans gelooft Thomas Smyth,
Ridder en geheym-fchrijver van de Koningin Elizabeth,
daer by toe-gekomen te zijn, dat het overigh Europen door
den oorlogh gequelt, veel Grieken hcrwaerts,als in ccn vrye
burght, t\'zamen gevlucht zijn.

Dit is dan van dc oorfprong en naem van Britannien,
mijn oft dwaling, oft giffing, waer voor, zoo zy van de waer-
heyt vreemt zy,ik wenfch, dat dc waerheyt zelve voort qua-
me. In deze verdracyde en blinde oeffening der oudtheyt,
wort het voor eer geacht een weynigh tc miflen, cn laet ons
ondcr-tulfchen gedenken, dat die dingen , welke den on-
bedachten valfch fchencn, acn diezc lang en wel overleg-
gen , dikwijls waer fchijnen. Wil my iemant voor de richt-
ftoel der waerheydt ftellen, ik weet niet anders als dit te ant-
woorden. En ik bid al onze geleerde Britannen op \'t min-
nélijxt, dat zy al haer vlijt, verftant, wctenfchap, en zinnen,
in dit onderzoek , ccn weynigh willen hefteden j op dat dc
waerheydt, cyndlijk gevonden j alle nevelen der giffingen
door haer lieht vérdrijve.

DER BRITANNEN ZEDEN.

At voorts dc Britannen in dc ccrfté
tijden gcdacn, wat\'vorm van heer-
fching zy gehat, en na wat wetten zy
geleeft hebben j heeft de zeer vrome
cn geleerde D. Daniël Rogcrfms,
mijn bvzondcre vriendt, ons door
zijne fchriftcn belooft tc onderrich-
ten,maer wijl hy,door ccn al tc vroe-
ge doodt wcgh gerukt, niets gedaen
heeft; zoo ontfangt dit wcynigskcn van haer oude zeden,
met dc woorden der ouden zelve.

Cx(2ï. De Britannen gebruykcn ëcn kopcréh penning
oft * yzere ringen, op een zeker gewicht, in plaets van geit j
achten de haes , hen, en gans te eten ongeoorloft 3 die zy
nochtans voeden om haer vermaek cn luft. De allcrbclccft-
ftcn van deze zijn, die Kent bewonen, welk landtfchap ge-
heel aen dc zcc light, cn vcrfcheelcn niet veel van de Fran-
fchc gewoonte. Die dieper in \'t lant woonen, zacyen mcc-
ftendecl geen koorn , maer leven by vlees cn melk, cn zijn

met vellen bekleedt; en alle Britannen beftrijken zich met
geclc verw, welk daer nain \'t blaeu verandert, gevende haer
een fchriklijkcr gedaente in den oorlogh i zy hebben lang
hayr, cn \'t gantfche lichaem gefchorcn, behalven het hooft,
cn de boven fte lip. Zy hebben met haer tienen en twaclvcn
de vrouwen gemeen, en mceft de broeders met de broeders,
de vaders met de kinders, cn zoo\'er wat af komt, worden
voor dier kinderen gehouden, die dc vrouw macght zijnde ,
cerft getrout heeft. In dc veldt-flagcn zijn zy mceft gewoon
wagens tc gcbruyken, ccrft rijden zy acn alle kanten met
fchieten van pi)lcn, en verftroyen dikwijls, door \'t gcdruys
van paerdenengckrack der raden, de flagh-ordcns i enals
zy in der Ruyter-bcnden ingedrongen zijn, fprhigcn zy van
de wagens en vechten te voet 3 de wagcnaers wijken onder-
tuftchcn een weynigh uyt dc ftrijdt, en ftellen zich zoo, dat
zoo deze door dc mcnighte der vyanden gedrukt worden,
zy een gereedc wijk hebben; toonen alzoo in \'t vechten de
fticlhcyt der ruytcren,cn dc ftantvaftigheyt der voet-knech-
ten : cn brengen door dacghlijx gebruyk en oeffening, zo^
veeltcweegh, dat zy de paerden op af hellende en fteylé
plaetfen in dc volle ren op te houden, en kort tc keercn ^n
wenden, cn langs den diftel-boom te loopen,en zicKop dèn
wagen te begeven , gewoon zijn. Dikwijls wijken zy ook
mc^ voordacht, en als zy de onzen een weynigh van de legi-
oenen afgclokt hebben, fpringen van dc wagens,en vechten
met ongelijke party te voet^cn \'t gevecht der ruyteren bracht
den wijkers, en vervolgers gelijk cn even veel gevaers .Hier
toe komen zy nimmer dicht gctropt, maer dun cn ydel, cn
vochten met groöté tuflchen-ruymte, hebbende haer wach-
ten zoo geftelt, dat de eene den andere ontfingen, ende
verfche den vcrmocyden tc hulp quamen,

Strabo. Dc Britannen overtreffen dc Franfen in langte,
cn hebben min geclc hayren,doch zijn flenker van lichaem.
Tot bewijs van haer groote zy, dat wy zelf noch jongelin-
gen zijnde, te Romen gezien hebben, die zelfs een halve
voet langer waren als de langfte mannen, doch zy waren
niet vaft van voctcn,cn \'t overigh betrek des lichaems toon-
de geen fracy geftel. Van aert zijn zy dc Franfen ten deel
gelijk, ten deel eenvoudiger, cn woefter: zoo dat eenige van
haer, door onervarentheyt, geen kacs maken , fchoon zy dc
ruymte van melk hebben. Andere weten van geen planten,
en aerdt-bouwing. Onder haer zijn veel heerfchappycn.
Tot den oorlogh gcbruyken zy mcnighte van wagens, als
ook eenige Franfen. Dc boffchen zijn by haer in plaets van
fteden ; want veel boomen ter neder houwende, en een
groote kring gravende, ftellen aldaer haer hutten, en (hal-
len voor haer heeften, doch rot gebruyk van een klcyncn
tijdt.

Cxfar infgelijx. Dc Britannen noemen een ftadt, als zy
ccn bofch met grachten en wallen omringt geveftight heb-
ben j al\'waer zy gewent zijn t\'zamen te komen, om den in-
val der menfchen te ontvheden.

Diodorus Siculus. DeBritannen leven naer der ouden
wijs, gcbruyken in hare oorlogen wagens,gelijk men zeght,
dat de oude Griekfchc helden in de Trojaenfchc oorlogh
gewoon waren. Zy hebben haer huyzen van balkcn,en hout
t\'zacm-gcvoeght, leggen haer koorn in de ayrcn onder dak,
daer zy dagclijx foo veel van dorfchen, als zy voor een dagh
van nooden hebben. Zy zijn oprecht cn eenvoudigh van
zeden , veel van de arghliftighcyt onzes volx verfchillendc;
gebruykcn flechte koft en kleeren, van de Ickkcrnyen der
rijken onbewuft. Het cylandt is vol volx.

Pomponius Mela. Britannien brengt volk, cn Koningen
der volkeren voort } doch zy zijn al-te-mael rouw, cn hoe
Z;y verder van het vafte landt af zijn , hoe zy minder van an-
dere rijkdommen weten. Zijn alleen rijk in beeften cn lan-
dcryen : zy beftrijken haer lichamen met een zeker kruyt
daer men mee verwt, het zy uyt hovacrdy ofc anderzins, dat
my onbekent is. Vinden uyt luft lichtlijk oorzaek tot den
oorlogh, en beoorlogen elkander dikwijls, doch mceft door
begeerte om te hcerfchen, cn haer bezit uyt te breydcn. Zy
vechten niet alleen te paert cn te voet, maer ook op wagens
cn karren, op zijn Frans gewapent i zy nocmenze Covinos,
welker gezeyndc affcn zy gcbruyken.

Cornelius Tacitus. De Britannen zijn dc Franfen naeft

en

cii gelijk, \'t zy van wegen de kracht oft eygenfchap, door de
gebleve kracht der afkomft; \'t zy het landt zich verfchey-
deli|k uyt-ftrekt, de gefteltenis des hemels den lichamen
haer geftalte geeft. In \'t gemeen, nochtans de zelve achten-
de, is het gelooflijk dat de Franfen dit nabuurigh landt inge-
nomen hebben. Zy hebben een gelijke Gods-dienft, en het
zelve overgeloof. Haer fpraek is niet veel verfcheyden, en
iijn in aengaen van gevaren even ftout, en als zy \'er toe-ge-
komen zijn , even verfaeght in\'t afwijken; de Britannen
vertoonen nochtans meer wreedtheyts, als welke geen lan-
o-e vrede noch verzocht heeft: Want v/y hebben verftaen,
dat de Franfen ook gebloeyt hebben in den oorlogh; doch
nu heeft haer de traegheydt met de ledigheyt, neven het
verlies van haer dapperheyt en vryheydt, overvallen, \'t welk
eertijts der Britannen verwonnene toe-gevalkn is; de an-
deren blijven als de Franfen geweeft zijn. Haer meefte
macht beftaet in "t voet-volk, eenige volken vechten op
wagens, de voornaemfte mennen de wagens, die van de
onderdanen befchermt worden; eertijdtsgehoorzaemden
zy Koningen, nu worden zy door de Vorften tot t\'zamen-
rottingen getrokken j en niets is de Romeynen tegen die
machtighfte volken nutter, dan dat zy niet voor \'t gemeen
zorgen; zelden fpannen twee oft drie fteden t\'zamen, om
\'t gemeen ge vaer af te weeren; zo dat zy byzonderlijk vech-
tende , algemeenlijk overwonnen worden.

En elders. De Britannen zijn gewoon de Goden, door
de aderen der flacht-offers, raedt te vragen onder het be-
leyt der vrouwen te oorlogen, en onderfcheyden in \'t ge-
bicden geen kunne. Waer door de geleerden meenen , dat
Ariftoteles van de Britannen fpreekt, als hy zeght, dat de
ftrijdtbare volkeren, aen geen zijde van de Ceken, \'t ge-
biedt der vrouwen onder-worpen zij«.

DioNica;us, uyt het kort begrijp van Xiphilinus. De
Britannen in \'t noord-deel des eylandts , bouwen geen
landen, leven van den roof, jacht- en vruchten der boomen;
eten geen vifch , fchoon zy die overvloediglijk hebben. Zy
woonen naekt en zonder fchoenen in hutten-; hebbende
vrouwen gemeen, en brengen de kinderen t\'zamen op. By
deze heeft het gemeen volk het meefte gezach, rooven
gaern, oorlogen te wagen, hebben kleyne en fnelle paer-
den ; het voet-volk loopt zeer gefwint, en als zy ftaen, zijn
zeer ftantvaftig. Haer wapenen zijn een fchilt, en een kor-
te fpiers, aen welker onderfte deel een kopere knoop is, om
de vyan den, terwijl zyze fchudden, te vervaren. Maer ver-
dragen inzonderheydt honger, koude, en allen arbeydt;
want tot het hooft toe In een moerafch gedoken, pogen
veel dagen lang den honger uyt te ftaen : en in de boffchen
leven zy van fchorfen, en wortelen der boomen. Zy berey-
den ecn zekere foort van fpijs tot alles, en van de zelve de
groote van ecn boon genooten hebbende, plachten geen-
zins te hongeren of te dorften.

Herodianus. Zy weten van geen kleed eren , maer om-
gorden den buyk en nek met yzer, houdende dat voor een
fiefaet, en een ceken van rijkdom; gelijk de andere Barba-
_ren het gout.Zy befchilderen haer lichamen met verfcheyde
verwen, en allerhande foorten van dieren , w^aeroni zy
ook geen kleederen aen doen, om, naemlijk des Hchaems
fchildery, niet te bedekken. Het is een ftrijdbaer en moort-
dadig volk, te vreden met een fmal fchilt en een lans, en
daer-en-boven met een zwaerdt, op haerblootelichaem
afhangende; wetende gantfch van geen harnas oft helm,
achten \'t maer voor een ballaft,voor die over de moeraflchen
gaen, door welker dampen en hitte, de lucht daer alrijdt be-
fwalkt is.

Het overige, dat weynigh is, zal ik hier cn daer uyt ne-
men, en hier by-voegen. Plinius van de zwarte konft: Maer
wat zal ik zeggen , dat deze fwarte konft ook over de Oce-
aen is gekomen, en tot het ydel der natuur gevordert; Bri-
tannien voert de zelve heden met zo groote eerbiedigheyt,
dat zy fchijnt de zelfde aen de Perfen gegeven te hebben.

De zelfde. De Franfen noemen de weeg-bladeren Glas-
tum, waer mee der Britannen vrouwen en fchoon-dochters
over \'t gantfche lichaem geftreken, en op zekere hoogh-
tijden heel naekt gaen , de Morianen in verw na-bootfende.
De Britannen kennen geen lekkerer fpijs, als de Chemcro-
tes, een weynigh kleyner gevögelt als wilde ganfen; zy drae-
gen ringen aen de middelfte vinger, en meften haer landen
met Marga.

Solinus getuyght, dat zy zich met eenige tekenen be-
branden , welke Tertuüianus der Britannen brandt-merken
noemt. Het landt wordt, zeght hy, ten deele van de Bar-
baren bezeten, aen welke van kints-been af verfcheyde te-
kenen ingelijft, met haer te gelijk opwaflèn; en deze wilde
volken achten ^een ding meer in plaets van lijdtiacmheydt,
als haer lichaem met deze lijk-tekenen re laten merken.

Dio. Zy eerden dc Goddinnen Andates, dat is, de over-
winning , en Adraftes.

Casfar en Lucanus. Zy hadden fchepén , welker kielen
en boorden van licht ftof gem.aekt worden, èn het ander
t\'zamen-ftel wierdt met leêr bedekt.Solinus.De geheele tijdt
dat Zy tTcheep voeren onthielden zy zich van eeten.-zy dron-
ken een drank van garft, gelijk wy heden noch gebruyken.
Diofcorides zeght, de welke het averechts Curmi noemt,
voor Kwrw: zoo noemen de Britannen, \'t geen wy Ale noe-
men. Zy hebben met haer velen maer een vrou, gelijk Eu-
febius getuyght de PrJeparatio. Plutarchus vethaelt, dat zy
hondert, enhondert cn twintigh jaren lang leefden, om
dat de koude plaetfen , de warmte na binnen dringen.

Wat dit voor oude jaren der onmenfchlijkedwing-landcn
geweeft zijn , daer Gildas van fpreekt, is my onbekent;
\'t Zy hy die verftaet,welke zich in dat landt het gebiedt tcgeü
de Romeynen aengenomen hebben, en in die tijdt tyrannen
oft dwinglanden genoemt wierden: want hy voeght \'er dit
uyt Hieronymus by , dat Porfyrius, die razende oofterfche
hondt, verbittert tegen de kerk, ook dit \'er na zijn dwaze
en ydelc ftijl acngehecht heeft: zeggende, Britannen het
vruchtbaer landtfchap der dwinglanden. Ik zal hier ook
niet fpreken van haer oudé Godß-dienft, de welke voor-
waer geen Godts-dienft, maer een droevige verwerring van
over-geloovcn was: want als de Duyvel,zeght Gildas, de wa-
re leer door op-gehoopte duyfternis ovefftulpt had , zo was
Britannien vol Duyvelfchegruwelen , zelfs dc^Bgyptifchc
in getal overwinnende, waer van noch eenige overblijffels ,
zoo binnen als buyten de vervalle fteden , fchriklijk \'en gru-
welijk van maekfcl en gedaente te zien zijn.

Dat men voort befluyt, dat de Britannen met Hercules
in \'t fchaken van Hefione geweeft zijn , uyt deze veerzen,
als mert acht, van Cornelius Nepos, daer hy debruyloft van
Telamon cn Hefione be fchrijft :

•--- Et in aurea pocuU fuß

Invitant fefe pater is plebs mixta, Britanni,
is gantfch verdicht, en dat de dichter daer van niet Cor-
nelius Nepos, als de Duytfen willen, maer lofeph Ifcanus
oft Exonienfis geweeft is, kan ik zeer klaer en als zeker be-
wijzen, als die van on^en tweeden Hendrik, en Thomas
Aertz-biflchop van Canrelbergh gedenkt.

Oft VlyfTes door Britannien gereyft is, dc welke in Cal-
cedonia geweeft is, als het Altaer met Grieckfche letters ge-
fchreven , na\'c get aygnis van Solinus, geopenbaert heeft,
tvvijffelt Brodasus, En ik zoud veel eer oordeelen , dat het
tot Vlyftes eer, als van Vlylfes zelfs gefticht is: hoewel
men drijft, dat Vlylles Elizza, laphets neef, geweeft is.
Want het blijkt uyt de gefchichten, en wy hebben al-reê
verhaelt, dat de oude Grieken te water en te landt, verre
reyzcn aen-genomen hebben; zoo dat het ons geen wonder
dunken moet, dat men eenige naitien en gedenk-tekenen
der zelve op verfcheyde plaetfen vinc.En dikwils lijn die na-
men niet zo zeer van dc hare, als van de benoeming der hel-
den, welke by haer in gêlijke^oft meerder achting waren,dan
by de Chriftenèn de namen der Martelaers, en belijders des
geloofs. Gelijk dan veel nieuwgevondc landen, na S. lan,
S. Dominicus , S. Francifcus, en andere hcyligen genoemt
zijn; wie zal durven ontkennen, dat het eertijdts ook zo by
de Grieken gefchiet is ? En wie is onder alle de helden door
lang-duurige dwalingen der zee meer gequelt geweeft, als
Vlyfles ? Zo is het dan geen wonder,dat die veel voeren,hem
beloften gedaen hebben : en de plaetfen, daer zy aenqua-
men, door de beloofde namen, van hem genomen , gehey-
ligt hebben. Hier van komt Vlyflipo, op demontvan dc
rivier Tagus, heden Lisbona genoemt; hier van komen el-
ders de ken-tekenen van Vlyftes, Laertes, cn zijner mede-
gezellen , welke niet tot Vlyft^es, als haer ftichter, te betrek-
ken zijn ; maer men achten moet, dat van de Grieken,
vreemde landen na-vorfchende, den helden, die onder al-
len veel verzocht hadden, ter eeren op-gericht zijn.

Dat lohannes Tzetzes in verfcheyde gefchichten ge-
fchreven

R I

fchreven hcefc, dat onze Britanfche Koningen aen dien
grooten Cato,de welke met de zeden van \'t Roomfchc volk
gcoorloght heeft, om zijn deught begiftight heeft, lang al
eer dc naem Van Britannien aen de Romeynen bekent ge-
weeft is , mach hy zelf gelooven j de geleerden weten wat
beuzclachtigh een fchrijver hy iy.

Gelooft ook niet, dat de groote Alexander uyt Ooft-In-
dien tot Gades cn Britannien gekomen is, fchoon Cedre-
inis tegen alle hiftorien fchrijft: Gekomen in Aphafe, Ga-
das, Cn Britannien, bereydcnde duyzcnt vracht-fchepen.
Van de zelfde flagh is ^tgeen Trithemius uyt Hunnibaldus
verhack, dat de Koning Baftanus, de dochter van den Ko-
ning der Oreaden in \'t jact 2,84 voor Chriftus geboorte,ver-
jaren heeft, en dat hy met hulp van dén Koning der Britan-
nen Bafihnus bcoorloght heeft.

Niemaiit mcene ook, dat Hannibalin Britannien gcoor-
loght heeft, \'t geen men by Polybius in de Eclogcn des elf-
den bocx leeft: In weynigh tijdts vermeefterdc Hannibal j
door fwarc cn moeylijke wegen , Britannien. MS^ant deze
plaets is vcrvalfcht,cn voor B^erVv\'öif moet mctiB^èT^tau^g le-
zen , als ook by Dio in \'t 14 boek ftaet; want by beyde
wordt van dcBrutii in Italien gehandelt: dat de Grieken
nochtans, omtrent deze tijdt, in ons cylandt gekomen zijn,
ontken ik niet; want terwijl Athcnasus\'t fcWp van Hiero,
wiens grootte cn konftigheydt yder tot verwondering ge-
weeft is,uyt de zeer oude fchrijverMofchio befchreven heefc>
zoo verhaelt hy,dat de groote maft- van \'t zelfde tuffchcn de
geberghtcn van Britannien, van een varken-drijver gevon-
den , en van de wcrk-mccftcr Philea Tauromenitcs in Sici-
lien gevoert is. Maer ik vrees,dat de hekclers zullen achten
dat men hier B^i-^iAvtis, in plaets van B^iTjeivioi4 lezen moet,
en \'t zelfde infgelijx tot het geberghte der Brutien in Italien
betrekken.

Het fchijnt ook dat dc Britannen met dc Gimbren en
Franfen in die tochten,in Italien en Grieken vermengt zijn
geweeft. Want behalven de gemeene naem, zoo wordt in
het Britanfche oude boek der Triaden,waer in van drie zeer
groote hcyren, die uyt de Britannen verzamelt waren, ge-
dacht wort, verhaelt, dat een ^eker uythcemfch hooft-
man van hier een overgroot heyr geworven heeft, dc welke
een groot deel van Europa verwoeft hebbende, aen de
Griekfchczec (miftchien wil hy Gallaricn zeggen) geble-
ven is. Daer zijn\'er die gelooven, dat zy lichtlijk zouden
können bewijzen, dat het die Brcnnus,die by dc Griekfche
cn Latijnfche fchrijvers zeer vermaert Britanfch Koning,
geweeft is. Ik weet dit alleen, dat deze naem by de Britan-
nen noch niet verfturven is, de welke in haer tael ccn Ko-
ning Brennin noemen.

Dat de velt-hecr Britomarus onder haer,waer van Florus
en Appianus gewagen, een Britan geweeft is, overtuyght
de naem zelf, welk een groot Britoen betekent. En ick zal
dat van Strabo niet verdraeyen, de welke fchtijft, dat Bren-
nus een Praufier van afkomft geweeft is, om hem tot ccn
Britan van afkomft te maken. En \'t geen OtthoFrifingenfis
verhaelt, dat de Briones der Gimbren afkomft, zich aen de
bron -van den Dravus neder-gezet hebben, durf ik in Brito-
nes niet veranderen; fchoon de hekeiers van onze tijdt alles
durven.

Doch om eens mijn gevoelen rondt uyt te fprekenigelijk
de Romeynen, die in dat vermogen uyt-geftcken hebben ,
nocht aen Herodotus, nocht aen dc oude Grieken zijn be-
kent, ende Franfen cn ïbercn acn de oude fchrijvers lang
. zijn verborgen geweeft; zoo heb ik altijdt geacht, dat der
Britannen naem, laet van dc Grieken cn Romeynen ge-
hoort is. Want dat bocxken van dc weerelt, dat op Arifto-
teles naem om-zwcrft, cn van Britannien, Albion, en Hier-
na gcwacght, is niet van Ariftotelcs tijdt, maer veel jon-
ger , gelijk de geleerden geoordcclt hebben. Polybius die
voortrcflijke fchrijver, de welke, een mede-makker zijnde
van den grooten Scipio, omtrent 170 jaren voor Chriftus

N K t Ê R t^

geboorte ccn groot deel van Europa door-rdyft had, licëft
voorwaer van dit deel der aerde gcenzins geweten, \'r GenCi
zeght hy, zich tuflchen Tanaia cn Narbon tien noorden
ftrekt, is op dezen dagh noch onbekent, cn zy dföomcn die
daer iets van fchrijven oft fpreken. Gdijk die heden fchij-
nen tc droomcn, die wonderlijk gelooft hebben, dat Himil-
co van de Carthagineq^cn belaft, dc wcft-kuftcn van Euro-
pa te bezoeken, d^it eylandt voor veel jaren ontdekt heeft;
wijl van deze vaert niets befchreven is, als in een veers oft
twee van Feftus Avienus. En dat Britannien later bekent
is geworden, fchijnt toe-gekomen, zoo om de vêrgelcgen-
heydt van \'t eylandt, als om dat de Britannen toen, als alle
andere volken in deze wijk, noch Barbaren, cn op zich zelf
levende , geen grooten handel met andere volken hadden.
En hier in gevoelt Diometmyj aen de eerfte Grieken en
Romeynen, zeght hy, is \'t zelfs niet bekent gèwecft, dat \'er
Britannien was dc nakomelingen hebben \'t in verichil ge-
trokken, oft het een cylandt, oft vaft landt was, en van bey-
der meeningen is veel gefchreven, van die, die zelfs niet ze-
kers wiften, (als die \'t niet gezien, nocht van de inwooners
hoedanigh het was, gehoort hadden,) maer ftcunden alleen
opgiflingen, zoo veelde lédigheydt en oeifcningenyder
toc-lict. Dc eerfte der Latijnen, dat ik wCet, is Lucrct\'us ,
die van Britannien gcwagh maekt, met deze vcerzen van
\'t onderfcheyt der lucht; 1

7<lam quid Britannum calum dijferreputamus ;

Et quod in uEgypto eß, qua mundi cUudicat axis-.

En dat Lucrerius een weynighouder alsC^faris, is be-
kent : in welke tijdt ons CsêCiv zclVe Icerc, dat Div.tiacus,
Koning der Sueflioncn, en dc machtighftc van geheel
Vrankrijk, over Britannien geheerfcht heeft. Doch dit is
van dc zée-kant te verftacnj want Caefar zelve getuyght, dat
van Britannien niet als de zee-kant en die landen die tegeft
Vrankrijk liggen, acn de Franfen bekent geweeft is. Noch*
tans fchrijft Diodorus Siculus, dat Britannien géën uyt-
hcemfch gebiedt verzocht heeft j want wy hebben niet ver-
ftaen , dat haer Dionyfius, oft Hercules, oft ccnigh helt,
oft godt bcoorloght heeft; Nu heeft Csefar, die om zijn
kloeke daden een godt gemecnt is, de cetftc van allen, de
Britannen overwonnen hebbendé, haer gedwongen fchat-
ting te geven.

Vanhier zal onze toe-komftigc gefchicht-fchrijver dan
zijn begin nemen, en niet hooger heffen, zoo hy met oor-
deel zal ovcr-wegcn,\'t gene de zeer geleerde Varro verhaelt»
en ik nu tc vooren té kennen gegeven heb, dat \'er namelijk
drie onderfcheyde tijdén zijn 3 dé eerfte vän der menfchen
begin tot de 2und-vloet, orri haér onwetcnheyt a a h a o n
genoemt; de tweede van de zund-vloct tot de ccrftc Olym-
pias, te weten, tot het 518^ jaer der weerelt, dc welkc>
om dat in de zelve veel verdichte dingen verhaelt worden >
M,T ©IKON genoemt wordedc derde van de ccrftc O-
lympias tot ons, welke 1 s T o P i K o N genoemt wordt,
om dat dc dingen in dc zelve gefchiet, in ware gefchicht-
fchriftcn begrepen werdén. Nochtans ben ik geenzins on^.
bewuft, dat, hoewel de geleerde volkeren, behalven de He-
breen , niet ecrders gehoort hebben, de Britanfche ge-
fchicht-fchrijver van Galfredus drie hondert dartigh jaren
voor de eerfte Olympias, in die raeuwe en onwetende
eeuw in deze gcweften, dien hy Icugcnachrigh noemt, be-
gint. Hierom, op dat ik geen quact begin ftelle, cn \'t an-
dere zoo volgc, en wijl \'t dc plaets fchijnt te vercyfchen, cn
der navolgende vertelling het grootfte licht daer van ont-
ftaen zal, zy my gcoorloft dc gcfchiednis der Romeynen irl
Britannien, niet uyt dc fprooxkens, welke ccn beuzclacc
toe komt té fchrijvcn, cn den onérvarcncn tc gelooven;
maer uyt de onverdurvc gcdenk-tckenen der voor-lccde
oudtheydt te door-loopen j ook zal ik die den ooghft def
eer niet af-fnijden, diê dezen inhoudt wijdt-loopiger be«
trachten,.

D E

f

N N \'ï -E N.

E ROMEYNEN IN BRITANNIEN.

Ls de dapperheydt en \'t avontuur
zoo verdragen waren, oft veeleer
Godts raedt het zoo befloten had,
dat de Romeynen alle landen onder
\'t jok brengen zouden^ zo heeft Ga-
jus lulius Casfar, Vrankrijk door den
oorlogh overwonnen hebbende, en
te water en te lant meefter zijnde,
\'t oogh op den Oceaen geworpen ,
als oft de weerelt den Romeynen niet genoegh wassen heeft
in \'t vier-en-vijftighfte jaer voor Chriftus geboorte getracht
in Britannien te trekken, oft om dat in den Eranfchen oor-
logh veel hulps van daer gekomen was, oft om dat de Bri-
tannen de gevluchte Bellovacen ontfangen hadden, oft, als
Suetonius fchrijft, door hoop der Britanfche paerlen aen-
gelokt,welker groote en gewicht hy met de handt plaght te
vereyffchen, oft veel eer brandende door de begeerte van
eer , het welk wy lichtlijxt gelooven, wijl hy der Britannen
gezanten veracht heeft, de welke zijn voornemen verno-
men hebbende, tot hem gegaen zijn, en hebben belooft gij-
zelers te geven,en \'tgebodt des Roomfchen volx te gehoor-
zamen.

Maer ik zal zijn inkomft met zijn eyge woorden kortlijk
% voor-ftellen: wijlde plaetfen,havenen, en aenkomften van
Britannien, Csefar niet bekent waren, zoo zenthy C. Volu-
fenus met een lang fchip voor uyt, de welke al,wat hy in vijf
dagen kon,onderzocht hebbendé,weder gekeert is. De Bri-
tannen door de koop-luyden Cïefars voornemen vernomen
hebbende,200 hebben verfcheyde fteden hare gezanten tot
hem in Vrankrijk gezonden, de welke beloofden , en hem
«rijzelers te geven, en \'t Roomfch gebiedt te gehoorzamen.
Deze vermaent hebbende in haer voornemen te volhar-
den , heeft hy met Comius Atrebatenfis na huys gezonden,
wiens aenzico in deze landen groot was, (want de Atreba-
cen, nu te vooren uyt de Franfen gefproten, hadden zich
hier neder-geilek)om de fteden te over-reden,der Romey-
nen trouw te volgen. Maer de Britannen hebben hem, uyt
het fchip tredende,in banden geftagen.Ondertu{fchen,om-
trent 80 vracht-fchepen, om twee legioenen, en 18 andere
fchepen,om de ruy tery over te voeren,vergadert hebbende,
is hy met de derde wacht vanMorine af-gevaren,en omtrent
ce vier uren des daeghs in Britannien gekomen,acn een on-
bequame plaets om ce landen; want de zee \'er zoo door
nauwe bergen geprangt was, dat zy van de hooge plaetfen
op den oever konden met pijlen fchieceniderhalven de wint
en \'t gety verkregen hebbende, heeft zijn ankers gelicht.en
omtrent acht duyzent fchreden vport-gevaren,en zijn fche-
pen aen een effen en vlakke ftrandt gezet. Maer de Britan-
nen der Romeynen voornemen vernomen, en hareruytery
en wagens voor uyt-gezonden hebbende, beletten haer te
landen. Hier hadden de Romeynen de meefte zwarigheyt,
want de grootte der fchepen konden door de ondiepte der
••, zee niet wel vlotten, en de zoldaten moeften, door de laft
gedrongen, op onbekende plaetfen van die hooge fchepen
af fpringen, en te gelijk in de baren ftaen, en met de vyan-
den vechten. De Britannen daer tegen vochten op de be-
kendfte plaetfen met een vry lichaem op \'t droogh, oft een
weynigh in \'t water getreden. De Romeynen,hier door ver-
flagen,gebruykten haer eerftekloekmoedigheyt niet: maer
ais Ccefar geboodt, de lange fchepen van de groote af te
fcheyden, door roeyen aen te voeren, en aen der Britannen
ope zijde te ftellen, en van daer met ftingers, pijlen, en bo-
gen fchietende, zoo zijn de Britannen, en door de gedaente
der fchepen , en door \'t gedruyfch der riemen, en door de
ongewoonte van \'t oorloghs-tuygh,te rugh geweken. Toen
heeft de Arent-drigh van \'t tiende legioen de Goden aen-
geroepen, dat zy die zaek gelukken lieten 5 Meê-makkers,
zeght hy,fpringt af, wilt ghy den Arent niet aen de vyanden
gelevert hebben. Ik zal voorwaer mijn plicht aen \'t gemee-
ne beft , en den veldt-heer bewijzen. Daer mee fprong hy
voort buyten boort, en begon den Arent tegen de vyanden
aen te voeren, de andere zijn hem alle gevolght: (maer zoo

wy lulianus gelooven, 200 is Ca:far zelf de eerfte uyt het
fchip geklommen ) men vocht weér-zijds dappcrlijk; maer
de Romeynen door haer wapenen beladen, van de zee ver-
hindert , weynigh vaft ftaende, en verwert zijnde, wieiden
zeer verbaefi, tot dat Csefar de fpie-fchepen en booten mee
zoldaten vervulde , en den vermoeyden te hulp zond. Zoo
haeft de Romeynen op \'t droogh ftonden.zijn zy op de Bri-
tannen aengevallen, en hebbenze op de vlucht gedreven j
doch zy kondenze niet vervolgen, vermids de ruytery noch
niet aen landt gekomen was. De Britannen overwonnen
zijnde, hebben terftont gezanten om vrede, en met haer
Comius Atrebatenfis, die zy te vooren in de banden gezet
hadden, gezonden, en de fchult op \'t gemeene volk,en hare
onvoorzichtigheydt geleyt. Ca:far heeft het haer lichtlijk
vergeven, en geboden gijzelers te ftellen, van dewelke zy
terftont een deel gegeven, en een deel te geven belooft heb-
ben. Deze vrede was na den vierden dagh,dat hy in Britan-
nien quam, beveftight.

Op de zelfde tijdt hebben die 18 fchepen, die de ruytery
voerden,nu al in \'t gezicht van de andere zijnde,door florm
ten weften gedreven, naulijx het vafte landt van Vrankrijk
verkregen. In de zelfde nacht, de maen vol zijnde,en \'t wa-
ter wallende, zijn de fchuyten, die op ftrandt lagen, vol wa-
ter geloopen; en de vracht-fchepen, die aen anker lagen,
wierden door \'t onweder zoo geplaeght, dat zy tot varen
ganfch onbequaem waren.Hier door hebben de vorften van
Britannien, als zy verftonden dat den Romeynen nu ruyte-
ren, fchepen, en koorn ontbrak, door weer-fpalt beftooten,
haer het koorn t\'onthouden. Csfar vermoedende\'t geen
gefchiede, en gaerde dagelijx het koorn van \'t landt in \'t le-
ger , en vermaekte de fchepen met de ftof van die twaelf
fchepen, die meeft Vergaen waren. Terwijl dit gefchiede,
200 hadden de Britannen het zevende legioen, om koorn
te verzamelen, uyt-gezonden,en in \'t macyen bezigh,fchie-
lijk aen-gegrepen , 6n met de ruytery en wagens omringt.
Dit vechten te wagen,gelijk wy hier voor ook verhaelt heb-
ben, gefchiedt aldus; eerftelijk rijden zy aen alle kanten, en
werpen met pijlen; en breken dikwijls door \'t gefchrik der
paerden, en \'t geruyfch der raden,de flagh-ordens; en als zy
onder de benden der ruyters ingedrongen zijn, zoo fprin-
gen zy van de wagens, en vechten te voet. De voer-luvden
wijken onder-tuilchen een weynigh uyt \'t gevecht, en\'ftel-
len de wagens alzoo , dat, zoo zy door de menighte der
vyanden onderdrukt worden, zy een vaerdige wijk tot de
haren hebben. Alzoo betoonen zy de gezwintheydt der
paerden,en de ftantvaftigheyt van \'t voet-volk: en brengen,
door daeghlijx gebruyk en oeffening,zoo veel te weeghjdat
zy op een fteyle en verheve plaets de paerden in de volle
ren konnen ophouden, en kort keeren en wenden,en langs
dendiftel-boom loopen, en lichtlijk op den wagen fprin-
gen. C^far te rechter tijdt aen-komende, kregen de Ro-
meynen wederom moet, en de Britannen hielen ftant, de\'
welke door de hope van hun in haer oude vryheyt teher-
ftellen, midts \'t kleyn getal der Romeynen,en \\ gebrek van
koorn onder de zelve ^ hadden een groote menighte verga-
dert,die te gelijk op \'t leger der Romeynen aen vielen,doch
Cïefar heeftze voor \'t leger in een velt-ftagh ontfangen , in
de vlucht gedreven, vele verflagen, en haer wooningen wijt
en zijt verbrant. Op den zelfden dagh zijn der Britannen
gezanten tot Casfar om vrede gekomen , en hebbenze ver-
kregen , verdubbelende het getal der gijzelers, die hy na
Vrankrijk deed voeren. Den eerften dagh der even-nacht
is hy met de fchepen van Britannien gefteken,de welke be-
houden aen \'t vafle landt gekomen zijn: alwaer twee fteden
van Britannien alleen haer gijzelers zonden, de andere
hebben \'t verzuymt. Dit gedaen,heeft de Raedt,uyt Ca:fars
brieven van 20 dagen,een dank-dagh beftemt. Hoewel hy
noch voor zich , nocht voor Romen , anders als de eer van
d\'aengenome toght, verkreegh.

Het volgende jaer een groote vloot toe-geruft hebbende,
want met de voerafy-fchepen , en met die zich yder in het
byzonder tot zijn gemak uyt-gereet had, waren \'er meer als
\\ acht-

B R

-acht-hondert fchepen^en in de zelve vijf legioenen en twee
duyzent ruyteren, is daer mee uyt de Itifche haven gevaren,
en heeft zijn heyr in/t zelve deel des eylandts , als de voori-
gé zomer, gelant. En daer ter plaetfen is geen vyandt ge-
zien, want hoewel \'er te vooren een groote hoop Britannen
vergadert waren, zoo hadden zy nochtans,door de menigh-
te der fchepen verfchrikt, zich op de hooghfte plaetfen be-
geven. Hier heeft hy \'t leger op een bequame plaets geftelt,
en in \'t zelve tien benden en drie-hondert ruyters tot hoede
der fchepen\'^gelaten. Zelf \'s nachts, omtrent twaelf mijlen
voort-getogen zijnde,heeft hy de Britannen gezien,de wel-
ke tot de riviere gekomen, begonden flagh te leveren, maer
van de ruyters geftut, begaven zich in de boflTchen, een
plaets,door de natuur en konft gefterkt, verkregen hebben-
de. Doch de Romeynen, een * Schilt-pad gemaekt,en de
aerde tot haer befcherming op-geworpen hebbende , heb-
ben die plaets iagenomen, en haer uyt de bofl^chen gedre-
ven, zonder haer verder te vervolgen\', vermidts zy aldaer
haer leger moeften beveftigen.

Daeghs daer aen, zond Ca^far de zijne in drie troepen
gedeelt, om de Britannen te vervolgen, doch heeftze ter-
ftont wederom ontboden, vermidts hy door boden verftaen
had, dat zijn fchepen de voorgaende nacht door ftorm en
onweer befchadight, gebrijzelt,en geftrant waren. Hy felf,
na de fchepen gekeert zijnde, heeftze binnen tien dagen al-
te-mael op \'t ftrandt gehaelt, en in een vefting met zijn le-
ger gevoeght, en is weder gekeert van daer hy gekomen
was. Alwaer ook grooter troepen van Britannen vergadert
waren,onder\'t beleyt van Caflivellaunus of Caflibelinus,aen
den \\v eiken al de Britannen met gemeen toeftemmen, het
opperfte gebiedt des Rijx en der oorlogh hadden over-ge-
geven, welkers ruyters en wagen-krijgers, onder wegen met
de Romeynen gevochten hebben, met groot verlies van
weêr-zijden. Doch de Britannen na een weynigh tijdts,ter-
wijl de Romeynen bezigh waren met haer leger te verfter-
ken, zijn heftigh op die voor \'t leger de wacht hadden aen-
gevallen; de welke als Csfar twee benden,met de voortref-
lijkfte van twee legioenen te hulp zond, zoo zijn zy met
groote ftoutmoedigheydt dwars door de vyandt heen gefla-
gen, en gelukkighlijk by de hare gekomen, \'s Anderen
daeghs vertoonden zich de Britannen , met weynige t\'ef-
fens, op de heuvels, maer op den middagh zijn zy op drie
legioenen, en de geheele ruytery,om voeder uyt-gezonden,
aen-gevallen, doch wierden van de zelve met groot verlies
te rugh gedreven. De troepen nu die tot hulp vergadert
waren, zijn vertrokken, en noyt hebben zy naderhant met
haer volle macht tegen de Romeynen geftreden. Cxfar
leyde zijn leger aen de rivier Teems, dicht aen de grenfen
van Caflivellaunus, aen welx andere kant, en onder \'t water
de Britannen veel fcherpe palen geflagen, en groote troe-
pen geftelt hadden. Doch de Romeynen zijn door de ri-
vier, alleen \'t hooft boven water hebbende, gewaet, en zoo
op haer aen-gevallen, dat zy den oever verlatende , zich op
de vlucht begaven; niet door fchrick van een tooren-dra-
genden Olyphant, gelijk Polisnus zeght.

Caflivellaunus, nu de hoop van flagh te leveren verloo-
ren hebbende, behield vier duyzent wagens om op der Ro-
meynen tochten te pafl:en , en zoo dikwijls als haer ruyters
zich wat te vêr om te roven in het landt begaven, zon^ie
zelfde haer tegen,en belette haer verder uyt te loopen. On-
der-tuflTchen hebben zich de Trinobanten aen Caïfar over-
gegeven , verzoekende dat hy Mandubrarius (Eutropius en
Beda noemen hem uyt de verboren werken van Suetonjus,
Androgorius, onze Britannen Androgeus) van Caflivellau-
nus gewelt wilde befchermen, en hem tot haer óverfte zen-
den. Deze gebood Ca:far veertigh gijzelers te zenden, en
ftuurthaerte gelijck met Mandubrarius, koorn voor het
heyr. Na \'t voor-beelt van de Trinobanten,zoo gaven zich
de Cenimagni, Segontiaci, Ancalites, Bibroci, en Caffi ins-
gelijx aen Csfar, van de welke hy vernam, dat Caflivellau-
nus ftadt niet vêr van daer was, zijnde door boflchen, en
moeraflTchen gefterkt; de welke hy aen twee kanten aen-
vallende, zoo hebben zich de Britannen aen d\'andere zijde
daer uyt begeven, en wierden vele van de zelve in de vlucht
gegrepen en gedoodt.

Onder-tuflchen zijn vier vorften, de welke over Can-
tiumheerfchten, Cingetorix, Carvilius, Taximagulus, en
$egonax,op \'t bevel van Caflivellaunus op de fcheeps-vloot

N N

t?

der Romeynen aen-gevallen, doch wierden met ecn uytval
te rugh gedreven,en de vorft Cingetorix gevangen. Cafli-
vellaunus door zoo veel fchaden, en meeft door den afval
der fteden bewogen, zendt door Comius Atrebates zijn ge-
zanten aen C^far, om zith over te geven. Csefar voor-ge-
nomen hebbende in \'t vafte landt te over-winteren, eyfcht
gijzelers, en ftelde haer voor, hpe veel fchatting Britannien
jaerlijx aen \'t Roomfche volk betalen zoud, en verbood
Caflivellaunus,Mandubratius ende Trinobanten te befcha-
digen ; en voerde in twee tochten alzoo zijn heyr, met een
groot getal van gevangenen wederom. Dus ver C^efar van
zijn oorlogh in Britannien.Eutropius voeght \'er uyt de ver-
loore werken van Suetonius dit by :

Sc^Eva, een zoldaet van C2efar,is met vier van zijn mede-
zoldaten, met een fchuyrjen voor uyt gevaren aen een
fteen-rots, dicht by \'t eylandt,en onder-tuflchen door \'t eb-
ben der zee verlaten. Veel Britannen vielen deze weynige
Romeynen aen : de andere nochtans , die zeer zelden in
zijn gezelfchap geweeft waren,keeren na \'t fchuytjen; Sex-
va ongefchrokken blijft,en wierd van alle kanten met pijlen
overvallen,heeft zich eerft met zijn fpiets verweert,en daer
na met zijn zwaert alleen de zaek tegen velen uyt-gevoert ;
en als hy vermoeyt en gewont was, en zijn helm en fchilt
door flagen verlooren had, is met twee panfers aen Ca;fars
leger gezwommen, en heeft van den veldt-heer vergiffenis
van zijn lichtvaerdigheyd verzocht, den welken C^efar met
de eer van hopmanfchap verheven heeft.

Als Cœfâr in dit eylandt over voer, zoo is hy, als Cotas,
die toen ter tijdt de tweede plaets in \'t ieger bekleede, in
zijn Griekfche aen-tekeningen van \'t Roomfch gemeen
verhaelt, van zulk een madgheydt, en van de pracht onzer
eeuw, zoo vreemt geweeft, dat hy alleen drie huys-genoten
in zijn dienft had. Als hy Britannien door-toogh , zeght
Seneca, en de zee zijn luk niet kon bepalen, zoo heeft hy
gehoort dat zijn dochter, die met hem \'t gemeen bediende,
overleden was : maer heeft deze droef heyd zoo haeft over-
wonnen , als hy alles plaght. En als hy overwinner uyt Bri-
tannien gekeert was, zoo heeft hy een lijf-rok, met Britan-
fche paeden geborduurt, aen zijn moeder Venus in haer
kerk geheylight : en heeft eenige Britanfche gevangenen
tot den dienft der fchouw-burgh, en tapifl^ery, waer in zijn
Britanfche overwinningen gefchildert waren , beftemt; de
welke als de Britannen, die daer in uyt-gebeelt waren,
plaghten op te nemen, zoo heeft Virgilius daer van gezon-

Purpureaque intexti toüant auUa Britanni.

En de Britannen waren niet alleen hier toe, maer ook
(dat ik in \'t voorby gaen aenteken ) tor den dienft van des
Keyzcrs Ros-baer ge/chikt,als blijkt uyt een zeker oude op-
fchrifc dezes djcs, waer in van den hopman der Britanfche
Rosbaer-dragers gewaeght wordt. Van deze overwinning
van Cxfar heeft een oudt Dichter gezongen :
/^is inviäa viri reparut a claße Britannos
Vicit, é" hofliles Rheni compsfiuit undas.

Hier

toe kan ook betrokken worden, \'t geen Claudianus
van de Roomfche dapperheyt gedicht heeft :

Necßetit Oceano, remifque ingreßaprofundum,
Vincendos alio qu^fiuit in orbe Britannos.

Daer-en-boven heeft Cicero in zijn verlooren gedicht,
\'t welk hy Quadriga: noemde, C^far , om zijn Britanfche
daden, met groote eer verheven,gelijk Ferrerius Pedemon-
tanus ons over-reden wil ; want de zelve fchrijft : Ik zal Bri-
tannien met u verwen , en met mijn eygen penceel af-ma-
len. Doch naanderer oordeel, zoo heeft hy de Britannen
alleen door een gelukkigh gevecht verfchrikt, oft als Luca-
nus, die \'t geflacht der C^fars niet zeer toe-gedaen was, ge-
zongen heeft :

territa. qudsßtis oßendit ter ga Britanni s.

De deftighfte fchrijver Tacitus zeght, dat hy Britannien
aen de Romeynen alleen getoont, en niet gelevert heeft ;
Horarius, daer hy Auguftus vleyt, zeght, dat hy Britannien
zelfs niet aen-geraekt en heeft, zeggende :
Jntaßus am Britannus ut deßenderet
Sacra catenatus via.

En Propertius,

Te manet inviBus Romano Marte Britannus.

Zoo vêr is \'t \'er af,dat waer zoud zijn,\'t geen die hooffche
gefchicht-fchrijver Vellejus Patereulus gefchreven heeft.

Bri"

ssam

•S

TANN\'

Britannien is tweenlael van C^far door-reyft : daer hy \'er door \'t gerucht van eenigh groot werk, vervaeren moght,
bykans niet in is geweeft. Want vele jaren,na deze inkomft zoo heeft hy demiddel-ruymtcvan Bayen, endegebergh-
van C^ßir, is dit eylandt door hare Koningen geheerfcht, ten van Puzzol, met een brugge van drie duyzent en fes
en heeft haer eyge wetten gebruyckt. hondert fchreden t\'zamen-gevocght. Doch heeft niet an-

Auguftus fchijnt Britannien t\\\\Qt voor-bedachten raedc d.efs uyt-gerecht, als dat hy Adminiusj Cinobellins Koning
Verzuymt te hebl^en j miftchien om dat hy geraden vondt der Britannen zoon , van zijn vader vetftoten, en met een
(gelijck Tacitus zeght) het Roomfch gebiet tuflchen dc pa- kleyne hoop völx vluchtende, aen~genomen heeft j fchrij-
len te befluyten , die haer van de natuur gegeven waren , te vende hier over zeer heerlijke brieven aen den Raedt Van
weten, de Oceaen , Ifter , en Euphrates; op dat het een Romen , als oft zich het gehCelc eylandt in zijn maght bé-
Diamantifch rijk zoud zijn, (want zoo fpreekt Auguftus geven had, de brengers dikwijls beiaftcnde, dat zy met de
zelf by lulianus;) op dat het, als ccn onmatigh fchip, niet wagen tot aen de markt en het Raedt-huys zouden rijden , ,
zoud können geftiert worden,maer door haer groote verle- en de zelve niet als in de kerk van Mars, én in den vollen
gen terftont ter neder vallen, en vernictight worden,\'t welk Raedt aen de Burger-mecfters overleveren. Naderhandt na
aen groote dingen plaght toe te vallen : oft als Strabo be- den Oceaen trekkende, als oft hy in Britannien den oot-
haeght, hy heeft Britannien veracht, als hy zagh dat men logh wilde over voeren, heeft al zijn zoldaten aen ftrandt in
voor de Britannen niet behoefde te vreezen, nocht dat het flagh-orden geftelt, en is zelf in een roey-fchuyt gegaen, cn
aen de omliggende landen eenige nut oft fchadc fchcen tc ccn weynigh van landt in de zee gevaren, weder komende ,
5connen doen. Wat \'er af is, \'t is zeker dat na lulius, en de en op een hooge ftoel zittende, gebiedt den krijghs-licdcn
wapenen regen \'t Roomfchc gemeen gekeert, Britannien het teken van \'t gevecht tc geven, en de trompetten te bla-
lang vergeten geweeft is, zelfs in de vrede. Eyndlijk noch- zen, en heeft fchielijk belaft, dat zy zee-fchulpen en hoo-
tans is Auguftus van Romen vertrokken om Britannien te rentjes lezen zouden. Dezen buyt verkregen hebbende >
beoorlogen. In welke tijdt Horatius deze vcerzen aen het (midts hy die , als \'t uytfchudfel der vyanden, tot zijn zegé^
avontuur en Antianamgedicht heeft: vuuren van nooden had) heeft zijn gemoedt verheven, als

Serves iturum C^faremm ultimos oft hy den Oceaen overwonnen had, de zoldaten befchon-

Orhis Britarm0s. ken hebbende, heeft deze hoorentjes en fchulpen te Ro-

Doch als hy in Vrankrijkgekomen is,zoo hebben de Bri- men gebraght, om daer ook zijn buyt te vertoonen. En tot
tannen tot hem om vrede gezonden, en zelfs eenige Bri- een teeken van zijn overwinning heeft hy een zeer hooge
tanfche Koningskens zijn gunft, zoo door gezanten als ge- tooren op-gericht, waer uyt, als uyt een zee-baek \'s nachts,
dienftigheden verkregen hebbende, hebben haer gefchen- het vuur brande cn lichte om de loop der fchepen te ftuu-
ken in het Capitolium geheylight: en maekten byna het ren, wiens overblijffelen noch zomtijdts, met het ebben
geheele eylandt den Romeynen\'gemeen om eenige lichte der zee, op de ftrandt van Hollandt gezien worden, en
tol te nemen van de dingen , die uyt Vrankrijk cn Britan- van de bywooncrs {|et I^Up^J tt 3?ttten genoemt wordt >
nien over en weer gevoert wierden ^ en dit waren Ivoir,too- die \'er dickwijls befchreven ftecnen vinden, óp welker eene
men, hals-banden, bernfteenen, en glazc vaten, en andere deze letteren ftonden C. C. P. F. \'t welk zy, ik weet niet
diergelijke flechte koopmanfchappen meer. Dies was \'er hoe waer , vertalen, Cajus Caligula Pharum Fecit, dat is,
tot dit eylandt geen bezetting van noden: want daer wierd Cajus Caligula heeft deze back gemaekt; maer hier van
ten minften een legioen, met eenige ruytery vcreyfcht, zoo wijdtloopigcr in de Britanfche eylanden.
men die fchatting halen moeft, en dc zelve zoud flechts ge- Naderhant het binnenft van Britannien meer door in-
noeghfaem zijn,om die onkoften der bezetting goet te ma- landtfche oorlogen, en verfcheydenheydt van partyen, als
kcnj want door \'tinftellen van de fchatting zoud de tol door de wapenen der Romeynen befchadight; is na veel
nootzaeklijk moeten vermindert worden 5 en \'t zelve door verlies aen weerzijden, allenx onder der Romeynen maght
gewelt gefchiedende,zoo zouder eenigh gevaer aenhangen. gekomen. Want terwijl zy byzonderlijk vochten , zijn zy
Het volgende jaer nam Auguftus voor wederom een tocht al-gemcenlijkovenvonneni zqo tot onderling verderf eik-
in \'t eylandt te doen, alzoo men \'t verbont niet onderhield j ander overvallende, dat zy nks., als onder-drukt, gevoel-
maer de Cantabren , en andere, die in Hifpanien iets nieus den, dac het voor allen vergir.g . \'t geen yder verloor. Zöo
pooghden,hebben hem verhindert. Ook behoeft niemant vêr heeft ook de eergiedgheydt zommige gèmaekt valfch
Landinus,Servius, oft Philargyrus te gelooven, die uyt deze te worden, dat Zy over liepen, der Romeynen trouw volgh-
veerzen van Maro meenen, dat Auguftus over de Britannen den,cn alzins haer vader- landt der Romeynen heerfchappy
gezegepraeltheeft: zochten te onder-werpen. Onder deze was Bericus de

Étdu& rapta mmu diverfi ex hoße trophaa, voornaemfte, die Claudius ophitfte, dat hy Britannien, na

Bijqï4e triumphatas utroque a limregentes. lulius C^far, van niemant bezocht, en toen oproerigh om

Om die overgaef heeft Horatius dit gezongen: de niet weér-gegeve over-loopers, zoud aentaften. En hy

Coelo tonmtem credidimus lovem geboodt Aulus Plautius, toen Schout , het heyr in Britan-

Regnare :prxfens divus hahehitur nien te voeren, de welke het heyr zwaerlijk uyt Vrankrijk

Auguflm , adjeóiis Britanms gevoert heeft, midts het tbnvreden was, om dat men buy-

Imperio,gravibufque Perßs. ten de weerelt oorlogen zoud; cn hy met vertoeven veel

Tiberius, door onmatige begeerte van hcerfchen min tijdts verfleet. Doch zoo haeft als Narcifllis, van Claudius
bevangen, fchijnt door Auguftus raedt geruft te hebben : gezonden, voornam op Plautius richt-ftoel te klimmen, en
want hy heeft een boek, met Auguftus eyge handt gefchre- het heyr aen te fpreken, zoo hebben de zoldaten, door
ven, voort-gebracht; waer in de gemeene rijkdommen be- meerder onwaerdigheydt aen-gefteken, terftont haer oude
grepen wierden, als ook het getal der burgers en bontgeno- fpreuk Io Saturndia geroepen, (want by de Saturnales is
ten, bequaem de wapens te dragen, der floten, Koning-rij- \'t gewoon, dat de flaven dien heyligen dagh met haer mee-
ken,landtfchappen,tollen,fchattingen,en de by-gevoeghde fters kleeren vieren, ) en zijn Plautius terftondt gewil-
raedt om het Rijk binnen zij n palen te bedwingen, \'t Welk iigh gevolght. De troepen in drie deelen gedeelt, op dac
hem voorneemlijk zoo behaeght heeft, (als Tacitus zeght; zy, op een plaets aenkomende, van ftrant niet zouden ge-
dat hy niets in Britannien voor-genomen, nocht eenige be- weert worden, hebben, door tegen-windt te rugh gedre-
zetting gehadt heeft. Want daer Tacitus het getal der Ie- ven , in \'t overvaren veel ongemax geleden: nochtans wc-
gioénen verhaelt, en welke plaetfen zy toen befchermden, der moet grijpende, midts haer een licht van \'t ooften na
maekt hy gantfch geen gcwagh van Britannien. Nochtans \'t weften, gelijk zy voeren, geleyde, zijn zy zonder eenigh
fchijnt het dat de Britannen de vrientfchap der Romeynen belet in \'t eylandt aen-gekomen. Want dc Britannen ge-
ge-cert hebben; want als G^manicus op dien tijdt op den loovende, om \'t gene ik verhaelt heb, dat zy niet komen
Oceaen voer, zoo zijn eenige, door ftorm en onweer aen zouden, waren niet vergadert : en zoo overvallen zijnde,
dit eylandt geworpen,van de overften wederom gezonden, verftaken zich in de höflichen en moeraffchen,op hoop van
Het is kenlijk genocgh, dat Cajus Caligula in zijn ge- de Romeynen, door vertoeven, verdrietigh te maken, op
moedt beflooten had , in dit eylandt te vallen, had hy niet dat zy onverrichter zaken zouden gedwongen zijn te ver-
licht van aert,en veranderlijk in berouw,en zijn groot voor- trekken, als lulius Cxfar gebeurt was. Derhalven heeft
nemen tegen de Duytfchen niet te vergeefs geweeft. Want Plautius in haer na te vorfchen veel moeyte gehadt, na dat
op dat hy Britannien en Duytflandt, welke hy dreyghde, hyze gevonden had, (want zy waren niet vry, maer ftonden

onder

ff

B R

onder verfeheyde Konifigen) overwon hy eerft Catarata-
cus , en daer naTogodumnus , zonen van Cunobellinus;
want deze na haers vaders doodt vluchtende, zoo heeft hy
een deel der Bodunnen, onderdanen der Catuellanen , in
zijn befcherming genomen s en aldaer bezetting gelaten
hebbende, is na een rivier getrokken , de welke, om dat de
Britannen meenden, dat de Romeynen niet zonder brugh
zouden over komen, zoo hadden zy haer leger aen d\'ande-
re kant te gerufter neder geftagen. Derhalven heeft Plau-
tius haer de Duytfen, zelfs de fnelfte rivieren gewapent
over te fwemmen gewoon , op-gezonden. Deze den on-
verdachten vyant aenvallende,heeft niet een man gequetft,
maer de paerden, die de wagens trokken , alleen verwon-
dende en verdrijvende, vermoghten de opzitters niet te be-
ftaen. Toen heeft hy haer Flavius Vefpafianus (die namaels
het hooghfte gebiedt gekregen heeft) met zijn broeder den
gezant Fabinus toe-gezonden , de welke infgelijx de rivier
over komende, veel Barbaren onverziens gedoodt hebben.
Nochtans hebben zich de overige niet op de vlucht bege-
ven, maer\'s anderen daeghs een ftagh van onzekere over-
winning gewaeght, tot dat C. Sidius Geta, na dat hy in der
vyanden maght gekomen was,haer zoo overwonnen heeft,
dat hem dieshalven de zege-eeren,hoevvel hy geen Burger-
meefter geweeft was, gegeven zijn. Van daer hebben zich
de Barbaren na de riviere de Teems, daer zy zich in de O-
ceaen ontlaedt, en door des zelfs vloedt over loopt, bege-
ven, en zijn de zelve lichtlijk over gekomen, de drooge en
bequame plaetfen kennende, de Romeynen haer vervol-
gende, waren in groot gevaer j als de Duytfen terftont we-
der over zwommen, en eenige, op een hooger plaets , over
een brug gekomen waren, zoo hebben zy,van de Barbaren
bezet, de zelve met menighte ter neder geftagen, en zom-
mige, haer wat te onbedacht vervolgende, zijn in ongang-
bare moeraftchen gevallen, en hebben vele van de haren
verboren. Om deze oorzaken, en om dat de Britannen,
om de doot van Togodumnus j niet alleen niet nalieten,
maer te bitterlijker, om zijn doot te wreken, den oorlogh
bereydeden,zoo heeft Plautius,hier door bevreeft,haer niet
verder vervolght,maer wacht over \'t geen hy verkregen had,
geftelt hebbende, heeft Claudius ontboden, \'t welk hem te
doen geboden was, Zoo \'er iet geweldighs voorviel; tot
welke tocht veel dingen bereyt, en veel Oliphanten verga-
dert waren. Claud!us,de tijding ontfangen hebbende,heeft
de dingen der ftadt, als ook de zoldaten, aen Vitellius zijn
mede-makker (den welken hy, even als zich zelf, het Bur-
ger-meefterfchap voor zes maenden gegeven hadjbevolenj
en van Romen tot de haven Oftia, en van daer te water na
Marfeylle trekkende, en zijn voordere reys, zoo te landt als
te water afleggende, is aen den Oceaen gekomen,en voort
tot in Britannien over gevaren, by de troepen die hem by
de Teems verwachteden : de zelve tot zich genomen, en
over de rivier getrokken, heeft den Barbaren, die op zijn
komfte vergadert waren, ftagh gelevert, de zege behouden,
en Camalodunum, Cunobelins Koninglijke ftadt, ingeno-
men , en veel anderen daer na met gewelt tot overgaef ge-
dwongen. Hier over wierd hy tot verfcheyde mael Impera-
tor oft Keyzer genoemt, en dat tegens der Romeynen ge-
woonte , want niet meer als eens moght men van een oor-
logh dien naem aennemen. Voorts nam Claudius den Bri-
tannen haer wapenen, en belafte Plaurius de zelve tc heer-
fchen, en dc overige t\'onder brengen, zelfs is hy na Romen
getrokken, zijn zwagers Pompejus cn Silanus^mct de bood-
fchap der zege voor uyt zendende. Dus ver Dio. Doch
Suetonius verhaelt,dat hy dit deel des eylandts zonder eeni-
ge ftagh oft bloedt onder zijn gewelt gekregen heeft, en dat
hy zelf omtrent zcftien dagen in Britannien gebleven is. In
welke tijdt hy de voortrefiijkfte der Britannen van de ver-
beurte hacrer goederen bevrijt heeft,voor welke weldaet zy
zijnkerkgc-eert, en hem als een Godt aen-gebeden heb-
ben. En is in de zefte macnt na zijn vertrek wederom na
Romen vertrokken.

De overwinning van dit kleyne deel van Britannien
wierd by den Raedt zoo hoogh geacht, dat zy daer over aen
Claudius jaerlijkfchefpeelen, zege-boogen, zoo te Romen
als te Bolognien, en treftijke zege-tekenen beftemt heeft ;
tot wclx befchouwing ook den overften der vcrwonnc lant-
fchappen , en eenige ballingen toegelaten was in de ftadt te
komen. Men hechte een fcheeps-kroon op de top van hec

N N I E N,

Palleys, als een teeken van de overwinning der Britanfche

zee; en de overwonne landfchappen braghten goude kroo-
nen. Het gehairde Vrankrijk een van s> ponden, het her-
waerts Spanjen een van 7 ponden, Hy klom op zijn knyen
langs de trappen op het Capitolium, zijn fchoon-zoonen
hem weér-zijds op-Uchtcndc.Hy is eer met een groot huys,
als fchip, al ovcrwinnende,in de Adriatifchc zee getrokken.
Zijner huys-vrouw Meftalina , wierd de eerfte plaets in de
vergadering, en dat fy met een Rosbaer daer gedragen zoud
worden, van den Raedt toegeftaen. Daer na heeft hy zege-
fpelen uyt-gegeven, daer toe de macht des Biirger-meefters
verkregen hebbende. Dezefpcelen zijn op twcetooneelen
tc gelijk vertoont, cn zelf dikwijls van de fchou- plaetfen
uyt-gaendc,zoo hebben andere de zelve verzorght. Hy be-
loofde zoo veel paerde-ft rijden , als die dagen toe lieten,
nochtans zijn \'er geen meer als tien geweeft , want onder
\'t loopcn der paerden wierden \'er beeren gedoot; de worfte-
lers kampten, en eenige jongens uyt Afien ontboden, dan-
ften de Pyrrica. Hy heeft aen Valerius Afiaticus , lulius Si-
lanus, Sidius Geta ,\'en andere, om deze verwinning, veel
zege-fierfelen vereert. Licinius Craffus liet hy hem in zijn
zege,op een gezadelt,betapijt,cn met palm behangen paert,
volgen: hy fchonk aen Poiidius Spado een zuyvere lans,aen
C. Gavius ketenen, ringen, paerts-tuygen , en een gouden
kroon; als in een oude marmor-fteen tot Turin te zien is.

Ondertuffchen heeft Aulus Plautius het overfchotvan
den oorlogh zoo gelukkighlijk vervolghr, zoo dat hem
Claudius een blijde inkomft ingeftelc heeft, en ging hem,
in de ftadt komende, te gemoet, en acn zijn linker-zijde
gaende, leydc hem na en van \'t Capitolium. En Vefpafia- .
nus (aen wien het noodt-lot al ze het toekomende gebiedt
getoont had, van Claudius tot een meê-gezel in dc Britan-
fche oorlogh gen©mcn was) heeft ten deel, onder \'t belcydt
van Claudius, en ten deel van Plautius, dertigh mael met
den vyandt gevochten, twee machrige volkeren, over de
twinrigh fteden, cn het eylandt van Wicht onder zijn ge-
hoorzaemheydt gebraght. Waer voor hy veel zcge-fierfe-
len , cn in weynigh rijdts twee-mael het Priefterfchap, en
dacr-en-boven het Burgcr-meefterfchap,\'t welk hy de twee
laetfte maenden van het jaer bediende,verkregen heeft. Ti-
tus heeft hier ook onder zijn vader het Schuthcers ampt be-
dient , en door zijn groot vernuft, cn kloekmocdigheydt,
(want hy heeft zijn belegerden vader kloeklijk ontzet) als
ook niet min door\'t gerucht van zijn zedigheydt, en me-
nighte van wapen-beelden, cn eer-namen door gantfch
Duytflandt en Britannien uyt-geftceken. \'t Geen voorts in
Britannien voor-gevallen is, tot de laetfte rijden van Domi-
tianus, zal Tacitus, die \'t beft kan, met zijn eygen woorden
verhalen: Dc zaken in Britannien vcrwerc zijndc,door dien
de vyanden op de landen der bontgenoten verfprcyt lagen,
ontfingen de * voor-fchout P. Oftorius; de vyanden waren * propr^-^
zoo veel te geweldiger, vermidts zy meenden,dat de nieuwe tor.
ovcrftc met een onkundigh hcyr-leger, en in \'t begin van de
winter haer gemoeten zoud. Hy wel wetende,dat de eerfte
uytkomftenfchrikoftonverzaeghtheydt baren, leydt ter-
ftont zijn troepen tegen haer acn 3 doodende die hem tegeti
ftronden, en de verftroydcn vervolght, op dat zy niet weder
verzamelden, en hy geenfchadclijke cntroulooze vrede den
Hertogh , en geen ruft den zoldaet toeliet, neemt voor den
verdachten de wapenen tc ontnemen,cn de van \'t leger om-
ringde Antona en Sabrina te bedwingen, \'t Welk de Icencn
eerft geweygert hebben, zijnde een machtigh, en door gee-
nige veldt-flagen verzwakt volk, om dat zy zich willigh in
ons verbont begeven hadden. Deze dan aenftichters zijnde,
hebben de omliggende volkeren, een plaets, rondom met
aerde omgraven, en in \'t inkomen heel naeu,op dat de ruy-
tery daer niet zoud in kómen, tot den ftrijdt verkooren. De
ovcrftc der Romeynen , hoewel hy zonder de macht van
zijn legioenen dc bontgenoten benden aenleyde, vangt aen
deze fterkte door te breken, en de benden verdeelt hebben-
de, brengt ook de ruyter-benden acn de veftingen. Daer
op het teken gegeven zijnde, breken door den wal, en ver-
werten haer, door haer eygen wagens verlet zijnde. En zy,
door haer geweeten van weér-fpan, en van bezette vlucht-
plaetfcn overtuyght fijnde, hebben veel treftijke daden uyt-
gericht. In welke ftrijdt des overften zoon, M. Oftorius, de
eer van een behouden burger verkreegh.
Voorts degene, die tuflchen den oorlogh en vrede in

F twijffel

Jl

T Ä N N

\'twijffei hingen , door der Icenen neêr-laegh geftilt, wierdt
liet leger tegen de Cangen gevoert, het landt door-gaens
verwoeftende en berovende,-durfden de vyanden geen flagh
bieden,oft zoo zy uyt haer fchuyl-hekken onze troep zoch-
ten tc befpringen, zoo wierd haer bedrogh geftraft. Men
was alreê niet vêr van de zee, die zich na \'t eylandt van Hi-
bernia ftrekt, als de tweedracht by de Bnganten ontftaen,
den veldt-heer te rugh trokken, vaft beftemt hebbende,niets
nieuws by der handt te nemen, al eer hy \'t voorige in ver-
zekering had. En eenige weynige Brigantcn, die de wape-
nen genomen hadden, gedoot hebbende, zoo heeft hy door
gegeve vergifnis de overige geftilt. Het volk der Siluren
wierd nocht door hardigheydt, nocht door zaftigheydt ver-
andert, maer oeft^nden zoo den oorlogh, dat het zelfs, door
\'t leger van onze legioenen, te dwingen was. Om daer ge-
reder toe te komen, zoo wierd door een fterke troep van ou-
de zoldaten , de ^ Nieuw-ftadt Camalodunum op de over-
wonne landen gefticht, tot hulp tegen de weêr-fpannigen,
cn om de bondtgenooten de plicht der wetten te onder-
wijzen. Eenige feden zijn, na der Romeynen oude ge-
woonte , den Koning Cogidunus gegeven, op dat fy werk-
tuygen van dienftbaerheydt en Koningen hadden.

Van daer ging men tegen de Siluren,de welke boven haer
eyge wreedtheydt op dc macht van Caradacus fteunden,
den welken veel voor-en tegen-fpoedt verheven had, zoo
dat hy bóven alle andere Koningen van Britannien uyt-
ftak. Maer zoo door arghl!ftigheydt,als bedrogh der plaet-
fen meerder, en in getal van zoldaten mihder, draeght den
oorlogh over tegens dcOrdovicen, enonderftut met die
onze vrede vreefden, verzoekt het uyterfte geval; nemende
een plaets tot de flagh, daer \'t aenkomen, afwijken en alles
voor ons onbequacm, en den zijnen ten beften was. Toen
heeft hy zich in de hooge bergen begeven, en de wegh,
daer men gemaklijk aen komen kon, met fteenen, even als
een wal, toegeftopt. En hier voorby ftroomde een rivier
van onzekere diepte, en voor de veftingen ftonden de troe-
pen der volkeren. Hier toe gingen de overften des voix
rondom,vermaendcn,beveftighden de gemoederen,met de
vrees te verminderen, en de hoop te ontfteken, en met an-
dere oorloghs aenhitfmgen. Maer Caraélacus hier cn daer
vliegende, betuyghde, dat die dagh, die flagh foude het be-
gin zijn oft van herkrege vryheydt, oft van eeuwige flaver-
iiy : en noemde de namen der voor-ouderen,die den opper-
bevelhebber Ca;far verdreven hadden; door wekker dap-
perheyt fy van bijlenen fchattingen bevrijt, haer \'er vrou-
wen en kinderen lichamen ongefchent hielden. Dit en
diergelijk feggende, hebben hem het volk toe-gekreten, en
door de Godts-dienft haers landts verbonden, noch voor
pijlen, noch voor wonden te wijken. Die wakkerheyt ver-
baefde den Roomfchen veldt-heer; infgelijx vervaerde hem
de voor-geworpe rivier, het bygevoeghde bolwerk, over-
hangende toppen der bergen, en alles afgrijflijk, en vol van
voor-vechters. Maer de foldaet begeerde den ftrijdt, riep
dat alles door kracht te verwinnen was, en de^overften en
hop-lieden \'t felfde feggende,verftijfden den yver des heyrs.
Toen heeft Oftorius, verfpiet hebbende waer\'tondoor-
gangbaer, en waer \'t doorkomelijk was, de vergramde fol-
daten aengeleyt,en lichtlijk over de rivier gevoert. Als men
tot het bolwerk quam, terwijl men met werp-pijlen ftreed,
zijn op ons veel wondenen fommige doodt-flagen gefpro-
ten. Namaels een fchilt-pad gemaekt hebbende, zoo wier-
den de ruyge en ongefchikte fteen-hoopen om vêr gewor-
pen, en van naby gelijklijk gevochten , tot dat de Barbaren
op de toppen der bergen weken. Maer ook daer heeft de
iichtenfwaer gewapende foldaet, die met pijlen aenfprin-
gende , defe met een gefloten tret, tegen de beroerde troe-
pen der Britannen ingedrongen, de welke geen dexels van
pantfers oft helmen hadden; en zoo zy de helpers weêr-
ftonden , zoo wierden zy door de fwaerden en pijlen der le-
gioen-knechten , cn keerden zy fleh na deze, zoo wierden
zy door de houwers en fpietfen der helpers verflagen. Die
overwinning is zeer treflijk geweeft , en de huys-vrou en
dochter van Caradacus gevangen zijnde, zoo hebben zijn
broeders zich ook overgegeven. Hy zelf, gelijk de tegen-
fpoet meeft onzeker is,als hy zich verliet op dc trouheyt van
Cartifmandua, Koningin der Brigantcn, tot welke hy zich
begeven had, is gebonden en den verwinners gelevert, in
\'t negende jacr na dat de oorlogh in Britannien begonnen
was. Waer van zijn faem buyten dc eylanden gevoert, cn
door de naefte Provinciën verfpreyt, ook door Italien ge-
.viert wierd, en men begeerde te zien, wichy was , die onze
mogentheden zoo veel jaren veracht had. Zelfs te Romen
was Caradacus naem niet onaengezien.En de Keyfer heeft,
terwijl hyzijn eyge eer verhafte , den verwonnen verheer-
lijkt. Want het volk is als tot een heerlijk fchou-fpel ge-
roepen. De lijf benden des veldt-heers ftonden in de wa-
pens op het veldt, welk voor \'t leger light. Toen zy door de
voort-gaende Kaninglijke onderzaten, de behangfelsder
paerden en de hals-banden, en wat hy door uytlandtfche
oorlogen verkregen had, over-gebracht, en terftont daer na
wierden zijn broeders, huys-vrou, en dochter , en eyndlijk
hy zelf vertoont, de gebeden van de anderen waren onaer-
tigh door de vrees. Maer, Caradacus noch door een neêr-
geflagen gelaet, noch door woorden gena verzoekende, als
hy voorde richt-ftoel ftond, iprak aldus :

Indien de matiging van voorfpoed zoo groot geweeft
waer, als my de edelheydt en \'t avontuur geweeft is, ik zoud
veel eer als een vricndt, dan als een gevangen in deze ftadt
gekomen hebben. Noch gliy zoud \'t u niet ontwaerdight
hebben in een vreê-verbont aengenomen te hebben,die uyt
treflijke voor-ouders gefproten,evcn vele volkeren heerfch-
te. Mijn tegenwoordigh lot, gelijk \'t voor my ongefchikt
is, zoo is \'t grootfch voor u: \'k heb paerden , mannen, wa-
pens, en fchatten gehadt; wat wonder, zoo ikze onwilligh
verlooren heb ? want zoo ghy over alle wilt heerfchen, zoo
volght dat zy alle de flaverny op nemen. Indien ick my
terftont overgelevert had, zoo was noch mijn avontuur,
noch u hecrlijkhcydt vermaert,en mijn ftraf was mijner ver-
geting gevolght. Maer zoo ghy my leven laet, zoo zal ick
een eeuwigh voorbeeldt van u zachtmoedigheydt zijn.

Daer op heeft de Keyfer hem, zijn vrou en broeders vêr-
lof gegeven. En zy van banden geflaekt, hebben ook A-
grippa, die zich niet vêr op een ander ftoel vertoonde, met
de zelfde lof-tuytingen en eeren-trappen vereert, \'t Was
voorwaer nieu, en den zeden der ouden ongewoon , dat een
vrou overfte was over de Roomfche Vanen. Zy droegh
zich zelfs als gezellinne van \'t Rijck, van haer voor-ouders
verkregen; de t\'zaem-geroepe Vaders hebben namaels veel
en voortreflijke dingen , over de gevangnis van Caradacus,
geredenkavelt: en is dat zelve niet min voortreflijk geweeft,
dan ais F. Scipio Siphax: L. Paulus Perfes, en eenige andc-
re,wie \'t ook geweeft zijn,verwonne Koningen aen \'tRoom-
fche volck getoont hebben. De uytmuntentheden der zege
wierden Oftorius toe-gerekent.

Deze overwinningen op de Britannen, hebben de fchrij-
vers onder de treflijkfte gedenk-tekenen, en getuyghnifl^en
der Roomfche dapperheyt geacht. Waer van Seneca zeght,
Claudius kon de eerfte roemen de Britannen overwonnen
te hebben, want ïulius Ca;far hadze den Romeynen flechts
getoont. En elders van den zelfden:
///(? BritamiGS
Vitra noti
Littora ponti ^
Et caeruleos \'
Smta Brisantes
T>are Romuleis
Colla Cathenis
lujßt, ^ ipfum
lioua Romana
Jura fecuris
Tremore Oceanum.
En Seneca, de Dichter der Treur-fpelen, heeft in Odavia
aldus van Claudius gezongen :
Cuique Britanni
Ttrga dedere, ducibus noflris
K^inte ignoti, jurifque fui.
En op de zelfde plaets, dat hy de Teems over-gevaren was:
En qui orA Tamißs primus pofuit jugnm.
Ignota tantis claßbuj texit freta
Int er que gent es barbar as tutus fuit,
Et fdva maria, conjugis fcelere occidit.
Zoo fpreekt ook iEgcfippus van Claudius, Britannien is
getuyge , zijnde buyten de weerelt gelegen, door der Ro-
meynen kloekheydt tot de weereldt gebracht, die de voor-
Icede eeuw niet gekent heeft, heeft der Romeynen over-
winning geleert, en die dienen zelfs als flaven, die niet

wiften

B R I T A

wiften wat flaverny was, zijnde alleen voor fîch gebooren,
en altijdt voor zich zeiven vry, die van hooger macht, door
de tuffchenfpoelende zee, afgefcheydcn, niet konden vree-
zen , die zy niet kenden, \'t Is dan meer tot dc Britanncn
over-gevarén , als de zelve overwonnen te hebben. En el-
ders, hy had ook Britannien, noch tulTchen de wateren
fchuylende, door de wapenen voor\'tRoomfche Rijk ver-
kregen , door welx overwinning Romen rijker in fchattcn ,
Claudius beradener, en Nero gelukkiger geacht wierden.
En op een andere plaets, welke zeer waerdigh is hier by ge-
ftelt te worden i De naem der Romeynen hebben ook de
hooft-ftoffen aengenomen, welke ook de weerelt zich aen-
genomen heeft, die door \'t Roomfche Rijk bepaelt en be-
ïloten wordt : en eyndlijk van \'t raceftedeel de Roomfche
weerelt genoemc word. Want zoo wy de waerheydt onder-
zoeken , het aerdtrijk zelve is onder \'t gebiedt der Romey-
nen, waer op de Roomfche dapperheydt voortgegaen zijn-
de, tot over dc Oceaen zich een andere weerelt gezocht, en
in Britannien, van de grenzen der aerde afgefcheyden, zich
een nieuw bezit gevonden heeft. Eyndlijk dien \'t recht niet
alleen der ftadt Romen, maer byna van de menfchlijke ver-
keering zelfs gcweygert wordt, worden daer heen gefchikt
om aldaer te woonen, als uyt de weerelt gebannen. De O-
ceaen is uyt zijn palen geweken, de Romeyn weet zijn
binnenfte heymelijkheden voort te halen. Zoo zeght ook
lofephus, in de perfoon van Titus, tot de loden, waer is een
grooter muur en hinder-pael, als de Oceaen ? waer meê de
Britannen omringt zijnde, nochtans de wapenen der Ro-
meynen aenbidden.

De zeer edele lofephus Scaliger verhatlt daer boven in
zijn Caraleden dc veerzen van een zeer geleert,doch onbe-
kent Dichter over deze zaek, de welke , wijl zy niet door-
gaens voor-komen,zoo zal \'t my niet verdrieten die hier aen
te hechten, want zy zijn van eeniger waerde. En de zeer
geleerde jong-man I. Obfop^eus Duytfcher, heeft my uyt
zeer oude fchriften onlangs geleert, dat eenige Epigramma-
ta oft Quikken en daerom te onderfcheyden waren :

Aufoniis nunquam tellus vioUta triumfhis >
lää tuo, Cafar,fulmineprecuhuit.

O ce anufque tuas ultrafe * rejficit aras y
^mfinis mundo eß, ^ non erit imperiù-^

Vicia frius nullt, jamjam ffeBata triumfho,
lllibata tuosgensjacet in titulos.

Fabula vifa diu, medio(^ue recondita ponto
Libera njiciori j&m modo colla de dit.

Euphrates Ortus, Rhenus * incluferit ar£iös ^
oceanos medium -vemt in imperium.

Libera non hofiem, nonpaffa Britannia Regem >
Mternumnoflro proculorbe jacet.

Fœlix ad\'uerßs, & forte oppreffa fecunda,
Communis nobis, értibi, C^Jar, erii.

\' Vltima cingebat Tibris tua, Romule, regfta s
Hic tibi finis erat, religiofe ISluma.

Et tua. Dive, tuum facratapotentia cœlo
Extremum citra conflit it Oceanum.

At nunc Oceanus geminos inter luit orbes.
Pars ejî imperii, terminus ante fuit.

Marspater, ér noflr<zgemis tutela ^irine^
Et magno poßtus Ca far ut er que Polo,

Cernitis ignotes Latiâ fub lege Britannos,
Sol citra noftrum fleäitur imperium.

rltima cefferunt adoperto claußra Profundo.
Et jam Romano * cingimur Oceano.

Opfonis frußra rapidum Germania Rhenum,
Euphrates prodefi nil tibi, Parthe fugax.

Oceanus jam terga dedit, nec pervius ullit
Cdfareos fafces,ir/iperium(iue tulit.

jlU proculnoflro femota, exclufaquecœlo ,
Alluitur noflra vicia Britannis aqua,

* Semota, & vaßo disjuncîa Britannia ponto ,
Cinciaque inaccefßs h or rida litt crib us :

^m pat^r invi^iis Nereus -vallaverat undis >
^UAm falUx aßu circuit Oceanus.

BrumalmfirtiW^ fagam : qua frugida fem^er

N.

Pr^fulget ßellis tmccUuis.

Confpeciuquetuo deviSia Brit an nia, C^ßr ,
Subdidit inßeto colla premenda juqo.

Afpice, confundit populos impervia tellus,

Conjun Bum eß, quod adhuc orbis, ér orbis erat.

Nu gaet Tacitus aldus voort: om deze tijdt de voorfpoc«
dige zaken van Oftorius ontwijffelachtigh zijnde, \'t zy dat,
midts, Caradacus verdreven, men gelijk als uyt-geoorloght
had, de krijgh by de Romeynen min betracht wierd, \'t zy
de vyanden,door erbarming van zoo groot een Koning,bit-
terlijkertotwraek ontfteken zijn^ zy omringen den over-
ften van \'t leger, en de Benden der legioenen, welke by de
Siluren gelaten waren om de fcherm plaetfen op te bou-
wen. En zoo zy niet hacftlijk door de naelle wijken en ka-
fteelen ontzet geweeft waren, de hoopen zouden geheel
verflagen geweeft zijn. Nochtans bleven \'er de hoofcman
en tachtentigh hop-lieden, en yder rot dat vaerdighft was.
Nietlangdacr nae verdreven zy onze voeragiers, en zelf
de Benden, die hun te hulp gezonden wierden. Toen heeft
Oftorius ervare Benden uyt-geftelt, waer door hy echter
geen vlucht geftut had , hadden de Legioenen geen flagli
aengenomen. Door der zelve fterkte de ftrijdt even gelijk
zijnde, is eyndlijk voor ons beter geweeft. De vyanden zijn
mctkleyne fchade gevlucht, midts de dagh onder ging.
Hier uyt fprooten dikwijlige fchermutfelen, en dikwijls in
manier van moorden: in boffchen, in moeraffchen, na dat
yder \'t lot oft dapperheydt lichtvaerdighlijk voor-zien was :
om gramfchap, om roof 5 met bevel, en zomtijdcs buyten
weetenderveldt-heeren, en voorneemlijk door dc hard-
nekkigheydt der Siluren , dewelke het gemeen zeggen des
Roomfchen veldt-hecrs geweidigh aenhitfte. Gelijk eer-
tijdts de Sugambren uyt-geroeyt, en in Vrankrijk overge-
voert waren, dat men alzoo de nacm der Siluren t\'eenemael
verdelgen moeft. Dies hebben zy twee hulp-benden, door
de gierigheydt der overften onvoorfichtelijk rovende , on-
der fchept én gevangen:en hebben door \'t fchenken van den
roof en de gevangenen , ook de andere volkeren tot den af-
val getrokken , wijl Oftorius , door bekommeringen afge-
mat, het leven verlaten heeft, de vyanden verblijt zijnde, als
zijnde een veldt-heer die niet te verachten was ^ en waer
door, indien niet de ftrijdt, gewiflijk de oorlogh afgenomen
was.

Maer de Keyfer, de dopdt des ftadthouders vernomen
hebbende, op dat het landt niet zondec heerfcher was,heeft ji^jitus
A. Didius in zijn plaets geftelt. De zelve is haeftlijk over- Prms-rnrn
gevoert, maer heeft nochjtans de zaken niet volkomen ge- wor-
vonden, door een ongelukkige ftrijdt van\'t legioen, w^qï fibom,
vanManlius Valens overfte was. En is\'t gerucht van die
zaek by de vyanden vermeerdert, om den aen-komenden
veldt-heer te Vcrfchrikken: en hy zelf vermeerderde her ge-
hoorde, op dat hem groorer lof zoo hyze Rilde, oft, zoo zy
volhardcden, rechtvaerdiger verlof gegeven wierd. Die
fchade hadden de Siluren ook aengebraght, en waren wijdts
en zijds verfpreyt, tot dat zy door Didius aenval verdreven
wierden.

Omtrent deze tijdt is Claudius gefturven, en Nero hem
na-gevolght, die gantfchli)k niets in krijghs-zaken durfde
beftaen, en dachte \'t leger uyt Britannien te vervoeren, en
heeft het niet als door fchaemte, midts hy moght fchijnen
Claudius eer tcverminderen, nagelaten. Na Cara£tacus
gevangnis, had ook Venutius, üytnemend in krijghs-kun-
de, gefprooten uyt dc ftadt der * luganten, en lang trou, en * ji^ g^jL
van de Roomfche wapenen befchcrmt zijnde, als hy de Ko- Bn^atteL
ningin Cartifmandua getrout had, tegen ons zich vyandt
getoont,midts \'er fchielijk twift en na oorlogh ontftaen was.
Doch cerftlijk wierd flechts onder hun gcftreden, en Car-
tifmandua heeft door looze lagen, de broeder ennaeftc
bloedt-vriendenvan Venutius gevangen gekregen. Hier
door de vyanden opgehitft zijnde, en dc fchande hun prik-
kelende, op dat zy niet onder \'t gebiedt van een wijf zouden
gebraght worden , zoo is een kloeken en in wapens uyt-ge-
Icze jongmanfchap in haer Rijk gevallen : \'c welk by ons
voor-zien was, cn hebben haer eenige benden te hulp ge-
zonden, die aldaer met een twijffelachtigh begin, doch blij-
der eynd, gevochten hebben; en met diergelijke uyt-komft
is \'er gevochten van \'t legioen, daer Cefius Nafica overfte
van was. Want Didius, laftigh door den ouderdom en over-
vloede van eeren-ampten, hield het voor genoegh door die-

naers

ffiaers te handeleo/cn de vyanden tcwecren. Want \'tgeen
van zijn voor-zaten verkregen was, héefic hy behouden,zeer
weynige kafteelen vérder gévordétt hebbende, waer door
\'t gerucht van een vermeerdert ampt gezocht wierd. Deze
dingen,hoewel zy van twee voor-fchouten Oftorius cn Di-
dius door vele jaren gefchiet zijn, heb ik t\'zamen-gcvoéght,
om dat zy verdeelt zijnde, lichtlijk moghten vergeten, eh
nier zoo wel onthouden worden.

Na Didius Avitus is Verannius gevolght, die door tame-
lijke uyt-lopen dc Silurcn berooft heeft; want hy is door den
doodt verhindert gcweefl den oorlogh verder uyt te brey-
dcn: terwijl hy leefde is hy van geftrengheyt zeer berucht
geweeft, en door de laetfte woorden van zijn uyterfte wil
voor cer-zuchtigh bekent. Want hy heeft er, om Nero tc
vlcyen, veel bygcvoeght, dat, zoo hy de nacfté twee jaren ge-
leeft had,hy hem de Provinciën zoud onderworpen hebben.

Maer toen vcrkreegh Paulinus Suctonius \'t gebiedt over
de Britannen , door krijghs-wctenfchap en \'t gerucht des
Yolx, welk niemant zonder nijdcr laet, Corbuloos mcdc-
Vechter, cn begeerigh dc eer van \'t wcêrgekrcgc Armenien
te cvcn-narcn, door \'t temmen der wcêr-fpannige vyanden.
Dies bcreydt hy zich het eyland Mona,fterk van inwooners,
•cn de toevlucht der over-lopers aen te vallen,en bouwt fche-
pen plat van bodem tegen ccn korte en ongcwifte ftrandt.
Zoo heeft hy \'t voet-volk over-gevocrt: de ruytcrs zijn door
d\'ondiepte gevolght, oft hebben, daer de wateren dieper
waren, met haer paerden over-gczwommcn. Op de ftrandt
ftond ccn verfcheyde flagh-orde, dik van wapenen cn man-
nen, al waer dc wijven tuflchen liepen : de welke als razend,
met een doot-kleedt aen , en \'t hangend hayr, toortien voor
droegen. En de Druidcn, rondtom vloek-gebeden, met de
handen na de l^icht op-geheven, ftortende,hebbcn den zol-
daet door dc nieuwigheyt van dit fchou-fpcl verfchnkt, zoo
dat zy, als met hangende leden, een onbewceghlijk lichaem
cc vcrwondcii gaven.Daer na door aen-maningen des veldt-
hccrs, cn zich zelf prikkelende , dat zy geen vroulijke cn ra-
zende troep vrezen zouden, voeren zy dc vaendels aen,wer-
pen al die haer gemoeten ter aerde , en wentelenze in haer
eygen vuur. Hier na beeft men bezettingen in de dorpen
geleglit, en de boflchen omgehouwen, die aen wreede over-
geloovcn gewijt waren. W ant zy achten \'t billijck de alta-
ren met gevangen bloedt te waflchen, en de Goden door
menfchen-aders raedt te vragen.

Terwijl Suctonius dit bedreef, wierd hem een fchielijke
af-val van een Provincie gebootfchapt.Prafutagus,Koning
der Icenen, zeer uytnemend in rijkdomjhad den Keyfer en
twee dochters tot erfgenaem geftelt, meenende, dat door
zodanige goetwilligheyt zijn Rijk enhuy^ bevrijt zoud zijn
van eenigh ongelijk, \'t welk in tegendeel uyt-gévallen is;
zoo dat zijn Rijk door de hop-lieden, zijn huyzen door de
flaven,als ingenomen,verwoeft wierd^n.En alreê wierd zijn
huysvrouw * Boodicia eerftiijk geflagen, en zijn dochters
. door gewelt gefchonden. En de voorneemfte der Icenen,als
of zy \'t heele land tefcbenk ontfangenhadden^ worden van
haer erfgoeden berooft;, en des Konings bloetverwanten
onder de flaven gerekent. Door welke fmaer,en vreeze van
zwaerder, als zy al rede tot de vorm van een verbeert landt
gekomen waren, de Britannen onder zich de quaden van
ilaverny over-leggen, de ongelijken over-wegen , en door
uyt-leggen ophitfen, dat zy met lijdzaemheyt niets vorder-
den,als dat men zwaerder dingen, midts men de lichte ver-
droegh, beval. Dat zy haer byzondere Koningen gehadt
hebben,dat men hun nu twee opftelde, van welke de ftadt-
houder in \'t bloet,en de landc-vooght in \'t goet woelde, dat
even de twift der over-heeren zoo fchadelijk aen de onder-
danen was, als haer eendraght; dat de hop-lieden aen den
eenen de geweldige hant floegen,den anderen fchant en ge-
welt aen deden: dat \'er nu niets voor haer begeerlijkheydt,
niets voor haer luft bevrijt was. Dat die de fterkfte in de
Icrijgh geacht wiert,die roofde,dat nu gemeenlijk van dc tra-
gen en bló-hertigen haer huyzen genomen, en haer kinde-
ren ontoogcn wierden, dat men haer uytmonfterde,als niet
wetende,flecbts voor \'t vader-lant te fterven. Want hoe veel
zoldaten zouden de Britannen uyt maken , zoo zy haer tel-
den?Dat alzoo de Duytfche landen het jok verworpen had-
den,en door een rivier,en niet door den Oceaen befchermt
wierden. Dat hun haer vaderlant, vrouwen en ouders; en
haer de gierigheyt en gulzigheyt oorzaken des oorloghs wa-
ren; dat zy zouden wijken, als de Godlijke luHus geweken
had, zoo Zy flechts de dapperheden haerer voor-oudereii
ha-volghden;en dat zy niet zouden.fuften door d\'uytkomft
van een oft twee veldt-flagen; dat den aenval by den ellcn-
digen mceft, èn de ftantvaftigheyt grootft was. Dat ook dé
Goden der Britannen zich erbarmden,dié den Rpomfchen
veldt-heer af zijnde, die het ieger,in eén andéreylandt vért
zonden. Zouden ophouden; dat zy zich nu, \'t welk het"
zwaerft gcweèft is, berieden; dat hét voorts gevaerlijker was
in zoodanige aen-flagen betrapt te worden,als te durven.

Door deze en diergelijke rédenen aen-gehitft zijnde, zöö
nemen zy, onder \'t bëleyt van Boodicia,een vrouw van Ko-
ninglijke afkomft,(want in \'t hcerfchen onderfcheyden zy
geen kunne) haer wapeneri, dcTrinobantcn tot wedér-
fpannigheyt bewogen hebbende, en de andere, die noch de
flaverny ongewent waren, hadden zy door heymlijke t\'za-
men-zweeringen tot haer gevocght, om dé vryheydt weder
te krijgen , met de bitterfte haet tegen de oude zoldateri.
Want verfch afgevoert zijnde in de nieu-geboude ftadt Ca-
ïnaiodunum,dreven zyze uyt haer huyzen,verftoorden haer
op de landen, noemende haer gevangenen,flaven,dc zolda-
ten de onmaght der ouden onder-ftuttende,door gelijkenis
van leven, en hoop van de zelfde toe-lating. Hier toe zagh
men de kerk ter eeren van de Godlijke Claudiusingeftelt,
als een altaer van eeuwige hcerfching.-en de uytgekorePrie-
fters ftorteden, door gedaente van Godts-dienft, alleavon-
tuuren uyt. En \'t fcheen niet zwaer de nieu-geboude ftadt,
met geenige veften omringt,uyt te roeyen; om dat zy door
onze veldt-heeren weynigh voor-zien was, wijl men eer de
geneüghté, als den borbaer Verzorght. Onder welke dingen zktXi-
het beek der ovefwinninge te Camalodunum door geeriigb phiUms in
openbare oorzaek afgevallen, en achter ovér gekeert is, als Nero,
of het voor de vyanden week.En de vrouwenmin razerny be-
roert,zongen, dat den val voorhanden was. En dac een uv-
terlijk gedruyfch op haer raedc-huyzen gehoort was, en het
tooneel geklonken had door uylen-gefchrey, en dat de ge-
ziene gedaen te in de * vloedt, een teken was van de uyt- * Mogelijk.
roeying der ftadt. En de Oceaen ontdekte met een fchrik- \'u^^ide
hjk fchou-fpel, door de vallende vloedt, de beeldeniflen der
mcnfchlijke lichamen, \'t welk, gelijk hec de Britannen tot
hoop, alzoo de oude zoldaten tot vrees togen. Maer omdat
Suctonius vér af was, zoo hebben zy van den landt-vooght
Catus Decianus hulp begeert. Hy heeft hun niet meer als
twee-hondert qualijk gewapent gezonden: en daer was een
matige hoop zoldaten in, fteunende op de befcherming
van de kerk. En verhinderende die gene, de welke, bewuft
van de heymlijke weér-fpannigheydt, haer raet-flagen ver-
ftoorden, zoo hebben zy nocht gracht, nocht wal voor-ge-
leyt,nocht de oude manijcn cn vrouwen geweert zijnde, de
jcught alleen weer-ftaen ,• zy worden als onvoorzichtigh in
\'t midden van de vrede, van de mcnighte der Barbaren om-
ringt, en al \'c overige door den aenval weghgenomen cn
verbrant. De kerk, waer in zich de zoldaet verzamelt had ,
wierd na twee dagen beleghs ingenomen. En dc overwin-
nende Britan Pxtilius Cerialis, hooft-man van \'t negende Tatilm .
legioen te hulp komende, ontmoetende, heeft lijn legioen Cerialis.
verflagen, en een groote mcnighte voet-volx gedoodt. Ce-
rialis is \'t met de ruytcrs ontvlucht in de kafteelen, en door
dc beveftingen befchermt: door welke nederlaegh , en den
haet der Provincie,die hy door gierigheydc tot den oorlogh
gedreven had,de verfaeghde landt-vooght Cacus in Vrank-
rijk over-gevaren is.

Maer Suctonius heeft met een wondere ftantvaftighcydt
midden onder de vyanden zich gefpoeyt, nakende, door
dc by-naem van Colonia,wel niet doorluchtigh,maer meeft
vermaert door de mcnighte der koop-lieden, cn door de
toevoenaldaer twijffelendc of hy de zelve tot een zetel voor
den oorlogh kiezen wilde,de weynightc der zoldaten inge-
zien hebbende, en doorgenoeghzame leeringen de be-
dwonge lichtvaerdigheden van Petilius,heeft voorgenomen
het algemeen te behouden door de fchadc van een ftadt.En
hy is door \'t gekerm,en de tranen van die gene,die om hulp
badenjniet bewogen geweeft,maer hy gaf het teken van ver-
trek, en ontfing die hem verzeilen wilden , tot een deel van
de troep: dredoor blóheyt, oft vermoeydc ouderdom , oft
zoetigheyt der plaets opgehouden wierden , zijn van de
vyant overvallen. Diergelijke moort gefchiede ook op de fz-^ygi^^
vefting Verolanium, om dat de Barbaren de kafteelen, en mam.

krijghs-

B R

krijghs-bezettingen verlaten hebbende, de overvloedighfte
plaetfen beroven , cn \'t Èclvc brengende daer \'t zeker is,
hackten zy blyelijk na andcrer hoeven en wapenen, \'t Is ge-
wis dat zy zevcntigh duyzcnd burgers cn bont-genoten op
die plaetfen, die ik verhaelt heb, gedoot hebben. Want zy
vingen, nocht verkochten, nocht dreven eenigen anderen
oorloghs-handcl; maer zy moorden, hingen, branden,
kruyften, als t\'eenigcr tijdt zullende ontgelden, en verhae-
fteden onder-tuffchen de voor-ingenome wrack.

Nu had Suetonius het veertiende legioen, met de vaen-
drighs van \'t twintighftc, en de helpers uyt de nacfte plaet-
fen , bykans tien duyzcnd gewapende mannen, als hy zich
bercyde het wachttn na te laten, cn flagh tc leveren, cn
verkiefl: daer toe een plaets met cnghten door dc konft, en
van achteren met een bofch befloten, genoegh wetende,
dat hy geen vyandt, als van vooren had, en dat de opene
vlakte zonder vrees van hindcrlaegh was. Hy ftelde dc Ic-
gioen-zoldatcn dicht in geleden, omheynt met het lichte
wapen-volk, Voor de vleugels ftond de ruytery. Maer de
troepen der Britannen fprongen hier cn daer op met hoo-
penentroppen, met zoo groot een menighte als zy oyt
noch op-gebr%ht hadden, en met zoo wreed een gemoedt,
dat zy ook de vrouwen tot getuygen der overwinningh met
zich trokken, en op wagens ley den , diezy op de uyterfte
omgang des veldts geftelt hadden. Boudicca,haer dochters
op een wagen voor zich voerende, als zy by elke volken ge-
komen was, (\'c is by dc Britannen wel gewoon, dat zy on-
der \'t beleyt van vrouwen oorlogen) zoo getuyghde zy, dat
zy uyt zoo groote voor-ouders gefproten zijnde, toen niet
haer rijk en fchatten, maer dat zy alleen van al het volk, de
verloore vryheydt, het geftagen lichaem, en dér dochters
mishandelde cerbaerheyt zocht te wreken. Dat dc begeer-
lijkheden der Romeynen zo ver gekomen waren, dat zy
geen lichamen, zelfs geen ouderdom, oft maeghdom onbe-
fmet lieten. Dat nochtans dc Goden der rechtvaerdige
wraek tegenwoordigh waren. Dat het legioen verÜagén
was, \'t weik dc flagh had durven beftaen : dat de anderen in
haer legers fchuylden,oft op de vlucht dachten. Dat zy zelfs
het gekrijfch en geroep van zo veel duyzendcn, \'k laet ftaen
den acnval en handen, niet verdragen zouden. Indien zy
de hopen der wapcn-lieden, indien zy de oorzaken der oor-
logh O ver-wogen, dat men in die flagh oft winnen, oft fter-
Ven moeft. Dat dit by de vrouwen beftemt was, de mannen
moghten leven en ftaven.

In zodanigh een gevaer Eweegh óok Suetonius niet, die,
fchoon hy op de dapperhcyt vertroude , mengd \'er noch-
tans aen-maningen en gebeden onder^ Dat zy de luyde en
ydele dreygementen der Barbaren zouden verachten. Dat
men daer meer vrouwen als jongmanfchap zagh. Dat die
blood-hertige en ongewapende terftont zouden wi;ken,
zoo haeft zy het yzer, en de dapperheyc der overwinners ♦
zo dikwijls gevlucht hebbende, bekennen zouden. Dat
ook in vele legioenen weynige waren die den ftagh floegen.
En dat het tot haer eer gedyen zoud, dat zy met een mati-
ge macht de eere van \'t gëheele leger verdedighden. Dat zy
gefloten, en haer pijlen verfchoten zijnde, met fchilden en
zwaerden de nederlaegh en moort zouden volharden, aen
den buyt niet denkende, dat na verkrege over«mnmg hun
alles zoude gegeven worden. Die y ver volghde op de woor-
den des veldt-heers , en de oude en door vele veldt-flagen
ervaren zoldaet, had zich zoo dapper in\'t inwerpen der
pijlen , dat Suetonius zeker van de uytkomft, het teken der
ftrijdt gaf En eerftlijk is het legioen vaft ftaende,en de eng-
ten der plaets tot een vefting inhoudende, nadat de vyandt
nader aen-tredende, met een zekere worp zijn pijlen ver-
fchoten bad, gelijck als beytels-gewijs uyt-gebroken. Zoo
was ook de aenval der helpers , en de ruyter met neer-
gevelde fpietfe verbrak wat hem gemoete en tegenftond.
De andere wenden den rugh met een moeyelijke vlucht,
om dat de om-geworpe wagenen de wegh-gangen ftopten.
En de zoldaet onthiel zich zelfnietvan vrouwen-moort.
Ook hadden de beeften,met pijlen door-fchoten,den hoop
der lichamen vermeerdert. Plet lof, welk op die dagh ge-
hrc^cn wierd, was treflijk, en de oude overwinningen ge-
hikrWant daer zijn \'er, die zeggen, dat\'er weynigh min als
tachtentigh duvzendt Britannen geftagen zijn , omtrent
vier-hondert zoldaten gedoot, en niet veel meer gequetft
zijnde Boudicea heeft haer leven door vergifge-eyndight.

K N

En Pöênius Pofthumus, overfte van \'t leger des tweeden le-
gioens, verftaen hebbende de voorfpoedt van \'t veertienfte
en twintighfte, om dat hy zijn legioen van gelijke eer be-
rooft, en tegen krijghs-gewoonten het bevel van den veldt-
heer af-geflagen had, heeft zich zeiven met het zwaerdc
door-fteken.

Het t\'zaem-getogen legér is daer na onder velen gehou-
den, om \'t overige van den oorlogh uyt te voeren. En Cxfat
heeft de troepen vermeerdert, gezonden hebbende uyc
Duytfchlandt twee duyzendt legioen-zoldaten, acht ben-
den van helpers, en duyzendt ruyters: door welker aen-
komft het negende legioen met legioen-knechten vervult
is. En de andere benden zijn in nieuwe winter-plaetfen
geftelt, en alles, wat van de volkeren twijffelachtigh oit te-
gen geweeft was, wort door vuur en zwaerdt vernielt. Maer
niets quelde die géne, die zorgeloos waren, in koorn te
zaeyen, meer als de honger, midts zy voor zich beftemmen
onze toe-voeren, om altijdt den oorlogh te voeren, enzy
ncygen de overw reede volkeren langhzamer tot vrede, om
dat lulius Clafl^^cianus , den Catus tot navolger gezonden, jt^i^f^;
en mee Suetonius twiftigh , her gciDcenegoet doorbyzon- ClaJJida-^
dere nijdt en twift vet hinderde, en had uvt-geftroyt, dat ms.
men een nieuu- e ftadthouder moeft ver^t-achten , dat men
zonder vyandige ^ramfchap en verwinners hooghmoedt,
de vervvonnen , en die zich over-gaven , moeft bezorgen.
En fchreef te gelijk in de ftadt, dat men geen eynde^van
den oorlogh verwachten zoud , \'t zy \'er iemandt in Sueto-
nius plaets quam j wiens tegenfpoedt hy aen zijn boosheyc
weet, en voorfpoedt aen \'t geluk van \'t gemeene beft.

Derhalven is, om de ftaet van Britannien te bezien. Po»
lycletus uyt de vry-gemaekte üaven gezonden, met groote
hoop van Nero, dat door zim aenzien nier alleen een-
dracht tuflchen den ftadhouder en * voor-zorger zoud * Troau
konnen gemaekt worden, maer ook de weêrfpannige ge- rm,
moederen der Barbaren door vrede verzachten. En\'t ge-
brak ook niet aen Polycletus, waer door hy min met een
groote troep, moeylijk voor Italien en Vrankrijk na dat hy
over den Oceaen gevaren was, ook fchriklijk voor onze
zoldaten ging. Maer den vyanden is hy te fpot geweeft,
by dewelke ook toen de vryheyt noch ontftéken zijnde,
de macht der vry-gemaekte flaven noch niet bekent was;
èn zy waren verwondert, dat de veldt-heer, en \'t leger, vol-
eynders van zoo groot een oorlogh , der flaverny gehoor-
Zaemden. Allés wierd nochtans by den Keyzer ten beften
over-gebracht, en Suetonius op-gehouden om de zaken
uyt te voeren; doch namaels, om dat hy de fchepen op
ftrandt, en de roevers daer in verloren had, zo wierd hem,
gelijk als ofc den oorlogh noch duuren zoud, belaft hec le-
ger aen PetroniusTurpilianus, die nu zijn Burger-mceüer- Petromus
fchap af^geleyt had, over te leveren, als verbidlijker, en een T^rptUA\'
nieuling in de mifdaden der vyanden , en daer door aen
haer berouw te zachtmoediger zijnde. De welke,de vyandt
niet geterght, en hy niet gemoeyc, de luye ledigheyt met
de eerlijke naem van vrede bekléedende , en alle\'t voorige
neder-geleyt zijnde, niets verder beftaende,aen Trebellius
Maximus het gebiedt over-gegeven heeft. Méxmfis

T^ u j 1 ® t , . . voor-fchoHt.

Uoch deze trager,en zonder ervarenheyt der legers zijn-
de, heeft de Provincie door zachtmoedigheyt in \'theer-
fchen in ftilte gehouden. De Barbaren hadden nu ook ge-
leert aen onze vleyende gebreken te vergeven; endetuf-
fchen-komft der burgerlijke wapenen gaf der traegheyt .
een rechtvaerdige verfchooning; doch men was niet zon-
der tweedracht: midts de zoldaet, tot krijghs-toch ten ge-
woon, door ledigheyt dartel wierd. En hy was,om zijn gie-
righeyt en vrekheyt, van \'t leger veracht en benijt. Zijner
haet ontftak Rofcius Caslius overfte van\'t twintighfte le-
gioen, eertijdtsmet hem tweedrachtigh, doch by gelegent-
heyt der burger-krijgh bitterlijker tegen elkaiider uyt-bar-
ftende. Trebellius verweet aen Ca:lius den oproer, en ver-
werden fchik van krijghs-tucht, C^lius aen TrebéUiüs hec
beroven en verarmen der legioenen, wijl onder-tüflTchen
door \'t leelijk twiften der overften , de zedigheyt van \'t heyr
bedurven wierd En is de tweedracht zoo ver gekomen,
dat ook de zoldaten der helpers heni met fcheld-woorden
verdrijvende, en de benden zich voor Gailius verzamende,
cn Trebellius van de vleugels verlaten zijndé, tot Vitellius
gevlucht is. De Provincie, fchoon de Burgef-meefl:erli jke
ftadthouder verdreven was, bleef in rufte. De overfte der

G legioe-

r A

iegioenen hebben geheerfcht, geiijk in recht, doch Cïelius
machtiger in iet te beftaen.

Debargerlijke oorlogh tuffchen Galba, Otho, en Vitel-
lius brandende, zo is Veótius Bolanus van Vitellius in zijn
plaets gezonden. En ook deze heeft Britannien niet door
tucht geheerfcht, maer met de zelfde flapheyt tegen de
vyanden, en gelijke dert^lheyt des legers: behalven dat Bo-
lanus onnozel, en door geenige overlaften berucht zijnde,
liefde in plaets van aenzien verworven had: en hoewel Vi-
tellius hulp uyt Britannien gehaelt heeft, zoo vertoefde
Bolanus daer nochtans, mits Britannien noyt genoegzaem
in ruft was. Maer terftont heeft de gunft der Britannen,
aen de zijde van Vefpafianus hellende, de Provincie tot
hem getrokken, vermits hy aldaer van Claudius over het
tweede legioen was geftelt geweeft, en zich treflijk in den
oorlogh gequeten had, en heeft het zich toe-gevoeght niet
zonder beroerte van d\'andere legioenen,in welke de meefte
overften en zoldaten van Vitellius voort-getogen zijnde,
den nu beproefden Vorft anxtighlijk verwiCfelden. En de
zoldaten van \'t veertiende legioen, de temmers van Britan-
nien genoemt, van Nero uyt dit landt tot den Cafpifche
krijgh verwekt, en met Otho houdende verwonnen,zijnde
van Vitellius wederom in Britannien gezonden, zijn van
Mutianus door brieven op nieu weêr-geroepen.

Door deze burgerlijke beroerten vond men geenige
gramfchapin \'t Britanfche leger. En voorwaer geen andere
legioenen hebben door alle de beroerten der burgerlijke
oorlogen onnozelijker gehandelt, \'t zy dat zy vêr en door
de zee af-gefcheyden waren, \'t zy zy door dikwijlige krijgs-
tochten geleert hadden liever den vyandt tehaten. Uyt die
tweedrachten nochtans , en geduurige geruchten der bur-
ger-krijg, hebben de Britannen haer herten verheven, door
\'t aenftoken van Venufius,die boven zijn ingeboore wreedt-
heyt en haet tegen denRomeynfchen naem,door eyge prik-
kels tegen de Koningin Carthifmandua zijn vrouw ontfte-
ken wierd. Carthifmandua hecrfchteoverdeBriganten,
machtigh zijnde door edelheyt, en had haer vermogen ver-
meert, na dat zy door de Koningh Caradacus, by haer met
lift gevangen zijnde, de zege-tekenen van Keyzer Claudius
(dat fchou-fpel, een zege-teken gelijk, waer in Caradacus
vertoont is) fcheen vereert te hebben. Van daer rijk,en door
voorfpoedt over-dadigh,haer manVenufius veracht,en zijn
bloedtverwanten gevangen hebbende, heeft zy haers mans
wapen-drager Vellocatus ten houwlijk, en tot het Rijk
aen-genomen; zijnde door dit fchelm-ftuk haer huys ont-
roert , de genegenheyt der ftadt voor haer man, de welluft
der Koningin en der wreedtheyt voor den overfpeeler. Ve-
nufius dan hulp verzaemt hebbende, heeft door den afval
der Briganten zelf Carthifmandua in \'t uyterfte gevaer ge-
bracht. Toen hebben de verzochte hulp van de Romey-
nen , en onze benden en vleugels, de Koningin door ver-
fcheyde ftrijden uyt het gevaer verloft, het Rijk nochtans
voor Venufius, en d\'oorlogh voor ons gelaten»

Als nu Mutianus de ftadt voor Vefpafianus heerfchte,
zoo heeft hy ïulius Agricola, tot de zijde van Vefpafianus
over-getreden, en volkomen en dapperlijk geoefFent zijn-
de,in Britannien over het twintighfte legioen geftelt,\'twelk
traeghlijk tot den eedt over-trat, alzo men zeyd, dat de af-
gaende hooft-man oproerighlijk handelde. Ook was het
den Burger-meefterlijken ftadthouderen al te machtigh en
verfchriklijk. Nocht de ftadthoüder des Schouts wäs mach-
tigh genoegh omze te bedwingen, onzeker nochtans oft by
zijn,oft by der zoldaten aert toe-quam,alzoo tot een navol-
ger , en een wreeker te gelijk verkooren zijnde, heeft door
een zeer zeldene matiging, liever willen fchijnen goede ge-
vonden als gemaekt te hebben. En hoewel Vedius Bolanus
toen over Britannien zachtelijker, als \'t voor zoo woeft een
Provincie voeghde, heerfchte, zoo heeft Agricola nochtans
zijn macht gematight, en zijn yver getoomt, cp dat zy niet
te zeer groeyde, ervaren zijnde in \'t gehoorzamen, en ge-
leert het nutte met het eerlijke te vermengen.

Maer als VefpafianusmetdeoverigewereltookBritan-
nien verkregen heeft, zoo waren de veldt-overften groot,
de heyren treflijk, de hoop der vyanden kleyn: enPetilius
Cerialis heeft terftont de fladt der Briganten, welke gezeyt
wordt de volk-rijkfte van de geheele Provincie te zijn, een
fchhk aen-gejaeght, aen-gegaen hebbende vele en zomtijts
geen onbloedige veldt-flagen; en heeft een groot deel der

N N ï È N.

Briganten oft overwonnen, oft beoorloght. En hoewel Ce-
rialis de zorgen eer voor een ander navolger bedekt had,
zoo heeft nochtans ïulius Frontinus een groot man,zo veel MmsFron-
hem geoorloft was , zijn laft gedragen, en heeft het kloeke
en ftrijdtbare volk der Siluren door wapenen t\'onderge- \'
bracht, hebbende boven der vyanden dapperheyt ook der
plaetfen moeylijkheden over-worftelr. Dezen ftaet van Bri^
tannien,en deze beurtigheden van oorlogen, heeft Agrico-^ Mim
la,nu in \'t midden van de zomer over-gevaren,gevonden,als Agricola.
de zoldaten, de krijghs-tochten als na-gelaten hebbende, voorfchodt.
tot zorghloosheyt, en de vyanden tot gelegentheyt gekeert
wierden. De ftadt der Ordovicen had ni et langh voor zijn
aenkomft een vaendel, op haer grenzen gelegert, byna ge-
heel vernielt: en door dat begin is de Provincie opgewekt,
als die na oorlog graeghde, een voorbeeldt te toonen,oft op
hetgemoet van den nieuwen ftadthoüder te verbieden.

Toen heeft Agricola, hoewel de zomer door-gebracht,
de menighte door de Provincie verfpreyt, by den zoldaet
dat jaer ruft, welke traegh en recht-ftrijdigh is voor die den
oorlogh beginnen zal, vermoedt was, en by Zommigen beft
fcheen de plaetfen,daer men voor vreefde te bewaren,voor-
genomen \'t gevaer tegen te gaen: en heeft met de by-een-
getoge vaendelen der legioenen , en een tamelijke macht
van helpers, om dat de Ordovicen niet durfden op \'t vlakke
veldt komen, hy zelf voor de troep , op dat de anderen in
een gelijk gevaer, een gelijke moedt mochten hebben, zijn
flagh-orde geftelt: en bykans het gantfche volk verflaen-
de, niet onbewuft dat men de eer vervolgen moeft, en na \'t
eerfte vergaen was het alzoo alles zoud gelukken, heeft in
zijn gemoedt befloten het eylandt Mona, van welx bezit ^^^
Paulinus, als ik voor verhaelt heb, door de weêr-fpannig- ^ö»^«
heyr van gantfch Britannien geweert vvas,onder zijn gewek
te brengen.

Maer vermits, in die twijffelachtige raedt-flagen, zy ge-
brek van fchepen hadden, zo heeft het overlegh en de flant-
vaftigheyt van den krijghs-overfte haer overgevoert: alle
pakken af-geleght hebbende,heeft hy de uyt-gelezenfte der
helpers, dien de ondiepten bekent waren , en het vaderlijk
gebruyk van zwemmen hadden, waer door zy te gelijk haer
zelf, haer wapenen en paerden wiften te ftieren,zo fchielijk
op-gezonden, dat de vyanden, die de vloot, die fchepen,die
de zeeverwachteden, verbaeft zijnde, geloofden dat\'er
voor alzoo ten oorlogh komende, niets te zwaer oft onwin-
lijk was. Alzo vrede eyfTchende, en haer eylandt overgege-
ven, wierd Agricola groot en heerlijk geacht: als dien, eerft
in de Provincie komende, den arbeyt en \'t gevaer behaegh-
de, daer d\'andere haer tijdt met vertooningen en begeerten
van ampten door-brachten.

Ook heeft Agricola zijn voorfpoedt niet tot ydelheyt
gebruykt, hy noemde een krijghs-tocht en zege, de over-
wonne in toom gehouden te hebben: hy heeft zelf door
geen laurieren zijn daden vervolght, maer heeft door het
veynzen van roem,zeif zijn roem vermeert:want men over-
woogh, dat hy door groote hoop van \'t toekomende, zoo
groote dingen verzwegen had. Voorts voorzichtigh in de
gemoederen der Provincie, en door anderer ondervindin-
gen geleert, dat men weynigh door wapenen vorderde, zoo
daer overlaft volghde, heeft d\'oorzaken der oorlogh voor-
genomen uyt te roeyen, van zich en de zijnen beginnen-
de, heeft eerft zijn huys bedwongen , dat by velen niet min
zwaer is , als een Provincie te heerfchen: niets verhandelde
hy van de gemeene zaek door vryelingen en flaven, hy nam
geen zoldaten aen door eyge gunften, nocht door\'t voor-
dragen en bidden der overften , maer die de befte was hield
hy voorden getrouwften. Alles wifthy, niet alles voerd
hy uyt: aen kleyne zonden verleend hy vergevingh, aen
groote ftraf heyt: en was niet altijdt met ftraf, maer dikwijls
met berouw vernoeght. Over ampten en bedieningen
ftelde hy liever die niet zouden zondigen, als die , gezon-
dight hebbende, hy moeft veroordeelen. De dierte van \'t
koorn en verhoogingh der fchatten, verzachte hy met de
even-gelijkheydt der gefclienkenbefnoeyende\'t gene tot
de woeker gevonden, en derhalven ondraeghlijkerals de
fchatting zelf was. Want men dwong het volk ten fpot te
zitten voor de geflote koorn-fchuuren , en \'t koorn aldaer
ten dierften te koopen, en weder om geldt te verkoopen. la _
men wees haer verre om-wegen, en wijdtgelege landen,
zoo dat de mwooners het van de naefte winter-legers in ver-

fchoven

B R À N N t

fchôveti en ôngelege plaetfen vervoerden, tot dat \'t gecii
yder gereedt,voor weynigen voordeeligh was. Dit ailes ter-
flont in \'t eerfte jaer betoonende, heeft hy den vrede met
een trelïelijke eer-naem omringt, de welke oft door de
zorghloosheydt,oft door de ooghluyking der voorigen niet
min als d\'oorlogh gevreeft wierd.
Fefpafams Op deze tijdt fturf Vefpafianus, den welken Valèrius
doot. Flaccus, om deze overwinningen der veldt-overften, en
zijn eygen dapperheydt onder Claudius, aldus prijft :
Tuque 0pelagi qui major aperti
Fama, Caleàoniuspojiquam tua carbafa vexit
Oceanus, Phrygios prius indignât us J\'ùlos.
Titus Maer als die weerelts liefde Titus zijn vader navolghde,

KejTjr. zoo heeft Agricola, als de zomer aen quam, zijn leger by-
een-getogen hebbende, de zedigheydt der zoldaten in de
troep geprezen, en de verftroyde t\'zaem-gedwongen : zelf
nam hy de plaetfen in voor de legers , en onder-zocht zelf
de broeken en boftchen : en liet onder-tuflchen den vyant
geenzins in ruft, op dat hy te min door fchielijke uyt-lopen
overvallen en berooft wierd: en als hyze genoegh verfchrikt
had, zoo toonde hy hun met verfchoonen weder aenloxe-
len van vrede. Waer door vele fteden, die tot dien dagh in
twijffel geftaen hadden, haer gramfchap af-geleght, en gij-
zelers gezonden hebben, en met garnizoenen en kafteeïen
verfterkt zijn. En dat alles met zoo groot een voorzich-
tigheydt en zorgh,dat hy geen te vooren nieuwen hoek van
Britannien ongeterght heeft gelaten.

De navolgende winter is met heylzame raedtflagen door-
gebracht , want op dat de menfchen verfpreyt en woeft, en
derhalven licht bewogen ten oorlogh, door welluften tot
ruft en ledigheydt gewenden, zoo heeft hyze byzonderlijk
vermaent en opentlijk geholpen, dat zy kerken maekten,
en huyzen bouden, denaerftige prijzende,detraegebeftraf-
fende. Alzoo was de navolging van eer, zoo veel als noot-
zaeklijkheydt. Voorts deed hy der woeften kinderen in de
vrye konften onder-wijzen, en prees de verftanden der En-
gelfen, in \'t leeren, boven de Franfen,zoo dat zy,die te voo-
ren de Roomfche tael verachteden, nu na de welfpreken-
heydt gracghden. Dies hiel men ook onze dracht en klee-
ding in eer, en wierd de tabbart gemeen. En men is allenx
vervallen tot de verloxelen der gebreken, tot galderyen,
badt-ftoven en uytmuntentheden der maeltijden.En \'t zel-
ve wierd by d\'onervarenemenfchelijkheydtgenoemt, daer
\'t een deel van flaverny was.

In \'t derde jaer van zijn krijghs-tochten, wierden\'er nieu^
we volkeren ontdekt, de volkeren tot aen Taus , een broek
^^^ ^Th ^Izoo genoemt,verwoeft zijnde. Door welke verfchrikking
moerajc . ^^ vyanden vervaert zijnde, hebben zijn leger, fchoon door
veel wreede ftormen vermoeyt,niet durven aen-taften. Zoo
dat zy tijdt hadden om \'er eenige kafteelen te bouwen. De
ervarene merkten aen, dat geen ander krijghs-overfte de
gelegenheden der plaetfen wijflijker verkoos,want geenigh
kafteel is \'er by Agricola gebouwt, dat oft door \'t gewelt der
vyanden verwonnen is, oft door verdrach en vlucht verla-
ten. Dikwijls viel men uyt j want tegen \'t vertoef van een
belegering, wierden zy door jaerlijkfche overvloetbeve-
ftight. Alzoo was\'er de winter onfchriklijk, en yder zich
zelf een genoeghzame lijf-fchut,de vyanden te leur geftelt,
en dies wanhopigh zijnde, om dat zy, gemeenlijk plegende
de fchaden van den zomer met winterfche uytkomftcn te
boeten, toen \'s zomers en \'s winters even zeer verdreven
wierden. En noyt heeft Agricola de daden, door andere
- begaen, greetighlijkonderfchept, en\'t was hooft-man oft
hop-man, hy had altijdt aen hem een onverdurve getuyge
van zijn daedt. By zommige wierd hy gezeyt te bitter in
\'t bcfchelden te zijn, maer gelijk hy den goeden goedertie-
ren , zoo was hy ongenoeghlijk tegen de boozen. Voorts
was\'hv niet al te haeftigh, en te op-loopend in gram-
fchap.\' En men behoefde voor zijn achterdocht, en zvvij-
r p^en niet te vrezen. Hy achte eerlijker het bcftraffen als het
haten.

De vierde zomer is ver fleren met m te houden, t gene
hv af-eelopen bad, en had het de dapperheydt des legers ,
\' de\'heerlijkheydt van dc Roomfche naem verdragen.

menliad in Britannien zelf een eynde gevonden. Want zy
\'iin door een groote inwijk der zee na Glota en Bodotria
sevären die meteen enge landt-ftreekvan eengefchey-
den werden, welk toen met bezetting verzekert wieri:: ^

al de naefte inwijk wierd ingehouden, de vyanden als in een
ander éylandt geweert zijnde. In \'t vijfde jaer zijner krijghs-
tochten heeft hy, met het eerfte fchip over-gevaren, de vol-
keren, die tot noch toe onbekent geweeft waren, door dik-
wijlige , en te gelijk voorfpoedige veldt-flagen getemt : en
heeft dat deel van Engelandt, dat na lerlandt light, mee
krijghs-hoopen bezet, meer op hoop, äls uyt vrees. Midts
lerlandt in \'t midden tuflchen Britannien en Spänjen gele-
gen , en ook bequaem voor de Franfche zee, groote en on-
derlinge dienften aen \'t fterkfte deel des Rijx doen kon.
Zijn ruymte, by Britaiinien geleken, is kleyn \'er, doch gaet
alle eylanden van onze zee te boven. De aerde, lucht, de
verftanden en zeden der menfchen, verfcheelen weynigh
van Britannien. De aenkomften én havenen zijner door
den handel en koop-lieden beter bekent. Agricola had een
van de Koninxkens van dat volk, door inwèndigh oproer
verdreven, ontfangen, en hield hem door fchijn van vrient-
fchap tot gelegentheydt. Ik heb dikwijls van hem gehoorf,
dat lerlandt door een legioen en tamelijke hulp kon over-
wonnen en behouden worden. En dat het tegen Britan-
nien ook zeer vorderlijk zoud zijn, indien de Roomfche
wapenen over al waren, en de vryheydt als uyt het gezicht
wech genomen.

Om deze tijdt ftcrft Titus, die óm deze dingen, kloek- Tmsßerfi,
lijk van Agricola uyt-geVoert, de x V Keyzér genoemt is ,
\'c welk Xiphilinus fchrijfc, en een oude penning getuyghr.
Onder Domitianus heeft Agricola in de 2omer,al^hct zefte
jaer van zijn ampt begon , (een wijdduftige ftadt, tegen over
Bodotria gelegen, verdacht zijnde, om dat men vreefdc
eien al-gemeenc beroerte van de verder-gelege volkeren, en
door een vyandigh leger onveylige wegen) de havenen met
een fcheeps-vloot verfpiet : welke van Agricola eerft toe
een deel van zijn kracht aen-genomen zijnde, zoo volghde
hy met een fraye gedaente, waer door de oorlogh te gelijk \'\'
te water en te lande wierd aen-gedreven , en dikwijls in een
leger voet-knechten, ruyters, en bootsgezellen , zijnde in
een hoop en blijdtfchap gemengt, Verhief yder zijn daden
en gevallen^ zoo dat nu de diepten der bofTchen en bergen,
nu de tegenfpoeden der ftormen en baren, van hier \'t landt
en de vyandt,van hier de gezwolle Oceaen met een krijghs-
boging vergeleken wierd. Ook verbaefde onze geziene
vloot de Britannen, gelijk men uyt de gevangenen ver-
ftond, even als of, het geheym van haer zee ontdekt zijn-
de , de laetfte toevlucht voor de verwonne gefloten wierd.
De volkeren, die Caledonia bewoonden, ter oorlogh en toc
de wapenen gekeert zijnde, hebben met een groote toe-
rufting , en groote naem, als \'t gemeenlijk met onbekende
dingen gaet, ons Van zelfs bevochten ^ en onze kafteelen
aen-gerant, zoo dat zy donzen, als beroepers van den
ftrijdt, verfchrikten : en eenige flaphertigen vermaenden
onder den fchijn van yoorzichtigheydt, dat men wederom
zoud keeren aen d\'andere zijde van Bodotria, en hever wij-
ken eer men verdreven wierd; als hy onderwijlverftond,
dat de vyanden met meer troepen zouden aen-vallen. En
op dat zy niet door een grooter getal, en ervarentheydt der
plaetfen omringt wierden, zoo is hy , zijn leger in drie dee-
len gedeelt hebbende, tegen haer aen-getogen. \'c Welk als
den vyandt bekent was, zoo hebben zy, fchielijk van raedc
veranderende, alle te zamen het negende legioen , als het
-zwakfte, by nacht aen-gegrepen,en de wacht,tuflchen flaep
en vrees verflaende, overrompelt. En zy vochten alreê zelfs
in de leger-plaetfen i als Agricola, de wech der vyanden van
de verfpieders geleert, en op haer voet-ftappen haer na-ge-
volght hebbende, de fnelfte der ruyteren en voet-knechten
gebiedt, de vechtende vyandt van achteren in te houwen,
en terftont daer toe van yder een gefchrey te maken, en
daer op glinfterden onze vaendelen met het naefte dagh-
licht. De Britannen wierden alzoo door een tweezijdigh
quaet verfchrikt j en de Romeynen kregen wederom moed,
en, nu zeker van haer behoudenis, ftreeden om eer. Ia zy
vielen van zelfs uyt. En de ftrijdt was zeer wreedt, zelfs in
de engten der poorten , tot dat de vyanden verdreven zijn ,
beyde legers ftrijdende, deze om te fchijnen geholpen re
hebben, en die als geen hulp gebrek gehad te hebben. Zoo
dat,indien zy,in moeraflTchen en boftchen vluchtende, zich
niet verborgen hadden, men zoud met die overwinning uyt
geoorloght hebben. Door welx ftantvaftigheydt eiï eer ons
legergemoedightzijnde,riepen : dathaererdapperheydt

mets

z^ B R I T A N N i E N.

riiets in (Ie wech was, dat men iiaCaiedonien moeft door- En ai\'t onbekende is als heerlijk. Maer verder zijn\'er geen
dringen, eneyndlijk, door een geduurige loop van veldt- volkeren, niet als baren cn fteen-klippen : en inwcndtgh
flagen, het eynde van Britannien vmden : enzy, die wey- eenige Romeynen. Welker hovaerdy ghy te vergceffch door
nigh te vooren zoo wijs en voorzichtigh waren, waren na gedienftrgheydt en zedigheyt ontvlieden zult, die rovers der
de uyt-komft vaerdigh en groot-fprekend. Dit is een zeer weerelt, na dat hun, alles verwoeftende, \'t landt ontbrak,
onrechtvaerdi^e wijs in den oorlogh, het voorfpoedige ey- doorftiuftelcn de zee : is dc vyandt rijk, zy zijn gierigh: is
gent zich een vder toe, het tegenfpoedige wordt aen een hy arm, zy zijn eer-giedgh, die nocht het ooft, nocht het
alleen verweeten. Maer de Britannen, wanende niet door weft verzadight heeft : zy alleen begeeren met een gelijke
dapperheydt, maer door gelegenheydt en lift des krijghs- genegentheydt alle rijkdommen en ar moedt : zy fteelen,
overften overwonnen té zijn,lieten door hooghmoedt niets moorden,ioven door valfche namen het Rijk s en als zy \'t al
na, om haer jongmanfchap te wapenen, haer vrouwen en verwoeft hebben, zoo noemen zy \'t vrede. Dat kinderen en
kinderen op verzekerde plaetfen te brengen, de t\'^zamen- bloedtverwanten aen yder liefft zijn,heeft dé natuur gewilt;
zweeringei^ der fteden door vergaderingen en oftérhanden deze worden door uytkiezing, om elders te ftovcn,wech ge-
te vereenigen. En alzoo is men ten weer-zijden met opge- rukt. Onze huysvrouwen en ziifters, en zoo zy de vyandi-
hitfte gemoederen gefcheyden. ge luft ontvlieden, worden onder de naem van vrienden en

In de zelfde zomer, heeft de bende der Vfipiers, in gaften gefchent. Onze goederen en rijkdommen brengen
Duytfchlandt aen-genomen, en in Britannien over-gezon- zy tot fchatting, en ons koorn tot voor-raed j onze licha-
den, een groote en gedenk-waerdige daet beftaen. Den men zelfs en handen verftijten zy met boftóhen en broeken
hooft-man en de Soldaten, die, onder de rotten niet ge- te fterken, en mengen er flagen en fmaet-woorden onder,
mengt zijnde, gehouden wierden als een voorbeelt en als Dc flaven, tot dienftbaerheydt gebooren , worden eens ver-
heerfchers om alle tucht te onderhouden, gedoot hebben- koeht,en worden van haer heeren van zelfs gevoed. Britan-
de, zoo hebben zy drie jacht-fchepen,de fchippers gedwon- nien koopt en voed haer flaverny dagelijx. En gelijk in een
gen hebbende, beklommen: en \'t een ontroeyende,de twee huys de nicuwfte der flaven ook zijn medc-ftaven ten fpoc
andere verdacht, en daerom gedoot,en \'t gerucht noch niet is j alzoo worden wy in deze oude dienftbaerheydt der wee-
verfpreyt zijnde,zoo zijn tot een wonder voort-gevaren: en relt, als nieu en flecht, tot verwoefting gezocht. Want wy
voorts herwaerts en dcrwaerts gedreven, én met zommige hebben geen akkers, oft metalen, oft havenen, om tot onze
Britannen, die \'t hare befchermdén, geftreden hebbende, bewaring te mogen gebruykt werden. Voorts is de kloek-
dikwijismetwinft, en zomtijdts met verlies, zijneyndlijk heydt en dapperhcyt der onderdanen onaengenaem aendc
zoo tot het uyterfte van armoedt geraekt, dat zy de zwakfte hcérfchers: en de vergelegenheydt en geheymheyt, hoe zy
vandeharen, enna ookdie\'tlothaertoeleyde, gegeten zekercr is, hoe zy verdachter is. Zoo dan de hoop van ge-
mtrnnk» hebben. En alzoo condtom Britannien gevaren, endoor nadc wech genomen zijnde , grijpt eyndlijk een moet, zoo
rnigevAun. onervarenhey t van ftuuren de fchepen verboren hebbende, wel die zijn behoudenis, als die zijn eer liefft heeft. Dê Tri- T>e Trm^
wierden zy voor zee-rovers gehouden, en eerft van de Sue- nobanten hebben onder\'t beleyt van een vrouw een Nieuw- hamen.
ven, en na van de Vriezen gevangen. En daer zijn er ge- ftadt af-gebrant; de legers Overwcldight j,en zoo haer geluk
weeft, die door verhandelingen verkocht, en tot op onzen niet in zorghloosheydt gekeert had, zy mochten \'t jok af-
oever, door de wiflèling der kopers, gevoert zijnde,het aen- gefchut gehadt hebben j wy, die noch geheel en ongetemt
geven van zulk een geval grootlijx vereert heeft. zijn, cn die de vryheydt niet in \'t tegenwoo rdige zullen ha-

In \'t begin van den zomer heeft Agricola, door een huys- len, laet ons terftont in deneerften aenval betoonen, wat
lijke wonde geflagen, zijn zoon, die\'t jaer te vooren geboo- mannen Caledonien voor fich behouden heeft. Gelooft
ren was, verloren. Welk geval hy nocht cergierighlijk, als ghy, dat de Romeynen even zulke dapperheydt in den oor^
zommige kloekmoedige mannen , nocht met klagen en logh hebben, als zydertelheydt inde vrede gebruyken? Zy
droef heydt vroulijk gedragen heeft. En in droef heyt was zijn vermaert door onze twiften en tweedrachten, de gebre-
de oorloogh een van zijn genees-middclen. Hebbende der- ken der vyanden wenden zy tot eer van haer heyr,Het welk
halven de vloot voor uytgezonden, de welke, op veel plaet- uyc verfcheyde volkeren vergadert zijnde, gelijk \'t dc voor-
fen rovende, een groote en onzekere fchrik zoud maken, is\' fpoedc by een houdt,, zoo zal \'t de tegenfpoedt verftroyen :
hy met een ervaren leger, waer by hy de kloekftc, en door \\ zy dat ghy meent, dat de Franft:hen, en Duytfchen, en, ik
een lange vrede beproefde Britannen gevoeght had, aen fchaem \'t my te zeggen, eenige Britannen , aen een vreem-
den bergh Grampius gekomen, waer op de vyanden alreê de hecrfcbappy haer bloedt leenende, en nochtans langer
geleert waren. Want de Britannen gantfch niet gebroken Vyanden dan flaven geweeft zijnde, in trou en toe-geneden-
door de uyt-komft van den voor-gaenden ftrijdt, en wraek heydt zullen byeen blijven : daer is maer vrees en fchrik,
oft flaverny verwachtende, cn eyndlijk geleert het gemeen onkrachtige banden van liefde : de welke als ghy wech ge-
gevaer door eendracht af te wecren , hadden door gezandt- daen hebt, zoo zullen zy, die nu op-gehouden hebben te
fchappen en verbonden de macht van alle fteden op-gew ekt. vreczen, beginnen te haten. Alle op-wekkingen der zege
En men zagh alreê over de dertigh duyzendt gewapende zijn voor ons : geenige vrouwen ontftekendcRomevnén:
mannen, en noch quam haer alle jongmanfchap by, en ook geenige ouders zullen haer de vlucht verwijten : en zommi-
die noch een harden en groenen ouderdom hadden, en die, ge hebben oft geen vader-landt, oft een ander. De Goden
vermaert in den oorlogh,yder zijn cercn-roem droegh. On- hebbenze, weynigh in getal, en rondtom door onweten-
der al haer hooft-mannen muntte uyt in dapperhcyt cn ge- heydt bevreeft zijnde, en den hemel zelfs, de zee , de bof-
Gdunus. klacht een, die Galganus genoemt was, de welke byde Ichen, en alles onbekent aenfchouwendc.eenighzinsbeflo-
t\'zaem-gcraepte en ftrijdt-begerende menighte, aldus wordt ten en verwonnen in onze handen gelevert. Lact u geen
gezeyt gefproken te hebben : ydel aenzien, nocht de glans van gout oft zilver, dat nocht

Zoo dikwijls als ik de oorzaken der oorlogh, en onze dekt,nocht wondt,verfchrikken. In de flach-orde der vyan-
nootzaeklijkheydt befchouw, zoo heb ik \'er grooten moedt den zelf zullen wy onze handen vinden. De Britannen zul-
toe, dat de hedigen dagh,en uw eendracht het begin zal zijn len haer zaek bekennen.De Franfchen zullen aen haer voo-
van de vryheydt van geheel Britannien. Want alle zijt ghy rige vryheyt gedenken,en de andere Duytfchen zullen haer
noch van flaverny bevrijt : daer geen landt vorder, ja zelfs af-vallcn,gelijk haer onlanx de Vfipiers verlaren hebben. En
geen zee verzekert is, wijl ons de Roomfche vloot over- voorders is er niets te vrezen, de fterkten zijn ledigh, en de
komt. Alzoo zijn de wapenen en ftrijden, die den kloeken Nieuw-fteden met oude mannen bezet ^ de veftingen zwak
eerlijkft zijn, ook den vertfaeghden zekcrft. De voorige en tweedrachtigh tuflchen quadc gehoorzamcrs, en on-
flrijden, waer door met verfcheyden avonturen tegen dc rechtvaerdige gebieders. Hier is de veldt-heer, hier is hec
Romeynen geftreden is, hebben haer hoop en toe-vlucht heyr. Daer zijn de fchattingen, en de metalen, en andere
in onze handen gehadt: om dat wy , de edelfte van gantfch ftraffen der dienftbaren, de v/elke in dit veldt oft in der eeu-
Britannien, cn derhalven in\'t binnenfte des landts gelegen wigheyt te verlengen,ofterftont te wreken zijn.Gaende dan
zijnde, en der dienftbaren ftranden niet aenziende , onze in den flagh, gedenkt aen uw voorouders en nakomelingen,
oogen ook van de fmet der heerfchappy ongefchent had- Zy hebben deze reden moedighlijk ontfangen , en na de
den. Ons, die de uyterfte der weerelt en der vryheydt zijn , wijs der Barbaren met zingen, krijflchen, en wanftemmigh
befchernit het vertrek, en d\'inwijk van\'t gerucht zelfs tot roepen. Alrec zach men de troepen, cn\'tglinfterender
op dezen dagh. Nu ftaet het eynde van Britannien open. wapenen door \'t voorlopen der ftoutften,en wierd de flagh-

orden

s- 1,

4 i!

N N I E N.

t>rdcn te gelijk acngeftelt, als Agricola, hoewel hy tot noch
toe wift dat zijn zoldaet blijde, Cn door vermanen qualijk te
weerhouden was, aldus geredent heeft:

\'t Is nu \'t achtfte jaer, fpits-broeders, fmt dat ghy door dc
klockheydt, cn \'t bcléydt des Roomfchen Rijx, door uw
trou en arbcyt, Britannien overwonnen hebt; hier toe zijn
zoo veel krijghs-tochtcn , zoo veel veldt-flagcn, \'tzymet
klocckmoedighcydt tegén de vyanden, \'t zy met lijdt-
zaemhcydt cn arbeydt bykans tegen de dingen der na-
tuur zelf, van nooden gewecfl:. En ik heb my der zoldaten,
cn ghy u des veldt-hcers niet gefchaemt. Derhalven uyt-
gegaen zijnde, ik buytcn der oude ftadthoudcrs, ghy buy-
tcn der voorige heyrkrachten palen, zoo dat wy het cynde
van Britannien, niet door een ydel gerucht cn geroep, maer
door onze legers cn wapenen in hebben. Britannien is ge-
Vonden cn verwonnen. Dikwijls hoord ik in den troep, als
udcmoeraflchcn oft bergen en rivieren vcrmocyden, dc
ftcm van yder kloekhertighftc: Wanneer zal ons de vyant,
wanneer haer flagh-orde gctoont worden ? Nu komen zy
iiyt haer fchuyl-plaetfen uyt-geborfl:en : en uw wenfchcn
\'cn dapperheydt is in \'t opene, cn alles tot dc winnaers ge-
3ieyght,en infgciijx den verwonnen tegen. Want gelijk het
Voor \'s handts zeer fchoon en heerlijk is, zoo veel weghs af-
gcleght, zoo veel boffchen door gaen, en zoo veel watren
övcr-gekomen tc hebben ^ alzoo zijn de zelfde dingen, wel-
ke heden voorfpoedighfl: zijn, den vluchters allergevaer-
lijxt. Want wy hebben nocht dc zelfde kennis der plaetfen,
nocht dc zelfde ovcrvloedt van toe-voeren : maer handen
cn wapenen,en hier in alles. Wat my aengact,ik heb al lang
by my befloten, dat nocht des hcyrs, nocht des veldt-hcers
ruggen zeker zijn; derhalven is een eerlijke doot beter als
een fchandlijk leven, cn de behoudenis en eer zijn op de
zelfde plaets gelegen. Ook zal \'t niet onhecrlijk zijn, aCn
\'t cynde der weerelt eh der natuur verflagen te zijn. Indien
nieuwe volkéren, cn een onbekende flaghorde voor u ftont,
ik zoud u door anderer hcyren voor-beelden vermanen:
over-lcght nu uwe eeren, cn vraeght uw eyge oogen. \'t Zijn
de zclfde,dic ghy \'t nacflic jacr,als zy een legioen by \'t hcym-
lijk van de nacht aen-gcrant hadden, met roepen Verwont:
deze zijn vlucht-recdtfl: van alle dc andere Britannen, en
daerom zoo lang overigh. Gelijk van die gene, die de bof-
fchen en beemden door-jaéght, de fl:erkfl:c dieren door
klockhcydt cn kracht, dc vcrtfaeghde en vrecs-achtige al-
leen door\'t geroep van den hoop verdreven worden j zoo
zijn de kloekfte der Britannen nu al lang verflagen^het ovc-
righ getal is niet als van bloodc en vrecs-achtige. Die ghy
daerom laetft gevonden hebt,om dat zy noyt flant gehouden
hebbcn,macr zijn de laetflc tVaem-geraept,cn door de uyc-
terfte vreeze haer lichamen op deze plaetfen, op dat ghy in
haer een heerlijke Cn fchoonc overwinning zoüd re wege
brengen. Volbrengt nu uw tocht, zet op de vijftigh jaren
een grooten dagh; betoont aen \'t gemeene beft:,dat men aen
\'t heyr noyt oft \'t vertoeven van den krijgh, oft de oorzaken

der oorlogen verwijten magh. ■

En terwijl Agricola noch fprak, zoo bleek den y ver der
zoldaten, cn op het cynde der reden is een groote wakker-
heydt gevolght, cn terftont liep men tot de wapenen ^ op-
echitft en vaerdigh zijnde om aen te vallen, zoó heeft hyze
alzoo in orde geftelt,dat de hulp der voet-knechten,die acht
duyzent waren , de middélfte flagh-orde bevcftighden 5 en
drie duyzent ruytcrs de vleugels befloegen. De legioenen
ftonden voor dc bolwerken, cn\'twas ccn groote eer voor
zijn zege, dat hy zonder Roomfch bloedt oorloghde, maer-
ze tot ontzet hiel als de andere verdreven wicrden.Dc flagh-
orde der Britannen ftond te gelijk, en ten toon en tot fchrik
op de verhevene plaetfen. Zoo dat de eerfte troep op het
vlakke veldt,de andere tegen \'t fteyl des bcrghs allenx opre-
zen,-het midden van \'t velt vervullende de zeynwagenaer,en
ruytcr met gedruyfch en geren. Agricola toen door dc over-
treffende mcnighte der vyanden bcvreeft,dat zy dc zijne van
voren,cn van ter zijden mochten bevechten,heeft zijn ben-
den wijder verfpreyt, hoewel de flagh-orden verder uytrey-
ken moeft,en hem zommige vermaenden ook de legioenen
voort tc halen, cnvaerdiger tot hoopenftantvaftighintc-
eenfpoet, verliet zijn paert en ftond te voet voor de vanCn.

En in den eerften aenval ftrced men van vêr. DeBritan-
nen wiften tc gelijk door ftantvaftigheyt cn door kunft, met
haer groote zwaerden cn korte lederen fchildcn, de werp-
pijlen van d\'onzen t\'ontwijken, oft af tc fchutten, en zelve
een grooté hoop van pijlen over te werpen : tot dat Agrico-
la drie benden Van Bataviers, cn twee van Tungeren ver-
maent heeft, dat zy de zaek tót dé zwaerden cn handt-gc-
meen zouden brengen. \'tWclk voor haer door de oudt-
heydt des krijghsgcoeffent, cn voor de vyanden, kleyne
fchildenen ongefchiktezwaerden dragende, zeeronheb-
lijk was. Want der Britannen zwaerden, zonder fpits, ver-
droegen nocht begrijp der wapenen,nocht in een opén vele
den ftrijdt. Als dan de Batavieren handt-gemeen wierden,
Cn begonden in den hoop tc flacn,met haer fchildcn tc ftoo-
ten, de aenzichtcn te fchendcn , en die op \'t vlakke ftonden
wech trekkende, de flagh-orden op de heuvels te richten,
zoo hebben dc andere , door wan-gunft en drift daer onder
gcmengt, al die haer naeft waren verflagen : en zommige
wierden half doot oft noch gezont door \'t verhaeften van de
overwinning verlaten. Onder-tuflchcn vlooden de benden
der ruyters, en mengden dc zeyn-wagcnaers zich in den
ftrijdt der voet-knechten : cn hoewel zy een nieuwe vrees
aén-brachten,zoo wierden zy nochtans door de dikke hoo-
pen der vyanden, cn dc onevene plaetfen op-gehouden: en
dit had geenzins de gedaente van een ruyter-ftrijdt, wijl zy,
op de trap ftaende , te gelijk door de lichamen der paerden
wierden voort-gedreven. En dikwijls liepen de woefte wa-
gens, cn de verbaefde paerden zonder hcerfchcrs,na yder dc
fchrik dreef, op al die haer dwars en tegen waren. En de
Britannen, die noch geen ftrijdt verzocht hebbende, op
\'t hooghftc der heuvelen gelcgert waren, cn ledigh zijnde,
dewcynightevand\'onzenverachteden, zijn allenxnedér-
gedaelt, cn begonden de verwinners van achteren te omrin-
gen : \'t welk zy zouden volbracht hebben, had Agricola,
\'t zelve vrezende, geen vier vaendelen van ruyters, tegen
eenigh fchielijk geVal der oorlogh achterhouden, dc kom-
ftige tegen geftcltj en haer, hoe vreeflijkcr aen-gedrongen,
hoe dapperder in de vlucht gedreven, verftröy t. De raedt
der Britannen alzoo op haer zelvcn gekeert, cn de vleugels
op \'t gebodt van den veldt-heer van voor de vechters over-
gevocrt zijndc,zijn op dc af-gewendeflagh-orden der vyan-
dén aen-gevallen. Toen zagh men op die opene plaetlèn
ccn groot en wreedt fchou-fpcl van vervolgen, wonden,van-
gen, en dc zélve, andere voor-komende,te dooden. Nu ga-
ven de hoopcn der gewapende vyanden, na yder van aerde
was, aen weynigen haer ruggen ten beften, eenige öngcwa-
pcnt zijnde vielen van zelfs jCn begaven zich ter doot. O vee
al zagh men wapenen, lichamen, gcfcheurde leden, èn een
bebloede aerde : en zomtijdts ook by den verwonnen gram-
jfchap en dapperheyt : die, als zy de boflchen genadert wa-
ren, verzamelt zijnde, de voorfte der volgers, onvoorzich-
dgh,en der plaetfen onbewuft zijnde,omringden.Hct welk,
indien de over-al-naerftigc Agricola niet bevolen had eeni-
ge wakkere cn vaerdige benden de engfte plaetfen, op de
wijs van een jachtring, te door-fnuffelen, een deel ruyters
haer paerden te verlaten, en den ruyter de dunfte boffchen
te doorrennen, ons door al tc groot vertrouwen eenige
wonde zoud aen-gcbracht hebben. Voorts als zy zagen,dat
de onze, in vafte orde geftelt, hun wederom vervolghden,
keerden zy op de vlucht, niet met troepen als cerft, noch
d\'éen na den anderen omziende,macr verftroyt Cn voor eik-
anderen vluchtigh , zochten Verre, en af-wcgige plaetfen.
De nacht cn \'t vernoegen was een eyndt van \'t vervolgen.
By dc tien duyzendt van de vyanden , hondert en veertigh
van d\'onze zijn\'er verflagen,waer onder Aulus Atticus,over*-
fte van ccn bende, zijnde door de vierighcydt zijn \'er jong-
heydt cnde wocfthcydt zijns paerts onder de vyanden ge-
bracht. Dc nacht cn de blijde buyt was tot vreughde der
vcrwinncrs.Dc Britannen zwervende,en met een vermengt
gefchrcy van mannen en wijven, hadden haer gequetften,
riepen de gezonde, verlieten haer huyzen, en ftakenze zelfs
door. gramfchap in dc brant : verkooren fchuyl-plaetfen, cn
vcrliétenzc terftont weder; floegen onder elk eenigen raed,
cn dan hoopten zy weder : zomtijdts wierden zy weê-moe-
digh door \'t acnzicn haerer panden, dikwijls ontroert. En
\'t is zéker genocgh, dat zommige op vrouwen en kinderen
\'gewoet hebben als of zy zich over haer ontfermden. De
naefte dagh heeft de gedaente der zege wijders geopentj
want oVer al was een woefte ftilte,dé heuvelen eenigh,de da-
ken van verre rokende, cn niemant den verfpieders gemoe-
tende. E)e vi^clkc in alle deden uyt-gezonden zijnde, als

H men

)
1

i

SB

E N.

men onzekere voet-ftappen van de vlucht, en nergens ver-
gaderingen van vyanden vond, en de oorlogh, midts \'t uyt-
gaen van de zomer, niet kon verfpreyt worden , zoo heeft
hy het heyr op de grenzen der Horeften gevoert. Aldaer
gijzelers ontfangende, heeft hy den overften van de vloot
belaft Britannien om te zeylen. Waer toe hem macht en
moedt gegeven is , want daer was een fchrik Voor-gegaen.
Hy zelf heeft de voet-knechten en ruyters door een lang-
zame tocht, op dat de gemoederen der nieuwe volkeren,
door \'t vertoef van de door-tocht, zelf Verfchrikt zouden
worden, inde winter-legers geleyt. En te gelijk heeft de
vloot met een voorfpoedigh weder, en een groote naem de
Trutulènfche haven ingekregen, van waer zy, de naeft-ge-
lege zijde van Britannien verkiezende, wederom gekomen
is. En toen eerft de ftranden van de uyterfte zee omzeylt
hebbende, heeft beveftight, dat Britannien een eylant was ^
en de tot die tijd met de naem alleen bekende eylanden Or-
cades gevonden en getemt. \'t Welk Orofius,en die hem ge-
volght zijn,valfchlijk aen Claudius toe-gefchreven hebben.

Dit beloop der dingen , Van Agricola, hoewel zonder
roem van woorden, in^en brief over-gefchreven,heeft Do-
mitianus, als zijn wijs was, met een blijd gelaet, en een be-
anxt gemoedt ontfangen.Hem was noch in zijn geweeten,
dat de valfche zege-tekenen over Duytfchlandt ten fpot ge-
weeft waren, hebbende door handeling eenige gekoft, wel-
ker kleederen en hayren na de gedaente der gevangenen
toe-gemaekt wierden : maer nu wierd een ware en groot-
fte Overwinning, waer in zoo veel< duyzenden der vyan-
den verflagen waren, met een groote lof geviert: inzonder-
heyt was hem af-fchrikkigh, dat de naem Van een byzon-
der man\'boven des Vorften verheven wierd : dat de oeffe-
ningen van \'t raedt-huys vergeeffch, en de eer der burgerlij-
ke konften verzwegen wierd, indien een ander de roem van
den oorlogh hem voor af nam : en dat alle andere dingen
alzins lichdijk te veynzen, een Keyzerlijke burght van een
goedt veldt-overfte was. Door zoodanige bekommenngen
gedreven, en \'t welk een teken van wreede gedachten w as,
door zijn geheym vernoeght, heeft befloten voor \'t tegen-
woordige beft te zijn, zijn haet te verbergen, tot dat het ge-
weldt van dit gerucht, en de gunft des heyrs verflaeuden.
Want ook toen had Agricola Britannien in. Hy gebiedt
dan in den R aedt de zege-fierfelen, en de eer van een door-
iuchtigh beeldt, en alles wat tot een zege-teken gegeven
wordt, met veel eer van woorden op-gehoopt, tebefluy-
ten : en voeghd\'er een gerucht by, dat de Provincie van
Syrien voor Agricola beftemt was, toen-maels leedigh door
de doodt van Atnüus Rufus geweze Burger-meefter, en
voor eenige Grooten bewaert. Zommige geloofden, dat \'er
een vryeling van zijn geheymfte dienaers, aen Agricola ge-
zonden , hem brieven, waer in hem Syrien gegeven wierd,
gebracht heeft, met bevel, dat, zoo hy in Britannien was ,
hy ze over-leveren zoud: en dat de vryeling, in de zee van
den Oceaen, zelfs Agricola ontmoetende, zonder hem aen
te fpreken, wederom naer Domidanus gekeert is; \'t zy dat
het waer , \'t zy dat het uyt het verftant des Vorften verziert
en verdicht zy. Onder-tufl^chen had Agncola aen zijn na-
volger een gerufte en verzekerde Provincie over-gelevert.
En op dat zijn inkomft niet aenmerkelijk zoud zijn , door
de dichte en menighte der ontmoeters, zoo is hy , de plicht
der vrienden fchuw ende, by nacht in de ftadt, by nacht in
\'t Palleys, gelijk\'t bevolen was, gekomen: en met e^en kor-
te kus en geen fpraek ontfangen , is onder den hoop der
dienaren gemengt.

Agricola heeft tot een navolger gehadt,na \'t behagen van
anderen, Cn. Trebellius, na my dunkt, Saluftius Lucullus,
den welken Domitianus terftont,om dat zy lancien, van een
\' land-voocht nieu maexel,Lucullifche liet noemen,gedoot heeft.In welke
a)an Bri- ^jj,; ook Arviragus in dit eylant gebloeit heeft,en niet ten tij-
*^DeBrit Claudius,gelijk GalfridusMonumethenfls beuzelt.

-Arviraa^^ Want van Domitianus is dat veers van luvenalis te verftaen :
\' Omen habes, inquit, magni, clarique triumphiy

Regem aliquem capes, aut de temone Brit anno
Excidit Arviragtts.
De Britan- Ook heeft te Romen gebloeyt Claudia Rnflna een Bri-
fche Ruß\' tanfch wijf, en zeer geleert en fchoon , de welke Martialis
na. met deze veerzen prijft:

Claudia ct&ruleis cumfit Rufina Britannis
Mdita, cur Lati^t peöïora flebis habet i

^jtale decus forma, I Romanam crederemätfes
Italides pojfunt, Atthides ejfe fttam.

Dat deze de zelfde geweeft is, van welke de H. Paulus in
zijn laetfte brief aen Timotheus gedenkt, getuygen I. Ba-
lpens, en Matth. Parkerus, Aertz-biflchop van Cantelburgh>
en \'t opzicht van de tijdt ftrijdt \'er niet gantfchlijk tegen *
hoewel andere daer tegen gevoelen.

Alzoo is onder \'t gebied van Domitianus, dat vêrfte deel, Britannien
als ftraf en onvruchtbaer,den Barbaren gelaten,en het her- een Pro-
waertfte geheel en al tot een Provincie gebracht.Die nocht \'vinde.
Conßtlaris,nocht Proconßelaris,ma.&L Pr^fidialis, en der Key- Britannien
zeren gefchat wierd. Als welke het Roomfche Rijk, na de een Preß-
deeling der Provinciën van Auguftus gedaen, toe-gevallen didifche^
is,en haer Propratores (voor-fchouten) gehadt heeft. Daer
na als de gtootfte Conftantinus een nieuwe vorm van heer-
fchen befchreven had,zoo wierd \'er onder de Schouts-over-
fte van Vrankrijk een ftadthoüder over geftelt, en met hem
in oorloghs-zaken een Graef van Britannien,een Graefvan
de Zaxifche ftrandt langs Britannien , en een Hertogh van
Britannien,behalven de Pr^ßdenten^ Rationalen, &c. Ook J^elkele-
wierd het door drie legioenen van de xxix, die de Romey- i»
nen door\'t gantfche Rijk geftelt hadden,bedwongen: door
\'t tweede Auguftifche legioen^door \'t zefte verwinnende Ie-
gioen,en door \'t twindghfte verwinnende. Maer dit is van --
Severus tijdt te verftaen, want dat \'er te vooren andere en
meer geweeft zijn, können wy uyt de Schrijvers afnemen.
Want hoewel Strabo fchrijft, dat \'er,om Britannien in toom
te houden, niet meer als een bende zoldaten van nooden
was : onder Claudius zijn hier nochtans geftelt het 11 Au-
guftifche legioen, het i x Spaenfclie legioen,en het x i v Le-
gioen,genoemt Gemina Mart ia Viärix,)2. ten tijden van Ve-
Ipaflanus zelf,getuyght Iofephus,dat\'er vier legioenen in dit
eylant geoorloglit hebben: Britannien,zeght hy,wordtvan
de zee omringt, en is byna niet kleyner als onze weerelt, de
Romeynen daer woonende,hebben\'t onder haer gewelt ge-
bracht , en vier legioenen befchermen een eylandt van zoo
groot een menighte. En buyten twijfi\'el zijn de wacht-huy- OorfproM£
zen en voor-proeven der legioenen en Roomfche zolda- derßeden,
ten, menighmael als teelfels van fteden en veftingen ge-
weeft , zoo in andere Provinciën , als in dit ons Britannien.
Alzoo is den Britannen het jok op-geleght, eerft door be- \'tRoomßhc
zetdngvan zoldaten die altijdt den inwooners met groote jok.
fchrik op den hals lagen, daer na door fchatting en tol, en
wierden op die naem gedwongen tollenaers te hebben, dat
is, roof-vogels en bloet-zuygers , die haer bloet uyt-gezo-
gen , haer goederen gemxen gemaekt, en op der dooden
naem fchattingen afgenomen hebben:ook was hun niet toe-
gelaten haer vaderlijke wetten te gebruyken, maer de over-
heden wierden van\'t Roomfche volk met gebiet en bijlen ^^^dm
gezonden,die \'t recht fpraken. Want de Provinciën hadden
Propr£toreSyLegatos,Prdfides,Pr£tores,é\' Proconftiles,e\\iyêLCï.
ftadt had een burgerlijke overheyt. De Pretor (Schout) be-
riep alle jaren de vergadering, en flifte de grootfte verfchil-
len : gaf op een verheve ftoel hovaerdige wetten, omringt
met dief-leyders, en men dreyghden des volx rugh met roe-
den, haer nekken met bijlen, en wierden gedwongen alle ja-
ren eenen anderen heer by lonng te hebben.En dit was niet
genoegh , zy voededen tweedrachten onder hun , en lieten
zommige veel toe, op dat zy haer zelfs tot een werk-tuygh
van haer flaverny hadden.

Dit jok der Romeynen hoewel t zwaer was, zoo is het
nochtans heylzaem geweeft. Want met het zelve heeft het
heylzame licht van lefusChriflus te gelijk op de Britannen
gefcheenen, waer van-namaels; en het licht van dat door-
luchtighfte Rijk heeft alle woeftheyt uyt degemoeden der
Britannen, als ook der anderen, die\'t overwonnen had,
verdreven. Want Romen, als Rudlius zeght:

-legiferis mundum complexa triumphis

Eoedere communi vivere cuncia facit.

En elders tot het zelfde Romen zeer treflijk en waerlijk:
Eecißi patriam diverßsgentibus unam.

Profuit injußis te dominante capi,
Dumque offers viSii-i proprii confortia juris j
Vrbem fecißi quod prius orbis erat.

Want, op dat ik de andere Provinciën verzwijgh, de Ro-
meynen haer Colonien (Nieuw-fteden) hier over-ge-
bracht , en de inboorlingen tot het gezelfchap van een bur-
gedijk leven vergadert hebbende, hebbenze met devrye

konften

B R A N N E N. 37

konften te leerenden haer tot het leeren der Roomfche wet-
ten in Vrankrijk over te zenden, (waer van luvenalis feght,
\'t wel-fprekend Vrankrijk heeft Britanfche Rechts-geleer-
den geleert) alzo door wetten gematight, en in zeden op-
gefokt,dat zy in leef-en lijf-tocht voor geen andere Provin-
cie wijkt : zy hebbenze met gebouwen en heerlijke werken
zoo voorzien, dat der zelve overblijffelen en fteen-hoopen
nu noch de aenfchouwers tot verwondering bewegen, en
ons gemeen volk de werken der Romeynen,zeggen werken
der Reuzen geweeft te zijn, die zy in de noorder wijkin
haer tael Batons, voor Heathens, als Heydens (zoo ik meen)
noemen. Zy zijn voorwaer van eén hooghfte verwondering
en heerlijkheyt, en inzonderheyt de Piótifche muur, van
welke te zijner plaets, en die wegen met een wonderlijke
arbeyt door \'t gantfche lant,hier door uyt-gedrooghde poe-
len , daer met opgedijkte dalen beveftight en beftraet, met
zulk een breedte,dat de gemoetende wagens elkander mak-
lijk können voorby rijden. Hoedanigh deze wegen geweeft
zijn, laetuGalenusleeren : Trajanus heeftdewegenver-
maekt, die deelen, die vochtigh en ftijkerigh waren, met
fteenen beftroyende, oft met uyt-geworpe vuylnis verhoo-
gendej die doornigh en fcherp waren, zuyverende, en de ri-
vieren, daer men niet over kon, met bruggen voor-ziende;
daer de wegh langer, als noodig fcheen, een andere korter
bereydende^ enzo zy ergens door een fteylen heuvel onge-
maklijk was, door handiger plaetfen af-leydende: ook, daer
zy van wilde beeften bezet, oft verlaten was, daer van daen
vervoerende, en door\'t bewoonde leydende, en daer toe
t\'oneftene flechtende. Maer deze onze nu op zommige
plaetfen door-gefneden zijnde, mits\'er de boeren het drijf-
zant uyt graven, blijken naeulijx op zommige plaetfen door
onwegen en weyden loopende, zijn door een hooge dijk
noch zichtbaer.

Deze hebben zy Vids Cmßlar\'es, Regids, Putonas^ Mili-
tares, Puhlicas, Curfmpublicosy en aBus genoemt, als te zien
is by Ulpianus eniulius Frontinus. Ammiahus Marcellinus
noemtze Agger es itinerarios ^publicos (gemeene reys-dij-
ken) Sidonius Apollinaris, Aggeres (dijken) teUures inagge-
ratos, (gedijkte landen) Beda en de jongfte fchrijvers heb-
benze Stratos (ftraten) geheeten. Onze Schicht-fchrijvcrs,
hier in buyten twijlFcl valfch, willen dat \'er maer vier dufda-
nige wegen geweeft zijn, van welke zy de eerfte Watling-
(Ireat noemen, van een Vitellianus, ik weet niet wat voor
die de zelve verzorght heeft, (Vitellianus hebben de

een

Britannen Guetalin in haer tael genoemt:) en Weriamjlreat,
welke door Verolamien gelopen heeft, en ook elders High
dike. High ridge, Portie foote way, en Ridgeway vandeby-
wooners genoemt woidt. De tweede heeten zy Ikenildflreat,
om dat zy van de Icenen haer begin gehadt heeft. De derde
EoffiZ , om dat zy met een gracht, gelijk zy meenen, weer-
zijds voorzien was j cn de vierde met een Duytfchwoordt
Erminftreat, van Mercurius (gelijk my die zeer geleerde
man I. Obfop^us wijs gemaekt heeft) den welken de Duyt-
fchen, onze voor-ouders, onder den naem van IrmunfulA^t
is, Mercurius\'ftijl, ge-eert hebben. En dat de zelve over de
wegen geftelt geweeft is, geeft genoeghzaem de riaem evc-
bv de Grieken te kennen, en zijn vier-kante beelden,
H^\'m^\'eertijdts genoemt, zijn overal op de wegen geftelt
geweeft. Men heeft gelooft, dat Mulmutius, ik weet met
welke, veel eeuwen voor Chriftus geboorte, deze gemaekt
heeft j maer zoo veel is \'er af, dat ik \'er geloof aen fla, dat ik
ftoudijk zeggen durf, datze dc Romeynen allenxkens ge-
bout hebben. Terwijl Agricola over Britannien overfte was,
zef^ht Tacitus, wieiden de affcheydingen der wegen, en de
vcrhevt der landen aengewezen, op dat Zy de fteden van de
naefte winrcr-lcgers, op af-wegige en verfchoove plaetfen
zouden af-voeren, en de Britannen hebben geklaeght, ge-
lijk de zelfde verhaelt, dat de Romeynen haer lichamen cn
handen, in boflTchen en broeken te beveftigeh,onder flagen,
en fcheldwoorden verfleten hebben. Men leeft ook m de

oude ftukken: In dc dagen van Honorius en Arcadms zijn
eenige voet-paden in Britannien gemaekt, van de eene zee
tot d\'ander. En dat het der Romeynen werk geweeft is leert
Beda zelf: «Ie Romeynen , zeght hy, woonden binnen het
bolwerk (welk wy verhaelt hebben, dat Severus over \'t éy-
landt gemaekt had) na de zuyder-wijk, het welk de fteden,
kerken bruggen, en ftraten, aldaer gemaekt, tot heden

toe cTctuycren. In \'t toe-ruften van deze wegen, waren de

Romeynen gewoon dc Zoldaten en de menighte te oefl^e- Ltb, c.iu
ncn, op dat zy, ledigh zijnde, niet iet nieuws betrachten.
De Romeynen, fchrijft Ifidorus, hebben bykans door de
gantfche wcrelt ftraten gefchikt, om de rechtheyt der we-
gen, op dat het gemeene volk niet leedigh zoude zijn, en
tot het toe-ruften van dufdanige wegen , zijn dikwijls dc
mifdadigen gedoemt geweeft , gelijk men uyt Suetonius in c^p 27.
Cajus kan af nemen. En in Spanjen ziet men de Salaman-
tifche, oft Argendfche wegh,en in Vrankrijk eenige krijgs-
wegen van de Romeynen geftraet, op dat ik de Appifche,
Pompeifche, Valerifche, en andere wegen in Italien ver-
zwijgh.

Óp deze wegen heeft Auguftus jongelingen mettamc- Snetomus
lijketuflTchen-ruymte, en daer na wagens geftelt,op dat men in Oäavio.
te fnellcr, en onder de handt bootfchapte, wat overal ver-
richt wierd. Aen de zelve zijn fteden geftelt, infgelijxver- „ .
blijvingen, dc welke herbergen hadden om te blijven en te , ^^
ruften, met alle nootzaeklijkhcden tot \'s levens gebruyk y^mk^
voorzien, en de veranderingen. Want zo noemde die eeuw rina,
de plaetfen, daer dc rcyzende lieden van wagens, paerden,
oft karren veranderden. Die derhalven de plaetfen, in An-
tonius reys-boek verhaelt, niet aen deze wegen zoekt, die
zal buyten twijffel van de waerheydt, en van de wegh af
dwalen.

En laet het ons niet verdrieten, hier aen te tekenen, dat
tot yder mijl langs deze wegen pijlaren van de Keyzcrs op-
gericht geweeft zijn, met de tekens der getallen daer in ge-
fneden, om de mijlen aen te wijzen. Waer van Sidonms
Apollinaris aldus:

K^ntiqms tili nu ieratm agger i
Cujmperf])atium fatis vetuflis,
Nömen Cdfareum vir et columnis.

Ëencven deze zijn ook ter weêr zijden graven geftelt, Vam in \'t
en ter gedachtenis der doorluchtige mannen met op-fchrif- ^oeh^yan de
ten verfiert geweeft, op dat de voorby-gangers vermaent
wierden, en dat zy fterflijk waren, en dat die \'t geweeft wa-
ren. Ook hebben de wetten tot vcrmaicing der zelve gewilt,
(als te zien is, in Codice Theodoßano de itinere munienAe ) dat
yders naerftigheyt om ftrijdt zouden fpoeden, met behoor-
lijke aendacht. En daer zijn wachters der gemeene dijken
geftelt geweeft.\' In onze oude wetten wordt ook met een De wetten
grooter letter gewagh gemaekt, van de vrede der vier che^ vm S.
minen, dat is, wegen. Edmrdt.

Onder Ncrva hebben de fchrijvers na-gelaten van Bri- Nerva.
tannien te verhalen. Onder Trajanus fchijnen de Britan- Trajanus.
nen af-gevallen te zijn, en uyt Spartianus blijkt het, dat zy
t\'onder-gebracht zijn. En onder \'t gebiedt van Adrianus ^drimas
was lulius Severus overfte van \'t eylandt, dc welke tegen de Keyzer.
Joden , toen oproerigh, beroepen zijnde, zoo konden de
Britannen onder\'t Roomfch gebiedt niet gehouden wor-
den, voor en al eer Adrianus zelf daer quam, de welke ten
derden Burger-meefter zijnde, in \'t jaer 114, door de dap-
perheyt des hey rs de vyanden fchijnt verflagen te hebben.
Want wy hebben op een penning van hem gezien den Key-
zer met drie zoldaten, die ik oordeel, dat de drie legioenen
van Britannien vertoonen, met dit opfchrift E x e p«.. B e. i-
tannicvs, (\'t Britanfch heyr) en een ander met dit op-
fchrift, Restitvtor BritannivE (herfteller van Spartimtsi.
Britannien.) Deze heeft door \'t gantfch eylandt veel verbe-
tert , en de eerfte een muur van l x xx (chreden, tuflchen
de Barbaren en Romeynen geleyt. Hebbende groote fta-
ken, op de wijs van een gemuurdc hegge, in de grondt ge-
leght en t\'zaem-gehecht. Om welke krijghs-tocht de dich^
ter Florus aldus op hem gcfpot heeft;
Ego nolo C^far effe,
Ambulareper Britannos,
Scythicas patipruinas.

Dien Adrianus wederom fchreef;
Ego nolo Florus effe,
Ambulare per tabernas,
Latitare per popinas,
Culices pati rotundos.

Op de^e tijdt is M. f. cl. Priscvs Licinivs q. Prifms
voor-fchout van Britannien geweeft, die mxt Adrianus m Licinius
dc loodfche krijghs-tocht geweeft is, als blijkt uyt dit oude "voor-fchom
opfchrift op een verminkte marmor-ftcen;

"Van Britarf
nien.

M.K

B R " ï \' T Ä

M. F. CL. PRÏSCO.
ÏCINIO. ITALICO. LEGATO. AVGV-
STORVM PR. PR. PROV. CAPPADOCI^
PR. PR. PROV. BRlTANNliE LEG. AVG.

lEG. im. GALLLCI^. PR^E. COH. HU.
LINGONVM. VEXILLO. MIL.
ORNATO. A. DIVO. HADRIANO IN EX-
PEDITIONE IVDAIC.

Q^CASSIVS. DOMITIVS. PALYMBVS.

Onder Antonius Pius (door wiens inftelling tot Róom-
{che burgers gemaekt zijn geweeft, ai die in de Roomfche
weerelt waren) heeft deze oorlogh van nieus gebrant, de
welke door Lollius Vrbicus ftadthouder, met het verdrij-
ven der Barbaren,en het leyden van een andere aerde muur,
alzoó geblufcht is,dat hy Britanmcus genoemt wäerd,en een
byzonder lof verdient heeft, om dat hy de Briganten, die de
nabuurige Provincie Genoutrien onder dc trouw der Ro-
mcynervbeft:hadight hadden , in \'t deel van haer landt gé-
ftraft had. En in deze tijdt,gclijk wy uyt labolcnus verftaen
hebben, was Sejus Saturnius Archigubernus van dc Britan-
fche vloot. Of hy nu overfte van de vloot, oft opper-fticr-
fnan, oft oppcr-fchippcr geweeft is, laet de Rechts-geleer-
d en zeggen.

De Britannen, oorlogh op oorlogh zaeycndc, hebben
bcgoft het gemeen onder Antoninus de Pliilofooph (wijs-
gier) tc beroeren. Om welke te ftillen Calphurnius Agri-
cola gezonden is,cn fchijnt het met een gelukkige uytkomft
volbracht te hebben : welke lof van deze neder-geleyde
oorFogh Eronto, niet dc tweede, maer een andere eer der
Roomfche wclfprekcnhcydt, den vorft Antoninus gegeven
heeft. Hoewel hy in \'t Palleys der ftadt zelf verblijvende,
\'t bewint van de zelve te voeren aen een ander bevolen had,
nochtans als ftaende over het roer van een lang fchip, heeft
getuyght de eer verdient te hebben van de gantfche zeyla-
fye en vaert. En toen heeft Helvius Pertinax in Britannien
gcoorloght,hier uyt dc Parthifche oorlogh beroepen cn be-
houden zijnde.