1-0-

/

Resultaten der

preventieve aanwending van het te

•J^-\'-i\' \'

R. PIÉKEMA.

• \\ -

V.v ■-•v .

m

.1\'

■ « ■. î.

••> ï

Pr

*

^ » rt

J . . m - \' ■ .-c jj

. ■ ^

Mi.

k*

4- ■

- . V

■ ^ r

. m

■ ■ ïr -

. ■ \' •. ff J. ■ ^ ♦

iL

-

TT

\'Jt:\'. ■ , ili\'/ -j: : ..

\'V

e

:-m-\'\'

t.¹

■ «

■■Si

on-* 0 *

- .-ft- -

t., Ä

• • %
*

I

â.

*

1  V

s,-. " *

-, ...jiÉiit-■.Äjat\'t». .r.J». • Ui- "iBri\'

KESULTATEN

der

THEKAPEUTISCHE EN PREVENTIEVE AANWENDING

, van het te utkecht bekeide

ANTlDIPHTHElllSCH SERUM.

..\'îtM, -

\'m:
■ ^ \\

■ ■ Vi\'/.

M-, ■ ■■ \'

i ■ i

■ - ■ ^

.■ : rsM

XLW ^rli î KTU k

I

Resultaten der
therapeutische en preventieve aanwending van
het te Utrecht bereide Antidiphtherisch Serum.

PROEFSCHR I FT

TER VERKKIJGIKG VAN DE^ GBAAD VAN

DOCTOR IN DE GENEESKUND

AAN DE JliJKS-pNIVERSITEIT TE PXRECHT,

NA MACUTIOING VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS

DP. W. kapteyn,

lloogleeraar in de Facultcit der \\Vis- en Natuurkunde,

VOLGENS BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT

TKGEN DE BEDENKINGEN VAN

J)E FACULTEIT DER GENEESKUNDE

TE VERDEDIGEN

op Vrijdag 7 December 1900, des namiddags ten 3 uur,

REGNERUS PIEKEMA,

Akts te Velp, gebóken te Akniiem.

BOEK-, courant- en steendrukkerij G. J. THIEME, NIJMEGEN.

19b IlöJßJlifööH V/
■m fiifiiiewMJ^ ov3i^fî8Yoaq q^öó^

■ .T (-rf^jp T-a O ^

3ClMll233W3D # Pîl flOTDOQ

\' - ■ . / - - ; \'
M KiUU\'j^v: ; ■ f%> f !

: Y3 a H -.W.

. . ^

E\' 1\'yi\' s^ßbLif^^\'?^\'\' ■^\'vdmooaO \\ ^ßbfi^t q-j

->">•!>> «SE;

/lan mijne JMoeder.

1\'

1:

» .

3»V

A ■■

■ . \'if

t:;

■ .iésa a O M sv. u m \'/ïa J\\

1-

\'\'.iV

\'k

f, ■

K.

>\' > tjf -

M

• - . .\'ai; .

y

\'TT\':\'-. \'ü\'\'\\ ■

■ t*

Het is mij bij het einde mijner Academische studiën eene
aangename taak U, Professoren en Lectoren der Medische en
Philosophische Faculteit, dank te zeggen voor het van TJ genoten
onderwijs.

U, hooggeachten Spiionck, dank ik ook in het bijzonder voor
de welwillendheid en hulpvaardigheid, mij betoond bij de samen-
stelling van dit proefschrift.

Dr. A. w. H. wirtz betuig ik hierbij mijne erkentelijkheid
voor het beschikbaar stellen der rapporten. Aan alle behandelende
medici mijn\' dank voor hunne medewerking.

I,. ...

V.

otto\'j üHihrii-^ oihHim\'jiiß-j/, \'lôt\'i/iî! oftof\') ivii (jd jùn iöH
\' ;?•> • y-Ai im<jl\'j<fâ W) îiirnferi\'îrv/I ,\'J öiijiin\'jxf.f««^

! ;n!v ihii \'loov fi irsfib ,)i\'iïli,">ii\'i

S*. \'

MiV yai licuuyo\'f firn jjioiivtih-iKuvqluif .iv tMfMfljj!\')!^^!^\'// -jh.
\' . \'jilj .nAv pir.ii->1-.

.<î}iîii:>in9;{-ij \'^rtihw^nijod xt;ij7^ .11 .\'f! .A /i\' f

\';!(ƒ; ifiiA T-jf) (if)ll-)j-^ toiJ. \' ■■;/\'

.Xdi,;!\') )v/-.r,\'i((ï ofrarit! ; ■•\'/ ;h:i{Ï> \'iTfiffi ioirp^m

■iv^l ,

I N H O ü ü.

Bladz.

Inleiding.............................. xi"

Hoofdstuk I. Therapeutische aanwending..............xvii

§ 1. Sterftecijfer..................xvu

§ 2. Bacteriologisch onderzoek. ............ xix

§ 3. Intensiteit der ziekte.............. xx

§ 4. Aandoening van den larynx........... xx

§ 5. Aandoening der neusholte........... xxi

§ 6. Doseering................... -kxii

§ 7. Plaatselijk ontstekingsproces.........xxii

§ 8. Temperatuur..................xxiii

§ 9. Pols.....................xxiv

§ 10. Albuminurie..................xxiv

§ 11. Diphtherische verlammingen...........xxv

§ 12. Invloed van het vroeger of later toedienen van het

serum..................... xxv

§ 13. Leeftijd....................xxvi

§ 14. Complicaties..................xxvii

§ 15. Nevenwerking van het serum..........xxix

§ 16. Recidieven..................xxxii

§ 17. Indruk omtrent de werking...........xxxiii

§ 18. Oorzaken van den dood............xxxiii

§ 19. Vergelijking der resultaten in onze groote zieken-
huizen verkregen...............xxxv

Hoofdstuk II. Preventieve aanwending............... xl

III. Vergelijking met buitenlandsche statistieken...... xli

^ IV. Invloed van de serumtherapie op de sterfte aan diphtherie

en croup in Nederland................xlvii

Conclusies............................. lv

Tabellen.............................1-259

.\'i J 0 H ^ 1

■ ■ • • \' • •. \' ............... . . .:^nbuifnî-

■ \' ■ . s, -

• . : • ■ ... - ■ V . .-\'^niiu\'fVftfi^^::\' .-.Si .-■■in.-riT .1 H

• ■- — . natiyo\'Jîî-;!»!-: .1 g\'

- • ■ - . . . » ,• . rf.;>è.iaoîffh*Mjf-;.i. ■>

.ïi.::!\'>r,": Jioiic\'Hyità.^
...... i/Tvvü {ii\'b acv jaai\'wbaeA .! j,

\' . - r . ■ • - , .... .jjnhyMi\'I: ,
• ■ • • ■•......j?

■• ; ......... \' \' - v it

■ • ■ ?,; • 1 ■ ■ • ■ ,. . . . .•jji»;fn!ou<ri.01 % ~

- • • ,• . •.!r<iinimm<5ii:V/ .VI

i! )iKv ir j.-fjitiv.r \';o -jjtvoiv Jütl nn-f ^\'loîv/il

■••\'—•••................(("»Mlle \' \' .

, ■ . ■. • - > • • • ; .. . . ,;:{ ^

...... . Oïb j^v, ..;v r. )5

■ -, ■ - ,■ • . , . . . . . jjdvtiii/.i\'.\'>;if §
. . ... , ■.• ïi^Tovf \'jJ) iM\'j-iÏ.iio .Ti ^

.... , , . . . fr-vi. u«7 y.f ;; ■ \'

ïiiio;:: it.tjJ •■ ;

. . iv ,:;>ïirt(

- • ■ • • ; ■ - • . . ti//.i}ii\'jV\'. t\'f Ml x-.)r><triu<>!Î
.... i;;.iX j;3 JMII vfliii\'bï-«""\'V .1!!

M\'^jJïdi^jü.-.f\'.-i ï\'fftw- Mf» •H.\'.!}ï..ij(5,\';:fvty\'■}!>.ar.f- l>»oJv«I\' .V;\'
■ . - . . . . . LÛ <|!j<rrp n«t

......•■ . \\ • • . .- • ■ .tf.^ühno)

INLEIDING.

De bewerking van een vrij aanzienUjk statistisch materiaal, be-
trekking hebbende op in Nederland gedane waarnemingen bij de
therapeutische en preventieve aanwending van antidiphtherisch serum,
maakt het onderwerp uit van mijn proefschrift.

Dit materiaal is verkregen door de hulp van honderd vijftig
Nederlandsche Geneeskundigen, en werd sedert 1895 verzameld
door Prof. Spronck en Dr. Wibtz, directeur van \'s Kijks-Veeartsenij-
school, die al de ontvangen rapporten ter mijner beschikking stelden
onder deze voorwaarden, dat de berichten zonder uitzondering in
extenso gepubliceerd zouden worden, en dat het materiaal zooveel
mogelijk objectief door mij zou worden bewerkt.

Tegen publicatie in extenso bestond wel eenig bezwaar. Voor-
eerst de daaraan verbonden kosten, die juist de oorzaak er van
zijn, dat deze statistiek eerst nu en in dezen vorm het licht ziet.
En in de tweede plaats de in het oog van dezen of genen allicht
ietwat bedenkelijke lijvigheid van mijn dissertatie. Ik heb even-
wel gemeend tegen die bezwaren niet te moeten opzien, wijl een
zóó groote en uitvoerige statistiek op de serumtheraphie betrekking
hebbende, tot dusver nog niet in Nederland was gepubliceerd.

Het objectief bewerken der statistiek viel mij niet moeilijk. Terwijl
ik evenwel vóór de uitkomsten van het bewerkte materiaal voor
de serumtherapie voelde, wat een jong medicus voelen kan voor

xtv

een geneesmiddel, dat door sommigen onmisbaar, door anderen
zoo goed als overbodig wordt geacht, moet ik erkennen, dat de
uitkomsten van deze statistiek mijne verwachtingen dermate hebben
overtroffen,, dat ik een beslist voorstander van de serumtherapie
ben geworden.

Ik heb de ingekomen rapporten in twee rubrieken verdeeld, wijl
ze niet onder hetzelfde hoofd gebracht konden worden. De eerste,
veel grootere rubriek heeft betrekking op de eerste periode der
serumbei\'ciding te Utrecht, de eigenlijke proefneming, toen het
serum uitsluitend werd bereid ten behoeve van on- en minvermo-
genden. De tweede, kleinere rubriek betreft patiënten behandeld
met serum, bereid in de later opgerichte particuliere inrichting
van den Heer Van Eeten. Bij den aanvang dezer nieuwe periode
werden de vraaglijsten bekort om de beantwoording gemakkelijker
te maken. Vandaar dat ik mij genoodzaakt zag deze minder uit-
voerige rapporten onder een afzonderlijk hoofd te publiceeren.
\'1\'erwijl de eerste rubriek op ziekenhuizen en privaatpraktijk be-
trekking heeft, vindt men in de tweede rubriek alleen waarne-
mingen in ziekenhuizen gedaan.

Daar de serumbereiding te Utrecht later op dezelfde wijze is
voortgezet, waarop die in de eerste periode plaats vond, bestond
natuurlijk geen aanleiding om de resultaten der twee genoemde
perioden afzonderlijk te bespreken. Scheiding was trouwens hierom
niet mogelijk, wijl een deel van de patiënten der eerste rubriek
feitelijk behandeld zijn met serum, in de inrichting van den Heer
Van Eeten bereid. Toen namelijk de bijdragen, voor de bereiding
van serum ten behoeve van on- en minvermogenden door parti-
culieren geschonken, uitgeput raakten, zoodat de bereiding niet
kon worden voortgezet, werd voor het nog beschikbaar bedrag
serum aangekocht in het inmiddels opgerichte instituut van den
Heer Van Eeten, en kosteloos uitgereikt. Dientengevolge vloeide

de statistiek der eerste periode samen met die der tweede.
*

XV

Dat de geheele statistiek, sedert 1895 vergaard, eerst in 1900
het licht ziet, heeft dit belangrijke voordeel, dat thans de gelegen-
heid bestaat, om tevens aan de hand van de officieele statistiek van
het Geneeskundig Staatstoezicht na te gaan, welken invloed de
serumtherapie sinds 1895 op de absolute sterfte aan diphtherie en
croup heeft uitgeoefend.

T-.:-.\'-:\'- int ge\'I.io bbll

•: ; • ; ; uM \'oftï\'jl^f\' vifîloed« of> <{() 1 abiik ■ \'>•■<}:-/iÜjxitfr>8 . V \'

\\ ■ ■ d-ï fi i/i v.:

Tfi\' l ^^M-X-If^i^»- De, Ccï-: S

i-riv^à hi ■ [■\' -{-u\'y ^ ^

- \'^ ■ -v ViV ; . , ■ i • "-v\'\'

\' : \' \' \' \' . \' • ■ \' t \' ■. . ■

■ v; \\ ■ 1 .■-\'. • ■ V" \' \' ru . ,

üMW^\'«\', .rv;

-mw-\'kii\'M,. h* ■ ■ . > \' ■ \' v;

. 1* ■ ; ■

HOOFDSTUK 1.

resultaten van de therapeutishiie aanwending.

§ 1. Sterftecijfer.

De ontvangen rapporten betreffen 1758 patiënten, die symptomen
vertoonden, welke aanleiding gaven antidiphterisch serum toe te
dienen. In 26 gevallen kwamen de rapporteurs na de inspuiting
van dat middel tot de conclusie dat de diagnose diphtherie niet
voldoende vaststond.

In drie dier zes en twintig gevallen werd met meer of minder
waarschijnlijkheid aan scarlatina gedacht. Deze 26 waren meest
alle lichte gevallen, slechts één ervan was doodelijk. Daar die
gevallen derhalve ongeschikt te achten zijn om het serum in zijn
geneeskrachtige werking te beoordeelen, meen ik ze uit deze
statistiek te moeten verwijderen. Zoo bedraagt dus het totaal der
behandelde lijders 1732.

Van deze 1732 patiënten zijn 208 = 11.9% overleden.

In ziekenhuizen of barakken werden 1393 lijders verpleegd,
waarvan 164 = 11.8 7o gestorven zijn. Van de in hun woning ver-
pleegden, ten getale van 865 overleden 44 = 12.05 7o.

Elimineert men van de 208 hen die binnen 12 uur na de injectie

reeds overleden waren (37), dan wordt de sterfte 9.9%. Sluit men

**

XVIII

ook die gevallen uit, waar de dood op den dag na de injectie intrad
(59), dan komt men tot een sterfte van 8.6 7o.

Xog vrij wat gunstiger luiden de uitkomsten indien men de
gevallen elimineerde waar de verpleging alles te wenschen overhet,
het verrichten der tracheotomie niet werd toegestaan, enz. Maar
aangezien geen elimineeren gewettigd is waar het de vergelijking
betreft van de sterfteprocenten van voor- en na de invoering der
nieuwe therapie, zou ik willen vasthouden aan het bovengenoemde
cijfer, namelijk 11.9

Voorts zij nog vermeld, dat in vier gevallen de afloop der ziekte
niet opgeteekend werd, terwijl drie in ziekenhuizen verpleegde
patiënten om verschillende redenen de inrichting verlieten vóór zij
hersteld waren.

Eindelijk wil ik nog noteeren, dat ik in vijf gevallen de injectie
„prophylactisch" genoemd vond, waar het betrof huisgenooten van
diphtherie-lijders, die, zoodra zich verdachte verschijnselen ver-
toonden, terstond een serum-injectie hadden ontvangen.

Het geslacht oefende op het sterftecijfer geen merkbaren invloed
uit. Van de 860 mannelijke patiënten overleden 101 (11.7 7o), van
de 888 vrouwelijke 99 of 11.2 7o. In 10 gevallen was het geslacht
niet in de rapporten vermeld.

Het behoeft geen betoog, dat de serumtherapie alleen daar weten-
schappelijk rationeel is, waar in het exsudaat der ontstoken mucosae
de diphtheriebacil aanwezig is, \'t zij dan alleen, of met andere
pathogene microben geassocieerd. Ik heb daarom de resultaten
der serumtherapie nog in \'t bijzonder nagegaan in die gevallen,
waar door bacteriologisch onderzoek die aanwezigheid geconsta-
teerd werd.

In 626 (35.7 7o) gevallen zijn verdachte exsudaten bacteriologisch
onderzocht.

XIX

Diphteriebacillen vond men daarbij in 515 (82.6 7o) gevallen.
Hiervan zijn overleden 55 of 10.6 %.

Indien men hier weer de 17 patiënten elimineerde, die op den
dag na de inspuiting zijn gestorven, dan werd de sterfte 7.4 7o.

Van de 111 gevallen, waarbij wèl bacteriologisch werd onder-
zocht, doch geen d.b. werden gevonden, overleden O (5.3 7o).

Het resultaat der serumtherapie was derhalve in de gevallen,
waar de diphtheriebacil stellig in het spel was, gunstiger dan de
uitkomst, die het algemeene sterftecijfer der statistiek aanwijst.

§ 2. Bacteriologisch onderzoek.

Enkele bijzonderheden omtrent de bij het bacteriologisch onder-
zoek van slijmvlies-exsudaten verkregen resultaten wil ik hier nog
kort vermelden.

Dat onderzoek toonde aan, dat de diphth.bacil in 167 van de
515 gevallen vergezeld was van andero pathogene bacteriën, en wel:

in 88 gevallen diphth.bac. en Streptococcen.

„ 39 „ , „ staphylococcen.

, 26 , , „ strept. èn staphyl.

» 6 , „ „ „coccen".

« 4 , , ^ „diplococcen".

» 2 „ „ stapbyl. èn diploc.

" 1 ^ « streptoc. , «

» 1 « „ „ „micrococcen."

Bovendien werden afzonderlijk gevonden:

in 29 gevallen Streptococcen.
,, 14 Ä staphylococcen.
, 12 „ „coccen".
, 10 „ streptoc. èn staphyloc.

XX

m 3 gevallen pseudodiphth.bac.
„ 1 , „ , streptoc. en staphyl,

,2 „ staphyl. en sdiplococcen".
„ 1 „ diploc. pneumoniae.
, 1 „ streptoc. en andere bacteriën.

Dat het resultaat der serumtherapie minder gunstig is in gevallen,
waar naast diphth.bac. de bovengenoemde coccen gevonden worden,
bleek uit onze statistiek niet. Alleen was op te merken, dat de
gevallen, waarin associatie van diphth.bacillen met Streptococcen
werd waargenomen (115), eenigszins meer als zwaar werden ge-
qualificeerd. Het procent voor de „zeer zware\' en „zware" gevallen
was hier 47.3 7o. Het aantal sterfgevallen was 19 of 16.6 7o-

§ 3. Intensiteit van het ziekteproces.

Als „zeer zwaar" en „zwaar" werden opgegeven 657 (39.4 7ö)
gevallen, als „vrij zwaar\' of „middelmatig\' 432 (26.4 7ol, als „licht"
582 (34.6 7o). In 84 gevallen werd de intensiteit niet vermeld.

Voor de Ziekenhuizen bedroegen deze getallen resp.:
517 (39.3 7o), 344 (26.4 7o) en 460 (34.7 7«).

Voor de Privaatpraktijk:

140 (40.1 7o), 88 (25.2%) en 122 (34.4%).

§ 4. Aandoening van den Larynx.

Van stenose, stridor, dyspnoe of intrekkingen werd gewag ge-
maakt in 794 (45.4 7o) gevallen. Maar bovendien wer(J 359
keeren opgeteekend, dat de larynx „aangedaan" of „sterk aan-

XXI

gedaan" was. Ik meen daaruit evenwel te mogen besluiten, dat
de larynx in niet minder dan 1153 of 66.5% der gevallen aan-
getast was. In 21 rapporten bleef bet onbeantwoord. Dit hooge
procent harmonieert trouwens met de qualificatie der intensiteit
van het ziekteproces boven vermeld.

Slechts in 2 26 (18.02 7o) der gevallen werden in den pharynx
geen membranen, ulcera of necrotisch beslag of hunne restes ge-
vonden, doch slechts zwelling, roodheid, catarrh. Geheel vrij was
de pharynx in 75 (4.3 7o) gevallen. In 4 gevallen werd getwijfeld
en eveneens 4 bleven onbeantwoord. In 1 geval werd gesproken van
„atypisch\' beslag, en in 1 ander van aphtheus beslag, bij welk
laatste aan de diagnose werd getwijfeld.

Tracheotomie werd verricht bij 369, intubage bij 28 patiënten.
In 6 gevallen moest na voorafgegane intubage tóch nog tracheo-
tomie plaats hebben. Van de aldus behandelde lijders zijn 112 (28.2 7fl)
gestorven.

§ 5, Aandoening tan de neusholte.

De neusholte bleek mede aangedaan bij 358 (21.6 7ii) patiënten.
Bij 102 bleef dit onbeantwoord. Van membranen op het neus-
slijmvlies of rbinitis crouposa werd evenwel slechts in 21 (1.2 7o)
gevallen gesproken, waarvan 4 (19.4 7o) overleden. In 4 rapporten
werd van putriede afscheiding uit den neus melding gemaakt,
welke lijders alle succombeerden. Van de 4 patiënten, waarbij do
neusholte „sterk aangedaan" genoemd werd, overleden 8.

XXII

6. Doseering.

Nergens wordt aangespoord tot voorzichtigheid in de doseering.
Bij N". 1139 ziet men 60 c.c. binnen 27 uur toegediend, bij N". 1071
80 c.c. in 4 dagen, zoo bij N". 1063 90 c.c., doch verdeeld over 14 dagen.
Verder eenige malen 70 c.c. in 4 dagen. Bij de 422 en 423
werd slechts 2 c.c. ingespoten. Bij het eerste kind, 1 jaar oud,
vond men diphth.bac. en Streptococcen, de aard van het proces in
den pharynx wordt niet vermeld, na injectie op den Isten ziektedag
volgde herstel. Bij het tweede kind, 7 weken oud, werd eerst op den
7den dag geïnjiceerd. Waarschijnlijk was dit te laat, maar allicht
is deze dosis toch ook te gering geweest.

§ 7. Plaatselijk ontstekingsproces.

In de rapporten van Afd. I was gevraagd in hoeveel tijd de
plaatselijke aandoening tot staan gekomen was. Antwoord op die
vraag werd in 977 gevallen gegeven. In 701 of 71.7 7o dier gevallen
bleek met zekerheid, dat het proces 24 uur na de eerste injectie
was tot staan gekomen. Bij 276 of 28.3% patiënten werd vermeld
dat dit niet het geval geweest was.

XXIII

De Pseudomembranen bleken geheel afgestooten:

12 uur na de 1ste injectie in 1 geval \\ ^^

751

Omtrent de overige patiënten, ten getale van 663, is in de
rapporten niet vermeld, hoeveel dagen na de inspuiting de pharynx
vrij van membranen was.

Dr. Koch te Beek maakte er opmerkzaam op, dat hij de genezing
van het fibrineus ontstekingsproces ingeleid zag worden door ver-
hoogde secretie der aangetaste slijmvliezen.

§ 8. Temperatxixir.

Het bleek mij niet mogelijk hieromtrent cijfers te geven, de beant-
woording was daarvoor over het algemeen te vaag on te verschillend.
In \'t algemeen is te zeggen, dat de temperatuur in de meerderheid
der gevallen na do injectie lager werd, dat do norm dikwijls
binnen 1—3 dagen bereikt werd, en dat bij een kleiner gedeelte
der gevallen de koorts kort na de injectie niet gedaald was of ook
verhoogd.

Voor het verloop der temperatuur in het reconvalescentie stadium
zie men onder § 15.

§ 9. Pols.

XXIV

Ook hier is slechts bij de meerderheid eene daling der pols-
frequentie overeenkomstig de temperatuur te constateeren, terwijl
ook weder een kleiner gedeelte der gevallen hiervan afwijkend was.

De „algemeene toestand" werd in verreweg de meeste rapporten
als na de injectie verbeterd opgegeven.

§ 10. Albumimirie.

Albumen werd van 1123 daarop onderzochte gevallen 412 maal
in de urine waargenomen, dus bij 36.7 7o der patiënten. In een vrij
groot aantal van die gevallen waren slechts sporen eiwit aanwezig.

Vóór de inspuiting was de urine bij 938 lijders onderzocht. Bij
296 hiervan (31.5 °/o) werd eiwit geconstateerd.

In 27 gevallen (2.8 7o) bleek vóór de injectie geen albumen aan-
wezig te zijn, na de inspuiting echter wèl.

Zoo werd in 7 gevallen (0.7 7o) na de toediening van het serum
een grooter eiwitgehalte gevonden dan vóórdat het middel aan-
gewend was.

Sommige zwaardere gevallen van albuminurie vindt men in de
tabellen uitvoeriger vermeld: Zoo ziet men bij 1209 het eiwit-
gehalte van 0.5 7to vóór de injectie op den 2<ien en 3den dag na
inj. tot 2 7oo\' stijgen. Den 4den dag was er nog slechts een spoor,
en den 5den was de urine eiwitvrij.

Bij N°. 1210 was het gehalte vóór de inj. niet bekend, den dag
na de 1ste inj. bedroeg het 0.75 7oo, na 2 dagen. 0.50 7oo nadat den
dag te voren nogmaals 20 c.c. serum ingespoten was. Den volgenden
dag was er geen albumen meer.

Bij N". 1353, waar laat geïnjiceerd werd, ziet men op den dag na
de inj. albumen aanwezig, een week later veel eiwit, waarna patiënt
den volgenden dag overleed aan uraemische intoxicatie. Zoo ziet

XXV

men bij 1636 na inj. van 10 c.c. op den 8sten ziektedag de
albuminurie eerst in de 3de a 5de week geëindigd.

Bij N°, 1656 verliep het gehalte aan eiwit na inj. van 80 c.c
serum op den 21steii a 23sten ziektedag: 0.8 7o, 0.5, 0.4, 0.28, 0.24,
0.20, 0.18, 0.11 (exitus) op achtereenvolgende dagen.
Zoo resp. bij m 1753: 0.28, 0.33, 0.21, 0.05, 0.025%.
Bij N^ 1698 verliep het gehalte van albumen binnen 2 dagen
na injectie: 0.7, 0.45, 0.3, o.03 Daarna geen eiwit meer, rijkelijke
diurese en ophouden van het braken.
Zie verder 1684 e. a.

§ 11. Diphtherische verlammingen.

Paralysen en paresen deden zich bij 77 (3.9.%) der patiënten
voor. Zij betroffen:

Den pharynx alléén.........in 58 gevallen

phar. èn larynx...........„4 „

„ , accomodatie.........,4 „

onderste extremiteiten.........,4 „

phar. èn ond. extrem.........„3 ,

larynx alléén............„2 „

accomodatie............„1 „

phar., oogen en ond. extrem.......,1 „

§ 12. Invloed van het vroeger of later toedienen van het serum.

Uit verschillende statistieken bleek, dat de verkregen uitkomsten
gunstiger waren, hoe eer het serum werd toegediend. De hier
volgende Tabel goeft in verband met het sterftecijfer een overzicht
van hetgeen in onze rapporten vermeld is omtrent het tijdstip,
waarop het serum is ingespoten.

XXVI

§ 13. Leeftijd.

De invloed van den leeftijd op het verloop der diphtherie wordt
door de volgende Tabel aangegeven:

XXVII

Zooals blijkt betreft de statistiek 1544 kinderen beneden den
leeftijd van 10 jaar. 188 patienten waren ouder. Dat de ziekte te
gevaarlijker is hoe jonger het individu, blijkt vooral sterk bij de
eerste beide levensjaren. De getallen zijn blijkbaar te klein om
met toenemenden leeftijd eene regelmatige daling in het sterfte-
cijfer te kunnen verwachten.

§ 14. Complicaties.

Als complicaties werden vermeld:

Pneumonie.............bij 132 gevallen.

Scarlatina................19 «

Morbilli................17

Tussis Convulsiva.............15

Varicella................8

Enteritis................5

Khachitis................4

Otitis.................4

Diphtherie van de Tracheot. wond.......4

Tuberculosis pulmonum...........3

Stomatitis aphthosa............3

Collaps en braken.............3

Epidydimitis............................2

Erysipelas faciei..............2

Tonsillair absces..............2

Brandwonden...............2

Absces van de halslymphklieren........2

Foudroyante nabloeding uit de tracheot. wond . „ 2

Pleuritis................2

Lues (?)................2

Erysipelas................2

XXVIII

Scabies...............bij 2 gevallen.

Gonorrhoe............... 2 ,

Neuritis............... 2 „

Stomatitis............... 2 „

Keratitis............... 2 ,

Gastro-enteritis............. 1 geval.

Decubitus...............

Conjuctivitis crouposa...........

Ulceratie in den pharynx.........

Membranen op de wondranden (Streptococcen) . ,

Lymphadenitis supurativa.........

Ikterus................

Subeutaan- en interstit. empbyseem...... 2 gevallen.

Emphyseem.............. 1 geval.

Hemiparese . \'............

Peritonitis...............

Pericarditis........... . . „

Scrophulose..............

Absces door eczeem ...........

Convulsies...............

Multipele kherzwellingen..........

Chlorose...............

Degeneratie cordis............

Toxische neuritis van den Vagus.......

Purpura rheumatica...........

Malaria................

Pyelonephritis.......... . .. „

Cou praeconsulaire............

Niet altijd was geheel duidelijk of eene afwijking niet reeds vóór
het optreden der diphtherie bestond. Tweemaal werd vermeld dat
pneumonie reeds van te voren aanwezig was.

XXIX

Bronchitis en nephritis werden dikwijls complicaties genoemd,
zonder dat albuminurie en parenchymat. nephritis over \'t algemeen
te scheiden waren.

§ 15. Nevenwerking van het serum.

Zonder te twijfelen aan de juistheid der verzekeringen van ver-
schillende autoren, dat zij ook vóór de invoering der serum therapie
bij diphtherie zoowel uitslagen alsook gewrichtspijnen hebben waar-
genomen, noem ik hierbij als eerste punt de:

Exantheemen.

De volgende Tabel geeft een overzicht van de min of meer uit-
gebreide exantheemen, welke zich bij 233 patiënten voordeden.

Bovendien vertoonde zich bij 31 lijders nog een plaatselijk exan-
theem, nl. erytheem, urticaria of papuleus exantbeem om de injectie-
plaats heen.

Te samen kwam dus bij 264 of li.O"!,, exantbeem voor.
Koorts kwam in 81 gevallen bij de exantheemen voor.
Gewrichtspijnen, in een of meerdere gewrichten, bij 15 gevallen.
Albuminurie bij 6 gevallen.

XXX

Alle variaties in duur, tijd van ontstaan, temperatuur kwamen
voor. Van den leeftijd der lijders was weinig of geen invloed op
de frequentie van het voorkomen van uitslagen te bemerken. Het
vrouwelijk geslacht scheen er in verhouding een weinig meer mee
te zijn aangedaan dan het mannelijke.

Verder werd nog vermeld, dat zich na korteren of längeren tijd
bij 4 patiënten gewrichtspijnen voordeden zonder dat deze gepaard
gingen met het optreden van een exantheem.

Eveneens bij 10 lijders pijn op de plaats der injectie.

Bij 4 een huidinfiltraat daar ter plaatse.

Een absces op de inj. plaats in 3 gevallen.

Temperatuursverheffing zonder exantheem 3 maal (en eenmaal (?)
na 3 weken).

Eén keer erysipeles op inj. plaats, en bij één patiënt koorts en
braken na de inspuiting.

Bij N". 484 werd na injectie somnolentie waargenomen.

„ 523 volgde op de 2de inj. collaps.

„ , 762 collaps.

„ , 763 prostratie.

761 „ , en pols 144 bij temp. 87.7.

„ „ 1269 vraagt Dr. Van Moorsel of de Orchitis in Epidydinitis
misschien van het serum afhankelijk kunnen zijn.

„ „ 1236 met bronchitis en tussis convulsiva als complicaties
en erytheem, pijnen in de extremiteiten en temp.
30.2 zegt Dr. Das: „De inj. van serum schijnt
niet zoo ongevaarlijk te zijn als "vvel beweerd wordt."

Dr. Kouwer wijst op het onregelmatige temperatuursverloop bij
JM". 711 als bij alle vorige gevallen in het convalescentie-stadium
waargenomen.

Bij een geval van Urticaria, opgetreden op den 18den dag ^na de
inj. en gepaard gaande met koorts en pijnen, was het kind veel

XXXI

zieker dan gedurende de diphtherie zelve. Op grond hiervan wordt
het oordeel omtrent het serum hierbij „niet gunstig" genoemd.

Dat het serum ooit nephritis zou hebben verwekt wordt nergens
gemeld. Ten slotte wordt door niemand het vermoeden uitgesproken,
dat het serum tot den dood van een patiënt zou hebben bijgedragen.
In geval 17, waar getwijfeld werd, werd deswege door Prof. Siegenb.
v. Heukelom sectie gedaan. Men zie aldaar.

Voor de afzonderlijke gevallen van exantheem zie men onder de
aanmerkingen.

Zeer eigenaardig verliep het o. a. bij N". 175, nl.:

23 XII (dus 7 dag. na de 1ste inj.) urticaria over het geheele lichaam.

24 „ bovendien rondvonkachtig exanth. aan buik en strekzijden

der extremiteiten; petechiën op het sternum.

25 „ exanth. geheel verdwenen.

27 „ wederom algemeen exanth., als roodvonk.

28 „ optreden van een exanth. als mazelen, alle gewrichten stijf

en pijnlijk, patiënt is zeer ziek.
30 „ geen uitslag meer; Euphorie.

Temperatuur hierbij:

30 „ normaal.

Tweemaal Exantheem kwam voor bij 354, waar na recidief
en opvolgende serum-injectie evenals na de eerste injectie een exan-
theem als scarlatina optrad.

XXXII

Bij N". 434 tweemaal exanth. zónder dat opnieuw seruminjectie
plaats gehad had.

Bij 1051 wederom tweemaal urticaria, 5 dagen na elkaar
opgetreden, na twee injecties tusschen welke 2 dagen waren ver-
loopen.

Zie verder 859, 1614, 1722.

§ 16. Recidieven.

Van recidief was 9 maal sprake. Bovendien was het nog 2
keeren twijfelachtig.

Een jongetje van 8 jaar werd 23 Jan. aangetast door middel-
matig zware diphtherie. Membranen op uvula en tonsillen ver-
dwenen, na een injectie van 10 c.c., op den Isten dag en in de
volgende 24 uren, terwijl tevens kleine nieuwe membraantjes kwamen.
Na 3 dagen was de phar, vrij en het kind herstelde geheel. 9 Maart
kwamen wéér membranen op de tonsillen. De koorts bleef hierbij
lager dan de eerste maal. 2 dagen na inj. was de phar. weder vrij.
(N°. 533),

A. Gr,, 6 j,, kreeg 24 Jan. \'96 lichte diphtherie, na daarvoor
reeds in Mei \'95 en 5 Jan. \'96 met serum behandeld te zijn. In
beide gevallen was de diagnose door bacteriol, onderzoek bevestigd
geworden.\' 5 Jan. was 20 c.c. ingespoten, 18 Jan. was alles normaal
en 24 Jan. bleken wéér membranen opgetreden te zijn. (N". 1187).

Een tweejarig meisje, waarbij op uvula en tonsil licht beslag
was, tracheot. kort na inj. verricht werd, temp. en polsfreq. resp.
39" en 162 waren, en lichte albumhmrie voorkwam, kreeg na 13
dagen volkomen hersteld te zijn opnieuw membranen op uvula en
tonsillen, terwijl ook de larynx weder werd aangedaan. Temp. en

polsfreq. bereikten nu zelfs 40.2 en 202, weder sporen alb. in de

«

urine, 2 dagen na inj. waren de membr. weder weg. Beide keeren

XXXIII

werd bacteriologisch onderzocht en werden d.b. geconstateerd. Ook
volgde tweemaal een scarlatineus exantheem. (N°. 354).

Een kind kreeg, na genezen diphtherie in Maart, begin Mei
weder lichte diphth., matige stenose zonder koorts. In 24 u. na
inj. kwam het weer tot staan en genas geheel in 4 dagen. (N". 613).

Evenzoo 746, waar na 40 c.c. serum pharynxdiphtherie
spoedig genezen was, en na 5 weken recidief kwam, nl. membranen,
geen albuminerie, na inj. weder genezend. Eveneens N". 734, 868.

Zoo ook N". 1443, en 1440, waar 14 d. na inj., 11 dagen nadat
de pharynx zich gereinigd had, weder membr. kwamen, doch na
10 c.c. reeds den volgenden dag verdwenen.

Twijfelachtig waren de weder opgetreden membr. bij 744 en
de dyspnoe bij 207, evenzoo de doodsoorzaak in dit laatste geval
van recidief (?).

§ 17. Indruk omtrent de werking.

Over het algemeen bleek do indruk een gunstige te zijn.
In 167 gevallen luidde het oordeel ,zeer gunstig."
» 756 , , « „ „gunstig."
, 129 „ , , , „twijfelachtig, waarschijnlijk

gunstig, redelijk," enz.
» 85 „ „nihil, vruchteloos, niet schadelijk," enz.

1 „ , „niet gunstig."
Zie verder bij de nevenwerking van het serum.

§ 18. Oorzaken van den dood.

Als zoodanig worden genoemd:

Pneumonie..................in 37 gevallen.

Afdalende diphth. (zonder pneumonie).......23 „

Paralys. cordis.................20 „

***

XXXIV

Afdalende diphth. èn pneumonie........in 18 gevallen.

Nephritis (TJraemie)..........• ...„11 „

Asphyxie (na tracheotomie)...........„10 „

(geen trach. verricht)

Nephritis en pneumonie.......... . . . „

Emphyseem van het mediastinum.........

Tuberculosis pulmonum.............

Verstopping der trach. canule..........

Collapsus..................„

Uitputting...................

Oedema pulmonum...............

Convulsies (?).................

Pneumonie en endocarditis............

Nephritis en pericarditis.............

Perforatie van de A. Anonyma..........

Nabloeding uit de trach. wond.......• . „

Mediastinitis purulenta.............

Septicaemie..................

Algemeene paralyse...............

Intoxicatie...................

Gangraena pulmonum ... ..........

Steeds recidiveerende erysipelas.........

Verlamming van den Vagus .......•• . „

„Vermoed meningitis met druk op- of degener. van

den Vagus..................

Vagusdegeneratie (?)..............

Toxische werking op den Vagus........„

Niet altijd was de oorzaak van den dood geheel duidelijk, soms
ging een geheel ongestoord reconvalescentiestadium van eenigo
weken aan het overlijden vooraf.

Men zie o. a. N". 1751 (dood door bronch. en bronchiol. mem-

XXXV

branacea, geen d.b., ± rein streptoc.) 326, 327,1152, 12,1005,17,
412, 655 en verder bij de sectiones.

In 80 gevallen werd de doodsoorzaak door de sectio cadaveris
gecontroleerd, welk onderzoek bet volgende resultaat bad:

Afdal. dipbtb. broncbopneum....... • • bij 12 gevallen.

tevens overgang op bovendeel van den Oesophagus „ 1 geval,
tevens troeb. zw. v. renes, lien, hepar . . . . „ 2 gevallen.

tevens nephritis acuta............. 1 geval.

tevens nieren hyperaemisch.......... 2 gevallen.

Afdal. diphth. zonder pneumonie......... 8 „

Afdal. diphth. pneum. glomerulonephritis . . „ 1 geval.

Broncbopneum., slijmvl. zonder membr......„16 gevallen.

tevens degener. albumin, renum........„2 „

tevens troeb. zw. v. renes en hepar....... 1 geval.

tevens ulceratie van de tonsil en rhachitis. . . „ 1 „
Afdal. diphth. -f- splen. acuta 4- degen. alb. renum. „ 1
Membr. in phar. troeb. zw. van de parench.

organen................... 2 gevallen.

Ulcera op epiglottis eenzijdige pneumonie 2 „

Lar. door membr. gestenoseerd, geinjicieerde trachea

en bronchi, beiderzijds vaste longinültraties. . . „ 1 geval.
Ulcera vanuit trach. wond de A. Anon. arrodeere^,

bloeding in de trachea............. 1 „

Pneum. caseosa, tuberkels in pulmones, parotitis . „ 1 ,,
Geen membr. meer, renes gezwollen, schors troebel „ 1 „
Membr. op tons., phar. wand en epiglottis . . . . „ 1 „
Geen membr. meer, troeb. zw. v. hepar en renes. „ 2 gevallen.

Bronchitis fibrinosa............... 2 „

Bronchiolitis diphtheritica............ 1 geval.

Membr. in phar. en lar., degen, parench. renum . „ 1 „
Nephritis................... 3 gevallen.

xxxvl

Geen membr. meer, hypostasis in puim., stuw. in

hepar, ulcera in tons., cor norm........bij 1 gevaL

Absolute stenosis lar. (na intubage).......„ 1 ,

Atelectasis pulmonum............., 1 ,

Broncbopneum,, restes v. membr. in pbar., bronchi vrij , 1 ,
Restes in phar., nephr. acuta, cor norm., veel ver-
vetting v. nierepithelien............ 1 „

Pneumonia. Endocarditis............. 1 „

Diepe ulcera in phar., pneum. duplex....... 1 „

Bijna totale schrompeling van een mitraalklep . . „ 1 „

Bronchitis universalis, pneum. duplex......„1 ,,

Segmentatie myocardii............. 1 „

Membr. verdwenen, pulmones norm., myocard. zeer
bleek, cor met vloeibaar bloed, atr. dextr. verwijd

en sterk gevuld............... 1 „

Phar. vrij, trachea door membr. en slijm verstopt.

Hyperaemische pulmones ........... 1 ,

Trachea vol membr., bronchioli vol mucopus, hypostat.

pneum., emphyseem.............. 1 „

Pulmones gecollabeerd, bronchiohtis, emphyseem van

het mediastinum............... 1 .

§ 19.\' Vergelijking der residtaten in onze groote ziekenhuizen

verkregen.

Naast de vergelijking der procenten van herstellende- en over-
leden patiënten, bevat de volgende tabel tevens in verband met het
sterftecijfer de verhouding der lichte- en zware gevallen. Eveneens
de gemiddelde hoeveelheden serum die toegediend werden, en het
aantal keeren dat daarop exantheem volgde.

XXXVIII

Men ziet de weinige samenhang tusschen het aantal gevallen
dat exantheem vertoonde, en de gemidd. hoeveelheid serum die
geinjiceerd werd. Ook als men de gevallen afzonderlijk be-
schouwt bleek dit niet het geval te zijn, zooals hiervóór reeds
vermeld werd. In bovenstaande tabel ziet men daaromtrent de
cijfers van Utrecht en het Binnen Gasthuis geheel met elkaar in
tegenspraak.

Opvallend is het verloop in het Haagsche Ziekenhuis. Men ziet
in de tabellen, hoe zonder uitzondering in alle gevallen door de
doctoren Beukema en Yinkhuyzen bacteriologisch onderzoek ver-
richt is. Zonder ééne uitzondering werd gerapporteerd, dat diphth.-
bacillen gevonden werden, bijna uitsluitend in reincultuur. Daarbij
bedroeg het sterftecijfer bij eene verhouding van 55.5 7o zware en
middelmatig zware gevallen slechts 8.0 "/o- In niet minder dan 45
of 41 "/o dezer gevallen moest tracheotomie worden verricht. Van
de 9 overledenen stierven 2 dadelijk na injectie, bovendien 3 den
dag op die der injectie volgende.

Bij het Stedelijk Ziekenhuis èn bij het Kinderziekenhuis te
Rotterdam valt het groote aantal zware gevallen op. Hier werd
geklaagd over het laat onder behandeling komen.

Uit de privaatpraktijk werd eene groote epidemie to Zevenaar
en omstreken door Dr. Honig gerapporteerd. Dr. H. meldde, hoe
vóór dg serumtherapie het sterftecijfer aldaar slechts 14.3 7o bedroeg,
nl. 31 overledenen op 217 lijders. Daarna werden 59 gevallen met
het serum behandeld. Hiervan overleden 5 (8.4"/o). nl.:

1 reeds 2\'uur na de injectie;

1 nog denzelfden dag;

1 waar de injectie op den GJen of 7<len ziektedag geacht word
te laat geweest te zijn;

XXXIX

1 waarbij het onbekend was, hoe lang het proces reeds bestaan had.

1 waarbij de membranen na injectie verdwenen waren, de indruk
der serumwerking gunstig geoordeeld was, doch de dood 4 dagen
nadat de membr. verdwenen waren intrad door uraemische
intoxicatie (inj. op 5<len a G^en dag).

HOOFDSTUK II.

preventieve aanwending.

Praeventieve entingen werden uitsluitend gedaan bij huisgenooten
van in deze statistiek opgenomen lijders.

Meestal wordt gemeld, dat daartoe 5 c.c. serum werden gebezigd.

Het geheel aantal bedroeg:

7 gezinnen en 72 personen.

Op één kind na, dat 14 dagen na praeventieve injectie van 5 c.c.
serum tóch werd aangetast, en na inj. van 20 c.c. genas, bleven
alle ingespotenen vrij.

Van twaalf werd de uitslag niet opgeteekend.

De eenige schadelijke nevenwerking die ervan vermeld werd, was
in één geval lichte koorts kort na injectie.

Vermeld werd nog, hoe 2 kinderen, met eene andere serumsoort
praeventief ingespoten, tóch beide vrij hevige diphtherie kregen.

Met het Utrechtsche serum verkreeg men hier dus als resultaat, dat
zeker 98 a 99 % der praeventief ingespoten personen gezond bleven,

HOOFDSTUK ITI.

vergelijking met buitenlandsche statistieken.

Om de hier te lande verkregen uitkomsten der serumtherapie te
beoordeelen, wensch ik hier een beknopt overzicht te geven van
de resultaten van eenige grootere, buitenlandsche statistieken op
hetzelfde onderwerp betrekking hebbende. Daar de Nederlandsche
statistiek voornamelijk betrekking heeft op de jaren 1895—1897,
heb ik mij bij de vergelijking met buitenlandsche statistieken tot
diezelfde jaren bepaald.

België.

Bij de „Enquête sur l\'efficacité du sérum antidiphtérique", sedert
1895 ingesteld in België door het Ministerie van landbouw eu
publieke werken \'), bleek, dat van 734 diphtherielijdei-s, waarbij
diphtheriebacillen bacteriologisch waren aangetoond en antidiphthe-
risch serum was toegediend, 112 (=lü7o) gestorven waren. Na
aftrek van do gevallen, waar do dood binnen 24 uren na de in-

\') Enquête sur l\'oflicacito du sérum antidiphtérique. Ministère de l\'agriculture
ct des travau-t publics, Bru.xeiles 1897.

XLIl

spuiting was gevolgd, bleven 669 patiënten over met een mortaliteit
van 57 = 8.5 %.

Van de 734 patiënten waren slechts 43 geopereerd, ofschoon in
391 gevallen de larynx was aangetast. Van de 43 geopereerden
waren er 16 overleden.

De verdachte ziektegevallen, waarbij geen bacteriologisch onder-
zoek was verricht, of waar bij dit laatste geen diphtheriebacillen
gevonden werden, zijn in deze statistiek beschouwd als ongeschikt
om de werking van het serum te beoordeelen.

De resultaten in Nederland verkregen waren dus gunstiger dan
in België. Want ten onzent stierven van de 515 patiënten, waar
diphtheriebacillen waren aangetoond, slechts 55 (= 10.6 7o), en na
aftrek van de 17 patiënten, die op den dag na de inspuiting over-
leden, bedroeg bij ons de sterfte / .4

Duitschland.

De statistiek van het „Gesundheitsambt", betrekking hebbende op
de resultaten der serumtherapie in de ziekenhuizen van Duitschland,
en loopende over de maanden April 1895 tot Maart 1896 \') leert,
dat van de 9581 behandelde patiënten 1489 = 15.5 7o stierven. Van
de 2744 geopereerden stierven 885 = 32.3 °/o.

Het bacteriologisch onderzoek werd verricht in 5613 gevallen,
waarbij de bacil van Loeffer in 4604 gevallen werd gevonden, dus
in 82% van de gevallen, welk cijfer geheel overeenkomt met de
hier te lande verkregen uitkomst (82.6 7o)-

Van de vele kleinere Duitsche statistieken wil ik hier nog noemen
die van het „Kaiser- und Kaiserin-Friedrich-Kindorkraukenhaus" te

\') Ä. Dieudonnv, Ergenbisse der SammelforschuDg über das Diphtherielieil-
serum für die Zeit von April 1895 bis Marz 189f). Arbeiten aus dem Kais.
Ges. — Amtej^ Bd. 13 H. 2 p. 254.

XLIII

Berlijn, gepubliceerd door Baginshj \') en betrekking hebbende op
al de met serum behandelde zieken van 1894 tot Juli 1897. Van
de 1324 patiënten stierven daar 157 = 11.8%.

Wanneer men Hoofdstuk I raadpleegt, moet de overeenstemming
treffen, die de resultaten van Baginshj vertoonen met die in de
ziekenhuizen hier te lande verkregen. Immers van de 1393 ten
onzent in ziekenhuizen of barakken verpleegde lijders stierven
164 = eveneens 11.8%.

Oosten rijk-Honga rije.

Blijkens de mededeelingen gedaan door het „Staatliche Institut
für die Herstellung von Diphtherieheilserum in Wien", werden in
Oostenrijk de volgende resultaten verkregen. Van 1 Juni 1895 tot
1 Juli 1899 ontving genoemd Instituut bericht omtrent 1103 ziekte-
gevallen met serum behandeld.

Van die lijders stierven 133 (=12.5%); na aftrek van de binnen
12 uren na de inspuiting overledenen 9 %. \'")

Een latere publicatie, door hetzelfde Instituut in het licht ge-
geven, heeft betrekking op de jaren 1896 en 1897.\') Vande 1300
lijders in 1896 behandeld stierven 160 (= 12.3%); van de 1337
in 1897 zijn overleden 164 = 12.27 %.

Elimineerde men de gevallen, waarin de dood binnen 2 4 uren
na de injectie plaats had gevonden, dan kwam men tot de sterfte-
cijfers 110 = (8.8 7o) in 1896 en 128 (=9.24%) in 1897. Ook in

\') A. Baginshj, Weitere Beitrilgo zur Serumtlicrapio der Diphtherie. Archiv
f. Kinderheilk. Bd. 24 p. 321.

\') Erfolge der Serumthernpie bei der Diphterie nach der vom Staatliclien
Institut eingeleitete Sammelforschung. Oesterr. Sanitiitswesen 1896, n". 35 p. 337,
n\\ 36 p. 345.
\') Ibid. n". 49 p. 434.

XLIl

Oostenrijk waren de resultaten dus gunstig, maar zij overtroffen
niet de uitkomsten, die ten onzent worden verkregen. Omtrent
Hongarije heeft Békési/ in 1897 medegedeeld, dat van de sedert
1895 met serum behandelde diphtherielijders, ten getale van 8912,
19.17» overleden zijn, terwijl de mortaliteit in 1893 en 1894
ongeveer 43 7o had bedragen. Geopereerd waren 372 lijders met
eene sterfte van 48.9 7o.

Frankrijk.

In Frankrijk heeft Richet \') gewezen op de belangrijke verminde-
ring van de mortaliteit aan diphtherie te Parijs, sinds de serum-
therapie werd toegepast.

Zij daalde in de ziekenhuizen van die stad van 45 7o (1893) op
15 7o (1895—1897), zoodat door die therapie in Parijs alleen jaarlijks
ongeveer 3 7o van de aangetasten of omstreeks 800 menschenleven
gered werden.

In het bekende Hôpital des Enfants malades te Parijs werden
volgens Sevesfre^) in 1895 1140 kinderen met serum behandeld,
waarvan 158= 13.85 7o overleden zijn. In 1890—93 bedroeg de
mortaliteit 47, 64, 55 resp. 88 7o- Ook na 1895 zijn de resultaten
in dat ziekenhuis gunstig gebleven. In 1897 stierven daar van de
580 patiënten 101 = 17.4 7o.

\') G. Bîkéstj, Die Resultate der Serumbeliandlung bei der Diphtherie in lingarn.
Wiener Klin. Rundschau 1897 n". IG u. 17.

Ch. Richet, La mortalité et la sérothérapie dans la diphtérie. Hevue scien-
tifique T. VIIL p. 73.

\') Seventre, Statistique de la diphtérie à l\'hôpital des Enfants-malades en 1895
Gaz. méd de Strasbourg 1896 n°. 7, Baumgartens Jahresber. 1896 p. 264.

*) Sevestre, Statistique de la diphtérie ii l\'hôpital des Enfants-malades en 1897,
Semaine méd. 1898 p. 204.

XLV

Rusland.

Omtrent Rusland leerde de statistiek door Rauchfuss gepubli-
ceerd, betrekking hebbende op de jaren 1895, 1896 en de eerste
maanden van 1897, dat van de 44681 met serum behandelden
14.6 7o overleden zijn, terwijl van de 6507 patiënten niet met
serum behandeld 34.1 % stierven.

Amerika.

Zooals blijkt uit het „Report of the American pediatrie society" ^
stiervert in Amerika 12.3 7o van de 5794 met serum behandelde
diphtheriepatiënten. Na aftrek van de 218 gevallen, waar do dood
binnen 24 uren na de injectie intrad, bedroeg de mortaliteit 8.8 7o. In
533 gevallen vond intubatie plaats; hier bedroeg de mortaliteit 25.9 7o.

Bij 32 getracheotomiseerden bedroeg de sterfte 37.4 7o.

In het „Boston City Hospital\' werden volgens mededeeling van
Mac Collom van 1 September 1895 tot 1 Mei 1896, 1395 patiënten
met serum behandeld met een mortaliteit van 12.5 7o. Van 1 September
1895 tot 1 October 1896 stierven 13 7o van do 1972 zieken. Vóór
de serumtherapie stierven in dat ziekenhuis 46 7o der diphtherielijders.

Tot besluit vau nnjn overzicht van eenigo buitenlandsche statistie-
ken laat ik hier een tabel volgen, die eene recapitulatie bevat van

\') C- A. Ranchfiiss, Dio Anwendung des Diplithericlieilseruma in llusland.
Verhandlungen des 11. internationalen medizinischen Kongresses.

\') lleport of the American Pediatric Societys\' collective investigation into the
use of antitoxin in the treatment of diphteria in private practice. New-York
med. Record 1896 vol. 50 p. 1.

\'J Mac Colloin J. U., Antitoxin in the treatment of diphtheria. Boston med.
a. surg. Journal 1896, 13d. 135. p. 153.

XL VI

de gewichtigste cijfers aan die statistieken ontleend. Vergelijkt men
daarmede de aan den voet der tabel geplaatste cijfers van onze
statistiek, dan is het duidelijk, dat de ten onzent verkregen uit-
komsten met alle bescheidenheid gunstig genoemd mogen worden.

HOOFDSTUK IV.

invloed van de serümtherapie op de sterfte aan diphtherie
en croup in nederland.

Om den invloed van de serumtlierapie op de sterfte aan diphtherie
en croup in Nederland na te gaan, stelde mijn Promotor vier
tabellen tot mijne beschikking, samengesteld voor eene nog te
publiceeren verhandeling. Hij deelde mij mede, dat de cijfers voor
een deel zijn overgenomen uit de Verslagen van het Geneeskundig
Staatstoezicht, voor een deel hem welwillend werden verstrekt
door den Heer Mr. A. F. Baron van Lijnden, Referendaris bij het
Departement van Binnenlandsche Zaken.

De tabellen stellen ons in staat het eerste vijfjarig tijdperk der
serumtherapio (1895—1899) te vergelijken met de vijf voorafgegane
jaren (1890—1894). In de tweede kolom is het aantal diphtherie
gevallen vermeld, waarvan aangifte werd gedaan. De cijfers betrek-
king hebbende op de jaren 1890—1892 waren evenwel niet to
geven, wijl do verslagen over Zuid-Holland ons geheel, dio over
Zeeland, Gelderland en Drenthe gedeeltelijk in den steek lieten.
In do derde kolom is genoemd aantal berekend per 100000 inwoners.
De vierde kolom geeft aan het absolute aantal sterfgevallen aau
diphtherie, de vijfde wijst in procenten aan, hoevelen van de aan-
getasten gestorven zijn. Daar van croup geen aangifte wordt gedaan.

XLVIII

is het aantal aangetasten, jammer genoeg, niet bekend. Zoo volgt
dan dadelijk in de zesde kolom het absolute aantal sterfgevallen
aan diphtherie en croup te zamen, terwijl eindelijk in de laatste
dat aantal per 100000 inwoners is berekend.

Is het serum inderdaad een geneesmiddel van den eersten rang,
zooals uit zoovele andere statistieken en ook uit de onze schijnt
te blijken, dan moet ook, tenzij bijzondere omstandigheden in het
spel zijn geweest, gedurende en na de invoering der serumtherapie
het absolute aantal sterfgevallen aan diphtherie en croup hier te
lande belangrijk zijn verminderd.

Dat dit laatste inderdaad het geval is, blijkt ten duidelijkste
uit Tabel I.

TABEL I.

Diphtherie ex croup in Nederland.

XLIl

Immers in de jaren 1890—94 bedroeg de absolute sterfte aan
diphtherie en croup te zamen jaarlijks gemiddeld 1557; gedurende
en na de invoering der syrumtherapie (1895—1899) gemiddeld-
slechts 845 \'s jaars.

In 1895, het jaar, waarin bet serum hier te lande een ruimere
toepassing begon te vinden, daalde het sterftecijfer plotseling tot
999. In de daarop volgende vier jaren, waarin dat geneesmiddel
meer en meer ingang vond, zien wij de sterfte aldoor lager en
lager worden. In 1891 bedroeg zij slechts 684. Let men op de sterfte
aan diphtherie en die aan croup afzonderlijk, dan treft het, dat
sinds 1895 de mortaliteit aan croup veel sterker schijnt afgenomen
dan die aan diphtherie. Terwijl in de jaren 1890—94 jaarlijks
gemiddeld 771 personen aan diphtherie, 786 aan croup overleden,
stierven in de jaren 1895—99 \'s jaars gemiddeld 585 personen aan
diphtherie en slechts 314 aan croup. Het komt mij voor, dat do
gewijzigde nomenclatuur invloed heeft gehad op die cijfers. In vele
gevallen, waar men vóór 1895 „croup" als oorzaak van den dood
zou hebben opgegeven, zal de diagnose in en na dat jaar „diphtherie"
hebben geluid, daar juist bij de invoering der serumtherapie nog-
maals de aandacht gevestigd werd op het feit, dat croup meestal
door den diphtheriebacil wordt verwekt.

Ook is bet waarschijnlijk te achten, dat de genoemde wijziging
der nomenclatuur de cijfers van de tweede kolom van af het jaar
1895 heeft doen toenemen. Voorts vindt de toename van het aantal
aangegeven ziektegevallen van diphtherie waarschijnlijk haar
verklaring voor een deel hierin, dat een grooter aantal lichtere
ziektegevallen in de ziekenhuizen zijn opgenomen, en dientengevolge
aangegeven, dan vroeger.

Wegens deze laatste omstandigheden zijn de cijfers vermeld in
de vijfde kolom niet to vertrouwen, want ook zonder do serum-
therapie zou men op dio wijze een verbeterde statistiek der procen-
talc mortaliteit hebben verkregen. De verbetering is evenwel sedert

1895 zóó opvallend groot, dat men die öf aan den gunstigen invloed
der serumtheraphie öf eindelijk hieraan zou moeten toeschrijven,
dat de ernst der gevallen sedert 1895 verminderd is.

Let men nu evenwel op hetgeen omtrent de intensiteit der
ziektegevallen onzer statistiek (Hoofdstuk I § 3) is medegedeeld,
dan krijgt men niet den uitdruk, dat de ziekte goedaardig was. In
de ziekenhuizen toch werden 39.3 "/o van do gevallen als „zeer
zwaar" of „zwaar" gequalificeerd, 26 "/o als „vrij zwaar" of „mid-
delmatig", 84.7 7o als „licht". Voor de privaatpraktijk waren die
resp. 40.1, 25.2 en 34.4 7o.

Bovendien moet worden opgemerkt, dat na 1895 de mortaliteit
in twee zeer bevolkte provincies, met name Noord- en Zuid-Holland
belangrijk is toegenomen, terwijl in de overige provinciën van ons
land van die toename niets is te bespeuren (zie de tabellen H, III
en IV). Nu zou men die toename in Noord- en Zuid-Holland wellicht
hieraan willen toeschrijven, dat de vele en groote ziekenhuizen in
die beide provinciën een grooten invloed uitgeoefend hebben, wijl do
gunstige resultaten der serumtherapie een groot aantal lichte
ziektegevallen aldaar onder behandeling deden komen, dio vroeger
buiten de ziekenhuizen bleven en niet aangegeven werden.

Een afzonderlijke beschouwing van Zuid- en Noord-Holland alsmede
van de overige provinciën te zamen, gelijk die in de tabellen H,
III cn .IV is gegeven, leert evenwel, dat die ondorstolling alleen,
al bevat zij waarheid, de toename der morbiditeit toch niet kan
verklaren.

In Zuid-Holland begint de morbiditeit in 1895 to stijgen en zij
stijgt aldoor, zoodat in 1899 het aantal aangegeven ziektegevallon
1196 bedraagt, dus bijna drie malon grooter is dan in de jaren
1893 en 1894. Dat die toename uitsluitend het gevolg zou zijn
van de toenemende aangifte van lichte ziektegevallen harmonieert
niet met de cijfers der absolute mortaliteit in Zuid-Holland. Het
i.s duidelijk,, dat de serumtherapio in Zuid-Holland een zwaron strijd

LI

had te voeren, ora daUng der absolute mortaliteit te erlangen,
schoon die therapie hier op uitstekende wijze in de groote zieken-
huizen werd toegepast. Let men op de resultaten der serumtherapie
in de overige provinciën, dan zal men tot de conclusie moeten
komen, dat de morbiditeit in Zuid-Holland werkelijk is toegenomen,

TABEL II.

Diphthekie en croup in de provincie Nooud-Holland.

Gedurende on na do invoering der Serumtlierapie.

zoodat zelfs een krachtig geneesmiddel niet in staat was hot
sterftecijfer belangrijk to doen dalen.

Wat Noord-Holland ons te aanschouwen geeft, pleit ten sterkste
voor dio opvatting. Ook in deze provincie nam het aantal aangegeven
ziektegevallen sedert 1895 toe. Hier evenwel zien wij een snol
toenemen en vervolgons weder een dalen; in 1895 bedraagt het
aantal 092, in 189(3 reeds 1416, in 1899 weder 590. Ook hier is

lii

de stijging te verklaren door toename der morbiditeit, want de
cijfers der absolute mortaliteit toonen zulks duidelijk aan. Ook in
Noord-Holland wordt do serumtherapie zeker goed toegepast, dank
zij de groote ziekenhuizen, steUig beter dan in enkele andere
provinciën. Desniettemin stijgt de absolute mortaliteit aan diphtherie
en croup in het jaar 1896 tot 290, om in 1899 te dalen tot 121.

Met betrekking tot Zuid-Holland heeft Iluizinga de verklaring
van de stijging der morbiditeit gezocht in de serumtherapie zelve.
Hij zeide dienaangaande het volgende:

TABEL HL

DiPHTHEUIE en croup in de provincie ZuiD-HoLLAND.

\') J. Menno Iluizinga, De invloed der serumtherapie op de morbiditeit, Nederl.
Tijdschr. v. Geneeskunde, 1899 I n". 8.

LIII

„Welke is nu de oorzaak van de stijging dier frequentie?
„Blijkbaar niet alleen de gewijzigde nomenclatuur; maar zeer
„vermoedelijk ook de omstandigheid dat de zooveel sneller herstelde
„lijders thans zooveel spoediger dan vroeger, toen zij tengevolge
„der ziekteverschijnselen langer geïsoleerd bleven, weder in staat
„worden gesteld de onverzwakt bij hen aanwezige besmettings-
„kiemen rondom zich te verspreiden?

TABEL IV.

Diphtherie en croup in de overige provinciën van Nederland.

„Is er wel groote winst voor de volksgezondheid, wanneer een
„geneesmethode met het procentcijfer der herstelden ook dat der
„aangetasten doet toenemen? Thans is nog het mortaliteitscijfer
„geringer dan in 1890; maar bestaat er bij de snelle stijging der

liv

„morbiditeit geen gevaar, dat ook dat weder tot boven het cijfer
„van vroeger zal stijgen?"

Deze tabellen weerleggen Huizingas meening. Immers de stijging
der morbiditeit is een plaatselijke, beperkt tot de provincie Zuid-
llolland. In Noord-Holland kwam ook een stijgen voor, maar dit
was slechts van tijdelijken aard. In de overige provinciën te zamen
(zie tabel IV) valt in de laatste jaren eer daling dan toename te
bespeuren.

In Zuid-Holland nam de epidemie toe, steeg de morbiditeit toe-
vallig na de invoering van de serumtheraphie. Wellicht zal het jaar
1900 reeds verbetering brengen.

CONCLUSIES.

Op grond van het voorafgaande meen ik veilig to mogen be-
sluiten, dat ook in Nederland de serumtherapie de proef op uit-
nemende wijze heeft doorstaan.

Eene voor ons land betrekkelijk omvangrijke statistiek, betreffende
waarnemingen door een groot aantal klinici gedaan, zien wij ge-
tuigen vóór de geneeskundige werking van het serum antidiphthe-
ricum; terwijl eene aanzienlijke afneming van de absolute sterfte
aan diphtherie en croup in Nederland gedurende on na de invoering
van dat geneesmiddel de juistheid der waarnemingen onzer klinici
bevestigt.

Nederland heeft, meen ik, aan do serumtherapie en aan de wijze
waarop die wordt aangewend do redding van een SOOtal menschon-
lovens on bovendien het sneller herstel van ecn naar schatting
2000tal diphtherielijders \'s jaars te danken.

Ik zou daarom met dezo conclusie willen eindigen, dat Behuing\'s
serumtherapie een hoogst l)elangrijke vooruitgang der medische weten-
schap en cen groote loinst voor de volksgezondheid moet worden genoemd.

. ^ém \' Ikt w^der Ï^

\'trÂ^idg^lSL -J^jtïö^i^\'.\'^ ^wviïi«^. îuHpiî^^iÎP »InvïiiF
wK^dî^t proving>

\'ïHoUunJ k-w^. vöor, rnt^ä^i ^

■f\' ] hitiJ If^\'iï/ % iran^cB -

(sie. tj.Wl iVj valt iff iiïM^t» jap-\'^ KmfiSLxn* U;

\\ t . \'V

sbffv\'ßo\'i^fd o^ii^gttfiycfKv

{!W nok ,f«iOïbﻧ isinil;! ißJiiüA am loob rio^gnimmiisHV

^fttrtqibiinu «ßv pfti^-in*» JHibnwJÎJt\'iyao;^ 4>b jM-/"nsjiiü.t

<fftïôifi \'jiuio^a ah ativ s^aiflinnlß aijjrn-üsj^iÄ eas» I[?w7ni \'mo.oh
;i^iT8(r/(Tf an do obofinrnbeji, bußlTjböVT ni qooit» uf» ôî\'iydidqrb uwi
ioiniW toxnf) bia^üiul ob tybliiiaeoHny^ Inb airr

jsjjv/-iiM ffô, fd\'î^H-îodlrirfm^. dh cti£ nVwn bn.nhoboH

\'ivjsi^mm UiiüOh tîJi f ób hm\'^xntiM ifrtov/ oib qinauv/-

»JfitiJeîhu IIIAÜ fHT\'^ l^tfifiri t^d n^ibf«)V«J «y Ktl.^V\'jf

. \' nöjJrtslb »,1 v W^».\' /ublfl\'jjr^vtdqlb
^lA .nojkiluri\'à fjtjlfivy ^icijd-M)- -,- j-ît-^b t-^im <mn«nh uos

p^Jfr-kM* \' ■ wüon < »v^ÄW^s -lil. %( »ibü^v. 4«»\' matilvi ?

»■rt,.

i:-

STATISTIEK.

Afdeeling I.

Voor de injectie van Serum.

Datum,
Naam, Leeftijd,
Geslacht.

Wanneer en
hoeveel Sern\'
ingespoten-:

31 VII C. B.,
3 j., vr.

16 VIII D. J. B.,
15 m., m.

20 Vlll
H. C. d. K ,
20 m., vr.

31 Vlll A. M. V.,
2 j., vr.

29 II \'96
M. H., 3 j., m.

24 III
A. v.d.H.,5j.,m.

31 VII 10 cll
16 VIII 10
20 VIII 10 cï

31 VIII 10 cJ

I

29 II 20 cl
24 III 20 ^

28 m

B. G. S., 2 j., m.

4 VI
P. V., 4 j., v.

27 X \'s
12 u. 10/

7 u. 10 \'

28 X 10

29 „ JO

Obductie: Pharyngitis, la-
ryngitis tracheitis crouposa.

Bronchopneumhaarden.
Splen. acuta. Degeneratie
albumin, renum.

Het geval maakte niet den
indruk diphtherie te z^jn.

Coraplic: bronchitis.
Exanth. duurde \'J dagen.

Causa mortis:
diphtherie.

4\'/i u. na de inj. Collaps.

Sectie (Prof. Siegen book v.
Heukolom) zeer nauwkeurig,
omdat aan do mngeiykheid
werd gedacht, dat het serum
een nadeel igen invloed zou
kunnen gehad hobben, mis-
schien wel de oorzaak van
den dood zou kunnen ge-
weest zlin!

Larynx door membranen
gestenoaoerd.

Trachea geiiyicieerd.

In rechter bronchus coagu
lum.

Bronchiaalboora geinjici
eerd, bevat muco-pus.

Uronchiaalklieren rood
sterk gezwollen.

Itechterlong: onderste ge
deelte van middenkwab e
gelieele onderkwab vast go
infiltreerd.

I.inkfrlonii: geheele onder
kwab geïnfiltreerd.

«liet proces in de longen
reeds van dien aard, dat geen
therapie meer kon baten. Van
schadelyken invloed van het
serum absoluut niets ge-
vonden."

Obductie: pharyngitis, la-
ryngitis, tracheitis croup;
bronchopneum duplex; glo-
merulonophr.