DOOR F. A. VAN ENGEN

- Eerste liiitenaiii-Adjudant der Infanterie. -

-

MILITAIRE RECHTSPLEGING.

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

5 40-

Militaire Rechtspleging.

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD
VAN

Doctor in de Rechtswetenschap

aan de Rijks-Universiteit te Utrecht,

NA MACHTIGING VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS

Dr. C. H. H. SPRONCK,

HüOGLEKliAAIt IN DE FaCUUT£1T DKU GkNEBSKUNDE,

volgens besluit van den senaat der universiteit

TEGEN DE BEDENKINGEN VAN

de Faculteit der Rechtsgeleerdheid

TE VERDEDIGEN

Op Vrigdag 4 December 1903, des namiddags te 4 uur,

DOOR

FREDERIK ADOLF VAN ENGEN,

Eerste Luitenant-Adjudant bij het 8e Regiment Infanterie,

geboren te Nieuwbuinen, gemeente Borger.

J. VAN DRUTEN,
Stoom Boek- en Steendrukkerij „de Industrie"
Utrecht — 1903.

AAN DE NAGEDACHTENIS
MIJNER ONVERGETELIJKE OUDERS.

- U^Z

\' ^^^ûr-SnAtï^AI^\'âî \'/iAÄ

.c >:iauo \'iMUSXspm //.p simm

Inhoud

ALGEMEENE INLEIDING.............

Traagheid van de wetgevende machine, 1. —De principieele vraag
bij de herziening van het militaire procesrecht wil men laten
rusten, 2. — Belang om deze vraag daarentegen vooral in onzen
tijd wel te beslissen, 3. — Hoe in Duitschland in 1898 in deze
is gehandeld, 4. — Aard en indeeling van het werk, 4. — De
rechtspleging bij de zeemacht blijft buiten beschouwing, 6.

EERSTE AFDEELING.

§ L Inleiding................

Invloed van legervorming en rechtswezen op het militaire recht, 8.—
De omvang van het werk laat niet toe eene volledige geschiedenis
van het militair procesrecht, 10.

§ 2. De Grieken...............

De heroische periode blijft rusten, 11. — Legervorming in Athene
en Sparta tusschen 776 en 362 v. Chr., 11. — Strafrechtspleging
in die staatjes, 13. — Militaire rechtspleging, 13.

§3. De Romeinen...............15

IndeeUng der Eomeinsche geschiedenis in 3 tijdvakken, 15. .—
Behandeling van het eerste en het laatste tijdvak, 16. — Leger-
vorming in de oude republiek, 16. — Dienstplicht, legeraanvoering,
legerindeeling, 17. — Middaghoogte van het krijgswezen omstreeks
den slag bij Pydna, 18. — Verval van het leger tijdens het principaat
en de monarchie, 19. — Strafrechtspleging in den ouden tijd, 20. —
Beperking van het tuchtrecht, uitbreiding van het eigenlijke straf-
recht, 22. — Quaestiones perpetuae, 22. — Rechtspleging tijdens de
monarchie,. 23. — Militaire rechtspleging, 28. — Zij bestond niet
tijdens de oude republiek, 24. — Daarentegen wel tijdens de mon-
archie, 25. — Organisatie van de militairrechterlijke macht, 26.—
Competentie van den militairen rechter, 27.

§ 4. De Middeleeuwen.............28

De ontwikkeling van het krijgswezen, 28. — Bij de Franken, 29. —
Tijdens de kruistochten, 30. —Bij het einde der middeleeuwen, 31. —

Blz.

VIII

Strafrechtspleging, 31. — Bij de Franken, 32. — Naar het kano-
nieke recht, 33. — Latere rechtsonzekerheid, 34. — Militaire
rechtspleging bestaat in \'t begin niet, tijdens de kruistochten
wel, 34. — In Zwitserland geen militaire rechter, 35.

§ 5. De tijd der staande huurlegers........36

Algemeen karakter der legers, 36. — Legervorming in Frank-
rijk, 38. — Idem in Duitschland, 39. — Idem in ons land, 41. —
Strafrechtspleging in Frankrijk, 43. — Idem in Duitschland, 45. —
Idem in ons land, 46. — Militaire rechtspleging in Frankrijk, 47. —
Idem van de vreemde troepen in Franschen dienst, 49. — Idem in
Duitschland, 50. — Idem in ons land, 53. — Strijd over de
competentie van den militairen rechter ten onzent, 53. — Feitelijke
bevoegdheid, 56.

§ 6. Onze tijd................58

Algemeen karakter der hedendaagsche legers, 58. — Legervorming
in ons land in 1814, 59. — Algemeen karakter der strafrechts-
pleging, 59. — Militaire rechtspleging in Frankrijk, hare ontwik-
keling na de Fransche Eevolutie, 59. — Kedenen voor het bestaan
eener militaire jurisdictie aangevoerd, 62. — Meening van den
wetgever van 1857, 64. — Idem van de stellers van het ontwerp
van 1902, 64. — Militaire rechtspleging in Duitschland, 66. — De
Pruisische Militärstrafgerichtsordnung van 3 April 1845, 66. —
Het Beiersche wetboek van 1869, 67. — Waarom een nieuw wet-
boek verlangd, 69. — Geen regeling aan moderne eischen beant-
woordende, 70.— Eedenen daarvoor, 71. — Militaire rechtspleging
in ons land, 72. — Behoefte aan een militair wetboek in 1813, 73.—
Benoeming van een commissie tot samenstelling ervan, 79. —
Eegeling van de competentie van den militairen rechter in het
ontwerp van 1807, 75. — Invloed van het ontwerp van 1807 op
dat van 1814,77.— Gronden, waarop het stelsel van ons wetboek
berust, 78. — In 1814 kon men niet aan afschaffing van den
militairen rechter denken, 80. — Behoefte aan herziening van het
wetboek, 81. — Vooruitzichten dienaangaande, 81. — Oordeel
van de Nederlandsche Juristen-Vereeniging over \'t bestaan eener
militaire jurisdictie, 82. — De vroegere redenen voor het bestaan
gelden niet meer, 84.

TWEEDE AFDEELING.

§ 1. Inleiding................84

Belang van een goed strafproces, 84, — Stelsels, hoofdzakelijk
twee, 85, — Voor- en nadeelen van het inquisitoire proces, 85. —

Blz.

IX

Idem van het accusatoire, 86. — Invloed van het kanonieke recht,
87. — Noodzakelijkheid voor hervorming van het strafproces, 88.—
Enkele vragen betreffende het geheele proces, 90.— Jury of niet ? 90.—
Verdediging, 92. — Regeling er van in Frankrijk, 94. — In
Duitschland, 95. — In ons land, 96. — Herziening gewenscht, 97. —
De rechtsmiddelen, 98. — Regeling van het vooronderzoek in
Frankrijk, 101. — In Duitschland, 102. — In ons land, 105. —
In welken zin herziening, 107. — Het eind- of hoofdonderzoek,
107. — Een korte schets van het gewone strafproces is gegeven,
alvorens het militaire strafproces wordt onderzocht, 109.— Hoe dit
onderzoek wordt gehouden, 110.

§ 2. De rechter ...............

Eischen, waaraan de rechter moet voldoen: A. van zelfstandig-
heid, 111. — B. van bekwaamheid, 112. — Organisatie van den
militairen rechter in Frankrijk, 114. — In Duitschland, 116. —
In ons land, 119. — Karakter van den militairen rechter, 125.—
Onderzoek of de militaire rechter zelfstandig is, 126. — Tegenover
het gezag, dat hem benoemt, 126. — Tegenover zijne medeleden
van het college, 133. — Tegenover de justiciabelen, 137. — Voldoet
de militaire rechter aan de eischen van bekwaamheid, a. wat de
rechtskennis betreft? 138. — Pogingen om meer waarborgen voor
zijne bekwaamheid te verkrijgen, 141. — h. Om zich de feiten
juist voor te stellen ? 145. — e. Om den juisten rechtsregel te
vinden en toe te passen? 146. —Resultaat van het onderzoek, 147.

§ 3. Der Gerightsherr und seine Organe.......148

Wie daaronder te verstaan? 149.^— De Gerichtsherr in Frankrijk,
149. — Zijn bevoegdheden, 150. — Kritiek op zijne positie, 152. —
De Gerichtsherr in Duitschland, 154. — Zijne bevoegdheden, 155. —
Kritiek op zijne positie, 158. — De Gerichtsherr in ons land, 161.—
De taak over meerdere autoriteiten verdeeld, 161. — Zijne be-
voegdheden en kritiek daarop, 162. — Organe des Gerichtsherrn
in Frankrijk, 167. — Officier de police judiciaire, 167. — Rap-
porteur, 168. — Commissaire du gouvernement, 170. — Het nieuwe
ontwerp der Fransche regeering, 172. — Organe des Gerichtsherrn
in Duitschland, 172. — Gepchtsoffiziere und Militärjustizbe-
amte, 173. — Untersuchungsführer, 174. — Vertreter der An-
klage, 175. — Kritiek op hunne positie, 176. — Organe des
Gerichtsherrn in ons land, 177.— Officieren-commissarissen, 178.—
De auditeur-militair, 183.

4. De beschuldigde en zijne verdediging.......184

Noodzakelijkheid van een onafhankelijken, deskundigen verdediger

Blz.

X

in het militair proces, 185. — De verdediging in Frankrijk, 187. —
De wet van 8 December 1897 toepasselijk, 187. — De verdediging
in Duitschland, 189. — Drieerlei beperking van de verdediging, 191.

— Kritiek op het stelsel, 193. — De verdediging in ons land
ontbreekt, 194. — Onhoudbare toestand hier te lande, 196.

§ 5. Het vooronderzoek............197

Eegeling in Frankrijk, 197. — Onderzoek door den officier de
police judiciaire, 198. — Instructie, 199. — Kritiek hierop, 200. —
Ordre de mise en jugement, 201. — Eegeling van het Ermitte-
lungsverfahren in Duitschland, 201. — Verhooren, 204. — Uit-
gebreidheid van het Ermittelungsverfahren, 205. — Preventieve
hechtenis, 206. — Abschluss des Ermittelungsverfahrens, 208. —
Eegehng en omvang van het vooronderzoek ten onzent, 207. —
De klacht, 210. — Beslissingen van den Commandeerenden Offi-
cier, 212. — Korpsonderzoek, 212. — Advies van den auditeur-
militair, 212. — Preventieve hechtenis, 213. — Beslissing van den
Plaatselijken of Garnizoenscommandant omtrent de verwijzing, 214.

— Bevel tot het houden der informatie, 215. — Bevoegdheden
van de officieren-commissarissen, 216. — Kritiek op ons voor-
onderzoek, 217.

§ 6. Het hoofdonderzoek............221

Aansluiting van het hoofdonderzoek in Frankrijk aan dat van
het civiele strafproces, 220. — Handhaving der orde op de terecht-
zitting, 221. — Geen wraking van rechters, 222. — Verloop van
het hoofdonderzoek, 223. — Beslissing, 224. — Functiën van den
president, 225. — Ook in Duitschland aansluiting aan het civiele
strafproces, 226. — Beperking der openbaarheid, 227. — De be-
wijsvoering, 229. — Geen verstekprocedure, 230. — Der Vorsit-
zende, 231. — Verhandlungsführer, 232. — Kritiek op de splitsing
der leiding, 232. — Beslissing, 234. — In ons land nog het
geheime, schriftelijke proces, 235. — Eecollement, 236. ^— Verloop
der zitting, 237. — Kritiek daarop, 288. — Aanvulling der bepa-
lingen noodig, 239. — Approbatie van vonnissen, 239. — Exceptie van
onbevoegdheid des rechters, 240. —Functiën van den president, 241.

§ 7. De rechtsmiddelen ............242

De behoefte aan rechtsmiddelen hier grooter dan in \'t civiele
proces, 241. — Eechtsmiddelen in Frankrijk, 243. — Verstek,
revisie, 244. — Cassatie, 245. — Voorstellen der Fransche Ee-
geering, 247. — Kritiek daarover, 249. — Eechtsmiddelen in
Duitschland: Beschwerde, Berufung, 251. — Ecvision, 252. —

XI

Blz.

AViederaufnahme des Verfahrens, 253. — Kritiek op de rechts-
middelen, 253. — Het instellen van de rechtsmiddelen, 256. —
Eechtsmiddelen in ons land, 257. — Appel als niet enkel op con-
fessie recht is gedaan, 258. — Interpretatie van de wet in de
praktijk, 259. — Onjuistheid daarvan, 260. — Procedure in
appel, 261. — Fiat executio, 262.

DERDE AFDEELING.
§ 1. Inleiding . .

De historische gronden voor het bestaan eener militaire rechts-
pleging gelden niet meer, 265. — Onderzoek naar de vraag, of
er op militaire gronden eene minderwaardige jurisdictie moet
blijven, 266. — Indeeling der stof, 267. — Standsbewustzijn, 269.

2. De discipline...............268

De noodzakelijkheid der discipline niet ontkend, 268. — Verschil
van opvatting omtrent het ontstaan en de handhaving der disci-
pline, 269. — Wat de vroegere geschiedenis ons leert, vooral bij de
Romeinen, 270. — Ook de latere geschiedenis toont dit aan, 273. —
In 1870 dezelfde discipline in het Pruisische en in het Beiersche
leger, 273. — Bij de rechtspraak heeft de discipline geen invloed
bij de feitelijke vraag, 275. — Noch bij de rechtsvraag, 276. —
Noch bij de straftoemeting, 276. — Niet alle delicten door mili-
tairen gepleegd zijn militaire delicten, 278. — Onderscheid tusschen
tuchtrecht en strafrecht, formeel, 279. — Principieel, 281 — Dit
komt duidelijk uit bij de Romeinen, 280. — Tuchtrecht subjectief,
strafrecht objectief, 281. — Gevolgen van de subjectiviteit van het
tuchtrecht, 283. — Betoog van Koolemans Beunen, 284. —
Het stelsel van art. 2 der Wet op de Krijgstucht is onjuist, 286. —
Het Duitsche stelsel beter, 287. — De strafrechter mag niet
disciplinair straffen, 289. — De tuchtrechter legt de bijkomende
militaire straffen op, 290. — Tuchtrecht naast strafrecht, 291.

3. Het militaire gezag

Strafrecht uitvloeisel van het militaire gezag, 292. — Rechtsbron
van de civiele en de militaire rechtsmacht dezelfde, 293. — Betoog
vanREHM, 294. —Justiz- oder Militärhoheit? 294.—Kommando-
gewalt oder Militärverwaltung, 296. — Militärgerichtsbarkeit zou
zijn «an die Kommandoführung angelehnte Militärverwaltung», 297.
— Onjuistheid hiervan, 298. — Moet de bevelhebber ter wille van
het gezag in het leger \'t strafrecht bezitten ? 300. — Meening
van Koolemans Beunen, 300. — Bestrijding daarvan, 301. --

XII

Blz.

Geen burgerrechter in de kazerne? 305. — Ook de krijgsraad
stelt zich tusschen het militair gezag en den beklaagde in, zoo
er nog eenige onafhankelijkheid is, 306.

§ 4. Het strafrecht als opvoedingsmiddel......307

Meening, dat de opvoeder ook straffer moet zijn, 307. — Straf
geen middel van opvoeding in \'t algemeen, 808. — Nog minder
het militaire strafrecht, 309. — Daarentegen is het tuchtrecht wel
een opvoedingsmiddel, 310.

§ 5. Snelheid van berechting...........311

Dat de straf spoedig op de misdaad volgt, is wenschelijk, 311. —
Spreekt de militaire rechter sneller recht dan zijn civiele col-
lege? 312. — Onderzoek in dit opzicht in het le militaire arron-
dissement en in het garnizoen Utrecht, 313.—Is het noodzakelijk,
dat hij het doet? 315. — In oorlogstijd? 317. — Wat Zuid-Afrika
in 1900 en 1901 ons leert, 317.

§ 6. Moeilijkheden in de uitoefening van den dienst . . .318

Moeilijkheden naar het oordeel der Duitsche Regeering, 318. —
Kritiek daarop, 319. — Het tegendeel is het geval: de militaire
jurisdictie veroorzaakt moeilijkheden, 321. — Onderzoek in het
garnizoen Utrecht, 321. — In de residentie van den krijgs-
raad, 322. — Aantal krijgsraadzaken, 323. —Beschikbare officieren
voor den krijgsraad, 324.

§ 7, De rechtspleging in tijd van oorlog......325

Noodzakelijkheid van eene snelle berechting, 325. — Ten onrechte
daaruit afgeleid, dat in vredestijd eene rechtspraak als in oorlogs-
tijd moet bestaan, 326. — Grenzen voor de rechtspleging in tijd
van oorlog, 328. — Ook nu bestaan afzonderlijke voorschriften
omtrent die rechtspleging, 329. — Geen redenen, dat de rechts-
pleging in vredestijd minderwaardig moet zijn, 332.

BESLUIT. . . .................333

De aangevoerde militaire redenen zijn niet steekhoudend, 333. —
De militaire rechter niet meer van onzen tijd, 334, — Herziening
van het proces dan ook onvoldoende, 334. — De strafrechtspleging
aan den burgerrechter, 335. — Regeling ervan, 335. — Verhouding
van tucht- en strafrecht, 336. — Herziening van het proces zal
de afschaffing van den militairen rechter verhaasten, 338.

ALGEMEENE INLEIDING.

De wetgevende machine werlit langzaam, terwijl de hoeveelheid
verwachte arbeid, vooral op sociaal gebied, belangrijk toeneemt. Veel
werk, dat zou verricht moeten worden om de wetgeving in overeenstem-
ming met de vorderingen der wetenschap en de eischen der moderne
samenleving te houden, blijft rusten. Aan algeheele herziening van
een of ander wetboek wordt met huivering begonnen en partieele
herziening is dikwijls het uiterste, dat verkregen wordt.

Jaren verloopen, eer alle stadia van den wetgevenden weg
voorbijgegaan zijn. Zelfs in Duitschland, waar eene eenvormige
wetgeving nog moest komen, duurde het meer dan eene kwart
eeuw, voordat de nieuwe wetboeken, welke omstreeks 1900 zijn
ingevoerd, tot stand gekomen zijn. De herziening van de Straf-
prozessordnung achtte men reeds voor vele jaren noodig en het
einde is niet te zien.

In Frankrijk viert de wetgeving van den grooten Napoleon eerst-
daags haar eeuwfeest. De algeheele herziening van den Code
d\'instraction criminelle, in 1879 aangevangen, is uitgeloopen op de
Wet van 8 December 1897, welke beoogt betere waarborgen aan
den beschuldigde gedurende het vooronderzoek te verschaffen, doch
in hare resultaten onvoldoende blijkt te zijn.

In ons land geldt nog steeds de wetgeving van 1838; alleen het
Wetboek van Strafrecht is van 1881. Weliswaar is het procesrecht
belangrijk gewijzigd en een nieuw faillietenrecht tot stand gekomen,
maar de herziening van het Burgerlijk Wetboek en van het Wet-
boek van Koophandel, waaraan Staatscommissiën ruim twintig jaar
geleden zijn begonnen, ligt nog in \'t verre verschiet. Ook het Wetboek
van Strafvordering eischt dringend herziening.

Is het te verwonderen, dat de herziening van de militaire wet-
geving nog langzamer vordert? Reeds in 1820 bleek zij in ons
land noodig en nauwelijks eenige maanden geleden zijn het Wetboek

1

2

van Militair Strafrecht en de Wet op de Krijgstucht in het Staats-
blad opgenomen, na een ruim zestienjarigen arbeid van den onver-
moeiden ontvsrerper, Mr. H. van der Hoeven. En nog laat hunne
invoering op zich wachten, totdat het mihtair procesrecht gewyzigd
is. Dit procesrecht dateert van 1814 en is vervat in de Provisi-
oneele Instructie voor het Hoog - Militair Gerechtshof en in de
Rechtspleging bij de Zeemacht en bij de Landmacht, welke wet-
boeken nog de Grimineele Ordonnantiën van PfflLiPS II tot grondslag
hebben. Het is derhalve geheel verouderd en niet meer geschikt
om de invoering der nieuwe materieele wetgeving mogelijk te
maken. Vandaar dat onze Regeering blijkens de mededeelingen
van den Minister van Justitie in de stukken, gewisseld bij de Staats-
begrooting voor 1903, het tbrmeele recht belangrijk wil wijzigen.
Intusschen wil zij van eene vervanging door een nieuw wetboek
niets weten om de invoering van het Wetboek van Militair Straf-
recht en de Wet op de Krijgstucht niet tot een onzeker en nog
ver verwijderd tijdstip te verschuiven en meent zij bij de wijziging
van enkele belangrijke onderdeelen van het proces de principieele
vraag, of en in hoeverre er eene afzonderlijke rechtspraak voor
militairen moet zijn, in \'t midden te moeten laten. Immers de
Minister zegt, dat hij nog niet van zijne meening is terugge-
komen „dat afschaffing van de afzonderlijke militaire rechtspraak
in vredestijd onraadzaam zou zijn." Men meent de belangrijkste
vraag te kunnen laten rusten, doch vergeet, dat hiermee de quaestie
niet opgelost, maar alleen de oplossing ervan verschoven wordt.

Mr. H. van der Hoeven dacht ook deze primaire vraag te
kunnen ontgaan, toen hij in de Memorie van Toelichting behoorende
bi] het Gewijzigd ontwerp van Wet tot voorloopige regeling van
de rechtsmacht van den militairen rechter schreef: „En ook de
belangrijke vraag of de militaire rechter bij voortduring competent
zal blijven om zelfs in vredestijd over commune misdrijven te
oordeelen, zal thans nog buiten behandeling moeten worden gelaten.
Zij zal de eerste en eene van de meest fundamenteele quaestiën
zijn, die bij de herziening van het formeel recht ter sprake zullen
komen." Als de minder principieele vraag omtrent de uitgebreid-
heid der competentie reeds terzyde gelaten wordt, spreekt het van
zelf, dat over de afschaffing van de militaire rechtspraak gezwegen
wordt. Trouwens bij de behandeling van het Wetboek van Militair

3

Strafrecht in de Tweede Kamer zeide de Heer Van der Hoeven als
Regeeringscommissaris, dat het naar zijne meening nog wel niet
zoo spoedig tot afschaffing van den militairen rechter zou komen

Bij het eerste ontwerp, zooals het bij den Raad van State werd
ingediend, nam de Regeering het standpunt van den Heer Van der
Hoeven in. Later liet zij het ontwerp van Wet tot voorloopige regeling
van de rechtsmacht van den militairen rechter rusten, wellicht naar aan-
leiding van het advies van den Raad van State, die het ten zeerste zou
betreuren, indien naast een nieuw Wetboek van Militair Strafrecht,
zi] het voorloopig, een formeel recht bestaan bleef, dat èn wat de
verouderde manier van procedeeren in het algemeen èn wat sommige
onderdeelen in het bijzonder aangaat, niet anders dan hoogst ge-
brekkig kan worden genoemd. De Regeering liet de principieele
quaestie dus tot later rusten, maar naar mijne meening zal men
het formeele recht, zooals het nu geldt, niet belangrijk kunnen
wijzigen zonder de allesbeheerschende vraag ter sprake te brengen.
Zelfs meen ik te moeten betwijfelen, of het verouderde procesrecht,
dat een sterk inquisitoriaal karakter draagt, wel belangrijk kan ge-
wijzigd worden. In elk geval wordt meer en meer aangedrongen
op eene beslissing zoowel door hen, die afschaffing van de mihtaire
jurisdictie allerverderfelijkst voor het leger beschouwen en daarom
opnieuw de rechtsmacht van den mihtairen rechter door den wet-
gever vastgesteld wenschen te zien, als door hen, naar wier oordeel
de afschaffing eerst rechtszekerheid en rechtsgelijkheid aan den militair
zal brengen. De belangstelling in het leger en zijne instellingen
is hier te lande in de laatste jaren zeer toegenomen en de kennis
aangaande militaire toestanden door het instituut van het reserve-
kader en door de invoering van den persoonlijken dienstplicht zeer
vermeerderd. Elders, waar algemeene dienstplicht bestaat, is de
band tusschen leger en volk nog inniger. De rechtstoestand van
den soldaat is in landen, waar persoonlijke dienstplicht is, een
algemeen gevoeld belang, dat ernstige behartiging verdient en
dit ook eischt. Toen het militair recht alleen huurlingen betrof,
golden andere eischen en vroegen andere belangen behartiging.
Deze omstandigheden zullen niet toelaten, dat bij de aanstaande
wijziging van het militair procesrecht de primaire vraag in het

Handl. St.-Gen. 1901-1902 blz. 1194a.

4

midden gelaten wordt. Men zal de quaestie onder de oogen moeten
zien en zoowel over de al of niet afschaffing van de militaire
rechtsmacht als — mocht tot niet-afschaffing worden besloten —
over de meerdere of mindere uitgebreidheid van de competentie
van den militairen rechter moeten beslissen. Van de eerste beslis-
sing hangt het af of men het militair procesrecht nog zal moeten
ter hand nemen, terwijl de laatste beslissing een zeer grooten
invloed op die herziening zal hebben. Terecht sprak de Heer
Van der Hoeven in de zooeven genoemde Memorie van Toelichting
van „eene van de meest fundamenteele qnaestiën".

Ook in Duitschland kwam bij de totstandkoming der Militär-
strafgerichtsordnung vom 1 Dezember 1898 deze vraag ter sprake,
doch zoowel omtrent de afschaffing van de militaire rechtsmacht
als omtrent de beperking van de competentie van den militairen
rechter tot de militaire misdrijven werd door de Regeering verklaard,
dat de behandeling tot niets leiden kon, daar zelfs eene beslissing
ten gunste van eene beperkte competentie de geheele herziening
van het militair procesrecht in gevaar zou brengen. Een desbe-
treffend voorstel in de Rijksdagcommissie werd daarop verworpen.

Of onze Regeering te zijner tijd eene dergelijke houding zal
aannemen, weet ik niet, maar dat onze volksvertegenwoordiging de
belangrijkste vraag aangaande de militaire rechtsmacht ter zijde
laten zal en kan, meen ik te moeten betwijfelen. De Duitsche
Regeering verklaarde rondweg in de Begründung des Entwurfs,
dat „im Grossen und Ganzen die Bestimmungen der preussischen
Militärstrafgerichtsordnung beibehalten" waren ter wille van „mili-
tärischen Interessen". In ons land spelen militaire belangen een
minderen rol, zoodat eene militaire rechtsmacht deswege niet voet-
stoots zal gehandhaafd worden.

Het ligt in mijne bedoehng in de volgende bladzijden na te gaan,
in hoeverre eene afzonderlijke rechtspraak voor militairen nood-
zakelijk of gewenscht is.

Daarvoor dient te worden onderzocht, of er steeds een militaire
rechter is geweest en zoo ja, om welke redenen^ — niet alleen, omdat
de voorstanders van eene militaire jurisdictie zich erop beroepen,
dat er altijd een militaire rechter is geweest, als ook omdat
de huidige toestand een historisch gewordene is, zoodat het woord

van Montesquieu hier geldt „qu\'il fallait éclairer les lois par l\'histoire."
Ik zal dus in de Eerste Afdeeling nagaan, of er altijd eene afzon-
derlijke rechtspraak voor militairen heeft bestaan en, indien zij er
was, om welke redenen.

Het militair recht heeft weinig beoefenaars, zoowel onder de
rechtsgeleerden als onder de militairen. Eerstgenoemden vinden
het tengevolge van de afzonderlijke militaire jurisdictie .niet op
hun weg liggen, behoudens enkelen^ die door hunnen werkkring
zich er mee moeten inlaten. Laatstgenoemden hebben een
geheel ander terrein voor hunne studiën en laten zich slechts
noodgedrongen ermee in, terwijl in de praktijk weinigen hunne
diensten aan Themis praesteeren, ten minste voor zooveel de functie
van rechter betreft.

Is de kennis van onze militaire wetgeving dus niet zeer groot,
die omtrent vreemde militaire wetgevingen is zeer gering. Weliswaar
zijn daarvoor goede redenen aan te voeren, maar bij eene beoor-
deeling van de vraag, of het militaire strafproces zal kunnen voldoen
aan de eischen, welke men aan het moderne strafproces stelt, is
het naar mijne meening noodig kennis van het militaire strafproces
te bezitten. In de eerste plaats van het procesrecht, dat men wil
hervormen, doch voor een ruimeren blik ook van dat van eenige
andere staten. Daarom zal ik in de Tweede Afdeeling, tegelijk met
een kritisch onderzoek omtrent de vraag, of het militair strafproces
aan de eischen van het moderne strafproces voldoet, uiteenzetten,
hoe de militaire wetgeving in dit opzicht in Frankrijk, Duitschland
en ons land luidt.

In Frankrijk is, vooral door de Dreyfus-affaire, de aandacht op het
militaire procesrecht gevestigd en zijn in de laatste jaren, zoowel
van de zijde der Regeering als door anderen, tal van pogingen tot
hervorming van het militaire strafproces \'aangewend. Bovendien
sluit het Fransche militaire proces zeer nauw aan het daar geldende
gewone strafproces aan. In Duitschland is in 1898 eene nieuwe
Militarstrafgerichtsordnung tot stand gekomen, welke met 1 October
van het volgend jaar in werking getreden is. De regehng in dezen
militairen staat bij uitnemendheid is de jongste van Europa.

De omvang van dezen arbeid heeft mij verboden de militaire
wetgeving van andere staten te behandelen. Immers deze uiteen-
zetting is niet het hoofddoel der TAveede Afdeeling. Dit is meer het

onderzoek, in hoeverre het militair strafproces kan voldoen aan de
eischen van het moderne strafproces.

Ten einde ook de lezers, die uithoofde van hunne betrekking
minder bekend mochten zijn met het moderne strafproces en zijne
eischen, in staat te stellen hierover een oordeel te kunnen vellen,
voor zooveel dit in verband met het mihtaire strafproces noodig
is, zal ik in de Inleiding van de Tweede Afdeeling eene vluchtige
schets van het moderne strafproces en de desiderata dienaan-
gaande geven.

In de Derde Afdeeling zal ik nagaan, wanneer het blijkt, dat
het militaire strafproces niet aan de eischen van het moderne
strafproces kan voldoen, of militaire belangen wellicht, ondanks
de minderwaardigheid van het militaire strafproces, een afzonder-
lijken rechter voor mihtairen vorderen. Ik zal daarbij de verschil-
lende gronden en belangen, welke gewoonlijk worden aangehaald
om de noodzakelijkheid van de militaire rechtsmacht te bewijzen,
onderzoeken en wegen. Hiervan hangt ten slotte af, hoe naar mijne
meening de beslissing zal moeten luiden omtrent de vraag, of er al
of niet eene afzonderlijke rechtspraak voor militairen moet zijn.
Staat of valt om een voorbeeld te noemen, de krijgstucht met de
al of niet handhaving van den militairen rechter, dan zal, — wijl
de krijgstucht volgens Napoleon „est la première qualité du
soldat, la valeur n est que la seconde", — de militaire rechtsmacht
moeten blijven bestaan, ook al geeft zij minder waarborgen van
rechtszekerheid aan de justiciabelen.

Meer over den aard en den vorm van dit werk te zeggen, acht
ik hier niet op zijne plaats. Alleen nog de opmerking, dat in de
volgende bladzijden niet over de rechtspleging bij de zeemacht
wordt gesproken, wijl ik daarover niet met voldoende kennis van
zaken kan oordeelen. Ik verwijs belangstellenden naar het praead-
vies van den Kapitein ter Zee J. P. van Rossüm voor de Neder-
landsche Juristen-Vereeniging in 1900 uitgebracht, naar diens andere
geschriften over de militaire rechtspraak en naar die van den
Officier van Administratie Klasse bij de Zeemacht G. J. Blok.

Naar mijne meening bestaat er geene voldoende reden, waar-
om er voor Zee- en Landmacht dezelfde rechtspleging moet
zijn. De samenwerking der beide deelen onzer weermacht is
immers niet van dien aard, dat de overigens verschillende om-

7

standigheden bij de Zeemacbt. en bij de Landmacht daardoor geni-
velleerd worden. Dat samenwerking van militairen mogelijk is, ook
wanneer zij onder verschillende militaire wetgevingen staan, heeft
Duitschland ons doen zien, waar in 1870 drie zeer uiteenloopende
wetgevingen golden. Natuurlijk, dat dit niet wil zeggen, dat ik
tegen rechtsgelijkheid ben. Ik bedoel alleen, dat samenwerking
van Zee- en Landmacht geen voldoend argument is om aan de
Landmacht eene betere rechtspleging te onthouden, wijl diezelfde
rechtspleging misschien minder geschikt is voor de Zeemacht. Overi-
gens laat ik de Zeemacht rusten.

EERSTE AFDEELING.

I. Inleiding.

De geschiedenis van het militair recht geeft een antwoord op de
vraag, of er altijd eene afzonderlijke rechtspraak voor militairen
heeft hestaan en, indien zij er was, om welke redenen.

Nu vormt het militair recht een deel der rechtswetenschap en
vindt als zoodanig zijne beoefenaars onder de rechtsgeleerden, doch
tegelijkertijd behoort het tot de militaire vakken en vindt zijne
toepassing meestal door militaire rechters. Dat beide wetenschappen
haren invloed op de vorming van het mihtaire recht doen gelden,
is duidelijk. „Für die Gestaltung des Militär-Rechts", zegt dr. Emil
Dangelmaier „sind namentlich zwei Faktoren von Einfluss, nämhch
die Verfassung des Heeres, als desjenigen Körpers, für welchen das
Militär-Recht gilt, und der Stand des allgemeinen Rechts, von welchem
das Militär-Recht ein Teil ist.... Im Folgenden ist daher sowohl
auf das Heerwesen als auf die Entwickelung des allgemeinen Straf-
rechts rücksicht genommen". Het spreekt van zelf, dat hetgeen in
het algemeen van het militaire recht wordt gezegd, ook van het
militair procesrecht geldt.

Beide factoren hebben invloed, doch niet altijd denzelfden. Nu eens
eischt het rechtswezen een afzonderlijken rechter voor de militairen,
omdat de gewone jurisdictie onvoldoende is, dan weder brengt de
legervorming mee, dat van een specialen rechter geen sprake kan zijn,
terwijl een enkele maal belden eene militaire rechtspleging vorderen.

Wanneer de bevoegdheid van den gewonen rechter berust op
eene territoriale indeeling of alleen degenen, die het burger-
recht bezitten, rechtshulp kunnen verkrijgen, moet er eene
afzonderlijke rechtspraak voor militairen worden ingesteld, als zij
of nu eens in het eene dan weer in het andere rechtsgebied ver-

\') Geschichte des Militär-Strafrechts (Sonderabdruck aus Band LXXIX der
Jahrbücher für die deutsche Armee und Marine), blz. 3

9

blijven óf ten deele het burgerrecht niet bezitten, tenzij men van
eene voldoende rechtszekerheid en bestraffing van vergrijpen afziet.
Wanneer daarentegen het geheele volk wordt geroepen om zijne
onafhankelijkheid te verdedigen en zijne rechten te handhaven, kan
de gewone rechter, zoo er strafbare feiten worden gepleegd, deze
afdoen, Avant in dit geval vormen de militairen geen afzonderlijke
organisatie in den staat. Natuurlijk, dat, Avanneer de rechtspleging
in handen van vele speciale rechters is, de jurisdictie over militairen
ook bij eenen afzonderlijken rechter berust.

Daarnaast is de invloed van de samenstelling der legers niet
dezelfde of men geworven of gepreste huursoldaten heeft dan wel
militielegers of vrijAvilhgerskorpsen, voornamelijk doordat de discipline
eene geheel andere is Huursoldaten moeten door straf en soldij
tot hun plicht gebracht worden, weshalve de wijze van berechting
veel afdoet. Militielegers, of vrijAvilhgerskorpsen als de Engelsche
volunteers, worden nog door andere middelen als hoop op loon en
vrees voor straf tot hun plicht gebracht. Maar ook voor de huur-
legers moet straf het ultimum remedium zijn: alle andere middelen
tot handhaving der tucht en orde verdienen de voorkeur. Intus-
schen is het voor de rechtspleging van belang hoe het leger
gevormd wordt.

Voor de beantAvoording van de vraag, aa^aarom er eene afzonder-
lijke rechtspraak voor militairen bestaat, is het derhalve noodzakelijk
om de legervorming en de geAvone rechtspleging na te gaan.
Dit geldt natuurlijk ook voor het verleden. Nu is het niet uitge-
sloten, dat voor het bestaan van de militaire jurisdictie andere
gronden Avorden aangevoerd als legervorming en rechtspleging. Ik
zal dit nagaan en onderzoeken, in hoeverre deze gronden terecht
worden aangevoerd, m. a. av. of zij het bestaan eener militaire
rechtspraak al dan niet rechtvaardigen.

Naarmate de instelling van eene militaire jurisdictie op den

\') Fraîjcis Laloë, Observations sur la compétence des conseils de guerre etc.
blz. 127. «Il est évident qu\'au point de vue disciplinaire ou répressif, la con-
dition du soldat doit être toute différente lorsque le service militaire a cessé d\'être
une profession choisie par les hommes au tempérament belliqueux ou un lourd
impôt pesant sur la petite partie des jeunes gens, pour devenir comme maintenant
en France, l\'accomplissement d\'un devoir civique, obHgatoire pour tous les citoyens.»

10

eenen of anderen grond berust, is de bevoegdheid van den militairen
rechter verschillend. Wanneer de competentie van den gewonen
rechter territoriaal begrensd is of zich alleen over hen, die het
burgerrecht bezitten, uitstrekt en hierop het bestaan van den
militairen rechter berust, is er geen enkele reden, waarom de
militaire rechter wel over crimineele en niet over civiele zaken
mag oordeelen. Zoowel voor de toepassing van het strafrecht als
voor het burgerlijk recht wordt juridische kennis vereischt, terwijl
in niet weinig gevallen eene zoodanige connexiteit tusschen
deze beide deelen der rechtswetenschap bestaat, dat kennis van
het poenale recht alleen niet voldoende is. Ten onrechte wordt
wel eens beweerd, dat het voor den strafrechter minder op
rechtskennis aankomt. Daarentegen moet men de exceptioneele
rechtspraak niet verder uitbreiden, dan noodig is, zoodat, wanneer
bijvoorbeeld geen ander motief bestaat of wordt aangevoerd
dan dat het militaire strafrecht het complement van het disci-
plinaire recht is, men de bevoegdheid van den militairen rechter
tot het strafrecht moet beperken. Ik zal met een enkel woord
nieedeelen hoever zich deze competentie uitstrekt.

Eveneens zal ik voor zoover noodig kortelings op de organisatie
en wijze van procedeeren wijzen.

Het zal m_et het oog op den omvang van dezen arbeid niet
mogelijk zijn eene volledige geschiedenis van het militair strafproces
te schrijven. Ik kan niet meer dan enkele tijdvakken bespreken
en deze tijdvakken kunnen niet scherp begrensd v.rorden, maar
kenmerken zich door een type van legervorming en rechtswezen,
doch ook dan nog moet ik mij grenzen stellen, hetgeen niet
alleen het gevolg van den omvang van dit werk, maar even-
zeer van het doel dezer afdeeling is. Het spreekt toch van zelf,
dat hoe groot de historische waarde van een volledig onder-
zoek ook zoude zijn, eene studie als deze meer gericht moet
zijn op de vraag, waarom hebben wij nu een militairen rechter
en moet deze blyven bestaan, zelfs wanneer hij in juridischen
zin te kort schiet in zijne taak. Daarbij neemt de vraag, of
er altp eene afzonderlijke rechtspraak voor militairen is geweest
en waarom, eene secondaire plaats in. Toch heeft zij voor
mij niet enkel historisch belang, daar de voorstanders van
eene militaire jurisdictie zich meermalen uitlaten, dat deze altijd

11

heeft bestaan en wel op dezelfde gronden als welke zij nu aan-
voeren. Daarom moet ik, ten slotte, aan deze afdeeling meer
ruimte geven dan anders aan eene historische inleiding toekomt.

§ 2. De Grieken.

Reeds Thücydides heeft er op gewezen, dat Griekenland in den
voortijd niet van andere barbaarsche landen verschilde. In dien
tijd was — gelijk Homerus aangeeft — ieder weerbaar man soldaat
en maakte het geloof aan hunne goddelijke afstamming vorsten en
edelen tot geboren aanvoerders. Door deze verhouding werd de
discipline gewaarborgd. „Jede Auflehnung der gemeinen Sterblichen
gegen die zeusentsprossenen Fürsten erscheint lächerlich und ohn-
mächtig. Wer sich ihrer erfrechen wollte, dem droht der Nachhilfe
halber körperliche Tüchtigung, dem feige Fliehenden, der dem
Führer nicht folgt, der Tod"

Laat men deze heroische periode verder rusten, dan omvat de
Grieksche historie een tijdvak van ongeveer 6 eeuwen. De opkomst
van verschillende staatjes, die hunne onafhankelijkheid, vooral
tegenover de Perzen, handhaafden, ligt tusschen 776 en 479 voor
Christus; de bloei der voornaamste steden valt na dén slag bij
Plataeae tot aan dien van Mantinea, een tijdvak, waarin een voort-
durende strijd om de hegemonie de welvaart deed verdwijnen, en
het verval van Griekenland, dat achtereenvolgens een wingewest
van Macedonie en Rome werd, vormde het laatste tijdvak, dat ik
verder buiten beschouwing zal laten.

De voornaamste staatjes waren Athene en Sparta; het eerste
had een democratischen regeeringsvorm, het tweede een oligarchisch
bestuur. Van de overige staatjes is weinig bekend; hunne staats-
inrichting kwam meer of minder met die van Athene of Sparta
overeen, al naarmate zij onder den invloed van een van beiden
stonden. Ik houd my nu alleen met de instelhngen van Athene
en Sparta bezig.

Het dragen der wapenen was in beide staatjes een burgerrecht.

\') Rüstow und Köchly, Geschichte des griechischen Kriegswesens, blz. 2.

12

Het leger was de gewapende burgerij. Evenwel oefende bet karakter
van den staat grooten invloed op de legervorming uit. „Wie bei
erobernden Völkern immer, so war aucb bei den Herrschervölkern
Griechenlands das Kriegswesen aufs Innigste verwachsen mit dem
ganzen bürgerlichen Leben. Die Eintheilung der Heere in organische
Verbände steht daher stets im Zusammenhange mit der bürgerlichen
Eintheilung der Völker, erhält sich mit ihr und wechselt mit ihr"

Terwijl nu in Athene alle mannen van 18 tot 60 jaar weer-
plichtig waren en naar behoefte voor de verdediging des lands
werden opgeroepen, ontving in Sparta volgens de wetgeving van
Lygurgus de geheele mannelijke Jeugd van staatswege eene militaire
opvoeding. Van hun 20®^ tot hun 60ste jaar weerplichtig, mochten
zij zonder toestemmig het land niet verlaten. Athene was een
democratische staat, welke alleen voor den oorlog zijn burgers tot
den dienst verplichtte, maar zich dan ook niet ontzag alle be-
schikbare mannen op te rqepen

Overigens koos elke phyle — er waren in \'t geheel vier phylen —
haar strateeg, hare taxiarchen en phylarchen en voerden de stra-
tegen bij toerbeurt een dag het opperbevel. Tot aan den slag bij
Marathon had een der negen archonten, de polemarch, het opper-
bevel en beshste ook, wanneer de strategen het niet eens waren.

„Die Stadt Sparta war das stehende Kriegslager" De bevel-
hebbers waren tegelijk civiele autoriteiten en werden aanvankelijk
door de koningen, later door de Ephoren, een college van 5 leden,
dat bijna de geheele uitvoerende macht bezat, benoemd Deze
Ephoren bepaalden ook, hoeveel lichtingen moesten opgeroepen
worden.

Na 400 V. Chr. geraakte het leger snel in verval, wijl de burgers
zich door huurlingen lieten vervangen. Deze huurlingen, lieden
zonder vaderland, dikwijls deserteurs of andere misdadigers, werden

Rüstow und Köchi.y, t. a. p. blz. 35.

Böckh, Staatshaushaltung der Athener, I blz. 364 beweert, dat van de
500000 inwoners in het begin van den Peloponnesischen oorlog minstens 91800
man in het leger dienden. Naar dien maatstaf zouden wij nu 1 millioen
soldaten moeten hebben.

Gilbert, Handbuch der griechischen Staatsalterthümcr, I blz. 96. Zie ook
dr. H. van Gelder, Algemeene Geschiedenis, I. blz. 254—256.

*) Rüstow und KöCHLy, t. a. p. blz. 40.

13

alleen door geld en straffen bijeengehouden en tot den strijd ver-
plicht. Zij kenden geen vaderlandsliefde; waren niet bang hunne
burgerrechten te verliezen; want zij hadden ze niet; en waren niet,
als de jonge Atheners eertijds, door een eed gebonden. Geld en
straf waren hunne prikkels en het is niet te verwonderen, dat de
gewone strafrechtspleging niet meer voldoende was om deze be-
roepssoldaten, het schuim der bewoners, in bedwang te houden

Aangaande de strafrechtspleging in Sparta weten wij weinig, van
die der overige staatjes, behalve van Athene, zoo goed als niets.
De klachten werden in Sparta bij de Ephoren als voorzitters van
den Raad der Ouden ingediend en zoo zij tot een staatsproces
aanleiding gaven, door den Raad der Ouden onder leiding van de
Ephoren behandeld en met de doodstraf, verbanning, atimie of eene
geldboete, indien de beklaagde schuldig was, afgedaan. Mindere
vergrijpen handelden de Ephoren alleen af.

In Athene heeft Solon de rechtspraak geregeld en de rechts-
macht tusschen de magistraten en het volk verdeeld. De ambtenaar
had het recht van kleine straffen op te leggen —\'encßoläc; imßäUscv — en
bovendien in vele rechtbanken ex officio het voorzitterschap, daar men
van meening was, dat hij juist de man was, die met kennis van zaken
het proces zou leiden en de vereeniging van bestuurs- en rechterlijke
functiën eene krachtige vervolging en eene snelle beslissing zou
waarborgen. Hij leidde het vooronderzoek en bracht de zaak daarna
voor de rechtbank, waarin burgers zitting hadden. Deelneming in
de rechtspraak behoorde in Athene evengoed tot de burgerrechten
als deelneming aan de volksvergadering.

Er werd alleen op klachte vervolgd. Bij privaatklachten kon
slechts eene geldboete opgelegd worden, bij publieke klachten ook
lijfstraffen o. a. de doodstraf, verhes der vrijheid (alleen voor vreem-
delingen), verbanning en atimie, waarmee dikwijls confiscatie van
het vermogen gepaard ging.

In Sparta bestond, hoewel het niet met zekerheid bekend is,
geen afzonderlijke militaire rechtspleging. De geheele staat was

Zie hierover meer bij BöCkh, t. a. p. I 360—390. Rüstow und Köchly,
t. a. p. blz. 99—100 en Gilbert, t. a. p. blz. 302,

Zie hierover Platnbk, Der Process bei den Attikern; Mkier und Schö-
mann, Der Attische Process, Neu bearbeitet von Lipsius, Berlin 1883—1887;
Gilbert, t. a. p.

14

op militaire wijze georganiseerd: de bestuurders waren èn veld-
heeren èn rechters. Er was derhalve geen plaats voor een afzon-
derlijken mili airen rechter. Te velde had de koning als veldheer
een onbeperkt recht over leven en dood, maar dit was een tuchtrecht.

Uit de redevoering van Lysias tegen Algibiades is ons bekend, dat
er in Athene eene uitvoerige wet aangaande de militaire misdrijven
bestond Deze misdrijven konden, hetgeen met de legerformatie
overeenstemt, niet anders dan te velde worden gepleegd. Andere,
nu als zuiver militaire misdrijven beschouwd, zooals desertie, ver-
raad, waren staatsvergrijpen en moesten als zoodanig met eene
eisangelie vervolgd worden. Al deze misdrijven werden eerst na
afloop van de expeditie of van den veldtocht vervolgd. De militaire
klachten door Platner in het algemeen tot de „Klagen wegen
verabsäumter Bürgerpflichten" gebracht, werden bij de strategen
ingediend. Het waren publieke klachten. Dat de strateeg als
ambtenaar voorzitter van de rechtbank was, is in overeenstemming
met de gewone rechtspleging. Hij was waarschünlijk tegenwoordig
geweest, toen het feit gepleegd werd en kon over de omstandigheden,
waaronder dit gebeurd was, oordeelen. Aldus stond het ook met
de gezworenen, die „als Augenzeugen von den Benehmen des Ange-
schuldigten am genauesten unterrichtet sein mussten" om „ein sicheres
auf die Kennlniss der Umstände gegründetes Urtbeil zu fällen"
Ook bi) enkele andere processen werden de gezworenen uit de
ingewijden of deskundigen gekozen. De gang van het proces was
dezelfde als in andere gevallen. Men kan hier derhalve van geen
afzonderlijke militaire rechtspleging spreken, ook al weet men dat
te velde de strategen in het algemeen een tuchtrecht hadden, dat
zelfs de doodstraf toeliet. Immers de klachten werden eerst na
den veldtocht, welke in den regel niet lang duurde, vervolgd.

Na 400 v. Chr. werd dit anders. Aan een der strategen werd de

M Meier und Schömann, t. a. p. I blz. 462 vlg. Vier klachten, wegens
\'aarparsio., kmora^ia, dsdia en \'a\'jaoßayta, konden worden ingesteld en werden
met atimie — eerloosverklaring — bedreigd.

"-) Een extra-ordinair proces voor het geheele volk of voor den Senaat te
voeren. Mbiee und Schömann, t. a. p. I blz. 314—332. Platner, t. a. p.
I blz. 365 vlg.

■\') T. a. p. II blz. 69.

Platnee, t. a. p. II blz. 95.

15

militaire rechtspleging opgedragen, wien, daar hij zelf niet tegen-
woordig was geweest, de taxiarchen — lagere bevelhebbers —
terzijde stonden als voorlichters Wijl er veel humdingen waren,
in dienst der aanvoerders en niet gerechtigd om aan de rechtspraak
deel te nemen, was men beperkt in de keuze van bijzitters van
de rechtbank, die liefst gewezen soldaten, welke ooggetuigen waren
geweest, moesten zijn. Bovendien was voor de handhaving der
tucht eene snelle berechting gew^enscht, zoodat nu ook te velde
klachten werden afgedaan

Dat aldus langzamerhand eene afzonderlijke rechtspraak voor
militairen is ontstaan, kan ons nu niet meer verwonderen; met de
vervanging van het burgerleger door huurtroepen was de burger-
rechtspleging door eenen afzonderlijken militairen rechter op zijde
geschoven. Niet om eene betere rechtspraak te verkrijgen, maar
omdat de geAvone rechter niet meer geschikt was voor deze
vreemdelingenlegers, die soms in verre streken opereerden.

§ 3. De Romeinen.

Twaalf eeuwen liggen tusschen de stichting van Rome en het
tijdstip, waarop Justinianus zijn Corpus juris voltooide. Een spanne
tijds als welke ons van Karel den Groote scheidt. Toch wordt
meermalen over de Romeinen gesproken, worden hunne instellingen
vergeleken met lateren, alsof het Rome van de eerste eeuwen hetzelf-
de was als dat uit den keizertijd. En niets is minder waar, al
is ook juist, dat geen volk zoolang de eenmaal bestaande instellingen,
althans in naam, heeft behouden als de Romeinen. Zoo gold in den
keizertijd nog altijd de twaalftafelenwet, hoewel feitelijk het recht
geheel veranderd was Dat dit conserveeren in naam verwarring
heeft gesticht bij hen, die over Romeinsche toestanden hebben
geschreven, is duidelijk.

Tot aan den slag van Pydna (168 v. Chr.) heeft de Republiek

Meier und Schömann, t. a. p. I blz. 466.

Een geval vermeldt Xenophon, Anabasis V, 7, 34. Wellicht hadden
Perzische invloeden hiertoe meegewerkt. Zie ook de terechtstelling van Oeontas
bij Xenophon, t. a. p. I, 6.

SoHM, Institutionen des römischen Rechts, 6 Aufl. blz. 31

16

hare oude instelhngen, ook in wezen, gehandhaafd. Met Diogletianus
(284 n. Chr.) veranderde niet alleen het karakter van het Romeinsche
rijk, maar werden ook vele schijninstellingen prijs gegeven. Verande-
ringen, die vooral het krijgs- en rechtswezen betroffen en daarom voor
ons van groot belang zijn. Ik zal nu deze eerste en laatste perioden van
de Romeinsche geschiedenis nader beschouwen en met elkaar verge-
lijken, voor zooveel het krijgswezen en de strafrechtspleging aangaat.

„Er zijn weinig instellingen van de Romeinsche republiek, waarover
zooveel onzekerheid heerscht als over de legerinrichting" zeide Dr.
G. J. Vinkesteijn in de Vereeniging ter beoefening van de krijgswe-
tenschap Toch waren de Romeinen een militair volk, dat eeuwen
lang krijgvoerde en door zijn legers zich van een klein onbeduidend
staatje tot een wereldrijk ontwikkelde. Maar die onzekerheid
komt naar mijne meening voort uit de omstandigheid, dat het
geheele weerbare volk het leger vormde en geen afzonderlijke
legerinstelling in den oudsten tijd bestond. Zelfs na de legerher-
vorming^ welke aan Servius Tullius (578-534 v. Chr.) wordt toegeschre-
ven, bleef ieder Romeinsch burger weerplichtig en waren de comitia
centuriata niet anders dan eene vergadering van het gewapende
volk. De verdeeling der weerbare mannen in vijf classes geschiedde
uit politieke doeleinden, niet om militaire redenen. Wel schijnt de
wapenrusting der classes niet gelijk geweest te zijn maar zekerheid
bestaat dienaangaande niet, daar de ontwikkeling van het krijgswezen
nog geen groote vordering had gemaakt en alle soldaten nog naar
lichaamskracht gewaardeerd werden. Dienstplicht was nog een
burgerrecht. „Être soldat romain, c\'était le plus beau titre dont
un homme put s\'enorgueilllir. Loin d\'être regardé comme une
charge, ce titre de soldat—miles romanus-—ne pouvait, dans les beaux
siècles de la Répubhque, appartenir qu\'au citoj^en. L\'on considérait
comme un criminel celui qui, sans posséder le droit de cité, osait
prendre rang dans la légion" zegt Jules Bouqüié 3) terecht. Ook
toen het leger uitbreiding noodig had en de Romeinsche staat zelf
geen voldoende manschap meer leveren kon, bleef het burgerrecht
voorwaarde voor de inlijving. Door de bondgenooten — socii —

Het burgerleger van de Eomeinsche republiek. Verslagen 1896,97 blz. 324-3.Ô6
-) Hoekstra, Romeinsche Antiquiteiten blz. 9.
Les juges militaires et leur nécessité blz. 35.

17

te verplichten als afzonderlijke hulptroepen de Romeinen bij te
staan, verkreeg\' men een grooter contingent zonder dit beginsel
te schaden

De dienstplicht rustte op alle burgers van 18 tot 60 jaar, waarvan
de mannen tot hun i-ö\'^te jaar het veldleger vormden. Dat de
legerindeeling volgens Servius Tüllius\' regeling op den duur de
grondslag voor de comitia centuriata niet kon blijven, bleek weldra,
toen men in (445 v. Chr.) het houden van den census aan twee
censores opdroeg en eens in de vijf jaar liet plaats hebben. De
comitia centuriata werden nu om de vijf jaar aangevuld, doch voor
het leger bleef de jaarlijksche lichting bestaan. En na den oorlog
met de Galliërs werd om redenen van militair-tactischen aard de
logge phalanx vervangen door den manipel en eene indeeling in
drieën voor het legioen ingevoerd, waardoor de Serviaansche
wetgeving op zijde geschoven werd * Zoolang de oorlog in de
nabijheid der stad werd gevoerd, was het voor de burgers mogelijk
hunnen dienstplicht te vervullen. Maar toen de veldtocht verder
uitgestrekt werd en langer duurde, werd deze dienstplicht een groote
last, vooral voor de armere klassen. En daar „de soldaten er aan
moeten gewennen om in den oorlog uitstel te verdragen en, als
deze in den winter niet geëindigd is, te wachten en niet als trekvogels
wanneer de winter nadert, dadelijk naar hunne huizen uittekijken"
werd in (406 v. Chr.) voor het eerst soldij aan de voetknechten
gegeven. Sinds komen er enkele vrijwilligers voor.

De legers werden door de consuls aangevoerd, hetgeen eene
waardigheid was, welke zij van de koningen geerfd hadden. Was
er één leger, dan wisselde het opperbevel dagelijks. Aanvankelijk
benoemden zij de tribuni militum, doch later (±311 v. Chr.) werden
dezen door de comitien gekozen Zij voerden twee aan twee het
bevel over het legioen, eerst 8400, omstreeks 300 v. Chr. 4200
man sterk. Elk legioen telde 30 manipels van twee centuriae.
Een centurio, een subaltern officier uit den troep voortgekomen

\') In 296 v. Chr. werden 16800 Romeinen en 27000 Socii ingelijfd. Ihke,
Eöm. Geschichte, IV blz. 150 vlg.

2) vinkesteijn, t. a. p. blz. 349 t. a. p. IV blz. 85 Mommsen, Eöm. Ge-
schichte, I blz. 437-439.

Appius CLAijniiis bij Livttjs, V. 6. 1.
Mommsen, t. a. p. I blz. 307

2

18

en daardoor geheel en al een praktisch aanvoerder had het bevel
over eene centuria. Evenals de lagere aanvoerders — optio en
decanus — werden de centuriones wegens verdienste door de
tribuni mllitum benoemd

„Die Schlacht von Pydna war der letzte grosse Kampf, den die
Legion der Römer in ihrer alten Manipularordnung durchfocht,
der letzte zu dem das Heer der Römer noch in einer Weise auf-
gebracht worden war, die einigermassen den alten Traditionen ent-
sprach. Allerdings blieb auch nach den makedonischen Kriegen die
allgemeine Wehrptlicht dem Wortlaute des Gesetzes nach bestehen;
tatsächlich aber verwandelte sich die allgemeine Aushebung in ein
Werbungswesen, demzufolge die Reihen des Heeres sich nur noch
aus den unteren Volksklassen füllten und Schichten des Proletariates
aufnahmen, welche in der guten Zeit vom Kriegsdienste aus-
geschlossen blieben. Die höheren Stände entfremdeten sich zum
Teil dem Heeresdienst ganz oder sie begannen ihre Laufbahn
gleich als Tribunen oder im Stabsdienste des Hauptquartiers"

De Republiek had hare middaghoogte bereikt en met haar het
krijgswezen. Van nu af aan begint het verval. Caesar gebruikte
voor het eerst Duitsche huurlingen in zijne ruiterij en eene eeuw
later zegt Tagitus weinig vleiend voor de eenmaal zoo fiere
milites: „nihil est vahdum iïi exercitibus nisi quod externum." Augustus
had reeds de burgers uit de legioenen verw\'yderd uit vrees voor
oproer en tevens bepaald, dat geen burger andere w-apenen mocht
hebben als voor de jacht of ter bescherming op reis Het leger
bestaat uit het schuim der natie; de soldaat moest tien jaren dienst
doen en ontwend aan zijn burgerleven en gewoon in tenten en
kampementen te leven, blijft hij meestal een tweede tiental jaren
in de hoop dan gepensionneerd te woiden. ,,Si honoré dans les
beaux siècles, le service militaire, jadis considéré comrne la plus noble

\') Zie Livnjs, XLII. 30 vlg., waar een dergelijk voorbeeld van een zekeren
Ligustikus wordt medegedeeld.

Vegetius, De re militari, II. vru. deelt een en ander omtrent de rangen
in het leger mede.

Max JäHWS, Geschichte der Kriegswissenschaften, I blz. 65. Zie ook Momm-
SEN, t. a. p. III blz. 497
Anhales, III. 40
L. 1. D. 48, 6.

19

des professions, devint un métier, im métier dont il fut naturel
de chercher à tirer tout le parti possible en l\'exerçant le plus
commodément possible" En hoe kreeg men deze beroepssoldaten?
De werving vond voornamelijk plaats onder voerlieden, kroeghouders
en -loopers, bedelaars, kermisbeden en dergelijken. Marcus
Aurelius zette de poorten der gevangenis open, zijne opvolgers
namen bandieten en roovers in dienst en Stilico, voogd van keizer
Honorius (395 n. Chr.), gelukte het tenauwernood eenige duizenden
slaven te werven onder aanbieding van de vrijheid en twee gouden
sols „Insubordonnés, pillards, lâches devant l\'ennemi, désertant
au premier signal de guerre, il eut été impossible de réunir de plus
mauvaises troupes" Men brandmei\'kte de recruten om, wanneer
zij deserteerden, hen gemakkelijk te kunnen terugvinden. De
manschappen werden menigmaal voor particuliere diensten gebruikt
en zochten overal baantjes om het eigenlijke krijgsleven te ont-
komen. De officieele sterkte verschilde meestal met de werkelijke
sterkte. De bevordering ging naar gunst in stede van naar
verdienste en het aantal rangen was sterk vermeerderd, immer een
teeken van verval

Tegen het midden der vierde eeuw nam de plaatsvervanging
snel toe. De prijs wisselde sterk af naar omstandigheden Maar
erger was, dat een edict van Theodosius den oudsten zoon vergunde
zijn vader in diens militairen rang op te volgen, ook al had hij den
leeftijd niet Weldra was Rome niet meer in staat zijne provin-
ciën te verdedigen. Aan de volkeren in het Noorden werden groote
sommen betaald om de grenzen tegen hunne invallen te beschermen.
„A la sollicitation de Claude (268-270 après Chr.), les Goths, les pre-
miers, s\'engagent, par corps entiers sous les bannières romaines;

1) Bouqüié, t. a. p. blz. 275

Zie het decreet van 15 April 406 van Honorius aan de provinciales. Cod.
Theod. VH. 13, 16.

Bouqtjié, t. a. p. blz. 289 Ammianus Marcellinus, een historicus uit do
4e eeuw n. Chr. schrijft reeds: Ferox crat in suos miles et rapax, ignarns
vcro in hostes et fractus.

Vegetius, ( 390) De re inilitari, II. iii. Zie ook Max JaHNS, I blz. 113
in gelijken zin.

In Cod. Theod. VII Xlii zijn enkele sommen genoemd.
") Cod. Theod. VII. xxii. 10.

20

Probus (276-282) exige des Alemans un contingent annual de seize
mille recrues. D\'autre empereurs appellent successivement ä eux
les Suèves, les Hérules et les Marcomans"

Sedert Diogletianus werd het militaire commando niet meer door
de magistraten gevoerd. De praefecti legionis, door den keizer
benoemd, hadden het bevel over de legioenen en hulptroepen, met
tribuni en centuriones als onderbevelhebbers. Alle aanvoerders
waren beroepsmilitairen, ambtenaren in dienst van den Staat en den
keizer en hadden geen anderen werkkring Zij werden door den
keizer en in de provincie door den stadhouder benoemd.

Het komt mij onnoodig voor het burgerleger van de Republiek
nog eens met het beroepsleger van het Keizerrijk te vergelijken
na het vorenstaande.

De patria potestas heeft op de Romeinsche strafrechtspleging,
die ik"* nu in korte trekken ga schetsen, een zeer grooten invloed
gehad; haar als \'t ware gekarakteriseerd Eene patria potestas,
welke zich over leven en dood uitstrekte en voor welker uitoefening
de paterfamilias aan geen vaste regelen was gebonden. „Dass die
regelmässige Hauszucht, wie sie gegen Unfreie und Hauskinder
geübt wird, nichts ist, wie gesagt, als Ausübung des dem Eigenthümer
zukommenden Rechts und keineswegs als Strafrecht betrachtet
werden darf, zeigt sich im den Fehlen der rechtlichen Festigkeit,
theils des Delicts, theils der Strafe, theils des Prozesses" Het was
tuchtrecht. Eene reeks van vergrijpen, welke in onzen tijd de
strafrechter afdoet, werd afgedaan door den paterfamilias, doch bij
botsing tusschen het recht van hem en van den toenmaligen straf-
rechter, ging natuurlijk het strafrecht voor. Ook kon de pater-
familias door zyne berechting geen publieke vervolging voorkomen

Zoodra de belangen der gemeenschap er bij betrokken waren,
moest de koning de berechting aan zich houden en de orde en
tucht handhaven. Hij had eene absolute „Machtvollkommenheit"
over alle burgers "), besliste in alle strafgedingen en was, evenmin

Bouquié, t. a. p. blz. 284.
Vegetius, t. a. p. II ix vlg.

Zie Geib, Geschichte des römischen Criminalprozesses, blz. 82 vlg.
Mommsen, Eöm. Strafrecht, blz. 20.
Geib, t. a. p. blz. 95-96.

Mommsen, Eöm. Geschichte, I blz. 62 en Köm. Strafrecht, blz. 27.

21

als de paterfamilias in zijn kring- van bevoegdheid, aan bepaalde
regelingen gebonden. Geib beweert, „das nach Vertreibung der
Könige die Gonsuln oder, wie man sie ursprünglich nannte, die
Prätoren in jeder Beziehung an deren Stelle getreten seien, so dass
denn namentlich auch hinsichtlich der Griminalgerichtsbarkeit ihnen
jetzt dieselben Befugnisse zustanden, wie ehemals den Königen.
Hiernach muss also, wenigstens für die erste Zeit, ihre Jurisdiction
als durchaus unbeschränkt betrachtet, und nicht nur das Recht,
überhaupt jede Strafe und selbst die Todesstrafe auszusprechen,
ihnen zuerkannt, sondern dieses insbesondere auch soAvohl auf
Patriciër als Plebejer ausgedehnt werden."

Van twee zijden tegelijk werd dit onbeperkte recht aan banden
gelegd. De jurisdictie, tijdens het koningschap in ééne hand, werd
bij den aanvang der Republiek tusschen beide consuls en weldra,
tengevolge van de uitbreiding van den staat en het daarmee gepaard
toenemen van het aantal magistraten, over meerdere personen
verdeeld. Alle magistraten met het imperium kregen een zeker
strafrecht Aan den anderen kant werd het recht zelf ingekort.
Eerst had de koning absolute macht en kon hij toelaten, dat er
een beroep op „die Gesammtheit der Bürgerschaft" werd gedaan.
Weldra moest hij het recht van den gestrafte op zulk een beroep
(provocatie) erkennen. En het duurde niet lang, of bij de wet
werd in bepaalde gevallen het strafproces en vooral de straf
geregeld. Meer en meer werd de magistraat aan de wet — of wat
hiermee gelijkstond — aan de besluiten der comitia centuriata
gebonden. Voorzoover de wet geen regeling bevatte, bleef het recht
van den magistraat onbeperkt. Bestond er geen enkel voorschrift
omtrent den procesvorm, het delict, de straffen en de wijze van
opleggen, dan kon hij naar willekeur handelen. In tegenstelling
met zijne gereglementeerde jurisdictie — als ik het zoo noemen
mag — noemde men deze onbeperkte bevoegdheid coercitio of
tuchtrecht, hetgeen iedere magistraat meer of minder had De

O T. a. p. blz. 22-23.

Mommsest, Eöm. Strafrecht, blz. 135.

Mommsen, Eöm. Strafrecht, blz. 35-39, Paulüs (1. 5 § 1 D 1, 21), zegt:
mandata jurisdictione privato, etiam imperium, quod nou est merum, videtur
mandari, quia jurisdictio sine modica coercitione nulla est.

22

coercitio — het magistrale tuchtrecht — strekte zich zeer ver uit.
In enkele gevallen kon de doodstraf opgelegd worden

In alle zaken huiten dit tuchtrecht vallende was de magistraat
aan de wet gebonden, doch niet steeds in dezelfde mate. Wanneer
geen provocatio toegelaten was, besliste hij alleen met inachtneming
van de wettelijke voorschriften, vooral aangaande de strafmiddelen
„Wo die Anschuldigung auf Grund eines positiven Strafgesetzes
sich gegen einen römischen Bürger wendet und das magistrati-
sche Urtheil, sowohl bei der Todes — wie auch über ein niedri-
ges Maximum hinaus bei der Vermögenstrafe — nicht anders
als nach Bestätigung durch die Bürgerschaft vollstrekt werden
darf" daar was de band strakker aangehaald. In drieërlei vorm
ontmoeten wij dit proces. Eerstens bij een publiek delict, dat
door de consuls of hunne gedelegeerden — duumviri perduellionis
en quaestores — berecht worden moest. Voorts bij vergrijpen
door de tribuni plebis af te handelen, waartoe later alle misdrijven
tegen den Staat behoorden. Eindelijk als aedilicisch proces, waarbij
een aantal feiten met geldboete bedreigd worden. Bij al deze
processen stond provocatio op de comitia open

Langzamerhand werden magistraat en paterfamilias meer en meer
beperkt in hunne bevoegdheid, ook al doordat vele vroegere private
delicten door uitbreiding van de staatszorg publieke delicten werden.
Sedert den slag bij Pydna — eigenlijk iets later — werd het pu-
blieke strafproces gevoerd voor quaestiones perpetuae, juryrecht-
banken onder voorzittei-schap van een magistratus cum imperio
Hoewel deze quaestiones perpetuae tijdens het principaal niet
werden afgeschaft, geraakten zij in onbruik, daar zij niet aan de
eischen van dat principaal voldeden. Augustus had het oude
rnagistratisch-comitiale proces weer in het leven geroepen met dien
verstande, dat de provocatio niet meer op de comitia, maar op
den senatus geschiedde. En daarnaast werd het „rein magistratisch

1) Mommsen, Röm. Strafrecht, blz. 43-44.
-) Mommsen, Röni. Strafrecht, blz. 142-151.
D. w. z. seii legibus seu moribiis.
Mommsen, Röm. Strafrecht, blz. 151.

Mommsen, Röm. Strafrecht, blz. 1G3, Geib, t. a. p. blz. 114 vlg.
\'\') Mommsen, Röm. Strafrecht, blz. 180,

öffentlich Strafprozess" als „Kaisergericht" hersteld Aanvankelijk
bleef deze rechtspraak een deel der ambtsbezigheden van den
princeps, die zich eerst met raad liet bijstaan door deze of gene
rechtsgeleerde, weldra zich met een permanent consilium omgaf en
ten slotte de rechtspraak aan het consilium overliet, al bleef hij
ook de beslissing in hoogste instantie houden. Hij kon dit persoonlijk
doen of aan een ander opdragen en deze delegatie vond weldra
zoo veelvuldig plaats, dat vast aangewezen ambtenaren, zooals de
praefectus urbi, als het ware een jurisdictie hadden. Evenzoo
hadden de stadhouders, elk in zijne provincie, rechtspraak

De staatsregeling van Diogletianus bracht groote veranderingen
Rome was voortaan niet meer dan de hoofdstad des Rijks, terwijl
de bevoorrechting van Itahë ophield. Dezelfde wetten golden voor
het geheele Rijk, dat in diocesen en praefecturen verdeeld, een aantal
magistraatsgerichten bezat. Deze rechtbanken hadden rechtspraak
in eersten aanleg, terwijl in elk der twaalf diocesen eene rechtbank
in appel was. De praefecti praetorio, evenals de stadhouders van
hunne militaire waardigheid beroofd, bleven de hoogste rechters
van het Rijk. Als hoogste instantie gold de keizer, door een
staatsraad — consistorium — bijgestaan. De rechtspleging kreeg
een bureaucratisch karakter, doordat aan al deze autoriteiten
ambtenaren als bijzitters werden toegevoegd. Van belang was het,
dat voor de geprivilegeerde standen afzonderlijke rechtbanken
werden ingesteld. Voornamelijk betrof dit vier categoriën: senatoren,
militairen, subalterne ambtenaren en geestelijken Terwijl de zoo
pas vermelde ambtelijke rechtbanken over de gewone burgers recht-
spraken, waren deze categoriën aan speciale rechters onderworpen
uithoofde van hunne positie. Ik zal nu meer in het byzonder de
rechtbanken voor de militairen behandelen.

„Dem Soldaten kommt für die Republik und auch für Epoche
des Principats ein besonderer Gerichtsstand nicht su^ zegt Mommsen
zeer juist. Zoolang de militaire ambten niet gescheiden waren

\') Mommsen, Eörn. Strafrecht, blz. 260, Geib t. a. p. blz. 407.

Mommsen, Eörn. Strafrecht, blz. 229 vlg. 271.
■\') Mommsejst, Eöm. Strafrecht, blz. 281, vlg. Geib, t. a. p. blz. 407-411.

■♦) Mommsen, t. a. p. blz. 286, Geib, t. a. p. blz. 409.
Eöm. Strafrecht, blz. 288.

24

van de magistratuur en de magistraten eene bepaalde reehtsmacbt
bezaten, zou eene afzonderlijke rechtspleging voor militairen ongerijmd
zijn geweest. Immers de gewone rechtspraak berustte in handen
der magistraten, waarom zou niet de berechting der militaire mis-
drijven kunnen geschieden door diezelfde magistraten, die tegelijk
bevelhebbers waren ? Daarbij komt, dat het Romeinsche leger niet
anders dan het gewapende volk was.

Het militaire strafproces week niet af van het gewone strafproces.
Aanvankelijk velde de koning of de consul na verhoor van beklaagde
en getuigen het vonnis, dat terstond voltrokken werd. Later leidde
de tribunus militum, die onder opperbevel van den consul het
legioen commandeerde, het vooronderzoek. Hij hoorde den beklaagde
en de getuigen en bracht, wanneer hij voldoende gegevens omtrent
de zaak had, rapport uit aan den consul. Deze liet onmiddellijk
appel slaan en alle soldaten verzamelden zich gewapend als bij de
comitia centuriata. De consul leidde de vergadering, waarin de
krijgstribuun de zaak uiteenzette, de afgenomen verhooren resumeerde
en toepassing der wet eischte. Daarop sprak de consul de soldaten
toe en stelde hun voor den beklaagde schuldig aan het hem ten
laste gelegde te verklaren door met hunne zwaarden op de schilden
te slaan Wanneer dit geschiedde, bepaalde de consul de straf,
welke onmiddellijk door de lictoren werd voltrokken Men beweert,
dat de soldaat geen recht van provocatio had, met een beroep op
deze woorden van Cicero : „militiae ab eo qui imperabit, provocatio
ne esto" doch men vergeet, dat hij daar eene ideale wetgeving
beschrijft en dus eerder afkeurt, dat er in werkelijkheid eene provo-
catio bestond. In het burgerleger der Republiek keurden de ver-
zamelde soldaten — d. w. z. de comitia centuriata te velde, — het
gevraagde vonnis goed, ziedaar de provocatio. En later, toen de
cpiaestiones perpetuae reeds de gewone strafzaken behandelden,
hadden de verzamelde soldaten het recht het door den veldheer
uitgesproken vonnis te vernietigen en de zaak voor den gewonen
rechter in Rome te verwijzen onder opzending van den beklaagde.

\') Livius vermeldt dit gebruik, dat ten tijde van Caesar (De bello Africano
LIV) en van Tacitus (Ann. I. 44) nog bestond.

Bouquié, t. a. p. blz. 235 vlg. Dangelmaiek, Geschichte des Militär-

Strafrechts, blz. 18.

s] De legibus, III, 8, 6,

25

hetgeen meer dan de provocatio inhield, althans deze omvatte

Het tuchtrecht van den paterfamilias werd in het leger door den
bevelhebber naast het magistrale tucht- en strafrecht uitgeoefend.
Het eerste, omdat hij bevelhebber, het laatste, omdat hij magistraat
was. Daaruit volgt, dat de lagere bevelhebbers, die niet tevens
magistraten waren, wel de tuchtrechterlijke, maar niet de straf-
rechterlijke bevoegdheid bezaten. Dat de uitoefening van het tucht-
recht aan deze lagere bevelhebbers niet verder toekwam dan door
den opperbevelhebber was bepaald, sprak van zelf. Deze laatste
had het volle „hausväterliche Gewalt" en delegeerde dit, voor
zoover noodig, aan zijne ondergeschikten. Enkele vergrijpen tegen
den militairen dienstplicht, zooals het o verloopen naar den vyand
desertie of het zich zonder redenen onttrekken aan den dienstplicht
het niet voldoen aan eene oproeping voor den militairen dienst\'^),
werden door den magistraat krachtens zijne coercitie bestraft. „Diese
vom Gerichtsort unabhängige militärische Gapitalcoercition, die
Aufrechthaltung des Kriegsrechts auch in der Stadt bei den Versagen
der Wehrpflicht, ist von der ältesten Zeit bis hinab in die späteste
Rechtens geblieben und nur insofern modificirt worden als ins-
besondere in Folge der Umgestaltung der Truppenbildung die alte
Strenge bei der Anmeldung der Dienstpflichtigheit und bei den
Handhabung des Aufgebots nachliess" zegt Mommsen van deze
berechting. Deze uitgebreide macht kwam te velde aan den magi-
straat-bevelhebber toe, doch alleen omdat hy magistraat was.

Diocletianus heeft de militaire ambten aan de magistratuur ont-
nomen en een forum voor de militairen ingesteld. Het leger was
niet meer de civitas armata, maar bestond uit geworven of ge-
preste soldaten, voornamelijk door soldij en hoop op buit gelokt.
Het vormde een afzonderlijke categorie in den staat en zijne

\') «Eine Provocation in der alten Form kann dies allerdings nicht gewesen
sein d. h. keine Unterstellung des feldherrlichen Todesurtheils unter die Gemeinde,
sondern lediglich Verhinderung oder Annullirung des feldherrlichen Verfahrens
und Verlegung des Prozesses nach der Stadt, also Verhaftung des Angeschul-
digten durch den Feldherrn und Entsendung nach Rom.» Mommsen, Rom.
Strafrecht, blz. 31, noot 3.

Valerius Maximus, II. 7, 15.

Livius, ep. LV.

"\') Valerius Maximus, VI. 3, 4.

Rom. Strafrecht, blz. 44. Zie ook L 4 § 10. D 49, 16.

26

belangen waren niet altijd die van den staat of van de burgerij, want
de soldaten waren boven alles dienaren des keizers. Dienaren, die bij
had te ontzien, ook wanneer zij misdreven hadden. Ziedaar, waarom
een forum privilegiatum voor het leger in \'t leven geroepen werd

Augustus had de praefecti praetorio met de militaire rechtspraak
belast, Diogletianus droeg haar op aan de magistri peditum et
equitum, beter bekend als magistri militum In het Westen waren
er drie, waarvan een voor Gallie, in het Oosten vijf, waarvan twee
— de praesentales — bij den keizer bleven en drie voor de grens-
provinciën bestemd waren. Zij namen de plaats in van de vroegere
legati imperatoris, maar hadden soms het bevel over meer dan twee
legioenen. Onder hen stond de praefectus legionis — bij de ruiterij
decurio genaamd —, die het oppergezag over alle officieren en
soldaten van het legioen had en bij afwezigheid van den magister
militum diens gezag en bevoegdheid kreeg. Hij was belast met
de handhaving der krijgstucht en deed, wanneer een soldaat een
strafbaar feit bad gepleegd, dit zelf af of stelde het ter afdoening
in handen van den tribunus mihtum "). De magistri militum waren
rechters in appel. Over de mindere vergrijpen oordeelden ook de
centuriones, wanneer zij postcommandant waren

Geib, t. a. p. blz. 505, «...wir finden von nun an (d. i. vanaf CoïtstANTIJN
den Groote) in unseren sämmtliclien Nachtrichten das privilegierte Forum
der Soldaten fast ohne Ausnahme anerkannt.» «Viri illustres comités» zegt
keizer Valentinianus «et magistri peditum et equitum in provinciales nullam
penitus habeant potestatem, nec amplissima praefectura in militares viros.»
Cod. I. 29. 1.

Dit volgt uit een edict van Valentinianüs van 365 n. Chr. zeer duidelijk :
«... vel causae meritum vel personae qualitatem ad nos referat vel, si longius
fnerimus, ad illustros viros praefectos praetorio sive ad magistros militum si
militaris fuerit persona.-» Cod. Theod. IX. II. 2.

In legatornm locum nunc illustros viros constat magistros militum sub-
stitutes a quibus non tantum binae legiones, sed etiam plures numero gubernantur.
Proprius autem judex erat praefectus legionis habens comitivam primi ordinis
dignitatem, qui absente legato tamquam vicarius ipsius potestatem maximam
retinebat. Tribuni vel centuriones ceterique milites ejus praecepta servabant.
Si miles crimen aliquod admisisset, auctoritate praefecti legionis deputabatur a
tribuno ad poenam. Disciplinae jus et severitas, exercitatio non solum peditum
sed etiam legionariorum, praecepto ejus quotidie curabatur. Vegetius, De re
militari, II. 9 fde officio praefecti legionis.)

*) Mommsen, Eöm. Strafrecht, blz. 314, noot 3 en 4.

27

In al deze gevallen was een auditorium tegenwoordig, aanvankelijk
met raadgevende, later met beslissende stem. De leden er van
waren bezoldigde otïiciei\'en, door den keizer benoemd. In hoogste
instantie en ook over hoogere officieren oordeelde de keizer zelf.

Hoever strekte zich de rechtsmacht van den militairen rechter
tijdens de monarchie uit? Deze vraag heeft tot veel verwarring
aanleiding gegeven, omdat zeer vele berichten, vaak tegen-
strijdig, tot ons gekomen zijn. Daardoor wordt getwist over
de vraag, of de militaire rechter ratione personae dan wel ratione
materiae bevoegd was Naar mijne meening komt deze verwarring
en dit twistgeschrijf voort uit de omstandigheid, dat de berichten
uit verschillende tijden afkomstig zijn, zonder dat men daarmee
voldoende rekening heeft gehouden. In eiken tijd vloeit de bevoegd-
heid van den militairen rechter voort uit de qualiteit der justiciabelen
en eerst, wanneer vaststaat, hoever de bevoegdheid ratione personae
gaat, is er behoefte aan eene bepaling ratione materiae van die
competentie. Zoodra uitgemaakt is, welke personen voor den mili-
tairen rechter terechtstaan, moet beslist worden welke zaken, waarin
zij betrokken zijn, door dien rechter zullen worden afgedaan. Toen
alle burgers nog soldaat waren, toen het leger de civitas armata
was, zoolang de veldtocht duurde, was de competentie ratione
personae van zelf bepaald. Daarentegen moest nog worden vast-
gesteld, of de soldaten voor alle strafbare feiten voor den militairen
rechter terechtstonden dan wel voor een bepaalde soort delicten.
Men moest toen de zakelijke bevoegdheid dus nog bepalen

Later vormde het leger eene universitas in den staat. De soldaten
werden geworven of geprest, vanwaar men hen maar kon krijgen. Het
leger was geen nationaal instituut meer. Wij hebben gezien, dat
er toen een forum privilegiatum voor militairen werd ingesteld.
Het sprak van zelf, dat deze speciale rechter over alles, wat zijne
justiciabelen aanging, oordeelde. Alleen wanneer een militair in
burgerlijke zaken eischer was en de gedaagde geen militair, bleef

Joh. Voeï, Comm. ad Pandectas, V. 103 vlg. Geib, t. a. p. blz. 502 vlg.,
Laloë, Observations sur la compétence des conseils de guerre, blz. 9 vlg. e. a.

-) Wij hebben gezien, dat in dezen tijd geen militaire rechter bestond en
dat de geheele vraag der zakelijke bevoegdheid hierop neerkwam, of de magistraat
door den aard van het misdrijf eene meer of minder verstrekkende coercitie
had. Zie noot 5 op blz 25.

28

de zaak aan den gewonen rechter. Overigens was de militaire
rechter zoowel in civilibns als in criminalibns bevoegd Daaren-
tegen was, nu niet meer ieder diende, eene bepaling aangaande de
personeele bevoegdheid vereischt.

Men ziet, dat zij, die de vraag stellen öf het een óf het ander,
onjuist handelen, want het een sluit het ander niet uit. De tijds-
omstandigheden brachten mee, dat nu eens de bevoegdheid ratione
materiae, dan weer de bevoegdheid ratione personae een juiste
bepaling vorderde, terwijl de andere bevoegdheid alsdan vanzelf sprak.

In het burgerleger der Republiek was geen plaats voor den
afzonderlijken militairen rechter, tijdens de monarchie was er behoefte
aan een forum privilegiatum voor militairen. Ik behoef na het
vorenstaande niet nader te zeggen, waarom dit zoo was. En
legervorming èn gewone rechtspleging hebben daarop haar invloed
doen gelden.

§ 4. De middeleeuwen.

Het is eigenaardig om de ontwikkeling van het krijgswezen in
de middeleeuwen na te gaan.

Bij de Germanen bestond natuurlijk algemeene dienstplicht: de
grondstelling, dat het plicht was van alle vrije en weerbare mannen
om het land te verdedigen, gold boven alles. Maar tegelijk was
het alleen den vrije, die de geschiktheid daartoe bezat, veroorloofd
in de gelederen plaats te nemen. Het was derhalve ook een recht
evengoed als een plicht het vaderland te dienen.

„Heer- und Kriegswesen bilden den eigentlichen Brennpunkt fin-
das öffentliche Leben der Germanen. Religion, Verfassung und
Recht der Germanen sind in wesentlich kriegerischem Geist gestal-
tet. Ruhmvoller Tod in der Schlacht gilt nach den religiösen
Anschauungen des Volkes, das sich seine Götter als Kriegsgötter
schuf, für das höchste der auf Erden zu erstrebenden Ziele des
Mannes. Die politische Gliederung des Volkes ist ein Abbild der
Gliederung des Heeres. Die Obrigkeiten des Volkes sind seine
Heerführer. Die Landesversammlung ist Heerversammlung und Ort

Zie Cod. III. 13. 6. (Consï. Theod. et Honobius.)

29

Wehrhaftmachung." Aldus schetst Brunner de omstandigheden,
waaronder nog het krijgswezen verkeerde, toen het Frankenrijk
werd gesticht.

Floewel de bevolking van het Frankenrijk gelijkelijk uit Germanen
en Romanen bestond, is met betrekking tot het legerwezen en het
rechtswezen Aveinig of niets van de Romeinen overgenomen. Er
was geen scheiding van civiele en militaire ambten en evenmin
een heirleger van ambtenaren, terwijl bovendien geen inkomsten
voorhanden waren om een huurleger of vrijwilligersleger te onder-
houden. Allen waren Aveerplicbtig, voorzoover zij vrijen waren en
moesten eigen uitrusting en onderhoud bekostigen. Plunderen cn
buitmaken waren binnen het Frankenrijk verboden. Dientengevolge
konden alleen eenigszins vermogenden dienst doen en was het getal
krijgslieden zeer beperkt. Daarom bepaalde Karel de Groote in
807, dat bezitters van drie hoeven of van GOO solidi persoonlijk
moesten dienen en zij, die minder bezaten, gezamenlijk een soldaat
moesten uitrusten en onderhouden.

Daarbij kwam, dat tengevolge van de invallen der Arabieren eene
gewijzigde tactiek vooral ruiterij in het gevecht vorderde, zoodat
andermaal de uitrusting oorzaak Avas, dat het getal strijders kleiner
Averd. Om daarin tegemoet te komen Averden talrijke kerkelijke
goederen aan Frankische edelen in leen gegeven, teneinde dezen
in staat te stellen hunne kleine vasallen voor den ruiterdienst uit
te rusten. Aldus ontstond het senioraat, waarvan Brünner zegt:
„Wahrscheinlich nahm der König seine eigenen unfreien Vassailen
mit ins Heer und verlangte er zunächst von seinen unmittelbaren
grossen Vassalien auf Grund ihrer Vassallenpflicht, dass auch sie
ihre unfreien Privatsoldaten dem Heere zu führten. Schliesslich
Avurde dann das Aufgebot auf alle unfreien, mit Benefizien ausge-
statteten Vassailen ausgedehnt." De senior of zijn a^oogd riep inge-
volge de koninklijke bevelen zijne vasallen en hoorigen bijeen, die hem
of — zoo hij niet mee uitrukte — den graaf volgden Op deze
AAujze ontAvikkelde zich uit het volksleger eene feodale weermacht,
samengesteld uit even zoovele contingenten als er senioren waren.

\') Deutsche Eechtsgeschichte, I blz. 133.
T. a. p. II blz. 211.
Bouquié, t. a. p. blz. 405.

30

Niettemin bleef voor de verdediging des lands de algemeene
dienstplicht bestaan. In een capitularium van 847 werd deze levée
en masse voor het eerst landweer (lantweri) genoemd. Wie zich
aan dezen dienst onttrok, werd met den dood gestraft.

De verbrokkeling van het Frankische rijk maakte, dat de groote
Vasallen minder luisterden naar de bevelen van den Vorst. Boven-
dien ontaardde de oorlog meer en meer tot eene liefhebberij van
de vorsten en de ridders, die op geen andere wijze hunne be-
kwaamheden aan den dag konden leggen en ontstond er bij de
burgers een afschuw tegen den krijgsdienst, zoodat zij gaarne eenige
geldelijke offers droegen om er aan te ontkomen. Voeg daarbij,
dat de behandeling der wapenen en de exercitiën zich zoodanig
ontwikkelden, dat eene voorafgaande oefening noodig was om
mee ten strijde te kunnen trekken. Soldaat was daarom voortaan
een beroep. En naarmate de steden opkwamen en de bur-
gers onafhankelijker werden, het men dit handwerk over aan
het slechtste deel, aan de onderste lagen der bevolking. Zoo
de Taffurs tijdens den eersten kruistocht, de Navaresiers, de Goter-
aux, de Brabanzonen, de Routiers tijdens Lodewijk VII Paus Alex-
ander III sprak de banvloek over hen uit, wijl zij zich zooveel gruwe-
lijkheden tegenover Christenen veroorloofden, kerken noch weduwen,
kinderen noch grijsaards verschoonden en alles verwoestten. „Trotz
dieser Kundgebung der Kirche" zegt Schultz „wurden diese Räuber-
banden doch immer wieder gemiethet."

Ook onder de kruisvaarders waren slechts weinigen, die alleen
uit religieuse gevoelens tot den tocht besloten. Velen gingen mee uit
hoop op buit. Bouquié beschrijft aldus eene kruisvaart: „Multi-
tude confuse poussée comme un troupeau par les seigneurs, les
premiers croisés s\' acheminaient vers l\'Orient précédé d\'une chèvre
et d\'une oie, ignorants des routes, croyant voir Jérusalem à chaque
ville et à chaque château. Armées de frondes, de pics et d\'épieux,
sans provisions, sans chevaux, sans guides, ces bandes faméhques
prennent tout ce qu\'elles peuvent prendre, se payant d\'avance de

\') «Den Lohn für alle Waffentüchtigkeit, die er sich durch Geschick und
Uebung erworben hatte, konnte der Eitter aber erst im Kriege ernten.» Schultz,
Das höfische Leben zur Zeit der Minnesinger, II blz. 158.

Schultz, t. a. p. II blz. 165—167. Bouquie, t. a. p. blz. 550.
8) T. a. p. blz. 506.

31

la guerre sainte; elles massacrent les Chrétiens pour se faire la
main à occire les Turcs et, après avoir promené la désolation dans
le royaume de Hongrie et dans l\'empire grec, arrivent décimées,
exténuées, couvertes de sang, succombant de faim, devant les murail-
les d\'Antioche et de Nicée." De kern van het leger vormden
de ridders, die in pracht en praal den opperbevelhebber volgden
en jaren lang hunne goederen aan een ondergeschikte overlieten.
Uit allerlei landen voegden zij zich samen, evengoed als de huur-
lingen, liefst daar, waar het meest te halen viel. De kruislegers,
niet anders samengesteld, vormden tydens den kruistocht een
nieuwen staat, wanneer men het oog op het koninkrijk Jeruzalem
houdt, zelfs in formeelen zin.

De uitvinding van het buskruit en de invoering der vuurwapenen
brachten groote veranderingen. De kracht der ridders was gebro-
ken en benden met slinger of piek gewapend, waren weerloos. De
uitrusting met vuurwapenen en de behandeling dier wapenen waren
oorzaak, dat de groote legers verdwenen en met kleine, goed ge-
wapende en goed geoefende legers voortaan krijggevoerd werd.
Daardoor kwam het huurlingensysteem tot zijn recht. Van nationale
legers was bij het einde der middeleeuwen geen sprake meer.

Bij de Germanen werd het strafproces voor de volksvergadering
gevoerd of bij de centurien (gouwen) Het had een overwegend
privaatkarakter; de gekrenkte partij moest niet alleen de zaak aan-
hangig maken, maar ook later het vonnis executeeren.

In het Frankenrijk is de jurisdictie van de volksvergadering over-
gegaan op het koningsgerecht, mallus of stapulum genaamd. In
den Merowingischen tijd had de koning het voorzitterschap, later
de huismeier — majordomus. De paltsgraaf of zijn plaatsvervanger
moest aanwezig zijn, terwijl de hoogere beambten, later onder de
Karolingers de vasallen, als bijzitters fungeerden. Alleenrecht-
spraak heeft de koning niet uitgeoefend, omdat dit strijdig met
het Frankische recht was. Het koningsgerecht had eene bepaalde
jurisdictie: zoo oordeelde het over desertie uit het leger, weigering
van den eed van trouw, partijdige rechtspraak van schepenen, enz.

\') Brunner, t. a. p. I bk. 143 vlg uitvoerig.

H einze geeft in het Zeitschrift für Eechtsgeschichte X blz. 455 eene op-
somming van de aan het koningsgerecht voorbehouden misdrijven.

32

Op gelijke wijze had de hertog eene zekere rechtsmacht in zijn
hertogdom en was voorzitter van het rechterlijk college. Eveneens
„hat der Graf die Stellung des Richters im Gau und ist als solcher
Vorsitzender des echten Dinges" De centenarius of ffunne was
een door \'t volk gekozen ambtenaar, die in den Karohngischen tijd
in een grafelijk beambte werd veranderd. In het Romaansche deel
des Rijks staat bij als vicarius bekend. Zij zijn bijzitters van den
mallus, eene rechtbank door den graaf gepresideerd, en voorzitter
van den mallus publicus, een rechtbank voor enkele zaken. Politie-
recht werd door den schout of tribunus uitgeoefend.

Teneinde de verschillende deelen van het Rijk te controleeren,
zond de Koning gevolmachtigden uit, missi dominici geheeten. Eerst
kwamen zij op onregelmatige tijden inspecteeren, later op vaste
tijdstippen en ten slotte onder Lodewijk de Vrome hadden zij elk
hunne provincie Langzamerhand kregen zij eene bepaalde rechts-
macht, daar zij misbruiken hadden na te gaan en kozen dan uit
de ambtenaren en vasallen een aantal bijzitters om met hen eene
rechtbank te vormen. Zij concurreerden zoo met den graaf, dat
hun door Karel de Groote reeds voorgeschreven werd maar eens
in elk kwartaal eene zitting te houden

Aanvankelijk nam iedere vrije man deel aan de rechtspraak, er
bestond algemeene dingplicht. Tengevolge van de uitbreiding der
staatswerkzaamheid, konden niet meer alle vrijen als bijzitters fun-
geeren. Men koos bij de Franken daarvoor weldra de aanzienlijkste
en meest ervaren mannen en ging tegelijkertijd het bijzitterschap
tot een ambt verheffen. Schepenen (scabini) namen de plaats in
van de vroegere ATyen, die nu ook niet meer op de rechtplaats
verschenen. De schepenen moesten als „Urtheilfmder" zeggen,
wat rechtens is en de voorzitter-ambtenaar was gehouden dit als
vonnis uit te spreken of het te weigeren, indien hij het in strijd
met het recht achtte

Dit stelsel werd hoe langer hoe verder doorgevoerd, vooral ook
omdat de rechters, nadat in de tiende eeuw de volksrechten en
capitularien met het Frankische Rijk te gronde waren gegaan,

\') BßUiTNEß, t. a. p. II blz. 165.

Beunïjee, t. a. p. II blz. 196.
•\') Brünner, t. a. p. II blz. 194. Bouquié, t. a. p. blz. 398, noot 2.
\'\') Brunnek, t. a. p. II, blz. 225.

33

zelven het recht „scheppen" moesten, d.w.z. alleen het gewoonte-
recht konden toepassen Eerst met den Sachsenspiegel en
andere rechtsboeken keerde men tot het geschreven recht terug.
Men kreeg langzamerhand eene rechterlijke macht in den staat

Vooral door den invloed van het kanonieke recht werd het
karakter van het strafproces publiekrechtelijk. Het kanonieke recht
berustte op het Romeinsche recht, maar week in enkele opzichten
daarvan af. Het was in plaats van accusatoir meer inquisitoir
geworden Ook het bewijsrecht was belangrijk veranderd. Eertijds
kon de beschuldigde zich door een eed, soms door een aantal
vrienden mede afgelegd, van de klacht zuiveren en voor de gevallen,
waarin een eed niet beslissend was, greep een ordalie of wel een
gerechtelijk duel plaats Tot aan de dertiende eeuw duurde dit.
Doch de Kerk kon dit bewysrecht niet goedkeuren en voerde
een ander in, waarbij de bekentenis een hoofdrol vervulde en de
tortuur werd ingevoerd.

In een aantal gevallen was het kanonieke recht zelve toepasselijk
en geschiedde de berechting door geestelijke rechtbanken. Bij de
hoogere rechtbanken geschiedde de rechtspleging langzamerhand
volgens het Romeinsche recht, dat door de Italiaansche school ge-
recipieerd en door rechtsgeleerden uit die school verbreid, opnieuw
in zwang kwam. Doch dit gebeurde niet voor het einde der
middeleeuwen. In de 13<ie en 14<le eeuw heerschte allerminst
eenheid in de rechtspleging, hetgeen niet verbeterd werd door den
staatkundigen toestand. „Fast ununterbrochene Kriege, Kämpfe
und Fehden, theils nach Aussen, theils und hauptsächlich im Innern
zwischen den einzelnen Gliedern und Ständen des Reichs. Förmliche
Anerkennung eines eigentlichen Fehderechts wenigstens für den Fall
der Unzulänglichkeit des richterlichen Schutzes: allein sehr bald
oder jedenfalls sehr häufig geradezu unbedingte und schrankenlose
Ausübung dieses Rechts; eben damit denn aber auch Lähmung und

Geib, Lehrbuch des Deutschen Strafrechts, I blz. 196 vlg.
Glaser, Handbuch des Strafprozesses I, blz. 58.

Glaser, t. a. p. I blz. 75—76. Zie ook in de volgende afdeeling de in-
leiding. (§ 1.)

Beuistker t. a. p. IT, blz. 369—441, spreekt uitvoerig over het bewijs-
recht. Zie ook Schultz, t. a. p. II, blz. 133—151.

2

34

nicht selten tactische Aufhebung beinahe aller und jeder richter-
lichen Thätigkeit." Zoo schetst Geib de toenmalige rechtszeker-
heid en -uitoefening. Ik kan niet zeggen, dat deze toestand gunstiger
was dan ten tijde van Glovis.

I\' By de Germanen, waar de rechtspraak bij het geheele volk be-

■ rustte, was geen plaats voor den militairen rechter. Evenmin in
den beginne bij de Franken, al moge de rechtsmacht ook voor een
zeer groot deel in handen van den koning en zijne ambtenaren zijn
gekomen, daar er geen scheiding van de civiele en de militaire
ambten bestond. De koning, de hertog, de graaf, de hoofdman
van honderd, allen hadden een militair commando, burgerlijke
bestuursfunctiën en waren voorzitters van rechterlijke colleges.

„Les Missi dominici," zegt Bouquié „qui étaient en quelque
sorte des magistrats ambulants en même temps juges civils et juges
militaires, reçurent la mission de se transporter à la suite des
troupes, sur tous les points de l\'empire." Daarbij komt nog, dat
de verschillende volkeren door de Frankische koningen bij hun rijk
ingelijfd; ieder hun nationaal recht bleven behouden en alleen hunne
wetboeken hier en daar met Frankisch recht werden aangevuld.
De soldaten van hetzeltde leger waren dientengevolge aan verschil-
lende wetgevingen onderworpen. „L\'homme, le guerrier, se classait,
se jugeait d\'après la loi propre à sa race, salique ou bavaroise,
bourguignonne, lombarde ou gothique Dr. Dangelmaier, die de
noodzakelijkheid van eene afzonderlijke militaire rechtspraak betoogt
en haar bestaan in alle tijden wil aantoonen, kan niet anders
zeggen dan dat het duidelyk is, „dass der Stand des Militärrechts
im fränkischen Reiche kein erfreulicher war"

Eerst tijdens de kruistochten, toen, gelijk wij hebben gezien, de
legers uit huurlingen waren samengesteld en dikwijls jaren ver
van hun land bleven, ontstonden er afzonderlijke strafwetgevingen
voor de militairen. Zoo gaf Lodewijk VII in 1147 in Metz eene
krijgswet uit voor de kruisvaarders. Frederik I Barbarossa vaar-

I) Lehrbuch des Deutschen Strafrechts, I blz. 203. Beter ware het te zeggen:
rechtsowzeterheid en wie^-nitoefening.
ï. a. p. blz. 400.

Balnzius, Capit. I, meegedeeld door Bouqtjié, t. a. p. blz. 394.
■*) Geschichte des Militär-Strafrechts, blz. 26.

35

digde in Juli 1158 in Brescia eene belangrijke krijgswet uit en
op gelijke wijze gaf Richard Leeuwenhart in Juni 1190 eene nog
strengere wet uit voor de kruisvaarders in Lissabon. Er kwam
O. m. in voor, dat per duizend kruisvaarders twee rechters zouden
gekozen worden om de overtredingen der wet te straffen. In het
Duitsche leger werd de rechtspleging uitgeoefend door den Keizer
of den Rijksmaarschalk met militairen van den rang of stand
van den beklaagde als bijzitters

Sedert de 13de eeuw ontwikkelde zich in Frankrijk het stelsel
van speciale recliters ; baillis, sénéchaux, maréchaux, connétables,
prévôts, bezaten allen eene zekere jurisdictie zoowel over burgers
als over militairen. Een enkele maal werd de rechtspraak voor de
militairen aan hunne chefs opgedragen en werden de soldaten aan
den gewonen rechter onttrokken, doch spoedig keerde men daarvan
terug Wel was het ook hier noodig, dat de huurlegers door
strenge maatregelen werden bedwongen en de orde voor de
veiligheid der burgers krachtig werd gehandhaafd. Doch het ge-
zag was in Frankrijk sterk genoeg om zonder militaire recht-
spraak deze taak behoorlijk te volbrengen. „Contre le fléau nous
verrons," zegt André Taillefer „la monarchie conduite à
réduire la compétence des magistrats militaires en étendant au
contraire celle des juges ordinaires. " Trouwens de speciale rechters
hadden eene ver strekkende bevoegdheid, terwijl zij mede ten strijde
trokken en zoodoende hunne rechterlijke functiën konden blijven
uitoefenen.

Waar, zooals in Zwitserland, de burgerij het leger vormde, be-
stond geen afzonderlijke rechtspraak voor militairen. In den Sempacher
Brief van 10 Juli 1393 waren voor acht kantons, in Zürich bijeen-
gekomen, verschillende bepalingen vervat, o. m. eene krijgswet in
den geest van die van Frederik Barbarossa van 1158, doch uit-

\') Deze wet van Barbarossa is ons geworden door ßAGEwnsr, een leerling
van Bisschop Otto von Freisig, in Gesta Friderici imperatoris, lib. III c. 26.
De tekst is door Willmans in de Monumenta Germ. hist. XX bezorgd. Zie
bij Schultz, t. a. p. blz. 221 vgl. van deze en de andere wetten een overzicht.
Dr. Dangelmaier, t. a. p. blz. 33.

In een mandement van 1347 door Philips VI te Montvidier gegeven.
Bij de ordonnantiën van 28 December 1355 en 5 Maart 1356.
La justice militaire dans 1\'armée de terre, blz. 29.

36

drukkelijk was daarin vermeld, dat ook, wanneer onder de bonds-
banier werd uitgetrokken, de gewone plaatselijke rechter alleen
competent was. Deze „Brief bleef meer dan twee en een halve
eeuw van kracht. Eerst in 1629 werd hij gewijzigd.

Het spreekt van zelf, dat tengevolge van de receptie van het
Romeinsche recht ook de verschillende bepalingen, betreffende het
militair recht en daarin voorkomende, werden gerecipieerd, althans
haren invloed deden gelden op de instelling van den afzonderlijken
militairen rechter.

Ik meen het vorenstaande te kunnen resumeeren met de volgende
regels uit „Die Strafgesetzgebung der Gegenwart" „Schon die
deutschen Volksrechte des trüben Mittelalters und die fränkischen
Königsgesetze enthielten Bestimmungen über die Mannszucht und

über militärische Vergehen..... Eine besondere Gerichtsbarkeit

über die Krieger bestand aber nicht; der König und seine Vertreter
waren zugleich die Führer im Kriege und die ordentlichen Friedens-
obrigkeiten. Das änderte sich mit dem Aufkommen des Söldner-
dienstes und der stehenden Heere. Die Kriegsgerichte lösten sich
von den ordentlichen Gerichten ab, die Kriegsleute wurden denselben
in all ihren bürgerlichen Angelegenheiten und in Strafsachen unter-
worfen. Das materielle Strafrecht für die Kriegsleute beruhte auch
im späten Mittelalter auf den allgemeinen Rechtsquellen, ausserdem
aber auf Kriegsartikeln und Gewohnheiten. Diese Absonderung der
militärischen Gerichtsbarkeit und des Militärstrafrechts wurde durch
die militärischen Spezialvorschriften des eindringenden römischen
Rechts noch besonders begünstigt."

§ 5. De tijd der staande huurlegers.

In de zestiende eeuw had men overal staande legers, die over
het algemeen eene geringe sterkte hadden. De geldmiddelen, waar-
over de vorsten konden beschikken, lieten niet toe groote legers in
dienst te nemen. De uitrusting met vuurwapenen was betrekkelijk
kostbaar en de behandeling ervan vereischte oefening, zoodat een
verblijf onder de wapenen noodzakelijk was, eer men te velde trok.

\') Das Strafrecht der Staaten Europas. Deutsches Eeich, § 37, blz. 69.

37

De burgers, met piivilegien begeven, wijl zij de vorsten geld op-
brachten, hadden een tegenzin in het krijgvoeren en wisten daaraan
te ontkomen. De vorsten hielden voornamelijk door het geld, dat
de burgers opbrachten, staande legers in hun dienst, waardoor hun
gezag aanmerkelijk toenam. Enkele duizenden mannen, uit alle
oorden vaak uit het slechtste deel der bevolking geworven, daar
de krijgsdienst slecht in aanzien stond, hadden dan de beslissing
over het lot van een geheel volk in handen. Dit waren de echte
beroepssoldaten, die overal, waar oorlog was, hunne diensten aan-
boden, ook al omdat zy gewoonlijk op korten termijn gehuurd
waren en na het sluiten van den vrede ontslagen, elders een be-
staan moesten vinden. Dat zoodoende het oorlogvoeren meer en
meer buiten de bevolking omging, die grootendeels alleen de gelden
verschafte, had tengevolge, dat de oorlogen jaren, tientallen van
jaren, duurden en ten slotte de rijkdom van een volk in den oorlog
den doorslag gaf. Doch daardoor werd bet- leger afgezonderd van
de burgerij ; het vormde eene categorie in den staat, dikwijls met
andere belangen dan de overige categoriën der bevolking; het werd
eene nova imiversitas, gelijk Mr. L. P. van den Spiegel opmerkte
Hoewel dit de basis was, waarop het krijgswezen berustte, had
het verschil van staatsinstellingen en staatsinrichting tengevolge,
dat er in verschillende staten niet dezelfde legervorming bestond.

En nog meer verschilde het rechtswezen in die staten. Naar mijne
meening omschrijft J. D. Meijer zeer juist het karakter van den
Franschen Staat, van het Duitsche Rijk en van onze Republiek, —
ik zal mij hoofdzakelijk tot deze landen bepalen — als hij zegt^):
„En France, les Rois, dépourvus de l\'autorité nécessaire, se sont
vus contraints de lutter, d\'abord contre les grands vassaux, ensuite
contre le corps de la noblesse, enfin contre la magistrature; au
lieu de les réduire à de juste bornes, il les ont dû subjuguer pour
ne pas obéir eux-mêmes; et la France était dévenue un état
despotique, faute de force suffisante pour la maintenir monarchique.
En Allemagne, le pouvoir impérial avait, dès les premiers temps,
succombé à celui des grands vassaux; la monarchie avait disparu;

In zijne Promemorie bij F. A. van der Kemp, Magazijn van stukken
tot de militaire jurisdictie betrekkelijk, VIII blz. 336.

Esprit, origine et progrès des institutions judiciaires, III blz. 8—9.

38

et une foule de petits Princes, tous Souverains indépendants, plus
tyranniques à mesure qu\'ils étaient moins puissants et plus rap-
prochés de leurs sujets, avait formé une fédération, sous la quelle
le peuple gémissait. Dans les Pays-Bas, le pouvoir souverain,
conservé plus longtemps, avait été contraint de céder à l\'autorité
de la petite noblesse dans quelques provinces, des communes dans
d\'autres : une oligarchie fédérative avait produit d\'autres institutions,
dont les conséquences et la dégénération se font encore vivement
sentir. "

In Frankrijk^) had Karel VII de gendarmerie reeds in 1445 in
vijftien compagnies d\'ordonnance geformeerd en daarmee een staand
leger in dienst genomen. Tot 1562 waren de compagnieën niet in
regimenten ingedeeld, maar waren de kapiteins-commandanten der
compagnieën zelfstandig en verantwoordelijk voor hunne manschappen,
die zij huurden. Hendrik II vormde uit deze compagniën regimenten,
welke „vieilles bandes" werden genoemd. Hoe zoo\'n regiment
gevormd en gecommandeerd werd, zal ik met een enkel voorbeeld
aangeven. Het Régiment de Richelieu werd in 1595 door den
Maréchal de Balacni samengesteld uit de troepen, die van het
garnizoen Cambrai waren overgebleven, toen deze plaats aan de
Spanjaarden werd overgegeven. In 1612 gaf hij dit regiment over
aan zijn schoonzoon Charles de Rambure, naar wien het tot 1676
werd genoemd, toen de familie de Rambüre uitstierf. De marquis
de Feuquieres werd commandant tot 1689, daarna diens broeder tot
1700, waarna de marquis de Leuville tot 1721 het regiment kreeg.
Toen kwam het in handen van den hertog de Richelieu De
commandant had zorg te dragen, dat zijn korps voltallig ter be-
schikking van den Koning bleef, overigens was het een erfstuk.

Er waren als vreemde troepen Zwitsers en Schotten. De Zwitsers
waren of door levering der kantons of geworven door Zwitsersche
kapiteins zonder medewerking der kantonnale regeering, in dienst
genomen. Elke kapitein moest voor een overeengekomen som zijne
compagnie leveren en onderhouden. Deze vreemdelingen-compag-

\') Zie voor de bijzonderheden het Fransche leger betreffende het werk van
den pater-jezuit G. Daniel, Histoire de la milice française, in 1724 te Amster-
dam in twee deelen verschenen.

Daniel, t. a. p. II blz, 276 vlg. uitvoerig over vele regimenten,

39

nieën werden niet vermengd met Franschen. Waarschijnlijk hebben
er twee regimenten Schotten bestaan.

Hendrik II richtte in de grensprovinciën „légions" op, om het
land tegen invallen des vijands te beschermen. Deze „nonvelles
bandes" werden uit de bewoners dier provinciën samengesteld en
door de gouverneurs der provinciën naar behoefte bijeengeroepen
en afgedankt. Lodewijk XIV breidde deze plaatselijke organisatie
in 1689 aanmerkelijk uit, om zijn rijk tegen den vijand te verde-
digen, toen hij zijne legers elders noodig had. Er werden op deze
wijze 30 regimenten, bestaande uit ruim 25000 man, opgericht en
na den oorlog ontbonden Gebrek aan geld en aan vrijwilligers
noopte hiertoe, Het krachtige, centrale gezag in Frankrijk bracht
eenheid in de legers, die voor het overgroote deel uit huurlingen,
maar dan uit Franschen waren samengesteld.

In Duitschland hebben de Gouden Bul (1556) en de vrede van
Westphalen (1648) de rechten en den invloed der vasallen tegen-
over den leenheer voorgoed bepaald. , Durch den Westphälischen
Frieden" zegt Becker®) dienaangaande „war für die Landesherren
der Einzelstaaten des heiligen Römischen Reiches Deutscher Nation
zwar kein neues Recht gewonnen, aber der Landeshoheit im weiteren
Sinne Anerkennung verschafft worden." De tallooze vorsten en
vorstjes streefden ernaar, om tot verhooging van hun politieken
invloed en tot vermeerdering van het aanzien van hun Huis, ten
allen tijde een talrijk geoefend leger ter beschikking te hebben.
Wanneer het geld ontbrak, werden aan andere staten, volgens het
„Bündnissrecht" van den Osnabrückschen vrede, hulptroepen aange-
boden tegen subsidie om daarvan dan voor eigen gebruik nog eenige
troepen te betalen. Zoo zag men in de keurvorstendommen de
enkele regimenten, die in 1648 onder de wapenen waren gebleven,
tot heele legers uitbreiden, terwijl de kleinere staten meestal nog

«Tous les Officiers devoient être du Païs dont la Légion portoit le nom.
La raison de ceci étoit que tous les Officiers & la plûpart des soldats étant
levez dans les Provinces frontières dont elles portoient les noms, il étoit de leur
intérêt commun de bien garder leur Païs contre les ennemis.» Daniel, t. a. p.
II blz. 238; zie ook blz. 249—2.51.
Daniel, t. a. p. II blz. 305.

Aus der Jugendzeit der stehenden Heere Deutschlands und Oesterreichs,
blz. 7. Zie ook J. D. Meijee, t. a. p. V blz. 139 vlg.

40

een of meer regimenten hadden. Deze troepen werden, zoo het
te pas kwam, ook in buitenlandschen dienst gesteld, teneinde gel-
delijke inkomsten te verkrijgen. Zoo leverden Hannover en Celle
in 1701 aan Holland 4074 man en \'t volgend jaar aan Engeland
8420 man. En de landgraaf van Hessen-Cassel stelde toen 11000
man ter beschikking van Engeland en Holland Tengevolge van
den berooiden toestand der Oostenrijksche geldmiddelen moest de
markgraaf Lodewijk van Baden in 1703 aan den Keizer melden^
dat de Infanterieregimenten door gebrek aan recruten zoodanig
waren geslonken, dat hij niet ermee kon uittrekken. Reeds in 1632
had men beproefd, in navolging van Frankrijk, een militieleger te
vormen, doch deze en volgende pogingen mislukten allen tengevolge
van de versnippering van het Duitsche Rijk

Eerst in 1681 werd bij een Reichs-Matrikel te Regensburg uit-
gevaardigd, een rijksleger van 40000 man opgericht, bestaande uit
10 kreiscontingenten De verschillende staten moesten door een
Matrikular-Beitrage deze troepen bekostigen. De Kreis-Obersten
zorgden ervoor, dat het contingent bijeenkwam. Hoe dit geschiedde,
kan blijken uit het volgende. De „Schwäbische Kreiss" stelde
1321 ruiters en 2707 voetknechten, bijeengebracht door 4 geeste-
lijke en 13 wereldlijke vorsten, 19 rijksprelaten, 26 graven en
heeren en 31 rykssteden. De officieren van eene der compagnieën
van dit contingent werden benoemd door den magistraat van Gemünd,
dien van Rothweil, de abdis te Rothenmünster en den prelaat van
• Gengenbach. Van eene compagnie leverde Walkenried 18, Schwarz-
burg 87, Stolberg 36, Barley 6, Reuss 45 en Schönburg 12 man.
De Keizer had het opperbevel over dit rijksleger als „General-
Oberst", het eigenlijke bevel voerde de „Reichs-Feldmarschall".

De soldaten waren in dienst der vorsten, die naar goedvinden
over hen beschikten. Het huurleger-systeem was nergens meer
dan hier doorgevoerd, hetgeen ook aan het absolutisme der vorsten
moet toegeschreven worden. Later, toen enkele vorsten op het
einde der 18e eeuw hunne landslieden als soldaten aan Engeland
verhuurden, sprak men niet geheel ten onrechte van lijfeigenschap.

\') Beckek, t. a. p. blz. 8.

Zie hierover Max JäHNS, t. a. p. II blz. 1064—1082.
ä) Zie hierover uitvoerig A. von LoëN, Die Kriegsverfassung des Deutschen
Reiches und des Deutschen Bundes, (1668—1860) blz. 1—10.

41

Dat het centrale gezag, dat des Keizers, weinig beteekende, behoef
ik niet te zeggen.

De Republiek der Vereenigde Nederlanden heeft met het tractaat
van de Unie van Utrecht als grondwet meer dan 200 jaar bestaan.
De Unie evenwel was niets anders dan eene zuivere militaire con-
ventie, gesloten tusschen zeven of liever acht souvereine staten,
waarvan zeven stem uitbrachten. Zij hadden zich vereenigd tot
het bedrijven van daden van gemeenschappelijk belang en hadden dus
ook gemeenschappelijke bezittingen— de Generaliteitslanden — en ge-
meenschappelijke ambtenaren en bedienden. Maar zij bleven souverein
op hun eigen territoir en ieder der bondgenooten vormde een
afzonderlijken staat, welke alleen enkele souvereine rechten had
prijsgegeven, om des le gemakkelijker vijandelijke aanvallen te kunnen
weerstaan De toestanden in de Republiek hadden dan ook veel
overeenkomst met die in het Duitsche Rijk.

De verdediging der Unie was opgedragen aan eene landmacht,
militie geheeten, en aan eene zeemacht De militie bestond ge-
heel uit vrijwilligers, die men, naar het schijnt, zoo goed betaalde,
dat men tot 1811 niet anders dan door werving soldaten verkreeg.
De zeemacht bestond ook steeds uit vrijwilligers, doch dit waren
bovendien landzaten. Hoe geschiedde nu de werving? Het krijgs-
volk werd op naam der Staten-Generaal, als in oorlogszaken de
souverein, aangeworven. De eed werd dan ook in de eerste plaats
aan de Staten-Generaal gedaan. De „capiteynen\'^ moesten voor
soldaten zorgen, de staat stond met hen alleen in rekening door
middel van solliciteurs. De soldijen werden door de Staten-Generaal
per heerenmaand bepaald en altijd in haar geheel te goed gedaan,
onverschillig of de soldaten present of tijdelijk absent waren. Zoowel
dit als andere financieele bepalingen leidden tot knoeierijen

H. J. Kann", De Militie en het militair bestuur gedurende het tijdvak
der Unie van Utrecht. Ac. Pr. Leiden 1874, blz. 7.

Het volgende is ontleend aan H. J. Kann, t. a. p. blz. 11 vlg.; Hak-
denbeeg, Overzicht van de voornaamste bepalingen betreffende de zamenstelling,
sterkte, betahng, verzorging en verpleging van het Nederlandsche leger sedert
den vrede van Utrecht (1713), blz. 1—128; Slingblandt, Memorie over de Militie
van den Staat, opgenomen in het Ille deel van het Magazijn van stukken tot
de militaire jurisdictie betrekkelijk door F. A. van der Kemp (Utrecht 1783);
J. P. de Bordes, De verdediging van Nederland in 1629.

Zie hierover de Boedes, t, a. p. blz, 22,

42

De werving had nu binnen- en buitenslands plaats tegen eene
afwisselende koers, naarmate er vraag en aanbod was. Om buiten-
landsche soldaten te kunnen werven, moesten er met de souvereinen,
in wier staten men wilde werven, capitulatiën — zoo noemde men
deze overeenkomsten — worden gesloten, behalve, wanneer de
souverein zich bij verdrag verbond een geheel korps, uitgerust en
van eene bepaalde sterkte, te leveren. Gewoonlijk waren by vreemde
troepen ook vreemde officieren, meestal in de capitulatie nader
bepaald. In het begin van den tachtigjarigen oorlog bestond het
leger grootendeels uit een hoopje berooide vreemdelingen en in
1629 was het nog niet veel beter. „Het leger," aldus de Bordes
„bestond uit eenige Nederlandsche regimenten, doch voor het grootste
gedeelte uit vreemde gehuurde troepen. De Staten-Generaal hadden
Engelsche, Schotsche, Fransche, Duitsche en Waalsche regimenten
in dienst, die of als hulpbenden afgestaan of op kosten der Staten
in dienst genomen waren." In 1672 was het nog weinig ver-
anderd, al hadden ook tijdelijk tengevolge van de omstandigheden
een grooter aantal landzaten dienstgenomen. Van de\'ruim 120000
man, die de Republiek tijdens den Spaanschen successieoorlog in
dienst had, werden in 1713 de vreemde troepen en een aantal
eigen compagnieën „een en ander circa 90000 man bedragende"
ontslagen. En in 1772 bestond de Infanterie, behalve uit 29 regi-
menten Nationalen en Duitschers, waarvan de helft Duitschers
waren, uit 3 regimenten Schotten, 6 regimenten Zwdtsers en 1
regiment Walen Voeg daarbij, dat, terwijl de vreemde regimenten
geheel uit vreemdelingen waren samengesteld, de nationale regi-
menten tal van vreemdelingen telden, die vroeger bij de vreemde
regimenten aangeworven en met dezen ontslagen, zich persoonlijk
bij de nationale troepen hadden verbonden. En de burgers, die
dienst namen, behoorden niet tot het beste deel der natie. Er was
derhalve niet in het minst eenheid in de samenstelling van het leger.

Doch bovendien was er een veelhoofdig bestuur. De Staten-Ge-
neraal hadden wel het oppertoezicht over de troepen, doch alleen
in dien zin, of het quotum, dat elk gewest in dienst moest hebben.

\') T. a. p. blz. 10.

Habdenbeeg, t. a. p. blz. 18.
•\'\') Hardenberg, t. a. p. blz, .52,

43

present was. Het stond de provinciën vrij meer troepen in dienst
te houden. Men noemde dit de gerepartieerde militie, in tegen-
stelling van de troepen, rechtstreeks in dienst der Staten-Generaal
en bekostigd uit de opbrengst der Generaliteitslanden. Na 1648
was het grootste deel der militie gerepartieerd Ten aanzien van
deze troepen waren de Staten-Provinciaal de betaalsheeren. Uit
de eedsaflegging blijkt, hoeveel autoriteiten door de militairen moesten
erkend worden. De eed werd afgelegd aan: de Staten-Generaal,
2e den Gapiteyn-Generaal der Unie, 3^ den Provincialen Capitein-
Generaal (b.v. in Friesland), 4® den Raad van State, 5® de Staten-
Provinciaal en hunne Gecommitteerden en 6^ het Bestuur der stad,
waar de troep garnizoen hield. Dat dit aanleiding tot verwarring
van machtsbevoegdheid gaf en vele twisten tusschen twee of meer
dezer autoriteiten ten gevolge had, is niet te verwonderen Ook
is het te begrijpen dat een krachtig Gapiteyn-Generaal der Unie als
Maurits, en later vooral Willem III, in het belang der goede zaak
het leger aan het zeggingsschap van al deze autoriteiten onttrok,
al overschreed hij daardoor ook zijne machtsbevoegdheid.

De weinige belangstelling in het leger, welke Holland, het over-
wegende gewest, dat alles voor de zeemacht overhad, toonde, was
oorzaak, dat na 1648 het leger, vooral in de stadhouderlooze tijd-
perken, in verval geraakte. Hoe ver dit ging, moge blijken uit de
omstandigheid, dat in 1665 de Republiek niet meer dan 6000 man
in \'t veld kon brengen en vreemde hulp noodig had, om den Bisschop
van Munster met een leger van nauwelijks 18000 man te beletten
tot aan den IJsel te stroopen.

Ik zal nu de rechtspleging en de rechterlijke organisatie met een
enkel woord in herinnering brengen. In Frankrijk was onder Righelieu
en Lodewijk XIV de koning alles en het volk niets. Deze invloed
deed zich ook op de rechtspleging gevoelen. „Si vent le Roi, si
vent la loi" zegt evenveel als het bekende „l\'Etat, c\'est moi". Er

H. J. Kann, t. a. p. blz. 89—91 geeft eenige repartitiestaten, waaruit
vooral het overwicht van Holland blijkt.

Zie over deze twistgeschillen de reeds genoemde Memorie van Slingelandt
en de Promemorie van L. P. van den Spiegel, (v. d. Kemp, III blz. 104 en
VIII blz. 332 vlg.)

waren in Frankrijk „juges ordinaires* en „juges extra-ordinaires."
De eersten hadden eene jurisdiction générale in strafzaken en namen
dientengevolge kennis van alle strafbare handelingen, uitgezonderd
diegenen, welke eene bijzondere wet aan een anderen rechter voor-
behield. Aldus les juges des seigneurs, les prévôts au châtelains
royaux, les baillis et sénéchaux et les parlements. De juges extra-
ordinaires namen slechts kennis van zoodanige misdrijven, als hun
door de koninklijke ordonnantiën waren opgedragen. Aldus had
men les prévôts des maréchaux, les officialités, les présidiaux et
lieutenants criminels de robe courte, les juges des élections,
monnaies et gabelles, les juges des eaux et forêts, les juges de
l\'amirauté, les juges de la connétablie, la chambre des comptes,
le grand conseil, etc. „Les juges extra-ordinaires tenaient une
grande place dans une législation, où les privilèges étaient, en
quelque sorte, la règle générale" De staatkundige verhouding
had aanleiding gegeven tot vele fora privilegiata, ook voor bepaalde
categoriën van misdrijven en eene ingewikkelde rechterlijke organi-
satie in \'t leven geroepen. De gewone strafrechtspraak kwam
langzamerhand voor een zeer groot deel in handen van de lieute-
nants-criminels, die bevoegd waren bij uitsluiting in „les cas royaux,"
welke gevallen voortdurend in aantal toenamen en die met les pré-
vôts des maréchaux kennisnamen van „les cas prévôtaux," terwijl zij
zelfs na 1731 den voorrang boven deze prévôts hadden, mits zij
de zaak eerder of op denzelfden dag hadden onderzocht Ove-
rigens hadden deze juges extra-ordinaires allen eene zakelijk beperkte
bevoegdheid. Les officialités waren geestelijke rechtbanken; les
prévôts des maréchaux, les lieutenants-criminels, les vice-baillis et
vice-sénéchaux waren met de berechting van misdrijven betrekkelijk
de openbare veiligheid, bedelarij en vagebondage belast; les juges
des élections, monnaies et gabelles vonnisten alle misdrijven en
overtredingen op belastinggebied ; les juges des eaux et forêts
namen kennis van alle zaken betreffende den eigendom van wateren
en bosschen en van alle jacht- en visscherijdelicten; les juges des
amirautés berechtten alle delicten op zee, in havens of aan het

Faustin Hél-IE, Traité de Tinstruction criminelle I, blz. 587—£
Faustin" Hélie, t. a. p. I, blz. 599.
Faustin Hélie, t. a. p. I, blz. 597,

45

strand, daaronder zeeroof, plundering en desertie van scheepsvolk.
Le gi\'and conseil had te oordeelen over jurisdictiegeschillen tusschen
de lieutenants-criminels en de prévôts des maréchaux en over zaken
in appel en in cassatie, welke daarvoor geschikt waren. In alle gevallen^
niet aan deze juges extra-ordinaires opgedragen, waren de juges
ordinaires hevoegd, en evenals eerstgenoemden hadden zij ook aUeen
een zakelijk beperkte bevoegdheid, oordeelende over alle personen

De „Peinliche Gerichtsordnung Kaiser Garis V," algemeen be-
gemeen bekend als de Carolina en in 1532 uitgegeven, bracht veel
verbetering in den treurigen rechtstoestand in het Duitsche Rijk
Weliswaar werd de Carolina geen bindend recht voor de tallooze
staten, wier souvereinen prat gingen op hun recht om eene eigen
rechtspleging te hebben, maar de vele goede eigenschappen ervan
waren oorzaak, dat zij in bijna geheel Duitschland het fundamentum
juris criminalis werd en dit tot in de 19<ie eeuw bleef Een onmiddellijk
gevolg hiervan was, dat de rechtspraak in handen der Romanisten
werd gelegd en het oud-Germaansche proces, evenals de Schöffen,
had afgedaan. Nu lieten de talrijke colleges en de geringe geld-
middelen niet toe, dat overal „doctores" rechters waren, maar
werden alle lagere colleges met leeken bezet. Ten einde toch eene
rechtskundige beslissing te verkrijgen, werden de processtukken — ook
de getuigenverhooren, die daartoe op schrift gebracht werden — naar
hoogere colleges of naar de juridische faculteit van eene of
andere universiteit opgezonden. Aldus ontstond een schriftelijk
proces met al de daaraan verbonden nadeelen.

Men had keizerlijke gerechtshoven, welke oordeelden over alle
rijkszaken in eersten aanleg en in appel over zaken, berecht in een
dier staten, wier souvereinen het privilege de non appellando
niet bezaten. In iederen staat bestonden „Landgerichte" en het was
een praerogatief van den landsheer, wanneer deze colleges in hoogste
ressort vonnisten. Van den rechter in de vrije steden en de heer-

ij Zie Faüsïin Hélie, t. a. p. I, blz. 586—675. A. Esmein, Histoire de
la procédure criminelle blz. 21—43 en 135 vlg. en J. D. Meijer, t. a. p. III.

Zie over dien toestand Glaseu, Handbuch des Strafprozesses, I blz. 79 vlg.

Geib, Lehrbuch des Deutschen Strafrechts, I blz. 277.

J. D. Meijer, t. a. p. V, blz. 193, zegt: «aucun pays de l\'Europe ne
pouvait avoir un aussi grand nombre de tribunaux, en égard à sa population,
que l\'Allemagne.»

46

lijkheden was altijd appel op de keizerlijke hoven. De bezitters
van ertleenen hadden ook rechtspraak over hunne onderhoorigen,
doch van deze uitspraken werd geappelleerd aan het Landgericht
van den staat, waarin het ertleen lag.

De adel en de ambtenaren kregen fora privilegiata, in dien zin,
dat zij terstond terechtstonden voor het opperste gerechtshof van
het Rijk; zoo het den hoogen adel en de rijksambtenaren\'betrof,
of van den staat, wanneer het den lageren adel en de ambtenaren
van dien staat aanging.

Terwijl de verscheidenheid der rechters in Frankrijk op eene
zakelijke bevoegdheid berustte, lag hier de verbrokkeling van het
Duitsche Rijk aan de talrijke colleges ten grondslag, nog vermeerderd
door den invloed van het kanonieke recht, dat het beginsel van
meerdere instantiën kende.

Nergens bestond grootere verscheidenheid van jurisdictie, minder
zekerheid ten opzichte van de competentie, meer naijver tusschen
de gewestelijke en stedelijke colleges dan in ons land. In geen
land werd meer getwist over allerlei bijzaken, die met eene sneüe
en goede rechtsbedeeling niets hadden uittestaan en heerschte
eene grootere ongelijkheid van rechtspraak, vaak tegenstrijdigheid dan
in de Republiek In Holland was „bij de meer dan honderd
regtbanken, volgens eene uitdrukking door het Hof van Holland
gebezigd, de stijl van regtspleging in extraordinaire procedures
bijna zoo different, als er differente regters waren. Ja zelfs, bij
dezelfde regtbanken zag men schaars eene eenvormigheid van pro-
cedeeren, omdat de meeste schepenen slechts voor twee of drie
jaar gekozen werden en het gebruik van verschillende praktizijns
de eenvormigheid der toepassing niet bevorderde" Niet alleen
elk gewest, maar elke stad had haar eigen rechterlijke macht, wier
competentie zich niet buiten de grenzen van het stadsgebied uit-
strekte. Wel was er in de meeste provinciën een college, dat in
hooger beroep jurisdictie over het geheele gewest had

De toestand was hier in het begin der zestiende eeuw niet beter dan

J. D. Meijeb,, t. a. p. IV, blz. 188-89, geeft hierover eene weinig vleiende
schets.

De Bosch Kemper, Wetboek van Strafvordering, 1. Inleiding blz. CXX.
Zie uitvoeriger over de provinciale en stedelijke colleges De Bosch Kemper,
t. a. p. I, blz. LXXXII—XCVIII.

47

in Duitschland. In hoeverre de Carolina hier ook kracht van wet
had, laat ik rusten, al heeft Karel V ook ten dien aanzien tal
van placaten uitgevaardigd, welke echter weinig nageleefd zijn. Van
meer belang zijn de Ordonnantiën van Philips II geweest, welke
in 1570 uitgevaardigd zijn. Dat zij niet algemeen toegepast zijn,
ligt deels in de omstandigheid, dat men niets van Philips II aan-
nemen wilde, deels in de zucht naar zelfstandigheid van de velerlei
jurisdictiën, eene zucht naar zelfstandigheid, welke helaas ook de
invoering van iets goeds belette. Bij groote verscheidenheid van
jurisdictie bestond groote verscheidenheid in de wijze van proces-
voering. Een en ander was verre van bevorderlijk aan eene snelle
en goede berechting.

Ik kom nu tot den militairen rechter.

In Frankrijk stonden de militairen in gewone tijden terecht voor
den tribunal de la connétablie, voor den prévôt des maréchaux,
voor den lieutenant-criminel en voor de andere gewone rechters.
Te velde voor den prévôt d\'armée et des régiments en voor den
conseil de guerre Sinds de 13de eeuw wellicht, kwam de juris-
dictie van den tribunal de connétablie toe aan den connétable en
de maréchaux de France. Zij hadden prévôts, die de crimineele
jurisdictie uitoefenden, eerst het leger volgend, later toen het Par-
lement van Parijs bestond, „au siège de la Table de marbre" met
de hiervoor vermelde juges de 1\'amirauté en de juges des eaux et
forêts. In de latere tijden der monarchie hadden een lieutenant
général, een lieutenant particulier en een procureur du roi zitting, bij-
gestaan door een avocat du roi en een griffier. Zoo noodig werd
de rechtbank met een gegradueerde, uit de advocaten gekozen,
aangevuld. Eene ordonnantie van 1514, in haar geheel bij Taillefer
vermeld^), bevat de „dispositions fondementales du siège de la

\') Zie hierover Taillefer, t. a. p. blz. 34—59; Paul Imbert, La justice
militaire etc. Ac. Pr. Poitiers 1901 blz. 24—42; Louis Ore, Les jurisdictions
militaires et maritimes en temps de paix, Ac. Pr. Poitiers 1900 blz. 11—15 ;
D. Dulme, Etude sur l\'organisation et la compétence de la justice militaire de
l\'armée de terre, Ac. Pr. Toulouse 1895, blz. 14—31; Francis Laloe, Obser-
vations sur la compétence des conseils de guerre de l\'armee de terre, blz. 22—24 ;
de Chenier, Guide des tribunaux militaires, I blz. CXXXIX—GLXXXIV ;
Victor Jannesson, Eéforme des conseils de guerre, blz. 25—37.

T. a. p. blz. 34—36.

48

Connétablie et Maréchaussée de France." Etet college had eene
algemeene bevoegdheid om misdrijven en overtredingen te bestraffen,
Avelke door „gens d\'armes des ordonnances du roi" waren begaan.
Voorts in een aantal met name genoemde gevallen. In 1540 regelde
Frans I de competentie en bepaalde, dat „délits commis par les
militaires, auxquels les habitants ou bourgeois sont intéressées, sont
de la compétence des juges ordinaires." Lodewijk XIII heeft in
de groote ordonnantie van 1629, bekend als Code Marillac of Code
Michaud, deze materie opnieuw geheel geregeld. Deze militaire
rechtbanken zouden „véritables tribunaux d\'exception" zijn. Zoodra
burgers geïnteresseerd waren bij misdrijven door militairen gepleegd,
was alleen de gewone rechter bevoegd. En dit was het geval bij
alle „délits commis par les soldats contre la personne ou les pro-
priétés des simples citoyens" De tribunal de connétablie oordeelde
ook over de misdrijven door de prévôts des maréchaux, vice-baillis,
etc. begaan en over „toutes lettres d\'abolition, de pardon et inno-
cence obtenues pour les délits faits par les gens de guerre et
autres personnes" terwijl het in civiele zaken tusschen mili-
tairen en leveranciers van het leger bevoegd was.

De prévôts des maréchaux hadden aanvankelijk eene zekere
jurisdictie over militairen, doch weldra werd hunne bevoegdheid
uitgebreid tot alles, wat de veiligheid der wegen betreft en tot de
berechting van dieven en vagebonden. Zij namen, wat het leger
aangaat, kennis van alle misdrijven en overtredingen op marsch of
in etappeplaatsen begaan en vonnisten bovendien deserteurs.

Hiervoor heb ik reeds gezegd, dat de lieutenants criminels door
de ordonnance de 1670 bevoegdheid in de cas prévôtaux kregen
en na 1731 zelfs den voorrang hadden boven de prévôts de maré-
chaux, wanneer zy eerder of op denzelfden dag als deze de zaak
in behandeling namen.

In oorlogstijd hadden de prévôts d\'armée et des régiments en de
conseils de guerre rechtsmacht. De prévôts d\'armée et des régiments
waren officieren van politie, die lichte vergrijpen straften. De
conseil de guerre oordeelde over de zware vergrijpen en kon slechts

Laloë, t. a. p. blz. 24.
Taillefee, t. a. p. blz. 47.
Blz. 44.

49

met machtiging van den opperbevelhebber en op verzoek van den
„major dn régiment" byeengeroepen worden. Hij bestond uit
minstens 7 officieren van het regiment, of bij gebrek aan officieren,
van andere regimenten, of, zoo het niet anders kon, aangevuld
door sergeanten. De rechters moesten zich naar de tent van den
regiments-commandant begeven, „étant à jefin portant le hausse-col
et ayant des guêtres" als borg voor eene spoedige beslissing. De
instructie moest in elk geval binnen 2 X 24 uur afloopen. De
„major du régiment" vervulde de functie van het openbaar ministerie.
Een criminalist uit dien tijd, Muyart de Vouglans zegt aangaande de
competentie: „Le conseil n\'ayant comme tribunal extra-ordinaire,
de jurisdiction que sur les gens de guerre, il s\'en suit nécessairement
que lorsque ces gens de guerre viennent à commettre quelque délit
envers les bourgeois ou habitants des lieux où ils sont en garnison,
ce n\'est pas à ce tribunal d\'en connaître, mais au prévôt des
maréchaux ou aux juges ordinaires des heux." Volgens Jousse
kan men den rol van den krijgsraad aldus resumeeren: Hij neemt
kennis van „insubordination, violences, voies de fait, contre les
supérieurs; des infractions au devoir militaire des sentinelles et
hommes de garde; des évasions de prisonniers, trahison, relations
criminelles avec l\'ennemi ; sédition, coups et blessures entre soldats ;
vol d\'armes, d\'effets, d\'argents de soldata soldat; de la désertion . ..
. c\'est â dire en somme des infractions graves contre la discipline."

Men vergete niet, dat de conseil de guerre alleen te velde deze
bevoegheid had en in gewone tijden niet bestond.

De vreemde regimenten hadden hunne eigen justitie In de
Zwitsersche regimenten was een officier als „Grand Juge" by den
staf ingedeeld, terwijl bij elke compagnie een „Petit Juge" was. Zij
vervolgden op gezag van den regimentscommandant en brachten de
zaak in een krijgsraad, gepresideerd door den jongsten kapitein en
verder bestaande uit luitenants, onderluitenants en vaandrigs. De
Grand Juge heeft geen stem in den krijgsraad, maar ondervraagt

Ordonnance de 1753.
Lois criminelles de France II. t. q. ch. 3.
Traité de justice criminelle, Liv. TV tit. LIX art. 5.
■\') Taillefer, t. a. p. blz. 54-55. Danuîl, t. a. p. II. blz. \'228-229, die uitvoe-
rig meedeelt, hoe eene zitting van den krijgsraad bij een Zwitsersch regiment
plaats vond.

2

50

den beklaagde, die zich door een verdediger kan laten bijstaan. Er
is appel op een tweeden krijgsraad, bestaande uit de overige kapi-
teins met den regimentscommandant als voorzitter. Men bracht de
wet van het eigen land in toepassing; als zoodanig gold de Carolina
van 1532.

Deze rechtspleging bij de vreemde regimenten — bij de Schotten
bestond zij ook — steunt de opvatting, dat in Frankrijk geen eigen-
lijke militaire rechter was, maar dat de gewone juges extraordinaires
over de nationale troepen bevoegd waren. Meerdere rechters, ieder
naar zijne zakelijke competentie, oordeelden over de militairen.

Het was natuurlijk, dat in Duitschland met een zoo groote
verscheidenheid van rechtspleging afzonderlijke wetboeken voor de
militairen werden vervaardigd, om althans wat eenheid in het vaak
uit allerlei elementen samengestelde leger te brengen Het eerste
wetboek werd in 1508 door Maximiliaan I uitgegeven, vermeldende
de voornaamste plichten van den soldaat en de opdracht aan den
rechter om bij niet nakoming ervan straf op te leggen. In 1532
verscheen de Carolina, welke daarom van belang is, omdat de
bepalingen ervan werden toegepast als de krijgsartikelen in gebreke
waren en bovendien het strafsysteem ervan ook fundament van de
militaire wetten was. De militaire wetgeving van Maximiliaan II in
1570 op den Rijksdag te Spiers vastgesteld omvatte vier wetten:
P. Der Romischen Keijserhchen Majestats und dess H. Reichs
Reuterbestallung; 2°. Von Bestellung dess Feld- und Reuter-
rechtens; 3°. Wie das Reuterrecht sol gehalten werden; en
4". Articul auff die ïeutsche Knecht Doel dezer wetten was:
„Erhaltung bessern Kriegsregiments und Pflanzung der alten deutschen

1) Van belang zijn de volgende verzamelwerken : Corpus juris von Hermsdorf
(Frankfort a/M 1657); Corpus juris auctum et emendatum (id. 1700 uitgave Völker) ;
Corpus juris militaris von LüisrmG (1728) Corpus juris militaris novissimum (1724)
Corpus constitutionum Marchicarum van Mylius (Pruisisch-recht); Corpus juris
militaris (Utrecht 1675 waarin ook Duitsch, Deensch, Zwitsersch en Zweedsche
krijgsrecht). Zie verder Max jähns, t. a. p. Uasgelmaier t. a. p. en de
aldaar genoemde werken van Spaten, der Kriegsschultheiss (1683); Johann
Lüdovici, Einleitung zum Kriegsprozess (1718); en Laurentius, Abhandelung
von den Kriegsgerichten zu unserer Zeit (1757).

Te vinden in Aller dess H. Eöm. Reichs gehaltener Eeichtäg Ordnung-
Satzung und Abschied n. s. w. vom Jahre 1356 biss auf das 1613 aufgericht
(Mainz 1615 Johann Albin")

51

Zucht, damit gute Ordnung, Justitien und Gehorsam, darauf alle
menschliche Ordnung steht, wiederkehren." Vermelding verdient
hier verder, dat de Zweedsche koning Gustaaf Adolf de Kriegsarti-
kel van 1621, veel overeenkomende met den Hollandschen
Articulhrief van 13 Augustus 1590, ook van kracht verklaarde
voor de Zweedsche troepen, welke tijdens den 30 jarigen oorlog
in Duitschland waren. In 1619 had Ferdinand II een Reiterrecht
gepubliceerd, door Wällenstein gemaakt en toegepast. In 1642
vaardigde Ferdinand III „Artikelsbriefe für das österreichische Heer"
uit, welke in 1665 omgewerkt en opnieuw uitgegeven z.ijn. In
1668 gaf Leopold I een strafwetboek uit, dat in 1672 op den
Rijksdag te Regensburg bekrachtigd, eene eeuw lang heeft gegolden.

In Brandenburg publiceerde de Groote Keurvorst in 1656 eene
krijgswet, naar die van Gustaaf Adolf gemaakt. In 1712 verscheen
de „Kriegsgerichtsordnung und Auditeurs-Instruktion" van Koning
Frederik I van Pruisen. Frederik Willem I bracht daarin enkele
wijzigingen in 1718 en 1726, terwijl Frederik de Groote geen ver-
andering in deze strafwet heeft gemaakt.

Tot den staf van den veldheer behoorde de „ Schultheiss", een
in het civiel- en strafrecht ervaren man; verder „Gerichtsleute", een
„Gerichtsschreiber" en een „Webel", die den dienst van gerechtsdienaar
vervulde en aan den Schultheiss ondergeschikt was. Bij ieder regi-
ment was een provoost, die behalve den dienst van politieofficier, ook
in den krijgsraad de functie van openbaar aanklager waarnam. Een
„Oberste Profoss" was hoofd van het openbaar ministerie.

In het Reiterrecht was de Feldmarschall voorzitter, die zich
echter door een ervaren edelman kon laten vervangen De bijzitters,
die met den voorzitter den krygsraad vormden, waren 3 Rittmeistern
3 Lieutenants, 3 Fähnrichen en 3 Rottmeistern, telkens voor eene
zaak aan te wijzen De hoofdzitting werd in \'topenbaar gehouden;
de partijen, de provoost en beklaagde, werden gehoord, zoo noodig
ieder met een advocaat. De krijgsraad besliste in het geheim en
daarna werd het vonnis door den voorzitter bekend gemaakt. De
veldheer kon de straf verminderen of gratie geven

\') Art. I. van de aangchaalde wet: Wie das Reuterrecht zu bestellen.
Art. II. ib. idem.
Art. IV—XVIII ib.idem

52

By de „Landsknechten" — het voetvolk — waren regimenten, welke
het „Recht der langen Spiesse" hadden. De rechtspraak geschiedde
dan door alle soldaten van het regiment, terwijl de beklaagde bij
veroordeeling spitsroeden loopen moest, eene straf niet ongelijk
aan het Romeinsche fustuarium. Andere regimenten hadden een
Schnltbeiss, die 12 ervaren krijgslieden als zijne bijzitters in den
krijgsraad koos. De procesorde had alsdan veel overeenkomst met
die bij de ruiterij O-

Eerst in de 18e eeuw is dit accusatorisch proces, dat geheel van
het civiele strafproces afweek, vervangen door het schriftelijke en
geheime inquisitieproces. De beginselen van dit proces zijn vervat
in de straks genoemde „Kriegsgerichtsordnung und Auditeurs-
Instruktion" van Frederik I van Pruisen en in de „Bestallung eines
Malefiz-Gerichts in der kaiserlichen Armee" van 1723. De Pruisische
krijgswet kende twee instantien. Het „Obergericht" bestaande uit
den Feldmarschall of zijn plaatsvervanger en den General Auditeur
met 13 bijzitters, oordeelde over hoofdofficieren in alle zaken en over
de andere militairen bij landverraad en bij zaken, waarbij de regiments-
commandant betrokken was of die geheele troepenafdeelingen betroffen.
Rovendien was het Appellations-Gericht in civiele zaken. Alle
andere zaken werden voor de Regiments- of Garnisons-Gerichte
behandeld, al naarmate de betrokken personen tot een regiment
behoorden of niet. De zware vonnissen moesten door den Koning
worden bekrachtigd. Een der weinige voordeelen van dit proces
kan genoemd worden de bezetting van het „ Schultheissamt" door
een rechtsgeleerden auditeur.

Dat ook in civiele zaken door den militairen rechter werd beslist, kan
blijken uit de Reuterbestallung van Maximiliaan II waarvan Art. V.
luidt: „Wan aber etwa Bürgerliche Partheysachen vorhanden, die
nicht gar wichtig, und er [d.h. der Feldmarschall] mit andern
geschafften beladen were, so mag er seinen Leutenant das Recht
halten lassen" en Art. XII „In Bürgerhchen aber, wann es Gut und
Gelt zwischen den Parthegen betrifft, der Kläger u. s. w" Waar
het leger als hier, eene nova universitas was, is dit consequent.

1) Zie ook bij Dangelmaier, t. a. p. blz. 45 vlg.

Zie ook Dangelmaiee, t. a. p. blz. 52 en den Eeicbsabschied van Kegenbnrg
in 1641

53

evengoed als het bestaan eener afzonderlijke rechtspraak voor mili-
tairen zelf.

In de Republiek der Vereenigde Nederlanden kon over het bestaan
van een afzonderlijken militairen rechter niet getwist worden. Reeds
in eene ordonnantie van 27 Januari 1521, waarbij Holland twee
duizend man in vijf „vaentgens" verdeeld in dienst nam^ was
bepaald (art. 13): „Wat geschillen gebeuren onder den Souldeniers,
terwijl sy onder heur Vaentgen uyt syn, die sullen berecht worden
by den Gapiteyn en syn Amptluyden naar crygsrecht" In het
Placaat van 12 October 1547 van Karel V betreffende het uitrusten
en onderhouden van Benden van Ordonnantie en Ruyteren te
Paarde, werd de bevoegdheid van den miltairen rechter uitgestrekt
tot alle delicten, wanneer de dader bij den troep is en de militaire
overheid aanwezig, uitgezonderd de „crimen capitaal" in het gar-
nizoen gepleegd en de feiten voor de indiensttreding begaan. Alsdan
is de „Regter ordinaris van der plekke" competent.

Civiele zaken bleven aan den gewonen rechter behalve actiën
wegens schulden in het garnizoen gemaakt, welke de capiteyns
berechtten

In de Ordonnantie op \'t stuck van de crimineele justicie van
5 Juli 1570 wordt in art. 68 opnieuw geregeld „gelyk tot ver-
scheyden stonden gestatueert is", dat de crimineele jurisdictie aan
den militairen rechter bleef, zooals in 1547 bepaald was. De artt. 69^
70 en 71 bevatten voorschriften omtrent de jurisdictie over vreemde
soldaten in deze gewesten in dienst des Konings. Over de rechts-
kracht dezer Ordonnantie bestond tijdens de Republiek veel verschil
van gevoelen, ook al, omdat de Crimineele ordonnantiën van Philips
bij de Pacificatie van Gent werden geschorst, hoewel velen aan-
nemen, dat dit alleen de bepahngen omtrent ketterij betrof Niet-
temin heeft de Ordonnantie grooten invloed gehad. Zij bepaalde
de competentie van den militairen rechter tot „alle saaken van
Krygshandel ende van \'t geene die Krygsluyden misdoen ter plaatsen

1) Van der Kemp, t. a. p. I. blz. 8.

Zie het placaat bij v. d. Kemp, t. a. p. I. blz. 12-24.
O. a. Bort, Tractaet van crim. saecken Tit. V N" G1; Voorda, Verhan-
deling over het verstand van de ordonnantie van Philips IT enz. (1792) blz. 9;
Rbndorp, Verhandeling over de militaire jurisdictie (1780) Voorrede blz. VI—LXX,
die dit twistpunt zeer uitvoerig bespreekt.

54

van hun Guarnisoen, of agier lande trekkende, onder hun Vendel,
ofte als \'t te doene sal weezen van den eenen Soldaat tegen den
anderen, ende dit in alle zaaken ende affeyren soo capitaal als niet
capitaal."

De Staten van Holland droegen, 11 Juli 1575, aan Willem van
Oranje de souvereiniteit gedurende den oorlog op, o. m. „om over
alle Krijgszaken te Water en te Lande te disponeeren naar zijn
goeddunken". Evenwel beperkten diezelfde Staten bij Ordonnantie
van 18 September 1576 de rechtsmacht der „Gapiteynen" tot de
gevallen, „indien \'t Delict sua natura geheel militair is, of bij den
eene Soldaat op den anderen geschiet is"

Bij de Unie van Utrecht was het krijgsbeheer eene generale
aangelegenheid geworden, welk beheer bij de Instructie voor den
Raad van State van 18 Augustus 1584 opgedragen werd aan den
Raad van State en aan Zyne Genade, waarmee Prins Maurits werd
bedoeld. Tot dit beheer behoorde de kennis en judicature over
alle militaire zaken, alsmede de zorg voor het onderhouden van
goede orde en discipline Gedurende het korte bestuur van Lei-
cester berustte de judicature over de militie bij dezen.

Na het vertrek van Leicester kwam het militaire beheer weer
aan den Raad van State en aan Prins Maurits. Men schijnt in
1590 aan eene regeling van de militaire jurisdictie gedacht en
daarom geene bepalingen daaromtrent in den Articulhrief van
13 Augustus 1590 opgenomen te hebben. Verschil van gevoelen
tusschen Maurits en de Staten was oorzaak, dat het niet gebeurde
en de ongeregelde toestand bleef voortduren

Ook bij de Instructie van 1588 werd aan den Raad van State
de „dispositie over de zaken en \'t Volk van oorlog" opgedragen,
doch bij art. 32 hadden de provinciën zich voorbehouden, „om in
tijden van nood, enz, order te stellen op de zaken gesteld ter
dispositie van den Raad" en worden uitdrukkelijk onder die zaken
genoemd „de Discipline militair en \'t straffen van alle Excessen".

\') V. b. Kemp, t.a.p. I blz. 35, Eensdoep, t. a. p. Bijlage A, die beweert,
dat de Ordonnantie bij provisie gearresteerd en nooit in gebruik geweest is
(blz. 16/17).

-) Artt. 3 en 10 der Instructie bij V. n. Kemp, t. a. p. I. blz. 53—54.
=) V. D. Kemp, t. a. p. I blz. 121—123 en 133—143.

55

Intusschen is deze bepaling nimmer toegepast en heeft de Raad
van State steeds het „opperste Rechtsgebied" gehad

In de Groote Vergadering werd bij Resolutie van 25 Maart 1651
bepaald, „dat de Commandeurs van de Guarnisoenen met den
Krygsraad in de Steden van Gelderland stem in State hebbende,
de Militaire Jurisdictie niet vorder zullen mogen gebruyken noch
extenderen, als over die nalatigheid ende overtredinge in Tochten
ende Wagten, overgaan aan den Vyand, desertie van Compagnien
ofte verloop van d\' eene compagnie onder de andere zonder Pas-
poort, mitsgaders over excessen ende delicten, die de Officieren
ende Soldaten onderling of d\' eene tegens den andere zullen komen
te begaan ende vorder niet: invoegen dat over alle andere zaken,
zy zyn dan criminele ofte civile, die Militaire Personen apprehensibel,
convenibel, justiciabel ende executabel zullen zyn by den Civilen
ofte Politicquen Rechter" Hiermee was nu eene scherpe onder-
scheiding tusschen militaire en commune dehcten gemaakt en de
militaire jurisdictie in de stemhebbende steden beperkt. Om een
einde aan de geschillen tusschen den militairen en den civielen
rechter te maken, stelde Willem III in 1675 eene provisioneele
regeling voor, welke evenwel alleen door Utrecht schijnt aange-
nomen te zijn De strijd liep voor een groot deel over den
Hoogen Krijgsraad. In zijn oorsprong was dit college niets anders
dan een krijgsraad te velde, welke door Maurits werd geraadpleegd
over de vonnissen der garnizoenskrijgsraden aan zijne approbatie
onderworpen en daarom ook wel „de krijgsraad nevens Zijne
Excellentie" genoemd werd. Onder Maurits en Willem III trok
hij een groot deel der militaire jurisdictie tot zich en matigde
zich den naam van Hoogen Krijgsraad der Vereenigde Nederlanden

Rendobp, t. a. p. blz. 40—41, 45 noot aldaar en Slingelandt, Memorie
over de Militie bij V. u. Kemp, t. a. p. III blz. 210 vlg.

\'■\') Gelderland heeft de Resolutie voorgesteld, welke ook in andere gewesten
van kracht was.

V. d. Kemp, t. a. p. II blz. 40—41,

Zie deze regeling bij V. d. Kemp, t. a. p. II blz. 160 —163 en bij Rendorp,
t. a. p. bijlage D, blz. 18—19.

Slingelandt bij V. u. Kemp, t. a. p. III blz. 215. Rendorp, t. a. p.
blz. 47. Zie de vonnissen verder in het Recueil van de notabelste besoignes
ende resolutiën van den Griffier Anthonie van Dalen in 1666 uitgegeven
en herdrukt in 1675 en 1724.

56

aan. In stadhouderlooze tijden verdween dit college, dat in 1672
w^eer in \'t leven geroepen, in October 1700 van Koning Willem
eene summiere instructie ontving, waarin de procedure bepaald was.

Na den dood van Willem III beriep men zich opnieuw op de
Resolutie van 1651, doch de militaire rechters hielden niet alleen
met alle kracht hun eens verkregen positie vast, maar wisten lang-
zamerhand zelfs de meening ingang te doen vinden, dat hunne
iurisdictie, evenals die van den gewonen rechter, universeel en niet
exceptioneel was. Zoo zegt Mr. Waelwijk auditeur-militair te
Breda in zyn brief van 15 Februari 1749 aan Mr. J. Wybo, Ad-
vocaat-Fiskaal van de Generahteit, dat de militie hier te lande „als
een byzonder huyshouden, niet alleen met relatie tot de Justitie,
maar in \'t algemeen ende in alles op zig zelfs bestaande, moet
worden aangezien even zoowel als het borgelyke Huyshouden"
In gelijken zin Avordt in de Memorie aan de Staten-Generaal van
14 Mei 1772 door Willem V betoogd

De strijd aangaande de militaire jurisdictie werd heviger en toen
het stadhouderlijk gezag daalde, ten nadeele van de voorstanders
eener universeele mihtaire rechtspleging beslist. De Staten van
Holland bepaalden bij hunne publicatien van 30 April en 30 Mei
1713 dat de Hooge Krijgsraad geen jurisdictie meer in dat gewest
bezat, terwijl de Staten-Generaal by Resolutie van 24 December
1783 dat college afschaftenTegelijkertijd werd de bevoegdheid
van den militairen rechter aanmerkelijk beperkt.

Terwijl men nu twistte, hoever de bevoegdheid van den militairen
rechter zich uitstrekte, heeft in facto de militaire rechter eene
universeele bevoegdheid gehad en ook in civiele zaken recht gedaan.
Rendorpzegt: „Wat aangaat de Administratie der Civile Justitie,
alhoewel nergens duidelyk gezegd wordt, dat de militaire Jurisdictie
zig mede over dezelve uitstrekke, zoo is \'t evenwel buiten twyfel,

V. d. Kemp, t. a. p. IV blz. 247—273. .. «zoo is de Jurisdictie van de
Militairen zoowel als van Borgerlyke Regters in haar aart een eigen en Univer-
seel rechtsgebied» zegt Waelwijk, t. a. p.
V. d. Kemp, t. a. p. VII blz. 47 vlg.

Gr. Pl. Boek IX blz. 761—762. V. d. Kemp, t. a. p. VIII blz. 445
en 470/1.

V. d. Kemp, t. a. p. VIII blz. 501—516. Nalezing, I. 1. blz. 333.
t. a. p. blz. 86. Op blz. 91 zegt hij \'t zelfde nog eens met andere woorden.

57

dat het van \'t begin der Repubhek reeds gebruikelyk is geweest, de
Militairen over dvile zaken voor den militairen Rechter aan te
spreken". En de zoo juist genoemde Memorie van Willem V begint
met te zeggen, dat niets meer waar is dan deze stelling: „De Mili-
tairen kunnen, zoo in Civiele als in Crimineele zaaken, van wat
natuur dezelve ook zouden mogen zyn, voor geenen anderen, dan
den Militairen Regter, worden teregtgesteld" In tal van civiele
zaken heeft de militaire rechter dan ook uitspraak gedaan

Waar het leger als eene nova universitas werd aangemerkt, was
dit ook consequent. Dezelfde redenen golden voor de civiele als
voor de crimineele jurisdictie. „De onderscheidene Jurisdictiën in
alle de Provintiën zyn reeds van oude tyden zodanig verdeeld
geweest, dat \'er schier geene Stad was, of zy hadt hare Crimineele
Jurisdictie: Ja veele Dorpen zyn daarmede beschonken, terwyl
andere behooren onder kleine Balluagien: dus is \'t niet mogelyk.
geweest de heden, die onder deze menigvuldige Jurisdictiën be-
hoorden, en zich in den militairen dienst begaven, hunnen dagelyk-
schen Rechter onderhorig te laten, terwyl zy ver van dezelven, in
\'t Leger, in haar Guarnisoenen, of onder haar Vaendel trekkende
waren. Zelfs was \'t niet wel mogelyk hun te stellen onder den
Rechter der Guarnisoenplaatzen, dewyl hun verblyf daar onzeker,
en aan dagelyksche verandering onderhevig is. Men voege daarby^
dat zekerlyk veele vreemden zig altyd, gelyk als nog, onder \'t
Krygsvolk bevonden hebben, die nergens binnen de Provintiën
gehuist of gehoofd zynde, ja dagelyks van verblyf moetende ver-
anderen, onder geen Rechtsgebied eigenlyk zouden behooren." Aldus
geeft Rendorp naar mijne meening zeer juist, aan, waarom er eene
afzonderlijke rechtspraak voor militairen was. Willem V zegt in
zijne Memorie, dat ,het renvoy van een Militair, die een Delictum
militare begaan heeft, by eene expresse Wet, te statueeren onnoodig
schynt te zyn; dewyl de Burgerlyke Regter, geen genoegzaame
kennisse kunnende hebben van Militaire delicten^ dat renvoy van
zelfs zoude moeten doen," doch wanneer rechtskennis vereischt
wordt, dan is de hierboven aangehaalde stelling van Willem V niet

\') V. D. Kemp, t. a. p. VII, blz. 42.

-) Zie daarvan eene opsomming bij V. d. Kemp, blz. 63—80 en bij Restdorp,
t. a. p. blz. 17 vlg. enkele gevallen.

») t. a. p. blz. 61—62. Zie ook blz. 70—71.

58

juist, dat ook in civiele zaken de militaire rechter genomen wor-
den moest. Maar hovendien rechtskennis en feitenkennis worden
hier verward; ook in strafzaken moet de rechter rechtskennis be-
zitten en kan hij zich omtrent de feiten doen voorlichten. Doch
hierover in de volgende afdeeling meer.

6. Onze tijd.

De huurlegers hebben in de 19<le eeuw plaats gemaakt voor
militielegers. Hoewel reeds vroeger hier en daar burgers door loting
wei\'den aangewezen om als soldaat te dienen, heeft Napoleon de
conscriptie algemeen toegepast en zijn op dit voorbeeld langzamer-
hand in alle landen van Europa, behalve in Engeland, militielegers
gevormd. In vele staten is de algemeene dienstplicht ingevoerd
en behoort een groot deel der mannelijke bevolking tot het leger.
Terwijl de verplichting in buitengewone tijden vaak eene lange
reeks van jaren duurt — in de meeste landen van 20 tot 30 jaren
en langer—, is het verblijf onder de wapenen in gewone tijden in
sommige staten nog van langen duur, In Duitschland is dit 2 ä 3
jaren, in Frankrijk 2 jaren, in Rusland zelfs 5 jaren In andere
staten bestaat met het oog op de omstandigheid, dat de geld-
middelen niet toelaten algemeenen dienstphcht in te voeren, per-
soonlijke dienstplicht voor een gewoonlijk door loting aangewezen
deel der jonge mannen. Wanneer men voor den militairen dienst is
aangewezen, is het eindelijk in een enkel land nog geoorloofd zich
te doen vervangen door iemand, die dit vrijwillig en in den regel
tegen betaling van een zekere som wil doen.

Overal, waar nu een dezer militiestelsels bestaat, is de bevolking
geïnteresseerd in alles, wat het leger betreft, wijl hare zonen op
hun beurt daarvan deel uitmaken. Anders gezegd, daar bestaan
nationale legers. Natuurlijk verschilt de legervorming in details,
doch dit is voor ons zonder beteekenis. Van meer gewicht is het,
dat de thans nog geldende militaire wetgeving tot stand gekomen
is, in enkele landen althans, toen nog een ander systeem van
legervorming bestond. Zoo gold in Frankrijk nog het stelsel van plaats-
vervanging van rijkswege tegen betaling van eene zekere som,

59

toen de Gode de justice militaire van 9 Juni 1857 totstandkwam.
In Noorwegen en Denemarken geldt nog de militaire wetgeving van
9 Maart 1683. In ons land had men in 1814, toen de Militaire
Wetboeken uitgevaardig zijn, een ander stelsel van legervorming dan
nu. Het vrijwilligerssysteem der achttiende eeuw werd opnieuw in
toepassing gebracht: de werving werd in Engeland, Duitschland en ons
land opengesteld. De eerste regeling der organieke sterkte en samen-
stelling der korpsen geschiedde bij Souverein Besluit van 9 Januari
1814^), terwijl de landmilitie als een tweede ban geregeld werd bij
twee Souvereine Besluiten van 21 Januari 1814 Onder de korpsen
behoorden twee bataillons Luykerwalen, die 23 September 1814 in
Belgischen dienst overgingen en 1 bataillon Nassauwers, terwijl 4
bataillons der staande armee uit vreemdelingen waren samengesteld.
De Grondwet droeg als een der eerste zorgen aan den Souvereinen
Vorst op, eene toereikende zee- en landmacht, aangeworven uit
vrijwilligers hetzy inboorlingen of vreemden, te onderhouden De
Souvereine Vorst kweet zich van deze opdracht o. a. door eenige
Zwitsersche regimenten in dienst te nemen. Daartoe waren in 1814
met de kantons Bern, Zürich en Grauwbunderland en in 1815 met
de zoogenaamde Roomsche kantons capitulatiën gesloten, om elk
een regiment infanterie ter sterkte van 2005 hoofden te leveren en
uit Zwitsers van geboorte voltallig te houden. Zij zijn tot 1829
in Nederlandsche dienst gebleven Pas ontslagen van de Fransche
overheersching wenschte men liefst aan elke conscriptie te ontkomen
en weer het oude stelsel van werving en capitulatie toe te passen.
Vooi zoover dit niet ging, zou het staande leger versterkt worden
door eene nationale militie. Dat het vrijwilligerssysteem onvoldoende
bleek en langzamerhand verlaten en door het militiestelsel ver-
vangen werd, laat ik rusten. Het aantal vrijwilligers is tegenwoordig
van geen beteekenis. Maar toen onze Militaire Wetboeken zijn
samengesteld, was dat anders en stelde men zich de legervorming
anders voor.

n Recueil Militair 1814, blz. 74.

Bij Hakdeneebg, t. a. p. II, blz. 5. Zij zijn noch in het Staatsblad, noch
in Recueil Militair opgenomen.

Artt. 122 en 123 Grondwet 1814. Zie uitvoerig over het tegenwoordig
achtste Hoofdstuk, Buys, De Grondwet, II blz. 623 vlg.
Hardenbebg, t. a. p. H, blz. 28 en 172,

60

Over de rechtspleging behoef ik weinig te zeggen. In de meeste
landen is zij in de eeuw eenvormig, voor het geheele land

geldende, gecodificieerd. De rechterlijke organisatie en de wijze
van procedeeren zijn bij de wet vastgesteld en in vergelijking met
de vorige periode zeer vereenvoudigd. In alle eenheidsstaten is dit
het geval. Maar ook in het Duitsche Rijk, waar sedert 1 October
1879 das Gerichtsverfassungsgesetz van 27 Januari 1877 en de
Strafprozessordnung van 1 Februari 1877 in werking getreden zijn.
Reeds vroeger op 1 Januari 1872 was het Strafgesetzbuch für das
Deutsche Reich in w^erking getreden. Ten onzent had de omwen-
teling van 1795 eenheid in onze staatsinstellingen gebracht, eene
eenheid, welke ook ééne rechtspleging voor het geheele land vorderde.
Het gelukte eerst in 1809 een Wetboek van rechterlijke instellingen
en rechtspleging in het koninkrijk Holland samen te stellen, dat
echter wegens tal van moeielijkheden niet is ingevoerd. De inlijving
bracht ons den Code d\'instruction criminelle van 1808, sedert 1810
in Frankrijk geldende. In 1813 bleef dit wetboek hier van kracht
en werd in 1838 door het Wetboek van Strafvordering vervangen.
Bij Souverein Besluit van 11 December 1813 (Stbk n®. 10) was het
evenwel reeds belangrijk gewijzigd Over \'t geheel bleef het proces-
recht onveranderd bestaan en werd „den rechtbanken gelast, bij
voorraad en totdat daaromtrent nader zou zijn voorzien, voort te
gaan met regt te spreken overeenkomstig de nog bestaande Fransche
wetten, en met inachtneming der vormen daarby voorgeschreven"
Dat dit van invloed is geweest op de totstandkoming der Militaire
Wetboeken, zal straks blijken.

Ik kom nu tot de militaire wetgeving, maar zal mij, ook met het
oog op de volgende afdeeling, tot die van Frankrijk, Duitschland
en ons land beperken.

De militaire jurisdictie in Frankrijk is geregeld in den Code de
justice militaire van 9 Juni 1857 en sedert eenige malen bij de
w^et gewijzigd. „Le Code de justice militaire de 1857" — aldus

\') De Pinto, Handleiding tot het Wetboek van Strafvordering, 2e dr, I,
blz. 4. De jury en de speciale gerechtshoven werden afgeschaft, de openbare
behandeling van strafzaken gedeeltelijk afgeschaft en nieuwe voorschriften om-
trent de voorzieningen in cassatie gegeven.

De Pinto, Handleiding tot het Burgerlijk Wetboek, 6e dr. I, blz. 19.

61

Taillefer — „n\'est en somme que la codification de la loi du
13 brumaire an V, des textes, qui l\'ont successivement modifiée,
des décisions interprétatives du Conseil d\'Etat, et enfin de la juris-
prudence." In een noot somt hij de voornaamste wetten op, welke
de militaire rechter vóór 1857 moest raadplegen en combineeren
en komt tot 78, waaronder den Code Pénal en den Code d\'instruc-
tion criminelle. Joffrès brengt dit getal tot 201

Het zou mij te ver voeren om de militaire wetgeving tijdens de
Revolutie te bespreken. Ik wil alleen meedeelen, dat de eerste
twee militaire wetten de bevoegdheid van den militairen rechter
beperkten tot de „délits commis en contravention à la loi militaire
par laquelle ils sont définis" en dat de wet van 1791 bepaalde,
dat de beschuldigde zich moest vergrepen hebben aan „le devoir,
la discipline ou la subordination," De organisatie van den rechter
wisselde telkens af, terwijl een enkele maal de militaire rechtbank
uit twee burgers, waarvan een, de voorzitter, magistraat was, en
uit een militair van denzelfden rang als de beschuldigde bestond.
De wet van 13 brumaire an V (3 November 1796) stelde permanente
krijgsraden in bestaande uit 7 leden : 5 officieren en 2 onderofficieren
en bevoegd in zake „délits militaires" (artt. 1 en 2), welke
woorden, zonderling genoeg, tot 1857 zijn gelezen en uitgelegd,
alsof er stond „délits des militaires" Deze wet bleef het fun-
damentum juris mihtaris tot 1857. Aan Napoleon ontging natuurlijk
de verwarde toestand der militaire wetgeving niet, maar van een
wetboek is niets gekomen. In de zitting van de commissie van
wetgeving van 21 Februari 1809 onder voorzitterschap van den
Keizer, werd op voorstel van Napoleon besloten, om alle delicten
ter kennisneming aan den gewonen rechter over te laten, die,
wanneer hij meende, dat de zaak bij den militairen rechter behoorde,
den beschuldigde aan zyn korps overgaf En in de Acte additionnel

I) T. a. p. blz. 115.

Meegedeeld bij Eeigbb, Proeve van de samenstelling en de competentie
der regtbanken voor de landmagt enz., blz. 62 noot 146.

Van 29 Oct. 1790 en 19 Oct. 1791. Zie Chefier. Guide des tribunaux
militaires, blz. 6 vlg.

Zie Tailleper, t. a. p. blz. 85—86 hierover.

Locré Législation de Ia France XXIX, blz. 134. Bij deze gelegenheid
sprak Napoleon de merkwaardige woorden: «La justice est une en France; on

62

à la constitution de 22 avril 1815 bepaalde hij (artt. 54 en 55):
„Les déhts militaires sont seuls du ressort de tribunaux militaires.
Tous les autres délits, même commis par les militaires, sont de
la compétence des tribunaux ordinaires"

Na den val van het keizerrijk zijn vele pogingen aangewend om
den chaos van wetten door één wetboek te vervangen, maar eerst
in 1857 is dit gelukt. In 1855 droeg Napoleon III de samen-
stelling van een ontwerp op aan den raadsheer Fougher, die ook
in 1829 hd van de commissie was geweest, wier ontwerp tengevolge
van de Julirevolutie niet verder in behandeling kwam. Naar den
vorm kwam het ontwerp 1855 met dat van 1829 overeen. Het
eerste gedeelte omvat de organisatie van den militairen rechter en
berust op de wetten van brumaire an V en fructidor an VI, het
beginsel vooropstellende, dat de mindere nooit rechter van zijn
meerdere kan zijn. Het tweede gedeelte handelt over de bevoegd-
heid en handhaaft het beginsel van de competentie ratione personae,
dat door de jurisprudentie aangenomen was. Mihtairen staan dus
voor alle strafbare feiten voor den militairen rechter terecht. Het
derde gedeelte regelt de procedure en stelt eene snelle berechting
op den voorgrond, terwijl het vierde gedeelte het materieele straf-
recht omvat. Het ontwerp doorliep in 1856 en 1857 den parle-
mentairen weg en werd met geringe wijzigingen de Code de justice
militaire.

Welke redenen voerde men nu aan voor het bestaan van eene
afzonderlijke rechtspleging voor militairen? In 1790 werd in de
wet bepaald, dat de militairen zouden terechtstaan voor een „tribu-
nal civil ou militaire, suivant la nature du délit", terwijl onder de
delicten van militairen aard alleen die betrekkelijk de subordinatie
werden begrepen. Tot aan de wet van 13 brumaire an V bleef dit zoo,
alleen waren de militaire rechtbanken nog bovendien geheel of ten
deele met burgers bezet. Bij deze wet van brumaire an V werden
permanente conseils de guerre „jusqu\' à la paix" ingesteld, bevoegd ter
zake van alle „délits militaires". Na den vrede van Luneville verlengde

est citoyen Français avant d\'être soldat: si, dans l\'interieur, un soldat en assassine
un autre, il a sans doute commis nn crime militaire, mais il a aussi commis un
crime civile. Il faut donc que tous les délits soient soumis d\'abord à la juris-
diction commune toutes les fois qu\'elle est présente.«

•) Taillefejr, t. a. p. blz. 105.

63

een Arrêté des consuls van 12 Juli 1801 het hestaan dier krijgs-
raden „jusqu\' à ce qu\'il en faut autrement ordonné", wat artikel
68 van de Charte van 1814 eveneens deed. Dat gezaghebbende
Fransche rechtsgeleerden de onwettigheid van dit bestaan hebben
beweerd, is natuurlijk, evenals, dat men meende, dat de jurispru-
dentie artikel 1 der wet van 13 brumaire an V ten onrechte las
en interpreteerde alsof er stond „tous les délits des militaires"
In de zitting van den Conseil d\' État van 21 Februari 1809 onder
voorzitterschap van Napoleon zeide de graaf Regnaud, dat men heeft
ingesteld „la juridiction militaire paree qu\' il est impossible aux
juges civils de bien apprécier les délits militaires" Napoleon
dacht er anders over en wilde den gewonen rechter laten beslissen,
of het een militair delict was of niet, uitgezonderd de delicten te
velde gepleegd. De maarschalk Marmont voert eene andere reden
aan. Hij zegt, dat „1\'officier seul est apte à faire partie des conseils
de guerre parce que la justice étant le complément de la disci-
pline, son exécution doit être confiée à ceux qui sont chargés du
maintien de cette discipline, qui chaque jour en sentent les besoins,
en remplissent les devoirs, y sont les premiers intéressés" Ik
moet hier volstaan met de mededeeling van deze redenen, daar ik
in de volgende afdeelingen terugkom op de vraag, in hoeverre de
strafwet het complement van de krijgstucht is en eveneens, of het
juist is, dat de meest belanghebbenden wel de beste rechters zijn.
In zijn wetsvoorstel tot afschaffing der krygsraden in tijd van vrede,
dat met meerdere dergelijke voorstellen bij de Fransche Kamer is

ingediend, zegt Antide Boyer zeer juist „.....il est suprêmement

inique que des hommes puissent constituer des tribunaux où les
magistrats sont juges et parti." Evenmin zal men de reden, door
de Broglie in zijn Rapport sur le projet de 1829 opgegeven,

Zie in gelijken zin Taillefer, t. a. p.; Laloë, t. a. p. blz. 140 en
Dulme, Etude sur l\'organisation et la comi^étence de la justice militaire Ac. Pr.
Toulouse 1895 blz. 31.

-) Locré, t. a. p. XXIX blz. 136.

De l\'esprit des institutions militaires.
\') Proposition de loi ayant pour objet la suppression do conseils de guerre en
temps de paix. Exposé des motifs. Chambre des députés, n". 317. Annexe au
procès-verbal de la séance du 14 octobre 1902.

Séance du 4 mai. Moniteur du 11 mai p. 720.

om-
klemmend vinden. Hij zegt: „l\'existance des Tribunaux militaires
est légitime, car elle est nécessaire", maar terecbt scbrijft Laloë :
„Le mot est beureux peut-être, mais ce n\'est c|u\'un mot qui ne peut
satisfaire la raison et lui prouver la légitimité de la juridiction
militaire". Kan men dan met Francisque Sargey zeggen, dat het
leger heeft „sa morale particuHére, sur certains points plus étroite,
sur d\'autres plus large que la grande morale et qui même parfois,
lui serait absolument contraire?" Naar mijne meening niet; de
strafwet en de moraal moeten in en buiten het leger dezelfde zijn,
alleen kunnen in het leger enkele feiten worden gepleegd, welke
elders niet of minder strafbaar zijn

De wetgever van 1857 was van meening, dat het militair-zijn
alles moest beheerschen en dientengevolge ook wat de commune
delicten betreft, de voorkeur moest gegeven Avorden aan den mili-
tairen rechter, „comme étant dans tous les cas le juge naturel de
l\'armée; parce que, même en violant la loi commune, le mihtaire
ne perd pas cette qualité, et parce que, mettre l\'armée sous la
main de la justice civile, quand ne l\'exige pas une nécessité im-
périeuse, c\'est confondre ce qui doit être rigoureusement séparé;
c\'est ouvrir une source de conflits regrettables ; c\'est ôter à la peine
qui frappe le soldat ce qui la rend exemplaire et saississante, la
rapidité" Daarentegen zegt de Fransche Regeering dienaangaande
in haar Exposé des motifs, behoorende bij het wetsontwerp tot
wijziging van den Code de justice militaire van 14 November 1899,
ongeveer het tegendeel Na vooropg\'esteld te hebben, dat men

t. a. p. blz. 125.

Annales politiques et littéraires 15 Sept. 1889 blz. 162, bij Laloë, t. a. p.
blz. 126 ook aangehaald.

Zie ook de meergenoemde zitting van deij Conseil d\' Etat onder Napoleon
in 1809 bij Locris, t. a. p. XXIX blz. 134—141 hierover.

Langlois, Rapport au corps législatif 1857, ook aangehaald door ïaillefek,
t. a. p. blz. 157, die hieraan toevoegt: «Aujourd\'hui, où, sauf pour les officiers,
r état militaire ne constitue plus une carrière, où tous les jeunes citoyens sont
appelés à servir dans 1\' armée, mais pour un temps de plus en plus court, et
sont rendus ensuite à la vie civile, qu\' ils viennent à peine de quitter, peut on
dire comme en 1857 que la qualité de militaire efface celle de citoyen au lieu de
s\'y superposer simplement? La doctrine du Code en un mot est-elle rationelle
et conforme à 1\' état actuel du pays? Il est permis d\'en douter.»

Dit «Exposé des motifs» is als Annexe II meegedeeld in het Rapport du

65

niet den regel, maar de uitzondering moet bevestigen, zegt zij der-
halve niet te moeten onderzoeken, „si, dans son organisation, son
fonctionnement, ses méthodes, la juridiction militaire est en soi
préférable à la juridiction civile, mais si des motifs d\'ordre supérieur
obligent de soustraire à celle-ci, quelle que soit d\'ailleurs sa valeur
relative, les personnes appartenant à l\'armée." Vervolgens deelt
zij de redenen mee, welke de wetgever van 1857 aanvoerde en
hier juist zijn aangehaald, waarna zij voortgaat met: „Le Gouver-
nement ne pense pas que ces arguments aient une valeur décisive.
„. . . . Même en violant la loi commune, le rnihtaire ne perd pas
cette qualité. ..." On peut dire, à plus juste titre, qu\'en revêtant
l\'uniforme, on ne cesse pas d\'être citoyen et, comme tel, soumis

à la loi commune. „.....mettre l\'armée sous la main de la

justice civile, c\'est confondre ce qui doit être rigoureusement

séparé....." Simple pétition de principes; car la question est

précisément de savoir s\'il ne convient pas de séparer deux ordres
de faits qui apparaissent comme nettement distincts ; la violation des
devoirs qui s\'imposent à tous, et la violation des devoirs inhérents
à la profession militaire et dont l\'ensemble constitue la discipline
des armées. „.....C\'est ouvrir une source de conflits regretta-
bles. ..." Qui ne voit, au contraire, que les chances de conflits sont
bien plus nombreuses dans un système qui, pour déterminer la
compétence, ne s\'attache pas seulement à la nature de l\'acte, à
la quahté de celui qui l\'a commis, mais à des circonstances for-
tuites, qui, au hasard des découvertes de l\'instruction, risquent de
faire passer et repasser d\'une juridiction à l\'autre la connaissance
de l\'affaire? Quant à la rapidité de l\'éxécution, elle n\' offre
un intérêt réel qu\'en temps de guerre ou lorsque la discipline est
en cause. Le Gouvernement se prononce pour le retour pur et
simple à l\'application de la loi commune, c\'est à dire au système
qui avait les préférences de Napoléon fei" et qui répond le mieux à
nos traditions nationales". En aldus wordt voorgesteld de commune
misdrijven, voor zoover zij niet in de uitoefening van den dienst
zijn gepleegd, aan den gewonen rechter over te laten O- „Des crimes

contentieux et de la justice militaire au sujet de 1\' étude d\'un nouveau Code
de justice militaire" behoorende bij den ontwcrp-code (Chambre des dépntés. 1902
n". 342 blz. 154 vlg.)

Artt. 2 en 3 van het ontwerp.

2

66

et délits commis dans l\'exécution du service, et des voies de fait
entre militaires de l\'armée active" blijven aan den militairen rechter,\'
en wel, omdat zij betreffen „au plus haut degré la discipline dont
les chefs et les tribunaux militaires sont constitués les gardiens"

Sedert 1 October 1900 geldt in het Duitsche Rijk de Mihtär-
strafgerichtsordnung vom 1 Dezember 1898, Avaarin de organisatie
en de bevoegdheid van den militairen rechter, alsmede de procedure
geregeld zijn, terwijl reeds sinds 1 October 1872 in alle Duitsche
staten het Militärstrafgesetzbuch vom 20 Juni 1872 van kracht
was. Er bestaat derhalve een „einheitliches Militär Strafrecht und
Strafverfahren" evenals sedert 1879 de eenvormige burgerlijke
strafwetgeving. Te voren gold in Pruisen en in alle staten, wier
contingent Pruisen beheert, de Pruisische Militärstrafgerichtsord-
nung van 3 April 1845; in Saksen eene daarvan slechts in onder-
deelen afwijkende Militärstrafgerichtsordung van 4 November 1867;
in Wurtemberg die van 20 Juh 1818, aangevuld door de „Allge-
meine Kriegsdienstordnung" van 7 Februari 1858 ende „Allerhöchste
Ordre van 11 Juni 1877; en in Beieren de Militärstrafgerichtsord-
nung van 29 April 1869, aangevuld door enkele latere wetten.
Het Beiersche wetboek berustte op geheel andere beginselen dan
het Pruisische en de daarmee overeenkomende wetboeken. Het
Pruisische wetboek kende het geheime, schriftelijke proces De
rechter had eene universeele bevoegdheid tegenover alle mihtairen,
uitgezonderd in zake overtredingen van „Finanz- und Polizeigesetze
und Jagd- und Fischerei Verordnungen". Men onderscheidde „ver-
waltende Gerichte, Untersuchungsgerichte und erkennende Gerichte
(Spruchgerichte). De eersten waren permanent en bestonden uit den
bevelhebber als „Gerichtsherr" en een of meer auditeuren, die
rechtsgeleerden moesten zijn. Voor elke zaak werd een Unter-
suchungsgericht samengesteld uit den auditeur en een of meer
officieren als bijzitters. Het Spruchgericht werd na afloop van het
onderzoek door den Gerichtsherr samengeroepen. Het rechters-

Exposé, t. a. p. blz. 156.
-) Het volgende is ontleend aan de Begründung des Entwurfs. Materialien
zur Militärstrafgerichtsordnung. Carl Heymans\' Verlag Berlin. 1899 blz. 42 vlg.

67

personeel bestond uit 5 klassen. De voorzitter, altijd een officier,
vormde de eerste klasse, officieren de overige klassen, als de beschul-
digde officier was en de tweede en derde klasse, wanneer hij een
mindere militair was, terwijl dan de vierde klasse uit Sergeanten en
de vijfde uit Unteroffizieren bestond, als hij onderofficier was of respec-
tievelijk uit Unteroffizieren en soldaten, als hij soldaat was. Het
aantal rechters wisselde van 9 tot 13 personen, naar gelang van
het misdrijf en van den rang van den beschuldigde. Elke klasse
beraadslaagde over het schuldig en bracht in haar geheel eene stem
uit, te beginnen met de vijfde klasse. De auditeur als referent las,
na beëediging der rechters, de stukken voor; daarna werd den be-
schuldigde gevraagd, of hij nog wat te zeggen heeft en na protocol-
leering werd hij verwijderd. Vervolgens zette de referent de feiten en
de rechtsvraag uiteen — bij zware vergrijpen schriftelijk — en werd
het vonnis geveld. Alleen bij gemeene misdrijven, met eene vrij-
heidsstraf van 3 jaar of langer bedreigd, kon een rechtsgeleerde
verdediger den beschuldigde bijstaan. Was de doodstraf bedreigd,
dan was deze verdediging verplichtend. Bij militaire misdrijven, met
meer dan tien jaren vrijheidstraf of den dood bedreigd, kon een
militair als verdediger optreden. In oorlogstijd bestond geen ver-
dediging door derden. Er bestond „höhere und niedere Gerichts-
barkeit" en wel deze laatste bij de regimenten en zelfstandige
bataljons, oordeelende over alle strafbare handelingen van onder-
officieren en soldaten, welke met hoogstens zes weken vrijheidsstraf
bedreigd zijn^). Gerichte der höheren Gerichtsbarkeit oordeelden in
alle andere gevallen en altijd over officieren. Etet General Audi-
toriat was opperste militairgerechtshof en bestond uit den General
Auditeur als voorzitter en een aantal rechtsgeleerden als léden.

Ik laat de regeling, zooals zij in Wurtemberg bestond, rusten,
daar zij in hoofdtrekken met die van Pruisen overeenkwam en zal
in \'t kort het Beiersche stelsel aangeven. Het Beiersche proces
was mondeling en openbaar, terwijl vrije bewijsvoering was toe-
gelaten. De bevoegdheid van den militairen rechter was minder
universeel dan in Pruisen, terwijl zij ratione materiae ook beperkt
was, wanneer een gemeines Verbrechen met een militärisches

De auditeur wordt bij deze lagere rechtbanken (Standgerichte) vervangen
door een untersuchungsführenden Offizier.

68

Vergehen samenviel, en bovendien de vergrijpen voor de indienst-
treding gepleegd aan den gewonen rechter bleven. Er zijn Militär-
untergerichte, Militärbezirksgerichte, Militärstandgerichte en een
Militärobergericht, met territoriale afgrenzing der bevoegdheid. In
Pruisen waren de Kriegsgerichte bevoegd over militairen tot eene
divisie, een regiment of een garnizoen behoorende. De Militärunter-
gerichte waren bij de- korpsen samengesteld uit den korpscomman-
dant, als voorzitter; een officier en een auditeur, als byzitters; en
een griffier. Zij kwamen overeen met de Pruisische Standgerichte,
ook wat de bevoegdheid betrof, doch daar ontbrak het rechtsge-
leerd element. Militärbezirksgerichte bestonden alleen te München
en te Würzburg. De „Bezirkskommandant" was Vorstand, die ter
terechtzitting in den regel door een generaal of hoofdofficier als
Vorsitzende werd vervangen. Deze laatste had dan geen recht
van stemmen. Een auditeur was „Direktor" en leidde eigenlijk
het proces, terwijl een aantal officieren en auditeuren als rechters
fungeerden. De beslissingen omtrent het vooronderzoek, dat door
een auditeur en een griffier werd gehouden, werden, wanneer het
commune delicten betrof, door drie auditeuren en bij militaire
delicten door twee auditeuren en een officier genomen. Het Ge-
richt was voor het hoofdonderzoek samengesteld uit den Vorsitzende,
den Direktor, twee auditeuren en een secretaris, als het gemeine
Verbrechen und Vergehen betreft; uit dezelfden en twee officieren
bij militärischen Verbrechen; en uit den Direktor, een auditeur
en een officier bij militärischen Vergehen. Bij samenloop van een
militair en een commun delict richtte zich de samenstelling naar
het zwaarste misdrijf. De „Urtheilsfällung" geschiedde door dit
aldus samengestelde college; de schuldvraag daarentegen werd
beslist door gezworenen, actieve militairen of gepensionneerden
van denzelfden rang als de beschuldigde. Bij zware delicten w^aren
er twaalf, anders zes gezworenen. Het Militärobei\'gericht bestond
behalve uit den president — een luitenant-generaal — uit rechts-
geleerden en was hof van appel. Bovendien onderzocht het ge-
Avezen doodvonnissen. Het Militärstandgericht was een exceptio-
neel college bestaande uit een voorzitter en twaalf leden, dat in
buitengewone omstandigheden, onder militaire bedekking, in het
vrije veld zitting hield en binnen 24 uur beslissen moest, of de
beschuldigde terstond ter dood gebracht zou worden of niet.

69

Er bestond een bierarcbisch georganiseerd openbaar ministerie
met een Oberstaatsanwalt aan het hoofd. De beschuldigde mocht
zich in alle zaken door een verdediger laten bijstaan, die evenwel
eerst na de verwijzing recht op inzage der stukken en op verkeer
met den zich in hechtenis bevindende beschuldigde verkreeg. Bij
commune delicten mocht het alleen een rechtsgeleerde zijn, bij mili-
taire delicten ook een officier of militair beambte. Bij alle „Ver-
brechen" was de verdediging verplichtend, bij alie „Vergehen" voor
Militärgerichte had de beschuldigde recht op een verdediger.

„De Beiersche wet" — zegt de kapitein P. P. C. Gollette —
„wordt over het algemeen zeer geroemd en wel voornamelijk
wegens hare nauAve aansluiting aan de voorschriften betreffende
het geAvone strafproces. Van militaire zijde Avordt zij echter op
de hier volgende gronden vrij scherp gecritiseerd. In de eerste
plaats nemen aan de militaire rechtspraak te veel juristen deel
(42 auditeurs), hetgeen niet alleen de organisatie kostbaar maakt,
doch ook het gevolg heeft, dat zij — zooals Dr. jur. von Marck
het in zijn standaardAA^erk uitdrukt — „eine bürgerliche im mili-
tärischen GeAvande ist", en de rol, die de militaire bevelhebber ver-
vult, eigenlijk maar „decorativer Natur ist". Dat de discipline in
Beieren desalniettemin zeer goed is, moet mede Avorden toege-
schreven aan den geest, die het geheele Duitsche leger bezielt, een
invloed, Avaaraan zich de twee Beiersche legerkorpsen niet zouden
kunnen onttrekken" De andere gronden, door den Heer Gollette
genoemd, zijn traagheid in de rechtspraak en de aanwezigheid van
gezworenen. De laatste bezwaren worden algemeen erkend, maar
kunnen zonder het beginsel aan te tasten verholpen Avorden. Dat
de kosten hoog zouden zijn, maakt weinig indruk bij eene oorlogs-
begrooting als die van Beieren. Beslissend is ten slotte, dat men
van militaire zijde oordeelde, dat er te veel rechtsgeleerden aan
de rechtspraak deelnamen.

Om tAA^eeërlei redenen wenschte men eene nieuAve militaire wet-
geving. Eerstens was het voor een eenvormig leger nadeehg een

In de vergadering van de Vereeniging ter beoefening van de krijgsweten-
schap op 27 Januari 1899 (Verslag blz. 275).

Ik kom hierop later terug, doch meen nu reeds in herinnering te moeten
brengen, dat in 1870/71 in Beieren nog weinig sprake was van den geest van
het Duitsche leger en niettemin de discipline er even goed als in Pruisen was.

70

verschillende militaire rechtspleging te bezitten: een „einheithches
Verfahren" was zeer gewenscht. Dat dit op prijs gesteld werd,
bleek uit een ruim twintigjarige voorarbeid van eene „Reihe von
Immediatkommissionen" noodig om tot eenheid te geraken. In
de tweede plaats wenschte men de Militärstrafgerichtsordnung
„auf der Grundlage moderner Rechtsanschauungen" te doen rüsten,
hetgeen — oordeelde men naar de rede van den Rijkskanselier —
ook het geval zou zijn. Maar Dr. Stenglein — de vader van
de Beiersche Militärstrafgerichtsordnung —• waarschuwde terstond
voor deze officieele „Posaunentönen" en meende, dat het diep
moest betreurd worden, „wenn dieser Entwurf ohne eingreifende
Umarbeitung Gesetzeskraft erhalten würde, denn er bietet ebenso
wenig Rechtssicherheit als das bisherige Verfahren, aber unter einem
Schein, der eine Reform ins Unabsehbare verschieben würde. Besser
wäre es, das Alte, welches als unhaltbar allseitig erkannt ist, noch
eine Spanne Zeit zu halten als eine Scheinreform an dessen Stelle
zu setzen" Reeds in bare Begründung lief de Regeering zien,
waar de schoen wrong, toen zij zeide\'\'): „Eine den modernen
Rechtsanschauungen nicht mehr entsprechende Militärstrafgerichts-
ordnung ist vom üebel. Ein weit grösseres Uebel für die Armee
würde aber eine solche sein, die geeignet wäre, die militärische
Disziplin zu gefährden. Aus diesen Rücksichten hat der Entwurf
im Grossen und Ganzen die Bestimmungen der preussischen Militär-
strafgerichtsordnung beibehalten". Hetgeen de Pruisische Minister
A^an Oorlog later herhaalde, toen in den Rijksdag werd gezegd,
dat zoo weinig uit de Beiersche Militärstrafgerichtsordnung was overge-
nomen Van de „moderne Rechtsanschauungen" is dan ook weinig
te vinden en men doet geen onrecht met te zeggen dat het ont-
werp eene verbeterde Pruisische Militärstrafgerichtsordnung is. In
Beieren ging men derhalve met de nieuwe wet achteruit, waaraan het

Mededeeling van den Pruisischen Minister van Oorlog in den Rijksdag op
16 December 1897. Stenographische Berichte J. Guttentag, Berlin 1898, blz. Ih
Rede van den Rijkskanselier in den Rijksdag op 16 December 1897,
Stenographische Berichte blz. la.

Gegen den Militärstrafprozess-Entwurf. Deutsche Juristen Zeitung 1898
blz. 11—15.
■\') Materialien blz. 57a.

In zijne rede op 15 Maart 1898. Stenographische Berichte blz. 61a.

71

verzet der Beiersche afgevaardigden moet worden toegeschreven
En mijlenver bleef de Duitsche Regeering af van eene regeling,
reeds in 1869 door den Deutschen Juristentag gewenscht, toen met
algemeene stemmen op twee na de volgende resolutie werd aan-
genomen: „Der Deutsche Juristentag die Reformbedürftigkeit der
in den Deutschen Staaten in Geltung stehenden militärgerichtlichen
Verfahrensgesetze und das Bedürfniss einer Einigung derselben
anerkennend, spricht seine Ueberzeugung aus, dass eine zeitgemässe,
die Anforderungen der Wissenschaft und Rechtssicherheit erfüllende
Reform dieser Gesetze nur zu verwirklichen ist, wenn dem Mihtär-
strafverfahren die wesentlichen Formen des bürgerlichen Verfahrens
zugeführt werden und die Zuständigkeit der Militärgerichte sich im
Frieden auf Dienstvergehen der Militärpersonen beschränkt"

Waarom meende de Duitsche Regeering zieh tot eene zoo be-
perkte hervorming te moeten bepalen? Zij gaf te kennen, dat die
„Aufrechthaltung der Disziplin und die Wahrung der militärischen
Interessen" als „leitende Gesichtspunkte" moesten beschouwd wor-
den Als „militärische Interessen" gaf zij alleen aan, dat de
militairen, wanneer zij voor eigen rechtscolleges verschijnen, minder
tijd verliezen en dat de „Spruchgerichte womöglich in dienst-
freien Stunden und jedenfalls pünktlich zur festgesetzten Zeit ab-
gehalten werden müssen" en daardoor geen soldaat aan den
dienst onttrokken werd, wanneer hij in eene rechtszaak betrokken
was Welke „militärischen Interessen" verder bedoeld worden, valt
moeilijk te zeggen.

De militairen — zegt de Duitsche Regeering — zijn het hierover
eens, dat eene beperking der bevoegdheid van den militairen rechter
tot de militaire delicten onaannemelijk is. Deze eenstemmigheid
berust op de volgende beschouwing: „Die militärische Bisziplin
steht und fällt mit der unbedingten, jede fremde Einwirkung aus-

De afgevaardigde Beckh zeide in antwoord op de rede van den Kriegs-
minister, «wenn ich namens der grossen Mehrheit meiner Staatsangehörigen in
Bayern zu entscheiden und abzustimmen hätte, dann würde ich ganz entschieden
sagen: nein (Sten. Ber. blz. 65J). Zie ook de redevoeringen yan von Hertling
(Sten. Ber. blz. 20a) en Lerno (Sten. Ber. blz. 48).

Verhandlungen des Deutschen Juristen tags (1869).

■\'\') Begründung. Materialien, blz. 57b.

■*) Materialien, blz. 58a.

72

schliessenden Autorität der Kommandogewalt. In der Anerkennung
nur einer, in der Person des obersten Kriegsherrn gipfelnden und
in Allem auf diesen zurückzuführenden Autorität beruht das Ge-
heimniss des militärischen Gehorsams und der militärischen Disziplin.
Es wiederstreitet daher dem innersten Wesen des mihtärischen
Organismus, dass neben der Kommandogewalt von Aussen her eine
andere, seJbdändig für sich bestehende Geivalt im Gefüge des Heeres
oder der Marine sich geltend mache. Jede solche sich einschiebende
Nebengewalt würde den jetzt festgeschlossenen Gliederbau lockern,
die Autorität der Kommandogew-alt schwächen, die Disziplin ge-
fährden. Der aktive Soldat muss in dem Gefühle, dass er mit
seiner ganzen Person dem Heere angehört, irre werden, wenn er
in Angelegenheiten, die die militärische Disziplin betreffen, und
dahin gehört das gesammte Strafgebiet, noch eine andere Gerichts-
barkeit als die militärische anzuerkennen hätte" Bij deze alleen
reeds beslissende beweegreden voegden zich nog andere. Zoo de
rnoeielijkheid van eene juiste scheiding tusschen mihtaire en com-
mune delicten, wanneer men dezen aan verschillende rechters wil
opdragen, en eveneens de in dienst gevorderde snelle berechting.
Ik verwys voor de waardeering dezer motieven naar het aange-
haalde uit het Exposé des motifs van de Fransche Regeering

De Duitsche Regeering ondernam een goed werk, toen zij eene
eenvormige Militärstrafgerichtsordnung voor het geheele Rijk voor-
stelde, doch de wijze, waarop het tot stand gebracht is, verdient
geen goedkeuring Zij had meer moeten bedenken, wat de afge-
vaardigde Begkh haar ook voorhield: „Nicht die Disziplin ist das
erste Erforderniss bei der Militärstrafgesetzgebung, sondern die
Rechtsprechung"

Terwijl in ons land de Fransche wetboeken na 1813 geldend
bleven en alzoo eene eenvormige wetgeving verkregen werd, w^as
men aangaande de militaire wetgeving zoo gelukkig niet. Wij hebben

0 Materialien blz. 57—58.
Blz. 65 Mervoor.

Aldus ook de Oostenrijksche militaire jurist dr. E. F. Weisl in zijn
kritische Studie «Der neue Gesctsentwurf betreffend die Eeforrn der französischen
Militärstrafprocessordnung (1902) blz. 2 en 7.
"\'j Stenographische Berichte, blz. 416.

73

gezien, dat, hoewel Napoleon zich veel gelegen liet aan de totstand-
koming van een militair wetboek, in Frankrijk tot 1857 een doolhof
van wetten en verordeningen op dit stuk bleef bestaan. Tijdens
de inlijving gold dit mengelmoes hier ook, maar wat natuurlijk en
wijs was voor het gewone recht, zou voor het militair recht onge-
rijmd zijn geweest. Men kon de Fransche militaire Avetgeving,
Avelke voor een deel provisioneel Avas en betAvist Averd, niet behouden,
tot tijd en Avijle een nationaal wetboek haar had vervangen. Te
meer niet, omdat hier een paar eeuwen lang eene militaire Avetgeving
had bestaan, zeer verschillende met de Fransche, terAvijl aanvankelijk
de samenstelling A^an onze krijgsmacht in 1814 op denzelfden voet als
vóór 1795 werd geregeld. Dat dit stelsel niet meer voldeed, Avist men
in 1814 nog niet. Er AA^as derhalve behoefte aan een militair wetboek.
„En in dit geval" — zegt de heer Moorrees in een advies op
28 December 1813 aan Van Maanen, den Eersten President van het
Hoog Gerechtshof — „doed zien, hoe hoog noodsakelijk is een
spoedige daarstelling van een militair wetboek. Ja, als ik mij niet
verbeelde in staat te zijn, om den Vorst binnen 14 dagen een
Avetboek voor de landmagt en voor de zeemagt aan te bieden so
goed, als ik het maken kan, en zo als het door de kundigste
handen met mij is beAverkt, sou ik in Avaarhijt niet Aveten, wat te
adviseren in een ogenblik, Avaarin de ondervinding ons sal leren,
dat den militairen regter binnen Aveynig tijd met Averk ten aanzien
van de landmagt sal worden overkropt. Want nu wil alles vegten,
elk loopt te Avapen, kundig of onkundig, en pas op, het geringste
dat er gebeurd, gaan se lopen als hazen; den enen Commandant
sondigt uijt doldriftighijt, den anderen uijt onkunde, den derden,
omdat hij nog geen genoegzame kennis met de kogels gemaakt
heeft, een vierden pleegd grote versuijmen uijt onagtsaamhijt, en
so voort, dus ik zie binnen weijnig tijd, als de vijand ons maar

\') Van der Hoeven, Onze militaire strafwetgeving (1884) blz. 28-29, deelt dit
mee: mr. Mooerees was van 1806—1810 bijna onafgebroken in commissie
geweest, laatstelijk met mrs. J. E. Eeuvers en G. J. Jagobson om ontwerp-
militaire wetboeken in gereedheid te brengen. Uit een anderen brief (bij van der
Hoeven, t. a. p. blz. 25) blijkt, dat Moorrees, toen Reuvers tijdens de
inlijving de concepten ten vnre gedoemd had, «se nog even uijt de vlam gered
heeft en se bewaart, men kon niet weten, hoe se nog te pas konden komen.»
Daarop doelt hij, wanneer hij zegt in 14 dagen een wetboek te kunnen aanbieden.

74

ontrust, handen vol werk, en hoe dan? dan sul je misdaden hebben,
gevangenen, gearresteerden, sonder wetboek^), sonder regters; waar
sal dat heen? Ik houde dus het acheveren van dit stuk in \'t
ogenblik, waarin wy zijn, also pressant als de constitutie, want
ik voorzie nog wel, dat er een krabbelvuijstje sal voorvallen".

De Souvereine Vorst had op voordracht van den Commissaris
Generaal van Oorlog reeds op 18 December I8I3 eene commissie
van 5 leden benoemd, om een ontwerp-militair wetboek samente-
stellen, welker commissie bij Besluit van 27 d. a. v. met twee leden —
zeeofficieren — was uitgebreid op voorstel van mr. Moorrees, die
president was geworden. Provisioneel werd bij Souverein Besluit
van 30 December 1813, twee dagen, nadat Moorrees de Regeering
voorhield, dat men straks „sonder wetboek" tal van militaire ver-
grijpen zou moeten berechten, het Reglement van 1799 ingevoerd,
„voor zooverre de daarbij voorkomende qualificatie van misdaden
en strafbepalingen aangaat", terwijl bij Souverein Besluit van 10
Januari 1814 eene provisioneele voorziening werd getroffen omtrent
de wijze, waarop die misdaden zouden worden berecht. Aldus werd
tijdelijk voorzien in de leemte van eene militaire wetgeving, die
weldra door de werkzaamheden der commis.sie zou worden aangevuld.

Het Reglement van 1799 was een oorspronkelijk wetboek, door
den Frieschen rechtsgeleerde. Petrus Wiersma, ontworpen. De
Fransche wetten van 13 en 21 brumaire an V (3 en II November 1796)
zijn geraadpleegd. Het bleef tot de Fransche inlijving van kracht.
De jurisdictie was beperkt tot de militaire delicten voorzoover
zij door militaire personen bedreven zijn De Staatsregelingen
van 1801, 1805 en 1806 ^) huldigden nog wel dit gevoelen van
den grondwetgever van 1798, maar er waren reeds velen van
meening, dat ten onrechte de commune delicten aan den militairen

Na het vertrek der Franschen meende men, dat vanzelf de Fransche »iÄ-
taire wetten waren afgeschaft of vervallen. Aldus dacht o.a. mr. Mooeeees.
Mr. Pols geeft eene verklaring, hoe men tot deze dwaling kwam, doch bevredigend
is zij niet (Crimineel Wetboek, blz. 44). Zie ook van der Hoeven, t. a. p. blz. 27.

Zie mr. Pols, Crimineel Wetboek, blz. 35 vlg.

Artt. 298—299 Staatsregeling 1798 en artt. 1, 4, vlg. van het Eeglement
van 1799.

Artt. 1—3 van het Reglement van 1799.

Artt. 86—87 Staatsregeling 1801; artt. 75—76 StaatsregeUng 1805; art. 70
Constitutie 1806.

75

rechter onttrokken waren. Artikel 3 van de vijfde afdeeling der
constitutioneele wetten van 1806 liet aan den gewonen wetgever
de regeling van de militaire jurisdictie over. Dientengevolge werd
in 1806 nog eene commissie benoemd, die bij Rapport van 8 April
1807 een „Ontwerp van een Crimineel Wetboek en van een Reglement
van Krijgstucht voor het Krijgsvolk van het Koninkrijk Holland te
Lande" aan den Koning indiende. De jurisdictie van den militairen
rechter werd tot de commune delicten uitgebreid, wat eene grond-
wetsherziening noodig maakte. Wijl nu deze ontwerpen een grooten
invloed bij de samenstelling onzer militaire wetboeken van 1814
en 1815 hebben gehad, laat ik hier de gronden volgen, waarop
deze uitbreiding werd verdedigd Allereerst kon de commissie
„nergens eene algemeene en klare bepaling of principe vinden,
hetwelk in alle gevallen onderscheiden konde worden, welke mis-
daden in de Militairen als commtme delicten en welke als Militaire
moesten beschouwd AVorden." In de tweede plaats kon, nu „de
oefening der Justitie zelve over het geheele Koninkrijk uit een
algemeen point wierdt verzorgt, en overal in Naam van Uwe Majesteit
Wierde uitgeoefend, zoodat alle territoriale distinctie ophoudende,
de Militaire regter evenzeer over alle delicten, door Militairen begaan,
oordeelen als de burgerlijke regter over de commune delicten geoor-
deeld hadde." En ten slotte zou „menig Militair bij het bedrijven
van geringe misdaden, behouden kunnen worden in den Militairen
stand, daar de dehcatesse van het Militair point d\'honneur anders
waande, dat iedere Soldaat gedeshonoreerd was, zoodra hij in handen
van de Burgerlijke Bedienden der Justitie geraakt was"

Ik volsta ten aanzien van den eersten grond met erop te wijzen,
dat Napoleon, „de groote krijgsman", zooals Vreede zeide, dit wel

I) Eapport en ontwerp zijn door mr. G. W. Vreede in 1842 met eene
bclangrijlce voorrede uitgegeven.

«) Veeede t. a. p. blz. 38—44.

Lodewijk Napoleon.

■\') De «delicatesse van het militair point d\'honneur» schijnt niet onveranderlijk
te zijn, tenminste in Januari 1903 is bepaald, dat mihtairen, zoodra zij naar den
krijgsraad verwezen zijn en zich in arrest bevinden, naar de Huizen van Bewaring
moeten worden overgebracht, d. i. «in handen van de burgerlijke bedienden der
Justitie». Dit wordt als eene verbetering voor die militairen aangemerkt. Zie
ook de Handelingen van de Ned. Jur. Vereeniging (1881) I blz. 215 vlg.

76

vinden kon De tweede grond zal ieder, die weet, waarom tijdens
de Republiek eene universeele militaire jurisdictie alle redenen van
bestaan had, onbegrijpelijk vinden. Juist omdat „alle territoriale
distinctie" had opgehouden, vervielen deze redenen van bestaan
voor de militaire jurisdictie. Het laatste argument legt weinig
gewicht in de schaal. Immers, of het „militaire point d\'honneur"
toelaat, dat een misdadiger in de gelederen blijven kan of niet, is
een administratieve eisch. Is men van meening, dat hij niet kan
behouden blijven als militair, dan wordt hij ontslagen en anders
blijft hij na expiratie van zijne straft). Elders heeft men""een
maximum van gevangenisstraf aangenomen, dat nog gedoogt, dat
de gestrafte soldaat in de gelederen blijft.

Sterke gronden waren het dus niet, waarop eene grondwetsher-
ziening werd gevorderd. Door omstandigheden is deze herziening
wel is waar achterwege gebleven, maar zij hebben veel invloed op
de totstandkoming van de artikelen 115 der Grondwet van 1814
en 188 der Grondwet van 1815 gehad, waarin de universeele
militaire jurisdictie werd voorgeschreven

Het Ontwerp met het Rapport werd bij Koninklijk Besluit van
8 Juli 1807 aan de eerste en derde sectie van den Staatsraad
gezonden, die 1 September d. a. v. een rapport uitbrachten door
de Staatsraden Queijsen en Jacobson onderteekend en Avaarin vooral
de uitbreiding van de militaire jurisdictie breedvoerig werd bestreden.
Nadat in December 1807 te Utrecht in den Staatsraad in zyne tegen-

\') Mr. Pols (Handl. Ned. Jur. Ver. 1881 I blz. vlg.) wijdt in den breede
uit over de moeilijkheid om commune en militaire delicten te onderscheiden,
maar vergeet mijns inziens te veel, dat eene goede redactie tal van geschillen
voorkomt. Hij beroept zich nu telkens op ons slecht geredigeerd wetboek.

Nog niet lang geleden kwam het voor, dat een milicien tijdens zijn groot
verlof diefstal met braak pleegde en, terwijl hij reeds volgens art. 112 der
militiewet vrijwillig onder de wapenengekomen was, met twee maanden gevan-
genisstraf werd gestraft door den burgerrechter. Op voordracht van zijn chef
werd hij toen door den Minister van Oorlog met een briefje van ontslag weg-
gezonden. Zie ook de Inleiding der Derde Afdeeling.

Zie Vreede t. a. p. Inleiding blz. V en vlg. en het aldaar aangehaalde
citaat uit het Journal van Raepsaet, blz. 120.

■\') Dit rapport alsmede het ontwerp-1808 zouden eene plaats gevonden hebben
in het tweede stuk van Veeede\'s werk, dat wegens geringe belangstelling niet
werd voortgezet. Beiden zijn nu door mr. PoLS meegedeeld; het ontwerp-1808
in Themis 1866 blz. 819 vlg. en het rapport in Themis 1867 blz. 129 vlg.

77

woordigheid erover was beraadslaagd, besliste de Koning, „dat alle
Militairen, in actieven dienst zich bevindende, regulier en hij uit-
zondering zouden zijn onderworpen aan de Jurisdictie der Militaire
reehthanken, met betrekking tot alle de door hun gepleegd wordende
delicten, \'t zij commune, \'t zij Mihtaire; en dat dientengevolge aan
het Wetgevend Ligchaam eene voordracht zoude worden gedaan tot
het daarstellen een verandering in Artikel 70 der Staatsregeling"
Reeds vroeger had de Koning dit gevoelen doen kennen.

Nadat vervolgens het eerste hoofdstuk door de eerste sectie van
den Staatsraad opnieuw was bewerkt — onder medewerking van
den heer Moorrees — werd het geheele ontwerp in handen van
eene nieuwe commissie, waarin mr. Moorrees ook zitting had,
gesteld met last om het, na raadpleging van kundige militairen,
opnieuw te bewerken. Aldus ontstond, onder medewerking van den
kolonel-generaal Tarayre, het ontwerp 1808. De behandeling was
eerst 15 September 1809 afgeloopen, doch toen moest de Koning
nog beslissen omtrent de verhouding tusschen het Hooge Gerechtshof
en de Hooge Militaire Vierschaar. Weldra bleek, dat het militaire
wetboek in min of meer belangrijke punten verschilde met de pas
gearresteerde algemeene strafwetgeving. Om hier overeenstemming
te krijgen, werd eene commissie bestaande uit de beeren mrs. J. E.
Reuvens, G. J. Jacobson en F. H. Moorrees benoemd doch eer
zij haar werk voltooid had, Avas ons land bij Frankrijk ingelijfd.

Uit het nu bekende materiaal, dat ter beschikking van den heer
Moorrees was, zijn onze militaire wetboeken in 1814 en 1815 ontstaan.
De commissie^ door den Souvereinen Vorst benoemd, werkte bij-
zonder vlug. Reeds 7 Februari 1814, vijf weken, nadat zij hare
werkzaamheden had aangevangen, werden door haar 7 Ontwerpen
met een daarbij behoorend Rapport aan den Eersten President
van het Hoog Gerechtshof ingezonden, die na onderzoek de Ont-
werpen mondeling aan den Vorst aanbood. Deze zond de Ontwerpen

\') Aldus de Staatsraad Hultmajst in zijn rapport aan den Koning van 8
Augustus 1808, eveneens door mr. Pols in Themis 1866 blz. 817 vlg. meegedeeld.
Eigenaardig is het, dat de burgerlijke Lodewijk Napoleon zich ongeveer in
denzelfden tijd voor eene universeele militaire jurisdictie verklaarde als «dor
Schlachtenheros» ten voordeele van eene beperkte militaire rechtspraak besliste.
Zie noot 1 op blz. 73 hiervoor.

In zijn geheel opgenomen bij van der Hoeven, t. a. p. blz. 44—55.

78

aan den Raad van State en vervolgens, na met diens advies reke-
ning te hebben gehouden, ter bekrachtiging aan de Staten-Generaal.
De Ontwerpen werden op 20 Juli 1814 tot wet verheven, met uit-
zondering van het Crimineel Wetboek en van het Reglement van
Krijgstucht voor het krijgsvolk te lande, welke nader in handen
gesteld van de commissie voor de Militaire Wetboeken, eerst 15
Maart 1815 door den Souvereinen Vorst werden gearresteerd. Bij
Koninklijk Besluit van 17 April 1815 werd bepaald, dat de Militaire
Wetboeken op den Isten Mei d. a. v. in werking zouden treden.

Intusschen was op 29 Maart 1814 de Grondwet bekrachtigd en
geproclameerd, waarvan artikel 115 luidde: „Er zal een Hoog
Militair Geregtshof zijn, voor hetwelk het krijgsvolk te water en
te lande, wegens alle delicten door hen gepleegd, zal worden teregt
gesteld; volgens de nadere bepalingen bij de wet vast te stellen"
Zoo was de militaire jurisdictie grondwettelijk en wettelijk geregeld,
vastgeklonken met zeven sloten, zou men kunnen zeggen.

Het straks vermelde Rapport bevat de gronden,\'waarop de Com-
missie meende haar stelsel te moeten doen rusten. Ik laat dit
gedeelte van het Rapport hier volgen, al vordert het ook welhcht
eene groote plaatsruimte. „UH.E.Gestr. gelieve zich te herinneren,
dat de Voormahge Hoge Krijgsraad, hetzy ten regte, hetzij ten
onregte hare jurisdictie extendeerde, niet alleen tot militaire mis-
daden; maar ook tot alle burgerlijke handelingen van Militairen,
zonder eenige uitzondering; en dat door het uitoeffenen van deze
rechtsmagt zeer veel dissensien in vroegere dagen in dit Land zijn
voorgevallen, met dat gevolg, dat eindelijk de Hoge Krijgsraad is
afgeschaft geworden.

„Bij gelegenheid der invoering van de Hoge Militaire Vierschaar
heeft men tegens dit misbruik van gezag willen waken; en men
heeft aan den Militairen Rechter geen andere Cognitie overgelaten
dan alleen die over pure militaire misdaden, terwijl alle andere
zogenaamde Commune delicten door Militairen gepleegd, bleven
onderworpen aan den Burgerlijken Rechter.

„Doch het is de Commissie, en vooral die der Leden van dezelve,
welke Leden van de vorige Hoge Militaire Vierschaar geweest zijn,

\') In gelijken zin luidde art. 188 der Grondwet van 1815.
D.i. de Eerste President van het Hoog Gerechtshof.

79

bij ondervinding gebleken, dat bet Gouvernement van dien tijd,
waarschijnlijk ter zake van de levendige herinnering aan het toen
nog onlangs gebeurde, de rechtsmagt van het Militair wezen wederom
al te naauw heeft beperkt, en daardoor tot nieuwe onaangenaam-
heden, zo wel voor den Burger als Militairen Stand gelegenheid
gegeeven; vermits toen bestendig jurisdictie questien zijn ontstaan,
waarvan dikwerf het gevolg geweest is, dat misdaden door Militairen
begaan, zijn ongestraft gebleeven, doch waardoor teffens de Mili-
tairen, alleen om zo te spreeken door de apprehensie van Dienaars
der Burgerlijke Justitie voor het militaire wezen zijn verloren geraakt.

„De Commissie heeft dus geoordeeld in deze beide uitterstens
een middelweg te moeten zoeken, waardoor noch den burger noch
den Militairen stand wordt gepraejudicieerd en tevens allen grond
van klagten en oneenigheden wordt weggenomen.

„Deze middelweg verbeeld zich de Commissie onder correctie te
hebben gevonden, door aan den Mihtairen Rechter de bevoegdheid
toe ter erkennen, om te oordeelen over allerlei misdaden, van Avat
aart ook door Militairen begaan, hetzij Burgerlijke of zogenaamde
Commune delicten, hetzij pure militaire misdaden; behoudens echter
alleen de misdaden \'s Lands middelen en impositien te Water en
te Lande betreffende, welke de Commissie geoordeeld heeft te
moeten laten aan den Rechter des competent: — En behoudens \'t
geval, wanneer Militairen met Burgers gemeenschappelijk eenCommun
delict bedreven mogten hebben; wanneer de jurisdictie, na het
oordeel van de Commissie, uithoofde van de connexiteit behoort te
verblijven bij den Burgerlijken Rechter.

„De Commissie is te meer tot dit gevoelen overgehelt, omdat zij
geoordeeld heeft, dat het voor de Administratie der Militaire Justitie
voegsamer is, dat de Hoogste Militaire Rechtbank bestaat uit een
gelijk getal Rechtsgeleerden en een gelijk getal Militairen van de
Zee- en Landmagt respectivelijk, en dat de mindere Land-Krygs
Raden behoren voorzien te zyn van Auditeurs Militair, in rechten
gegradueerd, aan welken zij ook zouden aanraden, om een be-
hoorlijk tractement toeteleggen, ten einde van de Auditie hare hootd-
werksaamheid te maken; en dat by consequentie langs dezen weg in
de geheele administratie der Justitie van Militaire personen, de zorg
over de behoorlijke straffing der Commune dehcten door Rechtsge-
leerden, als de Wetten van den Lande kundig, worden gedirigeerd."

80

Wij ll ebben deze gronden, zij het in eenigszins anderen vorm,
ook ontmoet in het Rapport van 8 April 1807 en daar besproken
zoodat ik ze nu verder laat rusten. Eigenaardig is het slot van het
pas aangehaalde uit het Rapport. Waarom alleen „de behoorlijke
straffmg der Commune delicten?" Had de Commissie, „en vooral
die der Leden van deselve, welke Leden van de vorige Hoge
Vierschaar geweest zijn, bij ondervinding", welk een rol de niet-
militaire auditeur in den krijgsraad speelde? Kwam het haar ook
allerwenschelijkst voor, — en gaf zij hieraan uitdrukking —, dat de
administratie der justitie, óók van militaire personen in handen van
deskundigen moest berusten? Wat blijft er daarbij ten slotte over van
„die enge Anlehnung an die Kommandogewalt", hier en elders
telkens weer als het kenmerk der militaire rechtspraak genoemd ?

Men heeft in 1814 niet gedacht aan de afschaffing van den
militairen rechter: de omstandigheden maakten het ook niet moge-
lijk. De legervorming wenschte men liefst als vóór 1795 en de
gewone rechtspleging berustte op Fransche wetten. De militaire
wetgeving in Frankrijk kon men niet overnemen, zelfs niet tot
nader behouden. Het was een gelukkig toeval, dat bij een der leden
van de vroegere commissie voor een militair wetboek nog concepten
van de door haar samengestelde ontwerpen berustten, zoodat men met
behulp daarvan in weinige weken een eigen militair wetboek ver-
kreeg. „Zelden" — schrijft evenwel mr. Pols — „zelden w^aarschijn-
lijk heeft eene wetgeving zulk eene voortdurende en algemeene
afkeuring ondervonden als de militaire wetgeving van 1815". Het
waren echter voor het m eeren deel technische gebreken, welke aan-
leiding tot zoo\'n oordeel hebben gegeven. Reeds in 1815 deed
zich een bezwaar gevoelen en in 1818 vestigde de Commissaris
Generaal van Oorlog de aandacht op de wenschelijkheid om het
Reglement van krijgstucht voor de landmacht te herzien en in \'t

\') Hiervoor blz. 75 vlg.

O. a. door kapitein P. P. C. Collette op 28 Maart 1901 in de Ver-
eeniging ter beoefening van de krijgswetenschap. Verslagen blz. 469—549.

■\') Crimineel Wetboek, blz. 52. Geheel anders oordeelde mr. Mooreees over
grootendeels eigen werk. «Overigens» zoo schrijft hij 7 Febr. 1814 aan van
Maanen «verbeel ik mij, dat het stuk (d.i. het ontwerp-wetboek) so compleet
is, dat bij geen der mogendheden van Europa iets dat daarna lijkent, sal
kunnen vertoond worden».

81

volgend jaar achtte hij eene herziening van het geheele militaire
wetboek noodig, hetgeen in 1822 ook door een der samenstellers
werd erkend Bij Koninklijk Besluit van 2 October 1841 werd
eene talrijke commissie benoemd om de militaire wetboeken te
herzien, doch in 1848 ontbonden, na eenige jaren zonder resultaat
te hebben gewerkt. Eene tweede poging is van lateren tijd. De
toenmalige minister van justitie droeg in 1886 aan den Utrechtschen
hoogleeraar mr. Pols de samenstelling van een nieuw militair wet-
boek op, die aanvankelijk de opdracht aanvaardde, doch zijne
bereidverklaring weldra introk. Daarop werd de Leidsche hoog-
leeraar mr. H. van der Hoeven uitgenoodigd, die de hem opgedragen
arbeid reeds ten deele zag totstand komen. Ik zal hier de ge-
schiedenis van het Wetboek van Militair Strafrecht en van de Wet op
de krijgstucht, vastgesteld bij de wetten van 27 April 1903, Stbl. 111
en 112; laten rusten en alleen nog een enkel woord wijden aan de her-
ziening van het mihtair procesrecht. De „Voorloopige regeling van
de rechtsmacht van den militairen rechter" door mr. van der Hoeven
ontworpen, omdat het Crimineel Wetboek ook formeel recht bevat
en derhalve het Wetboek van Militair Strafrecht anders niet kan
ingevoerd worden, vond weinig bijval, naar het schijnt, ook bij den
Raad van State, die de belangrijke vraag, of de militaire rechter
bij voortduring competent zal blijven om zelfs in vredestijd over
commune misdrijven te oordeelen, wenschte beslist te zien. Hij
betwijfelde het zelfs, of de Staten-Generaal hunne medewerking tot
eene voorloopige regeling zouden verleenen. Intusschen. de Regeering
liet het Ontwerp eener Voorloopige regehng rusten, doch nu het
materieele recht wettelijk is geregeld, is de herziening van het formeele
recht zeer dringend. Te verwonderen was het dus niet, dat in de troon-
rede van 1902 werd verklaard, dat de indiening van een wetsontwerp
tot herziening van enkele punten in de militaire strafrechtspleging
in den loop van het jaar kan worden verwacht. En de Minister
van Justitie gaf nader te kennen^): „Een ontwerp tot herziening
van enkele punten in de militaire strafrechtspleging heeft reeds het

\') Enkele stappen tot herziening gedaan tusschen de jaren 1819 en 1841, die
reeds in den aanvang tot niets geleid hebben, vermeldt mr. VerLoeen van
Themaat in zijn Praeadvies voor de Ned. Jur. Ver. 1900 (blz. 349—3.50.)

■■\') In de Memorie van het Beantwoording van het IV Hoofdstuk der Staats-
hegrooting 1903.

6

82

Departement van Justitie verlaten. Bij de samenstelling daarvan
heeft de ondergeteekende zijne aandacht niet beperkt tot de proce-
dure voor de krijgsraden — hoewel de verdediging der beklaagden
in eersten aanleg wel een der voornaamste onderwerpen is, die
daarbij in beschouwing zijn genomen — maar ook andere punten
met name de samenstelling van de krijgsraden en de regeling van
het appel, hebben mede tot ernstige overweging aanleiding gegeven."
En verder: „De ondergeteekende is nog niet teruggekomen van zijne
meening, dat afschaffing van de afzonderlijke militaire rechtspraak
in vredestijd onraadzaam zou zijn."<!^Eene toezegging tot een voor-
stel om de bei-echting van commune delicten door militairen in
vredestijd gepleegd, aan den burgerlijken rechter op te dragen, kan
hij thans bij den stand, waarin de in uitzicht gestelde geheele
herziening van de militaire strafrechtspleging zich op dit oogenblik
nog bevindt, bezwaarlijk doen."^Andermaal wordt dus eene voor-
loopige regeling beoogd, evenwel van grooten omvang. Op welke
gronden eene afzonderlijke rechtspraak voor militairen zal bestendigd
blijven, vermag ik niet zeggen, evenmin of de Raad van State en de
Staten-Generaal voor eene voorloopige regeling te vinden zijn. Wel
meen ik te moeten zeggen, dat ik eene voorloopige regeling, welke
mij intusschen voorkomt zeer moeilijk, zoo niet onmogelijk, te treffen
te zijn, zoude betreuren, gedachtig aan de Provisionele Instructie
voor het Hoog Militair Geregtshof van 20 Juh 1814.

De Nederlandsche Juristen-Vereeniging heeft tweemaal de princi-
pieele vraag besproken. In 1881 sprak zij zich uit voor het behoud
van den militairen rechter in vredestijd met betrekking tot zuiver
militaire misdrijven met een kleine meerderheid (26 tegen 20 stemmen),
evenwel onder beding, dat rechtsgeleerden zitting nemen in den krijgs-
raad, terwijl de commune delicten alsmede de gemengde misdrijven
aan den gewonen rechter zouden komen. In 1900 besliste zij met
39 tegen 20 stemmen, dat er in vredestijd geen afzonderlijke mihtaire
rechtspraak noodig is, zelfs niet voor zuiver militaire delicten. Het
behoud van den militairen rechter werd niet op rechts- maar op
militaire gronden verdedigd. En wel in hoofdzaak, dat het militaire
strafrecht het complement van het disciplinaire recht zoude zijn
en ter handhaving van de krijgstucht de rechtspraak in handen
van het mihtaire gezag moet berusten. In de Derde Afdeeling kom
ik hierop uitvoerig terug.

83

Ik heb in het vorenstaande nagegaan, of er altijd eene afzonderlijke
rechtspraak voor militairen is geweest, en zoo ja, om welke redenen.
Wij hebben gezien, dat deze militaire jurisdictie niet altijd en overal
heeft bestaan, doch wanneer en waar zij er wel was, haar grond had
in de bijzondere wijze van legervorming, waardoor de weermacht
eene afzonderlijke organisatie in den staat vormde en hare leden
als \'tAvare buiten de burgerij stonden; of in de wijze, waarop de
gewone strafrechtspleging werd uitgeoefend, zoodat meermalen de
vele jurisdictiën, elk met eene geringe territoriale competentie, niet
in de behoeften van het leger konden voorzien; of somwijlen zoo-
wel in de legervorming als in de organisatie van den gewonen
strafrechter. Wij hebben ook gezien, dat in onzen tijd van nationale
legers en van eene nationale eenvormige rechtspleging die gronden
voor het bestaan eener afzonderlijke militaire jurisdictie vervallen zijn.
Daarmede is aangetoond, dat een beroep op historische gronden
door de voorstanders van eene afzonderlijke militaire rechtsmacht
meermalen gedaan, niet-ontvankelijk moet verklaard \\vorden.

In de afgeloopen eeuw heeft men dat blijkbaar gevoeld, althans
sedert dat de historische gronden niet meer afdoende zijn geworden,
heeft men militaire redenen aangevoerd voor het bestaan van den
militairen rechter. Militaire redenen, die in hoofdzaak de handhaving
van de krijgstucht betreffen en vooral, zoo wij hebben gezien, door
de Duitsche Regeering bij de behandeling van de Militärstrafgerichts-
ordnung te berde gebracht zijn. In de Derde Afdeeling zal ik onder-
zoeken, in hoeverre een beroep op deze gronden gerechtvaardigd is.

TWEEDE AFDEELING.

1. Inleiding.

„La procédure pénale menace tont le monde" heeft Ortolan
eens terecht gezegd. Hoewel lang niet iedereen kennis maakt met
den strafrechter, — een gelukkig verschijnsel in alle landen, —
valt niet te ontkennen, dat de regeling van het strafproces van
groote beteekenis is, daar juist zijn waarborgen ten doel hebben
de burgers aan willekeur en vrijheids- of eerberooving te onttrekken.

De rechtsgoederen worden vooral door eene goede strafrechts-
pleging beschermd, welke in haren preventieven aard iedereen baat,
maar ook niet minder repressief medewerkt aan het bestaan der
rechtszekerheid. Aan deze voordeelen van eene goede rechtspleging
wordt dikwijls te weinig gedacht. Het gaat er mee als met onze
gezondheid, die eigenlijk eerst, wanneer zij ontbreekt, wordt ge-
waardeerd. Bovendien komen de gebreken niet aanstonds aan het
licht; het is zoo moeilijk na te gaan, of een onschuldige veroor-
deeld is. Maar desondanks staat vast, dat eene minder goede
procesregeling de grootst mogelijke nadeelen aan den een of anderen
mensch kan toebrengen en ook den staat in zeer groote gevaren
kan brengen. Ik behoef slechts aan de Dreyfus-affaire te herinneren.

De regeling van het strafproces hangt omgekeerd af van de
beschaving en de ontwikkeling van de individuen en van de grond-
slagen, waarop de staatsgemeenschap rust. Het strafproces kenmerkt
in dit opzicht de verhouding van de individu en de gemeenschap

Het strafproces is de wdjze, waarop de staat zijn recht van
straffen uitoefent Dit kan op verschillende wijze geschieden en

i) Vargha, Das Strafprozessrecht, blz. 29. «Die Formen des Strafprozesses
stehen in engster Beziehung zur bürgerlichen Freiheit, sie hängen stets von der
rechtlichen Stellung ab, welche dem Einzelbürger gegenüber dem Gemeinwesen
zu erkannt wird."

Zie de definitien bij de Bosch Kemper, "Wetb. v. Strafv., I, Inleiding
blz. II. Natuurlijk laat ik de vraag rusten, of de staatrecht van straffen bezit.

85

verscheidene stelsels van strafrechtspleging zijn langzamerhand
ontstaan, waarvan echter twee op den voorgrond treden. Naar
het eene stelsel beslist de rechter, nadat hij van de beide partijen
in het strafproces — klager en aangeklaagde — het feitenmateriaal
heeft verkregen, zonder zelf onderzoek te doen. Hij is lijdelijk als
in het ten onzent geldende civielproces. Als klager kan iedereen
optreden, de partijen zijn gelijkwaardig en gelijkberechtigd en
onderworpen aan eene vooraf vastgestelde bewijsvoering.

Volgens het andere stelsel onderzoekt de rechter zelf de feiten,
spoort ze zoo noodig op en neemt eene beslissing, berustende op
zijne overtuiging de waarheid gevonden te hebben. Een klager
behoeft zelfs niet te bestaan, althans niet bekend te zijn en de
beklaagde is geen partij meer, maar abject van onderzoek. Elke
bewijsvoering is toegelaten, terwijl de bekentenis een hoofdrol speelt,
ook al, omdat dit stelsel in het kanonieke recht behchaamd was en
daar de bekentenis als teeken van berouw in hoog aanzien stond

Het eerste stelsel — de processus accusatorius — werd door
het tweede — de processus inquisitorius — tegen het einde der
middeleeuwen verdrongen. Nu komen beide stelsels niet meer in
den zuiveren vorm voor. Het Engelsche strafproces vertoont wel-
licht het meest nog het accusatoire beginsel en ons militair proces
het inquisitoire. Ons gewone strafproces is in navolging van den
Franschen Code d\'instruction criminelle van 1808, evenals de
Duitsche Strafprozessordnung van 1877, een compromis tusschen
beide stelsels.

Beide stelsels hebben hunne voor- en nadeelen, die, practisch
althans, niet gelijkelijk wegen. Bij het inquisitoire proces (Unter-
suchungsverfahren) hangt van de bekwaamheid, de schranderheid,
den ijver en de volharding des rechters alles af. Hoewel hij
onpartijdig moet zijn, zal hij tegen wil en dank zijn objectief
standpunt verlaten, tengevolge van zijne verhouding tegenover
den beklaagde, die natuurlijk alles aanwenden zal om de hem toe-
geschreven strafbare feiten zoo verschoonbaar mogelijk voor te

\') Het spreekt van zelf, dat hier beide typen zijn geschetst in zuiveren vorm,
doch dat in werkelijkheid steeds een minder scherp type heeft bestaan als een
historisch geworden. De in de tekst gegeven tegenstelling volgt die van Bibïtee.,
Abhandelungen aus dem Gebiete der Eechtsgeschichte, II, 36, medegedeeld met
groote instemming door Glasbk, Handbuch des Strafprozesses, I, blz. 27—28.

86

stellen en desnoods de sporen ervan te verduisteren. Het doel
is voor den rechter feitenmateriaal op te sporen om de beschuldiging
te bew^ijzen en daarbij eigen arbeid te toetsen aan de eischen der
wet om, wanneer die arbeid voldoende is, te beslissen. Zoolang
hij mensch is als allen, moet hij daarin te kort schieten en, waar het
onmogelijke gevergd wordt, kan geen waarborg van onpartijdigheid
bestaan. Ook, wanneer de rechter „ohne vorgefasste Meinung und
ohne selbst Partei genommen zu haben, an die Beurtheilung der
Sache geht" zal hem de beslissing, of eigen arbeid voldoende is,
parten spelen. Het inquisitoire proces draagt derhalve de kiem
van partydigheid des rechters in zich.

Daarbij komt dat de beklaagde — object van onderzoek — ge-
heel rechtloos is tegenover den rechter, die alle hem ten dienste
staande middelen kan en zal aanwenden, om eene bekentenis te
erlangen. Meent hij, dat afzondering daaraan dienstbaar zal zijn,
de beklaagde moet zijne vrijheid missen voor den tijd, welken de
rechter noodig heeft voor het onderzoek. Acht hij het gewenscht,
dat de beklaagde vooreerst niet weet, waarvan hij beschuldigd
wordt, dan zal hij alles kunnen verzwijgen, zelfs den beklaagde de
namen der getuigen ä charge kunnen onthouden. Geschiedt het
onderzoek naar de feiten, welke den grondslag van het verdere
proces en van de beslissing vormen, onvolledig, onjuist, onnauw-
keurig, dan zal de beslissing vrij zeker vastheid en rechtvaardigheid
missen.

Daartegenover staat, dat de rechter zich niet behoeft tevreden
te stellen met hetgeen de partijen of getuigen hem mededeelen.
Hij kan in alle richtingen naar de materieele waarheid zoeken en
is niet verplicht te beslissen, voor en aleer hij deze naar zijne
overtuiging heeft gevonden. Hij is niet afhankelijk van de partijen,
maar ziet de feiten door eigen bril.

Het accusatoire proces (Anklageverfahren) voorkomt tal van deze
bezwaren. De rechter hoort beide partijen in hare feitelijke mede-
deelingen en zal geen gevaar loopen, om uit hefde voor eigen werk
de schaal naar de verkeerde zijde over te halen. De partijen
voeren aan, wat naar eigen goedvinden aan de ontdekking der
materieele waarheid dienstig kan zijn en moeten, om dit te kunnen.

\') Glasbe, Handbuch des Prozesses, I blz. 41,

87

elkanders beweringen kennen. „Parteienöffentlichkeit" is derhalve
een vereischte en, opdat blijke, dat de rechter gelijkelijk rekening
houdt met de beweringen van partijen en de door dezen aange-
voerde getuigen, is openbaarheid gewenscht. Wijl de rechter vooraf
de bewijsvoering vaststelt en de termijnen bepaalt, binnen welke
partijen hare beweringen moeten staven, is de aanklager aan be-
paalde bewijsregelen gebonden en behoeft de beklaagde niet te
vreezen, dat hij zich langer dan de vastgestelde termijn moet
verdedigen.

In dit stelsel moet de aanklager echter het recht bezitten om
elk oogenblik de aanklacht in te trekken, zoodat, zelfs wanneer de
schuld van beklaagde vaststaat, het toch niet in elk proces tot eene
veroordeeling komt. Ja, vele feiten blijven eenvoudig ongestraft, omdat
er geen aanklager optreedt. Voeg daarbij als nadeel het gevaar,
dat niet de materieele waarheid geeischt, maar de formeele waar-
heid voldoende geacht wordt, hoewel het streven der partijen in
het strafproces vooral wel zal zijn, om ieder voor zich, hare voor-
stelling als de juiste te doen erkennen en de partijen dus niet licht
tot een compromis zullen komen

Ten einde nu enkele dezer nadeelen te ondervangen, werd een
staatsaanklager ingesteld. Daardoor werden voortaan alle feiten,
zoo dit noodig was, vervolgd en niet willekeurig de vervolging
gestaakt. Weldra stond de aanklager in bekwaamheid met den
rechter gelijk en kon over dezelfde middelen tot onderzoek beschik-
ken, zoodat de rechter nu bewijsmateriaal kreeg, alsof hij zelf het
verzameld had. Alleen was hiermee de gelijkwaardigheid der
partyen verdwenen en had het accusatoire proces elementen in
zich opgenomen, die tot het inquisitoire stelsel behoorden en tot
geheele invoering van dit stelsel zouden kunnen leiden.

Niettemin zou het accusatoire proces de overhand hebben be-
houden, zoo niet door den invloed van de Kerk in het kanonieke
recht de bekentenis een allereerst vereischte was geworden en
daarmee de zegepraal van het inquisitoire stelsel was verzekerd.
„De bekentenis in het Canonieke recht, waar het misdrijf in de
eerste plaats als zonde werd aangemerkt, van zoo\'n groot gewicht

Dat het een beklaagde er om te doen is veroordeeld te vsrorden, behoort
tot de uitzonderingen.

88

ter bevrijding van het door zonde belaste gemoed van den beklaagde
zelf, werd de spil waarom het nieuwe proces zich bewoog" Was
dit voor de Kerk, die het „lediglich zur Sicherung des Seelenheiles
des Sünders" te doen was, te begrijpen, voor den gewonen rechter
was het stelsel verleidelijk. Immers zijn aanzien en macht werden
buitensporig groot, zijn werkkring vergemakkelijkt, nu hij volstaan
kon met de bekentenis, want het sprak van zelf, dat weldra het
middel zou gevonden worden, dat den beklaagde spoedig en op
eene voor den rechter gemakkelijke wijze tot bekennen bracht.
Dat middel was de pijnbank.

Het inquisitoire proces, hoewel als extra-ordinair proces te boek
staande, werd weldra het proces. In Duitschland werd het behandeld
in de Carolina en later tot in de uiterste consequentien ontwikkeld
door Carpzoviüs en Bbunnemann, in hunne geschriften; in Frankrijk
werd het in de Ordonnance van 1G70 zoo zuiver mogelijk in toe-
passing gebracht; en hier te lande door de crimineele ordonnantiën
van Filips II in 1570 bevestigd.

Eerst met de Fransche revolutie kwam er verandering. In plaats
van het geheel inquisitoire proces werd een nieuw strafproces
ingevoerd, waarbij naar eene toepassing van den accusatoiren vorm
werd gestreefd. Doch dit waren slechts proefnemingen. Toen in
1808 de Code d\'instruction Criminelle, die den grondslag vooralle
continentale wetgevingen is geweest, tot stand kwam, was men
reeds teruggekomen op de vluchtige wetten van het revolutietijdperk,
waarbij veel was ontleend aan het Engelsche strafproces. „De
Code d\' Instruction was eene transactie tusschen het oude proces
en de accusatoire" Waarin bestond deze transactie ? In T alge-
meen kan men zeggen, dat het eindonderzoek — naar mijne meening
is hoofdonderzoek een betere naam voor dit deel van het proces —
een accusatoir karakter draagt en het vooronderzoek naar inquisitoiren
geest is ingericht.

Het vooronderzoek dient om gegevens te verzamelen betreffende

i) Prof. mr. D. Simons. Inaiigureele Oratie, blz. 8. Zie ook Glaser, t. a. p.
I blz. 69 vlg.

Simons, t. a. p. blz. 12. Zie ook hiervoor blz. 85.

Of «Hauptverhandlung» volgens de Strafprozessordnung. «Schlussver-
fahren», meer met ons «eindonderzoek» overeenstemmende, was de laatste zitting in
het «Untersuchungsverfahren» van het vroegere militaire strafproces in Wurtemberg.

89

eene vermoedelijk gepleegde strafbare handeling en den vermoe-
delijken dader ervan, zóó, dat met grond een hoofdonderzoek kan
worden begonnen, wanneer de verzamelde gegevens dit aangeven.
Het is van belang voor iedereen, dat hij zoo maar niet in een
strafproces worde betrokken, daar de moreele schade voor den
beklaagde, al wordt hij ook vrijgesproken of ontslagen van recht-
svervolging, dikwijls niet meer te vergoeden is. Hy is — zoo
zegt het volk — met de justitie in aanraking geweest. En maar
al te vaak voegt men daaraan het oude spreekwoord toe : er wordt
geen koe bont genoemd, of er is wel een vlekje aan. Hieruit volgt
tweeerlei. Eerstens is een vooronderzoek noodig. bi de tweede
plaats moet dit vooronderzoek, waartoe de in staat van beschul-
digingstelling — ons vonnis van verwijzing — zoo noodig behoort,
zoo goed mogelijk zijn. Dit zag het Bestuur van de l\'Union inter-
nationale de Droit Pénal in, toen het op het IX® congres te
Petersburg in 1902 aan de orde stelde: „De queUe façon doivent
être réformées l\'instruction préparatoire et la mise en accusation
pour présenter le plus des garanties possibles, tant en faveur de la
liberté individuehe qu\' en faveur de la découverte de la vérité?"
Wyl deze laatste eisch: découverte de la vérité, het geheele straf-
proces raakt en diensvolgens in het vooronderzoek van zelf spreekt,
heb ik er over gezwegen. Met „zoo goed mogelijk" wordt door mij
in geenen deele zoo minutieus mogelijk bedoeld. Ik verlang enkel
waarborgen voor den beklaagde, opdat hij niet lichtvaardig in een
proces betrokken wordt en daarnaast eene doelmatige voorbereiding
tot het proces zelf.

Het hoofdonderzoek moet het eigenlijke proces zijn. Ter terecht-
zitting moeten in openbaar en mondeling debat de feiten worden
vastgesteld, zoo min mogelijk in verband met het vooronderzoek.
Kon dit gemist worden, het hoofdonderzoek zou, — als eens in
den ouden tijd bij de Germanen, toen het geheele proces ééne
handeling was voor het verzamelde volk, — het proces zijn. Dat
het hoofdonderzoek een onpartijdig streven naâr de waarheid moet
zijn, met de grootst mogelijke waarborgen voor den beklaagde,
behoeft eigenlijk niet meer gezegd te worden.

\') Zie het Rapport van prof. mr. D, Simons hieromtrent in het Bulletin, X.
i. blz. 81—98.

90

Nu is de „Reiormbewegung" in bet strafproces hoofdzakelijk
beperkt tot eene bervorming van het vooronderzoek en wel, omdat
gelijk hiervoor werd opgemerkt, dit gedeelte van het proces een
inquisitoir karakter heeft behouden Hierin komen Duitschland,
Frankrijk en ons land overeen.

Toch zijn er enkele vragen, die het geheele proces betreffen.
Allereerst de vraag, of alleen rechtsgeleerden of naast dezen, ook
leeken aan de rechtspraak moeten deelnemen? Met een enkel
woord zal ik dit vraagstuk aanroeren, voornamelijk ook, omdat men
de krijgsraden, de militair-rechterlijke colleges met officieren bezet,
wel eens rnet eene jury vergelijkt. De jury is eene vrucht van
Engelschen bodem en komt daar in tweeërlei functie voor: eener-
zijds als jury van beschuldiging (Grand Jury), anderzijds als eene
oordeelsjury (Petty Jury) In den Franschen Gode werd alleen
de laatste functie aan de jury opgedragen en als zoodanig in de
continentale wetboeken overgenomen. Men weet, dat bij Souverein
Besluit van 11 December 1813 ten onzent deze jury is afgeschaft.

Wat is nu de taak der jury? Juist wordt deze uitgedrukt in
§ 81 der Duitsche Gerichtsverfassungsgesetz, waar wij lezen „Die

Schwurgerichte bestehen aus.....zwölf zur Entscheiding der Sclndd-

frage berufenen Geschworenen". Op de vraag „is de beklaagde
schuldig?" antwoordt de jury „ja" of „neen", zonder verdere mo-
tiveering. Ieder lid heeft alleen met zijn geweten uit te maken, in
hoever zijn oordeel richtig was. De andere opvatting, dat de jury
zich tot het vaststellen van bloote feiten moest bepalen en die in

Zoo zegt prof. Simons in zijn straks bedoeld Rapport omtrent het eind-
onderzoek van ons strafproces: «L\'instruction finale à l\'audience est basée sur les
principes modernes; elle est généralement publique et absolument contradictoire;
l\'inculpé est, sauf quelques exceptions, l\'égal du ministère publique, et les droits
de la défense sont suffisamment reconnus.» (t. a. p. blz. 81). Ook Dr. Alois
Zucker in zijne brochure «Ueber einige Reformen des Vorverfahrens im modernen
Strafprocesse 1902,» dat als een officieus praeadvies voor het zooeven vermelde
IXe Congres is te beschouwen, zegt (blz. 3): «Und die allgemeine Unzufriedenheit
gilt nicht so sehr dem Erkenntniss- als dem Vorverfahren....» En niet anders
schrijft het bekende socialistische Rijksdaglid Wolfgang Heine in de Socialis-
tische Monatshefte, 1901 II blz. 770 «doch immer bleibt das Ceterum censeo: rfas
Vorverfahren muss verbessert werden, sonst nützt selbst die beste Berufung nichts.»

In de Fransche wetten tijdens de Revolutie nam men beiden over: jury
d\'accusation en jury de jugement.

91

Frankrijk in theorie gold, maar in de praktijk niet, is daarmee
verlaten Zoowel in Frankrijk als in Duitschland bestaat de jury
uit 12 leden, die met drie rechtsgeleerden, waaronder den president,
het college vormen (cour d\'assises, Schwurgericht), hetwelk oordeelt
over de zwaarste misdrijven. Daarnaast neemt in Duitschland het
leekenelement nog op eene andere wijze deel aan de rechtspraak.
Voor de beslissing van kleinere zaken worden „bei den Amtsgerichten
Schöffengerichte gebildet". „Die Schöffengerichte bestehen aus dem
Ambtsrichter als Vorsitzenden und zwei Schöffen" Hoewel nu
Schöffen en Geschworenen op gelijke wijze uit dezelfde lijst van
personen worden gekozen, is hunne positie eene geheel verschillende.
De Geschworenen werken als een zelfstandig college mee in het
Schwurgericht en beslissen zonder rechtsgeleerde medewerking over
de schuldvraag, terwijl de Schöffen met den Amtsrichter samen
het rechtscollege vormen en in het proces met dezen gelijkstaan.
Niet dus het Schwurgericht (Cour d\' assises), maar het Schöffen-
gericht vertoont veel overeenkomst met het Duitsche Militärgericht;
rechtsgeleerden en leeken hebben in één college dezelfde rol.

Het zou dwaas zijn te ontkennen, „dass die Jury eine die bürger-
liche Freiheit schützende Institution sei, dass sie die bewährte Form
sei, in welcher in Ländern von einer älteren parlementarischen
Schulung die Theilnahme des Volkes an der am tiefsten eingreifenden
Art der Geltendmachung der staatlichen Gewalt stattfindet"
maar toch zijn door ervaring de nadeelen verbonden aan de instelling
der jury, grooter gebleken dan dit niet gering te schatten voordeel
Vooral de politieke motieven bleken minder gewicht te hebben.

\') In aant. 1 onder § 293 der Strafprozessordnung zegt de Reichsgerichtsratli
Heli.weg (Guttentag\'sclie Sammlung Deutscher Eeichsgesetze) dan ook naar
aanleiding van de vraag «Ist der Angeklagte schuldig?» «d. h. im Sinne des
Gesetzes schuldig. Damit ist einmal jede Unterscheidung zwischen That- (bezw.
Beweis-) u. Rechtsfrage aufgegeben.» Zie ook Glaser, t. a. p. I blz. 265 en
noot 7 aldaar.

§§ 25 en 26 der Gerichtsverfassungsgesetz.

\'\') Glaser, t. a. p. I blz. 262.

In de Juristen Zeitung 1903 N". 1 verklaart Dr. Stenglein, dat de
algemeene sympathie voor en het vertrouwen in de juryrechtspraak zoodanig
verminderd zijn, dat niet onwaarschijnlijk bij de totstandkoming der hervorming der
Strafprocessordnung eene algemeene invoering van de Schöffengerichte mag
worden verwacht, Zie Wcekbl. v. h, Kecht yan 21 Januari, 1903 u°. 7847.

dan men meende. „Jene Unsicherheit", — aldus de bekende
Oostenrijksche hoogleeraar Mayer — „Unstetigkeit sowie die
fieberhafte Unruhe, welche unser Strafverfahren überhaupt durch-
dringen, raachen sich noch in erhöhtem Maasse auf dem Gebiete
des schumrgerichtlichen Verfahrens geltend. Dass letzteres überhaupt
noch unfertig ist, bew-eist der beständige Kampf um seine funda-
mentalen Einrichtungen, beginnend von der Bildung der Geschwor-
nenlisten, der Zusammensetzung der Geschwornenbank bis zum
Abschlüsse durch das Verdikt, bezw. durch das Urtheil des Schwur-
gerichtshofs." En hoewel Mayer bijna de hellt zijner brochure
aan de verdediging der jury wijdt, kan hij niet anders verklaren
dan „die in neuester Zeit fast mit elementarer Gewalt sich kund-
gebende Strömung ist auf FAnengung der schwurgerichtlichen Kom-
petenz gerichtet; also eine ihr offenbar feindliche^\'\'

Ik kan hier natuurlijk niet ingaan op de juryvraag zelf. Men
vindt eene uitgebreide literatuur erover bij Glaser, t. a. p. in de
noten 2 en 9 onder § 16 aangehaald, sedert nog belangrijk ver-
meerderd Ik meen, dat, waar men „zur Sicherung der Zwecke
des Strafprozesses, der allseitigen und unbefangenen Beurtheilung
der Schuldfrage oder doch des Vertrauens der Bevölkerung auf
eine solche" medewerking van het leekenelement verkoos, ondanks
„der unzweifelhaften Ileberlegenheit, welche dem ausschhessUch aus
Berufsrichtern zusammengesetzten Gerichte deren Rechtskenntniss,
Geschäftsgewandtheit und eine die grösste Objectivität und Unbe-
fangenheit sichernde Lebensstellung gegenüber dem Laienelement
verschaffen" alle gewicht op die „allseitigen und unbefangen
Beurtheilung" moet gelegd worden en wanneer de leekenrechtspraak
daaraan niet of niet meer voldoet, haar vonnis geveld is. Dit geldt
ook voor de militaire rechtbanken, samengesteld óf alleen uit
militairen óf ten deele uit rechtsgeleerden, ten deele uit militairen.
Daarom kom ik in de volgende paragraaf hierop met een enkel
Avoord terug.

„„Die Geschichte des Strafprozesses ist die Geschichte der Ver-

\') Streiflichter auf den gegenwärtigen Strafprozess, blz. 107.
T. a. p. blz. 110. Deze laatste cursiveering is van mij.
Zie o.m. een pas verschenen geschrift van Dr. Kael Heiniii ch Göeres,
Der Wahrspruch der Geschworenen und seine psychologischen Grundlagen.
Glaser, t. a. p. I blz. 262.

93

theidigung" Met deze woorden kenmerkte de Oostenrijksche straf-
rechtsgeleerde Glaser op volkomen juiste wijze het nauwe verband
tusschen den geheelen vorm van het strafpi\'oces en de daarin aan
den verdediger toekomende rechten." Aldus ving prof Simons zijne
eigenlijke Rede ter aanvaarding van het hoogleeraarsambt aan
en ik geloof niet, dat licht dat nauwe verband meer ontkend
worden zal. In het zuiver inquisitoire proces, waar de rechter
alles tegelijk was, kon sprake zijn van uitsluiting van eenen ver-
dediger; in het accusatoire proces — al hebben wij dit ook niet
in den zuiveren vorm, toch draagt het strafproces tegenwoordig bijna
overal een accusatoir karakter — mag de verdediger niet geweerd
worden. Intusschen, al erkent men het recht om een verdediger
te hebben, de rechten aan dien verdediger toegekend, verschillen
niet alleen hemelsbreed, maar zijn bovendien bijna overal te krap
uitgemeten. Men dringt op vermeerdering en uitbreiding dier rechten
aan; alleen in de militaire strafrechtspleging moet nog op toekenning
van het recht om een verdediger te hebben in enkele landen, o, a.
ten onzent, worden aangedrongen. In welke richting nu deze ver-
meerdering en uitbreiding wordt verlangd, is duidelijk. Men wil,
dat de beklaagde van object van onderzoek partij in het strafproces
wordt, d. w. z. vóór en aleer zijne schuld vaststaat, wil men hem
niet langer als den bedrijver van eenig vergrijp behandelen en eerst
rehabiliteeren, als zijne onschuld is gebleken, maar hem tot de beslissing
des rechters, evenals ieder burger, het recht geven om zijne belangen
te behartigen en, wanneer de beschuldiging van zoo\'n ernstigen
aard is, dat in elk geval die behartiging meebrengt eene rechts-
geleerde verdediging, hem, ook wanneer hij zelf er niet voor zorgt
of kan zorgen, een rechtsgeleerden verdediger toevoegen. Alle
rechten den aanklager toegekend, moet hij ook kunnen uitoefenen
en de maatregelen te voren tegen zijne persoon genomen, hebben
geen ander doel dan veiligheid der maatschappij en zekerheid der
berechting. Men zou door toekenning dezer rechten aan den be-
klaagde, kunnen voldoen aan den regel, dat niemand zonder gehoord
te zijn, mag veroordeeld worden. Doch willen deze rechten iets
beteekenen, dan moetén zij ook kunnen uitgeoefend worden. En

\') Glaseb, t. a. p. II blz. 223.
Simons, t. a. p. blz. 6.

94

„dem Angeklagten fehlt zunächst die Rechtskenntniss, welche ihm
ermöglichen würde, zu erkennen, worauf es nach dem Strafgesetz
in dem Falle ankommt und welche Prozesseinrichtungen ihm bei
Führung seiner Vertheidigung zu statten kommen. Es fehlt ihm
ferner gewöhnlich die Befähigung, von den zur Verfügung stehenden
sachlichen und formellen Schutz- und Vertheidigungsmitteln zweck-
mässig und wirkungsvoll Gebrauch zu machen. Wäre dies auch
nicht der Fall, so beraubt ihn oft seine gefährdete Lage der erfor-
derlichen Klarheit und Ruhe des Geistes. Endlich machen es ihm
oft Gefangenschaft und andere Verhältnisse unmöglich, die nöthigen
Nachforschungen zu pflegen, sich da, wo es dienlich ist, einzufinden
u. s. w. Er muss daher die Möglichkeit richtiger Vertheidigung
dadurch gewährt werden, dass eine dazu geeignete Persönlichkeit die-
selbe mit und für den Beschuldigten führt: der Vertheidiger, defensor"
Niets natuurlijker nu, dan dat de rechten van den verdediger in
dezelfde richting als die van beklaagde uitgebreid worden. Is men
met mij op bovenstaande gronden overtuigd, dat beklaagde recht
op een deskundigen verdediger heeft, dan moet men ook toestem-
men, dat hij dit recht altijd en gedurende den geheelen loop van
het proces moet hebben. Toch is dit nog geenszins het geval. In
Frankrijk zal de rechter van instructie — sedert de wet van 8 Decem-
ber 1897 — verplicht zijn den beklaagde, zoodra deze voor hem
verschijnt, in te lichten omtrent zijn recht om een raadsman te
kiezen en, als deze er geen kiest, er een te doen toevoegen.
Deze raadsman heeft terstond bij het eerste verhoor de rechten
van den verdediger; buiten zijne tegenwoordigheid of althans zonder
behoorlijke oproeping van hem, mag geen verhoor of confrontatie
plaats vinden, tenzij de beklaagde uitdrukkelijk erin toestemt of in
een drietal uitzonderingsgevallen, vermeld in art. 7 der wet. Is de
beklaagde aangehouden, dan heeft hij dadelijk na het eerste verhoor
vrij verkeer met zijn raadsman zonder eenige beperking (art. 8). De
raadsman heeft daags voor elk verhoor het dossier ter beschikking en
moet van elke beschikking des rechters onmiddellijk kennis hebben
(art. 10). Men ziet, dat deze wet hoofdzakelijk betrekking op het
vooronderzoek heeft, hetgeen alleen zijn oorzaak vindt in de om-

>) Glasee, t. a. p. II blz. 222—223.

95

standigheid, dat de verdediging by het hoofdonderzoek reeds vol-
doende geregeld was

In Duitschland „kann der Beschuldigte sich in jeder Lage des
Verfahrens des Beistandes eines Vertheidigers bedienen" Deze
verdediging is in een aantal gevallen in de wet genoemd „noth-
wendig", eene „Nothwendigkeit", welke „das Gericht" ook in andere
gevallen op verzoek van beklaagde of ambtshalve van toepassing
verklaren kan Vermelding verdient hier, dat de aldus toege-
voegde verdediger uit de staatskas volgens de „Gebührenordnung"
honorarium geniet. „Den Hauptanlass" (n.1. dat de beklaagde geen
verdediger kiezen kan) „giebt aber sicherlich der Mangel der Mittel
zur Entlohnung eines Vertheidigers" zegt Glaser ook terecht\'\'). Betref-
fende de rechten des verdedigers, voorzoover zij omschreven zijn
in de Strafprozessordnung, zij opgemerkt, dat gedurende het voor-
onderzoek de verdediger in den regel, evenals de beklaagde zelf, van
de bijwoning der verhooren enz. verstoken is Slechts bij de
gerechtelijke plaatsopneming en bij het verhoor van getuigen, die
vermoedelijk niet bij het hoofdonderzoek verschijnen kunnen, mag
hij tegenwoordig zijn Alleen de verdediger, — dus niet beklaagde
— mag het dossier inzien en wel „die dem Gerichte vorliegenden
Akten", nadat het vooronderzoek gesloten is of wanneer dit niet plaats
vond, nadat het „Anklageschrift" aan de rechtbank is overhandigd.
Wanneer het doel van het vooronderzoek geen gevaar loopt, kan
hem van de „gerichtlichen Untersuchungsakten" eerder inzage ver-
strekt worden Hij heeft het recht „mit dem verhafteten Be-
schuldigten mündhch und schriftlich zu verkehren" ®), evenwel onder
beperking, „so lange das Hauptverfahren nicht eröffnet ist", d.w.z.
het besluit der rechtbank tot „Eröffnung der Hauptverfahrens" nog

\') Zie ook Handelingen der Ned. Jur. Vereen. 1902, I blz. 191 vlg. II blz.
156 vlg. 232 vlg.

§ 137 der Strafprozessordnung.
§ 140 en 141 der Strafprozessordnung,
t. a. p., II blz. 227.

En dit ondanks het bovengeciteerde § 137 en het bepaalde in § 142:
«Die Bestellung äes Yeitheidigers tmiin schomväkrend des Vorverfahrens erio\\gcïi->->.
A. Hbllweg, Der Eeichs-Strafprozess, blz. 143 vlg.
A. Hellvveg, Der Reichs-Strafprocess, blz. 143 vlg,
§ 148 der Strafprozessordnung.

96

niet genomen is, zoodat niet behoeft gewacht te worden tot het
oogenblik, waarop de terechtzitting begint De verdediger heeft
bij het hoofdonderzoek het directe vraagrecht en mag bovendien
de getuigen en déskundigen aan een kruisverhoor onderwerpen
Beklaagde heeft dit recht niet.

Ten onzent is de verdediging het meest beperkt. Wanneer de
beklaagde ingevolge art. 86 van het Wetboek van Strafvordering
in hechtenis is, krijgt hij eerst met de verwyzing naar de terechtzit-
ting het recht den gekozen raadsman te ontvangen of wordt hem
een raadsman toegevoegd. Wel kan hij, zoodra de instructie ten
einde gebracht is en hem het requisitoir, dat tegen hem zal ge-
nomen worden_, beteekend is, zich met een gekozen of hem
toegevoegden raadsman beraden omtrent het indienen van eene
memorie, ten einde te voorkomen, dat hij naar de terechtzitting
verwezen wordt. Deze raadsman heeft dan het recht om inzage van
de stukken te nemen, — ook beklaagde zelf als hij in vrijheid is

— en mag den zich in hechtenis bevindende beklaagde alleen spre-
ken Doch overigens heeft de beklaagde tijdens het vooronderzoek
geen recht op een verdediger en, wanneer hij zich in vryheid
bevindende, een raadsman gekozen heeft, bezit deze geen rechten.
Bij het eindonderzoek heeft de beklaagde — en ook zijn verdediger

— in hoofdzaak gelijke rechten als aan het Openbaar Ministerie
zijn toegekend, bitusschen wat dit mag vorderen, behoort beklaagde
of zijn raadsman te verzoeken. Bovendien is „ook bij de openbare
behandeling het partijstandpunt van den beklaagde niet volledig
erkend en vooral de gelijkgerechtigheid van O.M. en de verdediging
niet consequent volgehouden. Het eerste niet, doordat ook bij het
openbaar onderzoek in het verhoor van den beklaagde door voorzitter,
rechters en officier van justitie het middel kan worden gevonden
om den beklaagde bewijsmateriaal tegen zich zelf te doen leveren;
het tweede niet, omdat het feit, dat het O.M. als een deel der
rechterlijke macht optreedt, het tegenover den verdediger een belangrijk
overwicht geeft en omdat ook aan den raadsman niet eenmaal de

Zie § § 148 (2e lid) en 201 der Strafprozessordnung. Zoo vooral, wanneer
de beklaagde niet alleen of niet wegens vrees voor vlucht in hechtenis is; want
dan moet een «Gerichtsperson» elk mondeling onderhoud bijwonen.
Hell weg. t. a. p. blz. 292. § 238 der Strafprozessordnung.
. Artt. 119—121, 123 en 130 Sv.

97

bevoegdheid is gegeven zijne vragen aan de getuigen directie stellen"
Het vrije, schriftelijke verkeer tusschen verdediger en beklaagde
waarborgt de wet niet. Meer zal ik niet van ons verdedigingsrecht
zeggen, te meer niet, omdat ik niet beoog de positie van den
verdediger volgens ons strafrecht te behandelen en eene schets, naar
ons de redevoeringen gehouden in de vergadering der Nederlandsche
Juristen-Vereeniging in 1902 leeren, zeer verschillend van kleur kan
uitvallen^). Bovendien verwijs ik hen, die zich in \'tbijzonder met
de verdediging in ons strafproces willen bezighouden, naar de bekende
w^erken van mr. A. A. de Pinto en mr. D. Simons en het aldaar
aangehaalde proefschrift van mr. H. G. van der Vies.

Zoowel hier als elders is men van meening, dat de wettelijke
bepalingen omtrent de verdediging herziening behoeven, maar „welche
Stellung nun der Vertheidiger im Verfahren einnehmen soll, das ist
im höchsten Grade controvers" Wellicht kan men zonder nog
partij te kiezen met M. Frydmannzeggen: „Die Vertheidigung ist
Partei, aber es widerstreitet der Geschichte, den Thatsachen und
der Vernunft, sie nur als eine im Dienste der Individuen stehende
Partei zu betrachten. Sie vertritt ebenso ein öffentliches Interesse,
wie die Staatsanwaltschaft; nur in entgegengesetzter Richtung.
Jene tritt für eine Ausdehnung der Machtbefugnisse des Staates
ein, diese wehrt die Ausbreitung derselben in die Freiheitsrechte
der Individuen und damit der Gesellschaft ab. Sie vertritt die
nach thunlichster Emancipation von der Intervention des Staates

\') Prof. mr. D. Simons, Beknopte Handleiding tot het Wetboek van Straf-
vordering, 3e druk, blz. 46.

Zie o.m. de redevoeringen mr. W. C. Bosman (Handl. II. blz. 17 vlg.) en
Jhr. mr. D. O. Engelen (ibid. blz. 152 vlg.)

■\') Handleiding tot het Wetboek van Strafvordering, 2e druk II t. p. en Het
herziene Wetboek van Strafvordering, I en II. t. p.

\') Beknopte Handleiding tot het Wetboek van Strafvordering, 3e dr. blz. 44-45.

Dr. E. suess, Die Stellung der Parteien im modernen Strafprocesse
(1898), blz. 155.

") Handbuch der Vertheidigung im Strafverfahren, blz. 65, aangehaald bij
sitess, blz. 155, noot 3, die zelf zegt: «Der Vertheidiger ist nach dem Geiste
der modernen Gesetze als ein Organ zu betrachten, vt\'clches nicht minder als
der öffentliche Ankläger zur Findung des Rechtes berufen ist; für alle Fnnctio-
näre muss es im einzelnen Rechtsfalle das höchste Bestreben sein, die materielle
Wahrheit zu finden.» Zie ook prof. Dr. Oetkee, Gericht, Gerichtsherr, Ver-
teidigung, blz. 30.

6

98

strebende Gesellschaft, im dem sie den Nachweis zu führen bemüht
sein wird, dass die einzelne angeklagte That in die Sphäre der
freien Handlungen fällt, auf welche die staatliche Strafgewalt nicht
ausgedehnt werden dürfe. Dem Staatsamvalte tritt im Vertheidiger
der Gesellschaftsanwalt entgegen."

Als ik straks in eene afzonderlijke paragraaf de verdediging in
het militaire strafproces bespreek, kom ik op enkele punten nog
met een enkel woord terug. Overigens meen ik te kunnen volstaan
met te verwijzen naar de Handelingen der Nederlandsche Juristen-
Vereeniging in 1902 en naar het verhandelde op het IX® congres
der Internationale Strafrechtsvereeniging (1902), alsmede naar de
literatuur bij Glaser, t. a. p. II blz. 220 noot 1 en Suess, t. a. p.
blz. 114 vermeld.

Ik kom nu tot de rechtsmiddelen. Het spreekt van zelf, dat het
proces zoodanig moet verloopen, dat de meest mogelijke waarborgen
aanwezig zijn, om de materieele waarheid te vinden en dat deze
na afloop ook gevonden is. Intusschen is deze materieele waarheid
een ideaal, dat wel nagestreefd en benaderd, maar nooit ten volle
verkregen kan worden. Daardoor komt het, dat de in eerste instantie
gegeven beslissing gewoonlijk beide partijen niet bevredigt of aan
alle verwachtingen beantwoordt. De onbevredigde zal dan natuurlijk
meenen, dat de rechter onbillijk is geweest of het een of ander heeft
voorbijgezien, dat van invloed op de beslissing zou geweest zijn,
indien hij het geweten had, en verlangt deswege, dat de gevallen
beslissing nog eens getoetst Avorde door een anderen rechter. De
vraag rijst nu, in hoeverre moet met dit verlangen rekening gehouden
worden ? Theoretisch is veel te zeggen voor eene enkele instantie.
Wanneer het proces mondeUng en onmiddellijk Avordt gevoerd en
eene vrije beAvijsvoering Avordt gehuldigd, m. a. w., wanneer men
het proces met de meest mogelijke waarborgen omgeeft, dan is er
voor hooger beroep geen plaats. De rechter van appel kan niet
beter ingelicht worden dan die in eersten aanleg, vooral ten aanzien
van de feiten, waarvan indrukken bij de getuigen na verloop van tijd

I) «Gewoonlijk», omdat er b.v. gevallen voorkomen, dat hot O. M. met den
beklaagde op vrijspraak aandringt en verkrijgt en omgekeerd een beklaagde
weieens «zitten» wil.

Reeds in 1858 heeft mr. A. A. DE PlïfTO deze vraag «de cardinale quaestie
in criminalibus» genoemd. (Weekbl. v. h. Recht van 22 Febr. 1858 n". 1932.)

99

niet beter er op worden, terwijl bovendien beklaagde en getuigen
zicb zullen hoeden voor tegenspraak met hunne vroeger afgelegde
verklaringen. Eene tweede instantie zal bovendien het prestige van
den eersten rechter niet verhoogen. In de praktijk schijnt evenwel
het appel in strafzaken noodig te zijn. Voor en aleer de uitspraak
voor goed moet geaccepteerd worden, wil de in \'t ongelijk gestelde
party nog gaarne een nieuw onderzoek: de proef op de som. Maar
bovendien wijst het groot aantal vonnissen in eersten aanleg, dat in
appel gewijzigd wordt, op de behoefte aan een hoogeren rechter.
Eigenaardig komt het verschil tusschen theorie en praktijk hier uit.
Niet alleen, „dat de groote strafrechtsleeraars geen kwaad genoeg
weten te zeggen van het rechtsmiddel, dat zijne grootste voorstanders
telt onder de mannen der praktijk", maar zelfs heeft „de ervaring
door hem als minister opgedaan, vooral bij het onderzoek der tal-
rijke verzoeken om gratie, dagelijks bij zijn departement inkomende"
den hoogleeraar Modderman van tegenstander tot voorstander —
zij het dan ook niet con amore — gemaakt.

Intusschen, terwijl in Frankrp het hooger beroep bestaat, behalve
tegen arresten der cours d\'assises en het ten onzent sedert
1886 openstaat tegen alle vonnissen der rechtbanken ter zake van
misdrijf gewezen heeft men in Duitschland met de invoering der
Strafprocessordnung het appel afgeschaft, behalve in de minst ge-
wichtige zaken, die in eersten aanleg voor de Schöffengerichte
dienen. Ook daai\' was de praktijk niet tevreden met deze be-
slissing. Reeds in 1879, twee jaar na de afschaffing, ging er van
de Berlijnsche balie eene beweging uit om het te herstellen,
behalve voor gezworenenuitspraken. In 1884 ondersteunde de
17® Deutsche Juristentag en ook de Anwaltsverein deze beweging.
Een ontwerp in 1885, door de Pruisische regeering bij den Bonds-
raad ingediend, om eenige wyzigingen te brengen in de Strafprozess-
ordnung, bevatte ook een voorstel tot wederinvoering van het hooger
beroep, doch de Bondsraad lichtte dit voorstel uit het ontwerp, wellicht
voornamelijk om de wijze, waarop de invoering ervan werd voor-
gesteld. Later vereenigde de Bondsraad zich met een voorstel tot
herstel van het hooger beroep tegen „Strafkammerurfheile", doch dit

De PinïO, Het herziene Wetboek van Strafvordering, I blz. 20.

De Pinto, Het herziene Wetboek, II blz. 291 en noot 2. Zie ook noot
3 aldaar.

100

werd in de Rijlïsdagszitting van 15 December 1896 verworpen. Daar-
mee is de aandrang om hooger beroep echter nog geenszins verminderd.

Een enkel woord over de andere rechtsmiddelen. In Frankrijk
bestaan evenals in ons land verzet (opposition), hooger beroep
(appel), cassatie en revisie. Verzet bestaat alleen tegen verstek-
vonnissen van de juges de police en van de tribuaaux correctionnels,
terwijl een verstekvonnis van een cour d\' assises slechts provisioneel
is en door de vrijwillige verschijning van beklaagde opgeheven
wordt. Beroep staat open van vonnissen van de juges de police en van
de tribunaux correctionnels. Cassatie kan tegenover alle vonnissen in
laatste instantie gewezen en ook tegenover interlocutoire vonnissen
ingeroepen worden. Bovendien bestaat revisie in eenige door de
wet aangegeven gevallen. In Duitschland bestaan de Beschwerde,
de Berufung, de Revision en de Wiederaufnahme. Eerstgenoemd
middel richt zich tegen alle rechterlijke beshssingen, voor zoover
het geen Urtheile zijn. De Berufung vindt alleen plaats tegenover
vonnissen van de Schöffengerichte of van den Amtsrichter. De
Revision is een juridisch onderzoek en komt in groote lijnen met
de Fransche en onze cassatie overeen. Het is het eenige middel
tegen vonnissen der Schwur- und Landgerichte en, wijl de andere
vonnissen in appel voor het Landgericht dienen, indirect toe-
passelijk tegen alle vonnissen. Meer overeenstemmend met de
Fransche en onze revisie is de Wiederaufnahme, bij de wet van
20 Mei 1898 opnieuw geregeld (§§ 399—402 St. F. O.) Voor de
gevallen, waarin zij is toegelaten, verwijs ik naar het werkje van
Franz Woermann, Das Wiederaufnahmeverfahren u. s. w. blz. 2—44.
In ons land bestaan dezelfde rechtsmiddelen als in Frankryk.
Door de wet van 14 Juli 1899, Stbl. n°. 159 is de achttiende titel van
ons wetboek door een andere vervangen en eene belangrijke uit-
breiding aan de revisie gegeven, eene maatregel reeds in 1895 in
Frankiijk toegepast. Overigens verwijs ik naar de literatuur in
dezen, o. a. bij Suess, t. a. p. blz. 429 vermeld en wat ons land in \'t
bijzonder betreft naar mr. Simons, Beknopte Handleiding, blz. 200-248.

In het vorenstaande heb ik de vraag behandeld, of er in straf-
zaken al of niet appel moet zijn. Ten aanzien van de rechtsmiddelen
komt de hervorming van het strafproces nu verder neer op twee
vragen: Moet de aanklager — het O.M. — bevoegd zijn de
rechtsmiddelen aan te wenden en 2^ Is eene reformatio in pejus

101

toegelaten ten aanzien van den veroordeelde? De eerste vraag wordt
gewoonlijk bevestigend, de tweede ontkennend beantwoord

Na dit korte overzicht der „Reformbestrebungen," die het geheele
proces betreffen, keer ik terug naar het vooronderzoek om in \'t
kort te schetsen, in welken zin men dit wil hervormen. Ik herinner
er aan, dat het in alle drie landen inquisitoir, geheim en schrif-
telijk is, hoewel in Frankrijk door de wet van 8 Dec. 1897 eene
stap in de richting van het contradictoir vooronderzoek is gezet.
Een bescheiden stap, over welker richting langzamerhand een strijd
is ontbrand, die aantoont, dat de wet, hoe goed ook bedoeld,
door den gang van het proces te vertragen, de kosten te verhoogen
en c.q. de preventieve hechtenis te verlengen eene verkeerde wer-
king heeft

Stemmen de drie wetgevingen in karakter hierin overeen, dat
het vooronderzoek geheim is, zij verschillen nogal hier en daar
in enkele hoofdpunten. In Frankrijk onderscheidt men de eigen-
lijke instructie (Instruction préparatoire) van de voorloopige infor-
matiën van wege de politie te nemen. Terwijl \'nu deze infor-
matiën onder leiding van en door het Openbaar Ministerie worden
gehouden, treedt in de instructie de juge d\'instruction op met
uitsluiting van het Openbare Ministerie, dat zich niet verder met
de verzameling van het procesmateriaal mag bezig houden en zich
tot vervolgen moet beperken. Natuurlijk mag de rechler van in-
structie geen zitting nemen in het oordeelend college. Eerst op
vordering van het Openbaar Ministerie, dat dus in de „phase
policiére" alle materiaal verzamelen kan, alvorens de eigenlijke
instructie begint, vangt de juge d\'instruction zijne taak aan, die
dan evenwel dikwijls eene herhaling is en daarom kan gemist
worden. De Fransche criminalisten ontkennen dit en willen óf het
vooronderzoek geheel afschaffen, zoodat de dagvaarding — om
het zoo te noemen — rechtstreeks bijna zonder eenige voorberei-
ding geschiedt, of het in zijne wydloopigheid en herhaling behouden
Alleen in geval van betrapping op heeterdaad (le flagranl délit)

\') Zie suess, t. a. p. blz. 462—465.

Zie hierover Zucker, t. a. p. blz. 21—26.

Voor zoover de getuigen vrijwillig verschijnen en geene dwangmaatregelen
voor het vaststellen van zekere feiten noodig zijn.
Zucker, t. a. p. blz. 31,

102

blijft het Openbaar Ministerie instrueeren en vervangt het den rechter
van instructie, hetgeen eene uitzondering is, waarvan terecht gezegd
is, dat alsdan de rechten van den beklaagde prijsgegeven zijn, want
niet alleen, dat het Openbaar Ministerie onderzoekt, maar het verricht
ook handelingen, als gerechtelijke plaatsopneming, getuigenverhoor,
dat niet ter terechtzitting weer afgenomen worden kan, enz., die
in het hoofdonderzoek van groot gewicht kunnen zijn en slechts
door den rechter behooren te geschieden. Is de taak van het
Openbaar Ministerie bij een flagrant délit buitensporig uitgebreid,
zijne belangen zijn in gewone gevallen niet voldoende verzekerd,
wijl het elk werkzaam aandeel, ook de leiding, in de instructie
mist, en de „phase policière" niet als een werkelijk bestanddeel
van het proces kan beschouwd worden.

De verwijzing naar de terechtzitting verdient nog eene enkele
toelichting. Sedert 17 Juli 1856 is de raadkamer afgeschaft en
beshst de rechter van instructie zelfstandig over de al of niet ver-
wijzing, wanneer het eene zaak betreft, die bij verwijzing voor den
lageren rechter dient en niet met eene „peine afflictive ou infa-
mante" is bedreigd. Want is dit wel het geval, dan zendt hij de
stukken aan den „procureur général près la cour pour être procédé
ainsi qu\'il sera dit au chapitre des mises en accusation" welke
wijze hierop neerkomt, dat de procureur général zijne réquisition
aan eene „section, de la cour\'\' stelt en dan beslist deze „kamer
van verwijzing," zoo noodig na een nader onderzoek ingesteld te
hebben, bij arrest of dat de beschuldigde buiten vervolging te
stellen dan wel naar den lageren rechter te verwijzen is óf naar
de cour d\'assises verwezen worden moet, in welk geval de général
procureur eene „acte d\'accusation" moet opstellen. Deze rechter-
lijke beslissing oefent grooten invloed uit op de door de cour
d\'assises te beoordeelen zaak. Vandaar, dat men de opheffing van dit
stelsel wil, wijl men door deze rechterlijke beslissing de zaak ge-
praejudicieerd acht.

In Duitschland speelt de Staatsanwalt eene gewichtiger rol in het
vooronderzoek. Hij is leider in de „Phase der Vorbereitung der
öffentlichen Klage" en verzamelt zelfstandig alle materiaal, dat hij

I) Art. 133 Code d\'Instruction Criminelle, Bedoeld wordt een hof van appel.
Zie ook artt. 217—250.

103

noodig oordeelt. De rechter van instructie is hier onbekend. Voor
de gevallen, dat gerechtelijke handelingen moeten geschieden, zooals
plaatsopneming, bevel tot preventieve hechtenis enz., wendt hij
zich tot den Amtsrichter, onzen kantonrechter. Evenwel beshst
niet deze, maar de bevoegde rechter, of de vervolging tot een proces
komt: „die Eröffnung des Hauptverfahrens kann nur durch
lichen Beschluss erfolgen, so dass in jedem Falle eine richterliche
Vorprüfung der Anklage statt zu finden hat" Doch behalve deze
eindbeshssing bestaat er nog eene „gerichtliche Voruntersuchung"
buiten den Staatsanwalt om, verplichtend in die zaken, welke tot
de competentie van het Reichsgericht of van een Schwurgericht
behooren, facultatief in zaken door de „Strafkammern der Land-
gerichte" te beslissen en niet bestaande in zaken, welke voor de
Schöffengerichte dienen. Die „Eröffnung der Voruntersuchnung"
geschiedt op vordering der Staatsanwaltschaft door het betrekkelijke
college; soms zelfstandig door dit college, wanneer het een nader
onderzoek wenscht, alvorens te beslissen tot de „Eröffnung des
Hauptverfahrens". Het onderzoek wordt gehouden door een „Un-
ters achungsrichter" bij de Landgerichte is dit gewoonlijk een
Amtsrichter, bij het Reichsgericht een der leden, die door den president
aangewezen wordt. De Staatsanwalt, hierin als partij gelijkstaande
met Nebenkläger, Angeschuldigte und Vertheidiger, mag enkele han-
delingen als plaatsopneming, verhoor van getuigen, die bij \'t Haupt-
verfahren niet aanwezig kunnen zijn: enz. bijwonen. Na het onder-
zoek (Voruntersuchung) dient de Staatsanwalt de stukken in bij
het bevoegde rechterlijk college, ook wanneer hij van de vervolging
wil afzien^). Wenscht hij „Eröffnung des Hauptverfahrens," dan
moet hij eene akte van beschuldiging (Anklageschrift) indienen.
Heeft geen Voruntersuchung plaatsgevonden, dan is hij vrij of by
al dan niet vervolgen wil. Bij vervolging is eene akte van be-
schuldiging noodig, bij het bevoegde college in te dienen Hij
is altijd verplicht de beslissing der rechters uit te voeren, ook
wanneer deze anders luidt dan zijn welhcht richtiger requisitoir.

1) Hellweg, t. a. p. blz. 108.

§ § 182 vlg. der Strafprozessordnung. Hellweg, t. a. p. blz. 262 vlg.
Opmerking verdient, dat in Duitschland het legaliteitsbeginsel geldt.
Hellweg, t. a. p. blz. 272.

104

„Der Staatsanwalt büsst durch derartige Bestimmungen Vieles von
der selbständigen Stellung, die ihm unter allen Umständen gewahrt
bleiben sollte" En niet goed te keuren is, dat over de resultaten
van het Vorbereitungsverfahren beshst wordt door „eine richterliche
Behörde, welche der Regel nach an der Sammlung des Process-
materials sich nicht betheiligt hat und darum aus eigener Anschauung
die Strafsache gar nicht kennt. Es werden dieser richterlichen
Behörde nur die Acten der Voruntersuchung — wenn eine solche
stattgefunden hat — oder gar nur die Aufzeichnungen, welche im
Zuge der Vorbereitung der öffentlichen Klage seitens der Staats-
anwaltschaft oder der Polizeibehörden gemacht wurden, vorgelegt,
worauf das Gericht seinen, für den weiteren Gang des Verfahrens
entscheidenden Beschluss zu fassen hat" Eischt het vooronderzoek
in dit opzicht hervorming, men wil ook „insbesondere im Interesse
des Beschuldigten, eine Umgestaltung des Vorverfahrens."

Het Reichsjustizamt heeft ten dien aanzien aan eene commissie
de volgende vragen ter beantwoording gesteld®): „Ist etwa für
das Vorverfahren: a. eine beschränkte Oeffentlichkeit und Münd-
lichkeit einzuführen, namenthch den Betheiligten die Berechtigung
zur Anwesenheit bei richterlichen Handlungen in erweitertem Um-
fange zu gewähren? h. eine contradictorische Schlussverhandlung
vorzuschreiben?" Beide vragen beoogen een onderzoek, in welke
richting de rechten van den beschuldigde moeten worden uitgebreid.
Dr. Stenglein verAverpt een „contradictorische Schlussverhandlung",
Avijl dit eenvoudig op eene tweede of derde instantie uitloopen zou.
Hoewel hij de eerste vraag, of er al dan niet Parteien-Öffentlichkeit
zal zijn, — want daarop ziet de „beschränkte Oeffentlichkeit" —
bevestigend beantwoordt, daar „manches Missverständniss, Avelches
jetzt erst in der Hauptverhandlung oder auch gar nicht aufgeklärt
wird, schon in der Vorverhandlung aufgeklärt würde", wil hij toch
de verbetering meer in andere richting zoeken. „Allein die richter-

») Zucker, t. a. p. blz. 64.
\') Zucker, t. a. p. blz. 64-65.

■) Deze vragen uitmakende het programma voor de commissie, zijn in den
Eeichsanzeiger gepubliceerd. Dr. Stengleiït, van meening, dat hiermee „den
Wunsch an den Tag gelegt ist, dass auch ausser der Commission Erfahrungen
ausgesprochen werden", onderwerpt ze aan eene uitvoerige bespreking in de
Gerichtsaal, LXII blz. 241—289 en blz. 321—361.

105

liehe Vorprüfung passt überhaupt nicht in das System des Anklage-
processes. Dieses sollte consequent, wie folgt, verlaufen. Auf erfolgte
Anzeige einer strafbaren Handlung hätte wie bis her der Staats-
anwalt, wenn nöthig, ein Vorverfahren einzuleiten. Findet er, wegen
Verwickeltsein des Falls, eine umständliche Voruntersuchung nöthig,
so mag er dieselbe beantragen. Der Untersuchungsrichter müsste
aber nur als Gehülfe des Staatsanwalts erscheinen. Bei eingrei-
fenden Massregeln, wie Verhaftung, Durchsuchung u. s. w. müsste
der Staatsanwalt einen richterlichen Beschluss erzielen und gegen
denselben müsste ein Beschwerderecht eingeräumt werden, wenn
auch ohne Suspensiveffect in Fällen, in denen nur augenblicklicher
Zugriff Erfolg haben kann" Meer zelfstandigheid van het Open-
baar Ministerie dus. „Durch die entfallende richterliche Vorprüfung
würde die richterliche Unbefangenheit voll gewahrt bleiben and alle
Schwierigkeiten gehoben sein, welche jetzt mit dem Eröffnungs-
beschluss verbunden sind", ziedaar twee voordeelen aan deze her-
vorming verbonden volgens Stenglein En niet anders Zucker

In ons land kan het vooronderzoek in drie phasen onderscheiden
worden: het opsporingsonderzoek, de voorloopige informatiën en
de eigenlijke instructie. Elk dezer phasen Mn voorkomen, doch
het is niet noodig. Het opsporingsonderzoek berust in handen van
het Openbaar Ministerie, terwijl de voorloopige informatiën en de
instructie worden geleid door een van het Openbaar Ministerie
onafhankelijken rechter-comniissaris — een der leden van de recht-
bank door het Hof voor den tyd van twee jaar als zoodanig aan-
gewezen. Instructie en voorloopige informatie verschillen hierin,
dat eerst, nadat de rechtbank kennis van de zaak genomen en
rechtsingang tegen den verdachte verleend heeft, de instructie
wordt aangevangen, terwijl de voorloopige informatie op requisitoir
van het Openbaar Ministerie geschiedt. Wijl nu zonder dat de
rechtbank rechtsingang verleent, de preventieve hechtenis — nog
voorloopige aanhouding genoemd — hoogstens 12 dagen kan duren,
gaat men betrekkelijk spoedig over tot de instructie, althans wanneer
de verdachte in verzekerde bewaring is.

Het Openbaar Ministerie kan in het opsporingsonderzoek getuigen

t. a. p. blz. 273.
t. a. p. blz. 274.
t. a. p. blz. 65.

106

en verdachten hooren, zoo zij vrywillig verschijnen. Evenals in
Frankrijk, is ook hier ingeval van ontdekking op heeterdaad aan
het Openbaar Ministerie grooter bevoegdheid gegeven; zoo ten
aanzien van de voorloopige aanhouding, van de bevoegdheid tot
nasporing en inbeslagneming van goederen, tot huiszoeking, enz.
Echter zal de rechtercommissaris deze taak zoodra mogelijk van
het Openbaar Ministerie overnemen. De voorloopige informatie
verschilt overigens niet van de instructie.

„De leiding van het strafproces berust volgens onze wet in handen
van het Openbaar Ministerie. Uit dit beginsel volgt, dat de rechter-
commissaris verplicht is de getuigen te hooren, die hem door den
officier van justitie worden opgegeven en dat hij steeds gehouden
is aan deze op zijn verzoek den stand van het onderzoek mede
te deelen, opdat hij in staat zij, die stappen te doen, welke hij
wenschelijk en noodig acht" Hier boet de rechter-commissaris
veel van zijne onafhankelijkheid in. Hij is wel niet het werktuig
van het Openbaar Ministerie, doch zijne handelingen worden geleid
door den officier van justitie en alleen, wanneer deze leiding wat
te straf is of het onderzoek voor den verdachte onbillijk zou zijn,
zal wellicht verzet van zijn kant volgen. De positie van ons
Openbaar Ministerie komt mij beter voor dan die in het Fransche
stelsel, doch daarentegen minder dan die van de Staatsanwalt-
schaft. Weliswaar verzamelt de rechter-commissaris het materiaal
voor den officier van justitie, zooals deze het verlangt, maar niet-
temin schijnt mij de voorkeur te moeten gegeven worden aan het
Duitsche systeem, waar met eigen oog en hand bijeengegaard
wordt, wat noodig voorkomt. De rechter-commissaris kan getuigen
en beklaagde desnoods met de sterke arm voor zich doen brengen.
Bij het sluiten van de instructie ontstaat voor den beklaagde,
gelijk wij gezien hebben, het recht van zich met een raadsman
over het indienen eener memorie te beraden.

Het Openbaar Ministerie kan zonder voorafgaande inmenging van
rechtbank of rechter-commissaris de zaak aanhangig maken door den
beklaagde rechtstreeks te dagvaarden In zaken van beteekenis
geschiedt het evenwel veelal door een vonnis van verwijzing der

\') SiMONS, Beknopte Handleiding, blz. 122.
Art. 141. Wetboek van Strafvordering.

107

rechtbank op requisitoir van het Openbaar Ministerie, na het sluiten
van de instructie gewezen. In den regel gaan daarmee beschikkin-
gen aangaande de preventieve hechtenis gepaard. Verdere details
laat ik rusten. Alleen dient nog vermeld, dat de opsporing van
feiten, die tot de kennisneming van den kantonrechter behooren,
aan de politie is opgedragen, terwijl het Openbaar Ministerie aldaar
beperkt is tot het doen van nasporingen of het instellen van een
verder onderzoek naar aanleiding van het toegezonden proces-verbaal.

Bestaat er nu eene communis opinio omtrent de hervorming van
het vooronderzoek? In geenen deele. Tal van oplossingen worden
aan de hand gedaan, doch telkens afgekeurd en door anderen ver-
vangen Men wil den beklaagde beter beschermen gedurende het
vooronderzoek en meent dit te kunnen doen door openbaarheid in
te voeren; of door — zooals in Frankrijk is geschied — de rechten
der verdediging belangrijk uit te breiden; of door het Openbaar
Ministerie geheel buiten het onderzoek te houden; of.... door dit
uitsluitend ermee te belasten, zoodat dan met diens partijstandpunt
rekening gehouden kan worden.

Maar door alle aandacht aan de rechten van beklaagde te schenken,
vergeet men, dat het vooronderzoek ook dient om voldoend feiten-
materiaal te verzamelen, opdat straks de aanklacht niet als onbe-
wezen moet worden terzijdegesteld en dat, ook als vaststaat, dat
een strafbaar feit is gepleegd, vaak nog moet nagegaan worden, wie
de dader is. Men mag de rechten van den beklaagde niet mis-
kennen, maar evenmin of nog minder de veiligheid en de rechts-
zekerheid van den staat voorbijzien en opofferen aan de rechten
van een individu. Bij de hervorming van het vooronderzoek zal
men derhalve zoowel met het algemeene als met het individueele
belang rekening te houden hebben. Hoe dit ten slotte moet ge-
schieden, een vraagstuk, dat meer dan een halve eeuw de grootste
processualisten heeft bezig en verdeeld gehouden, waag ik niet te
beslissen, maar verwijs belangstellenden naar de betrekkelijke
literatuur

Het eind- of hoofdonderzoek is het best geregelde deel van het

\') Zie o. a. eene reeks bij Ztjckbe, t. a. p. blz. 89.

O. m. Gläser, t. a. p. II blz. 311 noot 1 bevat eene belangrijke litera-
tuuropgave. Zie ook SuESS, t. a. p., Zuckee, t. a. p. en de Handelingen der
Nederlandsche Juristen Vereeniging van 1902.

108

proces: het is openbaar, mondehng en onmiddellijli in alle drie
landen. De rechter moet in contradictoir debat de feiten vaststel-
len en de getuigen en beklaagde verhooren, opdat hij zelf den indruk
van het gepleegde feit krijgt, de toedracht der zaak rechtstreeks
verneemt. Openbaarheid, met uitzondering van gevallen, welke om
enkele in de wet genoemde redenen met gesloten deuren worden behan-
deld, is regel. De beschuldiging moet ter terechtzitting blijken al of niet
juist te zijn. Daar moet alles gezegd worden, wat ten laste van den
beklaagde is of wordt aangevoerd en mogen geen beweringen zijn toe-
gelaten, welke de beklaagde niet kent, hem niet zijn voorgehouden en
toch invloed op de eindbeslissing hebben. Evenmin mag den beklaagde
onbekend gelaten worden, wie getuigen zyn en wat zij hebben getuigd.
In zooverre moet er dus voor den beklaagde openbaarheid en geheele
openbaarheid zijn. Geenerlei omstandigheid mag haar uitsluiten.
De bewijsvoering moet in zijne tegenwoordigheid geschieden en in
het vonnis de redenen der veroordeeling — zoo dit is gebeurd —
worden vermeld. Ook de rechter moet door onmiddellijkheid, d. w. z.
door zelfonderzoek, zijne overtuiging vestigen. Een zelfonderzoek,
dat niet bedoelt, dat de rechter nu ook niet door getuigen mag
vernemen, hoe de toedracht der zaak is, doch dat alle schriftelijke
bewijsvoering vermijdt. In zooverre vloeit de onmiddellijkheid voort
uit de mondelinge behandeling, doch zij is meer, voorzoover getuige-
nissen van hooren zeggen niet in aanmerking komen.

Eindelijk moet de oi)enbaarheid met betrekking tot het publiek
niet dan om hoogst gewichtige redenen worden uitgesloten. Het
huis dos moet uitzondering zijn. Aan deze eischen voldoet het
hoofdonderzoek in alle drie landen, dat eigenlijk het meest verschilt
in de voorbereiding van de zaak ter terechtzitting, dat is, na het
vonnis van verwijzing (arrêt de mise en accusation, Eröffnung) tot
aan de eerste zitting, waarin beklaagde en getuigen worden gedag-
vaard. In dit tijdvak wordt de verdediging door den beklaagde met
zijn raadsman voorbereid. Ook ten aanzien van het vraagrecht ver-
schillen de wetgevingen. Alleen in Duitschland bestaat het directe
vraagrecht voor den verdediger en is een, zij het dan ook beperkt,
kruisverhoor toegelaten.

Men wil nu onder leiding van den president het directe vraag-
recht aan partijen toekennen en daarmee feitelijk aan den president
enkel de handhaving van orde en tucht en het bepalen van de

109

volgorde der in behandeling zijnde zaken overlaten. Voorts vindt het
afkeuring, dat de president uit het materiaal van het vooronderzoek
geheel ingewijd is en vaak met een excerpt daaruit vóór zich, de be-
handeling ter terechtzitting leidt. Hoewel dit zeer zeker schaduwzij-
den heeft, dient men toch niet te vergeten, dat de leiding
onmogelijk is, wanneer men de te behandelen zijnde zaak niet kent,
terwijl bij strenge doorvoering de president alleen in naam en de
partijen beurtelings, wellicht onder strijd, feitelijk voorzitter en
leider der debatten zullen zijn.

Vermelding verdient nog, dat in Frankrijk in 1881 het résumé van
den president bij de cour d\'assises, hetwelk terstond na sluiting
der debatten moest gegeven worden, is afgeschaft, wijl gebleken
w^as, dat de president geen onpartijdig standpunt innam. In Duitsch-
land geeft de president bij de Schwurgerichte nog de „Belehrung
über die rechthchen Gesichtspunkte ohne in eine Würdigung der
Beweise einzugehen"

Het spreekt van zelf, dat ik in deze weinige bladzijden niet heb
kunnen aantoonen, hoe het strafproces in Frankrijk, Duitschland en
ons land in details is geregeld en hoe het moderne strafproces naar de
eischen der rechtswetenschap moet geregeld worden. Ik heb, alvorens
te onderzoeken, in hoeverre het militair strafproces in deze landen
voldoet of kan voldoen aan de eischen, waaraan het gewone straf-
proces beantwoordt of waarover men het eens is, dat het beant-
woorden moet, het noodzakelijk geacht, in een korte schets een
overzicht van het civiele strafproces te geven en daarbij de meest
naar voren dringende „reformbedürftige Punkte" terloops aan te stippen.

Meermalen wordt gezegd, dat de militaire rechtspleging onvoldoende
is en dat daarom hare afschaffing gewenscht wordt. Ik wil in de
volgende paragrafen een onderzoek instellen, in hoeverre het juist is,
dat het militaire proces in Frankrijk, Duitschland en ons land niet
beantwoordt aan de eischen van het moderne strafproces en, zoo
het onvoldoende is, nagaan, of het soms aan die eischen niet hem
voldoen om redenen in het militaire karakter ervan gelegen.

Immers zoo het onvoldoende te wijten is aan de achterlijkheid
der wetgeving, moet niet op afschafFmg van den militairen rechter,
maar op hervorming van het militair strafproces worden aangedrongen.

§ 300 der Strafprozessordnung.

110

Eerst, wanneer tengevolge van het militaire karakter het militaire
strafproces niet aan de eischen van het moderne strafproces hm
beantwoorden, is er aanleiding om na te gaan, of de redenen van
bestaan van den afzonderlijken militairen rechter zwaarder wegen
dan het tekort aan die eischen, zoodat men zich daarom tevreden
stellen moet met eene minderwaardige procesregehng. Om redenen
buiten de strafrechtswetenschap gelegen kan men wel genoopt zijn
eene wetgeving te moeten aanvaarden, welke hier en daar met die
wetenschap in strijd is of althans met hare eischen niet altijd
rekening gehouden heeft.

Op grond hiervan zal ik nu achtereenvolgens den rechter; den
„Gerichtsherr und seüie Organe"; den beschuldigde en zijne ver-
dediging; het vooronderzoek; het hoofdonderzoek en de rechtsmid-
delen bespreken. Niet altijd zal ik uitvoerig stilstaan bij de vraag
of men het betrekkelijke deel van het militaire proces niet zóó kan
regelen, dat aan de eischen van het moderne strafproces wordt
voldaan, daar uit de kritische bespreking van de geldende wetge-
vingen reeds zal blijken, in hoeverre dit naar mijne meening moge-
lijk zal zijn door eene hervorming van het militaire proces. Men
zal goed doen met steeds voor oogen te houden, dat in Frankrijk
de mihtaire wetgeving in nauwe aansluiting met het civiele straf-
proces is geregeld; in den Code de justice de militaire wordt her-
haaldelijk naar den Code d\' Instruction criminelle verwezen, zoodat
kennis van het civiele strafproces onontbeerlijk is. Daarentegen is de
Duitsche Militärstrafgerichtsordnung een zelfstandig wetboek, dat in
geen enkele bepaling naar het civiele strafprocesrecht verwijst,
maar bij welks totstandkoming met de Strafprozessordnung zooveel
mogelijk rekening gehouden is. Daardoor heeft eene wijziging van
het gewone wetboek geenerlei gevolg voor het militaire proces,
hetgeen in Frankrijk wel het geval is. In ons land bestaat eene
wetgeving uit het begin der vorige eeuw, gebaseerd op beginselen,
afkomstig uit de zestiende eeuw. Het militaire proces hier te lande
is dientengevolge geheel verouderd, al heeft de praktijk, ook soms
in flagranten strijd met de wet, zich zooveel mogelijk naar nieuwere
strafrechtsbeginselen gericht. Daardoor verschillen de drie wetge-
vingen in karakter, hetgeen ons nog meer zal blijken bij de be-
spreking van de onderdeelen van het proces.

111

§ 2. De rechter.

Hiervoor heb ik gezegd, dat het strafpreces is de wijze, waarop
de staat zijn recht van straffen uitoefent. Ten einde dit te lainnen,
heeft de staat een orgaan noodig, geschikt oni in het concrete
geval een onderzoek in te stellen naar de feiten, waartegen straf
bedreigd is, wie deze feiten gepleegd heeft en onder welke om-
standigheden, om ten slotte den rechtsregel te vinden toepasselijk
in het betrekkelijke geval. Dit orgaan is de rechter. In geringe
zaken is het een enkele persoon, overigens en bij voorkeur een
college, op verschillende wijze samengesteld.

De rechter moet om zijne taak goed te kunnen vervullen, voldoen
aan eischen van zelfstandigheid en van bekwaamheid, die ik in \'t
kort zal aangeven.

A. Eischen van zelfstandigheid. In de eerste plaats zal de rechter
zijne zelfstandigheid (onafhankelijkheid) moeten kunnen bewaren
tegenover het gezag, dat hem benoemt, in den regel dus tegenover
de Regeering. Men meent zelfs den rechter met waarborgen tegen-
over de Regeering te moeten omgeven, bestaande in: a. aanstelling
voor het leven; vaststelling der bezoldiging door de wet; en
c. onvereemgbaarheid van het rechterambt met andere ambten,
waaraan eene vaste bezoldiging is verbonden. In de tweede plaats
moet de rechler zijne zelfstandigheid kunnen handhaven tegenover
zijne ambtgenooten in hetzelfde college, waaraan bevorderlijk is eene
vastgestelde orde van beraadslagen en stemmen, terwijl gewoonlijk
uitsluiting van bloed- of aanverwanten tot zekeren graad in hetzelfde
college bestaat en waartoe eveneens uitsluiting van personen moet
behooren, die in eene afhankelijke verhouding tot elkaar staan. In
de derde plaats zal de rechter zijne zelfstandigheid moeten kunnen
bewaren tegenover de justiciabelen, waartoe o. m. dienstig is: het
verbod om te oordeelen in zaken, waarover men als rechter van
instructie of in andere hoedanigheden is betrokken; het verbod
om buiten de terechtzitting op eigen gelegenheid de onderwerpelijke
zaak te onderzoeken; de verplichting tot geheimhouding van de
gevoelens in de raadkamer geuit; de toegekende bevoegdheid om
zich van de kennisneming eener zaak te verschoonen en de aan
den beklaagde toegekende bevoegdheid tot wraking; en vooral
eene van de justiciabelen onafhankelijke positie. En om deze

112

zelfstandigheid te verwezenlijken^ de rechtspraak het vertrouwen
des volks te doen winnen en te doen behouden, heeft men het
volk zelf, — den onafhankelijken, vrijen burger — laten deelnemen aan
de rechtspraak. Men heeft tegenover alle bezwaren, verbonden
aan de deelneming van leeken aan rechterlijke functiën, de zekerheid
van onpartijdigheid en van zelfstandigheid zwaar laten wegen Dat
het leeken element niet ten volle aan de verwachtingen voldoet en
de gemengde colleges (Schöffengerichte) de voorkeur verdienen
boven de jury, kan hier niet opnieuw en uitvoerig nagegaan worden.
Alleen zij opgemerkt, dat de zelfstandigheid der niet-rechtsgeleerden
tegenover de rechtsgeleerden in hetzelfde college in theorie grooter
is dan in de praktijk blijkt. Immers de zelfstandigheid en onaf-
hankelijkheid zullen alleen kunnen worden gehandhaafd door hen,
die eiken steun van anderen kunnen missen, wat slechts mogelijk
is, wanneer zij bekwaam zijn. Hiermee kom ik tot de verdere
eischen, n.1.:

B. Eischen van bekwaamheid. „Judex est vir bonus juris dicundi
peritus" heeft Quinctilianus, (Instit. Orat. XII c. 1, § 1), gezegd. Een
rechter, die bekwaamheid mist, zal, hoe goed zijne bedoelingen
ook zijn, van zelfstandigheid slechts den schijn kunnen vertoonen
in vasthoudendheid aan eigen inzicht, wat in koppigheid of eigen-
wijsheid zal ontaarden; bij uitzondering zal hij goede uitspraken
geven, meer aan het toeval dan aan zijn kunde te danken. Maar
vooral zal de collegialen rechter, bij gemis aan bekwaamheid, als
een schip zonder compas varen op dat van zijne collegaas en
derhalve zijne zelfstandigheid inboeten. En dit is een bijna even
groot kwaad als dat het geheele college bekwaamheid mist. In
het laatste geval komt ten minste door het met het recht in strijd
zijnde vonnis aan het licht, dat onbekwaamheid oorzaak van de
onjuiste uitspraak was en is het kwaad in hooger beroep of cassatie
te herstellen. Doch wanneer in een college enkele leden onbekwaam
zijn en aan de leiband van een of meer collegaas loopen, blijkt
hiervan naar buiten niets, terwijl feitelijk niet met het wettelijk
getal rechters recht gesproken w^ordt, maar met zooveel minder
als onbekwaam zijn. Een niet te verhelpen kwaad, wijl het niet
openlijk bekend is.

1) Zie hiervoor blz. 92.

113

Deze onbekwaamheid, waartoe onervarenheid dient gerekend te
worden, kon voorzien worden bij het leekenelement, dat aan de
rechtspraak zou deelnemen. In Engeland, het moederland der jury,
ontgaat men dit bezAvaar, doordat de rechtsgeleerde rechter, in
eene rede, „the charge," na de debatten aan de juryleden de bewijs-
teer uiteenzet, hen omtrent de rechtsvraag onderricht en alzoo
hunne onbekwaamheid tegemoet komt. Hoewel het objectieve
standpunt des rechters hier zeer moet geroemd Avorden, valt niet
te betwijfelen, dat „the charge" naar den eenen of anderen kant
invloed heeft. In Frankrijk, waar men een dergelijk stelsel had, —
de president moest in een résumé het voor en tegen opsommen
aan de juryleden— is men in 1881 tot het andere uiterste
overgegaan, n.l. de president mag niets meer zeggen, doch daarmee
is Avel de feitelijke partijstelling van den president opgeheven,
maar niet de onbekwaamheid der juryleden. Men dacht hier nog
altijd aan de scheiding van de feitelijke en van de rechtsvraag,
eene scheiding praktisch onhoudbaar gebleken. In Duitschland
„belehrt der Vorsitzende, ohne in eine Würdigung der BeAveise
einzugehen, die Geschworenen über die rechtlichen Gesichtspunkte"
maar ondanks deze nauw begrensde taak schijnt ook daar het
Engelsche objectieve standpunt niet bereikt te kunnen worden.
Daarom wil men het leekenelement in eene andere verhouding tot
het juristenelement brengen; men Avil beide gelijke rechten toe-
kennen ; aldus de schepenenbanken (Schöffengerichte). Maar vergeet
men niet, dat in elk college, waarvan alle leden dezelfde rechten
hebben, toch niet allen denzelfden invloed hebben, maar de be-
kAvaamsten de leiding bezitten? Eene theoretische gelijkheid, die
praktisch neerkomt op eene ongelijkheid naar bekAvaamheid, zelf-
standigheid, karakter, enz.

Nu wil ik allerminst beweren, dat men deze ongelijkheid, deze
overheersching van de besten, kan laten verdwijnen, maar dit
neemt niet weg, dat men naar myne meening verkeerd doet, met
Avillens en Avetens leden, die in bekwaamheid en zelfstandigheid
zeer verschillen, in een college bijeen te voegen en hen dan met
een schijnvernis van gelijkheid te overgieten. Het komt mij voor,

\') Art. 336 van de Code d\'instruction Criminelle (1808).
\'-) Art. 300 der Strafprocessordnung.

114

dat ten aanzien van de rechtsvraag — beter van de juridische
vraagpunten, die zich voordoen — het leekenelement, tengevolge
van zijne onbekAvaamheid, van de rechtsgeleerde leden van het
college afhankelijk is. Eene afhankelijkheid, die evemvel bestaat
naast de verantAvoordelijkheid van elk lid van het college. Zoo
zijn in het Schöffengericht alle drie leden gelijkelijk verantwoordelijk,
al is de positie van den eerststemmenden Amtsrichter ook over-
heerschend. Dat het publiek niettemin alleen de rechtsgeleerden als
verantwoordelijke rechters beschouwt, is aan zijn praktischen zin
toe te schrijven.

De rechter moet bezitten: a. eene grondige kennis van het recht,
hetwelk hij moet toepassen; h. bekwaamheid om zich eene juiste
voorstelling te maken van de feiten, die aan zijn oordeel worden
onderworpen, en c. bedrevenheid om den juisten rechtsregel te vin-
den, m.a.w. om de feiten ten opzichte van de strafwet te qualificeeren.
In hoeverre de militaire rechter aan deze en vorenstaande eischen
kan voldoen, zal ik nu nagaan, doch vooraf een enkel woord over
de samenstelling van de militairrechterlijke colleges in Frankrijk,
Duitschland en ons land.

In Frankrijk gaat men van het beginsel uit, dat alleen mili-
tairen leden van de conseils de guerre kunnen zijn en dat nimmer
een inferieur rechter over zijn superieur kan zijn. De samen-
stelling wisselt naar den graad van den beschuldigde, doch nor-
maal bestaat de conseil de guerre uit zeven leden, en wel uit
een kolonel of luitenant-kolonel als voorzitter, een majoor, twee
kapiteins, een eerste en een tweede luitenant en een onder-
officier De president en leden worden benoemd door den
generaal-bevelhebber in de circonscription territoriale, indien de be-
klaagde den rang van luitenant-kolonel of een lageren bekleedt, anders
worden zij door den Minister van Oorlog benoemd. Zij moeten tot
de actief dienenden in de circonscription behooren, alleen bij gebrek

\') Ik volg hier Taillefer, t. a. p. blz. 122 vlg. en den Code de justice
militaire van 1857.

\'■\') Zaken, waarin een officier beschuldigde is, zoodat de onderofficier buiten-
gesloten wordt, komen zelden voor. Volgens eene opgave bij Taillefer, t. a. p.
blz. 127, noot 3, in 1857 op de 4726 zaken 19 malen. De in de tekst gegeven
samenstelling is dus vrijwel de normale.

115

aan officieren van den bepaalden rang, worden zij ook uit de naburige
circonscriptions door den Minister aangewezen. Door den generaal
wordt eene lijst „par grade et par ancienneté" dagelijks bijge-
houden van hen, die kunnen worden aangewezen en volgens de
orde van inschrijving — zoo dit niet nadeelig is voor de belangen
van den dienst — worden de leden benoemd voor den tijd van
zes maanden. De leden moeten den leeftijd van 25 jaar hebben
bereikt en den beschuldigde niet in den derden graad van bloed-
verwantschap bestaan. Bovendien mag geen hunner zitting nemen,
zoo hij de klacht heeft ingediend; last heeft gegeven tot onderzoek;
of als getuige de klacht heeft verzonden ; indien hij in de vijf
voorafgaande jaren aanklager, civiele partij of medebeschuldigde in
eene strafzaak tegen den beschuldigde is geweest; indien hij te
voren de zaak kende als „administrateur" of als lid van een
„tribunal mihtaire". Deze redenen van uitsluiting gelden voor alle
functionarissen tot den griffier en substituut-griffier inbegrepen.

De territoriale indeeling vervalt in oorlogstijd in zoover, dat er
dan krijgsraden bij de korpsen en in de belegerde plaatsen zijn,
die, wanneer de beschuldigde een lageren rang bekleedt dan luitenant-
kolonel, uit 5 leden bestaan en wel voor de minderen uit een kolonel
of luitenant-kolonel president, een majoor, een kapitein, een luitenant
en een onderofficier. Er wordt geen lijst aangehouden; de com-
mandant van den troep wijst de leden aan naar vrije keus, rekening
houdende met de behoeften van den dienst.

Bij eiken krijgsraad in vredestijd zijn verder een commissaire du
gouvernement, een rapporteur en een officier d\'administration
benevens hunne plaatsvervangers en lagere beambten. De commis-
saire du gouvernement en de rapporteur, respectievelijk de functie
van Openbaar Ministerie en rechter van instructie vervullende,
worden door den Minister van Oorlog benoemd uit de hoofdofficieren.

Als aanklager wordt beschouwd dc commandant van het onderdeel (com-
pagnie, escadron, batterij), waartoe de beschuldigde behoort; als getuige de
korpscommandant, die de klacht voor gezien geteekend en verzonden heeft.

Hiermee worden bedoeld: de officier, die eene «instruction préliminaire
heeft gehouden (Brief van den Minister van Oorlog van 30 Mei 1859); de korps-
commandant, die dezen officier aanwees (Conseil de revision Paris 13 Aug. 1880);
de onderofficier, die bij het voorloopig onderzoek als schrijver fungeerde (Conseil
dc revision Paris 7 Juli 1882) en de leden van het bureau de la justice militaire.

116

kapiteins en onderintendanten in activiteit of gepensionneerd ; in
activiteit zijnde op voordraclit van den geaeraal-bevelliebber in de
circonscription. In oorlogstijd vervult dezelfde officier de functiën
van commissaire en van rapporteur. De griffiers, officiers d\'admi-
nistration, vormen een korps vaste ambtenaren, in vijf klassen
verdeeld en worden door den Président de la République benoemd.

Er bestaan twee conseils de revision, een te Parijs en een te
Algiers, als „juge de droit et non de fait", teneinde eenbeid in de
rechtspraak te verkrijgen. De wet zelf laat aan de Regeering over
het aantal vast te stellen. De conseil de revision bestaat uit een
brigade-generaal als president en vier hoofdofficieren — 2 kolonels
of luitenant-kolonels en 2 majoors — als leden; een hoofdofficier
of onderintendant, als commissaire du gouvernement en een griffier.
De leden zijn bij toerbeurt rapporteur, evenals bij het Hof van
Cassatie. De samenstelling varieert niet, behalve wanneer de presi-
dent van den krijgsraad, van wiens vonnis in revisie is gekomen,
een hoqgeren rang bekleedt dan brigade-generaal. De president
wordt dan als zoodanig vervangen door een divisiegeneraal en het
laagst in rang zijnde lid treedt tijdelijk af. De leden blijven ge-
durende zes maanden in functie. In oorlogstijd is er in het hoofd-
kwartier een conseil de revision die op dezelfde wijze is samengesteld.
Zoo het niet anders kan, mag het getal leden, den president
eronder begrepen, tot drie verminderd worden en kan een kolonel
of luitenant-kolonel president zijn, mits de beschuldigde geen hoogeren
rang bekleedt.

In oorlogstijd bestaan er nog colleges — prévotés — om recht
te spreken over vagabonden en andere minwaardige lieden, die,
rondom het leger zwervende, plunderen en rooven. Deze functie
is opgedragen aan officieren der gendarmerie, die als alleensprekende
rechter, slechts bijgestaan door een onderofficier der gendarmerie
als griffier, summier vonnissen in eenige gevallen in de wet genoemd.
Deze uitspraken zijn noch aan appel, noch aan revisie onderworpen
en worden terstond ten uitvoer gelegd.

In Duitschland wordt ingevolge § 12 der Militarstrafgerichts-
ordnung van 1 December 1898 „die Militarstrafgerichtsbarkeit durch
die Gerichtsherren und durch die erkennenden Gerichte ausgeübt".
De „Gerichtsherren" zijn militaire chefs, In tegenstelhng met Frankrijk
bestaat hier ook in vredestijd geen territoriale indeeling, terwijl in

117

zaken den garnizoensdienst betreffende, commandanten of gouver-
verneurs van plaatsen of vestingen de functie van Gericbtsherr
vervullen. Er bestaan nu „eine niedere und eine höhere Gerichts-
barkeit," afhankelijk van den rang van den „Gerichtsherr" De
„erkennende Gerichte" zijn „für die niedere Gerichtsbarkeit" in
eersten aanleg de „Standgerichte", in hooger beroep de „Kriegs-
gerichte" en „für die höhere Gerichtsbarkeit" in eersten aanleg de
„Kriegsgerichte"; in hooger beroep de „Oberkriegsgerichte". Het
„Reichsmilitärgericht" is revisiehof voor het geheele Duitsche leger.
Alle „Gerichte" zijn colleges, waarin elk lid een stem heeft. Als
leden fungeeren rechtsgeleerden en officieren, behalve bij de „Stand-
gerichte", waarin alleen officieren zitting hebben. „Sanitätsoffiziere,
Ingenieure des Soldatenstandes und obere nicht-richterliche Militär-
beamte" kunnen slechts lid zijn, wanneer de beschuldigde tot een
dezer categoriën behoort.

Aan den „Gerichtsherr" zijn „Gerichtsoffiziere", wanneer hij de
„niedere Gerichtsbarkeit" heeft, en anders Militärjustizbeamte (Kriegs-
gerichtsräthe, Oberkriegsgerichtsräthe) toegevoegd, die van advies
dienen en waarvan een in elke zaak de functie van Openbaar
Ministerie en een ander die van Untersuchungsrichter vervult. Bij
het Reichsmilitärgericht bestaat eene Staatsanwaltschaft. De „Ge-
richtsherr" roept nu het betrekkelijke college bijeen, dat als volgt
is samengesteld: Een „Standgericht" bestaat uit een hoofdofficier,
een kapitein en een eerste luitenant, voor den tijd van een jaar
door den „Gerichtsherr" benoemd uit de officieren van het korps

\') § 19: Gerichtsherren der niederen Gericlitsbarkeit sind:
der Eegimentskommandenr,

der Kommandeur eines selbständigen Bataillons,
der Kommandeur eines Landwehrbezirks,
der Kommandant von Berlin,
der Kommandant einer kleinen Festung.
§ 20: Gerichtsherren der höheren Gerichtsbarkeit sind:
der kommandirende General,
der Divisionskommandeur,
der Gouverneur von Berlin.

der Gouverneur oder Kommandant einer grossen Festung und der Gouverneur,
Kommandant oder sonstige Befehlshaber eines in Kriegszustand (Belagerungs-
zustand) erklärten Ortes oder Distrikts.

118

(c. q. garnizoen) volgens een lijst Eveneens worden de plaats-
vervangende leden aangewezen. Een „Kriegsgericht" bestaat uit
een „Kriegsgerichtsrath" en vier officieren in geringere gevallen of
uit twee „Kriegsgerichtsräthe" en drie officieren, „wenn der Ge-
richtsherr nach den Umständen des Falles annimmt, dass auf Todes-
strafe oder auf Freiheitsstrafe von mehr als sechs Monaten zu erkennen
sei" De officieren worden volgens de ry aangewezen, waarvan
slechts in dringende gevallen mag afgeweken worden; de volgorde
wordt voor een jaar telkens door den „Gerichtsherr" bepaald. Bij
vier officieren zijn er een majoor, een kapitein en twee eerste
luitenants, bij drie officier slechts een eerste luitenant, wanneer een
onderofficier of mindere terecht staat De hoogst in rang zijnde
officier is bij de Hauptverhandlung voorzitter, de „dienstälteste
Kriegsgerichtsrath" leidt echter de „Verhandlungen". Wanneer uit
het getal der aan den Gerichtsherr toegevoegde Kriegsgerichtsräthe
het Kriegsgericht niet wettelijk kan samengesteld worden, wordt
door den Gerichtsherr aan een anderen om hulp verzocht

De „Oberkriegsgerichte" bestaan uit zeven rechters en wel uit
twee Oberkriegsgerichtsräthe en vijf officieren. Voor \'t geval de
beschuldigde niet den generaalsrang bekleedt, worden de officieren-
leden voor het begin van het jaar (kalenderjaar, ingevolge § 22 des
Einführungsgesetzes zur Militärstrafgerichtsordnung) voor dat jaar door
den „Gerichtsherr" als „ständige Richter" aangewezen en beëedigd.

De § § 122—135 handelen over de «Ausschliessung und Ablehnung der
Gerichtspersonen» en bevatten dezelfde gronden op dezelfde wijze in acht te
nemen voor de rechters als de civiele Strafprocessordnung; terwijl over de per-
sonen met het vooronderzoek belast, de Gerichtsherr beshst. Zie uitvoerig
Stengleiw, Kommentar zur Militärstrafgerichtsordnung, blz. 74—87. Vermelding
verdient de sub 4 in § 122 genoemde grond: «wer in der Sache als Gerichtsherr,
als Untersuchungsführer im Ermittelungsverfahren, als Vertreter der Anklage
oder als Vertheidiger thätig gewesen ist, oder als Vorgesetzter den Thatbericht
(onze klacht) eingereicht hat.»

§ 51 Militärstrafgerichtsordnung. Volgens §52 mag in hat geval, dat één
Kriegsgerichtsrath meewerkt, het Gericht niet meer dan een jaar vrijheidsstraf
opleggen.

Wanneer een officier beschuldigde is, wordt het college overeenkomstig
zijn rang samengesteld. Zie §§ 50 en 51 Militärstrafgerichtsordnung In hooge
rangen is niet streng vastgehouden aan het beginsel, dat een mindere nooit
rechter oyer zijn meerdere mag zijn.

Allerhöchste Anordnung van 28 Dec. 1899. (Armee-Verordnungsblatt, blz 4.)

119

De Oberkriegsgerichtsräthe kunnen als „erkennende Richter" slechts
door „ständig angestehte richterliche Beamte" vervangen worden.
Alleen bepaalde bij de wet genoemde redenen van verhindering
komen in aanmerking. In den regel houdt het „Oberkriegsgericht"
zitting in de residentie van den „Gerichtsherr", doch in enkele
gevallen zal het om praktische redenen wenschelijk zijn elders zitting
te houden In zoo\'n geval worden officieren genomen buiten de
gewone residentie.

Het „Reichsmilitärgericht", met den zetel in Berlijn, is opperste
gerechtshof voor het militaire Duitschland. Het is een „Revisions-
gericht", dat ten doel heeft eenheid in de rechtspraak te brengen,
zooals ten onzent en in Frankryk de Hooge Raad en het Hof van
Cassatie. Het is gesplitst in 3 senaten, waarvan sedert de wet
van 9 Maart 1899 een in \'t bijzonder voor het Beiersche leger
fungeert. De president heeft den rang van „Kommandirenden
General"; de „Senatspräsidenten" en de „Räthe" zijn rechtsgeleerden.
Elke „Senat" bestaat in den regel uit vier officieren en drie rechts-
geleerden, doch, wanneer de revisie (cassatie) enkel „um die Ver-
letzung processualer Vorschriften, einer Vorschrift oder eines Rechts-
grundsatzes der allgemeinen bürgerlichen Gesetze handelt", uit drie
officieren en vier rechtsgeleerden. De militaire leden — minstens
hoofdofficieren — worden op voordracht der „Kontingentsherren"
door den Keizer voor twee jaar benoemd, voor de Beiersche Senaat
door den Koning van Beieren. De rechtsgeleerde leden worden door
den Keizer op voordracht van den Bondsraad benoemd, de leden van
den Beierschen Senaat door den Koning van Beieren, allen voor hun
leven. Zij zijn „Militärbeambte". In oorlogstijd wordt in de orga-
nisatie der rechterlijke macht geen verandering of wijziging gebracht.

In ons land wordt de militaire justitie uitgeoefend door vijf
krijgsraden en een Hoog Militair Gerechtshof. Elk der krijgsraden
is bevoegd in een militair arrondissement, het Hoog Militair Gerechts-
hof over het geheele Rijk. De militaire justitie behoort aan de
plaatselijke of garnizoenscommandanten en niet aan de korpscom-
mandanten. Dit brengt van zelf eene wijziging in tijd van oorlog
mee, evenals in Frankrijk; er zijn dan krijgsraden te velde en

Zoo hield het Oberkriegsgericht, dat in 1902 ten tweede male in het Gum-
binner proces oordeelde, in de plaats, waar het misdrijf gepleegd is, zitting.
Anders ware Koningsbergen aangewezen geweest.

120

krijgsraden in eene belegerde of berende stad of plaats. De krijgs-
raad heeft zitting in de hoofdplaats van het militaire arrondissement
en wordt telkens voor elke zaak door den plaatselijken of garni-
zoenscommandant van die hoofdplaats bijeengeroepen, binnen 24
uur, nadat de informatiën voor officieren-commissarissen — onze
militaire rechters van instructie — zijn afgeloopen en hem daarvan
rapport is gedaan. Hoewel art. 131 van de Rechtspleging bij de
Landmacht zeer duidelijk is, wordt in de eerste vier auditien ervan
afgeweken en telkens voor eene maand een krijgsraad van zeven
leden, daaronder den president, benoemd, die alle zaken in die
maand voldongen, afdoen Tot president wordt zoo mogelijk een
hoofdofficier benoemd, terwijl de twee officieren-commissarissen
in de residentie ook zitting hebben. Overigens worden de leden
uit de officieren van alle wapenkorpsen gekozen en bij gebrek
aan officieren uit gepensionneerde officieren. Bij ontstane ziekte,
overlijden of opgekomen gewichtige verhindering der benoemde
leden, worden door den garnizoenscommandant anderen in hunne
plaats benoemd Terwijl in Frankrijk de leden minstens 25 jaar
moeten zijn en in Duitschland minstens één jaar tot het leger
moeten behoord hebben, kan hier de jongste luitenant, vaak nog
minderjarig en dikwijls de maatschappij nog niet anders als van de
schoolbanken bekeken hebbende, als rechter fungeeren. Bij Minis-
terieele Aanschrijving van 27 December 1875 n®. 63 S. werden
eenige voorschriften omtrent de wijze van samenstelhng gegeven,
welker inhoud mij gewichtig genoeg voorkomt, om ze in extenso
mee te deelen:

„a. Op den eersten dag van iedere maand worden één kapitein

\') Bij Koninklijk Besluit van 17 Maart 1881 is het Rijk in vijf militaire
arrondissementen verdeeld, waarover de generaais-bevelhebbers in de militaire
afdeelingen als commandeerende officieren zijn aangesteld. Elk militair arron-
dissement omvat eene militaire auditie, de hoofdplaatsen en dus residentiën van
krijgsraden zijn \'s Gravenhage,\'s Hertogenbosch, Arnhem, Haarlem en Leeuwarden.
Zie hieronder blz. 161.

Deze regeling is bij Ministerieele Aanschrijving van 27 December 1875
n». 63 S. gemaakt.

Art. 141 R. L.

\'\') Deze Aanschrijving is te vinden als aanteekening 2 op art. 282 van het
Reglement voor den garnizoensdienst en bij Collette en Van Dijk, Militaire
rechtspleging, blz. 151 en 191.

121

of ritmeester en één luitenant, naar toerbeurt, gecommandeerd, om
als officieren-commissarissen de zaken te instrueeren, welke in den
loop der maand bij de militaire justitie zullen voorkomen; na het
einde dier maand hebben zij niet geheel gedefungeerd, maar blijven zij
de instructie der zaken, welke onafgedaan zijn gebleven, voortzetten.

„6. Die officieren zijn gedurende de maand, waarin hun, volgens
de eerste zinsnede van het bepaalde sub a, het houden der alsdan
aantevangen instructiën is opgedragen, vrij van alle andere diensten,
met deze uitzondering, dat zij, voor zooverre ze compagnies-,
escadrons- of batterijcommandant zijn, niet ontheven zijn van het
algemeen administratief, huishoudelijk en disciplinair toezicht en
commando over de compagnie, het eskadron of de batterij onder
hun bevel.

„c. Zij treden voorts gedurende die maand, en zoo noodig ook
later, op als plaatsvervangend commissaris in de zaken, welker
instructie in de voorgaande maand ter hoofdplaatse van het militaire
arrondissement begonnen, doch niet afgeloopen is, — wanneer nl.
een der officieren-commissarissen van laatstbedoelde maand of beide
deze officieren door ziekte of eene andere wettige reden gedurende
een te langen tijd verhinderd mochten worden, hunne functiën als
zoodanig te vervullen.

„d. Voor alle zaken, welke in eene zelfde maand voldongen en
voor den krijgsraad gebracht worden, worden dezelfde officieren
als president en leden van dien krijgsraad aangewezen, met inacht-
neming nochtans van de bepalingen der Rechtspleging bij de Land-
macht, met name, wat betreft de bepaling, dat de officieren, welke
in de te behandelen zaak als commissarissen hebben gefungeerd,
ook in dien krijgraad zitting nemen. In den regel zullen alzoo in
dien krijgsraad behooren zitting te nemen, zoowel de officieren, die
gedurende die maand als commissarissen fungeeren als zij, die in
de voorgaande maand als zoodanig hebben gefungeerd

Aldus zijn vier officieren, twee kapiteins (ritmeesters) en twee luitenants,
aangewezen en hebben twee hunner twee maanden aaneen zitting in den krijgs-
raad, wat nog verlengd worden kan, doordat aan het einde der tweede maand
zaken, welke in die maand aanhangig zijn geworden, nog niet afgedaan zijn.
Maar bovendien zijn zij lid van twee krijgsraden tegelijk, nl. van dien van de
eerste maand, die nog niet afgehandelde zaken afdoet en van dien van de tweede
maand, wegens hunne nieuwe benoeming. Dit alles is in strijd met art. 131 E.. L.

122

„(?. Voorzooveel de benoeming tot b\'d van den krijgsraad niet
moet geschieden volgens de regelen daaromtrent vastgesteld in de
Rechtspleging bij de Landmacht en hiervoren aan het slot van
punt c/, wordt het lidmaatschap volgens een hiertoe te houden rooster.

„f. De niet onder punt b vallende leden van den krijgsraad zijn
op de dagen der zittingen van dien raad vrij van alle andere diensten
clan de evenbedoelde, aan de militaire justitie te bewijzen, en wel
tot na den afloop dier zittingen; met dien verstande, dat ook deze
vrijstellingen geen officier ontheft van het bij hem berustend alge-
meen administratief, huishoudelijk en disciplinair toezicht en com-
mando over een korps of een onderdeel ervan. Op dagen, waarop
de zitting van den krijgsraad uitsluitend voor resumtie en pronunciatie
is gewijd, vangt de bovenbedoelde vrijstelling van dienst eerst een
uur vóór den aanvang dier zitting aan.

„g. De rooster, welke ter voldoening aan het bepaalde sub a
en e moeten worden gehouden, moeten in dier voege zijn ingericht,
dat de diensten, door de officieren aan de militaire justitie te be-
wijzen, zooveel mogelijk gelijktijdig worden Avaargenomen door
officieren van de verschillende wapens, die in het betrokken garni-
zoen voor die diensten in aanmerking komen."

Volgens een Ministerieele Aanschrijving van 28 Juli 1825 zijn
officieren van de maréchaussee vrijgesteld van het zitting nemen
in een krijgsraad, terAvijl eene Ministerieele Aanschrijving van 5
Augustus 1843 bepaalt, dat eerst-aanwezende officieren der genie
en officieren belast met het materieel der genie of artülerie Avel
zitting nemen. Daarentegen bepaalt een Ministerieele Aanschrijving
van 17 Juli 1900, dat officieren van gezondheid en militaire apo-
thekers niet dan ingeval van bepaalde noodzakelijkheid zitting
nemen. Eene Ministerieele Aanschrijving van 9 Februari 1898 houdt
in, dat „wanneer in een garnizoen geen voldoend aantal officieren
aanwezig is om, op grond van art. 19 van de Rechtpleging bij

\') Sub a is van geen rooster sprake, alleen van «bij toerbeurt»; natuurlijk
volgt hier uit, dat een rooster aangehouden wordt, doch deze eischen «bij toer-
beurt» en de sub g genoemde gaan lang niet altijd samen. «Bij toerbeurt» kan
men volgens den rooster, met voorbijgaan van de wettig verhinderden, aanwijzen
of wel dengene, die het langst vrij geweest is, benoemen. Volgens beide methoden
kunnen daardoor officieren van hetzelfde wapen de aangewezen zijn, hetgeen
strijdt met de eischen sub g.

123

de Landmacht, tot commissaris te worden benoemd, de garnizoens-
commandant daarvan mededeeling zal doen aan den commandant
van het militair arrondissement, waartoe het garnizoen behoort
en laatstgenoemde zal vervolgens, zoo noodig na overleg met den
bevelhebber in de militaire afdeeling het garnizoen aanwyzen,
waaruit in de bovenbedoelde behoefte zal worden voorzien, en aan
den garnizoenscommandant aldaar de noodige bevelen geven/\'

De wet schrijft niet voor, dat de leden, wanneer beklaagde een
officier is, van een hoogeren rang dan, althans van een gelijken
rang als de beklaagde moeten zijn; in de praktijk huldigt men
echter den Franschen regel, dat de mindere nimmer rechter van
den meerdere kan zyn. De navolgende voorschriften, behelzende
de gronden van uitsluiting, wraking of verschooning, verdienen onze
aandacht. Tot lid van den krijgsraad (officier-commissaris) mogen
niet benoemd worden: le zij, die den beschuldigde bestaan in den
zesden of naderen graad van bloedverwantschap, tegenwoordige of
voormahge zwagerschap; 2e zij, die elkaar of den auditeur-militair
tot in den vierden graad van bloedverwantschap of zwagerschap
bestaan; 3e zij, die in de zaak van den beschuldigde eenigen raad
of advies hebben gegeven; 4e zij, die, of zelve onwetende, of onbe-
dacht, of indirect ontvangen hebben eenige giften, gaven of geschenken
of toezegging daartoe, van den beschuldigde of van zijnentwege op
een tijd, dat de zaak, waarover gehandeld wordt, reeds bij den
krijgsraad was gebracht of waarschynlijk gebracht zoude worden,
ook al zijn die giften middellijk ontvangen; 4e zij, die tegen den
beschuldigde een proces voor eenigen rechtér aanhangig mochten
hebben; 4® zij, die in eene bijzondere betrekking tot den beschul-
digde staan als uit hoofde van bijzondere vriendschap, gemeen-
schappelijke belangen, haat, vijandschap, enz.; 5e zij, die eenigszins
in de zaak betrokken zijn of deswege klachten hebben ingebracht

Uit het vorenstaande is het duidelijk, op welke wijze de officieren-
commissarissen, die met den auditeur-militair de instructie voeren,
worden benoemd.

\') Gelijk hiervoor in noot 1 blz. 120 is meegedeeld, is de conmiandant van
het militair arrondissement en de bevelhebber in de militaire afdeeling dezelfde
persoon, zoodat eerstgenoemde zoo noodig overleg met zichzelf raadplegen moet !
Artt. 21, 37, 145—150 E. L.

124

De auditeur-militair is openbaar aanklager, secretaris van den
krijgsraad, rechtskundig adviseur van den krijgsraad en verdediger
van den beschuldigde. Hij moet den graad van doctor in de rechts-
wetenschap aan eene onzer universiteiten verkregen hebben en
wwdt door den Koning „voor onbepaalden tijd, doch tot kennelijk
wederzeggen" benoemd.

De krijgsraden oordeelen in eerste instantie over alle aan den
militairen rechter onderworpen personen, die geen hoogeren rang
dan van kapitein bekleeden, behalve 1© over de otïicieren, die het
bevel gevoerd hebben over eenig vestingwerk, dat aan den vijand
is overgegeven; 2e over de auditeurs-militair; 3e over de kommiezen
van \'s lands magazijnen en arsenalen en 4® alle militairen, die zich
ten purge stellen. Deze laatste categorien, benevens de opper- en
hoofdofficieren staan in eersten aanleg voor het Hoog Militair
Gerechtshof terecht.

Sedert de Avet van 4 Juni 1858 (Stbl. n». 45) bestaat het Hoog
Militair Gerechtshof uit zeven leden, de President daaronder be-
grepen, te Aveten: drie rechtsgeleerden, twee officieren van de zee-
macht en twee officieren van de landmacht, terAvijl een Advocaat-
Fiscaal het Openbaar Ministerie waarneemt en een rechtsgeleerde
als Griffier het Hof bijstaat. De President is altijd een rechtsgeleerde.
De rechtsgeleerde functionarissen worden voor het leven door den
Koning aangesteld. Ook de militaire leden worden door den Koning
benoemd A^oor onbepaalden tijd. Waarom niet voor het leA\'en?
Welhcht was de bedoeling officieren te benoemen, die na eenigen
tijd naar den troep terugkeeren; de praktijk is, dat de militaire
leden op dezelfde wijze lid blijven als de rechtsgeleerde leden.

De gronden A^an uitsluiting, wraking en verschooning komen
overeen met die voor de krijgsraden bepaald. Men moet den
ouderdom van 30 jaar om tot lid en dien van 25 jaar om tot griffier
benoembaar te zijn, hebben bereikt. De rechtsgeleerde leden mogen
geen andere „ambten of bedieningen, welke hun werkzaamheden ver-
schaffen of waarvoor zij bezoldigd mogten Avorden" waarnemen.
Minstens vijf leden moeten zitting hebben genomen in elke zaak,
terAvijl, indien de beschuldigde tot de landmacht (zeemacht) be-
hoort, er één müitair lid behoorende tot de landmacht (zeemacht)
deel van het oordeelende college uitmaken moet.

\') Art. 4 der Provisioneele Instructie.

125

Terwijl nu in Frankrijk alleen militairen deel hebben aan de
rechtspraak en ten onzent de krijgsraden enkel door militairen
bezet zijn, met een rechtsgeleerden auditeur als secretaris en ad-
viseerend lid, bestaan in Duitschland, met uitzondering van de
„Standgerichte," slechts gemengde colleges, in samenstelling met
ons Hoog Militair Gerechtshof overeenkomende. Alle militaire leden
bekleeden den rang van officier, behalve in Frankrijk, waar één
onderofiicier zitting neemt, ingeval een onderofficier of mindere
beschuldigde is.

In welke hoedanigheid maken de militairen nu deel uit van de
rechterlijke colleges. In Frankrijk, waar men de jury kent noemt
men de leden der conseils de guerre ter kenschetsing van hunne
hoedanigheid „juges-jurés." „Ge sont d\'abord," aldus Victor
Jannesson „des jurés, lorsqu\'ils ont à se prononcer sur la culpa-
bilité; ils deviennent, ensuite, des juges, lorsqu\'ils ont à se
prononcer sur l\'application de la peine." Omdat deze laatste functie —
„l\'apphcation de la peine" — daar tot de taak van een „juge"
behoort, is dit daar niet onjuist. Met onze begrippen van de taak
eens rechters, is het beter hunne hoedanigheid als die van een
rechter te quahficeeren. In Duitschland, waar men de „Schöffen-
gerichte" heeft kan men de gemengde militairrechterlijke colleges
wellicht het best vergelijken met deze „Schöffengerichte." Wel
zegt Rehm"^): „Sie sind nicht Geschworene und nicht Schöffen,
d. h. sie kommen nicht als Laienrichter in Betracht. Ihr Analogon
haben sie vielmehr in den aus den Reihen der Kaufleute genom-
menen Handelsrichtern der Zivilgerichtsbarkeit. Wie diese, sind sie
sachverständige Richter; wie diese, von den juristischen Beisitzern
sich nur dadurch unterscheidend, dass ihre Berufung zum Amte
nur eine zeitlich begrenzte, nicht eine zeitlich unbestimmte ist."
Doch Rehm, die nog al bijzondere beschouwingen erop nahoudt

Zie hiervoor blz. 90.

Eéforme des conseils de guerre et revision de la jurisprudence militaire
(2e ed.) blz. 69, noot 1. Zie ook Taillefer, t. a. p. blz. 274 vlg. in gelijken zin.

ä) Zie hiervoor blz. 91.

Wesen und oberste Principien der neuen Militärgerichtsbarkeit. (Zeitschrift
für die gesamte Strafrechtswissenschaft, XIX blz. 438).

°) Deze meening is ook toegedaan W. Mittbrmaier, Die Militärstrafgerichts-
ordnung vom 1 Dezember 1898 (Zeitschrift für die gasamte Straf rechts wissen-
schaft, XIX blz. 563 vlg.)