



m-\'	■ l"

AMri.lSSIMl SHNAïrS .\\C,\\1)HM1C1 CONSHNSl\'
XOmi.ISSlMAH l-\'ACn.TATlS PIlll.OSOlMIlAlî HT l.lTTHKAUrM DHCHUTO

Vohü omniJ)us, Viri Clarissimi, qmrum instiiuUom mihi conti/)it
frui, ioto animo pMice gratias ago.

Tibi imprimh, clarissimi van der Vliet, promotor nc.9ti)nnti.mme,
quanta dSeam, gratissimo animo recordor; tenqwri ncquc labori jyepcr-
cisti, ut in hoc opiisctdo perscrihcndo mihi ndcsscs. Bcnevolcntiac liine,
qvam tolicns mm exjyertvs, numquavi obliviscar.

Tiln ctinm, clarissime van Heuweuden, cuiust Icrtionibus inicrfuisse
mihi Semper honori crit, graliam hal)eo sinceranu

Tuam erga me, clnrissimc Kuaemeu, üim in Gi/mnnMo huuianitalcm
et hcnm)knti(wt cognovi, mvltvviqvc et tiJd dchco.

Ncc minus Ic, clrwissime van der Wi.tck, nnminnlim appcllo, qiii
et ipse dc nie bcnc es mcriUi».

Tc, clgrissime Naher, qui hoc argumentum mihi indimvisti, durcm
secutun, opus confeci, quod spcro credoque, non inutilc. Saepe mihi lircat
auxilium tunin invocnrc. Jlummiilatiji Urne memoria c-x animo non eravcAcet.

Termine, fmipotens, immobilitfttis imago,
Concessisse negant te tua tenipla lovi.

Heu, tum niagnus eras: tibi quisque virentia serta,
Liba die festo, vinaque tnsque dabat.

Troiugenae gentis sed enim te quisque eolebat.
Sou metibfttur, sive eolebat ngros.

Camporum custos, anno insuper imperitubas,
Sicut ubique arvis, liuic quoque finis eras.

Sed seneim, crescente aevo, tibi cultus hononiuc
Imniinuebnntur: sorduit ara tun.

Mars rotrograditur : iam lanus praesidet unno,
Eroptusiiuo tibi turpiter oxitus est.

Cum migrante fido ccssisset turba deorum,
Montibus in summis iam modo tutus eras.

Huricolae „i)agnnorum" tua sacra vocaljant,
Nominis obliti, tam grave quod fuerut.

Unus adhuc suporcst i|ui so tibi prnestat amicum,
Pulvere qui tectum comit amatcjuo dcum:

Parva rogatquo ut t^i dignero reponero nuignis,
Adöis i)niesidiuni dulce dccusciuo sibi.

E Corpore Inscriptionum Latinarum torminorum inscriptiones
collecturus, prius tarnen omnia quae de terminis ex scriptoribus
innotuerunt, in unum libellum componere non inutile iudicavi.

Neque enim ab omni parte perfecta et absoluta sunt quae de
terminis Rudorff in Gromaticis Institutionibus conscripsit, ita
ut paiicis quidem augeri possint, neque opinione mea superva-
caneum est iterum diligentius omnia perscrutari quae de terminis
sunt nota, praesertim igitur soriptores gromaticos, qui fontem
praebent uberrimum. Optimani et novissimam eoruni editionem,
quae curantibusBlume, Lachmann, Rudorff, Berolini (1848—52)
in lucem prodiit, saepissime citabo, nonnuniquam omisso nomine
auctoris, qui saepe ignotus est, saepe minimi monienti, iudicata
tantum pagina et versu. Sed et vetustiorem Goesii et Rigaltii
editionem non oninino omisi, quippe quae explicet aut explicare
conetur de quibus posteriores tacent, neque inej)ta saepe afforat.

Postea vero his addero cpiao nos docent Inscriptiones, fona
noviasimus, in animo liabeo. Non facile igitur ex aliia fontibua
praeter acriptores, ciuicciuam addidi, nisi ubi utilitas magnopere
auadebat.

Nemini acriptorum gromnticoruni vel minime perito ignotum
eat (luam multia aenigmntia i)loni sint, neque nnrabitur quiaciuam
\'luod paucia modo locis lucis aliquid afferre mihi contigerit.

En quae sunt tractanda unum praosertini habent vinculum,
quod cunj terminis cohaerent, atquo ad eorum usinn et religi-
onem illuatrandam pertinent: (juodai non artissime capita huius
opnsculi aunt coniuncta, venia detur matoriao.

Ne identidem rixae et contentiones oriantur, certis et rito
constitutis finibus describendum est quo usque pateant territoria
populorum, neque minus possessiones privatorum. Principio
rerum nullam tranquillitatem oriri potuisse priusquam fines
régi coepti sint, per se liquet: facile igitur est intellectu priscos
reges et legislatores huic rei in primis consuluisse.

lam Hebraeis, qui ab Aegyptiis didicerunt, mos erat agros
lapidibus inter se dividendi, quique hos lapides amoverant,
gravissimis poenis afficiebantur, ut apparet ex Deuteronomii
cap. 19 v. 14 et cap. 27 v. 17; etiam sunt conferenda verba
Salomonis in Proverbiis cap. 22 v. 28 et cap. 2,1 v. 10.

Deut. 19 :14. No7i as.tuvics et transfères ter?ninos j)roximi lui,
quos fixerunt priores in possessione tua, quam Domùius Deus
tuus dabii tibi in terra quam aeceperut possidendam.

Deut. 27 : 17. MaledicAus qui transfert terminas proximi sui et
dicct omiiit populus: amen.

Prov. 22 ; 28. Ne trans<jrediaris terminas antiquas quos posue-
runi patres tui.

Prov. 23: 10. Ne attin(jasi parvularum terminas et a (/m m
pu2)illorum ne introeas.

Verba liaec sumpta sunt ex lîibliorum Sacrorum vulgata
editione Pii VI M. ii}ssu recognita et édita (KilU)).

Prorsus his consentiunt quao Plato dicit in Legibus libro
VIII, 842e et 84!îa et b.: .l/ôc uqûw /th jtnunit;: vû/to^ oi^r. n(>i\'ia{)(iy
/i}j xivfhw yj/c "tnin /Djtirtç //»/t/; oîxâov :j()Xir()V yrhoyos /h\'/tf. ofioTt\'i)-
jtovos fo/uTuls xrxTtj/th\'oç <\'iXX<i) ih\'fo yarorân\', yo/tînaç lo TÙxînjTn
xirrîr nXi^OÛK roTno rlrru, fiovXtaDd) ök jîûç nhoov ^TnyriQi\'jOiu xiriTr
Tnr fuyiOTor nkh)V jtHj)\' oijor fiilX?.(»\', >} a/iixiwv Xifïov oqiCovtu </ ()Jur

xfù r/J}Qny Tvooxov :ia{)à \\if{ï>v " ror fùv j\'ùn (tftôti vhK Zf.iK /idorrc,
TOI) ôt: ^h\'KK, o? finn naUfiinr Tfôr tyJHonov tyFÎnoyrm. Ktiî ó fùv

TCO vó^up àva(od)]Toç tcov à.-î nvrov v.anCov yiyvoix av, y.ara-
(poor/joaç ôè ÔittoTç ôîy.aiç Efoy^oç earo), /inj/lèr jkxqÙ âeôjy y.ai :iq(Ótii ,
óevréga ôè vjio vôfiov. /ajôelç yÙQ êxcor yuream yijç oQia yenóvan\' \' ös
à\' ûv xnn\'jof], fDp\'véïo) /tèv ó ßovXo/iEvog to7ç yecDQyoTç, oî ôk eiç to
ôixnoT/jQiov «j\'óiTO))\' ■ //>\' ôé Tiç ö(phj r?/j\' TOiavT)]r ôiy.i]v, coç àvâôaoTov
yt\']}\' lâdQa y.ai ßla JioiovrTOç tov oq^XôvTOç, Tifuuo) to ôixaoTi\'jQiov S
XI ûv ôé}] Jidox^ir î) ànoTiVEir tov >/rT>;vra.

Croesus quoque tali modo fines imperii sui indicavit, ut
legimus apud Herodotum VII : 30: ^.y. ôe Koloaaéwv <> aTQorôç
(se. exercitus Xerxis) ÔQfuôfisroç èrt tovç ov()ovç twv \'P()vy(7)r y.ai
Avôœr à:iixEX0 sk KvôntiQa TxôXir, PrOn oxi]X)] y.axanenijyvla, oTuîhîon
ôk imô KQotaov, xaTdfujrvei ôià yna/t/tdxœv tovç ovqovç.

Tempus quo Graeci coeperunt pascua et agros, ex quibus
imprimis victum quaerebant, certis finibus, distincte indicatis,
dividere, scripta monumenta et testimonia antocedit. lam tempore
Ilomeri aderant, cf. Iliad. 0. 403 sqq. ubi Minerva Martem lapide
tali percutit:

fj ô*araynanafiFAn] XiOor e\'û.F.To x^\'V\'^ ^"^//\'ll
xeiueror h neôtrp, fiéXavn, Toijxvv rf /léynv te,

oijovg uvfTXe T(oXXnyJ] JiF.TtjyÔTnç
:ii)óni)EV ÔF (îor^fi\'ouo« )\'r>i\' ^XEVOfqu.

Ex his versibus, (pii spectant ad aeton/JtFuiv, luculonter de-
nioiistrnri potest eins toniporibus artem terminandi iam fuisse
excultam, coniplurncjuo genera lni)idum (erminalium nota et in
usu fuisse.

Apud Romanos, genlem Graecis multo minus cultum, ai eadeni
«luidom tempora ex utriusque historia inter se conferuntur, Numa
rex dicitur primua rebus agrariia consuluiaae. Naacontem enim
nrbom Komulua contra exleraa nationea armaverat, aetate
ningia pncntn cultus deorum et en (june ad interiorcm roi
publicae atntum pertinent, erant constituonda. Sed audiamus
Plutarchum (Numa. cap. XVI, 1 ot 2), (pii do Numa narrat:

Ttjv filv llinriv oqxov n.ToÔFÎ$<u \'l\\o/in{oii; /lÉyinTov, o> yjiutinvoi fiF^fti
rî\'v ôutTeXovaiv \' ó ôi Tfq/kdv oooç uv tiç fTij, ytù itrovaiv (tvrtô

ôijfioala y.ni idia y.axà xovç Toiv âygœv TieQiOQiofiovç, vvv /lèv E/iy>v/a,
TO 7Ta?.aióv ôk àvaifiaxjoç ijv fj {}voia, Nofià (pi?Maorptja(nToç, (oç yQij
rov ooiov i)ebr eioip\'rjç rpv/Mxa xai ôixatoavv}]ç fiuQTvr mm (pôvov
xaOaoov elvai. zloxeî ôè xni oloiç avzoç ôoi\'oai rijv yuioav 6 ßaaiXsvg.

Sod etiam c. 15 Quaestionum Romanorum utilia docet: /Uà ri
Tor Téoiuvor, cp tù TeQfuvâha noiovai, {}föv vofiiCorreç, ovôèr êOvov
avTcô C(ßov; ï] \'PwfivXoç fisi\' ooovç ovx edijxe rîjç yôgaç, omoç è^f/
jtooïévai xni n:zoTÉjuvEoOai xal vojniCen\' Ttùaav iôînr, ojon^eg 6 Adx(or
£iJT£v, T]ç är TO ôôgv È(pix)]Tai \' Nov/iùç ôè JJo/utî/uoç (h\'Sjg ôtxutoç
xal zToXnixoQ wr xal ç>dôooqpoç yeyôjtievoç ti]v te \'//ógar logianTo Txgoç
Tovç yEiTviôjvTaç xal toTç ogoiç Èsiiqnj/uoaç toi\' TÉg/iiroy (bç tmoxoTTov
xat (fvhixa cpiXiaç xal tig/jnjç (oeto Ôeïv (UfidToç xnl (pôvov xaOngov
xal ùfiîavTov ôiaq)vX<hTEiv.

Idem fore de Numa narratur a Dionysio Ilalicarnasensi (Antiq.
Rom. II. c. 74, 2—5):

KeIevouç yùg êxaoTO) TiEgiygâipai rip\' êavTov xrijniv xnl orijoni XiOovc;
ml Toïç ogoiç ÎEgovç (t:TÉÔEi$EV ôgtov Aïoç: tovç XiOovç, xal êvniuç
ETa^EV avToîç ètiiteXeIv uTiavTnç {jfiÉga thxt}} xutV ExnnTor ÈvmvTÔv tnl
Tov Tonov nvvEgyoftÉvox^ç, êogrijv Èv to7ç Tidvv ti/u\'hv ti]v t(T>v ôgûov
j)E(T)r xaTnnT}]0(i/iEV0ç. (3) T(wt)]v \'Po)ftnîoi TeQ/ttraXia xaXjwoiv Èm
t(T)v TEO/tôrœv xnl tovç ogovç nimwç Évoç àXXnyj] ygn/t/uiToç nagù t»/)-
ij/iETÉgav ôkIXextov èxq>éQ0VTEç TÉg/iivnç :TgoçayogF.vovoiv. El ôÉ tiç
wpnvlaEiEV fj /(ETuOEit] TOVÇ ogovç, hgov èvo/tot)é.T))nEV rivai tov Oeov
TOV tovto)v Ti ôtaTrgn^n/iEvov, i\'vn t(Ï) ßox\'Xofuv(o xteiveiv nvrôv o>ç
tegómdov îj te àofpâXEin xnl to xnOngu} /aân/tnroç slvai jïooo//. (4)
Toïno (Yovx Èm t(7)v Iôkotixû»\' xaTEnz/jaaro /xóvov XTt\']aFO)v to ftixmov,
nXXA xnl Ènl tÔ)v dt]/waî(i)v, ogoiç xnxEi\'vnç JiFgiXnßwv, Tvn xal Tijv
\'I\\o[taîu)v yî}V nnô TÎjç naTvyF.ÎTovoç ogioi duugtoni DeoI xnl Ttjv xoivijv
«.-7ô t/Jc Idtnç. Tovto /tÉygi twv xaiTij/nlç ygóv(i)v (pvXnTTOvni \'l\'(i)/ia7oi
Jtov ygôvovl /nn]/iE(n tj]c ôoinç nvTfjç EVFxn. Hfovç te yàg yyovvTni
TOVÇ TÉg/iovaç xnl Ovovótv nvTo7ç onht] r<7)v /tiv f/npvy<t>v ovôh\' (ov
yàp omov aîfinTTFiv tovç XiOovç) jifMvovç (Vf ()ijfnjTgî(>vç xnl aXXnç
Timç xag:T(7)v (ijragy/iç.

Cum his convoniunt verba Cicoronis Rep. II. 14. 2(5: Primmn
(Numa) agros, quos hello Romulus ccperat, divisit viriliin
civibus.

Sod in Latio iam din torminos notos fuisso apparoro vidotur
ex verbis Vorgilianis XII. 895:

Saxuin antiquum, imjens, campo quod forte iacebat
Limes a(jro positus, litem ut discerneret arvis.
Hunc lapidem Turnus in Aeneani iacit.

Ilactenus quae inveni testimonia do lis qui apud antiquos
populos primi cippos terminales erigendo vel simili ratione
agros dividendo incultos populos iure devinxerunt.

Non semper et ubique homines ipsi fines constituerunt, inter-
dum etiam numina hoe munere functi esse videntur: Audiamus
Agonnium Urbicum Gl, 15 sqq : {mundus) dividitur in quattuor
j)artcs, quaruin u?ia inter Atlanticum et eoum mare mcridiano
ae septcntrionali clauditur Oecano, habitabilis atque eognita:
appellatur a Graccis oecumene.... contraria autem pars parti
occumenc fiuitur Oceano Atlantico atque eoo, et inter meridianum
et australem cohibetur Oeeanum: appellatur antoecumene. 2>ost
Oceamim septemtrioualem atque australem duae terreni partes
meridiario diffinduntur Oceano: qnanini Graeci austro propiorem
antictonon (ih\'TiyJïóraw) appvllaverunt; alteram propiorem sep-
tentrioni antipodon otc. Igitur divisioneni totius mundi ab ipsis
(lois esse fnctam demonstaro voluit auctor. Sod etiam in minores
partes mundum dei discripserunt: Ultra. Istrum Dacus non exit.
Strymon et Ilaemus Thracas includit. Parthis obstat Euphrates.
Danubius Sarmatica ac lïomana distcrminat. lihenus Germaniac
modum facit. Pi/renaeus medium inter Gallias et Ilispanias
iuijum extollit. Inter Aegyptum et Aethiopas arenarum inculta
vastitas iacet^). Sic Italiam Alpibus natura munivit\'^), simuhiuo
torniinavit, ut fines Ilelvotiorum flumine lihcno, monte Iura,
lacu Lcmanno, flumine lïhodano esse contentos Caesar narrat •\').
Agor (jui dicitur arcifinius his tantum finil)us terminatur, (pii
uno noniinü natura loci vol naturae locorum nuncupantur. Pas-

M SciuTîi N»lur..(iuiu>»t. l\'n)loK § 8.
-) ("ic. (It! prov. 0)11«. M.:tl.
(Vwr n. (S. I. li.X

sim apud Gromaticos haec verba inveniuntur, muitos horum
locos collegit Bursian in Indice verborum s.v. natura loei i),
ubi vide. Ut de maribus 2), quae insulas cingunt, taceam, hi
fines consistunt in montibus aut in fluviis.

Est tamen consentaneum naturam in finibus indicandis ab
ipsis hominibus esse adiutam vel potius coactam ut eorum
voluntati serviret. Ita et silvis, agrorum cultura, arboribus,
tutelis, viis fines reguntur, Postremo ubi nullo modo natura
homini adesse poterat, operibus manu factis 336,11 (opera
manmim 3, 8, ars et opus factoris 321, 30), vel terminis territoria
et agri sunt secernendi, ne fines eorum turbentur.

De harum finitionum generibus singillatim erit agendum,
agamque eodeni ordine, quem secutus est Rudorff Grom. Inst.
II. p. 255 sqq. quem ubi potero supplebo.

Ilyginus (De condicionibus agrorum 114, 16 sqq.) exemplum dat
descriptionis finium territorii cuiusdam, ex quo optime videri
potest quomodo in publicis instrumentis describerentur terri-
toria: Ex colliculo qui appcllatur illc ad fliimen illud, et super
flumen illud ad rivum illum, aut viam illavi, et viaui illain
ad infima montis illius, qui locus appcllatur illc, et inde per
iu(jum montis illixLs in swmmim et siiper sïimmum montis per
diveryia aquae ad locicm qui appellattir illc, et inde deorsum
versus ad locum ilium et inde ad compitum illius, ct inde per
monumcntuvi illius ad locum undo primum cocpit scriptura esse.
(Eadem verba habet Agonnius Urbicus p. 19, 20 s(iq.). Iluius-
modi documenta habemus plura, o. g. Q. et M. Minuciorum
sententiam de finibus inter Genuates et Viturios dictam (vulgo
dictum S. C. do Gonuatibus)-\'\') ox anno a. Clir. n. 116°. (u. c. 637°.),
quao eodom modo est conscripta, adicctis nominibus inontium,
fluviorum, regionum, et saopissimo intorvoniontibus verbis: ihi
terminus stat. Gromaticorum loei, ubi praecipue varia genera
torminationum enumorantur, hi sunt: 2,24—30. 4.21—24. 5,6—9.

1) Ktiain Caesiir 15. (1. 1. L\'. 3: Undüjnc nalnra loei JIclvclü coiiü\'naitur. J*rort-
milas iinInralU invcniliir 38. 12 ct 08..\').

2) Cf Hor. (\'arm. I. 3.21: «Cfyuif\'/i/nm ilcun abucidil-lViulai^ (kcano ilmncinhlll-
Tcrran.

25—27. 12,4—7. 17—21. 13,5.6. 41,10—13. 72,17—21. 115,9—14.
126, 9—19. 138, 18—139, 8. 151, 23—25. 240, 18—242, 3. 261, 26—
262, 5. 348, 19—350, 16. etc. 400, 21—403, 4. Multis praeterea locis
tantum de terminis agitur, quos enumerare non necesse est,
quia occasione data ad cos redibimus.

Plinius dicit montes scparandis gcntlhus pro terminis esse
eonstitutos i), queriturque quasi Horatiana usus veritatis super-
latione 2), nujic eos caedi in mille genera marmorum, atquo ita
rerum natnram ayi in jjlaman. Ipsa enim natura valles ai)ri-
cosque clivos ad agri vitiumque culturam destinavisse videtur,
cum sibi servaret inga nivibus tecta vel saltibus invia. Ilic
finis procodit iiigo recto vol (juod etiam dicitur ])er iugum
montis (19,24. 114,20), idem igitur est attpio divcrgium aquae:
ex quo summo loco aqua in inferiorem partem devergit: 128, 13 S(i. :
Facile hi fines inveniuntur: loca ubi rivi et fontes incipiunt
saepo sacollis indicantur (19,29. stjci., 115,2.3.), fontium capita
sacra sunt^^). Illic igitur simplicissinia quaequo signa usum
praobent utilem, signa in petris incisa o. g., sod etiam foveae.

Foveae in quibus fcra,s venamur^) apud Gromaticos nominantur:
258,1. 347,25. 401,20. 338,!) legimus: cectcria quod est fovea
rotunda, aliud genus hoc foveae esse apparot.

Idem vol simile verbum invonimus: 333,19 — cecturium;
334,15 — cectoria, hoc est rotundus est sicut modius. est fossa
circa publica; 337, 13 ccctoria ecclesiae eins ; 337,9 lapides nativos
qui est exsolute cectoriales. Du Gange in glossario s.v. cectorium
citat Salmasium ad Inscr. Ilerodis j). 51: cectoria pro heetoria,
fxrnv cnim modius OraecLs, ot ipso addit: undc hectorium vcl

\') I\'lin. II. N. l.\'J. of. -R)-. (j: lutm cl ip4 montcn omnino loca dctmninant.
-) In niontoiii vt-nlunl c. g. (\'arm. Ii. 15.1: Inm ]tnura »mho luyrra rnjinc
mole» rcllni/ucnl cl III. l.lj;i. (\'oM/r<Tf/ii iiajuoia niiliiiiil Inclin in alliiin

Ilor. Cnriii. I. 1.22, Scnwu KpÎKt. mor. 11. (IV. 12.;$.).
I\'lin. n. n. io.;{8.r)i.

cectorium Ulis aucioribiis (sc. Gromaticis) quod roiundum est
simt modius, ut fossae rotundae.

Modixis etiam legitur 334,16.17.18 et 336,23 terminus qui
modiîis appcllatur, videtur terminus vel vas aliquod fuisso quod
modii habobat formam. Sod Goesius in Indice de verbo cectoria :
,,vidotur à cingendo nomen trahere, limes scilicet vol linoa, quao
fundum torritoriumve cingit vol ambit." igitur quasi cinc-
torium ?

Sod etiam petrae notatac in montium iugis finom dare indicant,
ut 198,20 : si fuerit mons asper et confragosxis, per singtdas
petras finitima^ notas inponemus ct uhi potucrit inscriptiones.
Apud Gromaticos inveniuntur:

12, 21. 126, 16. 140, 7 — petrae notatac, 142, 27. 28. 151, 15. 16 —
jictrac naturalis notatac-, 240, 19. 400, 24 — jyetrac signatae\\
228, 13 — petrae nativae signatac\\ 256, 11 — petrae naturales
signatac; 242, 1. 402, 1 — petrae quadratac inscriptae (ex simili-
tudine locorum apparot etiam 402, 1. pro et scriptae: inscriptae
esse legondum) ; 282, 3. 309, 2. 4. 6. 9 — i)etra naturalis; 342, 23
petrae taxatac non perdolatae a ferro-, his iungonda sunt saxa
228, 14; petrae simpliciter dictae 241,4. 401,5; naturales laindes:
262,2 {signati). 307,1. 342, 16. 346,7.

140, 7 nos docet petras occurrentcs i?i finibus aliquando notatas
inveniri, et quasdam, si persevcrct rigor, notas habere, in ver-
surùi vero gammas, sed spectantes suos rigorcs, aliquas etiam
decusatas inveniri. 282, 3 docet exceptas peints aut dcc,us habere
aut tineas.

Aquarum divergia: 5,8.26. 19,25. 41, 10. 72, 18. 103, 15. 114,21.
115,13. 126,11. 128, 13. 134,4. 163,22. 240,3. 251, 15. 282,23.
347,19. 395,14. 396, 18. 410, 3.

luga montium: 2,26. 12,28. 19,24. 56,3. 87, 1. 103, 15. 115, 10.
126, 11. 128,11. 133,23. 163,21. 240,2. 254, 14. 255,26. 256, 10.
318, 30. 362, 22. 408, 26. 409, 10. 410, 1.

praeterea: 43, 1 summum iugum-, 320, 28 ingalis fitiis; 321, 16
iugalis corrigia ; 363, 18 Collis rigura hoc est iugum.

Passim nomen ipsum iugi explicatur, citabo 2,26: iuga mon-
tium quae ex eo nomine accipiuntur quod eontinuatione ipsa
iugantur. Quod 410, 1 legitur consignatione ex eontinuatione
corruptum esse videtur. Versu 3 eiusdem paginae diversarum
aquaram in divergia aquarum erit mutandum cf. 128,13 sqq.

Quid sit supercilium etiam a gromaticis docemur : Siculus
Flaccus p. 143, 3 sqq.: Supercilia de quihns mcntionem hahui,
si fineni facient, intuendum erit in quantum spatitim dcvexitas
supercilii extendatiir, ne mons supercilium sit: intra jJ^ucos
cnim pedes supercilia vocabula accipiunt. Quot sint pedes dicit
Hyginus 128,15 sqq.: Si superciliis, quae loca su7it cx piano in
brevi clivo devexa intra pedes altitudinis A\'A\'A", alioquin iam
Collis est.

Siculus Flaccus ita pergit 143, 6 sqt]. : Quae tamen usque in
planitiam ex superiori vergunt, ad superiores possessore^ perti-
nent. Quiequid cnim inferior possessor in solo suo agit, damno
superioris fit. Sive aret sive fodiat, dctrahit pendcntes ex supe-
riori terras. Si vero congcrat ant adiciat quid, ad supcriora
non ascendit. Ita haec causa efficit ut superioribus posse.ssoribus
usque in planitiam supercilia cédant.

Kadem aliis verbis leguntur 42,14—43,3; 73, 21—34; 128,17—20.
(Juod 42, 20 et 73,27 scriptum est in agro arcifinio corruptum
est pro superiaccnte vel superiore.

Etiam vertices agrorum fines indicant, (iui sint, nos docet
Dolabella 302,\'4 S(i(i., cuius verba mihi videntur meliorem sen-
sum praobore, si paucis mutatis ita leguntur (vitle appendicem
criticam): Vertices agrorum qui .sunt? Si .funt in montibus lapi-
des tantum modo, et non poic.ü in cis fodiri et terminus fingi:
inductum a quadratariis ut naturaliter dolantcs in montibus cx
monte terminum eminentem monli eonstituerenl, quod firmius
esset, quam si eavarent et sic infigcrcni lapides finales. Ideoquc

\') Du Canjço h. v.: ajMul inikh-onlium .VpriiiuMiHoroin: luontoiii lu iiMnlii» iiwiuo
in iugaU\'iii i-orrigiinii iMTiuittil. Ih (|ua parle inoim vi>l oiIIIh in iugum si> origit.
vorita nitiiim oinK Kinaltii »<1 pug- \'-."{() (mI. (J<M>xii.

vertices agrorum,, quod sicut verticcm in capite humano natura
j)restitit, sic et in rnontibus mensores docti instit^ierunt, ut essent
vertices agrorum qui in montibus lapides naturales sunt. Quod
361, 9.10 legitur: Termimim de lapide decisa viva invenies et pro
termino habebis idem indicat quod verbo agrorum verticis nobis
proponit Dolabella.

Unde apparet etiam in montibus interdum termines fuisse
ponendos et re vera esse positos, vide e. c. 199,7. 219,6. 240,1.
242, 2. 348, 1. 352, 17. etc.

Facete Rudorff in annotatione 73^^. (p. 256) dicit antiquitus
montes quasi pro gigantibus fuisse qui populos dirimerent, et
confert eas partes montis et corporis humani quae iisdem nomi-
nibus sunt praeditae: clivus montis a posterioribus gromaticis
appellatur iugalis corrigia (321,16) et Za^em (321, 29), dorsum
legitur 352,17, pedes pro radicibus quae vulgo dicuntur Amm.
Marc. 14.8 in medio. Vertices agrorum (302,4 sqq.) eandem
ostendunt translationem. Supercilium dicitur minus alta locorum
elatio ut loci infra p. 30 enumerati demonstrabunt. Auctor bell.
Afr. 58 supercilium dicit de flumine, item Amm. Marc. 14. 10 i).
Conferatur et Ovidius met. IV. 656 sqq. qui describit Atlantem
in montem mutatum. Rigaltius in observationibus ad pag. cd
Goesii 220="". : dicunt isti mensores montis pedem et cropidineni,
et corrigiam, et suram, et iugum et supercilium et verticom.

Sura legitur: 240,1. 254,13. Rigaltius ad pag. 120: montis
autem sura dicitur extumida pars a vertice et iugo, quao i)ar-
turiro vidotur. Et in veteribus glossis surae dicuntur yanrgo-
xr>)/i{(u: quasi ventriculi.

Summa montium saope tutolao numinis alicuius esse comniissa
ostendit etiam 239,10 sq<i. ubi narratur Vonafri summa montium
iurc tcmpli Ideae ab Augusto esse concessa. Arcerianus codex
li. 1. liabet dcac, j)ro quo\'Mommsonus-) suspicatur<iuia
dedicatio magnae matri ab Augusto facta, oi non vorisimilis esse
vidotur. Sod etiam aliunde notum est summos montes sacrificiis
deorumque cultui sompor fuisso do.stinatos. Similem usum

1) Cf. .Vinin. Marc. 11.8 wiiHTciliii Nili; I I. lU UlK-ni; 23. :} miiK-n ilia riiiarum
fitivialinm; .Vpi». Mft. V. 2\') mijicn-iiiiim amiiiu.

désignant etiam Christian! auctores inter gromaticos, ubi sacra
paganorum alicubi inveniri dicunt, haec enim plerumque in locis
longe conspicuis adsunt cf. 309,12. 317, 5.20. 320, 31. 323,27.
329, 1. 365, 27. Hic domini inter quos fines dirimebanUir sacri-
ficiiivi facicbant 141, 16 sqq.

Cum inter Delphos et Anticj\'ram fines regerentur, duo montes
qui finem indicarent, sunt constituti, ut nos docot inscriptio
quae servata est i) : Qiiod naturales in utroque monticulo lapides
extant, quorxun in alter o (jraeea inscriptio, quae significat
Delphiciim terminum hune esse, adhuc vianet, oui vetustas fidem
faciat. in alter o fuisse eandem inscriptioncm vestigia docent:
quae vionunientn collata fines sacrae terrae manifestant adten-
denti, ita ut ab Ulis dextra Anticrjrensium, laeva sacra regionis
Delphoruni sint.

Etiam in Graecia in divorgiis aquarum termini inventi sunt
0. g. in Taygoto, qui hanc inscriptionem habet : oqoç any.ei)nlfi(n<t
Tiooç Meaai\'irt})\' altorquo qui eundom praobot titulum. Ab agricolis
cius loci dicobatur yna/t/thnj :téTon-) ut vulgo gromatici dicunt:
inscriptus lapis vol signata petra. Sod priusciuam do his disso-
roro porganuis non inutile est audiro ciuid postorioribus in hac
ro placuorit. Testis nobis orit Grimm Doutscho Rochtsaltorthümor
(l® aufl. von Nouslor und Ilübnor 1899), ubi j). 69 sqq. do finibus
agitur. Haro, ait, flumina, ploruuKjuo montes ot silvao populos
inter so dividobant, ot complura nffort oxompla, volut silvam
inter Polonos ot Ungnros, intor Scotiam ot Brittannium. Intor
territoria snopius flumina vol silvao intororant, privatorum
autom i)ossossionos viis, sopibus, collibus, fossis, i)alis nocnon
lapidibus orant distinguondao. Etiam arboribus (pias conspicuas
faciobant evidentia signa, vol notac evidentes. Intor haoc signa
similitudo lunae in vertice rupis ad lihenum momorabilo est.

Le.\\ Visig. X. 3 aggeres terrae, sive areas quas propter finv^s
fundorum atitiquiius apparucrit fuisse constructas atquc con-
gestas, lapides etiam, quos propter indicia terminorum notis
evidentibus constiterit esse defixos. Etiam in Gonnania snopissimo
tros lapides in unum ponobantur cf. 353, 4.

Etiam cruces defigebantur, sicut 348,24 sqq. et hic interdum
pontes (vide p. 13) in finibus erant — omnia denique quae
apud Romanos vidimus aut videbimus, etiam apud eos in usu
erant. Sed transeamus ad caetera.

Sicut populos saepissime montes terminant, ita in eiusdem
populi finibus saepe flumina dividunt inter se territoria urbium,
sed, ut res ipsa docet, et iurisdictionis privatorumque agi\'orum
termini esse possunt.

Praeclara exempla praesto sunt: in primis revocandus est
locus Senecae Natur. Quaest. Prolog. § 8, quem citavi pagina
5; ipsum Romanorum imperium terminaverunt Rhenus, Da-
nuvius et pro parte Euphrates ; provinciarum imperii Romani
saepe flumina pro finibus sunt, e. g. Tusca flumen inter Numi-
diam et Africam quae proprie vocatur interest i); ut cuique
notuni est usque ad tempora Augusti nomine Italiae eae regiones
comprehendebantur, quae sitae erant citra flumina Rubiconem
et Macram, et fluviis Silaro et Frontono Italia Inferior finie-
batur. Etiam Agonnius Urbicus p. 62, 10 sqcj. : dividit Asinni ah
Europa Tanais, a Libya Nilus. Notum est antiquitns Phasini
flumen terminum Asiae et Europao dictum esso. Sed innumera-
bilia huiuscemodi exempla adferri possunt.

Plorumque finis fluvium sequitur usque ad locum ubi cum
altero confluit, rarius usque ad mare ipsum (vide Siculum
Flaccum ]). 150, 12 S(i(i. : quidam enim rivi ab origine, id est a
capite, do7ice in marc defluant, fines possessionibus praestant),
tum finis procedit rivo recto, ut nuncupatur, i. o. sequitur
medium alveum.

Ipsum flumen iuris est publici^), sed si naturali alvco in
universum derelicto alia parte fixiere coeperit, prior quidem alvcns
eorum est qui prope ripam eius praedia possident, pro modo

\'■!) s 2 Inst. Inslit. II. 1 ; L. I S 1 I). I. 8. H L. Tt pr. .\'iiiwlcin titnli.

scilicet latitudinis cuiusque agri, quae latitudo prope ripam sit:
novus autem alvcus eins iuris esse incipit, cuius et ipsum flumcn,
id est publicus i).

Tale quid in agro tantum arcifinio fieri potest: in agro enim
limitato limes finem indicat, qui mutari non potest.

Saepissime in gromaticorum scriptis flumina fines regere
dicuntur, item alvei, rivi, fontes etc. Etiam pontes: 348,2G
interdum trifini, interdum qtiadrifini, aliqxiando pentagoni
recipiunt rationcm. ct hoc si cxegerit loci commoditas. hi vero
pontes hac rationc dcservixint, quorum alvea proximae cos fines
u.lt?\'0 citroquc non transmittunt per quos et itinera jmblica
currunt quibus limis lege colonica servit. nam sunt et alii pontes
in vicinalihu^ ctprivatis viis quorum alvea variantur. quae tamcu
in trifinii rationcm ex convenientia limitum atque signorum cursus
frequenter accipi 2)ossunt. praeterea: 361,25 [jwns marmoreus),
361,26 (p. dc lajndc vivo), 361,27 ex calce faclus).

Flumina vcl fluvii: 2,25. 4,22. 5,7.25. 12,6. 13,5. 14,16.19.
19,21.22. 114,8.17. 115,10. 118,12. 119,1. 131,21. 132,3. 163,21.
252, 6. 253, 23. 255, 26. 256, 10. 257, 23. 326, 20. 332, 18. 333, 23.
349, 12. 362,4. 363,9. 365,5 sqq. 369, 17. 409, 14. 410,20. 414, 10.
Etiam 48, 15 et 79, 12 parva fhnnijia partes silvarum circunidant,
ubi 15, 16 corruptum est funcs.
Flumicellum: 318, 13. 14.

Alveus: 310, 7. 21. 311, 12. 14. 21. 26. 30. 312, 5. 6. 13.14.17.25.28.
313, 7. 9. 17. 22. 314, 6. 7. 8. 9. 12. 15. 20. 315, 7. 316,9. 14. 15. 16.
317, 1. 11. 17. 18. 19. 26. 27. 33. 318, 3.9.22. 319,4.22. 320,2.8. 15.
23.24. 321,5.6.21. 322,5.12.16.20.27. 323,9.15.16. 324,8. 333,
30. 343, 17.

liivi: 12,18. 19,22. 23,31. 58,4. 114, 18. 126,11. 128,88qq. 138,
19. 150,7 sqcj. 151,24. 217, 10. 227,8. 241, 11. 15. 252, 19. 253, 15.
22. 255, 11.26. 256, 10. 257,23. 258, 11. 259,26. 260,5. 262, 1. 310,
13. 312,5. 316,17.29.30. 317,27. 323,21.25. 324, lO.sciij. 16.23sqq.
332, 18. 333, 24. 334, 18. 335, 12. 343, 14. 345, 10. 349, 12. 362, 5. 363,
3.9.31. 365, 14 s(iq. 401, 14.
Lacus: 228,24 (lacos). 311,20. 312,21. 401,21 (lacos).
Stagnus finalis: 365,22.24 ibidem versu 22. atiam lacunar quae

interpretatur aqua viva unde ipse stagnus exiet. Cf. 337,10 sqq.
His adduntur : Ex tertia hora ipsum stagnum finalem constitui-
imis, et quam plurime eontra tertiam horam.
Aqxia viva: iam a Bursiano in Indice collecti hi loei sunt.
Fontes: non saepe nominantur sed saepius in paginis 305=^ et
sequentibus: 305,25 fons quattuorangulatilis, pro his in casis
litterarum occurrunt fontanae : 315, 28. 324, 2. 329, 8. 330, 30. 337,
30. 364,16. sed 19, 30. 115, 2. Du Cange s. v. fontana citat loan.
de lanua: Fontana idem est quod fons.
Hic adiungere liceat quae sequuntur:
Cisterna-. 305, 6.19. 360, 12? 361, 7.
Laeos eonvallium : 228, 24 = Nymphae : 260, 6.
Lavaerum-. 305,20. 307,19. 311,16.28. 319,20. 323,26. 325,1.
332,11. 343, 21. 22. 345,17. 352, 10.

Etiam saltus^) populorum fines indicare possunt, ut erat inter
Romam et Etruriam veteribus quidem temporibus silva Ciminia
(etiam saltus vel mons appellata). Florus (I. 17.3) et Livius (9.
36.1 et 10.24) dicunt olim hanc silvam aequo magnam atfpie
inviam fui.sse ac postea Brittanniae et Cermaniae saltus, volut
Calidonius et Ilercynius.

Neque tantum populorum ot municipiorum, sed etiam inter
privatos Silvanus (u7»/ : Servius ad Aon. 8. 601 oum doum Mjyc
appellat quae est faex omnium elementorum unde cuneta procre-
antur) erat finium tutor, ümnis onim possossio, narrat Dolabella

(ïnilo): nallitM ent nhi «Urne el pnxtiones xunl, ijnnrxnn raiim rnnne ipinipie: xi <jun
pmilr.ula in ro xnllu priKlnrnm nul cuxlotlnvi rnuun arnhir, en rrji unn peremil nomen
mllni, vnii mmjix <jnmn finull, (jui cM in nijrn rulln, el eiun cntma hahrt aeilijiciiim,
kI (pia pnrlieiiln in eo hnhel nilrfnii. L. 20 § 1 I). 8. .\'),\'L. <i2. D. 7. 1. li. .12 pr.

302,13 sqq., tres Silvanos habet, inter quos orientalis est cid
est in conünio luciis positus a quo inter duo plurcsve Fines
oriuntur (17—19). Est vetustissimus finiuni dous, quia prinms
in terram lapideni finalem jjosuit (13, 14).

Saepe hae silvae divini erant iuris, Zwcique vocabantur,
quos multis locis asyli ius habuisse audimus. Praesertim in
Graecia haec asyla supererant, quae omnibus qui aes alienum
grande conflaverant vel legibus erant obnoxii salutem impuni-
tatemque numinis voluntate condonabant. Talia instituta, priscis
temporibus perutilia, cum stabiliores civitates factae essent,
valde iudicibus in iure dicundo obfuisse, perspieuum est.

Est verisimile quod suspicatur HartungiusS) genium talis loci
nomine Lucaris esse appellatum est hoc verbum apud Servium
ad Aen. II. 701 esse scribendum pro Lycoreo — (lui locus utilitcr
conferri potest — ot inde Lucerenses vol Lucoros nomon habu-
orunt quae scilicet constarot ox iis qui in asylum confugorant^).

In his lucis «) olim incolae vicinarum urbium conventus habuisse
videntur, ibi otiam inter litigantos ius dicobatur ot praoda belli
sorvabatur. Ita Cato originum libro 2 apud Priscianuni p. (529
(Putsch): Lucum Dianium in nemore Aricino Egerius Lncbius
Tusculanus dedicavit dictator Latinus. Iii populi comminUter:
Tnsculanus, Aricinus, Lanuvinns, Laurens, Coranus, Tihurtis,
Pometinus, Ardeatis, Rutulus. Vidontur haoc esse antiqnissima
vestigia oiusdom populorum status, qui Tacito auctoro (Germ.
11 ot 12) apud Gormanos o.\\3tabat — (pio sc. concilia populorun«
de rebus maximi momenti consultabant, per pagos vicosquo iura

1) Siicl. Till. ;}?; Tno. .\\nn. Iii. (>0—(il; luv. S. 27:1 (iii/diiir n«i//(im); i.iv.
n.\'>. 51; StralH» V. 12. Scrv. in .Von. (i. i:UI.

J\') rauliiH (F(>«tUR) H. V. LiKHunttli ot s. v. I.ncon\'fM\'s; l\'i«>ntlo-,\\«imiuH in Vcrr.

■•) I|wtnn vi>rl)inn lud a radicv <|uno est in Iure, «lorivntuni (<sw vidotiir, pi-o-
priimiui» i^itur inilicnvit Iihmiiu nrlniriliuH lilM-ratuin, et doi doaovo aliciiius rciifjionc
(Scrv. atl .\\t<n. I. IU I) all iniiirin ilofoiisum, ulii Harrificia fii>l»anl a domiiiis vol
inciiliK torrarmii «piao crnnt proximao. nie. 57, IS: lurnit Jrnjunürv in Irijinln et
ijundrljinin inrrnlmui>, viil<\' oliaiii l\'aiiinni (KoKlnm) v.v. Lucaris ixvimia ((|iia(>(««ccr-
dotilni!« Iiioi dalialur), Lncaria fl•^la, Lucar.

reddebantur a principibus in conciliis electis. Mutatis mutandis
talia ubique apud priscos populos inveniri posse videntur.

57, 8—16 Frontinus haec habet : si loca sacra aedificabaniur,
quam maxime apud a^iiiquos in confinio constituebantur ubi irium
vel quattuor j)0ssessi0num terminatio conveniret. et muis quis-
(que) jjossessor donabat certum modum sacro illi ex agro suo ct
quantum donasset, scripto sanciebat, ut per diem sollemnitatLs
eorum privatorxim agri nullam molestiam inculcantis jmpuli
sustinerent sed et siquid spatiosius cedebatur, sacerdotibus temjili
illius proficiebat. in Italia autem multi templorzmi loca occupa-
verunt et serunt. cf. 22, 24—23, 28 et 88, 4—14.

23, 12 sqq. additur : In Italia autem multi crescente religionc
sacrattssima Christiana lucos profanos sive templorum loca ocai-
pavemmt et serunt. et 26 sqq. : nam lucos frequenter in trifinia
et quadrifinia invenimus. cf. 57,18 sqq.

Tempore has societates abolitas esse apparot, non tamon pros-
sus evanuisse: inter Nolam et Abellam (annis a. u. c. 538—665)
cum adhuc liberae ossont ab imporio Romanorum, constitutum
est, ut, dum parcerent arboribus luci cuiusdam , coteras arbores
dividere inter se possent i).

In sentontia Minuciorum 2) : Qjiei ager compascuos crit, in co
agro quomimis pecus pascere Genuates Vcituriosque liccat, ita,,
utei hl cetero agro Genuati compasckio, ni quis prohibeto, nivc
quit vim facito, ncive prohibeto quo minus ex co agro ligna
matcriamque sumant utanturque. Inter Genuates ot Veiturios
itaquo haec omnia adhuc indivisa fuisso docomur.

Alia exompla oiusdem usus affert Mommsonus Unteritalischo
Dialekten p. 125 sqq. sc. tomplum Dianae in Aventino quod a
Romanis et Latinis aedificatum est 3) ot fortasso horum populo-
rum commune erat 4). luro. Mommsonus admonot u.squo ad logom
Iciliam Avontinum, non ab hominibus habitatum, lucum man-
sisso \')) ot sub Claudio demum intra pomoerium habori cooptum

Dion. X. .\'Jl : o; «v/ iltm rói\' lôxijjo, (UA\'»)»- ôtf/iôaKtç rc xni l\'/Lt/i ùviajXrto(.

esse, cum ex Festo et Pauli excerptis s. v, servorum apparere
videatur hune lucum servorum fuisse asylum. Item templum
lovis Latiaris in monte Albano Romanis et Latinis erat com-
mune. Anno urbis conditae 41G pax facta est hac conditione tit
aedcs lucusqtic Sospiiae Itmonis communis Lanuvinis municîjnbus
cum populo Romano csset^) — neque deficiunt talia exempla.
Sed postea luci a civitatibus sunt occupati, imprimis cum
Christiana fide gliscente ubique templa antiquorum deorum
desererentur, et quae in locis desertis supererant huius cultus
vestigia sacra paganorum dicebantur — alibi contermini ea oc-
cupaverant (57,16. 88,12) — postquam ea, quae sacris faciundis
et cultui destinata erant loca sensim orant imminuta, cortosquo
finis templorum constitui nocessarium erat factum. Dolabella
302,20—303,3. docet quomodo fines templi quaerendi sint, et
ita minimas mensuras indicaro videtur intor quas aroam com-
prohendi necesso erat:

Fines te7nplares sic quaeri dcbcnt: ut si in quadrifinio est jwsitus
et quattuor posscssionibus fincm facict, quattuor aras quaeris,
et aedes quattuor iîigressus habet ideo ut ad sacrificium quisquis
per agrum suum inh\'aret. quod, si desertum fucrit templum, aras
sic quaerui. longe a templo quaeris pcdibus A\'F et invenis relut
fundamcnta aiiqua. quod si inter trcs, trea ingressa habet: inter
duos dua ingressa habet templum. Igitur 15 pedes no minus fines
ab ipso aodificio nbosso oportobat.

Lucus: 300.4 memoratur, ubi Latinus dicit : terminus sive petra-
naturalit si branca ursi habuerit, lucum significat.

Sacella: 19,30. 115,2 (utrobiciue sacella aut fontes: quae arte
sunt coniunctao, cf. Hor. Carm. 1. 1. 22 stratus nunc ad aquae
irne caput sacrae.

Olim saepe in ipsis finibus, ubi pugnantes pro agris quos
possidebant, ceciderant armati, sepeliebantur — ea quasi collium
series fines clare indicabat, exque magnitudine collium cerne-
batur nobilitas eius qui ibi sepulcrum habebat. Haec affirmant
Servius ad Aen. XI. 849 : apud maiores nobiles aut sub montibus
altis aut in ipsis montibus sepeliebantur et Latinus 30G, 9—15 :
etiam monticelli sunt in finibus eonstituti. alioqxiin qui neseiunt
quid est in leetionibus negant esse in finibus: eonstitutos autem
in tempore quando milites oeeidebantur in bello publico: alibi
quam maxime non ponebantur, nisi circa fines et in ceyituriis,
et quantos milites ponebant, tantos lapides defigebant ideoquc
scringis et allabinibus et cetituriis signa proponebantur.

Siquis ibi sepultus est, fines vocantur sejmlttirarii, sin autem
combustus est cinerarii. Facillime ex cinere, testis, cacabis,
orcis et iis quae mortuum in sepulcrum secuta sunt instrumen-
tis, sepulcri locus indagari potest. Dolabella 303,15 sqq.: ut
invenias si finalis est sepultura, quaeris longe ab eapedcs quinque
aut aratro tcrram agis, et si inveneris ea signa, finalLs est
sepultura [haec signa sunt: cimis aut testae aut cacabi aut
orcac integrae aut eerte fractae vide app. crit. (303,14. 15)],
si cnini non inveneris, traiisi in alio latere etc. Et re vera in
sepulcris saepe nonnullas res condi nos docent o. c. Suetonius
(Caesar 81), qui narrat in colonia Capua in sepulcro Capyis,
Capuae conditoris, tabulam aeneam esse inventam, et Livius
XL. 29.3 ubi legimus a. u. 573° sub laniculo duas lapideas
areas esso inventas, quarum altera in qua corpus Numao inosse
inscriptio declarabat, inanis inventa est, altera libros continuit.
Saepissime in Gromaticorum scriptis arcao et arcellae sunt finium
signa, etiam in descriptione quae est p. 19 et 114 legitur: ct
inde per monumentum illius ad locum etc. Exemplum huius roi
est finis inter Cyronenses et Carthaginionses, ibi onim sepulcra
vel arae Philaonorum fratrum (jui so vivos obrui pro i)ntrin
passi essent, pro terminis obsorvabantur i)- Tempore Strabonis

hi termini non iam exstabant, sed locus nomine ararum Phi-
laenorum erat notus i).

Intra fines fundoi\'um privatorum mortui erant sepeliendi,
nam locxis publicus non potest privata religione obligari\'^), sed
fere semper quinque pedes a fine, ut Dolabella dicit 303, IG.
Etiam Siculus Flaccus 139,23—140,4: Inspicienduvi crit ctillut,
quoniam sepjilchra in extremis finilms^) facere soliti simt ct
cijypos ponere, ne aliquando cippus pro tcrmino crrorem faciaï\'
nam in locis saxuosis ct in sterilibus etiam in ?ncdiis ]}osscssi-
onibjis sepulchra faciunt^). Quod ad ultima verba pertinet,
Cicero de leg. II. 27.67 dicit Platonem vetare ex agro culto
eove qui eoli possit, ullam partem sumi sepulcro. Cf. etiam
L. 13 D. 10. 1 et 278, 25—279, 6.
Apud Gromaticos enumerantur :

Sepulcra: 241,9. 243,14 {monumenta.sepulcronim). 253,8.22.
262, 3. 346, 20. 347, 5. 348, 14. 361, 12 {sejyidcra finalid). 365, 26.
401,10. et imprimis pag. 271 et 272 quae ngunt de sepulcris.
Scpnllitra: 259,25. 261,17. 349,27.
Sepultura finalis: 250, 22. 303, 15. 17. 341, 17. 405, 19.
Sacra sepulchravc: 253, 7.

Sepultura militaris in fincm: 341,3. monuvienta sepulchravc
vetcranorujH : 348, 14. 349,27 {militum veteranorum scpulturae).

Monumcnta: 19,28.30. 114,23. 115,1. 161,25. 240,6. 241,9.
253,22. 254,18. 260,5. 271,6.9.11. 272,16.19. 316,22. 341,21.
347, 5.16. 17. 348, 14. 19. 21. 361, 12. 401, 13. 406, 21.
Sarcofagum: 361, 29.

Du Cange in glossario b.v. Musiloum idem esso dicit ne Mnu-
soloum et citat glossns nntiqui MS.: ^fusulcum: monimentuni.

Ut luci freciuenter in trifiniis et qundrifiniis inveniuntur (22,26.
57, 18) ita et do sopulchris logimns 346,20: sepulchra in trifiuio
quam maxime posuinius. et 316.22: in quadruvio monumentum.

1) Slrnlm III. 5. § 0. Moin I. 7. Vnl. Mnx. V. (5 Kxtr. 4. Thrip\\ Uos Cvronpnuiuin

Saepe vicissitudine agri pascui ac silvarum, saltuum et agri
frugiferi finis quasi naturaliter indicatur: si usquam, hic certe
a Silvano custoditus. L. 3. § 2 D. de termino moto 47. 21 Callis-
tratus nos docet: Qxd finalium quaestionum ohseiirandarum
causa faciem locorum convertunt, ut ex arbore arbustum faciant,
aut ex silva novate, poena plectendi sîmt — non minus igitur
quam qui terminum exaraverunt,

Necesse est tamen imprimis in locis uberibus silvam cedere
agris qui hominibus vel pecoribus alendis inserviunt, sed sin-
gulae quae remanserunt arbores saepe eundem praestant usuni.

Eae quae terminorum vice arbores funguntur, finales appel-
lantur vel terminales (270, G), neque tantum in locis nemorosis
inveniuntur, sed etiam in aperto campo, ut o. g. videri potest
ex verbis Siculi Flacci 143, 14—145, 18, qui fuse do iis agit.
Sed in omni vita Graocorum et Romanorum arbores niagui
momenti eranti), ot e.g. inter verba concepta, quibus in monte
Tarpeio templum inaugurabatur haoc sunt : Olla vcter arbo
quirquir est quam me sentio dixitse templum te^scumque finito in
sinütmm; eadom repetobantur mutatis tantum extremis verbis
in i?i dextrum"^).

Apud Gromaticos de arboribus agitur fusius : 44,13—44,20;
75, 5—75, 13; 127, 18—128, 5; 130, 20-\'131, 3; 143, 14—145, 18.

Arbores finem indicaro dicuntur: 44,10. 47,7. 75,3. 78,3. 139,0.
148,20. 151,23. 240,3. 254,15. 300,.4. 309,17. 410,19. 414,10.

Arbores finales: 143, 14. 10. 19. 144, 8. 12. 28. 145, 5 sqq. 148, 10.
154,15. 270, 5. 361, 23.

1) Confcratnr Höttichcr. r>.-\\iiinkiiltii8 der Hollciion, iiniirinuR Ilistoriwho UlnTRicIit

2) ll.ic« vcrlia, Hiiinptn ex Varroiic, ita cito nt invciiiinitur <>. Müller (W. I)e<Tke)
Die Ivlnisker2. I. p. KIT.

1") arbores antemissae sive intactae-. qxias finium causa agri-
colae relinqmint et antemissas appellant (41,11.12. 72,19.20);
ex quibus neque frondem neque lignum neque cremium cacdant
(131, 1 et 2);

arbores antemissae: 2, 25. 5, 8. 25. 13, 5.12. 41, 11.12. 72, 19. 20.
115,9. 128,2. 129,18. 131,7. 138,9. 147,18. 148,16. 241,2.15. 253,23.
256,10.19. 260, 5. 20. 262,1. 281, 9. 13. 282, 8. 347,25. 361, 23. 401,
3.18.

2") arbores plagatae, notatae, signatae, ctavicatac etc. quae
signis (aijfieioig) distinguuntur.

arbores notatae: 12, 18. 22. 23. 44, 17. 75,10. 103,14. 126, 10.
127, 17. 138, 18. 144, 12 sqq.

Ilaec signa sunt plagae securis (144, 15. 16) quae cicatricem
relinquunt, clavi qui infiguntur (clavicatae hae arbores dicun-
tur); notae diversae, sicut plumbum (306,47): arbor si2)lumbum
habucrit, idem sicut tenninus, aut stagnum aut fluvium maiorcm
aut fontcm significat.

Etiam 282, 8 sqq. tnlo signum describitur: Antemissae vero
arbores soient etiam plagatam antiquitus inflcxura similem cor-
ticibus ostendere cicatricem: licet hae terebris foratam etiam,
tornatis intro mùisis, sicut scribtum a vetcribus, habere dicantur.
361, 4 tornatilis, hoc est rotundi logimus — tornataÇi) igitur esse
debout rotuudao bullae vol talia.

Arbores autom in vcrsurLs quae notatae sunt, aut decus in eis
inveniuntur aut gainmac, ut manifestum sit versuras suùt signis
obscrvari debere (144, 20—23), ondom foro do potris dicuntur 140,
7—10, vocnbautur igitur gammatae ot decusatae: Notas saojjo
nionsori osso porutilos, uiauifostum ost ex Siculo Flacco 144, 12
scjcj. : Si vero notatae arbores in regionibus finalis observabuntur,
intuendae sunt notae. si enim communes sint mediae, utrimquc
notatae per totas esse debebunt. Si partium frondes spectant in

alios fines, plagis, id est latis cicatricibus, signatae inveniri
debent, ut intellegantur eoruni esse dominoruni, in q\\Las partes
integrae erunt (et) intaetae reservabuntur. Signantur autem utrim-
que, id est ex utraque possessione, intra jiedes qxiinos, ut legis
Mamiliae eommemorationem habeant: sunt enim pro diviso com-
munes quia radices agunt in utriusque domini solum : L. 7. § 13.
L. 8 D. de A. R. D. (41. 1).

Fere eadem narrantur 12, 21—26. — nisi quod ibi legitur:
24, 25 : si eommunes stmt arbores mediae notantur et ad utrum-
que pertinent, ubi facile inter mediae et notantur: utrimque
per haplographiam intercidisse potest, quod verum esse videtur
ex 127,18—23, ubi isdem fere verbis haec iterantur adiecto
tantum vocabulo utrimque.

Lex Baiuwariorum L. 4. Tit. XII. ,,De terminis ruptis". (ed.
Merkel in Pertzii Mon. Germ. Hist. Legum Tom. III. p. 311):
in arboribiis notas quas deeorvos voeant.

Lex Visigothorum (ed. Zeumer 1894) L. 1. VIII. tit. 6 (p. 258):
deetirias quae vocantur charactcres.

Lex Rom. Burg. (ed. de Salis in 4° ed. Mon. Germ. hist.
Legum Sect. I. Tom. 11. pars I p. 158): L. 1. Tit. 39. De terminis
transgrossis et ovulsis. : arbores terminales quae decusas aecipiunt.

Lex Ijangob. (od. Bluhmo in Pertzii M. G. II. f. Legum Tom.
IV. p. 268) L. 1.2.3.4. I. tit. 28 (cap. Ilothari ot Liutprandi do
arbore signato et sinaida ot carro in silva invonto): arborent
ubi theclatura est.

I.ex Salica (2" ed. Hohrend 1897) L. 19. Tit. 27. si quis arbo-
rent post annum quod fuit .signatus pracsumpscrit, nullam
habeat culpa.

\'Cf. Ed. Theodor. Ostrogoth. 104 (arbores terminales), Divisio
Imperii a° 806° c. 14 (Pertzii M. G. IL r. Tom. leg. L p. 142)
ot a° 830\' c. 10. (Tom. log. L p. 358).

Docr. Ratchisi a. 747: rénovantes signa et cruces cunt claves
ferreos adfigentes simul.

30) arbores iîisignes sivo 7totae — aliquod genus arborum in-
digenarum, sod etiam idcjuo potissimum porogrinae sive oxtorao
arborös hunc usum praostabant, quae ca; m/ï/<c ponuntur

(306, 2. 3), quo manifestius appareant finales cf. 347, 27 ... .
vel diversa genera arboruni quae in ea regione qua metiuinms
inveniuntur peregrina.
arbores insignes aut notac. 44, 20. 75, 13.
arbores peregrinae: 253, 23. 260, 5. 262, 3. 306, 2. 309, 3. S47, 27.
350, 9. 361, 23.

347, 27 : vel diversa genera arborum quae in ea regione qua
vietivivius inveniuntur jjcregrina.
arbores exterae: 361, 23.
Ita memorantur : pini 130, 22. 143, 23.
fraxini 130, 22. 143, 24. ulmi 130, 22. 143, 24.

cypressi 130, 22. 143, 24. 361,14. oleastri 305, 5.
2}opuli 143, 24. nuces 316, 15.

sa{vi)buci 308,9. 347,26. cihiamcllus hoe cstsiliqua silvaUca 360,23.
malus cotonius 308, 19. 321, 12. 347, 26, 352,2. 361, 13.
cotonci 308, 8. 333, 11. 360, 27.

Praecipuuni locuni liabobant oleaoi), quae etiam in Attica in
hoe usu erant freqiientes, sicut etiam inyrti (Geoponica XI. 7).
.Etiam apiul Gromaticos: arbores olivarum 253,26. 282, 16.
olivae 303,5. oliva fructifcra 343,16. oUvastcllum 305,4. 308,
8.20. 333, 11. 360,25.

In agro olivario rigore ordinum finis facile indicabatur : 282, 16
s(i(i. : solent etiam arbores olivarum, quoticns in utroque agro
sunt vel utriusquc vicinac, ordines non habei\'e ad unnm lincam
constitutos; ut, cum sibi couscntiunt lincae, utriusquc agri do-
minium unius csse tcstentur. 303, 4 sqq. fero oadom narrnntur.

Varro qui in libro do Ilo Rustica I. 15 do arhoribus fiiuilibus
agit, pinos et cuprcssos, sed imprimis ulmos laudat, quibus
ubi seri possunt, milla potior arbor scrunda est: quod sunt
maxime fructuosae, sustinent scpcm, colunt aliquot corbulas
uvarum, frondcm iucundvisimaui ministrant ovibus ac bubus,
virgas praebcnt sepibus ct foco ac furno.
IJroviter tractemus ea (piao Siculus Flaccus 143, 14—145,18 do

1) Cic pro (\'(Kriiin 8. L\'2. Kins niUom fimili c.xtrcmam jmrloiii oioiic <linvto
onlinu (k\'finiiiiit,

arboribus finalibus habet: Quidam cunctis,excisis arboi\'um gene-
ribus unum tantum getius in finibus relinquunt quo manifestiiis
apparcant finales (alii enim diversas arbores habent finales).
Quidam ex eonventione in ipsis finibus communes serunt (enim
tunc utrimque eas intactas servarepossunt, vet durantibus stirpibus
earum summas frondes ac virgulta communiter caedere). Aliqui
privatim intra simm solum in extremis finibus pommt diversa
genera arborum, et si inter culta finibus aut prope fines dispo-
nuntur spissius et disconvenientes ordinibus arbustomm, si tamen
arbusta sint (idem supra de oleis iam dictum est). Si propriae
alterius partis sint, ut domino libuit, aut caedit aut rclinquit:
ex quibus tamen saepe et materiam deiciunt et alias substituunt.
Hoc etiam in comm^inibus arboribus saepe accidit: si enim utrisque
posscssoribus conveniat ut finales arbores deiciant aut ut pretio
taxent atit alterna sibi sorte habcant substituantquc in deiectarum
locum alias, aut si nihil placuerit siibstitui, differentiae quali-
tatum indicio erunt. (143, 14—144, 12).

Praeterea sivc in cultis sive in sllvosis et in incnltis locis agatur,
respiciendum erit, utrum hac quae finales vidcbuntur arbores
habcant in alterutras partes similes (sc. sibi similes arbores).
Quae utrimqice tales habent, una re vidcbuntur si notatac su7it.
(sc. turn solum finales vidcbuntur cum erunt notatae) si vero
altera pars habet quo loco deficient ibi fines vidcbuntur esse:
hac autem ipsae cius partis vidcbuntur esse finales, in qua similes
eis erunt. Si neutra parte similes et iliac solae vidcantur, finales
eominunesque esse vidcbuntur. Si tamen in uuo fuudo diversorum
generum arbores cum adjacentibus fundis finem faciunt, liae
quae\' propriae sunt, facile communes videri i)oterunt, qua do
re diligentcr erit agendum. (144, 27—145, 18).

Tutelarum (luattuor genera distinguuntur, quae tutandi causa
fundi aut partis fiunt i): sopimontum naturale, agreste, militare,
fabrile. Ilarum unaciuaocjuo spocio.s habet i)luros.

1. Sepiinentum naturale est vivac sepis, quod obscri solet vir-
(jultis aut sjntiis, quod habet radices ac viatoris praeteretmtis
lascivi non mctuit faeein ardentem. (Varro 1. c.). Saepe etiam
constat ex vepribus et arboribus antemissis, aliave quadam
herba, ut in Italia cannabis qui vocatuç terminalis^).

147,12—18 (Siculus Flaccus). Vepres si fineni facient, videndum
qualcs ct si tantum modo in extremis finibus sint, quoniam per
neglegentiam colentium et in mediis agris soient esse vêpres; et
utnan manu satae sint. Nam etsi regio quaedani virgulta non
habeat, quae tutelam vineis aut hortis jiraestent, adferuntiir ex
jjeregrinis regionibus et seruntur. et arbores in vepribus soient
ante missac inveniri.

vcpres: 12, 18. 126, 12. 128, 15. 131, G. 138, 19. 147, 12.14. 18.
282, 12. 347, 26.

2. Sepimcntum agreste est cx agrcsti ligno, scd non vivit. Fit
aut palis statutis crebris, ac virgultis implicatis; ant latis per-
foratis, et per ca foramina traiectùs longnriis ferc binis aut
ternis: aut ex arboribus truncùi deniùisis in tcrram, deinceps
constitutis. (Varro) 2).

Maceriae quae consistunt ex tabulis ligneis, ex caesis arbori-
bus fabricatis, (piae apud nostrates tam sunt vulgares (schut-
tingen), a gromaticis non memorantur.

3. Sepimcntum mililarc est fos.m et terrcus agger, scd fossa
ita idonea, si onineni aquam quae c caelo vcnit, rcciperepotest,
aut fastigium-^) habet, ut exeat c fundo. Agger is bonus qui
intrinsecus iunctus fossa, aut ita arduus ut cum transccndcrc
non sit facile. Hoc genus scpcs fieri secundum vias publicas
soient et secundum anines. Ad viam Salariant in agro Crustu-
mino viderc licct locis aliquot coniunctos aggcres cum fossis, ne
flumen agris noccat. Aggcres qui faciunt sine fossa, cos quidam.

Mclion\'iii l(><\'lioiu>in trnsi-l I. (t. Scliiu\'idiT: „implicatis nul ox arlKiriliiw
(nriMiriim) truiu-iH (liMiiisniH il) torram ol liciiurps cijiisliluliH, mit fissiM ot in laloriiiiis
lHTf(»ralin ut |HT oa fiiriiiiiiiia tniiwtiM ioii>?iiriirt liiiii« nul loriUN". Do simili ro nuit
otiaiii (.Vtliimoiia IX. l.ll.
») i. o. (Kvlivitatoni of. Vurr. U. U. I. 20..\'».

vocant muros i), ut in agro Reatino. (Varro 1. c.). De iis quoniam
in agro arcifinio inveniuntur, non agunt agrimensores. Saepe
autem mentionem faciunt de fossis finalibus,\' quae etiam inter
privatos usui sunt. Nec tamen sunt confundendae eae fossae,
quae ad agrum siccandum fodiuntur, cum terminalibus. Siculus
Flaccus 147, 22 sqq. : Nam et intelligi potest aliquando ex ipsa-
rum fossarum jiositione utrum propriae an finales si7it, quoniam
transversae quaedam aut ohliquae a finibus reeedunt. Ita ex
ipsorum loeorum necessitate et ex ipsarum positione colligi
debebit quae sint finales.

Plinius in Hist. Nat. V. 4 (3). testis est fossas etiam inter
provincias finales inveniri: Et pars quam Africam appellanms
dividitur in duas provincias, veterem et novam, discretas fossa
inter Africanum sequentem et reges Thenam usque perducta.

Fossae finem indicare dicuntur : 2, 24. 25 (f. manu factae).
5,7.25. 12,18.26. 13,5. 19,30. 41,12. 72,20. 103,14. 115,1.9.
120,15. 120,10. 128,5.9. 131,6. 138,20. 147,19.21.23. 148,
6.13.14.17.21. 149,21.22.25. 220,6. 261,13. 262,1. 308,15.
316,11. 319, 14. 333, 5. 350,11. 365,12. 366, 3. 5.

De fossis fusius agitur 12, 26—28. 128, 5-9. 147, 19- 148, 15.
149, 21—29.
Fossa caeca: 58, 2. 89, 1.

Et 149,21 sqq. pergit: Si non sit ?iccessitas agri siccandi nec
in vicinis fossae inveniantur, j)ossunt videri finales, non inter-
venientibks qualitatibus quibus ambigantur secundum regionum
consuetudinem esse finales. Sed si in regionc non sit consuetudo
fossis finem obscrvari, ea ergo qudc quasi novum exemplum

1) Scrr. ad Gcoig. I. \'JGl. rallon, /omoh cl mitron dc tcira /aflos cl ijlcbln,
qni jiunt in ciirniin cohorlium cl rincnrum, aul qnilnu^ aquac durunlur dc lorix
ofjuonis. PalladitiH 1. 31.4 agit dc varii» liortormn iiiunilioiiilius: nonnulli Jokhh
fjiatia eolcnda pracringunl, (juod vilandiim cd, iinia horio mhducll humoren nm
forlc locujt palwlriji eolalur, monior.it niaceria» ex luto cl lapldc, ox lapidiliiw in
onlineiii tantum congeslifi, Bpinas, ruin)», »ontes, oidem usui utiliiwima. ,

cf. L. Lcx visigotii. X. tit. atjijcrcs Icrrc me arcax <]uaM propicr fine*
fundonim anliquitnn appamcril fuituic coniceion adijuc cotulruclaH. (o<i. Zeuinor
p. 288. 1804).

afferre vidchuntur, intucndtim utrum ex necessitate loei agros
siccent an finem praestent. Etiam si circa fines fundi cuiusdam
fossa est facta, non inde apparet hanc esse finalem, nam domi-
nus earn fodisse potest xit ex superioribiis vicinisque agris deflu-
entes aquas exciperet, ne inferiores terrae laborareni. Ita quod
in solo suo quis fecerit, non statini communes sed circa fines
esse videbimtur (148. 6—10). Sed et proprias qui faciunt ad expe-
diendas aquas, aliquid soli sui extra fossam soient relinqucrc.
Aliqxiando etiam terminos extra fossam positos invenimus, qxii
et ipsas fossas et soli relicti partes dcca\'uant cuius domini sint,
quidam vero etiam arbores ante missas finales extra fossas habent
et in controversiam sacpc deducuntur quod crcdatur fossas finem
facere debere (148, 11—18). Ex artis igitur praescriptis et regionis
consuetiidine in tali re erat iudicandum.

Palladius VI. 3. 1. haec habet: Sed apertae fossae notac sunt,
caccac vero hoc genere fixait. Imprimuntxir sulci j)cr agrum trans-
versi altitudi7ie pedum ternum: j^ostca xisque ad mcdictatem
lapidibus minutis replcntxir aut glarca et super terra, quam
egesseramus, acquatur. Si dcfucrint lapides sarmentis vel Stra-
mine subiccto coopci\'iantur vel quibuscumquc virgultis. Cf. Colum.
II. 8. 3.

Saepius tamen quam fossae caccac (luarum bis tantum mentio
fit apud gromaticos, nominantur canabulac cinovercac, (piae
etiam oodem modo quo fossae caecae agros siccabant a(iuam(iue
superfluam deducobant — et illae saepe finem indicabant.

Canabulac. 227,14. 228,25. 240,14. 241,11. 252,4.12. 255,22.
256,8. 341,20. 349, 12. 401, 14 (cunabulae).

Novercac\'. 227,14. 240, 14. 241, 11. 250, 4. 252, 4. 12. 255, 23. 256,
8. 341, 19. 349, 13. 401, 15. 406, 12.

227,14. 228,25. 252,4. 349,13. 401,15 adiciuntur verba: quod
tegulis construitur, quae indicare vidontur cpio modo fossarum
simile genus construoretur. 349, 13 80(iuuntur: saepe imbrices in
finem posuimus — si haec ad eandem rem refcrro nobis licet,
suspicari possunnis imbrices tantum, sine ulla fossa ad a(iuani
deducendam supposita, oodem modo intordum fines indicavisso,
(juo canabulas vol novorcas — igiturijuo sub terra cursuni finis
indicasso. Tale (]Uod(lam in Germania iuxta limitem invonit
Jacobi, (lui ibi offodit fossam, (juao iis (juao caocao fossao

4. Sepimentum fabrile: maceria. Huius fere species quatluor:
quod fit e lapide, ut in agro Tusculano: qxLod e lateribus cocti-
libus, ut in agro Gallico: qxiod e lateribus crudis, lit in agro
Sdbino: quod ex terra et lapillis compositis in formis, ut in
Ilispania^ et agro Tarentino (Varro 1. c.). Etiam Palladius de
R. R. I. 34. 4 alterum et tertium horum generum memorat.

Etiam apud agrimensores multa de hac materia inveniuntur,
imprimis apud Siculum Flaccum qui in nostra re est fons uti-
lissimus,

Maceriac: 33,16. 138,23. 142,26. 148,23.24. 149,4.13.15.18.29.
150,4. 211, 10. 227, 15. 228,6.24. 241,3. 252,5. 253,22. 256,9. 341,
27 (maceria finalis). 347, 25. 361, 11. 365, 10. 401, 4. Saepe etiam
scribitur macheria.

Tale quidquam etiam instructiones fuerunt, quae inveniuntur :
255, 25. 347, 8. 349, 14.

Siculus Flaccus 148, 22 sqq.: Si substructionibus ct maceriis
finicntur agri, viderc (oportct) quales substructioncs et maceriac,
quoniam quidam eotigeslionibus lapidum, ripL-i, substructionibus,
terras ne dilabantur, cxcipiunt. Ita si ad tutclam terrarum
extruantur, videndum an et finitiones praestare debcant. 149, 8
sqq. : Quacdam quae fiiies praestant maiori opere extruetae
inveniuntur quam eac quae privatac sunt.

Igitur ex consuetudine regionis, sed saepe etiam ox natura
loci colligendum est, utrum maceria sit finalis necno — nam in
locis saxUosis ex colloctiono lapidum, quao ropurgandi causa
facta est, orta osso potest, et vivaria, pomaria aut vineac ant
oliveta aut arbusta ab incursionibus bbstiarum tali maceria tuta
possunt esse praostanda (vide Sic. Flacc. 148,22—150,7).

1) <f. K. Schiilze: Die .Vnl.ige des ()l)crf;crinaiiif<chcii Ijiir-h utid da« lirmu\'ri<a(il«\'ll
Saalliiirg. [lag. 208 wi(i. in „Xciic .lalirbiiclicr fiir diw liliuwiwlio Altcrluiii, hi\'raim-
^,^•>,\'(•1)011 von .lolianni-« IIImtr. 18118.

cf. utiaiii Dr. .1. Ik-riagc in ,,IIan(!eliiigan v.-in hel Twct-ilü XoltTland.si lii! riiil»)loj?cn-
(.\'on;;rt>n, j». 180 wjii.

cf. IMin. Ih N. XXXV. 14 (18) 10\'.). (\\.luni. IX. 1.2, XI. U.öi 1\'allad. I.
13, I. 34.4. iHÏdor. XV. i).

Substructiones: 148,22.23. 149,1.4. 151, S. 12. 341,24 (substructio
ad terras excipiendas).

Saepe a gromaticis coniunguntur maceriis aliae eiusdem gene-
ris tutelae, quas vocant: scorpioncs sive scorofio7ies, piilvinos,
botontinos, attinas etc., de quibus eadem sunt dicenda quae
supra de maceriis, scilicet non semper fines iis esse praestandos.

scoipiones, sive scorofioncs 138,23. 142,25. 211,10. 227, IG. 228, G.
241, 11. 243,11. 252,5. 21. 25G,9. 341, 15. 350, 5. 401, 15.

Scorpio vocatur congeries lapidum \\q\\ jjetramm (138,22. 350,5),
vel congeries lapidum acervatim congcstac (142, 25). Scorofio
videtur es.se rustica verbi forma.

congeriae: 211,10. 227, IG. 228, G. 241,3. 252,6. 259,25. 314,11.
347, 25. 350, 4. 352, 23.
congeries: 401,3.
aggestîis petrarum: 258, 1.
collectio petrarum: 260,21. 202,2.
congcstiones petrarum: 255, 19.

carbunculi: 227, 16. 228,6. 243,11. 252,6.21. 256,9. 259,26.
243, 11 adicitur: (carbunculus) id est scorofion molis petrarum
constructi.

Attinac: 139,1. 142,26. Primo loco 139,1 dicitur attinas osso
lapider in specie maceriarum congcstos. ot 142, G opponuntur
scorpionibus: aut in effigie maceriarum (sc. non acervatim lapi-
des congesti) quae attinae appellantur.

Pulvini: 12,20. 126, 14. 15. ubi logimus: pulvini sunt ex g/area
Tiberis limites constituti.
Aggrstum petrarum: 258, 2.

Ilao ox terra consistunt, no(iuo multum difforunt a pulvinis,
nisi quod huniiliores osso vidontur, et ox alia umtoria.
Praotoron inulta gonorn vionticellonan momorantur.
Monticelli: 306,9. 307,18.19. 308,2.7.10. 310,14, 311,27. 315,
17. 319,4. 322, 15. 325,9. 12. 332,27. 333, 18.19. 335,5. 33G, 7. 345,
16. 17. 352,9.24.
liotoniini: 308, 3 {monticelli de terra quos botontinos appella-

vimus). 315, 29. 324, 4. 329, 9. 341, 18. 352, 20. 360, 22. 361, 22
(Jbotontones).

19, 21 prave scriptum est collegio pro colliculo quod ex 114,16
satis dare apparet.

Inter collem et rigorem naturalem distinguitur, ut doceniur
11,19 sq.: quod si plus de XXXpedibus patuerit, iam collis est,
rigor est: de triginta pedum latitudine (11,18), videatur et
108, 18 sqq.

Supercilia: 2,27. 12,7. 42,14.17.23. 73,21.24.30. 115,11. 126,
12. 128,15. 131,7. 138,19. 139,4. 143, 3 sqq. 151,23. 255,57. 256,
11. 259,26. 281,9. 12. 410,4. 412,10.

Ripae: 109,13. 16. 218, 3. 221, 2. 5.12. 227, 14. 228, 5. 240, 2. 13.
241,8.15. 252,4. 254,14. 256,8. 257,23. 259,25. 274,6. 308,17.
361,21. 396,20.

luga collium: 218,3. clivi: 281,9. 12. clivia: 24,7.21. 43,14.
58,14. 74, 11. 89,17.

361, 20: parictes de calce fabricatas finales — in ceteris tribus
locis ubique adiungitur: in modum lincae.

Nee tamen me fallit non omnia genera quae hie enumeravi
inter tutelas posse referri, colles e. g. natura construxit, sed
etiam manu facti esse possunt, ut finem praestent et saepe tale
quiddam adscriptum legimus, ut 306, 9 sqq. et 308, 2 do mon-
ticellis, cf. 3,8. 321,30 {ex arte ct opus factorit duo monters),
336, 11 {signum de terra manibus factum). Sed moo commodo
haec omnia hie uno loco coniunxi.

Hie licoat etiam afforre oos locos ubi non elationos terrae sed
contraria loci natura pro tcrmino est:

devexa loca: 240,3. devexa montium: 241,8 {id est per latera
montium ripae currentes). devexa collium: 254, 15.

deflexa montium: 401, 9. {id est pro latere montis ripac cur-
rentes). infima montis: 19,23. 114, 19.

vallis finalis: 365,14; videtur inter devexa et deflexa montium
nihil interesse — deflexa igitur in devexa erit mutanduni. 24, 21
divia in clivia est mutandum.

Viae no7i finium catisa diriguntnr sed itinerum dicit Siculus Flac-
cus 147, 9.10. Possunt igitur interdum finem praestare, sed usus
earum latius patet, coniungunt populos potius quam discernunt.

Sic. Flacc. 145,18—147,12 de iis agit. 145,18 sqq. : Viae autem
si fineni faciunt, adtendendum erit qualcs viae et quomodo.
nam ct saepe incidu7it in finibus ct sacpe trans viai7i aliquas
posseji.sores particulas habe7it. Quacdam ergo viae aliquando
fines tra7iscu7it possessionu77i. Deinde pergit de earum variis
condicionibus agere et distinguit(qxiae jmblicc 77mniu/itur
et auetonwi nomi7ia opti7iC7it), vicinales (quae de publicis deiur-
tu7itur in agros), ot postromo oas quae e vicinalibus oriuntur,
Qiprivatae, sed plorumque sunt comnumcs^) {pariutri77ique77iodo
sumpto, co77wm7iique ii7ipc7isa. iter pracsta7ii). Ergo, dosinit,
viae pxiblicne ct vicMales ct co77imuncs in fi7iibus incidunt, non
enim fi7iiu7n caxtsa diriguntur scd iti7icrum. ita ta77i fas est fine/n
facerc qua77i et transire via77i.

Frontinus. 41,26. sqq.: Na7n plcnwiquc via dum cu7n limite
currit, ctia7n si vic/malis est aut lignaria aut privata fine7n
prestat, rcga77i7nantc zwro via vel li7nite, dum a .te utri7nquc
difcesserint, desinit via fine77i prestare. cf. 24,25—29. 73,5—9.

Agrimonsoros nullam faciunt montionom viarum quae inter
populos finom indicant, quod tamon interdum fiobat.

Viae: 5,8.25. 12,18. 14,15.18. 19,22.23. 24,25.27.28. 41,10.
26.28. 42, 1. 43, 8. 72, 18. 73, 5. 6. 7. 74, 5. 103, 14. 114, 18. 115, 12.

118,13. 119,2. 126,10. 128,7. 131,6.20. 132,3. 138,19. 145,19.
sqq.—147, 11. 151,8.12. 217,1. 221,11. 241,7. 252,20. 253,16.
255, 11. 260, 6. 21. 261, 13. 16. 262, 3. 272, 17. 18. 363, 17. 366, 8.
401, 8. 409, 13.
Itinera: 2, 27. 115,12. 217, 1. 272, 17. 347, 20. 349, 28.
Qui in ,,Casis Litterarum" leguntur loci enumerare omisi
quia ibi saepe non est perspicuum, utrum viae et itinera sint
finalia necne, et copia exemplorum iam satis abundat.
Termini itinerarii 402, 12.

Cavae 217, 1.10. 221,12. 281, 8.12. 317, 19.20. 321, 16. 323,27.
328, 8.9. (?) 329,1. 409,13. Goesius in Indice dicit cavas esse
,,quae si aqua repleantur iam non tam cavae quam fossae erunt
aestimandae". In lingua Italica cava, quod ab hoc verbo Latino
videtur derivatum, significat: fossa, metallnm, ainiculus, alti-
ludo. Indicatne hoc verbum alvenm derelictum\'^), quales in
Italia multi inveniuntur, an supplendum est cava sc. via?

Termini novissimi tempore, arte sunt perfectissimi, haec enim
signa ad fines indicandos specialiter sunt posita, necjuo igitur
quidquam iis clarius et praestantius inveniri potest. Nil miruui si
hi lapides paulatim cetera signa supra enumerata summoverunt.
Ars agrimensorum summo studio eos excoluit, nuignuuKpio iis
tribuit momentum, ut sensim plurima orta sint genera eorum,
suis nominibus, suis signis praedita, (piae nonnisi a rorum
peritis intelligebantur.

Permulta apud Romanorum agrimensores inveniuntur de tor- \'
minis illisque (piao cum iis cohaoront, (juao onmia diversis locis ot
saepe quasi obiter narrata, hic coniungero conabor. In maximo
honore et usu haberi coepti sunt tomporibus coloniarum doduc-
tionis. Votustissimi lapides erant informes atque rudes (Lactan-
tius I. 20) ut ipso erat Terminus deus, postoa cippi forma
frequentissima facta est, ut etiam vocabulum cippi in signifi-
cationom lapidis terminalis transiorit.

Zoëga in doctissinio libro quem de origine et usu obeliscorum
oonscripsit p. 194 dicit:

,,In iis vero subsidiis, quae primaevis hominibus sese obtu-
lerunt, unum ex antiquissimis et maxime solemnibus hoc fuit,
ut rudibus saxis, ligneisve truncis erigendis vel factae vol
faciendae rei notitiam certis locis affigerent, eo consilio, ut
quotiescunque illuc redirent, aut alii quibus roi institutum
comnionstratum fuerat eo venirent, quid factum quidvo facien-
dum esset compertum haberent. Si quis hostem devicerat, lapi-
dem vol truncum statuebat in eo loco; si periculum effugerat,
aut voti compos factus erat; si agri terminum aut publicam
viam definivorat; si defuncto liomini sanguine vol sodalitato
sibi coniuncto iusta persolverat; et quae alia sunt huiusmodi.
Foederis signum rudis lapis erat, latae legis, cultus numini
offerendi, pietatis erga parentes virosquo bono meritos do re-
publica: quem morem post inventas etiam litteras plurimae
gontes solemnitatis gratia sorvavorunt.".

Plurima huius usus exempla praosto sunt, etiam in historin
sacra. Jacobus Patriarcha cum in somnis Doum vidissot, ,sv//7/tvi,v
mane tnlit lapidcm, quem supposuerat capiti suo et erexit in
titulum, fundens oleum desuper\\, appellavitque nomcn nrbis
liethel, quae prius Luza voeabatur^).

Josue lordanom transgressus duodocim lapides o medio flu-
minis alvco sublatos posuit, dicens: quando interrotf aver int vos
filii ventri eras, dieentes, quid sibi volunt isti lapides? responde-
bitis eis, defecerunt aquae lordanis ante arcam foederis Domini,
cum transiret cum: idcirco positi sunt lapides isti in monumen-
tum filiorum Israel usque in aetcrnum\'^).

Item postoa : Cum proposuLsset populo praccepta ct indicia in
Sichern,, scripsit omnia verba haec in voluminc legis Domini, ct
tulit lapidcm praegrandem posuitquc cum subter qucrcum quae
erat in sanctuario Domini: et dixit ad omnem populum: cn
lapis iste erit vobis in testimonium, quod audierit omnia, verba

Domini quae locuius est vobis, ne forte postea negare velitis et
mentiri Domino deo vestro i).

Samuel profligatis Philistaeis: tulit lapidem unum et jwsuit
eum inter Masphath et inter Sen et voeavit nomen loei illius
Lapis-adiutorii (Eben-Haëzer), dixitque, hueusque auxiliatus est
nobis Dominum

Sed etiam profana historia multa huiusmodi monumenta osten-
dit. Notissima sunt Graecorum et Romanorum tropaea (rnonaTa),
fugatis hostibus in ipso potissimum loco pugnae erecta — quae
antiquitus constabant ex acervo armorum liostilium, vel ex
stipite, saepissime trunco arboris, his armis ornato.

Imperatorum temporibus Romae columnae, arcus, tribunalia
erigebantur in honorem clarissimorum ducum, sed etiam in
provinciis, quae in ipsis locis res gestas eorum testabantur 3).

Lapidum quoque acervi in memoriam eorum qui in pugna
ceciderant, obviam sunt: talem vidit Pausanias in Arcadia
prope Orchomenum 4) nulla addita inscriptione.

Pauca exempla ex Herodoto sumpta, sufficiant ad hanc usum
accuratius demonstrandum.

Sesostris rex lapidibus positis indicare solebat quousque fines
regni sui protulisset 0). In his inscriptum erat nomon ipsius ot
mentio se novum populum imperio adscivisso. IIos tantum in
Palaestina Herodotus ipse invenerat et vidorat, habitumquo
eorum describit in capito 106° libri secundi.

Iam ornatior quam or?/^«t Sesostris erat tu.toç ?M)ivoç (luom
posuit Dareus postquam rex factus orat, subscriptiono addita
in (jua impotrato regno gloriatur <•).

Ponte in Bosporo facto, duas ibi mijXac; ex albo lapide eroxit
idem Dareus in quarum altera Graeco, altera Assyrice iu)mina
populorum quos ducobat, orant inscripta^). Et cum ad fontes

2) Samnclifl lil). I. c. 7. v. 12. CiUvi Hilili.i S.icr.i viilgalMd cdilioniH 1\'ii VI
I\'. :M. iiis«>i rcoogjiila ot o<lita (lfi.10).

Teari fluminis pervenisset, ibi quoque cippum posuit qui aquae
eius praestantiam laudabat, adventusque Darei regis niemoriam
servabat i). Certe lapides terminales iam fuerunt liae stelae quas
Xenophon Anab. YII. 5.13 dicit a Thracibus latronibus positas
esse, ut fines indicarentur inter quos cuique eorum gentiliceret
naufragos omnibus exuere, ne scilicet inter ipsos raptores rixae
et caedes orerentur, quae olim saepe factae esse dicebantur.
Sed iam satis est de his pauca enumerasse, harum stelarum
usus apud Graecos est notissimus, deque talibus agere a proposito
nostro longius abest.

Portasse non est alienum his addere locum Homeri in Iliade
B, 303—333, ubi narratur serpentem, devoratis passere cum
octo pullis in lapidem converti, quasi signum ab ipso love
sociis Graecorum datum, decimo demum anno finom laborosi
operis futurum esso, cum lapis ipso fidem vorbi divini mani-
fostiorem redderet.

Sed transgrodiendum est ad ipsos qui agros dividobant ter-
minos, et primo loco agemus do oorum materia, non onim
somper lapidei tantum invoniobantur.

Iii enim sumobantur ubi lapidos rari erant. Sic. Flaccus 138,
20—22: In quihusdam vcro rcgionibuü palos pro terminis obser-
vant, alii iliceos, alii etc.

Saope, ut facile est intelloctu, robur ad hunc usum oligobatur,
(juia in terra non putroscit ot tompostati rosistit. Intordum pico
togobantur, ut firmioros ossont, sive sub terra sive intocti sub
lovo ponobantur.

Piciti pali momorantur: 307,5. 340,9 (picati), ubi additur oos
sub terra inveniri ot 340,9. 3(51,33 nulla adjocta oxplicatione.
Ut facilius abditi pali invenirentur, signum super oos conse-
crabatur, stclla iunior appollatum, (juod stolluo similo palis

affigebatur (346,9) — 807, 5 sqq. Gaius auctor àicit eas signatim
ut inveniantuT pali ipsi consecrari i).

Du Cange s. v. Stella iunior haec habet: Stella iunior agri-
mensoribus est Decussis conduplicatus diductusque: iunior vero
Stella dicta, quasi ab ipsis mensoribus condita, adeoque post
caeteras stellas nata.

Multus est sermo de palis sacrifiealibus, et saepe de iis agitur,
quales autem fuerint nusquam disertis verbis narratur.

218,4. sq.: terminos autem pro parte lapîdeos posuerunt,
aliis vero ligneos, qui sacrifieales pali appellantxir. Hoe firma-
tur 222,15 sqq., ubi versu 15° stipites oleaginei dicuntur esse
affixi, qui infra 22^,2 pali sacrifieales appellantur 2), In iis sa-
crificia fieri demonstratur : 43, 2—13. 73, 34—74, 10.

Pali sacrifieales: 43, 12. 74, 10. 218, 5. 223, 2. 252, 17. 255, 23.
257, 24. 347, 10.

Frontinus 43, 3 : Plurimis deinde locis terjninos sacrifieales non
in fine ponunt, sed ubi illud sacrificii potius oportunitas sjiadet,
hoe est loei commoditas, in quo sacrifieium abuti commode
possint. Hos terniinos non statini finitinios obscrvare debebimus,
etiam si non longe a fine positi fuerint: frequenter enim viae
finiunty iuxta quas arbores soient esse laetiores, sub quas defi-
gere terminos sacrificii causa possessores consucrunt. verum tamen
multi non tantum sacrificii sceuntur consuetudinem, scd etiam
rationem et ijjso fine dcfigmit: propter quod adimi fides sacri-
fiealibus 2)alùi in totum non debet.

Eidem usui erant termini sacrifieales, e lapide scilicet confecti.
De his mentio fit: 43,3. 73,34. 127,4. 221, 17. 227,6. 401, 19.

Et postremo arae sacrifieales 241,5.401^ 5. quae arae formam habe-
bant 241,16 sacrifieales legitur omisso substantivo, itenuiue 401, 19.

Pali dicuntur ligtiei: 142,24. 252,17 (351,22 ligna finitima).
termini lignei: 127,3. 218,5. 221,17. 227,6."

et III. 1;{. 12 m nprclcvi Gracrac lllrrar. X tifruxmrimuii,
Coliini. IV. 17. (J in sicllam drnmmn.

2) S(><1 ali<iui(l intorcsw! videtur ef. Ilyginiim 127.2 «](]. nlii ponunt (Irrmlnon)
niliceon .... alii mil robitrcos nul cx ccrln viiticnn lùjncox, </uùlmn cllnm hou tjuon
naeriJiealcH roctml. Porl.issc foriihi fuit ali.i.

oleaginei 138,21 (211, 12 cijpi)i oleaginci qui loco termini ohser-
bantnr. 222, 15 stipites oleaginei).

Actuarios palos s\\io quemque numero inscinpitos inter centenos
vicenos pedes (i. e. inter singulos actus) defiginms, ut ad par-
titionem acceptarum menstira acta appareat. cf. 222, 16 sqq. ubi
dicitur mediam partem inter Romam et Portum actis mensuris
esse assignatam : et stipitibus oleagincis adfixis numcri ad sin-
gulos angulos sunt designati quorum palorum loco postea lapides
gregalcs ob numéros jwdismi custodiendos sunt adpositi. quibus
etiam praeceptum est ut pali annui sacrificales renpvarentur.

Si non aderant lapides uaturales, coctiles termini qui ligneis
orant firmiora, oundem praestabant usum. Talis torminus vo-
catur: coctus, testaccus, ollaris sivo ullageris.

Vertices amphorarum dcfiri: 142,1.27. versu primo: nam in
quibusdam regionibus iubemur vertices amphorarum defixos in-
versos ob.\'icrvare pro terminis.

Terminus laguenaris: 3-14, 25. Sod his locis lagonao (piao di-
cuntur, sicut infra orcao (lagonaros ot orcularos) et lapidono
fuisse ])0ssunt.

Tegulac: 342,29. 345, 11. 346,22. — praotorea : 227, 15. 228,25.
252,4. 349, 13. 401, 15., ubi vorl)a quod tegulis construitur iuvo-

Tegulae et imbrices saepe una commemorantur — quae ut
supra iam dixi milii videntur saepe sub terra locatae fines
indicavisse — ex 345,9. sqq. aliqua ex parte haec suspicio
confirmatur : si imbricem ante arcam invencris constitutam vel
tubulum in modum eursorii, rivum significat. Si vero tegulae,
si tres inventae fuerint, trifinium faciunt.

Isidorus 19.10.15: Tegulae vocatae quod tegant aedes, et im-
brices quod ax:cipiunt imbres.

In quibus regionibus non silva sed lapis supererat naturalis
ratio ipsa suadebat ex hac materia lapideos figere torminos.

Saepe tamen, ut facilius perspici posset esse terminos qui
collocati essent, ii eligebantur qui colore et habitu non similes
essent illis qui lapides nativi, naturales, enchorii, ex ipso
métallo saxa vocabuntur.

139, 13 : qualescumquc pcregrinos lapides ut 7nanifestum sit
ex i7idustria termi7ios fi7iales positos.

In fragmento ex libris Latini, quod do genoribus lapidum
finalium agit, multa eorum enumérantur, quae imprimis in
Italia usui fuisse vidontur:

a. lapis fluvialis, qui ot ch7\'07naticus vocatur (306,20) — et
quom Isidorus (19.10.14.) dicit semper vcluti madentem esse,
idomquo Plinius II. N. 36.22.49.

b. lapis Tiburti7ius: qui caesalis dicitur (306, 20). Plinius
(II. N. 36. 22. 48.) testis est hune ad 7\'eliqua fortcm vapore dis-
silire.

Igni igitur .non rosistebat, licet tempestatis essot pations. Cao-
debatur propter Tibur. Eadem dicit Isidorus 19.10. 5. Vitruvius

IL 7. 2 (29): Tibiirtina . . ah i(jni non possunt esse tuta, simul-
que sunt ab eo tacta, dissiliunt et dissipantur.

c. lapis albus, qui silex vel silicineus, si peralbus est Gal-
liaisis (i. e. galaticusi) (yaXAxnvog)) vocatur. 306, 22. cf. 216, 8.

d. ignifer-, 306, 23: (lapis alva) si mixta vena hahuo\'it, igni-
fera nomen habet. Huic similis est qui piperinus sive piperacius
vocatur. 306, 25 terminus si venas mixtas habuerit, fieto aciem
dicitur, ubi Rudorff legit: piperacius. Isidorus 19.10.8: Pipari-
mis subalhidus cum jJunctis nigris, durus atquc fortissimus. Vido-
atur etiam Du Gange qui dicit s. v. Piperatius: aspcr . . et
citato Latino: Termimis si aspratilis fucrit ct mixta piperatia
loca habuerit, sine dubio in trifinio constat (309, 13. 14) — addit:
liOov mTxenÜTov et xlovag (UijOo.itJzénovg habet Continuator Theo-
phanis lib. III. num. 43.

e. varia genera tophi — mollis est tophus: aedificiis inutilis
mortalitate, mollitia. quacdam tamen loca non alium habent,
sicut Carthago in Africa (Plin. 36. 22. 48). Notum est etiam Romao
solum magna ex parte ex topho constarc.

Vidcantur etiam Isidorus 19.10. 6 ot Vitruvius II. 7.1 (28) (lui
tria genera enumerat: rubrum, nigrum, album.

f. lapis molaris, cuius in Italia quattuor adorant genera: albus,
nigcr, permixtus ac fistulosus (Isidorus 19. 10. 10.). Do oo etiam
agit Plinius 36. 19.30 — lapis erat, non saxum soctilo.

In provinciis transmarinis otiam marmorci termini invoniuntur
variis coloribus, ita ab Arcadio afforuntur (351, 21.25) alii
marmorci virides, alii palumbacii, alii prasini, ot in versu 21»:
(dii marmorci albi. cf. Plin. 36.7. 11.

Termini Tiburtini: 11,27. 109, 11. 127, 1. 211, 10. 15. 220, 16. 17.
228,7. 234,14. 250,7 (Tivortinus). 253,6.20. 254,17. 255,9.22.
256,21.27. 259,19. 260,4. 281,18. 282,2. 347,13. 352,19. 406,15
(Trivortinus).

220, 16. 228, 20. 234, 13. 252, 17 (fortasse corruptum pro iliceis
ut suspicatur Bursian). 255,10.14. 256,27. 341,25, 347,13. 351,18.
T. ex saxo silice-. 194, 13. 212, 9. 242, 16.
Silices pro sua natura: 282, 1. T. saxei 214, 5.

molaris lapis: 194,14. 212,9. 242,16. 406, 20. mol.jictra: 401,20.
molares termini: 214, 5. 353, 27.

Marmorei termini in pagina tantum 351=\'. memorantur.
Complura genera lapidum enumerantur: 126,20—127,4; 306,
20—29.

Ex rudibus atque informibus, ut supra iam dictum ost, paul-
latim termini varias accepere formas. De his nunc agendum
est, nam forma ipsa interdum magni erat momenti, et por so,
nulla addita inscriptione, rerum perito aliquid indicaro poterat.

Dolabella 302, 2. 3 nos docet : omnis tei\'minus ab oriente li/m-
pidum latus habet, ab occidente I\'oscidum latus habet.

Summa pars termini, quae saopo orat plana, vocatur vertex
(171, 16. 172, 7. 10. 173, 11) — verticibus inscribi non facile potest,
narrat Hyginus 173, 11 sqq. idooquo in centuriarum lapidibus in
verticibus aut nihil aut notao, numorusvo conturiao (172,7—14)
incisum omt.

Latera axdem lapidum recte in.scribuntur quoniam ampliores
capiunt numéros: addit Hyginus. lAitóris vorbo quae pars lapidis
indicetur, facile est intellectu ; otiam perspieuum ost anteriorem
lapidis partem frontan vocari quod verbuUi apud Gromaticos
tamen non inveni.

Graccani lapides in Libro coloniarum (242, 8. 9) dicuntur habere
in capite diametrum pedem unum et pedem unum ct semis.

Anguli vol acumina in summa parte lapidum acies vocari
videntur: Latinus 306,16 sqq.: Qiumiam terminus si\'in tres
acies constitutus fuerit, tres li?ieas auctoris ostendit; si in quat-
tuor acies, quadrifinium facit. Figurao (juao in oditione Kudorffii

adduntur indicare videntur, eo quod latera horum terminorum
subcavi sint, in summa parte tres vel quattuor effici angulos
acutos: Q. Goesius in Indice s. v. acies dicit: est angulus ter-
mini. Num igitur vera sint quae habet Du Cange in Glossario
s. v. acies terminorum: ,,qua invicem concurrunt", quam expli-
cationem probat ex loco Latini (in editione nostra Gai) supra
citato, disceptare non ausim.

acies: angulus, cornu (Gall, coin) Pontif. Mogunt. ms. fol. 87:
Benedictio lapidis itinerarii .... in medio lapidis et per quatuor
eius acies. Infra scriptum est: per quatuor eius cornua —
eodem, ut videtur, sensu.

Tribus praeterea locis Agrimensorum acies legitur : 807, 7 sqq.,
344,15. 345, 3.

Gaius 307, 7 s(iq. haec habet : Termiiius si una acie reproha
hahucrit, hoc est non acqualem acieni, ipsum quoquc rcprobuni
irputanius, id autem ponitur aliquando in trifinium, in qua-
drifinium autem reprobus non ponitur, nisi solidus lapis. Re-
probus est reiectus, reprobatus, ùôôxi/ioç, ut Ulpianus 1. 24 §1.
Dig. XIII. 7 habet: reprobos nummos : adulterinos. Rudorff
II p. 275 haec habet: ,,rei)robi mit blinden Ecken, nicht zu
verwechseln mit stumpfen Winkeln", (juibis verbis, satis ob-
scuris, indicare fortasse voluit hos lapides unum angulum habere
non acutum sed rotundum, ita ut angulus non iam recto dici possit.

Vitalins ot Arcadius auctores 344,13 sqq. habent: Terminus
reprobus in fine ponitur: in trifinio autem reprobum non posui-
mus nam obtun.s\'o ant/ulo posnimus in trifinio, non reprolni
acie. Quid igitur inter reprobum ot torminum obtunso angulo
intersit, non claro apparot. Audiamus igitur Goesium (pii in
Anti(iuitatibus Agrariis de his lajiidibus haec habet (cap. XI
\' p. 98 sqcj.) :

,,Sod forte non omnos primo intuitu pervideant (pii sint ter-
mini obtu.w anf/ulo, illi(iue (pii dicuntur rcprobi \\\'o\\ acie rcjn\'oba.
Iii enim termini inter so difforunt, si Vitali et Arcadio crodi-
mus, (juorum haec habomus verba: (sotjunntur 344,13 scpj.).
Quis voro aut hic aut ille sit cum nuscjuam indicetur, nobis id
erit expiscandum. Obtuso angulo non videbitur (pii hobotom
habet angulum, sivo rocto maiorom, sod forte non iniuria

dicemus eum, qui quuni tres habeat angulos rectos, quartum
tamen non habet, verum eius loco circuli partem. Ita ut eredam
facit Lucretius qui ita libro quarto de Rerum natura i).

Quadratasque procul turreis ciim cerniimis urbis
Propterea fit uti videantur saepe rotundae,
angubis obtusus longe quia eernitur omnis.

Ergo videri obtusum et videri rotundum ipso Lucretio inter-
prété idem est. Corpora vero rectangula e longinquo apparere
circumferentiarum forma, non tantum hic indicat Lucretius,
verum docet etiam Heliodorus opticorum libro secundo. Hic
ergo terminus obtuso angulo est, qui anguli quarti loco circum-
ferentiam habet, sed cum habeat tamen tres angulos non im-
merito secundum Vitalem et Arcadium in trifinio ponitur, ut
tribus angulis tres affines demonstrot. Ab hoc obtuso cum dif-
férât qui est reprobus vel acie reproba, ot tamen cum eo qui
est quadratus non conveniat, ut vol nonien evincit, restât ut
eum esse dicamus qui unum tantum angulum rectum habet et
huic oppositum, hobetom sivo recto maiorem. Undo ovenit,
ut duo anguli reliqui recto sint minores, sibiquo aequales. Et
haec interpretatio convenire his videtur Caji verbis (soquuntur
verba Gai 307,7 sqq.). Hune solido lapidi opi)onit idem Caius,
habenti scilicet quatuor latera et angulos aequales."

Sed cur non tres anguli recto minores esse possunt, cum tcr-
tius est reprobus i. e. non aequalis ? E. c. tres continent 80 gradus,
ut nostrates dicunt, et quartus 120? Hoc mihi quidem verisimi-
lius esse videtur, xinus enim angulus non ae(iualis os.so debet.
Solidus lapis, ut idem Goesius dicit in Indice, est: (juadratus
acquis lateribus angulisquo.

345,3 iidem auctores dicunt: ipse aeies eztenduntur, i. e. por
has acies limos demonstratur.

Pars anterior termini frons vocatur: 343,1!): Sed \\qul -) in
quadrifinio constant in fronte conliniitare debent (i. o. mutuo
respectu limitem ostendunt. — Rigaltius in glosais s. v. conli-
niitare).

oxyyonii, amblyyonii, scaleni esso possunt ; qtiadrati, parallelo-
grammi, rhomhi, rhomboidae, trapezia, pentagoni, hexagoni,
septagoni, rotundi, cot.

Omnia ilia nomina spectant, ut facile apparet, ad partem lapidis
superiorem quam seciuram appollaro mihi liceat.

trigoni termini inveniuntur : 228, 8. 341, 12. 241, 10 in trigoniuni
constituti.

249, 8 solus trigonus ilia iaetat: item 405, 5.
341, 2 trigonus orthogonius (legitur hortogonius).
341,8 trigonus oxygonius.

342,5 lapis gammatus, qui trigoni reeipit rationein.
341,11 trigonius amoligonixis (fortasso pro: amblygonius?).
Isosecles: 249, 3. 7 {isosceli et isoscaeli (sic!) 340, 2G {isoscelis).
404, IG. 405, 4 [Isoscelis est triangulum quod duo tantum modo
latera habet aequalia 378, 12 sq.).

Isopleuri: 249, 2 (isoplerus). 341, 9. 404, 15 (Trigonus isoplourus
etiam vocatur: aequilaterum trianguhan quod tribus aequis
lateribus eluditur 378, 11 sq.). ^

249, 1 ot 404, 14 legitur : orthogonus {ortogoneus) rectum an-
gulum mittit, positus igitur ibi talis lapis esse vidotur ubi finis
angulum rectum describit. Deinde sec^uuntur verba: isoplcurus
rectus subter constitutus. Possuntne haoc indicaro tunc isoplou-
rum terminum poni, cum angulus quem finis describit minor
est recto? Vido etiam 199,0 ubi legitur: ubi fines angulum
facicnt tcrnum angulorum aras poncmus.

341,10 scalcnon (nyahjyóv) quod tria latera iuacqualia possidct
(378,13.14). 249,4 ot 401,5 legitur: cxculinus sivc exagincus
{cxaymeus), (piod procul dubio corruptum est ox:
scalenus sivc oxygonius.
Hi igitur loci sujjorioribus adiungi i)o.Hsunt.
quadrati 20G, G. 240,4. 242, 1 (petrae quadrataii). 243, 4. 254, 10.
345, 1. 340,25. 348, 11. 402, 1 (petrae quadratac).
in tctragonon constituti : 228, 8.
quadrus terminus: 342, 10. 340,28. 353,3.
in quadrum dolatus terminus: 305, 13.
quadra tus sim ilia angula habcns: 345, 1.

2)e7itagoni: 249, 9 (prave hic et 405, 6 verba jiai-arei\'ogamus et
pentagonus in uno versu sunt scripta, cum pentagonus in
sequenti linea legi oporteret — ita ut sequerentur : parallelo-
grammus (9), pientagonus, exagonus (10), septagonus (11),* etc.
Quid enim sit parallelogrammus pentagonus, qui explicet, non
facile invenietur.

Praeterea pentagoni legitur : 343,18: Termini si tres fuerint
in unum, jyentagoni voeantur, ubi Goesius in notis ad pag. 249
dicit: Imo trigoni quoniam triquetram dant figuram.

Rhomhos: 341, 4 {hoc aequilaterum quidem est, sed rectiangxdum
non est 378, 22) ; conplactus rumbus ampligoncus : 250, 16. item
405, 14 : conplactus rombus ampligmeus pro : amblygonius. Sum-
bus sive trapizeus: 249,6 {subus sive trapideus: 405,3).

Rhomboides: 341, 7 {qxiod in contrarium conlocatas lineas
atque angxdos habet aeqxiales, quod nec rectis angxdis nec acqxds
lateribxis continetxir 378, 23 sqq).

Rotxmdi termini: 212, 10. 213, 8. 240, 2. 20. 250, 25. 255, 18. 257,
27. 259,24. 305,24. 348,1. 353,4. 360,9. 361,5. 401,1. 405,22.

249,12 et 405,9 legitur sinagonus, quod (piid sit nescitur,
Goesius legere voluit scnagonus, senos habens angulos, (juod
non valde placet, cum sinagonus Idgatur post scptagonxim, et
potius ibi maior quam minor numerus angulorum exspectetur.
Portasse simagonus? vel simogonusV Noil minus incertum est
quid sint simmati qui 250,5 et 406, 13 inveniuntur. In Indice
Hursian suspicatus est: simatus, sed fortasse pro sigmatus?

lai)is constitit ex quadrato, quo hemisphaorium impositum est,
quid et quale, fuerit non facile potorit dici. Portasse huius (juo-
quo generis habendi sunt otiam cfuicicliores qui 344, 16 memo-

fantur, et in capitibus centuriarum sub terra positi esse
dicuntur, quod saepius fieri etiam ex 353, 11 sqq. apparet, ubi
nobis narratur in cursoriis taliuin terminorum litteras insculpi
solitas esse, quas certo ordine se excipere oportebat. Si quorum
intererat, liunc ordinem noverant, vel in scripto liabebant, ita
quoque facile finium perturbatio demonstrari et prohiberi poterat.
In paginis 340 et 353 tales ut dicuntur Utterae siîKjulares inve-
niuntur: sic uti se sequxmtur, ita terminos osteiidunt, vel se
itivicem ostendentes ut in pag. 340 legimus. Ex his apparet non
tantum in Italia (in provincia Tuscia et maxime iuxta fluvium
Nemus), sed etiam in Africa et Mauritania hunc morem
exstitisse.

Sed etiam alia exstant nomina quae magis, ut ita dicam,
spectant ad totum lapidis corpus.

Sic legitur terminus in summo acutus: 250, 14. 19. 405, 11. 40(i,
19. 250, 15: circulatus per ramos mitae acutae similis, i. e. cir-

405, 13: item perramus vittae praecisae similis, ubi otiam sine
dubio metae praecisae ot pyramis est logondum.

liifurci samadarci vocabantur ii termini (jui in vortico duo
luibobant acumina ut Latinus dicit 305, 22 : Terminus si hifurrus
fucrit, samadarcus dicitur, trifinium facit. Hoc genus torniino-
rum saopisaimo in trifiniis collocari apparet otiam o.\\ 3(50, 20 s(i(|.:
Terminus si tres prtras circa sese fiahuerit, trifinium dcmonstrat.
talem terminum nomine hifurtium samartia vocatur et habet
arcam in trifinio. Praotoroa 3(53,3 logiuuis: Ii si in trrmino
inveneris, bifurtium ostendit aut rirum significat.

Subcavi termini (Ooesius in Indico: ,,(iui in uno latere ali(iuan-
tulum sunt excavati in modum scuti.") saepius momorantur :
305,20 dicit Latinus: Terminus si subcavus fuerit, lavacrum
significat.

Vitaiis 307, 17 scpj. : Terminus si in medium limitrm consti-
tutus fuerit, et unam j)arfem .subcavam habucrit, trcs monticetlos

transit, et in tertium montieellum aream cirea lavacrum signi-
ficat, et ipsa area in quadrifinium constituta est.

Vitalis et Arcadius 345, 15 sqq. : Terminus in medio limite si
fuerit eonstitutus et unam partem subeavam hahuerit, tres mon-
tieellos transit, et in tertium montieellum area cirea lavaerum
signifieat, et ipsa area in quadrifinio est constituta.

Vitalis denique 352, 8 sqq. : Terminus si in medio limite eon-
stitutus fuerit et unam partem subeavam habuerit, in tertio
monticello arcam circa lavacrum signifieat et ipsa area in qua-
drifinio est constituta.

Lapis daninatus qui 342, 12 occurrit, eiusdem fere generis
fuisse videtur, ut apparet ex figura in editione agrimensorum
addita.

Du Cange s. v. : ,,signa finalia per possessionum extremitates
constituta sive constructa .... est igitur nomen genericum quo

tibus forma et figura diversae fuerint, censendum potius pecu-
liarem et propriam fuisse appellationem certi cuiusdam termini,
cuius cum usus creber esset in finiendis agris, factum inde, ut
caeteri limites Arcarum vocabulo intelligerentur. Nam Ilygenus
de Limitib. Const, pag. 222 Arcam repraesentat forma quadrata,
atque intus cava, quem ad modum sunt arcae sive cistae, unde
et nomen inditum; cum caeteri limites, ut varia et diversa
figura, ita et appellatione ab eodem donentur." Deminativum
ab area formatum est: arcella. Hursian in Indice locos ubi haec
verba leguntur enumeravit, praeter 316, 10. et 333, 10. Tarnen
semper apud gromaticos diligenti cura est videndum, utrum
area sit area sepidirralis necne, nam et hunc sensum saejjo apud
eos habet.

Quales fuerint qui vocantur normales (vol iiormalia) : 12, 19.
126, 12, dicit Forcellini (De Vit) sub voce (4". ed. tom. IV.
p. 290): ,,est terminus ad quandam normam exactus". Gocsius
in Indice et in norjuale: per explicat. (Juoquomodo

res so habet, quod legitur 341,22 formalis, nioa opiniono otiai.
in normalis egt mutandum.

magnitudó lapidis indicabat eos esse terminales i), informes
erant atqne rudes (Lactantius I. 20), postea tamen artificiosius
dolabantur.

Aspratiles vocantur ii termini qui omnium minima arte tra-
etati esse videntur, Goesius in Indice eos sic dictos putat ab
asperitate ut qui non sint perdolati.

306, 26 : Dicitur asjjratilis qui velut si(j7iinum coayulatus lapis
naturalis fuerit. Quid sit ojnis sigiiimim narrat Plinius H. N. 35.
12. 46. 165: Quid non excogitat vita fractis etiam testis utendo
sic ut firmius durent, tmisis calcc addita quae voeant Signina-)?

319, 2: termimis hoe est petra aspratilis-. ex quibus verbis satis
apparet his terminis non nimium operae impendi.

Medium locum habebant termini taxati a, ferro. ,,Id est mar-
culo ferreo facti, perstricti, notati. ita loqui placuit agrimen-
soribus." Rigaltius Observ. ad p. 248.

Taxarc, ut dicunt Gellius II. 6 et Macr. Sat. 6. 7, ])rcssius
crcbriusquc est quam langere.

No(iuo niultum ab his differre i)otuerunt ii do ijuibus 350,3s(j(i.
dicitur: ex ipso mctallo saxum a ferro siguavixnus.

N(v jiliirn cffalns «sixiim rircmiiHpicit iiiKcii,-«
Snxiim nnliquuin, inpMiH, <>nni]M) (iiiod forlo iacN\'Iml
I.iim>H nnni jMwiUm, liloin lit diwvrnorol arvi«;
Vix illiid I(\'<\'ti liÎH wx ccrvici^ Kiiliircnl
(^iialia nunc liDiiiiniiin pnxliicil rorixn-a Iclliis, n>(.

Etiam qui vocantur tornatiles: 361, 4. 362, 19 huius generis
existimandi sunt: termini faetura tornatilis, hoe est rotundi,
subtilissimi : 361, 4.

Fortasse etiam hic memorandi sunt qui 362, 18 vocantur : scu-
tanei hoe est dolatiles. Scutaneus mihi videtur cohaerere cum
verbo sculpere — quasi scultanus, ut seiiltoi\' et seultura pro
sculptor etc. leguntur apud Du Cange s.v. 341,12: seulteilatus;
249, 5 et 405, 2 : exefutellatus lateribus ab eadem radice orti esse
possunt. Bursian pro seulteilatus-. scutulatus proponit, quod
minus placet et melius de veste quam de lapide dici potest.
Formas horum verborum restituere non audeo, sed hanc radicem
in iis latere mihi probabile videtur.

342, 2 praeterea legitur : lapis eultellatus qui jyentagoni reeipit
rationem — eodem referendum censeo.

Quid inter terminum et cippuni monumentalem interesset,
facile apparet ex compluribus locis, nam eos confundi posse
dicit Siculus Flaccus 139 in fine — 140, 4 : .... quoniam ,<iejml-
ehra in extremis finibus faeere soliti .sunt et cippos ponere, ne
aliqiiando cippus pro termino errorem faciat: nam in locis
saxuo.sis et in .sterilibus etiam in mediis posscssio?iibus sepulc/ira
faciunt.

306,27 legimus: terminus si superius politus fucrit, et inferins
subulis inpolitus, monumentalis est, non habet fidem finitionis.
Et 281,19 sqq. 7iam si .superior pars tantum dolata. est et infe-
rior .subtus inpolita. derelicta, cippus omitiandus est monumen-
talis esse, non terniinatus.

Quod ad magnitudinem terminorum pertinet, facile est intel-
lectu eos e. c. qui vocantur territoriales (inveniuntur: 4,21. 19,
19. 114, 7. 14. 163,20 sqq. de iis dicitur: Territoria, alia, flnmini-
bus finiuntur .... alia etiam lapidibus ]>ositis presiynibus, qui
a privatorum terminorum forma differunt) vel alios quós magis
esse conspicuQS publicae utilitatis interest, etiam caeteris maiorem
formam habuisse.

Hoc disertis verbis nobis narratur de terminis qui prope flu-
mina sunt positi, 343,6 sqq.: Termini sunt maiores, qui iuxta
flumina positi sunt, mensales voeantur: alii autem bases eos
dicunt, alii autem tetrametra i. e. quibus constant mensulae
quae trajtezia voeantur. Et in modum platumae eos posuimus,
ut qui nesciunt, miliarios eos putent. Correctionem Rigaltii in
observationibus ad pag. 248 recepi.

,,dicta marmora, in tabulis dissecta, et Gr. ziXaximov, ut vi-
detur. Cum enim marmor maioris sit pretii quani lapides caeteri,
non ([uadratum, sed in tabulas dissectum, vulgo in opus mitti
solet." Deinde citat locum qui supra est laudatus, et annotat:
,,ubi male editum: platu7nae^\\ Inter eos quos apud eum invenies
locos, optime sensum huius verbi ostendit Hieronymus Rubens
in Histor. Ravennat. ex vita S. Maximiani Episcopi Ravennat.
lib V. p. 238.:

Fabris mandavit, ut tabulant ex marmore, quam appellabant
Graeca voce Platoniam, tollcrrnt.

Sed non magni est momenti, (piid verbum significet, satis lifjuet.
Hie habemus igitur novam lapidis terminalis fornuun, tabulae sc.

Sed nonnumquam hos torminos altissimos fuisse vel inde ap-
paret (juod ei (luorum inscriptiones leguntur C. T. L. 11. 857,
,,metra Gallica octo ad novem" alti fuisso dicuntur.

Etiam hi tormini inscriptionibus plorunniue erant insignes.
Diligontior porscrutatio inscriptionum suporstitum, (juam postoa
instituturus sum, fortasse utilia docebit. Nunc satis sit dixisso
figuram 208"". talem lapidem cum inscriptione ostondore.

Sed etiam tormini (jui oiusdem torritorii vol fundi, indicabant
finem, inter se non erant aocjuales.

niaximii^m, 9), r//m/t7(220, 4. 340, 24), robusti{2\\2, 12. 340, 24).
Alicjuid do magnitudino horum affert 340,24: Terminus et/ret/ius
qui et robustus, quinquepcdalis. 220, 4: egrcgios terminas inter
])rivatos ponuit brevi intervallo.

Epitecticales torminos, forte (juia sint tmàftxnxot, rocturam
aliorum torminorum ostendero ot oommonstraro, putat Higaltius
in glossis.

344, 6 : Terminus epetecticalis sive in finitione agri sive prae-
feeturae extenditur in ped CCCC et ped DCCC conveniunt cum
iis quae leguntur 346,18 : Termini cpcteetieales in eenturiis et in
eafdinibns habent inter se ped DCCC.

Epetecticalis in trifinio: 341, 14. Sed etiam in quadrifinio in-
veniri possunt: 307,12: Et (juattuor lapides in qtiadrifinitim
constituimus, si extra quattuor lapides fuerit, epetecticales ob-
serventur — quibus respondent 344,7 sqq. : in quadrifinio vero
si plus a quattxior lapidibus fuerint inventi, epetecticales vocan-
tur. Ex sequentibus: nam termimis iste viaximus appellatur,
apparet eos inter maximos haberi.

Epitecticalis subsecivorxim legitur: 345, 22 et etiam legendum
est, ut mihi videtur 352, 17 — sed quid sibi velint quae cor-
ruptis illis verbis dicantur, mihi non liquet.

Etiam 337, 8 lapides nativos . . . in epitecticum adsignavimus
fortasse hue pertinent.

Incipiens terminus: ,,a quo rectura incipit" (Goesiusin Indice)
legitur 25,21. Idem vocatur praesidens 346,27. Ab his enim
finis incipit, vel ad eos redit.

Cursorii vocantur minores termini qui finem potius sequuntur
quam indicant. Saepe de iis est sermo: 241,9. 250,20. 309,27.
320, 11. 337,23. 338, 1.

342, 1 {lapis non dolitus in cursorio positus). 342, 7 {lapis intra
lapidem in cursorio) 343,26.27. 344,19. 345,10.20. 346,16.28.
353, 12. 4X)1, 13. 402, 5. 405, 17.

In cursorio praeterea legitur: 346, 1. 30. 349, 9. Num decursorii
313, 8 corruptum sit pro cursorii est incertum.

Goesius in IndiCo dicit eos esse quadratos, in acumen desi-
nentes. Sod hoc verum osso non potest — extant quidem quadrati,
sod non omnes hanc formam liabont (346,28 termini quadri
cursorii, do quibus additur: qui nesciunt eorum memurani, non
eos intellegunt, an in trifinio an in cursorio sint (^^A^, 2^): ])arvi
igitur hi fuisse non possunt). Qualos sint cursorii claro apparot
ox 346, 16:

pel\' terminos cursorios de trifiniis in quadriftJiiis haec men-
sura constat. Igitur non ponobantur in quadrifinio vel trifinio.

sed indicabant rigorem et hunc sequebantur. (e. g. 353, 12 : ha6
vero litterae in \'cursoriis eornm terminorum sunt, qui in trifiiiio
aut quadrifinio sub terra, sicuti se sequu?itur, inveniuntur).

Interdum lapides eiusdem coloris ponebantur in quadrifinio et
cursorio : 345, 27 sqq. : Et si termini uno colore in quadrifinio ct
in cursorio positi sunt, reverti ad auctorum sublimitatem inbe-
7)ius, et quod iusserint observetur. nee enim vereeundum sit
frequenter ad auctorum doctrinam reverti. quotiens enim legeris
singularum litterarum interpretationem, sine dubio artificiosius
terminabis. Haoc verba, quibuscum conferenda sunt oa quae do
litteris singularibus dicuntur, nos docent haec et alia multa ab
auctoribus doceri, variosque terminandi modos tamen ccrtis
normis et rationibus paruisso.

Saepe legitur: .spatula cursoria, sc. 240,5. 250,29.31. 254,17.
255, 18. 257, 27. 347, 14. 406, 4. 6. Melior scriptura esse dicitur
spathula. Spatula tantum: 341,13. Ex 240,5: cursorias .spa-
tulas vcl metas apparet (juam formam haberont, rotundam sc.

241,9. 401,13 tormini cursorii in effigicm tituli momorantur,
(juod Goesius mutaro voluit in tutuli, cum Lachmannus in ann.
ad pag. 228,8 scripsit: ,,tituli ] id est nominis sui", (|Uod multo
probabilius vidotur, licet Goesium 345, 10 tubulum in modum
cur.sorii magis tuori vidoatur, attamen 402,5 sed in effigicm
Terminorum positi sunt quos cur.wrios iu)camus claro demon-
strant Lachmannum dicoro vorum. Vorba (juao antecedunt 402, 3
no)i enim omnis titulus (i. o. terminus, (juom locuuj Lach-
mannus in rem suam afforro oblitus est cf. 364, 3 finales tituli
ot 242, 1) inscriptionibus est i7idutus, quoniam aliquibus locis
non .s\'unt lapideji .<icrij)ti, .sed in effigicm Terminorum positi
sunt quos cur.<<orios vocamus, ((juod idem dicit Nipsus 293, 2s(i(}.
do iis lapidibuH (pii in nonnullis rogionibus in capitibus cen-
turiarum sunt positi) hie i)oracripsi (piia inde apparot tantum
iis a Romanis agrimonsoribus tribui momonti, ut, nisi fornia
ipsa (forma tituli i. o. Tormini, sub forma Hormae ut puto,
vol spatulae) (jui (iualo.s(iuo ossont indicarot, litteris solum sin-
gularibus certo ordine so sociuontibus, distiiiguorontur. Utilis-
simus est locus Siculi Flacci (piom hie laudaro ratio suadet

spatium ei inter muitos possessores rigores dumique finem faei-
unt, et aliquando tantum modo per singulorxim possessorum
spatia, id est a eapite usque ad eaput, positi inveniuntur ter-
mini, hoe est a fine ineipiente usque ad finem defieientem, unde
alterius possessionis finis ineipiat ohservari. Quidam vero in
mediis spatiis phires interpositos habent. Licet nomen ipsum
eursorii hic non legatur, hos dici perspicuum est.

Hic observare mihi liceat etiam extare terminos qui ineur-
sorii appellantur 336, 22 : eontra orientales partes terminum qui
modius appellatur, incursorius appellatur. — ,,quasi non cur-
sorius, hic enim forma quadrata est" scripsit Goesius in Indice,
minus feliciter excogitata etyniologia! Eaedem Innocentii Casae
Litterarum quae aenigmatis scatent nobis afferunt formam de-
erursorii 313, 8. Sed de his nunc quidem praestat tacere.

Inter terminos maioris momenti etiam eos duci oportet qui
in coxis vel versuris sunt positi : in quibusdam enim 7\'egionibns
in versuris oiniiibus binos posucrunt ita ut suos quisque rigores
intueretur (139,17—19), et certo termini o?n?iibus angulis eoxis-
que positi esse debent ut idem Siculus Flaccus narrat 142, 4.

Sic et de subeumbis qni appellantur terminis haec legimus
305,9 sqq. Terminus si subeumbus positus fuerit, limitem osten-
dit. Quidam 7naxime per eonvallia perguxit. si axitem i7i plauo
subeu77ibus positus fuerit, ubi vallis non sit, i7i proxixno ante
se elaudet fincAn. 360,4: Ter7)ii7ms si S7iccu7nbum fuerit, VnnitcM
oste7idit aut vallem desiderat. Ex figura (juae addita est in libris
manuscriptis apparet subcu7nbu7n fuisso lapidem in obliquum
positum,\'qui igitur quasi subtus codât.

Infra agenius de rotundis terminis qui fore ubicpie in coloniis
inveniuntur, et (pios lex ibi poni iubebat. Iii igitur inter ro/n/.s-
tos (212, 12) numerabantur, sicut otiam ii qui his sunt paros
et dicuntur 7nedii sivo epipedonici: 213, 9 scpj. Sunt et medii
termi7n qui dicu7itur epipedo7iiei, pede7n longwn cra.s.sum, et
dista7it a se i7i pd. MCC. eeteri proportio7iales sunt et ixitereisiros
li7nites servant; quos 7wtera7ii pro ob.servatione ])artiu7n statu tos
custodixmt, qui no7i ad ratio7ie7n vel reetxiras Ii7)iitu77i perti7ient,
sed ad modu7n iugcratioxiis custodiendxan et dista7it d se alius
ab alio pede,.% sesee7ite7ios. Sed 409, 20 scjq. ubi oadom fore iisdom
verbis narrantur, non proportionales legitur, sed reportionales.

Item 211, 15 sqq. narratui\' in territorio Panormitanorum (in
Sicilia) praetor terminos Tiburtinos pro parte scriptos, otiam
alios esse: Stint et cyjypi oleaginei qui loco termini ohservantur
et distant a se in pcdibus CL CC CCL CCCC DL prout ratio
2)0stulabit: nam sunt termini proportionales, qxios milites vete-
rani inter se emensos postierunt et custodiunt Lineas consortales.

Etiam alio nomine hi vocantur sc. comportio?iales. Hi apud
gromaticos memorantur: 10,16.26. 11,10. 40,1.11.16. 70,25.
71, 8. 14. 347, 22. 388, 24 (ubi a Lachmanno e contoxtu amovetur).
389, 12.

Audiamus quid de iis dicatur : 10,26 sq. = 40,10 sq. = 71, 7 sq. :
IIos terminos qui intra possessionum fines invniuntur, cotnpor-
tionales appellavit antiquitas.

Et praeterea: 10,21—25 = 40,5—10 = 71,3- \'\': nam si vete-
ranus, filiis suis unam possessionem dividens in trcs aut quat-
tuor ])ortiones, terminos voluit interesse, potuit quiddam tale
contingcre, ut ex multis quicumque respicerct angulum illius
termini qui in maximo est limite constitutus. Et 11, 9 scpi. =
40, 16 = 71, 14: tum de comportionalium terminorum positione,
quos vice tabellarum antiqui intcrcidendis porciunculis inter
tilios suos defigebant.

Tortium adhuc genus lapidum in coloniis est numerandum,
jfleurici sc. 224,3 scpj. : termini plcurici jtositi, qui rationem
observationis tantum ostcndunt quam rccturam limilum.

Nomon ipsum indicat oos in latere e. g. viae (Rudorff II.
p. 403) osso positos ot finom agri colonici indicavisso.

7\'. micidiorcs: 321,21. {micidiores, boe est minores) Rigaltius
in obsorvationibus ad pag. 230 hoc verbum dérivât a forum
Laconica : fiixxóq pro Attico /tixQÓ^.

Primo loco agendum est de signis antiquissimis, sc. iis quae
sub terminis inveniebantur, haec enim sunt antiquissima et
posteriore tempore paullatim sunt abolita,

Siculus Flaccus 140,10—141,4 haec habet: Qidbtisdam autevi
placet et videtur xitique sub omnibus terminis signum inveniri
oportere. quod ipsiid voluntaritim {non necessariunï] est. si cnim
essent eertae leges aut consuet%idines aut observationes semper
simile signum sub omnibus terminis invenirctur: nunc, quoniam
voluntarium est, aliquibus terminis nihil subditxim est, aliquibus
vero aut cinus aut carbones, aut tcstea aut vitrea fracta aut
asses subiectos aut caleem, aut gypsum invenimus. quae res
tamen, ut supra diximus, voluntaria est. Carbo autem aut citiis
quare inveniatur, una certe ratio est: quae apud antiquos est
quidem observata, postea vero neglecta; unde aut diversa aut
nulla signa inveniuntur.

Ratio autem illa, quae haec signa subdi iubebat, erat haec:
primo ut postea cum controversia de finibus orta esset, arbitro i)
qui litem dirimeret, cognitio facilior osset, deinde quod ea quao
a Flacco enumerantur signa tempore et mala tempestato non
corrumpuntur, sempiterni igitur testes sunt veritatis\'-^).
Ilaec confirmantur a teste anonymo 359, 24 sqq.:
Quia de limitibus curavimus exponcrc, sub terminis qualia
signa invenhmtur? aut caleem, aut gyp.mm, aut carbones, aut
vitria fracta, aut cineres, aut testam tusam, aut dccanummos

1) Controvcruia de finibii« «rta Icfjis actio por nrhilri iMisliiIntionciii foiiiiH\'liviw

vidctvir. Cf. (Mc. dc leg. I. 21.5.\'); Conlrovcmin c*t nala dc jlnilmn, In <y«a.....r

Dirksen, UlxjrHiclit der biKlicrigen V\'crHUcIic zur Kritik und llerbteilung «Ich
Tc-xtcs der Zwölf-Tafcl-Fraginentc, 1821, ji. 17.1.

2) Augufitin. de C. I). 21. 1: Tanta finnilan ut nullo humorc conimjmnlnr, nulln
actatc rinrnntnr, ukijuc adco ut co» (r.arlHHies) nubslcnicrc nolcanl, qui lIviilcH Ji(junt,
ad convinccnduiA liliijalorcm, (juisquit poH qunntalihct tempora exiitcrit, Jiiumquc
limiicm non taue conlaidcrit.

vel pcnlamimmos. haec signa si inveniuntur, una certatio est
ad iustitiaui antiquitus quando tcruiinos constituiinus, qtioniani
res voluntaria est, siquis novit geometricae artis jjhilosojihiain,
novit haec signa terminorum diligcnter exponere.

Haec signa subdita appellantur (142,19), neque sunt confun-
denda cum lapidum fragminibus eet. quae circum terminum
calcantur ut firmius stet (212, 14 ; 34G, 22 : nam alios tegularum
fragminibus cirmmcalcavimus, alias autem sua caesura sufful-
simus: aliquibus nihil est subditum).

141, 15 sqq. adicctis (sc. in lapidum fossis) etiam quibusdam
saxorum fragminibus circumcalcabant, qua firmius starent. quod
3G2, 13 sqq. dicitur : subtus tcrram decisimus ut firmarentur
lapides.

Collectaculum de carbonibus in calcc nmcitatos et glerias flu-
minales nc dispicias; signales canstituimus. Et haec igitur
eundem usum praestabant, licet non necesse fuerit haoc sub
terra collocari cf. e. g.

127, 8 (139, 20. 152, 21): Quidam et signa dcfodiunt pro terminis
((juod etiam hodio fit in Limburgia o. g.).

282,6.7: Sub terminis signa salent .... quae sunt in imo
posita, eaquae exquiri iubcnt qui artes cdidcrunt.

306,24: in aliquibus locis terminas non dalitas jta.suimus ct
nihil illis subter addidimus.

308,4 s(iq.: trifinium quam maxime quanda canstituimus cum
signis, id est rinus aut carbones et calcc ibidem canstruximus,
et-super duximus, ct suj)er taxam mouticellum canstituimus.

308,11: manticelli circum varia goiiora arborum cum signis
et sigillis quam maxime.

351, 15: Canstantino])alim maxime cum signis et sigillis can-
stituimus terminas et in fa.ssa. ex calce ct harcna construximus,
et carbones subieoimus.

362, 20: siibter terram decisas invenies, qua^s decisas in omnibus
finales stmt. Deeisas idem indicare necesse est quod 346, 23 s^ia
caesura vocatur.

402,15 : sub omnes terminos signum inveniri oportet. Hic locus
cum 127,8 sqq. Hygini multa habet communia, certe et hic in
pro loco termini (402,16) pro est delendum.

Postremo 402, 19 sqq. : Semper signum in omnibus terminis
jjositum est. atU aliquos cineres aut carbones, aut testa aut ossa
aut vitrum aut assas ferri aut aes atit calcem aut gyjistivi aut
vas fictile invenimtis. quod etiam quibusdam saxorum fragmini-
bus conculcabant atque ita diligenti cura confirmabant, ut
firmiits staret. tale ergo signum inter dominos, inter quos fities
tertninabantur, faciebant.

Sed non solum sub lapideis terminibus haec signa invenie-
bantur : 342, 29 sqq. : Si testacios terminos aut tegulas aut im-
brices inveneris, ossis incensis probantur, si in terminationc
sunt constituta.

Signa sub terminis his locis inveni : 127, 8. 139, 20. 140,12. 15.
141,3. 142,19. 152,21. 282,6. 284,4. 308,5.11. 349,20. 351,15.
359, 25. 27. 402, 15. 19. 403, 2.

Sed etiam in ipsis lapidibus varia signa inveniebantur, quae
suam habebant significationeni.

Primo inscriptionem lapis habere poterat. Supra (p. 49) iam
diximus plerumque in terminis territorialibus tales inscriptiones
inveniri, cf. fig. 208 in editiono Lachmannii, sed otiam termini
inter privatos inscriptione vel (piolibet signo insignes osso poto-
rant. Vorbo tituti saopo indicatur inscriptus lapis: 4,21. 114,7.
146, 12. 364, 3 (146, 12: etiam tilulos finitis spatiis positos habent,
qui indicent cuius agri quit dominus quod spatium tueatur.
cf. 402,1 sqq.); sod otiam sensu termini invenitur: 228,8. 241,
10. 242, 1. 364,3. 401, 14. 402,3.

242, 1 legitur: . . . ]>etras quadra tas inscriptas: non enim omnis
titulis inscriptionibus indutus est. = 402, 3.

315,27 {memoria in area), 316,9. 320,3 {ni. i. area)\'. 324,26.
329, 7. 16. 352, 23. 364, 30. Memoratus terminus (id est sine dubio:
inscriptus) 361, 7.

Licet memoria etiam tumulus esse possit, hic omnes locos,
ubi hoc verbum legitur, coniunxi, quia plerumque tamen quod
quidem puto inscriptionem aliquani indicavit.

Termini scripti enumerantur: 127,2. 211,15 {projyariescr\'qdi).
293, 3. 360, 29. 366, 8. 402, 4. Scripta petra 402, 1. Inscripti t. :
139,14. 206, 6. 207, 6. 208, 1 cet.

Litterae merae saepe in terminis insculpebantur : vocabantur
Utterae singulares sive notae iuris: sive unaquaque littera ali-
quid indicabatur, sive certo ordine positae litterae invicem se
exj)licabant, haec omnia disciplinae non periti discere poterant
ex Expositionibus terminorum, quales habemus inde a pag. 357
usque ad 365. Haec, ut re ipsa liquet, in aliis regionibus alia
erant, ita enim is qui aenigmatis habebat solutionem, nullo negotio
videre poterat, num lapis esset amotus — inspiciebat litteras,
quas ordine quo alia alia m sequeretur torminos ostendero
nocesse erat. Exompla huius usus utilissimi habemus in pag.
343,9 sqq. ubi enumerantur Litterae singulares, quae in pro-
vincia Tuscia in terminis scriptae sunt, maxime in territorio
Volaterrano. Nullus sonsus latot in his littoris, quae miro modo
so sequuntur. In oadoni pagina v. 15 sqcj. item leguntur litterae
ex diversis terri tor iis Italiae, maxime iuxta fluvium Ncmus.
Eodem modo 353, 10 stiij. habonnis litteras singularos quae in
diversis tods inveniuntur, ubi termini in capitibus centuriarum
sub terra inveniuntur, hue vero litterae in cursoriis eorum ter-
minorum sunt, qui in trifinio aut quadrifinio sub terra, sicuti
se sequuntur, inveniuntur (353, II 8(iq.) — sequitur .series litte-
rarum. 353, 20 inveniuntur litterae ex i)artil)us Africae vol
Maurctaniae. Pagina 357". continet litteras quae totius verbi
vice funguntur, o. g. L. linoa, I), decumanus, T. terminus etc.
— (piao litterae etiam explicationo indigent: est onuw etiam circa
perscribcndas vel paucioribus littcris notandas voces siudiutn
necessarium^). Postromo in pag. 362*. et sotiuonti litterae alpha-
beti capiianeae (362, 30) inveniuntur quarum (juaeciuo suam habet
vim et significationom.

In pag. 309,17 sqq. litterae alphabet! intervalla lapidum inter
se indicant — singillatim vcl binae (309, 23).

Tale quidquam etiam 313, 14 indicare potest : talia signa inve-
nies POLIH. Imprimis in casis litterarum saepe iuris notae
memorantur: 310,3. 311,1. 312,11. 314,25. 316,19. Praeterea:
365, 31, 33.

Etiam numeri in his terminis memorantur : 127, 7 (nunieri jyer
ordinem). 139, 15 (numeri ordine notati). 142, 20. 222, 3 (scripti
numerum continentes, tit puta terminvs primvs cet.).

Hae sive notae sive litterae sive numeri inveniuntur (quam
maxime sec^mdmn consxietudinem regionum: 142,20. fiunt), ab
eodem Siculo Flacco cui supra scripta magna ex parte debemus,
nuncupantur : nobilitates quae ma?iu fiunt. Sed etiam signa
proprio sensu esse insculpta in lapidibus poterant.

Nota X vocatur decussis (decus, dccussus, decuria, decusa),
et proprie signum est quadrifinii, ut ipsa litterae forma indicat ;
360, 3: Terminus si decum [X] Iialmerit, quatrifinium exponet.
sed 321, 23 et 355, 15 est signum trifinii.

Decus legitur (signum quidem finale) 144, 21. 282, 5. 321, 23.
335,15. 337, 10 {decisa = decusa?). 360, 3.

Dceussatae variae finitiones esse dicuntur: 140, 10 {petrae).
286,16 {lapides). 335„\'14 {lapis). 341, 31 {lapis qui agrum intra
clusum et extra clusum signifieat).

286,16 lineae quae decussim cfficiunt, in capitibus lapidum
sunt, et indicant rigores, sicut et in lapide qui inventus est
Gracchano factum est (vide C. I. L. I. hhi).

Nota P: ,,Gamma (du Cange s. v.) est limes utranKpie agri
partem coniplectens ita ut litterae P formam efficiat.

Saepo legitur: 43,16 = 74,13. 140,9. 144,21. 281,15.325,18.
341,29 {gamma de petra sicca constructa). 357, 12. 14.20.24.

Gamniatus lapis s. terminus: 243,5. 319,7 {limes ganunatus).
323, 6 {limes f-). 342, 5 lai)is gammatus qui trigoni rccipit rati-
onem). 348, 12. 363, 23. 406, 9 {terminus g.).

Quod logitur 250, 1 terminus grammatïis utrum etiam terminus
gammatus legi debeat, an idem sit atque lineatus i.e. grammis
notatus, non certum est (Bursian in Indice).

Forma r cum L est miitata 303, 22 sqq. : L si in termino inve-
neris. suae normae faettiram désignât, limitem gammatum.
Sed 363, 13 sq. : G si in termino inveneris, sui no7nijiis auctorem
limitem tortuosum ostendit. Sed limes tortuosus nihil est nisi
gammatus, ut apparet ex: 319,7 {limes gammatus, hoc est
tortuosus) et 323, 6.

Ut res ipsa docet imprimis in coxis sive versuris certa signa
maximi erant momenti (et nonnulli ibi binos lapides posuerunt
ita ut suos quisque rigores intucretur: 139, 18), nequo mirum
est si (do arboribus) 144,20 sqq. Siculus Fhiccus dicit: in ver-
suris quae notatae sunt, aut decus in cis inveniuntur aut gam-
mac, ut manifcstum sit versuras suis signis ohscrvari debcre.

Praeterea versura indicari poterat positione ipsius termini,
43, 16 sq. = 74, 13 sq. : termini autem si transvcrsi positi fuerint,
gammam faciunt, sed 7ion statim trifiniiun osteiidunt. Nequo
me iudice ter7ni7ius in i7ivcrsu7n positus (250, 30 ot 406, 5) multum
ab his transversis difforre potuit, si 281, 13 scjcj. conforimus: si
.... (cotera genera torminationum) . .. defeccrint soient termini
occur/\'c/\'c. qui lapides ta7n qua longio/rs sunt quatn qua latiores
scquendi. hoc est, aut si cursum dirigunt lincare/n aut si gamma
faciunt ct t/\'ansversi opponuntur, ut quam longitudine/n fccerint,
hanc ut limitem scquantur.

67, 4. 139, 18. 140, 9. 114, 20. 22. 341, 32. {Terminus ante
terminu7n in versu7\'a. jtositi cf. 139, 18: bini laj)ides i/i versura
cf. 342,8: Ter/nini gc7uclli et 397, 16: terminus gc/ninatus.)

Nimirum terminus ccntustatus (jui momoratur 250, 6 ot 106, 14
nomon liabot a C = centum, sicut decussatus a decom. cf. 363, 5:
C si in termino inveneris, a centuria numqua/n recedas; Decu-
ria = dccussis.

Monuit njo v. cl. van dor Vliot fortasso otiam siminatnm
(250,5. 406,5) osso legondum sig7natu7n, i. e. littora C inscrip-
tum. Du Cango s. v. sig7na: ,,mon8a in litorao C similitudinem
sou lunulae." Idem s. v. simma ,,nihil aliud est, dicit, quanj
sigma, mensa in sigmatis, sou homicycli spociom confocta."

Igitur terminus littera Greca scriptus et hic esset. Memoretur
et hoc loco quod legitur Grimm Deutsche Rechtsaltertümer in
editionis pag. 70: ,,Eine Urk. von 1155 bei Neug. nr. 866
enthält folgende merkwürdige Stelle: inde ad Rhenum, ubi hi
vertice rupis similitudo lunae, iussa Dag ober ti regis ipso
jiraesente scxdpta cernittir, ad discernendos terminos Burgundiae
et curiensis Rhetiae [. Ein halfmondsstein bei der Grenze:
ded, von Wulften Beilage p. 162].

De compluribus horum signorum iam antea egimus, cum de
montibus et arboribus sermo esset. Haec iterare non necesse
est, vide supra pag. 7 sqq. et 20 sqq.

Sunt et termini qui dicuntur lineati, i. e. linea inscx\'ipti. De
his mentio fit : 206, 6. 250, 2. 24. 28. 406, 3. 10.

Inde a pag. 305 nostrae editionis multa horum signorum
memorantur. Apparet agrimensores hanc artem studiosissime
excoluisse et perfecisse, ut nemo nisi rerum peritus haec omnia
novisse et interpretari posset. Posterioribus temporibus haec
omnia evanuisse videntur. Neque eadem ubique valebant, ut
audiemus. Sed cum signa in terminis semper augerentur, sub-
dita minus minusque inveniebantur, immo pluribus locis legimus
ea postremo voluntaria esse facta.

Latinus 305, 3 sqq. : Terminus si cajmt de aquita factum ha-
buerit , montent transcisum transit, et usque in otivastc/lum
mittit. St tres oleastri fuerint, trifinium facitmt. cf. 360,25 S(i(i.

a. 305,6 sqq. Termintis si transpertustis fuerit, citternam sig-
nificat, alvetim transit et usque in aqua viva mittit, et ipsa
aqtia viva in area trifinii est.

b. 360, 13: Termintis si transpertustis fuerit, flumen transit
atit in aqtia viva mittit.

a. 305, 13 sq(i. : Termintis si in quadrum dolatus fxierit et in
latere ptinettiyi halnicrit, fontem significat. si vero super se cavum
habuerit, jnitetim finalem significat.

a. 305, 16 sqq. : Terminus si a sursum usque deoj-sum seissu-
ram habuerit, fhivium aut eerte rivum significat.

b. 360,6 sqq,: Terminus si incisu7\'am habuerit, rivum aut
fossatxim significat aut fluvium ostendit.

c. 360,17: Termbius si aliquam cissuram, hoc est taliattiram,
habuerit, montem cissum, id est taliatum, ostendit. limes illa
finem transit.

d. Tei\'miiius qui fluvium demonstrat: 342, 10]eiusdem igitiir
Terminus qui riî\'um demonstrat: 342, 11 | sunt generis.

a. 305 18 sq.: Tej\'minus si super se plumbum habuerit, stag-
num significat aut cisternam^

b. 306, 4 sq.: Arbor si jilumbum habuerit idem sicut tei\'minus,
aut stagnum aut fluvium maiorem aut fontem désignai.

c. 360,9 sqq.: (Terminus) si aliquid fictum habuerit super se,
acrum aut plumbum aut stagnum epicteticu7n, hoc est 7nassa-
tixini fabritu7n, quod est i7iter censam caituriae. Ex iiis nugis
correctione haec fore oriri possunt: .... acrum aut phimhum
epitoctum (Bursian in Indice), hoc est mas.sâtium fabrituin(?),
aut stagnum ostondit aut cisternam.

Do subcavis supra iam egimus, vide pag. 45 sii(i. et locos (juos illic
citavi 307, 17sq(i. 345, 15s(iq. 352, 8. — utiquo lavacrum significat.

h. 3(50,8 sq(i.: Termiiius si fossulam habuerit, lavacrujn aut
piscinaui significat aut ter>ni7iu)n 7\'otundu)n ostendit.

305,22 sqq.: Terminus si bifu/\'cus fucrit samadarcus dicitur,
trifinium facit. Do his otiam supra egimus vide pag. 45 cf.
360,20. 363,3.

305,24 sq(i. : Terminus si 7\'otundus fucrit et brevis, et de una
parte in latus punctxnn habuerit, in fontem qxiattuoi\'angulatilcm
descendet. cf. 360, 15 S(i(i.

a. 306, 1 s(i(i. : Terminus si ecce talem ( |/ ) /ignu7n habuerit
subtus vel supra, arborcm ]>eregrinani significat qui in eo loco
ex studio m fine ]>osita est.

h. 309, 2 sqq.: Terminus sive petra naturalis si branea lupi
habuerit facta, arbor em peregrinam signifieat.

309, 4 sqq.: Terminus sive jy^tfa naturalis si branca urs\'i ha-
buerit, lueum signifieat.

309, 6 sqq.: Terminus sive petra naturalis si ungulam pecoris
bifuream habuerit, de sub saxo egredientem aquam signifieat.

309, 9 sqq.: Terminus sive petra naturalis si caput vituli sculp-
tum habuerit, de duobus montibxis aquas egredientes signifieat,
per quas lineae confinales descendtmt: super se autein sacra
paganorum ostendit in trifinio.

309,26 sqq.: Terminus si ungulam equi seulptam habuerit,
terminum eursorium signifieat et usque in fontem mittit et ipse
fons trifinium facit. cf. 305, 24.

342,19 sqq.: Terminus si in modtim colobri lineam super se
flexuoéam habuerit, alliLvionem per flex,um finalem signifieat.
cf. 306, 8 sqq. et 347, 19 sqq. Deinde: Si ante ipsam lineam fos-
sulam habuerit, laeiim finalem signifieat, in qxio usque linea
ipsa decurrit.

Aliquid huiusmodi indicavit etiam terminus, qui 342,9 voca-
tur: Lapis qui flexuositatem limitis ostendit.

343,16 sqq.: Olivam fruetiferam in lineam limitis ])Osuimus,
quae puteum ostendit aut ccrtc alveum fluminis.

345,8 sqq.: Si imbrieeni ante arcam invenei\'is constitutam,
vel tubulum in modum cursorii, rivum signifieat. Sivcro tegulae,
si tres inventae fuerint, trifinium faciunt.

360, 20-sqq.: Terminus si tres petras circa sesc habuerit, trifi-
nium dcmonstrat, item tres siliquae silvatieac (360,24) et tres
murtae (360, 27), ot tres cotonei (360, 27).

360,25 sq.: Si olivaittcllum inveneris unum, termiiium dcmon-
strat, aquam vivam et convalUa loca signifieat.

360, 29 sqq.: Terminus si scriptus fuerit et punetos habuerit
litteris Grecis, sequeris cursum eins asion, hoc est ab Oriente
per litteras Greeas dc mappa, hoc est pentago?iuin, quod inter-
pretatur cubitos quinque. Interpretetur haec qui intelligit!

Iiis liceat finem facero horum signorum, de quibus quae tra-
duntur, ut apparot, saepe non cohaerent, nullo vinculo inter
so sunt ligata. Ex iis i-ationem et disciplinam vetorum agrimon-

sorum restituere nemo potest, paucis indiciis de eorum arte
contenti esse debemus. Nee contendere possumus ea quae nobis
dicantur a gromaticis semper et ubique incorrupta esse servata!

Etiam de his paucis agendum est; peculiarem locum occupant,
hi enim non territoria vel agros privatos dividunt, sed positi
sunt inter centurias et agri colonici rationem divisionis indicant.
Olim et in coloniis simplicissimo modo fines regebantur — ut,
cum Carthago limitaretur, Orosius (V. 12.2) narrat stipitcs ter-
minorum indices a lupis esse corrosas. Nondum igitur lapidei,
ut postea, hunc usum praestabant. Fortasso casu ovenit quod
apud Faustum ot Valerium qui per Africain et m Carthayinc
assignaverunt, oiusque rei rationem reddunt in pag. 307 et 308
tot arbores pro terminis invoniuntur ot bis apud eos legimus:
terminos rariores constituimus {307, 25 ot 308, 1) — sed ni fallor,
lapidos ibi non abundabant. Tamon non constat hos stipitos Car-
thaginionses postoa aliis lapidois non locum daturas fuisso. Certe
posterioribus tomporibus si (juo colonia deducebatur, quod,
ut notum est, logo lata fiobat, oa lex accuratissimo cavobat ut
termini ponerentur, praescriptis magnitudine ot intervallo, ut
limites fieront certa latitudino cot. In hac ro i)raotor Libros
Coloniarum uberrimus fons est Ilyginus Gromaticus (pii do
limitibus constituondis conscripsit opusculum quod, ut inter
agrimensores, iucundum est loctu et facile intollegi potest.
Ilaec ut piano intollogantur, laudabo legem (}uae in Libro Co-
loniarum momoratur 211,23—213,5.
LEX AGKOllVM EX COMMENTAUIO CLAVDl CAESARIS.

Lex agris limitandis metiundis partis Tusciae prius et Cam-
paniae et Apuliae. Qui eonduxerit, dccimanum latum ped. XL,
kardinem latu7n p. XX faeito, et a decimano et kardine m.
quintum quenquc faeito ped. XII, cctcros limites suhruncivos
latos p. VIII faeito. quos limites faciei, in his limitibus I\'eciproce
tcrminos lapideos ponito ex saxo silice aut molari aut ni dété-
rioré, supra tcrram .sesquipcdem : faeito crassum ped em, item
politum rotundum, in terram demittito nc minus ped. II S.

ceieros terminos, qui in opu^ erunt, robustos statuito, supra
terram II, crassos pedem I bessern, hi terram demittito ne
minus pd. ///i), eosque eircum ealeato, scj-iptos ita ut iusserit.
quod subsieivum amplius irigera C erit, pro eenturia proeedito :
quod subsieivum non minus iugera quinquaginta, id pro dimi-
dia eenturia proeedito. Hoe opus omne arbitratu C. luli Caesaris
et Marei Antoni et Marei Lepidi triumvirorum r. p. e.

Audianius nunc Hyginum 171,16 sqq.: Mutti tantum decimani
maximi et kardinis lapides inscripserunt, reliqxios sime inserip-
tione ad parem posuerunt; qxios ideo quod nulla signifieatione
appareat, qtioto loco numerentur, mutos appellant, divus Au-
gustus in adsignationibus suis numero limitum inscrijHos lapides
omnibus centuriarum angtilis defigi iussit: nam locatione oj>cris
huius non solum quod ad publicos limites jjcrtineret iniunxit,
verum etiam inter acceptas ne roborei decssent termini cavit.
inscripserunt quidam vertices lapidum et limitum tantum nume-
rum signifieaverunt; alii ipsarum centuriarum sic quemadmodum
qui hl lateribus inseri])sern.nt. aut in vertice lapides sic inscrip-
serunt: quem admodum in decimano maximo et kardine solet,
sic et ulteriores secundum numerorum suorum postulationem
inscripserunt: voluerunt autem limites inscriptionilms claudi ita
ut cuius centuriae essent lapides intelleg er entur.

Apparut igitur in aliis coloniis aliain agendi rationoin men-
sores habuisse sed ipsa res docot in eadem colonia eodom modo
esse actum, sicut etiam Hyginus dicit 194, 17 sqq.:

Inscribendi nobis una sit ratio, hanc itaque ex omni operc
certissimam eligamus, et hac potissimum utainur. decimano
maximo et kardini maximo omnes lapides in frontibus inscriba-
mus, reliquos ifi later ibus clusaribus. Omnes enim centuriae
singulos angulos haheiit clusares. incipiamus ergo poncre lapides
a decimano maximo et kardinc, inscriptione qua. debet. DECI-
MANVS MAXIMVS. KAROO MAXIMVS. DECIMANVS TOTVS.
IvARDO TOTVS. applieemus nunc singulas centurias maximo
decimano sive kardini. hae omnes quattuor ternos lapides iam
positos habent: sequitur ut illis unus tantum clusaris angulus
vacet, hoc est singuli; quibus debebit inscribi: D. D. I. V. K. L,

\') Sunt igitur <jni 340, \'J4 voo.intiir: Terminm cgrryim<jniclrnbmtm, (luinrjiirprtlnUji,

et in ceteris observare debebimus. his angulis lapides defiganius,
quibus centurianwi appellationes in lateribus i) adscribenius ad
terram deorsuni versus. S. D. I. V. K. I. in ea parte lapidis
inseribenms quae crit s. d. I. aeqtie ultra k. prinium. quod,
quoniam in altitudinem exponi in hac planitia non potest, in-
scripturam lapidi adplicavinms, quam in re ipsa lapis habere
debebit. sic et D. D. I. V. K. I. sic et S. D. I. K. K. I. sic et
D. D. I. K. K. I. quoniam ab uno umbilico in quattuor partes
omnis centuriarum ordo conponitur, ab unius primae centuriac
increniento omnes inscriptiones si?igulis angulis cluduntur: quid-
quid enim ultra primum kardinem numeratur, perseverat usque
ad extremu7n finem ultra primum vocari. sic et le (citra) simi-
liter d. aut s. et cum d. m. sive cai\'dini omxies lapides positi
fuerint, per successionem singulis centuriis quartus lapis décrit,
cui posito centuriac ajipellationcm inscribere debemus. his deinde
cum quartum lapidem ])osuerimus, sequenti loco centuriac quar-
tus angulus tantum vacabit, quo numerus ipsius inscribatur. ad
s7immam o7n7ies clusax\'cs a?ig7do.t\' centuriaru7n lineis diagonalibus
co7nprehe7ide7mis. sic ct m toto opere exteriores augrdi ce7durias
cludu7d ab inscriptione dcci7ua7ii 7naxi7ni et karditds 77iaximi~).
Deindo 196, 16 sqq. : Cu7n ccnturias 07n7ics inscriptis lapidibus
t(TnÙ7iaveri77i7is, illa quae rei publicac adsignabu7d, qua7nvis
li7nitibus haereant, priimta ter7ni7iatione ci7\'cuibi7nus et in for//ia ,
ita ut erit, ostendcmus SILVAS sive PASCVA PVHLICA sive
7dru7nquc .... hanan silvaru7n extre7nitatem per omnes angulos
termiuaviinus. Eadem ratioue termi7uibi7nus fuudos exceptos sive
co7icessos et i7i forma sicut loea publica inscriptionibus demon-
stravi7nus.

Pag. 198, 12 sciq. : Siqua regio in extremitate Valûtes non
acceperit, eum locum 7uicantem signavi/nus hac inscriptione,
LOOVS EXTRA CLVSVS. extremitaicm dei7ide terminis lapidcis
obligavi7nus, interposito ampliorc spatio, et aris inscribtis con-

1) cf. IlyginUH I7iî, !): hirrn autem lapidum rrrir imcrihunlur, qtioninm umpltorr-t
numéros enpiunl, nam vcrlfribuM imcriln non facile, pomtnl, Hcd t.nnioii l!l 8(i<i. Iiabct :
lieel et t/nomoilo rumque. inj<eriplum «iV, perito menxorl non latehil, t/uoniam rcrIuK
rxl lapi» ipin renturia rludiinr.

ditoris nomine et coloniae finibus. extra chisa regio ideo quod,
nltra limites finitima linea eluditur: Hnea autem finitima si
limitibus eonpraehensa non fuerit, optimum erit extremitatem
ad ferramentum reetis angulis obligare et sic terminos ponere.
si fuerit mons asper et confragosus jicr singtdas petros finitimns
notas imponemus et rd)i j^otuerit inscriptiones: sic et in forma
signavimus.

Pag. 199,1 sqq. : nam in planis quamvis omnixim centuriarum
subsiciva lapidibus inscriptis\'^) comprehendantur, ccrtis tamen
locis aras lajndeas jjonere debebimus, quarum inscriptio ex uno
latere applicato finem coloniae demonstret, ex altero,

qua foras erit, adfinis. ubi finis angulum facicnt, tcrnum angu-
lorum aras ponemus. sic et in locis montuosis. et has utraeque
civitates eonstituaiit : adfincs enim eisdem locis nomine imjicra-
toris et finium earuni inscriptionc aros consecrare debebunt.

Eodem modo etiam fiebat in agro per strigas et scamna
assignato. vide Hyginum pag. 206, 8 sqq.

Si in agro adsignato veneris, ut scias in qua parte agri sis,
an in nltrato ct dextrato, an in citrato et dextrato, an in sini-
strato et ultrato, an in sinistrato et citrato, sic deprehendes.
Cum in agro veneris, quaeres lapides jüures ccnturiales. quorum
scripturam cum inspicere coeperis, nota tibi quomodo scriptura.
currat: sic et limites antea instituti sunt. Si enim decumani
numeri ab oriente incipiunt et in oceidente cre.icunt, decumani
ita instituti su7ii, ut oriente post te relicto in oceidentem
species, si vero ita numeri notati in lapidibus centuriarum
fuerint, scias dccunianos ita institutos esse ut in orientem ct
oceidentem spectent: Cardines vero meridianum et .\'ieptentrionem
scies spectare. cum hoc diligcnter tibi liquerit, in re praesenti
pluriuin lapidum ecnturialium inspicies scripturas. et si numerus
eardinum crescet in occidmte, erit pars ultrata: decumanorum
vero 7iumerus .si crescet in partem septenlriotds, erit pars dextrata.
Sic scis te ex scriptura lapidum esse in parte ultrata ct dextrata.
similiter si decumanos (rrescerc deprehenderis in meridianum^ et
cardities in partein oecidodis, erit pars sinistrata. et ultrata.

vide ;Î12, 1 Lnpix rjui /mhurclriim ilniinnutml. t-f. .\'{">2, Ki. 17 <\'t IMT), 22.

item ut dextratum et citratum invenias, similiter lapidum serip-
tura ostendit. si enim eardinum mimeri in orienteni ereseent,
erit pars eitrata: deeumanoriini mimeri in septentrionem si
crescent, erit pars dextrata: sic scies te in dextrato et citrato
esse, similiter si kardinum numerus in oriente crescet erit pars
eitrata: si decumanorum numerus in meridianum crescet, erit
pars sinistrata. sed ut saepe solet in re presenti depraehendi
decimanum maximum ita institutum ut ad. meridianum ct sep-
tentrionem spectet, kardincm vero maximum orienteni et oceiden-
tem spectare, similiter, sicut supra diximus scriptura lapidum
hoc ipmim depraehendes. ita si a principio institutum fuerit, erit
pars sinistrata deciniani maximi in occidente, dextrata in oriente,
in hae quoque parte si volueris .scire in qua parte agri sis,
cum inveneris ex scriptura lapidum kardinum numéros in sep-
tcntrione crescere, erit pars ultrata: decimanorum numéros in
occidente crescere, erit pars sinistrata. sic scies te in sinistrato
et in ultrato e^ssc. similiter ut volueris scire in citrato et sijii-
strato. si depraehendis decimanorum numéros in oriente, kardinum
numéros in septcntrione crcseei\'c, crit dextrata ct ultrata.

similiter si decimanorum nunieri in oriente crescent ct kar-
dinum numeri in mcridiano crescent, erit pars dextrata et
eitrata.

Quihu.sdani regionibus in. agris adsignatis propter stcrelitatem
lapidum inter centurias quinas lapides positi .sunt^). hoc in re
presenti dcprehendi potest ex lapidum inspectione cf in.scriptura.
aliis vero regionibus in capitibus centuriarum non sunt lapides
scripti, ct in effigie Termini positi sunt.

344, 16 autem liaec: Terminos emicicliores vocavimus hos quos
in capitibus centuriarum sub terra posuimus, cf 34(i, 25 S(i(i.
et 353, 11 sqq.

Termini (pii in assignationibus usui erant, saepe nomina acce-
perunt ab Imperatoribus vel iis quorum iussu coloniae erant
deductae, sic habomus: Graccanos, divi luli, Augustcos sive

\') rf. 112,11 ct 12. 111)! Ilyniiiii» iiarr.it in (Hiintariis lapides jioiii oporloiv, in
rcliiiniM nibom)« siiffinTc.

Augusiales, Tiberianos, Gai Caesaris, Claudianos, Neronianos,
Vespa^ianos, Traianos.

242, 7. sqq. : Ratio militiae adsignationis prima triumvirates
lapides Graccani, rotundi columniaci, in capite, diametrum
j)edem unum et pedem xmum et semis, altus ped IIII et IIII S. i).

Item Augustei idem sunt, hac ratione qxiod Augiistus eorum
mensuras recensiit, et ubi fuerunt lapides, alios constituit, et
omnem terram suis temporibus fecit permenstirari ac veteranis
adsignari. qui lapides, item Gai Caesaris, idem, rotundi ex
saxo silice vel molari.

243,3 sqq.: Stmt et alii Neroniani Vespasiani et Traiani,
lamnici et quadrati, in diversis numeris constituti\'^).

Termini Augustei enumerantur : 227, 10. 240, 14. 20. {t. A. id est
rotxmdi in effigiem cohimnac). 242, 12. 250, 11. 252, 6. 13. 254, 14.
255,4.22. 256,9. 260,9. 341,1.6. 348,2. 401,1. 405,16. 406,19.
{t. A. in summo acutus).

218, 9 sqq. : Campi Tiberiani in iugeribus vicenis quinis sunt
adsignati a Tiberio Caesare, et termini Tiberiani nuncupantur.
qui distant a se ped. DC])er MCC, ped. DCCC"), ped. CCC^),
alibi ped. DC per DC, alibi ped. D per DCCXX. qui tci-mini
recipiunt metisuram pedum pedis semis per pedem, bessis, qua-
dra.ntis, pedis semis per semissem, quincuncis per bessem. (Ilecepi
in textum correctioncs Lachmanni) Apparet igitur terminos Tibe-
rianos non fuisse rotundos, sed (juattuor liabuisse angulos rec-
tos, latera vers non fuis.se aequalia.

Terminus Claudianus invenitur: 227,5. 252,15. 308,25. Ex liis
tribus locis haec colligere possumus: terminos Claudianos factos

1) Oinnino ciitn his nicnHiirifl ooiivoiiiiint i|um> in I. L. I. |i. l\'if) do niiim-riH.
.\'i5\'2—.Of)!) leguntur, vide annotiitionciii Moniinscni ap pag. !."»(>.
-) e.idcni leguntur .\'$48, 1 — 1.").
•■) w. per jiedcH.

esse in modum ai\'cellarum, cavaios et si ires in unum inveni-
rentur trifinium facere. 308, 26 annotatur : brevis est.

Termini Neroniani, Vespasiani et Traiani nonnisi 243,3 et
348,10 inveniuntur, ubi eadem de iis dicuntur, quae supra ex
parte citavi. Dicuntur esse lamnici et quadrati (348, 11 lamminae
et quadrati) sed quoquo modo scribitur apparet vera esse quae
Goesius in Indice dixit: ,,Lamina, terminus quattuor rectos
angulos habens, sed habens duo latera aliis ampliora et hinc
distinguuntur laminae a quadratis." Utrum gammati (243, 5 et
348, 11 : in quibus alii gammati vet prout natura locorum per-
misit positi sunt) indicet eos gamma esse inscriptos, an in gam-
mam esse constitutos dici non potest. Goesius in Notis ad pag.
255 „alii gammati: ipsi lapides gammani non referebant, verum
sive rotundi (sic!) sivo quadrati fuerint, ita positi fuero ut
eorum positio et collocatio finem gammatum vol efficeret vol
indicaret". Eorum intervalla dicuntur esse indo a CCXL pod.
usque ad MCC. Mihi videtur 243,6 et alii CCTA\'A\'esso delendum,
quia seriem conturbat, et praeterea 243, 9 est logendum ct in
ped. DCCCCLX ^Yo DCCCCXL. Ubique enim dimidia pars actus,
actus ot duo actus intersunt inter binos lapides.

Praeterea logimus in agro Albensi terminos fuisse Tiburtinos
(pii Cilicii nuncupantur (253,6). 253, 10 s(iq. hoc explicat:

Tcrminatio autem dus facta, est 17. id. octb. per Cilicium
Saturninum ccnturioncm cohortis VII ct vicies, mensoribus inter-
venicntibus, et termini a Cilicio Cilicii nuncupantur. haec deter-
minatio facta est Orfito seniorc et Quinto Scitio ct Prisco con-
sulibus. Ihirsian in Indice pro Cilicio legit CccUiuni do cpia re
conferatur Mommsenus in tom II. p. 171 ann. 28 oditionis Lach-
manni et Kudorffi. Do terminis rotundis (jui Augustoi dicuntur
ot item Gai Caesaris omisi citaro 242,16—243,3, haec sunt:
Sunt sujira terram scsquipedem, in terra pedes duo semis, est
alius ped. IIIL distant a. se ped. TÎCCCC^). Sunt ct alii termini
supra terrain ped. II, grassum pedcm unum bessem, in terra
ped. Ill, ct alius ped. III. a sc distant ped. MCC. Nisi quod altus

1) Knctlein mcnmirao Icumitur npiul Ilyninuiu M)l, min. (jui otw refort: «tuh-
j/i(m lajnn ct conntitutioncm tlivl. ^luf/uiili, sunt ]K)n(>n({i, limitibm omnibux in inc(iiij<
Ictranlibun (l\'.)l, 13).

ped. Ill est mutandum in V, liae ultimae mensurae conveniunt
cum mensuris eorum lapidum quos lex supra citata (p. 63)
praescribit. 348,6 habet sesquipede in terra, super jyedes duo
semis — mutato ordine, et postea 348, 9 ped. IIII, quod etiam in
V est mutandum. Sed miror qui fieri potuerit ut, cum inter-
vallum inter lapides bis maius factum sit, lapis ipse minor sit,
cum tamen aliunde appareat artissimam coniunctionem esse inter
distantias lapidum et mensuras eorum, de qua re imprimis Libri
coloniarum diligenti perscrutatione dignissimi sunti).

Exempli gratia de colonia Florentina dicitur 213,8 sqq.: Tei-mini
rotundi pedales, et distant a se in pd. llCCCC (eiusdem igitur
generis lapides iam vidimus 242,16 sq.), sunt et medii termini
qui dicuntur epipedonici, j^cdem longum crassum, et distant a
se in ptd. MCC. Et in sequenti pagina (214, 4 sqq.) de colonia
Fida Tuder, quae condita est ea lege qxia et ager Florentinus
(214,3) narratur: Termini lapidei alii saxei alii molarcs, crassum
semipedem longum, dodrantem: distant a se ])cdes scscentenos
ct DCCXX. Distantia igitur dimidio minor efficit, ut terminus
etiam ipse dimidio minor fiat, dodrantem, ut observât Lachmannus
in annotatione, falsum est pro: septunccm vel hessem, sejjtunx
enim indicaret DCC pedes, bes DCCC — inter hos numéros
DCCXX interest, cum dodrans DCCCC pedes significaret.

Deinde pergit 214, 6 : quodsi fuerit crassus dadran. aut deun.,
est alius ab alio ped. DCCCCLX MLXXX — ex (juo ai)i)aret
dodrantem minus iuste dictum esse pro octo decimis partibus et
deuncem pro novem decimi^s.

Et praeterea etiam longitudo termini cum intervallo cohaerere
potest: 215,6 sqq. de colonia Arretio: centuriae quadratac sunt,
si in pedibus 11 CCCC, quae pro parte terminos lapideos reeipit
semissales, distant a se in ped. CCC. si II: trientales, distant a
.se ped. CCXL. .si lIlI CC, dodran., ped. \'CCCCLX\'XX. si VCCL,
dodranl., pd. DC. si VII, trient., distant a sc p. DCCCXL. si
ped. XI, trient, in ped. MCCCXX.

sionibus, sed hic aliqua pars superest, ut callide vidit Lachmannus,
qui annotat: ,,si latus habet duo milia pedum, termini trientales
sunt. CCXL si ducas octies, erunt MDCCCCXX: ut fiant II
addendi sunt LXXX, qui est triens CCXL, eadem ratio est
ceterorum dodrantalium et trientalium."

Item in colonia Ferentinensi p. 216, 6 sqq. : numei\'is uncialibiis
termini sunt eonstituti. id est alii silieei, erassi p. I sextant, trient,
longi, qui distant a se inpd. MCCCCXL. alii albi trient, longi,
dista?it a sepd. CCCCLXXX. alii longi dodran. distant a sepd. DC.

Lachmann annotat: ,,Latera harum trium centuriarum sunt
pedum Xll ÏÏIÎ VCCL, ad octies MCCCCXL addendus triens
i. e. CCCCLXXX : fiunt XIL ad octies CCCCLXXX i. e. ad III
DCCCXL item addendus triens i. e. CLX. ad octies DC addendus
dodrans i. e. CCCCL: fiunt VCCL."

Postremo in pag. 218,9 sqq. de campis Tiberianis agitur:
Campi Tiberiani in iugeribus vicenis quinis sunt adsignati a.
Tiberio Caesare et termini Tiberiani nuncupantur. qui distant a
se ped. DC per MCC, ped. DCCG (sc. per DCCCC), ped. CCC
(sc. per IICCCC). alibi jtcd. DC per DC, alibi ped. D per
DCCXX (superficies igitur in omnibus aequo magna est) qui
termini rccipiunt mcnsuram: (per coniecturam Laclimanni ipiao
soquuntur) pedis semis per pcdem, bessis (sc. per dodrantom),
quadrantis (sc. per binos pedes); pedis semis per seniissem,
quincuncis per bcs,sem. — Ita enim crassitudinos lapidum con-
veniunt cum camporum indicatis numeris.

In colonia Tarcjuiniis ]). 21Î), 3 scpi. : terminorum siliccorum
mensura est deun. per Ion gum, ct distant a .vc in ped ibus
DCCXX. alii j)cr tongum trien., III (i. o. (juadrantom), distant
a se in ped. DCCCXXX, DCCCLX. Lachmannus: „DCCXX:
haec sununa octies ducta, cum dounco, i. e. DCLX, efficit latus p.
VICCCCXX," ot mox: ,,vori numori esse videntur DCCCXL,
DCCCLXX nam pedes DCCCXL octies ducti, addito trionto,
i. 0. CCLXXX officiunt latus p. VIL. pedos DCCCLXX, qui sunt
actus VII cum (piadranto actus, octies ducti officiunt latus
pedum WDCCCLX i. o. LVIII actuum." Quao verba habent
Vitium typographicum : VIDCCCCDLX sc. est scribendum. Sed
hic vir doctissimus orravisse mihi videtur: 1") non i)robabilo
est, si cotera huiusmodi oxompla conferimus, numéros fuisse

tam parvo inter se intervallo, ut 840 et 870. 2") ea, quae de
terminis semissalibus traduntur, licet nihil extet, ex quo hoc
verum esse appareat, transfert ad eos, qui quadrantem sunt
longi. Multo, ut puto, melius est scribere DCCCCLX (igitur
unum addere C), ut latus centuriae fiat VIIDCCCCXX pedum.

Ne ubique talia suspicemur nos monet 219, 7: alios (terminos)
sine mensure suae numero esse podismatos.

Dignissima quae memorentur sunt ea quae de agro Spellatino
dicuntur p. 224, 7 sqq.: termini lapidei.... distant a se in ped.
MCC: dextant. distant a sejjd. MDCCCCXX, Iseptun. (i. o. crassi
unum septuncem): p. I dodran. (i. e. crassi unum dodrantem),
semissales, j^d. IIC: dodrant., 2id. II, distaid a se ped. lICCCC.

Igitur facile videmus crassitudinem eorum terminorum, qui
MCC pedes inter se distant esse unius pedis (pedales), longi
potucrunt esse semissem, ut Lachmannus annotate ,,si semisssem
longi, latus est p. XCC," sed nihil in hac re pro certo af-
firmandum est. Certe post: termini lapidei.. .,.: ^pedalesy\'msnvi
potest. Denuo videmus: pedem unum septuncem crassi minus
accurate dictum esse pro: unum jjedem et tres ([uintas.

De agi^o Amerino in pag. 224, 15 ot 225, 1 sqq. haec dicuntur:
termini siti .sunt dodran. (sc. crassi), semLss. (sc. longi), distant
a se ped. DCCCC: alii ped., dextaii. (sc. longi), ped. MCC: alii
p. I (juadran. (sc. crassi), dextan. (sc. longi), ped. MCCCCXL.
crassitudo longitudo \' intervalla.

Sed iam apparot crassitudinem pedis unius et (juadrantis non
prorsus verum esse, esse pedem unum et quintam partem. Igitur,
sicut in agro Amerino, ita et in Spellatino monsurao sunt ita
legondae: termini lapidei <pedales> .... distant a so in ped.

MCC; ped. unum septuncem crassi, dextanteni longi distant a
so ped. MDCCCCXX; pedum unum dodrantem crassi, semisseni
longi pd. IIC; bipedales, dodrantem longi distant a se ped. lICCCC.

Crassitiido igitur terminorum cohaeret cum eorum intervallis,
ut bis maior crassitudo bis maius quam normale quoddam inter-
vallum indicet; per longitudinem latus centuriarum a rerum
perito facile inveniri poterat. Ubique latus centuriarum integrum
numerum actuum continebat, itemque intervalla terminorum et
fractio intervalli quae reliqua erat, si octies intervallum termi-
norum de toto centuriae latere deducebatur, longitudino signifi-
cabatur tormini: ut somissales sive semissem longi essent, quoties
intervallum terminorum continebat integrum numerum actuum
et semissem, sed tum latus centuriae erat octies torminorum
intervallum sine ulla additione.

Clare apparet in agrimonsorum computationibus rationem
decimalem (tientallig stelsel) iam in usum quotidianum ponetra-
visso, cum nomina antiquiora rationis duodocimalis (desumpta
ex divisione assis) remaneront, ita ut vitia inveniantur, quae
hic enumerabo:

soros artom suam oxcoluissont, ot quot indicia hi lapides, 8aei)0
nulla inscriptione induti, por se iam rerum perito daront. ld ox
nullis agrimonsorum scriptis clarius (juam ox his domonstrari
potest, et toto animo admiramur hos viros (pii summa prudontia
rationem ita composuorunt et ox[)loverunt, ut nonnisi difficulter
nec sine labore nobis contingero possit eorum arcana invostigaro.

Roganli quid sit torminus, Agennius Urbicus (12,21) resi)()n
dot: Quae in finihus nuni, pro icrniinihiia habebUis, ot Euclides
377, 17: Terminus est quod cuiusquc est fijiis.

Cum verbis quae leguntur 364,25: qxiamqiiam igitur de ter-
minis expositione aliquotiens extra limites termini positi inveni-
untur , antiquae tamen mensurae eonvenit ut terminos foris limites
ponerentur, quadrant verba inscriptionis in primo volumine
C. I. L. vol. I. n. 1115 : LAPIDES • PROFANEI • INTVS-SACRVM.

Non a re abest hie verba Balbi perscribere 98, 3 sqq. : Extre-
mitas est quo usque unicuique possidendi ius eoneessum est, aut
quousque quisque suum servat. Extremitatixim genera sunt duo,
unxim qxLod per rigorem observatur, alterum quod per flexus.
Rigor est quidquid inter duo signa veluti in modum lineae
reetum perspieitur; per flexus, quidquid secundum locorum na-
turam curvatur, ut in agris arcifiuiis solet. et praeterea in
versu 12 : quidquid in agro mensorii operis causa ad finem
rectum fuerit, rigor appellatur: quidquid ad horum imitationem
in forma scribitur, linea appellatur. (eadem leguntur 415, 1 sqq.)
cf. 408,11—15,408,17 sqq. 411,6—9. 414,24—415,6. Omnes hi
loci fere eadem dicunt iisdem verbis.

Variis, ut vidimus, modis fines regi possunt, nec tamen
necesse est unum tantum horum terminorum (ut generali verbo
utar) genus in eodem fundo vel territorio inveniri : hoc disertis
verbis dicitur e. g. ab Agennio Urbico 12,29 sqq. : haec autem
omnia genera finitionum putato in uno agro jwsse sine dubio
inveniri. Siculus Flaccus 151,21 sqq.: sed et unius agri extre-
mitas potest multis finiri generibus, cum ex uno latere finiatur
terminis, ex alio arboribus, ex alio supercilio, ex alio rivo,
quaequc alia observabilia in fiiiilms sunt, ita non uno genere,
quasi lege data, fines observabuntur. quae etiam in omnibus
agrorum condicionibus evcnirc possunt. Sic otiam 131, 5 scicj.
(Ilygini): Praeterea co7isuetudincs finitiojium inspectae cum fue-
rint, novitas habet suspicioncm, ut puta si terxninus finem faciei
per alium tractum, quare subito ad aliud genus finitioni.s trans-
eatur, aut ad fossam, aut ad veprem, aut viam, aut genus quod
appellanms supercilium aut ai\'bores quae antenmsc sunt, sus-
picio est.

fines i7iter possessores ordi7iati su7it, ut rigores dxirent per lo7i-
giL77i tractxinif i7icidentcsque m viis aut rivis aut m substructio-
7iibus aut rigoribus aliùique finitio7iU77i generilnis deficieiit supra

dicti rigores: inde in quo incidcriut generc fines observabuntur,
donee et illud ipsud genus aliquo ineidat quo finianiur agri. ergo
et rigores et viae et rivi et substrtietiones alii aliis ineidentibus
inter se invicem succedunt. nam et in ipsis gencribus sicubi coxae
su?it, terminos invenimus frequenter, sed et petros nattirales,
quae in finibus incidunt, saepe notatas invenimus.

Omnibus angulis eoxisque, ut dicit Siculus Flaccus 142, 4 sqq.
termini positi esse debent) et 139,17 sqq.: m quibusdam vero
regionibus in versuris omnibus binos jyosuenmt, ita ut suos
qxiisquc rigores intueretur. Praeterea perspicuum est termi-
norum Positionen! ipsius agri vel territorii natura indicari, ita
ut alii tantum modo in coxis, alii in longioribus spatiis, com-
plures alii etiam aeqrialibus intei\'vallis (sic Flaccus 139, 15—17)
terminos disponerent. (cf. 34(5, 5 : termiiii ad modum agri sine
rigore ordinati). Privatorum voluntati liberum erat utrum tan-
tum modo per singulorum possessoi\'um spatia, id est a cajiite
u.sque ad caput, j)ositi invenirentur termini, hoc est a fine inci-
picnte usque ad finem deficientem, unde alterius posse.ssionis
finit inci])cret obscrvari, an mediis spatiis plures interpo.titos
haberent (Sic. Flacc. 142,7—12), utrum inscriptos an numeris
ordine notatos\'^), politos an qualcscumquc percgrinos lapides
sumerent: ut manifestum esset cx industria terminos finales e,sse
positos (139, 12-15).

Quitquit ergo fuerit loco termini (Uyg\'mm 127, 8s(iq. = 402, H)
S(iq.) ct observetur, custodiri debet ut ab uno ad unum derigatur;
ct si notae sunt, a nota ad notam: sacpe cnim j)lures ct in uno
rigore sunt-).

Amoena loca i)lerum(iuo in trifiniis et (piadrifiniis Termini
ipsius tutelao tradebantur (22,25. 57,8) ibicpie sub arboribus
intactis sacrificia ngricolae faciebant (241, 5).

Netpie, agrimensorum arte et industria, impii cjui terminum
movere ausi erant, din latebant, Frontinus 10,20 sqij. = 71,19 scpj.:

Si vero in alio loco terminus translatus est usurpandi finis
causa, numquam non utique locum dcsicavit; non enim cito quis

-) ;Ui2,2 iMpUlcK nntivan cum alùjuo sùjn» fiurm pro Icrmiiio constiiulmun cl
multa coimTratlone, »itjnavimtm.

propter exiguam partem terminum movet. erit in Providentia
mensoris secundum angulorum finitimorum positionem arbitrari,
in quantum sit terminus translatus et qua ratione sit in locum
suum restituend%is. facillimum est inperitiam artificis aliusve
retundere non putantis rationem inesse ordinationi: nam et fre-
quenter evenit ut inperitia mensorum axidaciam possessoribus
j)raeheat. numquam non concurrentixLm inter se finium angxdi,
non tantum recti, verum etiam hebetes aut acuti, habent aliquam
rationem\'^)\', in quam, si non disshmdemus, facile quod inperiti
turbaverunt artificio restituemxis. Rationem inesse in terminatio-
nibus Romanorum iam luculenter vidimus cum de terminis cen-
turiarum ageremus, neque ulla foret causa, cur non crederemus,
etiam extra colonias certas normas et leges semper ab agrimen-
soribus^) observari, etiamsi non de hac re etiam testimonia
haberemus; de intervallis e.g. Boethius 402,6 sqq. dicit: termini
vero non unam menstiram inter se continent, iubente Augusto
Cacsare Balbo mensori, qui omnium provinciaruni mensuras
distinxit ac declaravit. Supra iam egimus de litteris singular ibus-,
liceat et de his perscribere quae docemur.

Gaius et Theodosius 345, 27—346, 5 : si termini tino colore in
quadrifinio et in cursorio positi sunt (igitur non statim forma,
magnitudine cet. apparet qui qualesque sint), reverti ad auctonun
sxddimitatem iubemus et qxiod ùisserint obscrvetur. nec enim
verecundum sit frequenter ad auctorum doctrinam reverti. quotiens
enim legeris singidarum litterarum interpretationem, sine dubio
artificiosius terminabis. Horum igitur praecepta quasi canon orant,
quod etiam apparot ex verbis Arcadii 351, 19 s(iq. : et in ipsLs
tenninibus nomina fundorum scripsimus, ut sic quaeratur eorum
pedatura, sicxd in libro XII auctores constituerunt, his generibus
litternrujn sicut in omnem mundum. Ilunc librum, nobis ignotum,
valde desideramus, quod ea, (juao nobis sunt tradita in fragmon-
tis quae possidomus, saopo incohaorontia sunt et lacunosa, noquo

1) Id indical)atur iis terminis\' qni ii-guntur 4(M3, 1 ct 2r)0,2(), «<•. IcrmtnuK
cui angulus mbiacct (i.e. in propinquo est), 2,\')0,2U pravc It-Rilur: qui amjulum
mbiacct.

patiuntur horum praeceptorum ingeniosum aedificium vel
parvula ex parte refici et restitui. Atque utinam omnia quae
habemus, nobis essent perspieua et sine eorruptelis ad nos
pervenissent !

Si quid poetis credimus aurea quidem aetate : noti domus ulla
fores habuit, non fixus in agris, qui regeret eertis finibus arva
lapis adfuit (Tibullus I. 3. 43) moribusque paulatim depravatis
hoc mutatum est communemque prius ceu lumina soils et auras
cautus humum longo signavit limite mensor. (Ovid. Mot. I. 135.)

Mox tamen intellectum esso necesse est furent non timere eau-
libus et pomis et aperto vivcre horto (ut parvis mutationibus
citem luvenalem Sat. VI, 17 ot 18) vicinos acrius tontare, quam
ut his illecobris semper resistere possent. Quodsi apparebat
illius saoculi hominum talo periculum faciendum non esse, quid
magis utilitati possidentium inserviebat quam tutelam finium
suorum deo cuidam committoro, qui ultrici manu nocontos
porsequeretur ?

Nisi corti fines non solum finitimorum possessionum, verum
otiam i)opulorum obsorvabantur, quotidio fore rixas jiugnasque
oriri nocesse orat. Turn domum, cum do finibus inter oos quo-
rum interorat, convontum essot, vis ot rapinao cessabant, in
(juarum locum vita tranquilla ot iucunda, a poriculis tuta ot
socura subire poterat (grensvrodo). Ut verbis utar ipsorum
imprimis gromaticorum i) lis inimicorum in iurgium vol bono-
volorum concortationem2) mutata osso debet, ut indo bona
vicinitas, vicinorum concordia oriatur. (p. 281. 10.)

\') lliidorff. Die Schrifton (1(M- Uoiinsphon Koldmoi\'Por II. p. 23() wiij.
2) Ciwro do Rcpiihllcn IV. 8 apud Noiiiuin S. v. lurgimn ihI. (iuiolipml
p. .WI.2r) Monrri p. 430:

^tdmiror (agit do logo XII tnbulannn) ncc rrntin solutii, urd rcrhonim rtinm
clnjnntinm. SI IVKftANT, inquil. Jicncvolonim conccrtalio, non Ih ini\'iniromm,
iniyiuw diriliir. Kt in WHiucntiiius : hmjarc ujitiir 1er pulnl inter xr x\'ieinos, non lltiijnre.

Ipsius Nonii pratHH><lunt vorha: lunjinm levior rci exl, xiipiidem inter Iteiiirolon nut
j)roj)intjiio.\'< </iJ«f(iJi(o I\'el eoneerlntio inrijimn dieitnr, Inter inimico« ilix!<enKio li;^ appellatur.

Res in Latio ordinavisse Numa rex dicitur, qui populum religi-
onibus et divino iure devinxit i), sed et in| Graecia et ubique
antiquissimis temporibus res ita se habuisse, tali modo pro-
gressas esse perspicuum est.

Communi consensu constitutus finis, personae instar cogitatus,
pro numine colebatur; ita apud Romanos complures dei finibus
praesidebant, de quibus singillatim agemus, nunc tantum nomina
sufficient : Silvanus, Juppiter etiam Dius Fidius vel Semo Sanctis
appellatus, et postremo ipse Terminus. Apud Graecos Zevç, qui
vocatur ogiog, et \'Egf^ifjç.

Nudum pactum 2) finis regendi positione demum termini eiusque
consecratione quasi sponsione obligabat vicinos,

Ipsam consecrationem describit Siculus Flaccus de condicio-
nibus agrorum. (141.4—22.)

Cum enim terminas disponerent, ipsos quidem lapides in
solidam terram rectos conlocabant proxime ea loca in quibus
fossis factis defixuri eos erant, et ungucnto velaminibusque ct
coronis eos coronabant. In fossis autem [in] quibus eos jiosituri
erant, sacrificio facto hostiaque inmolata adquc incensa facibus
ardentibus, in fossa coojyertif?) sangxiinem inslillabant, eoquc
tura et fruges iactabant. favos quoque et vinum, aliaquc quibus
comsuetudo est Termini .sacrum fieri, in fo.ssis adiciebant. eon-
sumptisque igne onmibus dajyibus siiper calcntes reliquias lapides
conlocabant adqtie ita diligenti cura confirmabant\'^). adicctis
etiam quibusdam saxorum fragminibus circumcalcabant, quo
firmius starent. tale ergo sacrificiuin domini, inter quos fines
diriinebantur, faciebant. nam et si in trifinium, id est in eum
locum quem tres pos.sc.ssores adstringchant, termini ponerentur,
07nnes Ires sacrum faciebant: quoique alii in confinio domini
erant omnes ex convenientia tcrminos ponebant ct sacrum facie-
bant, terminos autem convenientia possessorum confirmabat.

Sacrificio facto simplex convivium ab amtorminis celebra-
batur. Olim hostiam immolare Termino fas non erat, (juod

lucide demonstratur ex loco Plutarchi (Q. R. c. 15) quem supra
in pagina 4" citavi.

Postea tamen, ut ipse Plutarchus in vita Nuniae c. 16 dicit
(vide p. 3) hostia minor, velut agnus ei caedebatur.

Ovid. Fast. II. 655: spargitiir et caeso communis Terminus
agno. Hoc mutatis moribus deo dignius esse videbatur. Igitur
commodo loco, in quo sacrificium abuti conmode jJossint (Fron-
tinus p. 43, 5 cf. 74, 1) vel sub umbra arborum (241, 5.6) tale
sacrificium faciebant, errantes ut adicit auctor Christianus
(BoethiusV) cf. 401. 7.

Quotannis eiusdem dei dies festus agebatur, ultimo anni die
(se. vetustissimi Romanorum anni qui decem habebat menses)
a. d. VII. Kalendas Martias (23^. die mensis Februarii) i). Eadem
sacrificia tune habebantur, deus ab agricolis qui ad communem
terminum convenerant, pulte, fructibus, lacté, ture colebatur,
coronis ornatus, oleo perfusus (hoc etiam a praetereuntibus
interdum fiebat, qui lapidem adorabant, quem cultum omnino
neglegere impietatis erat, nimis ei indulgere rôi- ÖFiaifnufiom
designare dicebatur 2).

Iii lapides uncti vel pingues appellati, {kdnooi) saepe nomi-
nantur, interdum una cum arboribus coronatis-î).

Talis fuit etiam is lapis quem pro love Saturnus dicitur devo-
7\'asse*), qui Deljjliis j)0situs iuxta Apollinis templum, singulis
diebus oleo perfundebatur, festis autem rudis lana ei impone-
batur\'>). Hunc Zoega suspicatur Amphictyonici foederis monu-
mentum fuisse 0), Lactantius falso eundem esse at(iuo Homanorum
Terminum affirniat.

1) Lactanliiis vol |K)tiu« I.uoiiis (Jmviliiis do mnrtihn« porwvutonim C. 12. 1.

2) II()c (licunt «lo Uoiiiniiis ol (JracH-is: ApiiliMU« Kloridu o. 1, .Miniioins Kolix
Oct. o. .\'1, Arii«)i(iiiH nilv. Xat. I. IW (p.ig. 22), Liioinniis IV«\'ii«l«)manli« o. IW,
TilMillnx KIor. 1. 1.11 ot 12, (\'lonn>n« .\\iox. Slroin. \\\'11. p. Till 11.

De PluMMiiciliiis idem t«-»tatnr Snnohmiiatli«)n ap. Kusol». Doiiionstr. Kv. I. 10.8
(MiilW fr. llisl. (Jr. III. p. r.(5()).

.\\piil. AiM)I«)giii !\')(»: nqianl vi\'iUmc hc tjui fnnr. In jlnibui^ rhin ununi mlirni
oui Inpldetn nnrlum nul ramum coronntum. Florida 1., Arn«)l)inH n«lv. tonlos I. ill)
(1>. 22).

f)) l\'aiisanias. X. 20, hnno inili«\'at otiani IIosio<liiR Tlioog. HIG—.lOO.

Complures auctores de hac re locuti sunt, ut luvenalis:
Et sacrum effodit medio de limite saxum,
Quod mea cum patxdo coluit puls annua Hbo i).

Cff. Plin. Hist, Nat. 18, 2 et Dionysius Halicarnassensis Ant.
Rom. n 74.2—52). Posteavero magis placebat animalis cuius-
dam sacrificium, sicut Horatius dicit vel agna festis caesa
Terminalibus 3).

Festive et pulchre huius diei celebratio ab Ovidio describitur
in libro Fastorum secundo 4).

Possessor suum quisque latus lapidis ornat sertis et floribus,
addens liba et quaecumque incruenta Termino voventur.

Pater, in hac re a filio filiaque adiutus, ter in ignem conicit
fruges, favum et vinum adduntur — ita quae tutelae Termini
debentur ei redduntur a gratis agricolis.

Sed etiam agnus vel porca caeditur, terminumque sanguine
suo conspergit — laetum convivium sequitur, in quo laudes dei
cantantur. Sed ipsius Ovidii verba conferenda sunt ut elegantia
poetae amoenitatem festi agrestis melius pingat, quae meis verbis
ne adumbrantur quidem.

Postremo in versibus 079—689 ipse Ovidius mentionem facit
sacrificii quod quotannis publice sub divo Termino fiebat (prope
locum qui Festi appellabatur, ut dicit Strabo, inter quintum et
sextum miliarium in via Laurentina — eodem loco otiam Am-
barvalia habebantur 5). Nam otiam in antiquissimis agri Romani
finibus talia sacrificia fieri consontaneum oratO) ot fortasse liic
lapis, qui finem inter Romanos et Laurontos indicasse vidotur an-
ti(iuissimae huius roligionis momoriam solus diutissime sorvavit").

3) Ilor. KikxI. 2.\'){). riiit. Num. 1(1. Dionys. A. U. II. 71. 2—.5. I\'riulcnI. c.
Symm. II. 100.") s<iq., Alexander ah Alexandro (Senialcs Dies 11.22.

6) Haec oonfundit Strain) V. 3.2. (c. 230), vide do Ikm- Ioto qn.ie dieit IVelier
Urimiselu? Mylliologie T\' |). 423 in 2« annotationi\'.

C) cf. I\'lntarchiis Ninna I(i. \\}vovaiv avno I\'itjfioai\'if xnt lfit\\t. et Dion. Halie. A.
H. 11. 71. 4 v. supra j). 3.

Liceat hic innectere quae de terminorum consecratione Grimm
narrat (Deutsche Rechtsaltertümer ed. 1899) p. 74 sqq: „Die
Legung der Grenzzeichen geschah feierlich, zumal wenn sie
für ganze Örter, Marken und Gaue eintrat, in Gegenwart des
Volks und beiderseitiger Nachbarn. Kinder wurden zugezogen
und in die Ohren gepfetzt oder erhielten Maulschellen, damit
ihnen zeitlebens die Erinnerung des Vorgangs eingeprägt bliebe.
In manchen Gemeinden war der Gebrauch Knaben auf die neu-
gesetzen Steine zu stauchen. Jährlich oder von Zeit zu Zeit
wurden die Marken begangen, besichtigt und erneuert. Die
Grenzlegung und Begehung lieiszt in den alten Urkunden cir-
ciimducerc, pcragrare, auch cavillicare (man beritt weit ausge-
streckte Marken): circumducere marcham Wirziburganensium,
optirnaics et seties fines circumducunt et praeeunt iuramento
astricti, ut iustitiam non occultarent, sed proderent (Ecc.

zu Treisa vom Burgermeister, zwei Vorstehern, den jüngsten
Bürgern, Sehulknaben, Feldhütern und Hirten die Grenzen
der Stadtgemarkung und zwar jährlich ein Theil derselben be-
gangen.

Über den Grenzbegang der zu Lügde, einer kleinen Stadt im
Paderbornischen unweit Pyrmont, noch in neueren Zeiten all-
jährlich geübt wurde, theilt Wigand mit: unweit einer Müle
stand ein Grenzstein, nahte sich ihm der Zug, so muste der
Müller herzu eilen und mit einem aus dem Zug auf dem
Stein Karten spielen: hierbei hatte er jedesmal anzugeben,
welche Karte das Jahr zuvor Trumpf gewesen war und eine
Strafe zu erlegen, wenn er sich irrte. Solche Steine und
Bäume waren heilig und unverletzlich, von den Bäumen durfte
nicht Laub, nicht Zweig gehauen werden, (cf. arbores ante-
missas).

Cum Terminalia finem anni indicarent, dies intercalares aut
ante aut post (de ea re, ut fit, inter viros doctos controversia
est) inserebantur. Do hac (luaostiono conferondi sunt imprimis:
Varro 1. 1. VL 13, Ovid. F. H. 49. Liv. 43.11.13 ot 45.44.3 ot
annotationos Woissonbornii ad hos locos. Macrobius Saturn.
I, 13. 15 sq(i. Censorin. 20. 6.

VP p. 1707 sqq. G. F. Unger in Iwan Müller, Handbuch der
Klassischen Alterthumswissenschaft I2, p. 819 sqq. Th. Mommsen,
Rom. Chronologie p. 279.

Inter numina rustica non ultimum locum occupât Silvanus.
Numerandus est inter antiquissimos Italiae deos, et perdiu a
Graecorum mythis purum se servavit.

Ut nomen euis indicat, propriam sedem habet in silvis, ibique
testis fuit non tantum horridae vitae priscorum incolarum verum
etiam humanitatis et agriculturae primordii.

Ut incultae pacareniur vonxerc silvae (Hor. Fp. I. 2.45),
arbores erant exstirpandae, — neque tantum partem sui dominii
deus hominibus quasi concedebat, sed etiam limitem semel
indicatum custodiebat et a violatoribus tutum praestabat.
Idem quod in nemorosa quondam Italia etiam in Germania
invenitur sc. custodia finium deis silvarum commissa2) — semper
enim et ubique in his terris silva ipsa agrum culturae desti-
natum circumdabat et protegebat. Huic deo in ipsis finibus luci
vovebantur 3), cuius rei vetus exemplum narratur a Vergilio.

Arta cohaerentia inter deum Silvanum et fundos agricolarum
antiquam religionem peperisse vidotur quae describitur in libris
Dolabellao (302. 13 sqq.) : Omnis possessio quarc Silvanum colii?
Quia primus in terram lapidem finalem posuit. 7iam omnis jw.s-
sessio tres Silvanos habet. IJnus dicitur doxnesticus, j}ossessioni
co?isecratus. alter dicitur ayrestüi, pastoribus coti.secratus. tertius
dicitur orientalis, cui est in confinio lucus jjositus, a quo inter
duo pluresve fines oriuntur. ideoquc inter duo jüuresve est et
lucus finUi.

1) cf. ILirtimg. KoIiRion dor Kölner II. p. 170 «iq. Preller. Köm.. Myth. T\'.
.302 wiq.

2) cf. .1. (Jrimm. Ahh. <1. Herl. Aknd. 181.3. p. Ill et Hi; 8<|<i.
») cf. Verg. Aen. VIII. .^>0(5 wpj.

! ■•) Hor. K|kk1. 2. 22. cf. (îrat. (\'yncg. 20: inçulln SUranuM Icnnilc ijttiiiIrnM.

pellatur. Nil mirum est, si inter inscriptiones plurimae Silvano
sùnt consecratae quippe deo agriculturae pecori omnique lionii-
num cultui utilissimo; compluribus hoc cognominibus indicatur,
inter quae sanctiis finium custodem demonstrare videtur. Digna
sunt quae memorentur duo longiora carmina Silvano dedicata
Orelli 1G13 et Henzen 5751.

Summus Romanorum deus non solum lucis et coeli deus est,
qui pluviam demittit et fulgura torquet, sed est etiam iuris et
aequitatis custos, fidem et sanctitatem tuetur. Varia deorum,
ut notum est, munera variis nominibus indicari soient, quae
saepe seorsum inveniuntur, non addito nomine dei ipsius cuius
sunt pro qualitate, et ita interdum novae nascuntur notiones,
novi dei, (luorum vinculum cum numino principali saepe in
oblivionem abit.

Ita finium custos nemo est nisi Juppiter ipse, ut apud Graecos
Zfi\'s oqhk, sed mutato tantum nomine mox Dius Fidius, mox
Semo Sancus, mox Terminus appellatus. Non sunt tria numina,
inter so distingui non possunt, sod una atque eadem est persona,
nunc hanc nunc illam speciem prao so ferons.

lovom, a quo omnia pondent, qui omnia suo loco disposuit
ot pater est iuris et fidei, etiam primum terminum posuisso
facile intellegitur.

lovom Torminum vol Terminalem, ut praedicatur, non saoi)o
his duobus nominibus appollatum invenimus.

Lapis in Ilermam formatus in agro Ravennate offossus hanc
inscriptionem ostendit:

i. 0. sicut Borghesius interpretatur: lov(i) Tor(minali) M. Va-
lerius) Ant(onius) Antico, Monimsono verum magis placet M.
Val(erius) Ant(iochus) An(nii) Ti(boriani) co(mes). Utut est, hic
lapis est ,,IIermn niarmoreus altus m. 1.43, exhibons formam
iuvonis usque ad pudenda, quao dicuntur esse utriusciuo soxus.
Vestitus est pallio, (juo involutum bracchium dextrum impositum

Gerhard 1) opinatur hoc lovis terminalis signum esse, melius
Henzen^): ,,Iov(i) Ter(minali) cui Herma dedicatus est. Imago
enim iuvenilis signis utriusque sexus ornata lovem ipsum indi-
care nequit."

Tota res proprie non pertinet ad religionem Romanam, Herma
in hanc formam redactus, est imitatio consuetudinis Graecorum,
de qua infra agemus. (vide pag. 92 sqq.).

Etiam in nummis Romanis Juppiter Terminalis conspicitur
sub Hermae forma, crinibus et barba cirratis, sc. in denariis
quos faciendos curavit M. Terentius Varro cum pro quaestore
Pompeium comitaretur. f) Mommsenus suspicatur ideo hos dena-
rios lovis Termini simulacro ornatos esse, quia fortasse Varro
nomen suum Terentium ex eadem radice ortum esse credidit
atque verbum termini, sicut ab eodom 1.1. V. 21 terra et termi-
nus a radice verbi terendi derivantur. Quo anno hi denarii sint
cusi non constat. Roth4) anno 678° u. c. credit esse factos,
Babelon circa annum 705"\'" eos ponit (II p. 485). Ceteroquin videri
possunt apud E. Babelon Description Historique et chronolo-
gique des monnaies de la république Romaine 1885, 86. pars I.
p. 278 n. 47, ot 279, n. 48 ot 49, II. p. 135, n. 19 ot 20, 343 n. 7, 388,
ubi effigies lovis Terminalis in nummis invenitur.

Praeterea I. 298 et 299 deus ipse Terminus conspicitur in de-
nariis, in formam Hermae (299 n. 22) et sub imagine iuvonis
imberbis .(299 n. 23) — sunt nummi M. Calpurnii Pisonis Frugi.

Etiam collectio veterum agrimeusorum exemplum exhibot
huius persuasionis popularis — fortasse haec verba fluxerunt
ex libris haruspicum Etruscorum — se,, pag. 350 formam
habent oraculi, et inscripta sunt: Ex libris Vegoiae Arrunti
Veltymno :

Moninisen. (îcschichtc des IKiinisolu\'n Miinzwosons p. (î.\'ila. .\')r>3. cf. Cohen
C\'ons. T. XXXL\\ Ter. 5. 0.

Scias marc ex adhéra remotum, eum auicm luppiicr terram
Actruriac sibi viîidicavit constituit iiissitquc metiri campos
signarique agros. Sciens hominum avaritiam vel tcrrenum
cupidinem, terminis omnia scita esse voluit, quos quan-
5 doque quis ob avaritiam prope novissimi octavi saeculi data
sibi homines dolo malo violabunt contingcntque atque move-
bunt sed qui contigerit movcritque, jwssessionem promovendo
suam alterius minuendo, ob hoc scelus damnabitur a dits,
si sci\'vi fadant, doininio mutabuntur in deterim. sed sicon-
10 scientia dominica fiet, caelerius domtcs extirpabitur, gensque
dus onmis interiet. motores autem pessimis morbis et vulnc-
ribus cfficientur membrisque suis debilitalmntur. tum etiam
terra a tempestatibus vel turbinibus jilerumquc labe movebilur.
Fructus saepe Icdentur decutienturquc imbribus atque gran-
15 dine, caniculis intcrient, robigine occidentur. multae dissen-
siones in populo, fieri haec scitotc cum talia scelera com-
mittuntur. propterea neque fallax neque bilinguis sis. d\'is-
ciplinam pone in corde tuo i).

Apud Graecos Zevg oQtog simili honoro fruobatur, eius nomoii
lion saopo citatur. Invonitur apud Platonom do legibus VIII. 842 o
(cf. supra pag. 2) et praeterea apud Domosthonom .-r. M Aon*. § 40.

Dionysius liai. Ant. Rom. II. 74 Romanorum Terminum per
Ain (ioior vortit (vide supra p. 4).

Sed omnia quae do Jovo Torminali dicto nota sunt, tam
manifestam ostendunt imitationem Graocorum ut non obsurdum
videatur credere eum in Italia non es.so nativum -).

Turnolni« dulol ijuin.
(! Lnclimann dnta xthi: lancivt\'.
12 \'ruriiolHiH nffincntnr.
l.*) Lnciitnnnn: occldnU. — cntnl multar.
ego; K logondnin ohI: facicnl.

\\) dominio mulabnntur tn dcIrriiiK iiialo vertil Pi-oiler IMiii. Myti>. p. iTili:
wt sollen flio von iliR\'r llorrwliafl liarto Slrafen N-ideii. Mis enim verl>is
indiealtir: in alioruni n i]uilius asperins traetentnr, doininiuiii Iransiliiinl.

2) Vido do hoe deo. Hartung II. p. 47 wjq. I\'reiler. Kiim. Myili. P\'. \'Jól el
Treller. (ir. .Myth. p. 120. renlrizel in I)areiiilx.-rg et Kanglio III. p. 710

lupiter lajns ille qui vocatur, non cum love terminali est
confundendus — hunc errorem commiserunt viri doctissimi —
inter quos imprimis Walz. (de religione Romanorum antiquissima
Tübingen 1845. 4 p. 8): ,,postea quum Numa puriorem religionem
introduxisset terminosque agriculturae stabiliendae causa sacro-
sanctos esse iussisset, lapis ille Termini nomine colebatur tem-
ploque lovis extructo pro antiqua lovis ipsius imagine habitus
et lupiter Lapis appellatus est, unde natum iusiurandum per
lovem Lapidem, quod Romanis sanctissimum erat" i).

Inter plures locos qui de hoe lapide agunt citabo Festum
(Paulum) s. v. lapidem silicem: silicem tenebant iuraturi per
lovem, haec verba dicentes: si sciens fallo, turn me Dicspiter
salva urbe et arce bonis eiciat, ut ego hunc lapidem. Ut putat
Preller hic lapis silex erat qui Fetialium ritui inserviebat.
Silex enim, ait, symbolum est fulminis, et ita quodam modo
hoe signo luppiter Tonans ipse exprimebatur, numen quod vio-
lata foedera ulciscebatur. In foederibus enim faciendis Fetiales
hoe signo lapideo utebantur, et confert formulam eorum iuris
iurandi apud Livium I. 24. 4 sqq et praeterea IX, 5 et XXI, 45.
Sed v. cl. Valeton clare demonstravit iusiurandum per lovem
Lapidem ortum esse ex eo iure iurando quo Fetiales populum
Romanum, cum foedus feriretur, obstringebant — 2) hic usus
postea in hominum vitam privatam penetravit, ut per eundem
deum iuraretur, qui ex instrumento quod huic ritui erat neces-
sarium nomen lovis Lapidis sibi adscivit3).

Ennius verbum iurisiurandi cum nomine lovis eodom vorsu
coniunxit^). O Fides alma, apta pinnis, ct ius iurandum lovis,
fortasso ut aliquam indicaret cohaorontiam osso inter vorba
ious et lovem.

1) Idem dixcrc IJöttigcr. Idi-cn zur KiinHtmythologic 1820—183(5 II. p. 13(5 i-t
Zoëga de obcliscis p. 208: „a fotHliTniii cijipis dictiis videliir Iiippitor Lapis", M. de
lldzo. Du (lieu Tenne et de son culte chez les Romains in Mc^in. do l\'.Vcad. Royale
(Ich Inscr. et Belles I^ettres 1. p. ûG (173(5).

2) Valoton de love Lapide. Aanteekeningen Sectieverg. Ulrechtsch (JeniMitschap
18a3. cf. etiam Cic. fam. 7. 12.2. (Jell. N. A. 1. 21. Polyb. III. 25. Apul. de deo
Socr. p. 131 (Oudend.) Serv. ad Aen. VIII. (511.

Graecoruin Zeh? oQy.toç vol "Ogy.oç cum love \'Lapide saepo sed
falso collatus est (Valeton p. 20) i). cf. Perdrizet apud Darem-
berg. i. v. luppiter III p. 71L

Italorum opinio cuique liomini attribuebat genium, qui immor-
talis erat, licet quodammodo cum homine nasceretur 2), simulquo
tutelao eius salutis appositus erat 3).

Etiam dei, qui hominum forma effingebantur, tali genio
non carebant. Notissimus liorum est genius lovis ipsius. Sicut
luppiter iuris fideique est maximus custos, eodem munero Genius
fungitur, qui hanc ob causam Dius Fidius vulgo nominatur,
quod nomen Graeci non ad verbum sed ad sensum rocto trans-
ferunt: Zerç ninnoç.

Ilunc onines antiquitatis scriptores eundem fuisse atcpio Sabi-
norum Senionem Sancum affirnuint , atquo eorum nomina saopo
coniuncta inveniuntur: Somo Sancus Dius Fidius, cuius erat in
colle Quirinali Templum, a Tito Tatio conditum•\'»).

IIos esse eosdem, itaquo et Somonem Sancum esse lovis
genium, eo demonstratur (piod utorciuo idem est atcpio Hercules,
se. Hercules Italorum <iui Genii instar est.

Ilaec ita se habere Reifferscheid luculento probavit")- Hor-
culos-Gonius et ipso tuobatur ius iurandum et foedera, eodem
igitur modo (pu) Dius Fidius ot Somo Sancus").

I) ff. lU\'siod. TheoK\'. 2ai.2:}2; Op. K l)i. 21!»; lier. VI. H(i. riml. Nom. 11.
m Tliiu\'. V. 17. II. 7. 111. 0«l. I!». ao.}. Soph. IMiil. l.TJI, Kur. Ilip|M.l. 102.\').
Luf. Timon. 1. Similcm Arabmn usum narrat lIonHlotus III. 8. ot praeterea
l\'roller. Or. Myth. 13. p. 120.
\'-) .\\ppuleiuH «le «leo Soor. 151.

\') of. Festus p. 238 h. v. praiNÜa: signum wn (in ao«liî «nf «]ui «Iouh «lius fidius
viKiitur, ut «HÛt Thcwrewk do l\'«)nor in iu)vissima Fosli i>dili«ine) mihi viilotur orluiu
osse ex .SVi/iomm Snnci, Ovitl. fast. (i. 213 stpi., (\'al«> apud I)i«»n. Mal. M. iil, IV. 58.
f\') ville C. I. Ii. VI. 5()7—5l)î). S. Sanoua solus memoratur l,iv. VIII. 20.

Do Ileroule et lunone diis Italorum ooniugaliliua in .\\minli di\'ll\' Institut«» 3!).
18()7 p. 352 wpi.

■\') vi«le lie his: Uoschor liiîxii-on der (îriwhisohen unil Kömisolien Mythologie I.
p. 2255.50 wpi. ; Formula est notissima: me dim Jidiu«. Semunom et lleroulem
eos<lem esse dieit Festus s. v. propter, p. 221),

Inter se coniunetos esse Dium Fidium et loveni deuni lucis
vel inde apparet quod sub divo per eum iurabatur, eique qui
domi iuraturus erat in compluvium erat prodeundum i). Simile
quiddam etiam de Termino ipso narratur 2) ^ cuius templum
etiam tectum habebat apertum. Sed C. lullian in Daremberg
et Saglio Dictionnaire des Antiquités Grecques et Romaines
Paris Hachette. 1900. II pars I^». S. v. Dius Fidius hunc credit
semideum vel potius hominem divino honore postea celebratum
(unde nomen dius ei videtur esse ortum), qui sub Tatio templo
et cultu suo est donatus. Dubitat num Dius Fidius et Semo
Saucus ab initio iidem fuerint, licet tempore Ciceronis eosdem
fuisse fateatur.

In eodem libro II. parte II» s. v. genius Hild tamen deos
eorumque genios inter se distinguit. (p. 1491).

Longe notissimus finium custos erat Terminus, cuius nomen
habeant otiam lapides finales.

Titus Tatius rex Sabinorum primus templum Termino vovisse
dicitur 3). Hoc est notissimum templum quod erat in Capitolio.

Torminalia a Numa rege instituta osso dicuntur, et posita in
ultimum anni dieni-i).

Terminos quoque qui ponerentur ad fines stabiliendos sanc-
tos esse voluit, et violatoribus poenam constituit : Termino sacra
facicbant quod in dus tutela fines agrorum esse putarent. Deni-
que Numa Pompitius statuit eum qui terminum exarasset, et
ipsum et boves sacros esse Postea Tarquinius Superbus,
ut magnum lovi templum ibi aedifichrot, cetera fana sacellaquo
quae in monte Tarpeio erant, exauguraro voluit: cum omnium
sacelloru?n exaiigurationcs admittcrcnt aves, in \'Tcrmitii fano tion

1) cf. Varro 1. 1. V. GO et Nonius Mare. .Merccri p. 494; riul. U. 28 ide
narrat «Ic Ilcrculc.

2) de Dio Fidio et Sanco vide Harluiif? II. p. 44 s*]«]., I\'reller H. M. I-\'. 1)1 et
247, II. 270 sqq., inqiio priinis Wissowa apiid Koschcr I. p. 118!).

Dionys. Hal. II. 74. Plut. Nunia lÜ. Qu. Hom. 15. vide supra p. I. Plin.
Hist. Nat. \'XVIII. 2.

addixerc, idquc omen auguriumque ita acccptum est, non
motani Termini sedem unumque eum deorum non evocatum
sacratis sibi finibus firma stabiliaquc euncta portendcre i).

Igitur sacellum Termini lovis templo inaedificatum est -).
Sed quo loco colebatur, super eu7n foramen patébat in tecto quod
nefas esse putarent Terminum intra tectum consisterez). Etiam
non nisi sub divo ei sacrifieabatur, ut dicit Servius-*).

Templum Termini foramen in tecto relictum habebat, ut libero
caelo frueretur-^), erat itaque in eorum numero qui sub divo {diu)
hypaethraque constituunttir^), ut Vitruvium laudem qui eodem
loco dicit diis lovi, Fulguri, Caelo, Soli, Lunae talia templa
esse exstruenda.

Plutarchus Qu. R. 28 idem narrat de Hercule nominatim.
Sed Varro L. L. V. 66 do love: Itaque inde cixis perforatum
tectum ut ea videatur divum, id est caelum. Aliquam igitur esse
coniunctionem inter lovom Torminumque, ot hunc non simpli-
citer doum agrestem esse, sicut Silvanus erat, satis iam apparere
videtur ; cur enim libero coolo ei est fruendum, si tantum
terrestria eius sunt dicionisT)? Sed vide infra p. 91.

Cedere Terminus no lovi quidem voluit, Capitoli immobile
saxum eius in Capitolio simulacrum a Vorgilio«) vocatur. Postoa
tamen, ut Augustinuso) non sine (piadam misericordia scribit,
neccssitati cessit qui non cesserai lovi^i). Immobilitas immo Ter-
mini Romanorum imperium nomini locum daturum portendobat,
sod iam ante Christi adventum hoc falsum fuisso ausjjicium
apparuit ot gens Martia a (ïallis in ipsa Urbe contrita est.

1) I.iviiiH I. .or), ;{. I. ff. Dim. Ilnl. III. (i!l «lui hiiI> Tnniuiiiio IVistM fiicliim csw imrnu.

2) Liv. V. M, (ii-lliiis. N. Xll. (Î. Aug. Civ. D. IV. 2;i.;{, IV. 2». Dion.
Hal. III. (iî), Kloru« 1. 7.8, KokIu« j». 1(52 h. v. n»h|nitnm. Ovitl. fjisl. H. (i(i7 wiij.

Sorvius ail -Von. 1.\\. IIS (MG in LHlitiüiiu Thilo i-l llngon.).
6) Lai\'tanlinH hint. Div. I. 20 in fine.
<"•) Vilruviim I. 2.

\'<) Vitic! (Ic his hypaclhri«: M. (iiiatriMnère «le (iniiu-y „Mémoire sur la manière
dont élniont «f-clnirés le« Temples dos (îro<\'s et des Komains" in Ilistoin\'s et .Mémoires
do l\'Institut Koyal do Krnnoo (Clasuo d\'Histoire ot <lo littérature aneionno) 1HI8.
M. |). 1(5(5 s<]<i. imi)rimis 252 scpj.

Nonne, cum Hadrianus tres provincias nobiles Armeniam,
Mesopotamiam, Assyriam Persarum concederet imperio, Terminus
hunc hominum regem magis quam lovem timuisse videtur?
Postea cum, luliano occiso, loviano novi fines essent accipiendi,
etiam tunc luliani temeritati, loviani necessitati cessit deus
Terminus. Sed videte ipsum Augustinum 1. c. Lactantius I. 20
vehementer talis Dei cultores lapides et stipites potissimum esse
dicit, ipsi deo pares.

Deum Terminum in templo suo lapide effingii) nemo mira-
bitur, quippe multa numina in tali forma culta esse legimus —
sed deus ipse lapidum terminalium quid aliud nisi lapis esso
potuit?

Verum si perlustramus antiquissima quaeque tempora barbari-
aequo plena, invenimus fero ubique lapidos pro dois esse cultos,
o.e. apud Arabes 2). Imprimis forma quadrata et forma coni vulgo
in usu fuisse videntur, sed rudes informesque lapides vetustioro
tempore colebantur, ot in summo honore semper manserunt^).
Apud Graecos prao ceteris hunc usum sorvaverunt Arcades i)-
Pausanias multa huius rei affert exempla, citabo nonnulla quao
enumerat Zoega de obeliscis p. 225 sqq. Lib. IX c. 24 narrat
eiusmodi effigiom apud Boeotios pro Hercule cultam esso, IX
27 dicit Thespienses talem Erota, IX 38 tros lapides Orchomenios
pro Gratiis vonoratos osso, III. 30 Septem pilas apud Lacedao-
monios totidem stellas errantes offinxisso. In Megaronsium
gymnasio lapis pyramidalis Apollo Carinus dicobatur (I. 44),
apud Sicyonios in foro Juppiter Milichius j)yramidis, Diana
Patroa columnae figuras habebant (H, 9). Notior est Venus
Paphia, quam describit etiam Tacitus\'>): simulacnun deae nou.
cffujic huinana, continuus orhis laiiorc initio tcnucni in nnilntuni
metac modo cxsurgcns, set ratio in obscuro, otiam in Cypriorum
nummis dea talem habet formam.

1) Valeton siinulacrinn Termini nihil e«se nisi aram hiiiiis dei credit in ami. 37
ct 3i). Acint. sectieverg. Utrivhtscli (Senootschap 1883.
-) Aniohius adv. nationcs VI. 11.

causa fuisse otiam Minerva© ^óavov in Atheniensium acropoli
verisimile est (Paus. I. 26). Idem traditur de Cerero Elousinia,
de Junone apud Samios et Thespienses, de Baccho Lesbiorum,
ne nimia multitudine taedium moveatur.

Notissimum est a° 20\'4° a. Chr. n. cultum Magnae Matris
Romam esse translatum, eiusque simulacrum , rudom sc. lapidem,
advectum Pessinunte, in monte Palatino esse positum i).

Imprimis Graecos informibus his deis non contentos, sublimiora
appetivisse, declarant pulcherrima signa, quae, pro parte etiam
nunc oxstantia, huius quoque temporis artificibus summam
movent admirationem.

Sed Termini nullum usquam prodiit simulacrum, vol lapis,
vel stipes ab antiquis vocatur 2), durus et immobilis manet,
custos inoxorabilis iuris constituti, numquam cedendo cum
ipsorum Romanorum ingonio iuro comparandus.

Licet testimonia dosint, cuique perspieuum est apud Romanos,
quorum numina, humilioribus ingeniis procroata, plerunupie in
vita quotidiana vorsantur (cf. Saturnum qui sata tuotur), vol
oarum quae roi publica© usui sunt virtutum habent nomina
(Ijibertas, Victoria, Fides, Pietas etc.), ijisum Ternnnum qui
forma lapidis quam potest optime immobilitatem finium offingit,
vetustiorem osso quam Jovom Terminalem, qui Graecorum
oqUw oxomplo fictus esse vidotur. Omnia «luao do love
Termino novinuis, recentiori debonuis tempori, cum cultus
Graecorum iam notus ossot ot paulatim in Italian) pouotraret.
Nonne veri simile est Termini in Capitolio simulacrum idoo
sine tocto mansisso, quod dous agrostis erat, (jui W/zfroc xal
nt\'i/in\'og, semper sub love frigido vitam agitabat, ut ipsi termini
intecti cui(iuo erant perspicui \')•

a) cf. O. Wciso, Cliaraklcrislik tlcr Latcinisclicn S|iriiciM>, 2" cd. pan. 21 wpi.

•>) De Tennino iinprimis ("onsiilendi smit. M. do Hozo, I>ii Dion Tormo ot do
w)n cullc cluv, los Uoniaiiis, Mt\'^in. de l\'.Vcad. des Ins<T. et Holles LoUros L p. ôO
wpi. (17:l(i); Srlieiffolc in Pauly Healeneydoi)ae<lin (18.\')2) s. v. Torniinus; (\'. l\'\\
llennann de torniinis etirunupie ix-ligione apud (Jrawos (!()Uin>;en (Pn)grannna)
181G passim; Zoëga du olx^liscis, p. 103 sip]. passim.

Sed iam ad Graecos transeundum est inter quorum doos tormi-
nos tuentes iam paucis egimus de eo qui primus est nominandus
Zeix; ÖQiog, vide supra p. 85.
Breviter itaque dicendum est de Herme.

De hoe praesertim vidondus est C. F. Hermann, de terminis
eorumque religione apud Graecos in capite H. p. 13 sqq.

Hic cum love Graecorum Terminali praesertim fines tueri
credebatur, Hormes enim, cui omnis modi commercia cordi
sunt (àyoQoToç), imprimis in finibus diversorum populorum
colebatur, quo accolae conveniro solebant ut negotiarentur:
àyoQÙ IrpoQela. Etym. magn. p. 13. Demosth. adv. Aristocr. § 39.
Facili igitur confusione finium tutelaris factus esse potest, cum
iam h\'ôôioç vias et viatores numine suo protegeret.

Ipsum Hormae nomen cohaeret cum Graeco fo/ta, undo dorivata
sunt nomina illorum lapidum acervorum , qui ad vias purgan-
das sinuil et indicandas a praetereuntibus accumulabantur,
quiquo Hermae erant sacri, sc. fofiuTa,. fofiuToi Xóq\'oi, k\'n/iFu^).
Ilermae peculiaro est signum forma cippi oblongum, quadratum,
superne crassius, caput humanuni cum barba et praeterea
veretrum gerens, et ita saepe hi cippi, qui ot ii)si \'lùj/inï
vocantur\' in Graecia terminorum loco inveniebantur, ut inter-
dum lapides terminales \'Kq/kû appollontur 2). Saopo circum talom
Ilormao offigiem acervus lapidum colligebatur, vol etiam in
triviis et quadriviis. Cum deo terminali ille phallus nihil com-
mune habet, licet interdum lapides finales tali phallo ornarontur^),

\') llcsycli. p. v. Klyiii. Magii. h. v., Suid. s. v. lIcHycli. s. v. ff}/ieov Straho VIII.
ji. ÏJ13 tQ/inor dicit: tQfinxes. Scliol. in Nicanilri Tlicriaca I.IO. cf. Tzetz. Var. IiikI-
Chiliad. XII. 5\'JI.
2) Pau8. II. .\'{8.7, III. 10.7, VIII. 31. (5 ct 3.\'). I.

vide Scaligcriini in ann. ad Priap. XXIX (in e<litione IViapeiornni a (Jaspare
Scioppio p. 141) et Bal)clon II. p. (31, n. Ii33 ul>i in denario Augusti Henna
ithyphallicns vi<letur, cui caput Augusti laurcati iin|H)situm est.

Hermae adiectus esse videtur quasi deo feeunditatis (huiusque
fuit antiquissimum symbolum), atque ita ex usu communi etiam
in terminos transisse.

Ab Hesychio nominatur \'Egfiijg èmxéofaoç, qui e. g. in fini-
bus Messeniae et Megalopolis, Argivorum et Arcadum (êg/itma),
Argivorum et Lacedaemoniorum, inter Argivos et Tegeatas
inveniebatur.

Sed nomine Hermae non semper Hermae ipsius simulacrum
appellabatur, haec forma signi, olim fortasse ei soli propria,
transiit ad alios deos, imprimis ad Dionysum, qui ex multis
partibus cum Herma est coniunctus. Hermae nomine servato
ita orta sunt: \'EgfiaOtjva^), \'^Eg/nigay.Xfjg, \'Egfio:Tny, \'Egfidgiji;,
\'Egfiég(oteç, \'Egfiarpgôànoç etc.

Sed incertum est, utrum in tali Herma Mercurii caput semper
fuerit, adiunctum alteri deo, an simpliciter stela caput unius
numinis ostenderit. Huius formae certum Hormae sunt invonti,
0. g. Posidonis, lovis zeXeïov, Apollinis, sod otiam multi extant,
qui duo habent capita, vol eadem, vel dissimilia, immo vero
ot tria et quattuor capita in uno lapide apparent (Vip/u)?
rgixlcpalog et TErgaxé<fnXoç). Non tantum doi illo modo offingeban-
tur, otiam viri, doctrinao similitudino coniuncti e. c. Thucydides
ot Herodotus, Bias et Thaïes, Homerus ot Archilochus, undo
apparot usum taies effigies faciondi multum esse celebratum
ot ita Hermas sonsim transiisso ox usu roligioso in vitam quoti-
dianam ot oxompla dodisso in (iXuio artis monumonta rodigorontur,
vido 0. g. apud Babolon II. p. 65, n. 155 in donario iinaginom
Augusti lauroati ot sub forma Hormao.

Cum in Italia innotuissot, ibi otiam hic usus fro(iuons fuit.
Ita luppitor Terminalis in hac forma vidotur, barba ot capillis
crispis, ut in nummis conspicitur, (do Horma Ravonnato supra
diximus in pag. 83), etiam Silvanus (Pan) capito cincto ramis
pini-), itom iuncti Faunus ot Tutanus — quod oo magis est
mirandum quod ox his vidomus otiam deos proprio Italicos qui
cum Graoca mythologia non cohaorebant, oodem modo osso tra-

"Afiueç ÖQOiv fpv).ay.eç ôioaol deal, d>v ô fih \'Egjiifjç,
Olov OQrjç fiovroç ô\'âreQOç \'HgaxUijç,
ubi vides etiam Heraclea inter ögcov (pvXay.ag numerari.

Etiam apud agrimensores inter signa finalia Hermula enume-
ratur : 341, 26. (ubi legitur : Bermula) — itemque 293, 3 et 402, 5
lapides in effigie Termini, ubi utrobique annotatur hos non esse
scriptos, sed forma ipsa satis videlicet vim eorum terminalem
indicabat.

Termini in effigie tituli (i. e. Termini) memorantur: 228,8
{term. Tiburtini in effigie tituli in tetragonon, alii trigonii, alii
rotundi in effigie eolumnae), 241, 9 (m effigiem tituli) itemque
401, 13. Hi omnes sunt eorum generis, qui voeantur eursorii.

Mire Rigaltius ad Goesii ed. p. 252 pro tituli proponit tubnli
cf. 345, 10. Goesius ipse ubique legere vult tutuli, i.e. coma in
formam metae composita, ut habebat Flaminica Dialis. Lach-
mannus in ann. ad pag. 228 mihi verius dixisse videtur quae
supra scripsi.

Semel tantum apud Paus. II. 35 inveniri videtur Apollo qui
(ioiog vocatur. Apollo nyvievç qui praesertim Athenis fretjuens
erat, semperque habebat cippi formam in obeliscum extenuati,
videtur finem viarum privatorumque possessionum indicavisses).

Plures extant eiiisdem verbi formae; antiquioros sunt: termen
gen.: terminis et termo gen.: termönis, (juibuscum conferenda
sunt Graeca téq/ui et réo/KovZ).

Gerhard, IJbcr Ilermenhilder aiif {Kriechisclio VnwMi in Ak.nd. .Vbhandl. II. p.
120 wiq.

cf. Dr. K. Stol/, in I. Midler, Ilandlmeli der klassischi>n Altertunjswissenschaft
ed. 3a vol. II. 2. p. Ill et 112.

Finis indicat extremitatem linea acta aut natura loci consti-
tutam, terminus est extremitas arte facta quae indicat rem,
quae definitur, non longius procedere2).

Döderlein, Lat. Syn. und Etym. IV. p. 363 terminum dérivât
ab eadem radice, quae est in Graeco xéloç {teXeiv, Ilom.
Prellwitz, Etymologisches Wörterbuch der Griechischen Sprache
(1892) s. v. xEQfia et leiQM (collato Indico tarma(n) quod in lexico
Petropolitano vertitur : R Überfahrt et 20. Spitze des Opfer-
pfostens) enumerat Graeca verba quae supra iam attuli atque
ea dérivât a radice verbi teîqw (tero) — Ind. ytar — transire.

Memorabilis est explicatio quam huius verbi puaebet Varro
1.1. V. 21.: Terra dicta al) eo, ut Aclius scribit, quod teritur,
itaque Tora in augurum libris scrijHa cum Ii uno. ab eo colonûi
locus coimmmis, qxii i)rope oppidum relinquitur, Teritorium,

eae partes propter linntare iter maxime teruntur, itaque hoc cum
I in Latio aliquot locis dicitur, ut apud Accium non terminus
sed. Termen, hoc Graeci quod rlQ/torn, potc vel illinc.

Isidorus 366, 19—22 (Originum XV. 14. 3) : Termini dicti quod
terrae mensuras distinguunt atque declarant. Iiis enim testimonia
finium intelliguntur et agrorum ijitcntio et ccrtamcn aufertur.

Do hoe verbo poranti(iuum noque infacetum aonigma legitur
apud Aulum Gollium N. A. XIL 6:

,,Semel miiuisno, an bis minus sit non satis scio
,,An utrumquo eorum, ut quondam audivi dicior
,,Iovi ipsi rogi noluit concodoro."

In oditione Flori (1660) cum notis Sabuasii ot aliorum ad lib.
Ic. VII §8, hia versibus citatis, proponitur ^/ftw/o pro .sv/^w
scio, quod metro melius (juadrat.

Etiam obscoono sonsu logitur verbum termini — in glossis
Nonii Marcolli (ed. Quichorat j). 154, Morceri ed. p. 146):

-) cf. DtKlcrlciii, Latciniwiii\' Synonyini\' niiii Ktyiiioiojjl(vii IV. p. sipi.

Ocquiniscere est proprie inclinare .... Pomponius .... Pistore
,,Nisi nunc aliquis subito obviant occurrit mihi
„Qui ocquiniscat, quo impingam terminum in tutum locum."
In Unguis Umbrica et Osca hae formae verbi termini inveni-
untur i):

acc. sing, cum postp. termnom-e
abl. sing, cum postp. termnu-eo
abl. plur. cum postp. termnes-tu
Umbrica forma termnas videtur esse praes. part. pass, a verbo
cui respondet Latinum terminare.

Dignissimus cuius mentio fiat est locus Vitalis et Arcadii auc-
torum 348, 29—344, 3 : .... qui terminus dici non potest, eo
quod plus a tres pedes habeat, ideoque termetis dici debet, nam
terminus prO\' hoc dicitur quod tres pedes non integros habeat.
Et Caius et Theodosius auctores 346, 11 sqq. habent: Terminus
quam maxime ideo lis ped. habet, quod tali nomine utatur.

De verbo termetis aliunde nihil apparet, videntur igitur hi
auctores terminum derivasse: ab eo quod tribus pedibus est
minor.

Goesius in Indice cum indignatione scribit: ,,Nugator! quasi
terminus sit dictus a ter minus, ut magister a magis ter. In
notis idem Goesius ad pag. 250 rogat: an non legere potuit hic
mortalis, quisquis fuerit, esse etiam terminos quinquepedales
et item roturtdos\'i

Fortasse et ad hanc etymologiam pertinent ea quae leguntur
362, 16 sqq. : amplius mensura ein.s non potest inveniri quam
tertio pede de manu, ct de his pedibus .sentisse minus unum.
Estne legendum pro de manu: nc magis\'i

Du Cange in Glossario mediae et infimae Latinitatis has habet
formas verbi nostri :

Termen: pro Terminus occurrit apud veteres agrimensores,
in collatione Legum Mosaicarum cot.
Terminates in gloss. Gr. Lat. singulare non habet. \'

Terminatio Terminus, Limes (vide apud ipsum Du Gange locos
ubi haec forma legitur),

Terminatus substantive pro Terminus, non semel apud Fron-
tinum de aquaeductibus et in fragmentis legis Mamiliae cf 281, 21,

Terminia, Terminea, Terminus, limes. In Collatione Legis
Mosaicae tit. 13 inscribitur : De Terminia mota. Et infra : explicit
de Terminea mota.

Lapides terminales saepe apud Gromaticos easales sc. termini,
vel easalia sc. signa vocantur a verbo easa quod in hac Latini-
tate est pro fundo. In Indice quem editioni Gromaticorum
Rudorffii adiecit Bursian s. v. casalis omnes invoniuntur loci
ubi hoc verbum oxtat cf. o. g. 362, 8.

Etiam finis eodom sensu legitur: 320,25 fines asp?-<itiles, etc.
imprimis in Innocentii (?) quae dicuntur easae litterarum.

Etiam titulus nonnumquam in hunc sensum abiit (non onim
semper est lapis inscrii)tus, ut vulgo), sc. 228,8. 241, 10. 242, 1.
364,3. 401,14. 402, 3.

Quod in vulgari sormono ita saopo terminum indicat, vorbum
cippi scilicot, apud agrimensores bis ita invonitur: 211,16:
cijppi oleaxjinei et 406, 24.

Quas in superioribus, occasione data, feci emendationes, aut
mihi videor fecisse, hic conferam, ut melius perspiciantur.
Complures earum ortao sunt ex collatione duorum vel plurium
auctorum, qui saepe inter se sunt iunctissimi et iisdem fere
verbis nonnumquam utuntur. Obiter observare liceat non ita
facile esse emendare auctores tam pravae Latinitatis, apud quos
e. g. subjectum quarto, obiectum primo casu posita leguntur,
quorum interdum ne sensus quidem constat et saepe prorsus
non dici potest quomodo verba quaedam sanari possint. Ibi
supervacaneum est aliquid proponere ubi multa alia aeque bona
proponi possunt, tum igitur coniectura abstinui ne quisquiliis
lectorem morarer.

p. 10,10 sqq.: terminum in jiosscssione sua aliter formatum,
aut aliter positum quam ceteri qui in ea j^ossessione sunt aut

eadem fere leguntur, apparet et hic esso scribendum: aut(iion^
inscrijitum, ut adsolet.

42,20 et 73,27 pro in agro arcifinio quod legitur, scri-
bendum est in agro superiore, vol superiaccnte, ut sensus constet.
Ibi enim agitur de superciliis, quae fundamonto tonus superior
possessor habere debet, magis certior ratio illa videtur.

p. 44,17 sqq. (=75,10 sqq.): qui autem apjyellent arbores
notatas, scire debemus idionia regionis. qui clavicatas vocant
quas fiyiis declarandi dénotant: melius essot verborum ordinem
mutaro et ita legere: scirc autem debemus idioma regionis, qui

appelletit arbores notatas, qui clavicatas vocent, quas finis decla-
randi causa dénotant, ut ... .

140,7 sqq.: Aliquando etiam j)etras occurrentcs in finibus
notatas invenimus, et quasdam siperscveret rigor, notas habentes,

in versuris vero gammas, sed spectantes siios rigores. aliquas
etiam decusatas invenimiis. : notas est mutaiidum, aut in linear,
aut scribendum est nullas, vel alias notas. Hoc enim contextus
dare demonstrat. 282, 5 legitur de petris : iudicanti si petrae
naturales oeeuri\'unt, ipse naturales petrae pro signis habentur:
sed de ipsis exceptae aut decus habent aut lineas.

De arboribus Siculus Flaccus 144,21 dicit : in versuris quae
notatae sunt, aut decus in eis inveniunttir aut gammae, ut mani-
festum sit versuras suis signis obsci\'vari debere.

Quidquid igitur legendum videbitur, verbum notas falsum
est, aut certe non habet vim satis magnam, ita ut adiectivum
ei sit addendum.

219,6: pro: DCCCLX en legendum: DCCCCLX, quam muta-
tionem iam proposui in pag. 72, ubi videndum est.

243,6 : et alii CCXX movendum est. Et praeterea in versu
9". : DCCCCLX est legendum pro : DCCCCXL, quae etiam supra
(pag. G9) iam probavi.

302,4 sqq.: si sunt in montibus lapides tantum modo et non
potest in eis fodiri et terminus figi: induct\'is quadratariis ut
firmius esset quod naturalitcr dotantes in montibus ex- monte
termimim eminentem monti constituèrent quam si cavarent et
sic infigcrcnt lapides finales. Haoc clariorom praobent sensum
si legotur: inductxim a, quadratariis ut naturalitcr dotantes in
montibus ex monte terminum eminentem monti constituèrent,
quod firmius esset, quam si cavarcnt, cet.

303,13 sqq.: iuxta sepulturam sive buxus sive etiam cijieates,
aut cacabos invenis aut orcas fractas aut certc intégras. Lach-
mannus mutât: sive etiam cinus aut testas aut cacabos, sed
praeterea ratio ipsa indicat esse legendum : orcas intégras aut
ccrtc fractas. Luculentum exemplum horum scriptorum difficul-
tatis habeo 281, 19 199: nam si superior jmi\'s tantum dolata est
et inferior subtus inpolita derclicta, cippus ominandus est monu-
mentalis esse, non terminatus.

Licet hic ominandus minus apte dicta sit, tamen in opinandus
nuitare non ausim. Fortasse subulis quod legitur ;iO(), 27 stjcj. :
terminus si superius politus fucrit, et infcrius subulis inpolitus,
mo7iumentalis est, non habet fidem finitionis, etiam \\\\\\ subtus
mutandum.

309, 23: Has litteras si inveneris in terminibus scriptas,
singillatim vel binas, quantum compotum habuerit, tantum
quaeris ab eo in aliud signum. Pro compotum procul dubio
legendum est compositum vel computatum.

346,2 sqq.: nee enim verecundtim sit frequenter ad auctorum
doctrinam reverti, mutarem: ne enim verendum sit cet.

350, 22 sqq.: quos (sc. Terminos) quandoque quis ob avaritiam
prope novissimi octavi saeculi data sibi homines dolo malo viola-
bunt contingentque atque movebunt. Pro: data sibi Lachmannus
proponit: lascivi: melius Qst perditissimi.

Quod 351, 5 sqq. legitur : txim etiam tei\'ra a tempestatibus vel
turbinibus plerumque labe movebitur, mutare in labefactabitur,
licet sensum reddat meliorem, proponere non ausim.

360, 9 sqq.: (Terminus) si aliquid fietum habuerit super se,
acrum aut plumbum aut stagnum epicteticum, hoc est massatium
fabritum, quod est inter censam centuriae. Hoc si confertur cum
305, 18 sqq. : Terminus si super se jüumbum habuerit stagnum
signifieat aut cisternam, iam apparet, tali fere modo esse legen-
dum : si aliquid fietum habuerit super se, acrum aut jJlMnbum
epitectum (cum Bursiano) hoc est mas.mtiu7n fabritum (sensus
horum verborum barbaricorum constat, sed forma est mirabilis),
aut stagnum ostendit aut cisternam.

359,28 : certatio fortasse in certa ratio est mutanda, vide
141,1, ubi similia leguntur: igitur 359, 27 sqq. ita sunt legenda:
haec sigjia si inveniuntur, una certa ratio est ad iustitiam anti-
quitus cet.

401,21 et 406,25 quae leguntur: calaviones et kalafiones,
mutandae sunt in seorofiones. Bur.sian de his verbis dubitavisse
videtur quoniam mutatio ei maior erat, sod non crodo aliud
quidquam his verbis indicari potuisso.

401,18: inter signa quibus fines indicantur etiam leguntur:
inter voratos ripis quod fortasse in perforatis rupibus est mu-
tandum, i. e. rupes foraminibus praeditao, sicut do arboribus
dicitur 282, 8 sqq.: aiite misse vero arbores soient etiam plag atam
atitiquitus inflcxura similejn eorticibus ostcndere cicatricem: licct
hae terebriSfforatam etiam, tornatis intromissis, sicut scribtum
a veteribus, habere dicantur.

huic (401,18 sqq.) est siniillimus nullam dat lucom , hic legitur:
rijyis, rivis. Post verba: arboribus anteuiissis {intactis 401,19
praeterea habet) tU supra dixi, utrobique sequitur lacuna. Sed
pag. 401 plura exhibet vocabula, inter quae in versu 21 haec
leguntur: laeos et legonatos et f abricis constructos calaviones:
fortasse: ex tegulis fabritiis constructos scorofiojics\'i cf. 300, 11.
In sequenti versu, sc. 402,1: et scriptae mutari posset in
inscriptae, ita enim legitur 242, 1.

410,2 sqq.: iuga moxitium ex eo nomen accipiuntur quod
consigiiatione ipsa iungantur, et his quae stcmmis montibus
excelsissima sunt diversarum aquarum, ex quo summo loco aqua
in inferiorem partem devergit.

Legenduni est: continuatione et divergia aquarum, cf: e. g.
2,20 sqq. vel 128,11 sqq: iugis quoque montium, quae ex co
nomine accipiuntur quod contiiiuatione ipsa iugantur et 128, 13
s(iq.: nam et his quae sununis montibus excelsissima sunt divergia
aquanan , ex quo summo loco aqua in inferiorem partem devergit.

405,1 et 249,4: legitur nomen termini cxculinus sivc exagi-
ncus (jcxagmeus). Mutandum est: scalenus sivc oxygonius.

Ados lurinini. . .
Actuarii pali . . .
Agger terreus . .
Aggestus (petrarum)
Agrestc (sopimeiitum)
Altitudo tenuinornm

Ami)arvalia . . .
Amliiygonius terminus
Amphorarum vertices
Augustus termituis .
Antcmissau arbores.
Aquarum ductus
Aqua viva . . .
Aquivergium . . .

. . 15, 01
. . . 21)
. .01, 02
.53, 01, 09

Sacra (U)ca) ....
Sacra paganonun . .
Sacrificia Termino facta
Sacrifieales pali . . .
Sacrifieales termini . .
Saillis . \\ . . . .
Sarcofagum (maiiMilciiiii >

■t»

■ ^ -

•j ; „1
. .ïf


	■■■Ik
•

	A \'
■ ■,	■K

Aescliyli Eumenidum versus 7G2 sqq. ita sunt legendi:
7G2 ey(ü de tfiöe xnl tcö aco aronnfi

7G4 ooxMfioTi\'jang vvr uttfi/ii TTQog öo/tovg
7G3 to XoiJioi\' fic; äitnvta ttxfiaxt\'jq)] yoovor
7G5 /u\'itoi tir öevno ttqvfm\'jtip\' yßovoQ

nrijQ nxo/utos, y/t() Öf. d()() to <)f)(ini/ioy
logendum est pro: yßu (vogt} tö öijüaifwy.

xnl :T<io(tftFiß6fiFatV nÖFOXTtoQ,
n(pu)ru)c, nxoyok t6 tuc
F.v(f(ifiov OTofui (poorrfdos

ov jioXJAhi ôij Tovfxov héyydi]
y.Qâz" èvôôfivyov :n?.i]ydïai vurov cet.
legendum est eTéyyOï^v pro: kéyyOi].

Thucydidis lib. VI. 17.3 ita est corrigendum:
o u (Yt\'xuoToç î) êx TGV kÉyfor sidileir
oiETui ij OTuaiâ^wv <mo rov xoirov (ûv) htfifïv,
uXhjr yîjy, fd] xaronOmonç, oîxijnmr, hwth
hoifKi^Fjdi. Ubi leguntur Xnfi(ov ot oîxi)anv.

Taciti Ilist. I. 1.: Nam post conditam vrhr.m octintjcntos et
vUjinti prioris acvi annos mnlti auctores rettulcruvt cet. legoii-
dum est:

Tac. Hist. n. 34.: iactis super ancoris, explicat ïleraeus:
ancoris fundatae, alii autem: stiper (\\Viïi?>\\ insujyer, quod verbum
etiam in textum recipiunt, sed explicandum est:
in adversum flunien.

Tac. Ann. XHL 43.: ac [j)ccuniac puhlicac] pcculatuni, item
pccuniac puhlicac delendum est.

ac sccuri dc salute pro tjloria certahant, scribendum est pro
securi pro salute de gloria certahant.

lura parentis hahes, propter me scriberis hercs,
Lcgatuni onine capis, nec non et dulce caducuni.
a Woidnero non bone oxplicantur, praosortim (juao dicit do
caduco minus iusta sunt.

Het is verkeerd te beweren, dat men volgens Sócrates en
Plato nooit in een bijzonder geval zou kunnen zeggen, wat
schoon of edel is, zonder dat men vooraf juiste definities van
het schoone en het edele verkregen heeft.

Do door astronomische berekeningen vastgestelde data van
historische eclipsen zijn totaal onbetrouwbaar.

Ten onrechte beweert Dr. C. P. Burger in ,,Der Kampf
zwischen Rom und Samnium" enz., in Verh. der Kon. Akad.
v. Wet. to Amst., Afd. Letterk., Nieuwe reeks. Dool II, N". 2,
dat do vrede gesloten na don slag bij den Caudynschon bergpas
door do Romeinen is nagekomen.

Benodictus Niese (Hermes XXI, pag. 481) heeft ongelijk
wanneer hij beweert dat de slag bij Benevontum voor de Ro-
meinen goon beslissende overwinning geweest is.

Èsi,-\'":,

ta.r . rrîr ■
B.:

r;^ ■ . . ■

1.. " ■	t

Gai Caesaris lapides . . .	. 08 «<1(1.
Galliensis lai>is.....	... 30
Gamma........	. 8, 21, 58
CJacnmatae (arlwres, petrac).	21, 58, 50
Gatmiiali lapides.....	. . 43, 00

Gracchani lapides ....

H.

Hermae (Hermula). . . .	. 02 8(iq.
Ilexagoni termini . . . .	. . . 41

	lOi
	Pag.

Marmorei teriiiini.....	. 40
Maxiiui termini......	. . 49
Mc<lii termini......	. . 52 1
^femoria etc.......	. . 50
Melae.........	. 45, 51
Micidiores termini.....	. . 53
Militare (sepimcntum). . . .	. . 25
Modius. . .......	. 7, 8
Molaris lapis.......	. 39, 40


	. 18, 19
Muri.........	. . 30
Myrti (varia genera arlwrmn) .	. 23, 02
N.
Natura loci......	5 stpi.
Naturale (sepimentum) . .	, . . 25
Naturales (nalivi) lapides	. . . 38
Neroniani termini.....	08 SCI«!.
Nobilitates iiuao manu fiunt	. . . 58
	. . . 40
Noiae........	22, 57, 75
	I
Notntae (arbores) ....	21 i


0.
Obliinso augiilo termini . .	. .41, 42
Olivae (varia genera nrlK>rum)	. . 23, 02
	, , 0



P.
Pali........	35 Siiq.




Peregrinae arbores ....	. . 22, 01
Pcregriiii lapidj»s ....	. . .38, 75