A. qu.

192

I

■■ ......,

; ... i ......

ruksuniversiteit utrecht

J853

DE

lOVIS DOLICHENI C

DOCrMHNTA COI.I.EGIT COI.I.KCTAOrR

PRAEFATIONE ET NOTIS

INSTRUXIT

ALBERTUS HENRICUS KAN

ROTERODAMENSIS.

SPIsCIMRN LITTERARIUM

QUOD

EX AUCTORITATE RP:CT()RIS MAGNIFICI
GUILIELMI KAPTEYN

l\'IUU NAT. DOCT. IN KAC. l\'llll,. 1\'ROK,

AMl\'I.lSSIMI SliNATlIS ACADl-MICI CONSl-NSlI
NnniI.ISSIMAi: l-ACUI/rATIS I\'IIII.OSOI\'IIIAI; I-:T I.ITTH1{A1N:M DliCRHTO

PRO GRADU DOCTORATUS

SUMMISQUK IN LlTTIiRAKUM CLASSICARUM DISCII\'LINA
IIONOUIÜUS ET 1\'RIVILliGlIS

IN ACADEMIA RIlENü-TRAIECTIXA

HITM CAl\'liSSHNDIS 1\'ACIJI.TATIS li.XAMINl SCRIPTOR SUinCIiiT

D. V M. lULII A. MCMI HORA IIS 1\'. M.

GRONINGAK, APUI) J. B. WOLTERS, 1901.

stoomdrukkerij van j. b. wolters,

PARENTIBUS,

PROFESSORIBUS, PRAECEPTORIBUS

iiiiNC i.iinn.i.uM

PII GRATIQUE ANIMI TESTEM

DRDICAT

SCRIPTOR.

\' -Cf. \' ■ .•

\'Vf-- \' >■ •

. ■:\' (■■ ■ s

yym

V\'

V

:

■tf"\'/::^

y- \'■■■\'UA *:

\'■•\'•-■\'.•i »\'-\'v.-

I.

CUINAM DEO ORIENTALI JUPPITER DOLICIIENUS
COMPARANDUS SIT.

lovem Dolichenum ab oppido Commageno DOLICIIE 6t nomen ét
originem traxisse iam pridem viri docti Braun i) et Seidl -) probave-
runt, idque potissimum loco Stephani Byzantii freti (ed. Meineke I
s. v. AoXi^i] pg. 235), quem cum Hettnero3) sic legas: son xal AoUyi]
7zô?jç r»]ç Ko/ifiayip\'fjç\' èihnxdv Aohxaïoç, àq) ov AoXix,aïoç Zevç\' oî
ô\' èmymQioi AoXiyjjvôç Xéyovoiv.

Fuit semper urbs tenuis nec magni momenti, quamquam hue viae
Samosatis et Zeugmate ad mare ducentes conveniebant et aquae
calidae in tabula Peutingeriana loco tribuuntur, cfr. Seidl o. c. pg. 10.
Saeculo demum altero p. Chr. n. paululum increvisse videtur, cum
Ptolemaeus primus earn memoret, Strabo,neglegat. Qui praeterea eius
urbis res tetigerunt scriptores antiqui, medii aevi, recentiorum tempo-
rum, eos diligentissime collegit Seidl o. c. pg. 10 seqq., cfr. etiam S.
Ueinacb, Dictionnaire des Antiqiùtcs II s. v.. Doliclienus pg. 3;i0
ann. 4 et (5. Incolarum ,,JoAtprattor" in nummis mentio est, qui omnes
Marco Aurelio, Lucio Vero, Commodo imperantibus cusi sunt, cfr.
Mionnet, Dcscri2ition des médailles antiqxics Grecques ct Romaines
V pg. 112; Sv2)pl. VIII pg. 84 ct W. Wroth, Catalogue of the Greek
coins of Galatia, Ca2)padocia and Syria (London 1899). Mommseno
denicpie auctore (annotatio ad C. I. L. III Suppl. I G712, 0713, (1714)
Dolicbe una erat ex ,,quattuor civitatibus Commagenis" quae initio
saecuii tertii quattuor columnas in Iionorem Septimii Sever|, Caru-
callae, Gotae, Iuliae Diminae ajuid pontem in fhnnine Cbabina (baud
procul a Samosatis) erigendas curaverunt. E reliquis inscriptionibus —

M .Jupitor Ddliclionna, Kinliulnn>js-Prngr.nnin /.u dcr .nin (JcbiirlRtngc Wiiickplin.niin\'s
tli\'ti !i ])(HviiilM>r IS.\'j\'i Hlnttfinilfiidt\'ii (ictioralvorHaminlim); «los Voreincs von .Mtcr-
tluiinsfrcnndcn iin Khoinlandc, IJonu ISô\'J, pg. G ot 7.

ITohor «Ion DoHohonns-cvill, SilzimgHlwriolito dor pliilosophisoh-historisolioii ClasRO
<Ior Wionor Akmloiiiio XII, Wion ISó-l (N\'iwlitriigliclios Ul>or don Doliolioinm-oiilt XIII
-\'.V.i R^iq.; oxliil oliiini (mViUo Roparalu) pg. 10
I>o lovo Doliohono, DihS. HoiiiienKis 1877, jig. 2 .imi. \'J.

1

ut c. I. L. III 3490, Eph. ep. IV 894 c, 18 — nihil erui potest, quo
notitia urbis ulla ex parte augeatur.

Quodsi, quae de urbe in situ ipso supersunt, noscere cupias, librum
consulas, qui a viris doctis Humann et Puchstein compositus, Reisen
durch Kleinasien und Nordsyrien (Berlin 1890) inscribitur, et tabu-
lam geographicam ab Henrico Kiepert operi additam. Ubi olim fuit
Doliche, hodie Aintab extructa est, urbs pro inopia harum regionum
magna atque opulenta, cfr. Humann und Puchstein o. c. pg. 169 seqq.
et 399 seqq.. Ceterum nomen antiquum conservatum est in ,,TelI
Dülük", quo nomine mens prope Aintab situs significatur. In eius
culmine sacellum sancto cuidam Islamitico dicatum est, quem Puch-
stein deo nostro successisse arbitratur o. c. pag. 400.

Qui historiam huius terrae altius repetiverit, Hittitas antiquissimis
temporibus ea loca tenuisse comperiet. Quamvis late de ea gente eius-
que origine et propagatione sententiae virorum doctorum discrepent,
tamen imperium vel imperia huius nationis ab anno ± 1500 a. Chr.
n. usque ad ± 900 in Syria septentrionali floruisse inter omnes con-
venit. Fuit haec terra quasi nucleus, circum quem reliquae civitates
Hittiticae in Cappadocia, Cilicia, Syria, trans Euphraten dispositae
erant 1). Ibi Carcliémis, urbs potentissima Hittitarum, et altera,
quae hodie Marasch dicitur, conditae erant, quarum illa saepius in
inscriptionibus Acgyptiis et Assyriis commemoratur. Utraque insig-
nibus reliquiis Hittiticis conspicua est. Ibique iam tum Doliche cole-
batur, si quidem Maspéro iure nomen urbis, quod in indice, ex pago
Aegyptio Karnak in lucem prolate, a v. d. H. G. Tomkins2) ,,Talekh"
explicatur, ,,Dilakhi" legit3), quod postea in ,,Doliche" corruptum sit.

Juppiter autem Dolichenus idem est ac deus summus Hittitaruni.
Quod ne nimis audacter asseverasse videar, argumenta aliquanto fu-
sius exponere in animo est. Quae tu, candide lector, sine ira et studio
expendas, quaeso, meamque coniecturam, ut non omnino probabis,
at certe j)robahilem esse concédas.

Recentissimis demum temporibus viri docti religionem Ilittiticani
perscrutati sunt, quorum in numero P. Jensen, me quidem iudice,
primum locum obtinet. Ille deorum triadem Olympo Ilittitico prae-

1) Tabulae gcographicac apud Conder, The Hittites and tlioir language (Kdin-
hiirgh and Ixindon 18!>S) et apud .Jensen, Ilittitcr und Armenier (Strassburg 1808)
ostendunt, quibus in locis nionunienta Ilittiliea inventa sint.

2) On the Tojjogr.iphy of Northern Syria with special referenee to the Karnak Lists of
Thothines III, Transaetions of the Society of Riblical Archaeology I.X, 2 pg. 21!) n.2!l2.

3) ("fr. Gaston Maspi\'ro, Histoire ancienne dos ))euple8 do l\'Orient classicpie II
(Paris 1897), t.nbula geographica pg. 113.

esse censeti) — deum supremum tempestates et fulmen regentem,
quique agris fertilitatem donat — uxorein eius, Magnam Matrem —
deum denique belli, Magnae Matris amatorem, quem Jensen pro Sole
habet, haudscio an recte. Quibus nominibus dei nuncupentur difficilli-
mum est exploratu. Deum supremum cum Jenseno2) ,,Sanda" voca-
verim, deam cum viro doctissimo W. H. Ward3) ,,Ishara", deum belli
cum Jenseno\'i) ,,Herakles Sanda" vel brevitatis gratia ,,Herculem"i
Hos deos coniunctos invenimus in celeberrima illa pompa apud
pagum Boghaz-Keui (Cappadociaj saxo insculpta5).

Vides Sandam — deum barbatum a sinistra — dextrorsum inceden-

tem, quem taurus comitatur.
Gladio accinctus est, dextra
gerit clavam vel sceptrum, e
cubito dextro lacinia parva,
a tiara dei demissa, pen-
det6). Manu sinistra signum
protendif, cuius superior
pars, ,,numen" tantum
indicat, inferior autem, ,
(tridens) nihil aliud nisi ful-
men esse potest. Tridenteni
enim fulminis signum esse
et Jenseni opinio est 7) et G.
Fougères asseverate). Apud Hittitas certe hoc telum sic sculpi solere
duobus ectypis Ilittiticis probatur, quae mox tractaturus sum. Sed

1) Ilittilcr uml Armciiicr pg. lib scMpi..

2) o.c. pg. 1.\'):}.

Hittite (îods in Ilittito Art, .\\nicrican Journal of ,\\r(\'haoology II 8(\'rip.s vol.
Ill 1899 n. 1 pg. 30.

o.c. pg. 108.

\'\') Ectypiiin Rc.xwntica foro tractatum ot figuraltmi ost. Dignissiina oi)ora, «piao
notoiitur, haoc mint:

Pcrrot ct Guillaume, E.xplorat ion arolK^)logiquo (Ida (ialatioct «Ida Hitliynictah. -M ,\'ir).

Porrot ot Chipioz, Histoire de l\'art dans r.\\nti(iuiti5 IV tab. VHI ot fig. :îO!), 31.=}.

Wright, The Knipirc of the Hittites H ed. t.ib. XXIV 3.

Huniann und Puohstoin o. c. tab. photogr. X pocunduni novain iniagineni gyp-
Rcani, (piae inuaoo Borolinonsi illata ost.

\'•) Ilanc laoiniani doi tiarae nffixain oss«^ tainet^i o.x imagine nostra panini por-
Rpicuun» est, probatur verbis Iliunanni o.c. pg. GO ct Gl.

\') o.c. pg. 1()7.

Diet, des .\\nt. II, 2 8. v. Fulmen pg. 13.\')7. Nota otiani hioroglyphioa,
«ocundum Cxjndorum o. c. pg. 222 n. (!(>, ofr. pg. 210 „iM.tontia" significat, (piod
sontontiao «juoqiie nostrae favet.

1*

primo alterum deum masculinum breviter describamus. Stat sinistror-
sum versus in bestia, quam pro panthere vel canei) habeas. Aeque ut
Sanda gerit gladium, dextra scipione nititur, sinistra bipennem portât,
cuius acies sinistra dextra brevior est 2); e cubito sinistro lacinia pendet.

Deos illos, Magnae matris dico maritum et adulterum, cum res
Hittitica adhuc floreret, in unum confusos esse non solum auctoritate
Jenseni3) fretus affirmaverim sed etiam ipsis duobus ectypis Hitti-
ticis comparatis, quae nuper citavi. Quorum unum anno 1888 repertum
est in pago SendschirU, alterum d. 22. m. Aug. anno 1899 Babylone
in regia; édita sunt ambo a societate, quae vocatur ,,Deutsche Orient-
Gesellschaft" 4). In illo (Sendschirli) deus barbatus, brevi tunica
militari indutus, minitabundus dextrorsum incedit, dextra elevata
bipennem vibrans, qualem supra descripsimus; sinistra tenet fulmen
ex tribus tantum radiis compositum, qui tamen infra manum dei
non continuantur, qua ratione semper fere in imaginibus recentioris
aetatis fulmen fictum est. Cingulo lato portât magnum gladium. Ex
tiara lacinia sub umero dextro pendet.

In altero ectypo (Babylon) deus fere similis sculptus est, nisi quod
totus habitus eius maiorem quietem exprimit et potius consistere
quam incedere videtur. Tiara eius cornibus tauri ornata est.

Hic deus igitur, quippe qui cum fulmen, Sandae insigne, tum
bipennem, telum HercuHs, gerat, non solum „pater altitonans\'\'\'
Hittitarum sed etiam hellorum moderator habeatur necesse est.

lamvero inquiramus, cuiusnam indolis deus Juppiter Dolichenus
apud Romanos coleretur, qualisque effingi soleat. Quem deum so-
larem esse complures viri docti temere, hercle, atque alius aliuni
describentes praedicaverunt-\'\'). Dolichenus autem in monumentis hunc

1) Sic Jensen, Die Insclirift I von .Icrabis, Zeitschrift der Deutschen Morgeii-
liindischen (iesellschaft .ÖB, (189!)) i)g. 401.

2) In nulla imagine haec bipennis accurate expressa invenitur; llumann o.e. pg. (Ül,
qnalis forma esse debeat, indicat, at tabula photographica X obscurior est, (juani ut (piid-
quain discernere possis. J. G. Milius, cuius aniicixiae figuras aweptas refero, in bipenni
delineanda praeter verba llumanni duabus photographiis usus est, de (piibus vide intra.

3) o.e. pg. Iü2 et Zeitschr. d. Deutschen Morgenl. Gesellsch. (18!)!)) pg. ■l.\'")l.

4) Die Ilittitistrhe Inschrift gefunden in der Königsburg von Babylon am 22 August
1899 und veröffentlicht von Dr. Robert Koldewey (Leipzig 1900).

5) Cfr. e.g. Manjuardt, K<">m. Staatsvc;rwaltung III pg. 84 ann. 2. Friedlaender,
Sittengeschichte ö" ed. III pag. 002. .lean Itéville, La religion sous les Sévères pg. öO.
C. L. Visconti, Hulletino della CViinmissione archeologica municipale 187» jig. 204—20.").
O. Manicchi, Hulletino della Commissioue archeologica coinunale di Koma 188(5 pg.
135. F. llettnor, Do love Dolicheno |»g. 4. S. Keinacli, Diet, des Ant. II s. v. Doli-
chenus pg. ;530.

fere in modum repraesentatur: Stat thorace indutus, plerumque bar-
batus, pileatus galeatusve, in tauro dextrorsum gradienti. Manu
dextra elevata bipennem vibrat, sinistra tenet fulmen. Gladio saepe-
numero accinctus est et super thoracem cingulo cinctum interdum
paludamentum gerit, cuius in quibusdam monumentis lacinia ex umero
dextro demissa est.

Estne autem verisimile Solem sic effictum esse ? Fulmen e. g. huic
numini convenire ecquis contenderit ? Dolichenus _ praeterea, quam-
quam in inscriptionibus aliquoties una cum Sole memoratur, num-
quam tamen Sol appellatur.

Immo Juppiter noster fulmen gestans, quod in nullo monumento
integro (excepto fortasse n. 132) desideratur, nemo nisi dens tonans
esse potest, sed idem deiis militaris est, quod et armatura eius et
cultores, qui maximam partem milites sunt, et castra, ubi imprimis
colitur, et dii militares Victoria, Mars, Hercules, Minerva, qui una
cum Dolicheno in monumentis figurati inveniuntur (cfr. pg. 22) de-
monstrant.

Naturam itaque Dolicheni prorsus cuiii illius dei Hittitici congruere
cognovimus, quem ex Hercule et Sanda compositum hoc nomine
porro indicabo.

Quin et alia argumenta praesto sunt, magis externa, ut ita dicam,
nec tamen minus gravia, quibus rationem quandam inter Sandam et
Dolichenum intercedere confirmatur, Ut iam bipennem, fulmen, gla-
dium, cingulum, utrique deo communia, praetermittam\', pauca de
lacinia illa disputanda sunt. Quao si in Dolicheni monumentis Romanis
pars tantum paludamenti credenda esset, nihil esset, (luod nuraremur.
Sed in duobus ectypis nn. 89, 901), ubi lacinia cernitur, paludamenti
ne vestigium quidem apparet. In celeberriina autem tabula Lussoniensi
n. 28/;. — Dolichenus ibi bis expressus est — aliquid sculptum est,
quod artifex sane paludamento assimilavit, sed tain parum e.xcohiit,
tam indiligenter reddidit, ut potius ornamento dei, spectatoribus Ro-
manis invisitato, formam unicuicpie intellegendam dare voluisse vi-
deatur quam revera Dolicheno amiculum imperatoris Romani tribuere.
Porro si laciniam, qualis in loculo (puirto huius laminae (n. 28/>)
ex umero Dolicheni dependet, cum lacinia dei Hittitici nuper Habylonc
reperti (vide supra) comparamus, vix quidcpiam hanc ab illa forma
discrepare concedere oportet, neque nimis confidenter laciniam illam
in hisce Dolicheni monumentis ex antiquissima imagine dei Hittitici

Ktsi ,1 nolissinio fiilsurio Pyrrho Ligorio trailantiir, tamon iinagiiiein Dolichcni
in nitero (n. !)0) utique genuinain esso probare stmiui pg. 81.

desumptam asseverare licet. Fieri tamen potest — ipse fateor — ut arti-
fices Romani imperiti paludamentum dependens in ectypis elegantius
perfectiusve reddere nescierint.

Id tamen primum Dolicheni monumenta contemplantibus sub oculis
cadit, quod deus saepissime in tauro stans effingitur. Taurus idem
Sandae additus est in pompa apud Boghaz-Keui (vide imaginem pg. 3),
in ectypis autem, Babylone et Sendschirli repertis, deest. Sed deum sae-
pius in tergo tauri stantem repraesentari variis ex rebus colligi potest.

Nam primum, quod Humann vere observavit argumentisque ad-
struxit 1), in hac parte Asiae, deum cum animali ei sacrato hunc in
modum exprimere moris est, quem apud Hittitas obtinuisse cum
figurae apud Boghaz-Keui, tum magnus numerus parvarum statuarum
et cylindrorum Hittiticorum testificantur-). Deinde ipse deus, de quo
agitur, Sanda, tauro insistens conspicitur in cylindro Hittitico 3),
quamquam Ward hic potius Herculem figuratum esse credit, quem
pro deo supremo habet. Constat quidem deum supremum hic intelle-
gendum esse; cui tamen nomen Sanda aptius est quam Hercules (vide
supra). Postremum Ramman, qui apud Assyrios Sandae respondet et
fortasse etiam aliqua ex parte Hittiticae originis est 4), in tauro stare
solet 5),

Sandae obversa in ectypo apud Boghaz-Keui dea, cui nomen Isharae
indidimus, tergum leaenae vel pantheris premit. Quid supra caput pan-
theris expressum sit, baud facile discernas. Humann, postquam ipse
saxum diligentissime examinavit, Perrotum errasse affirmat, eum bovis
partem priorem, sicut apud Sandam visitur, esse crederetc). Verum
tamen hoc animal Isliarae sacrum est, quia crebro in tergo eius stans
reperitur\'). Inter alia animalia deae consecrata ibex quoque numeratur»).
At iidem quadrupèdes, leaena, bos vel potius vacca, ibex^) deam por-
tant, quae in nonnullis monumentis una cum Dolicheno conspicua est.

Hoc denique memoratu dignum est, in compluribus ectypis Ilitti-

1) o.e. pg. Ü1 aim. 2.

2) Cfr. e.g. Perrot et Chipiez o.e. IV fig. :3Ü7, 371, ;}83, 381, Wanl 1. i.
fig. 23, 2!), 33, 34, -12.

Niiinmi (piociiic urhis Tarsi hie memorandi sunt, dc <iuil)u8 vide infra pg. !).

3) Ward 1.1. fig. 23 pg. 21.
i) Ward 1.1, pg. 7.

0} .Jensen o. c. pg. 143, ubi huius dei effigicm invenias Indicat. Vide etiam Ward
1.1. fig. Ü.
fi) o.e. pg. G3.

7) Ward 1.1. pg. 29 et fig. 29, 33, 34; cfr. etiam .lensen o.e. pg. Ki.\') seqq..

8) ^V;ard 1.1. fig. 31, .39.

!») nn. 1Ö4 (leaena), 03, 117? (vacca), 286 (ibe.x).

ticis deam, plerumque sedentem, exsculptam esse, quae Jenseno
eadem atque Isliara esse videtur i). Manu dextra interdum instrumen-
tum quoddam rotundüm protendit sive discum sive speculum 2). Nec
profecto casui tantum tribuendum est, quod dea Dolicheni comes in
monumentis 90, 913), 154^ eadem manu eandem rem gestat.

In monumentis Dolicheno sacris nullo negotio alia deprehendas, quae
Ilittiticam originem dei comprobare videantur. Velut aquila saepius redit
magisque oculis obtruditur — in uno mon. n. 26 tres aquilae sculptae
sunt — quam ut a posterions demum aetatis opificibus lovi comitem
datam esse putes. Revera avis illa artis Hittiticae notabile signum est4).
Celeberrima est aquila Hittitica biceps, in saxis apud Boghaz-KeuiS)
et EuiukC) conspicua, quae postea in insigne imperii Germanici et
Russici abiit\').

Stella quoque in tabula 28a Lussoniensi iuxta caput DoHcheni cae-
lata ad morem Hittitarum spectare videtur, qui, si quidem Condero^)
fidem habemus, ita Jiumen indicare solebant.

,,Quid" inquies ,,num deum Hittitarum, nomine Sandam, etiam
sub imperatoribus Romanis Dolichae adoratum esse censes, cum huius
nationis numquam apud scriptords Graecos!\') nedum apud Romanos
mentio fiat, iamque annis fere 800 a. Chr. n. prorsus ex historia eva-
nuisse videatur?" et iure, etiamsi originem Ilittiticam argumentis
supra expositis satis demonstratam esse concédas, quo sub nomine,
qua specie deus usque ad Romanos pervenerit, a me petas. Equidem
rem ita se habuisse suspicor.

Ilittitae, ipsi stirpis Indo-Germanicaeio), nequaquam gentes Semi-
ticas, (piarum in terram irruperant, aut exterminaverunt aut ex-

1) o.e. pg. 165, IGÜ.

-) Cfr. Terrol et Chipiez o.e. IV fig. 248, 280; Iliiinann und Puchstein o. e.
pg. 38Ü fig. 57 et tab. XLV, 2, cfr. praeterea tab. XLVII, 4.

Ilaec nionuinenta tradit quideui Ligorius iste falsi itenun iterunKjue conipertus.
Kctypo tarnen n. DI fideni sane habere licet cfr. pg. 80, 81.

••) Ward 1.1. png. 20 cfr. fig. 31, .Maspi\'ro o.e. III pg. 39, Hevuo .Vrchéolo-
gi<lUü Series III, toin. VI pg. 312 fig. 1(5.

Iluniann und Puchsteiii o. c. tab. X; vido praeterea locos, quos pg. 3 ann. 5 citavi.
\'■\') Perrot et Guillaume o.e. tab. LXVIII, inde Perrot et Chipiez o.e. IV fig.
343 et Wright o.e. tab. XXII1.
\'\') Perrot et Chipiez o.e. IV pg. G82 seqq..

S) o.e. pag. 139, 157, 220, 221 efr. pg. 239 n. 47; cfr. etiam Ward 1.1. pg. 20.
•\') Ki\'jzeioi, quo8 Ilomerus Od. XI 521 nominat, an iidem sint ne Ilittitae (sie
W. K. (Jladstone Homeric Synchronisms pg. 174, 182, Wright o.e. pg. 199 seqq.,
X, alii) perquam dnbiuni est.

Sunt, (jui Scythas (Ilommel) vel Mongolos (Conder) esse credant.

pulerunt. Syriam certe septentrionalem per aliquot saecula promiscue
cum Syris Semiticis incoluisse exploratum est, a quo populo utpote
humaniore et doctiore haud pauca, quae ad\' cultum pertinent (ut
sculpturam) acceperunt. Religio quoque alterius gentis ad alterius
conformandam multum valuiti). Sic etiam sub deo Hittitico, Dolichae
praeside2), antiquior deus Syriacus latet, quem Hittitae tantum Sandae
suo assimilaverunt suumque in morem exornaverunt. Quisnam deus
ille indigena fuerit, coniectura assequi cupienti iam statim in mentem
venit deus Rashouf, unus ex innumeris ,,Baalim" 3), ex quibus Sy-
rorum pantheon compositum est. Rashouf enim, deus fulminator,
singulis ur»bibus saepe praepositus, una cum dea Kadesh, quam leaena
portare solet, colitur ornatuque militari insignis manu securim vi-
brât^). Quantum huic deo cum Sanda commune sit, manifestum ar-
bitrer. Sed, utut est, hue tantum refert, Sandam cum zœ Baal urbis
Dolichae probabiliter confusum esse, nec quidquam prohibet, quo-
minus eo sub nomine a Romanis inventus sit, cum Baalim per totam
Syriam adhuc Romanorum aetate colerentur. Certe argumenta satis
gravia afferre quibus Dolichenum non solum apud Syros posteriorum
saeculorum Baal audisse sed etiam pro deo supremo eiusdem no-
minis (cfr. ann. 3) liabitum esse corroboratur, nequaquam arduum
est, ut de auctoritate vv. dd. Ed. Meyer<">), Franz Cumonf\'), von
Baudissin\'), HettnerS), Jean Réville!\'), aliorum taceam, qui fere eadem

1) Jensen o. c. pg. 170.

2) Apnd Hittitas cnini sui ijuaiiiquc urbein dei tutela fnii ex foedere patet, (juod
rex Aegyptioruni KatnseslI cum Hittitaruin rege pepigit, ui)i <lci tutelares singularum
urbium Hittiticarutn testes invocantur; cfr. Maspéro o.c. 11 pg. 101 8c<i<i., Wright
o.e. pg. 71 seqq.. I

3) De ratione, qnae inter „Haal" (— dominus), deum supremum, et „H.ialim"
(plur.), (jui diversis locis colebantur, intercedit, ante alia verba viri doctissimi von
IJaudis-sin citare iuvat (Herzog, Kealencyklopiidio für protestantische Theologie tinil
Kirehc 3« ed. II s. v. Baal pg. 327) „Haal war ursprünglich .... epitheton der
vüinnUc.hcn Gottheit überhaupt. Dieses Wort wurde tlann, als ver8chie<lcne solche CioK-
hcilen nclnjn einander verehrt wurden, Bczcichnumj dot Ilaupttjollcsjeden OrleM; denn
nur dieser konnte als Besitzer oder Herr deiJ Ortes bczeiclinet werden".

■•) Maspéro o.e. II pg. 155 seqq.; imprimis pg. l.^iü ann. I. Dens figuratus cut
o.e. pg. 159, Perrot et Chipicz o.e. HI pg. 71, fig. 21, Ward 1.1. pg. 3, fig. 1.

5) Apud W. II. Koscher, Ausführliches Lexikon der Mythologie I s.v. Dolichenus
col. IIUI et 8. v. Baal c-ol. 2875.

fi; Textes et Monuments figures rclatifs aux myRt^rc8 de Mithra I (Introduction)
pg. 214 ann. 2.

7) 1.1. pg. 344.

8) p.c. pg. 4.

La Religion sous les Sdv^rc8 pg. 71.

9

censueriint. Nam primum Romani Baalim vel tov Baal, deum su-
premum, lovem appellare solebant, tum etiam xov Baal, dei supremi,
bos sacrum animal erat, quo facilius Sanda huic ipsi deo assimilari
potuit. Deinde si Dolicheno pyramides (nn. 28, 41, 58, 63, 145)
sacrarl recordamur, fieri non potest, quin lapides, Chammänim dictos,
metae similes, comparemus, qui in templis rov Baal vel rmv Baalim
in aris vel iuxta positi erant. Num forte columellae, quae tres nu-
mero in inscriptione n. ü4ö memorantur, iidem Chammänim sunt?
In altera inscriptione n. 75 Dolichenus ,»conservator totius poli" et,
,,exibitor" (,,qui alimenta praebet" cfr. sub n. 78) nominatur, quae
epitheta optime quadrant in ror Baal, deum supremum, qui caeli
regnum tenere idemque almus deus generator esse vulgo crede-
batur i). Uva quoque in pyramide Lussoniensi (n. 28b) sculpta rol
Baal, deo supremo, vulgare fecunditatis insigne est2). Capita deni-
que arietum in duobus Dolicheni monumentis nn. 26, 126 conspicua
fortasse explicanda sxint e statua tov Baal-Hammon: Deus cornibus
arietinis caput ornatus sedet in solio, in quo duo arietes cubitalium
vice funguntur3).

Si cui nondum persuasi, exemplum alterius dei Ilittitici afferre
possum, qui eandem viam emensus adiuic saeculis Christum sequen-
tibus Graeco sub nomine colebatur, deum dico Tarsi regnantem. In
longa serie numniorum huius urbis deus ille figuratus est, stans in
leono vel panthere cornuto, manu dextra coronam porrigens, sinistra
bipennem tenens. Propo deum in area (juorundani nummoruni stolla
conspicitur (cfr. pg. 7), in aliis vero aedicula in pyramidis modum
erecta, in cuius fastigio aquila sedens alas quatit, deum cum uni-
niali suo continere videtur«). Ilaec nuininis effigies, quod Tarsum
condidisse tradebatur«\'\'), quin ad antiquissimum typuni Ilittiticum refe-
renda sit, vix (piisquam hodie dubitaverit. .Tonson deum belli, qui in
cctypo ajjud Boghaz-Keui Magnam Matrem sul)se(iuitur (vide imaginem
pg. 3) eundem esso putat\'"), nec video, cur viro peritissimo fidem
derogonuis, cum utenjue deus pantheri vel eiusmodi behiae insistât,

\') Cfr. o.g. Kawliiison, I\'hoonicia pg. 32] «.\'(jii.
-) Kuwlinwiii o. 0. j))?. H\'J I.
3) IVrrot ft Chiiuez o.e. Ill fig. 73.

\') Niiinmi Tnrwnscs alii alüh in oihtIIiuk oditi siiiil. Nuiu\'rrimo de iis cgit lin-
Iioof-Illtimcr, .lournal of irHIonic StiidioH 18!»8 1«. 10!) »oqii., dr. «\'iusdem .Mon-
naicH grof<nioH pg. 3()(», -433, 135, Thier- imd rflanzonlnldcr pg. 70, 71. .\\edi-
ciilain vide apiid Soldi, o. o. tab. VI fig. 7 ot IVrrot ol Chipioz o. c. IV fig. 273.
Ainiiiiaiins Mari-ollinus XIV, b, 3.
ß) o.e. pg. lüO, KU.

10

uterque, quod gravissimum duco, sinistra^) bipennem gerat. Nomen
huic quoque deo posterioribus temporibus „Baal" fuisse (quod ut
in Dolicheno probaremus, disputatione opus erat) ex nummis sub
imperio Persarum cusis statim patet, ubi disertis verbis ,,Baal-Tarz"
vocatur2). Graeci autem eundem deum „Herakles" vel „Herakles
Sanda" dictitabant 3), in cuius honorem quinto quoque anno dies
festus ac solemnis celebrabatur-i). Sed quid multa? Iam neminem
fugere credo, quanto opere, quae de origine et casibus dei Dolichae
tutelaris proposui, certis testimoniis ad alterum quidem deum, sed
eiusdem generis ac prope populärem, pertinentibus confirmentur. Quod
hunc Herculem, non lovem vocabant, naturae bellicosae dei Hitti-
tici tribuas, praesertim, qui non, ut Sanda, deus supremus fulmen
torqueret.

1) Quoscumque nurnmos Tarsenses cxaminavi, omnes cleiirn hunc in inoduui fic-
tuni exhibent. Quod Inihoof-Bluiuer Thier- und Pflanzenbilder pg. 70-8 deuin dcxlra
bipennem gestare scribit, imagine ipsa numini inspecta (tab. XII-8; errori manifesto
tribuendum esse mihi persuasi.

Ed. ileyer apud Roscher 1 s. v. Baal. col. 281)7.

3) Dio Chrysostomus XXXIII i)g. 10 v. 21 ed. Dindorf, .\\thenaeus V, 54,
Agathias II, 2-1, Nonnus, Dionysiaca XXXIV, 102.

Dio Chrysostomus 1.1.

II.

DE lOVIS DOLICHENI PEU IMPERIUM ROMANUM
PROPAGATIONE.

Iam omnium primum lectorem monere par est, eorum quae hoc
sub capite leguntur, aliquantulum tantum ex variis elementis a me
ipso collectis compositum esse. !Materiam enim haud multum discre-
pantem nuperrime Franz Cumont in notissimo opere, Textes et Mo-
numenis figures relatifs aux mystères de Mitlwa I (Introduction)
pg. 241—277, dum vestigia religionis Mithriacae per imperium Ro-
manum persequitur, eximia sagacitate doctrinaqiie adhibitis tractavit.
Cuius viri summi studia ideo meum in usum convertere potui, quia,
quod ille o. c. pg. 244 et pg. 233 ann. 2 annotavit — Dolichenum
scilicet eodem tempore ac Mithram orbein Romanum peragrasse iis-
demque in locis utrique deo devinctos homines monumentis argui —
ipse, quae ad Dolicheni cultum pertinentia restabant, denuo recen-
sitis, maximam partem verum esse cognovi. Hoc quoque silere nolo
■me ex opusculo Hettneri plura hausisse, (piae incepto meo usui essent.

Milites praecipue Dolicheni, dei bellicosi, cultum divulgasse iam
supra diximus. Id non solum magno numero lapidum a militibus
dedicatorum comprobatur, sed etiam inde efficere licet, quod provinciae
inermes — ut Cîalliaei), Achaia, Asia, ceterae — aut quae parvis
copiis tenebantur — ut Hispaniae — ne tantulum quidem frustulum
inscriptionis vel monumenti Dolicheno oblati suppeditaverunt, contra
aliae, (pio pluribus legionibus auxiliisque occupabantur eo magis
Dolicheni reliquiis abundant — ut provinciae Illyricae et (îermaniae.
Totius Africae (orbis terrarum partem dico, non provinciam) castra
tantum Lambaesitana legionis III Augustae Dolicheno patuisse vi-
dentur, atque ipsa in Italia, qua legionibus interdictum fuit, tamen
ecpiites singulares et milites classiùm Misenensis et Ravennatis Doli-
cheni cultum disséminasse inscriptionibus (nn. 82, 83, G7, 110?,
101, 102 ? ?) satis ostenditur.

De statua in porta Massiliac reiwrta vide quae coniecit Seid!, suh n. L\'J2.

12

Negotiatores Syriacos imprimis Dolicheni propagatores extitisse, ut
Hettner censuit i), equidem vix assentiar. Quibus enim potissimum
consistebant locis — Deli, Puteolis, Ostiae, in urbibus Galliarum2) —
donaria certe aliquot deorum Syrorum eruta sunt (longe plurima
lovis Heliopolitani) at ne unum quidem nostro obtulerunt, nam titulus
Ostiensis n. 110 a militibus et Portuensis n, 109 a praefecto quodam
oblati sunt. Quamquam una inscriptio nostrae collectionis n. 12 ,, Suris
negotiatoribus" debetur. Nota tamen Apuli, ubi inventa esse traditur,
diu castra legionis XIII Geminae collocata fuisse.

Ceterum rerum natura fert Asianos religionem Dolicheni advexisse,
qui, cuius condicionis fuerint homines, dubitari nequit. Iam ante
Ciceronem3) Romanos servorum familias ex Syris potissimum exple-
visse notum est, sed eorum multitude saeculis Christum sequentibus
paene ad infinitum crevit variis de causis, quas ordine exponere
huius loei non est, praesertim cum iam Cumont de iisdem egerit"!).
Nusquam tamen frequentiores erant quam in ipsa Italia, ut quae
maxime manibus externarum operarum indigeret. Quapropter ibi etiam
lapides in lucem prodierunt a libertinis Dolicheno dedicati, quorum
nomina Graeca\'"\') originem orientalem comprobant. Nam, ut Hettner
bene animadvertifj), cum in Graecia ipsa donaria Dolicheni prorsus
desiderentur, eos, qui Graecis nominibus insignes sunt Dolicheni cul-
tores, ,,maxima ex parte Syriacos [vel potius Asianos] Graeculos esse
veri est simillimum". Quae praeter haec Doliclieni monumenta Graecis
vel Syriacis nominibus, ut Addebar Semei (n. 15), Marcus Rarse-
mias (n. 100), Aurelius Germanus Barlaha (n. 22), Aquila Barsemon
et Flavius Damas (n. 152), Marini passim (de quibus vide cap. III)
per Italiam atque provincias inscripta inveniuntur, magnam partem
eiusdem generis hominibus tribuonda sunt\'). Grandis sane numerus
Syriacorum servorum et libertinorum etiam in provinciis versabatur,
quibus publicani et procuratores fisci in administrandis vectigalibus.

1) O. c. pg. 0—7. Cumont prinuim idem sentiebal o. c. pg. 203—2G I, deinde dul)i-
tare eoepit o. e., Additions et corrections pg. iJGO.

-) Cumont o. c. pg. 2G.\'j „Kn Ciaule cette population d\'orientau.x était parlicu-
librement dense".

3) De oratore 2-00-205.

■1) o.c. pg. 2GI.

•\'■\') T. Aciius Ililarus Oi. G.ó), Thyrsus (n 71), Senmus (n. 711), T. Flavius Cos-
mus (n. 80), I\'aezon .Aquilliacs IJassillaes .nctor (n. 81), (picm serviii loco natum
es.se prohabile est, L. Fahirius Philolinnis (n. !)1), T. Flavhis .\\marantiis (n. 101
efr. n. lO.\'j), T. Flavius Argaeus? (n. 108).

"J pg. 9 et 10, cfr. pg. Ki et 17.

~>) E.xceptis videlicet, (juae a mililibug Syriacis consecrata sunt.

13

portoriis, fodinis, eiusmodi rebus utebanturi), eosque Dolicheno addictos
fuisse ara (n. 21) testatur ab Achilleo, Augustorum servo, Kuma-
novae oblata. Eosdem Ampeli, ubi aurariae publice exercebantur,
Dolichçni cultum celebrasse non minus quattuor lapides (nn. 13, 14,
15, 16), quamvis parvum municipium sit, testimonio esse videntur.

Alia genera Syrorum, caupones, lenones, ambubaias, meretrices,
haruspices, infimae plebiculae homines, quibus solum Italicum in-
quinabatur, memorare satis habeo, quoniam, si forte aliquid ad Doli-
chenum propagandum contulerunt, nulluni tamen huius rei docu-
mentum eruere mihi contigit.

Pauca quidem sed quae maxime cognitione digna, optime stabilita
videantur, additurus sum, ut, quo pacto numen nostrum singulas
provincias invaserit, clarius illustretur.

Iam inde ab initio Syria vel Commagene ipsa, dei patria, unum
tantum Dolicheni ectypum nobis ministravit. Quae raritas non nisi
ex indole incolarum huius provinciae explicari potest. Syri enim
quamvis superstitiosi tamen ,,quid sit futurum .eras" minime cura-
bant2), cuius rei testimonium hoe profertur: In nulla fere parte
imperii Romani inscriptiones parcius inveniuntur quam in Syria; quin
ipsa Antiochia, quae urbs splendore et magnitudine Romam et Alexan-
drian! aequabat, numero inscriptionum pagis quibusdam Africae vel
Arabiae cedit3). Memoriam suam lapidibus propagare tum demum in-
ducebantur, cum per regiones longinquas extorres vagarentur.

Tametsi legionarios Syria vel Conimagene oriundos, quique iis
in terris meruerant, quocumque perveniebant, deum secum portasse
primo obtutu facile credas, sunt tamen, quae accuratius investiganti
dubitationem moveant. Quippe legiones Iiis isdem temporibus, (piilms
noster colebatur, scilicet post Iladrianum mortuum, non amplius
undique conscribebantur sed tantum ex earum regionum indigenis,
ubi castra habebant •»). Extant tamen documenta, (luibus hoc institutum
interdum minus stricte observari demonstretur, neque utique ad cen-
turiones ceterosque ordines pertinebat, quod genus hominum plurima
donaria Dolicheno obtulit. Hi orbem Romanum ab ortu ad occasum
permeabant, dum quoties ordines superiores accipiebant, alias in
legiones transferuntur. Et cum ubique mores et religiones diversiasi-

1) Cuinont o.e. pg. 270 ot 271.

Til. Moininson, Uömistïho (îowliiolito V pg. 1(50.
Moiiiiiisen 1.1.

"•) Th. Moinnisoii, Dio CVinwriptioiisonlininK «lor riiniiwhon Kaisorzoit, Horinos
XIX (1881), PK. 21.

14

marum nationum cognoscerent, Syrorum adsciscere vel ea de causa
magis licuit, quia exercitus Syriacus non ut aliis in provinciis uno
vel duobus castris stativis tenebatur sed per singulas urbes praesidium
agitabat 1). Memorandum etiam est, tirones orientales etsi Antoninis
et Severis imperantibus non amplius legionibus occidentalibus immi-
scebantur, tamen semper in classibus Miseni et Ravennae militia functos
esse. Neque sane cohortes et alae auxiliares in patria sua relinque-
bantur. Quae copiae passim e Syria lectae per totum orbem Romanum
merebant, neque aliud territorium pro finium amplitudine plura auxilia
Romae praebuit quam ipsa CommageneS). Sex cohortes Commage-
norum in lapidibus commemorantur, numerus alarum non prórsus
constat, sed duas fuisse probabiliter statuas3). Mirum quidem est
nullum Dolicheni donarium bis popularibus dei recte aseribi posse —
mon. n. 136 equitibus cob. I Commagenorum donatum esse probari
nequit — attamen, ubicumque has copias tetendisse compertum est,
ibi etiam monumenta Dolicheni in lucem prodierunt. Cohors prima in
Dacia stipendia faciebat, altera in eadem provincia, Miciae, qui pagus
non multum distat Sarmizegetusa, Apulo, Ampelo, unde Dolicheni
donaria prodierunt, cohors quinta Sarmizegetusae, ut videtur, cohoi\'s
sexta inter auxilia legionis III Augustae numeratur (C. I. L. VIII
2532), cuius in castris Lambaesitanis Dolicheni cultus valde florebat"!).
Ala Commagenorum in Aegypto superiore castra habebat, ibique —
aegre fateor — nondum Dolicheni lapides effossi sunt, ab altera autem
ala vicus ,,Commagenae" in fine septentrionali provinciae Norici situs,
nomen accepit ö), neque sane casu accidit, ut Trigisamo, ex proxima
vicinia, pyramis illa memorabilis provenerit, quam sub n. 58 de-
scripsimus.

Ex multis aliis auxiliis in Syria conscriptis cohortem I Canathenorum
et cohortem I Hammiorum sagittariorum nominaro satis sit. Ab illius
veteranis titulus Raeticus n. 62, huius in castris titulus Britannicus
n. 119 oblatus est.

Si inscriptionibus credimus, Dolichenus e Syria primum Lambaesin
migravit. Conservatus est lapis n. 128, quo S. lulius Maior legatus
legionis III Augustae inter annos 130—133, se templum deo nostro

1) Th. Mominscn, Köm. Goftch. V, pg. 4-1Î).

2) Ciimont o. c. pg. 247.

3) Ciimont o.e. pg. 247 ann. 4 ct 0.

4) Num ipsa Lambacsi collocata fuerit, incertum ost, cfr. Uoiu\'("ngjiaJ, Miiw\'i» de
Lambôfie pg. 57.

6) Cichoriu.s apud I\'.nuly-Wissowa 3c ed. 1. s. v. nla pg.

15

dedicasse profitetur, Itaque iam antea Dolichenum complures eiusdem
legionis milites religiose venerabantur; alioquin neque templo opus fuis-
set neque, hercle, ipse legatus numini parum noto sacrarium dedicasset.
Legio autem III Augusta his isdem temporibus maiorem partem ex
orientalium provinciarum incolis scribebatur, quod efficitur ex later-
culo (C. I, L. VIII Suppl. 18084) militum huius legionis, qui ± 130
p. Chr, n. Sacramento solvebantur, Inter nonaginta quattuor non
minus sexaginta in Syria aut in provinciis finitimis nati sunt, neque
est cur dubitemus quin id genus legionarii una cum commilitonibus co-
hortis VI Commagenorum (vide supra pg. 14) Dolichenum in Numidiam
introduxerint,

In Moesiam ea de causa Dolichenus acceptus esse videtur, quod
legiones, quae hanc provinciam tuebantur, probabiliter etiam saeculo
altero exeunte ex Asia, quam nos dicimus, suppleri solebant i). At Dacia
praeter milites, alios quoque Dohcheni propagatores habuit. In hanc
enim provinciam imperator Traianus rege Decebalo devicto (anno 106)
colonos undique collectos deduxit, inter quos magnum Asianorum
numerum fuisse inscriptionibus probatur^). Illos religionem Dolicheni
iam statim advexisse^) — tituli Dacici Dolicheno positi, quorum quidem
aetas constat, vel saeculo posteriores sunt — licet certo statui nequeat,
tamen deum Syriacum nequaquam aversatos esse nemo non intellegit.

Carnunti, in capite Pannoniarum, Dolichenus pie colebatur. Nam
non solum, templum, monumenta, inscriptiones, multa atque notabilia
ibi eruderata sunt, sed etiam collegium cultorum caerimoniis invigi-
lasse lapides nn. 42, 50 docent. Neque mirum igitur inde deum alias
terras petivisse, idque etiam ex lapidibus colligas. Nam titulum n. 133
proi)o Xanten effossum posuit primipilus quidam Carnunti natus et
lapides nn. 34, 30, 73 a mihtibus legionis X Geminae et XIIII Geniinae
oblati sunt, quarum haec Carnunti tendebat, illa in municipio proximo,
Vindobonae, sed eiusdem legionis vexilla etiam Carnunti morabantur\'i).
Ibi utroscpie Dolicheni numen adorare didicisse lapides nn. 41, 45, 50
documento sunt.

E Pannonia si Danuvium subvecti iiule Limitem Raetiae et Germaniae
sc(iuinuir, compluribus in castellis ad flumen aut Limitem defendendum

1) MonimwMi, Hermes 188t, pg. 8, ann. I.

2) Hettner o.e. pg. 11 ct 12, .Jung, Die romanischen lyandschaflen dea roemischen
Keichea (1881) pag. 381, eins<lem, Kömer nnd llomanen in den Donanliindern 2e wl.
(1887), pg. 112 8e<i(i..

Sic llettniT o.e. pg. 11.
■•) (\'Ir. Knhitsohek apud l\'aiily-Wissowa Ile ed. Hl col. 1003.

16

dispositis Dolicheni cultus reliquias offendimus. In Norico Trigisami,
prope Danuvium, pyramis Dolicheno consecrata n. 58 inventa est.
In Raetia quoque haud procul ab eodem flumine titulus n. 62 repertus
est atque Dolichenus ante castra cohortis I Breucorum (Pfünz, cfr.
nn. 59, 60, 61) templum habuit; Aquileia quoque, cuius ex castello
lamina n. 63 in lucem prolata esse traditur, in Limite Raeticoi) sita
est. Limitis porro Germanici castella, in quibus noster colebatur, a
meridie ad septentriones progredienti haec sunt: Köngen (n. 146),
Obernburg (n. 148), Stockstadt (n. 149), Heddernheim (nn. 141, 142,
143, 144, 145), Mogontiacum (n. 137), Saalburg (nn. 138, 139, 140).
Per praesidia horum castellorum Dolichenum in Germaniam ex Illyrico
et imprimis e Pannoniis, ubi deus, quantum ex inscriptionibus con-
cludi potest, prius notus erat, transmissum esse meo iure affirmaverim.
Nam primum cohors I Breucorum (vide supra), qui populus est
Pannoniae, una cum Canathenis (cfr. n. 62) deum Raetiae importasse
videtur, quae provincia Germaniam Superiorem tangit. Deinde ara
n. 149, quae vi co. Stockstadt tribuitur, dedicata est ab ex aquilifero
legionis I Adiutricis, quae his isdem temporibus Brigetione — Dolicheni
cultus sedem fuisse ex n. 37 apparet — in Pannonia Superiore mora-
batur2). Tum alteram aram n. 140 prope Saaiburg repertam cohors
II Ractorum nostro obtulit. Omnino copias Germanicas cum Illyricis
commercium habere solitas esse Cumont3) iure observavit, confirma-
turque titulo n. 133, de quo vide supra pg. 15.

In Britannia stationes apud valium Hadriani extructas Dolichenum
benigne excepisse, lapides testantur. Iam supra Cohortis I Hammiorum
(cfr. n. 49) mentio facta est, quam cultum Dolicheni per has regiones
disséminasse conicere licet.

Reliquum est, ut de temporibus, quibus Dolichenus apud Romanos
colebatur, breviter disseramus. Atque liic fortasse locus fuerit expli-
candi, ut paulatim senescente et Stirpe et religione Romana ,,vana
superstitie veterum ignara deorum" animos occupaverit deorumque
orientalium turba Serapis, Mithras, Attis, Dea Syria, alii Olympum
usurpaverint4), Hunc tamen religionum ,-,synkretismum", qui voca-
tur, rite exponere longum est nec ei rei vires sufficiunt quam iam
egregie absolvit Jean Rdville, La religion sous les Sévères (Paris

1) Vel imtiii.s „Gernianico", vido .mn. pg. .OS. /

2) Ciimont o. c. pg. \'iäO ann. 1, ox (jno hansi, landat .Jünoniann, Do logione I
Adintrieo (Ijoipziger Stndion XVI 1891).

3) o.e. 2.\'5() ann. 1.

Cfr. Lueianns, Deorum ooneilium e. 9 (T. III pg. 579 wl. .laeobitz).

17

1886). Quae nos ad Dolicheni cultum pertinentia observavîmus, haec
fere sunt.

Ut alios deos orientales i), sic Dolichenum quoque patria demum
sub dicionem Romanorum rèdacta in terris occidentalibus coli coeptum
esse probabile arbitror. Postquam Commagene a Vespasiano anno 72
p. Chr. n. provinciae Syriae adiuncta est 2), Dolicheno quidem donaria
non protinus in toto orbe Romano consecrata sunt, sed circiter 30 annis
post in Africa saltem homines deo deditos fuisse supra didicimus inscrip-
tione (n. 128) adhibita, quae Hadriano imperante incisa est. Extant
etiam tres tituli sub imperatoribus Pio (n. 115) et Marco (nn. 62, 80)
positi, quorum unus (n. 80) iam tum Dolicheno Romae in Aventino
templum dicatum fuisse testari videtur. Accedit, quod reliquiae fun-
damentorum huius aedis eandem aetatem demonstrant 3). Porro cum in
titulis n. 64a et b, in Esquilino repertis, quem ad modum ibi anno
191 p. Chr. n. sacrarium Dolicheni exornatum atque auctum sit edo-
ceatur, eisdem fere temporibus, quibus Aventinense, hoc quoque
templum primo aedificatum esse, probatione vix egot. Carnunti autem,
anno postquam Commodus solus regnare coeperat, (181), collegium
Dolicheni sacra obibat (cfr. n. 42), ut iam prius, imperatore Marco
Aiirelio, deus illuc penetraverit necesse sit. Contra ante illius
imperatoris aetatem non multos lapides nostrae collectionis inscrip-
tos esse e gentilicio ,,Aurelius" concludas, quod crebro in iis in-
vonitur^).

At Commodi et Severorum demum aetate noster ubique summo in
honore habebatur idque faventibus imperatoribus. Nam ex magno
inscriptionum numero, quae Dolicheno oblatae his temporibus tribucndae
esse videntur, permultae pro salute eorum positae sunt, sive nomi-
nibus ipsis indicatis sive formulis ,,Pro salute Augustorum" vel ,,In
honorem domus divinae", aliis adhibitis. ,,Augusti" quidem etiam
ad alios imperatores, practerquam ad Severos spectare potest, sed
propter ipsam frequentiam lapidum, in quibus Severi aperte nomi-
nantur, lapides formula velut ,,Pro salute Augustorum" insignes pro
iisdem datos esse facile credas. Commodus sane non solum religiones
orientales et Aegj\'ptiacas gliscere passus est, sed etiam ipsum talibus
sacris initiatum fuisse ex Lampridio^) cognovimus. Atque eundem cul-

1) Ciiinont o.e. pg. 244 nnn. 2.

2) Mnnuianlt, IWimischo Stnatsvorwaltung 2o cd. I pg. 3!KS st><iq..

3) .lordaiiiim qui lioc tompliiin iam anto Ciaiidiuni conditniii (»."wo oon.\'M\'l (HiTinra
VI (1872) pg. 320j IleUnor eonfnt.it o.e. pg. 20 ot 21.

Cfr. Hottnor o.e. pg. 1!) aini. 3.
\'\') Commodus c. 0 (Kîriptoros historiao Aiigustao oil. IVtor 1 pg. !)(>).

lâ

tum dei invicti Mithrae, cuius mj\'stes erat, strenue promovisse lapides
comprobant i).

Neque profecto mirum est Severis imperantibus multos ad deum
Syriacum venerandum adductos esse. Nam Septimius Severus uxorem
sibi adiunxerat luliam Domnam Emesa, ex urbe Syriae, oriundam,
cuius auetoritas tantum apud maritum valait, ut in aulam atque
consilium imperatoris Syri et Phoenices prope soli admissi sint, inter
quos primum locum obtinebant lulia Moesa, soror Augustae, cum
filiabus lulia Soaemia et lulia Mammaea, tum iurisconsulti praeclari
Domitius Ulpianus et Aemilius Papinianus 2), ne loquar de viris doctis
originis Syriacae, a quibus coetus litterarius Augustae celebrabatur 3).
Severus ipse priorem regni sui partem 193—202, brevi intervallo (19G)
intermisso, in Syria et provinciis finitimis degit, quas beneficiis cumu-
lande, quantum sibi coniugis patria cordi esset, declaravit. Variis
locis colonias condidit, Antiochiam thermis magnificis, Heliopolim
templo amplissimo 4) auxit, vias sternendas curavit, pacem et quietem
ubique restituit, Romanorum instituta atque cultum introduxit 0), Sic
pontem refici iussit, qui in via Samosatis Melitenen ducenti factus
omnium aetatis Romanae monumentorum, quae etiam nunc per Com-
magenen inveniuntur, longe praestantissimum estß). De columnis a
quattuor civitatibus Commagenae (inter quas et Doliche) prope hunc
pontem erectis iam supra egimus. Imperatorem igitur res Syriacas
toto i)ectore curantem, etiam fautorem religionum Syriacarum extitisso,
ecquis dubitaverit, cum praesertim superstitionibus eum obnoxium
fuisse satis constet? Neque Caracalla imperatore Dolicheni sanctitas
imminuta est. Quis enim deus melius pro salute imperatoris originis
Syriacae invocaretur, totam fere vitam in castris consumentis\'), quam
deus Syriacus militaris?

Sub imperio Alexandri Severi vel paulo post templum Aventinense
denuo exornatum est (cfr. nn. 75, 70), quo magnum collegium cul-

1) Ciiinont o. c. pg. 281.

2) l\'apiiiianuiii Syruiii origine fuisse — euius roi adhuc gr.avis auctor desid(>ra-
batur — iam ex insiTiptiono C. I. K. I-IOS elucen; vid(!tur, quum iterum eilidit et
tractavit von Dotiiaszewski, Korresimiidenzblatt der Westdeulsehen Zeitwlirift 1S!)7,
n. 8, !) col. 172 seqq..

3) .Jean Kéville o. c. pg. 1!)4 et 202.

4) Cfr. De S.mlcy, Ilevuo ArclKT-ologicpic 1877 XXXII! pg. 270. .

5) V. Duniy, Histoire des llomains VI j)g. 74 wnjq..

Iluniani) imd Puchstein o. c. jig. 80<iq. et tabb. XLI, XLII, XLIII.

Cfr. 1\'. von liohden apud Pauly-Wiasowa :}o cd. I. col. 2ir>3. „Viehnehr
ging cr (= Caracallii) fa^st g.mz im Soldatenlel)en auf."

19

torum convenire solebat. Sed pro eius et Elagabali, cui successit,
salute duo tantum donaria (nn. 94, 154) inscripta sunt, fortasse
propter indolem horum principum minime bellicosam. Deinde saeculo
procedente homines sensim a deo descivisse videntur. Post annum 300
certe nullum donarium Dolicheno oblatum est. Templum quidem
Dolicheni Aventinense adhuc in ,,Curioso urbis Regionum XIV" et
,,Notitia Regionum urbis XIV", quorum archetypus inter annos 312-
315 scriptus est i), memoratur ,,sed novo usui destinatum nomen
pristinum retinere potuit." 2) Testimonium Doliclieni cultus propere
decrescentis praebet templum Agrippinense, quod anno 211 restitutum,
mox iterum corruisse neque amplius refectum esse apparet. Lapis
enim n. 134 anno 211 sacrarii muro immissus, vel Romanorum
aetate ad alterum aedificium extruendum utilis fuit.

1) Cfr. II. .Ionian, Topographie der stadt Kom im Alterthnm II pg. 540.

2) Hettner o.c. pg. 19.

III.

DE lOVIS DOLICHENI MONUMENTIS ET CULTORIBUS.

Simulacrum Dolicheni, quod in dei patria etiam Romanorum ae-
tate praecipue colebatur, forma satis simile fuisse deis illis Hittiticis,
quos cap. I descripsi, putandum est. Nam ectypo n. 1, quod, prope
Dolichen repertum, iam saeculo primo a. Chr. n. exsculptum est, uti
non possumus, quo simulacrum, quale in sacrario urbis ipsius fictum
fuerit, animo reficiamus. In hoc monumento enim deus, Persarum
more vestitus, armatura caret, quam in monumentis Dolicheni Ro-
manis conspicuam ad antiquissimum exemplum dei Hittitici bellicosi
referendam esse supra cap. I conieci. Lacinia quoque Hittitica deest,
quam, si forte pg. 5 et 6 recte disputavi, in quibusdam Dolicheni
imaginibus Romani imitati sunt. Dolicheno igitur ectypi n. 1 artifices
Syri saeculi primi a. Chr. n., vestem, quam aequales sui gestare
solerent, induis.se videntur, insignibus tantum deo propriis, bipenni
et fulmine, conservatis.

Quae Dolicheni forma apud Romanos fuerit, iam supra indicavi
pg. 5 neque multa habeo quae addam. Deum artifices, quos ope-
rarios potius quam sculptores diceres, plus minusve ad eum typum
informaverunt, cuius Mars (vel Pyrrhus) Capitolinus i) exemplum cele-
berrimum extat quique in imperatoribus vel ducibus armatis fingendis
frequentissime adhibitus est 2). Galeae loco tamen deus plerumque
pileum, originis orientahs insigne, portât. Animadvertendum in monu-
mento n. 39 (cfr. nn. 26, 135) deum gladium a latere dcxtro portare,
ita ut quodammodo militibus non solum patronus sed etiam commi-
lito datus sit, cum caligati soli hunc in modum accincti esse soleant.
Contra in aliis (nn. 52, 89, 132) noster cinctorio ornatus est, im-
perii insigniS). Prorsus lovi Romano similem Dolichenum in monu-
mentis nn. 150, 151 conspicimus, habitu orientali pede sinistro collo
tauri genibus nixi imposito, ut deo Phrygio Meni comparari possit,

1) W. Hclbig (.1. F. and F. Mnirhoiid), (Collections of Antiquities in Home n. 40.").

2) S. Keinach, llépertoire ite la statuaire grec(iue et romaine passim.

3) Saglio, Diet, des Anl. 1-2 s. v. cingulum pg. 1181.

21

in monumento n. 381). Aram n. 24 imaginem Dolicheni eiusdem
generis gessisse vestigia tauri iacentis probare videntur. Hoc animal,
quod fere semper sub dei pedibus reperitur, nonnumquam cingulum
latum gestat, quo a deo domitum esse significatur2).

Unum tamen monumentorum genus subtilius examinare oportebit,
quattuor pyramides aheneas dico, quarum reliquias sub nn. 28, 58,
G3, 145 descripsi. Ectypum quoque e lapide calcario perfectum n. 41
ut pyramidi assimilaret sculptor operam dedit, fierique potest, ut
lamina ahenea Ligoriana n. 91 pars pyramidis fuerit. Forma eas conos
illos lapideos referre, qui praeter alios deos Baalim Semiticis im-
primis dicari solebant, pg. 8 et 9 conieci. Atqui haec saxa plerumque
impolita manserunt. Sed velis involvere et laminis aheneis obducere
moris fuit^), quibus interdum ,,des zones de bas-reliefs au repoussé"-i)
ornamento erant. Easdem fascias caelatas pyramides nostrae exhi-
bent, maxime distinctas vero nota illa pyramis Lussoniensis (n. 28),
quam prae ceteris optime conservatam plurimisque figuris insignem
ita tractabo, ut ad alias comparandas exempli vice fungatur.

Pyramis nostra pro temporum, quibus fabricata est, more ima-
ginibus diversissimorum deorum tecta est. Ex qufbus una, DoIicJieni
comes vel uxor, quae in inscriptionibus luno vocatur, in ibice stans
tauro Dolicheni obviam vehiturö) (n. 28/> loc. 3). Invenitur praeterea
collocata in tergo vaccae (n. G3 cfr. n. 117), cervae vel capreae (nn.
ÖG, mon. sub 8G laudatum, 90 V, 91, 145/;), leaenae vel pantheris
(n. 154). In infima parte pyramidis Heddernheimensis (n. 145//).
Isidis insignia gerit. Deam Syriam non esso vel inde apparet,
(juod numquam duobus leonibus insidens fingitur, inter quos hoc
numen cum apud Syros<\'\') tum apud Romanos\') figuratur, neque
usquam in inscriptionibus una cum Dolicheno eo nomine appellatur.
In naturam huius Dolicheni jrnQÉÔQov altius inquircre parum pro-
fuerit, sed cum Atargati, cuius cultum et templum Ilierapoli in urbe
finitima situm Lucianus De Syria dea describit, cohaerere vix dictu

1) Dc hoc inomiincnto vide cliiun infru jig. 27.

2) (\'uiiiont o.e. I pg. 18() mm. 1.

3) Vide lai>idem <lci Khigul)ali symlMtiiim in hiimmo llranii .\\ntoiiiiii ai)ud von
Domaszewhiti, Die Religion des römisehen Heeres pg. Ol.

\'\') K. Lcnormanl, Les Hétyles, Revue de l\'Histoire des Religions 111 pg. •1.\').
\'>) „Inno Assyria, reg(ina) Dolichena" <leae nomen est in ectypo fiigoriano n. 91,
ulii vide; cfr. etiam titnli C. 1. L. VI BOr) (sub n. 81) „Inno Regina" (?) et n. 71
„Inno sanct.a Hcr.a".
fi) Lucianus, Do Syria dea c. 31.
7) Cfr. C. I. L, Vl ll(j,

22

opus est. De antiquissima deae forma et nomine pauca cap. I rettuli.

Quid sibi velint dei, qui in infimo loculo tabulae 28ö inter tau-
rorum protomas expressi sunt, Hettnerum puto minus recte expla-
nasse, cum iUos imagines vetustiores Dolicheni ducereti). Eiusdem
generis figuris in duabus aliis pyramidibus nn. 58 et 63 collatis equi-
dem potius de love Hieropolitano vel Heliopolitano cogitaverim, qui
in inscriptionibus iuxta Dolichenum (nn. 33 et 42 ? ?) aut cum eo con-
fusus (n. 31) reperitur^). Uterque enim Juppiter tauris eodem modo
utitur, quo dei in tabulis nostris. Heliopolitanus praeterea manu
sinistra spicas tenere solet, sicut deus dexter in pyramide Lusso-
niensi n. 28Ö, cum sinister fulmen gerat, quod eiusdem Heliopoli-
tani insigne est. Fortasse artifices Dolichenum quoque, qualis in
loculo 4 eiusdem tabulae 28ö et in tabula 28a exsculptus est, exemplo
habuerunt atque inde factum est, ut dei tauris insidentes loricati
barbatique sint, cum Heliopolitanus plerumque imberbis sitne thorace
tectus necne, ex dei figuris effici nequeat, et lacinia ex umero eorum
dependeat. Contra si eundem deum inter tauros pyramidis Trigisa-
mensis n. 58a dextra hastam elevatam tenentem consideramus, al-
terum numen lovibus Hierapolitano et Heliopolitano propinquum,
etiam ad deos riostros excolendos contulisse verisimile fit, numen
scilicet, de quo Macrobius haec tradit (Sat. l-c.17 § 66—67):
,,Hierapolitani omnes Solis effectus atque virtutes ad unam simu-
lacri barbati speciem redigunt eumque Apollinem appellant. Huius
facies prolixa in amiium barba figurata est eminente super capite
calatho; simulacrum ihoracc inuniium est, dextera erectam tenet
hastam superstante Victoriae parvulo signo" cett.. Deni(iue num
forte haec coniectura, quamvis temeraria sit, placeat, lectores vide-
rint. Dens dexter inter tauros tabulae Lussoniensis n. 28/; manu
dextra rosam (rosette) ^ portât. Simili figura protomae taurorum,
quibus ipse et collega sinister insidet, coniunctae sunt et frons tauri
tabulae Heddernheimensis n. I45b ornata est. Sed prorsus eandem
rosam planetae sub deorum forma propositi 3) in ectypo Assyrio,

1) o.e. pg. 3.

2) De Heliopolitano vide Drexler apud Kocher h. v., 1\'. WolterH, .Vnieriean Journal
of .Archaeology VI 1890 i)g. ().\') sc(iti., I\'. Perdrizet, Revue de» Ktudes .Vneiennes
1000 II 1. Miwellanea pg. lü seqq., ubi plcnissinum inde.K omnium monumenlorum
(latus est, in (juibus dei effigies e.xpressa est. llierapolitaniiiu a l.neiano-deseriptiun
o.e. e. 31 in numniis urbinm Jlierapolis, Hhosi, Dii invenias, efr. W. Wrolh, Cata-
logne of the Greiik coins of (Jalatia, Cai)padocia and Syria pg. LXX.

Sic figuras explicat von Lnschan, quem citat Alfred .leremias apud Ko.sc^hers. v.
Nelx) eol. ü.\'). Imago eetypi 1.1. col. 07,()8 data est et ajiud Perrotet Chipiez o.e. II fig.313.

23

apud pagum Malthayam rupibus inciso, in capite gerunt. Insigne
itaque deorum planeticorum (sit venia verbo) quo minus habeatur,
niliil est quod impediat idque deis in pyramidibus nostris eo aptius
attribuitur, quoniam et Juppiter Heliopolitanus et Apollo Hieropoli-
tanus Solem repraesentant, qui apud antiques inter planetas numera-
batur. lisdem deis Dolicbenum epitheta „invicti" et „aeterni" (n. 75)
debere censeo, quibus Romani deos tantum siderales ex Oriente ad-
vectos laudare assueveranti).

Haec, quod ad numina Syriaca attinet: sequitur ut de diis mili-
taribus, qui in tabula Lussoniensi n. 28a Dolichenum circumdant,
Victoria, Minerva, Hercule — accedit ^lars ex tabulis Trigisamensi
n. 58Ö et Aquileiensi n. G3 — pauca in medium proferam. Militibus
Romanis revera deos proprios fuisse A. von Domaszewski demon-
stravit in o[)ere suo iam supra memorato Die Religion des römischen
Heeres, iisque praesidere lovem optimum maximum, Martem, Vic-
toriam-). Juppiter .-raQéônovç suas CapitoHnas in castra introduxit,
lunonem et Minervam, quibuscum frequenter in lapidibus laudatur 3),
quamquam haec etiam seorsum non minus sancte a militibus coli
solet-i). Germanis in exercitibus Romanorum merentibus Hercules
imprimis sacer erat, cum pro numine gentili „Donar" haberent0),
sed certis documentis ostenditur copias quoque aliunde compositas
eundem deum veneratas esse. Velut Carnunti in castris templum Her-
culi dicatum fuit, cuius simulacrum marmoreum omnia id genus
monumenta ibidem reperta longe superat^).

His itaque diis militaribus lovi optimo maximo, lunoni, Minervae,
Marti, Vicforiae, Herculi — sequuntur etiam aliorum deorum nomina —
quincjue arae urbanae ab equitibus singularibus positae sunt"); iisdem
quoque, Herculis nomine oniisso, titulus ,,Mena\'a" (Numidia) in lucem
protractus C. I. L. VIII 24()5 cfr. Suppl. II 17!)53 inscriptus est. Quodsi
autem lovi et lunoni Dolichenum cum uxore substituamus, eundem
deorum coetum in pyramidibus nostris rei)erimus, unde minime dubium,
(juin Dolichenus hic lovem optimum maximum regno excrcituum
expulerit. Kodem ducit, (juod DoUclieni aodiculam in infimo tabulae

1) Cimioiil (). I\'. 1 pg. 17 wMnj..

\'i) o. c. pg. 1.

3) 0.0. pg. \'.\';} wMi(|..

•\') (). V. pg. \'J!l si\'<i<i..

-\'O o.f. i)g. 17.

6) o. c. pg. Ii).

■<) Annnii cicll\' Inslitiilo 188.^) pg. :J8r) scqq. nn. I, 0, 10, 12, Kl; <fr. v. Dn-
»naszcwski o. c. pg. 20 seqq..

24

Lussoniensis n. 28ô loculo duae legionum aquilae includunt. Von
Domaszewski — ut paulum digrediar ad virum confutandum, cuius
auctoritas merito apud homines doetos multum valet — Dolicheno
summam in Olympo militari potestatem ab imperatore Elagabalo
delatam esse et pyramides nostras lapidem illum cono similem i) reprae-
sentare censet, quo nihil ab hoc adulescentulo maiore religione cole-
batur 2). Sed huius Elagabali in. Dolichenum studii omnino nullum
vestigium superest, immo longe maior inscriptionum pars deo nostro
ante eum imperatorem consecrata est atque una tantum n. 152 pro
eius salute oblata invenitur. Contra lam antequam lapis Elagabali
Romam transportatus sit, Dolicheno donaria, quae forma pyramidem
referrent, dedicata esse ectypum n. 41 testatur, quod in sacrario
Carnunti effossum, propter inscriptiones simul repertas nn. 42, 45
Commodi aetate posterius non esse pro certo affirmaverim.

Omnium deorum militarium Victoria saepissime redit in monumentis
nostris. Nam praeterquam quod in tabulis Lussoniensi n. 28a et
Heddernheimensi n. lAhb caelata est, etiam parvum huius deae signum
summum utriusque pyramidis culmen ornabat et in ectypis quoque
lapideis nn. 51, 106 efficta invenitur. Cuius rei causa in propatulo
est. Victoria enim dextra coronam porrigens, sinistra palmam tenens
facillime cum deo nostro componi potuit, quia Juppiter a Victoria
coronatus artis antiquae usitatissima figura est.

Protomas Solis et Lunae in pyramidibus nn. 28a et b, 145a et b
et in ectypo lapideo n. 56 conspicuas ornamenti praecipue gratia ad-
ditas esse credo, ut in lucernis non raro ea videlicet de causa ex-
pressae sunt3). An Cumont recte moneat haec sidera hac sub forma
coniuncta imprimis deorum orientalium donariis propria esse quae-
rere omisi;\' hoc tantum dico Dolicheno potius cum Luna quam cum
Sole rem esse videri. Quippe illius signum (luna scilicet) in tribus
monumentis lapideis nn. 67, 126, 132 propositum conspicimus, ubi
omne Solis indicium desideratur et Dolicheni cum deo Phrygio lunari
confusi statua n. 38 exemplum praebet. Ne tamen coronam radiatam,
quae in tribus ectypis nn. 89, 90, 106 nostro tribuitur, naturam
solarem Dohcheni significare credas, conferantur, quae sub nn. 71
et 89 de ea re protuli.

Quas figuras in pyramidibus describendis silentio praeterii — ut

1) Cfr. c. g. .1. Kdville o. c. pg. 24.\'5.

2) o. c. pg. GO îît Gl.

3) Plurima Solis protome invenitur, cfr. C. I. L. XV, II, pg. 782 sc<i(i..
o,c, 1 pag. 122.

25

laserpicium (n. 28a), arborem (n. 63), deam (n. 58a), deos orbibus
impositos in loculo inferiore pyramidis Heddernheimensis (n. 145Ö) —
non ita explicare potui, ut mihi ipse satisfacerem; de aliis — ut
aquila, uva (n. 28Ô), speculo, quod Dolicheni uxor manu dextra
tenet (nn. 91, 152) — in Cap. I disputavi.

Adsunt quaedam Dolicheni donaria ex quibus nostro vim medendi
ascribi atque nonnumquam una cum Aesculapio vel Aesculapii loco
cultum esse concludi licet. Si inscriptiones perlustramus unam (n. 19)
,,ex praecepto num(inis) Aesculapi", alteram (n. 60) — si recte
emendavi — i(ussu) E(sculapii)", tertiam (n. 125) ,,I. o. m. Doli-
c(eno) Aesculapio Ygiae ceterisq(ue) diis immort(alibus)", quartam
(n. 83) a medico quodam datas esse cognoscimus. Observa etiam,
quam multae ,,pro salute" alicuius exaratae reperiantur. Haud paucae
praeterea ,,ex visu" vel ,,ex iussu dei" oblatae sunt, quod solum
ad somnia visa spectare potest (cfr. n. 19 ,,somno monit(us)") et
necessario ,,incubationes" illas in memoriam revocat, quae creber-
rimae in templis Aesculapii fieri solebant. Cuius dei insigne Doli-
chenum accepisse propter basim n. 4 probabile fit. Arboris enim
truncum, cui serpens se applicat quidquam aliud esse negaverim
quam inferiorem partem baculi vel clavaei), qua angue circumdata
deus medicina clarus utitur (cfr. tamen n. 153). Sic idem insigne in
Serapidem transfertur^) nimirum postquam hoe numen pro Aej\\culapio
haberi coeptum est. Manus etiam votiva Heddernheimensis n. 141
procul dubio ex eo more Dolicheno oblata est, quo, qui ex morbo
convaluerant, Aesculapio membri sanati effigiem consecrabant, utgrati
erga deum animi testimonium esset^). Quae cum ita sint, nescio an
tabella ansata n. 144 ibidem reperta (hamulus lateri superiori affixus
est) et tabellae Viruni et Pfünz eruderatae nn. 55, 59, 60 (cfr. frag-
mentum n. 61) antiquitus eiusmodi donis votivis suspensae fuerint i),
quibus propter formam difficilius dedicationis verba incidi possent.

Dolicheni ideo ab aegris numen salutare invocatum esse, (piod
aquis salubribus praesideret, quas prope eins patriam sitas fuisse
traditurö), primus animadvertit v. d. Friedrich Kenner"), idque

1) Scipionciii AeHCiilapii intonhini in clavuo forinani abisso nionct Thr.icnicr apuii
Koschcr h. v. Aslilopios col. 028.

2) Thrncnicr 1.1. col. 029.

3) Prcllcr-.Ior(lan, Ilöniim\'hc Mythologie II pg. 242.

("fr. o.g. Dict. des Ant. II b.v. donarinin fig. 2.\') 17 et pg. 378.
Cfr. cap. I pg. 1.

fi) Mittheilungen der K.K. C^\'ntral-ConiniiRsion zur Erforschung nnd Erhallung
der Kunst- und Historischen Denkmale, Wien 187(5 pg. .\')0.

26

inscriptionibus quoque probari longiore disputatione expositurus sum.

In duobus titulis, altero urbano a Ligorio tradito "n. 92, altero
Pfünz reperto n. 60 formulae leguntur (I. o. m. D) ,,ubi fer rum nas-
citur" et ,,ubi ferrum .... ur", ex quibus vulgo efficitur ferra-
rias olim apud Dolichen exercitatas esse: minus recte, ut videtur.
Nam primum licet fuerint ferrariae Dolichae, nulla tamen causa exti-
tisset, cur huius rei in inscriptionibus singillatim mentio fieret. Tum
talium fodinarum antiquarum nullum vestigium reperire potui, neque
hodie certe in iis regionibus inveniuntur i). ,,Ferrum" igitur ad ther-
nias referendum esse censeo, et hic quodammodo positum esse pro
,,aqua ferrata"2). Antiquis enim notum fuit, quae vis salubris huius
generis aquis innata esset, teste Scribonio Largo3).

Neque tamen litem obtinemus, nisi unicam inscriptionem, quae
formulam eiusdem tenoris continet, sententiae nostrae favere demon-
stra verimus, titulum dico Apuli (Dacia) effossum C. I. L. III 1128:

Niimini et Virtutihuis

Dato uhi ferrum exoyß itur ^

naturae boni even/tus et numini Imp. Caes. T. Aeli Iladri
ani Antonini A / g. l^i
Terentiu s

Th. Mommsen, qui in lucem edidit, scribit: ,,Titulum tam singularem
et cuius non restât nisi minor pars, licet supplere nequeam, tamen
hoc certum mihi videtur pertinere eum ad ferrum repertum in Dacia
imperante Pio, ferrariasque tum institutas; nam eo ducit, quod praedi-
cantur praeter numen virtutesque dei nescio cuius genius loci, sci-
licet novanim ferrariarum, ibi natus ubi ferrum exciditur et natura

boni eventus.......Ferrariarum autem Dacia non caret, inter

quas hodie eminent, Gyalarianae inter Devam et Ilatszeg".

At vereor ne summi viri explicatio claudicet, idque his de causis:

1) Kittcr soliiH, r<:r<lkiin(Ie XVII 2 pg. 1082, wrihit „Die Berge iiiii Aintiil) hIikI
inKgesainint Kreidefelsen.....mit Zwisc-lienlagern von Feuer- nnd EiSKNsteinen."

-) Sic nostrates etiam „staaP\'pro „staalwater" usnrpant.

3) De comimsitione mcdicamentonim Mü: ,,Ad tumorem ct dolorem vesicae et
coulcerati(mem henefacit acjua, in «pia ferrum candens demissuni est. IIoc ego traxi
.al) aquis, qu.ie sunt in Tuscia ferratac et mirificc remédiant vesicae vitia". For-
tasse ex his etiam verbis cogi [yotest, fontes Dolichae ferro infectos fuisse. Nam
rimius, Nat. Ilist.c XXXI, II, 5 auctoritate >1. Varronis prodit in Syria iuxta Tau-
nim montem fontcm (quem, (juominus pro nosiro haheamus, nihil prohilH.\'t) nasci,
cuius a(]ua mcdeatur ca/cii/otw (cfr. Htipni fji^csicdc fitici*^f ijiiuu cifjun fciTcita sunnri
(licunturj. At coniectura poniuani incerta inanct.

27

a.) Cur numen et virtutes dei, non ipse deus, v. 1. nuncupata
sint, integrum manet.

ö.) Ultimum verbum versus 2, quamquam Mommsen ipse sup-
plere supersedit, tamen propter ea quae scribit in annotatione ,,ubi
ferrum p:xciditur" huiusmodi emendationem probare videtur. At in
lapide clare legitur ,,exo", ut sola lectio Hirschfeldii (cfr. C. I. L. III
Suppl. III 11927) ,,exo[ritur]" sana esse possit, quod tamen de
metallis nascentibus vix usurpatur.

c.) Ferrariae Daciae Romanis nondum notae fuisse videntur, cum
neque scriptor neque inscriptio quidquam prodat, quod ad eas refe-
ratur. ld eo maioris momenti esse arbitror, quod notitia aurariarum,
quae non procul ab Apulo — unde lapis noster prodiit — Ampeli et
Alburni Maioris sitae erant, multis sane testimoniis — inscriptionibus,
tabellis ceratis — usque ad nostram aetatem pervenit. Sed compone,
amabo, lapides quales diis aquarum consecrai\'i solent velut qui in eadem
Dacia ,,ad Mediam" (hodie Mehadia vel Herculesbad) effossi sunt.
Ex iis unus C. I. L. III 1561 Aesculapio et Hygiae positus est ,,quod
a longa infirmitate virtute aquarum numinis sui revo-
caverunt", alter C. I. L. III 1562 ,,Dis et N^umitiihus^) aqua-
rum\'^ dicatus est. Ceterum Mommsen optime perspexit versu 2 tituli
nostri genium quondam significari, non tamen ,,fcrrariarum" opinor
sed ,,loci, ubi ferrum (aqua dilutum) exoritur", qua voce fons sca-
turiens apte indicatur. Tali enim genio lapis oblatus est C. I. L. 111
1566, hic quoque ,,ad Mediam" repertus: ,,IIorculi, Genio loei,
Fontibus calidifi" cett.. Inscriptionis itaque, de qua agitur, initium
ego sic suppleverim:

Nu mini et Virtutibu[s aquarum, Fontibus calidis(?), Genio loei]

nato ubi ferrum exofritur............V]

De quonam Daciae fonte hic cogitandum sit, me invenire non po-
tuisso aegre fero. Aquae ,,ad Mediam" et ,,ad Aquas" (cfr. C. I. L.
III pg. 227) — in via Apulo Sarmizegetusam ducente —, etiam tum
frequentatae, ferrum non continent 2). Sed sive Romani, artis chemicae
minime periti, propter saporem aliamve ob hmu lus fontibus ferrum
inesse credidcrunt, sive inscriptio nostra ad alias aquas ferratas per-
tinet, (piibus hi« etiam temporibus haec terra abundat^), a propositione

\') Cfr. i\'tiam V. I. L, VIII 2G()2 „Niimini aquac .Vle.xaiuirianae".
-) Cfr. Ilirschfold mul IMchlor, Die Hiider, (^nellen imd Kiirorte Kiiropa\'s g. v.
Mi\'liadia et Kis-Kalan. Utrum tlu-rmao Ciormisarac jirope .\\iiulum (C. I. L. III
pg. 22.")), hodie Feredö-CJyrtgy, ferratae sint neenc, nus<piam reperire potui.

3) Cfr. Ilirselifeld und Pichlero. e. s. v. ZalM)n, Uaihia, K.ikos, Szombat-faiva, aliis.

28

nostra — „ferrum" ad aquam ferratam spectare posse — satis alienum
fuerit, quam iam dudum lectoribus probatam esse spero.

Quodsi, ut demonstrare conati sumus, revera Dolichenus aqua-
rum salubrium deus est, eo egregie explicatur, quod statua eius
n. 38 iam saepius memorata, in caldario thermarum inventa est.
Neque certe sculptor in hoe monumento fingendo id egit ut naturam
bellicosam dei redderet, cum praeter bipennem omni armatura careat
et benignitate, quae ore eius, exprimitur, ad Aesculapii simulacra
prope accedat. Cui rei consentaneum est Dolichenum hic non, ut
alias, bipennem fulmenque minaciter intentare sed placido habitu in
manibus gestare.

Dolicheni monumenta non prius relinquere volo quam de templis non-
nulla annotaverim. Quae aedificia nomine duntaxat ab aliorum deorum
aedibus diversa non fuerunt — ut Mithrae sacraria, quae vulgo
,,spelaea" dicebantur —, cum in inscriptionibus aut ,,templum" aut
,,sacrarium" aut ,,hic locus" appellentur. ,,Dolichenum^^ dictitant
nostrae aetatis viri docti, quam vocem monstruosam sine ulla dubi-
tatione ex Notitia regionum vel Curioso urbis petiverunt, ubi tamen
videbimus pg. nomen dei casu accusative a verbo ,,continet" pen-
dens pro eiusdem aede scriptum esse. Templa autem nostro his locis
dicata fuisse constat Meidankiöi, Apuli, Carnunti, Viruni(?), Pfünz,
Romae (duo), Bononiae (? ?), Plumpton near Penrith, Bewcastle,
Lambaesi, Coloniae Agrippinensis. De eorum situ hoc tantum comme-
morare refert, Carnunti, Pfünz, Lambaesi, ante castra collocata, Car-
nunti praeterea, ut videtur, Mithraeum contiguum essei). Partem
templi interiorem coloribus variis metallisque fulgentibus cultores
orientales exornandam curabant, (juorum vestigia in ectypis tam lapideis
quam aheneis etiamnunc conspiciuntur. Inter apparatum sacrum vas
parvae eolumnae impositum (,,crateram cum columella" n. (54/; ,,can-
tharum cum base sua" n. 77) aquae lustralis plenum fuisse credendum
e.st. Eiusmodi labra Pompeis 2) et Carnunti in Mithraeo quodam-\'O
inventa sunt. Columellas denique in titulo n. 04/; enumeratas (,,alta-
rium cum columella marmorea et aliam columellam item orbiculum
cum columella") iam cap. I toïç Chammfinim comparavimus, qui
Baalim Scmiticis, ubicumque in imperio Romano colebantur, dicari

1) Eliain fragnienta llcddcrnheiinonsia n. 145 non imKiiI a duolms Mithrauis
crudcrala snnl. *

-) Kich-Müller, lilustrirles Wörterbuch der Höini.\'schcn Alterlhüinor pg. 335 s. v
labruni.

3) Cui.K.nt 0.0, II pg. 440, i, fig. 439 cfr, fig. 430.

29

solebant, Sic Melitae ex insula duae columnae in lucem prolatae sunt i),
quarum in basibus Phoenicie et Graece dedicatio up Melkart-Baal
scripta est (Corpus Inscrii)tionum Graecarum Siciliae et Italiae n. GÜO).
Ab bis columellas Dolicheno sacratas haud multum forma discrepuisse
contenderim.

Cum templis Dolicheni celeberrimis loca coniuncta erant, quo dei
cultores contionis habendae, confabulandi, epulandi maxime causa con-
venirent. Huic enim usui destinata fuerunt Viruni et Romae in Esquilino
triclinia (cfr. nn. 53, 73), Bononiae cenatorium (n. 107), in Esquilino
praeterea schola (n. 70), nymphaeum, tetrastylum (n. 64ö). Quae
duobus aedificiis prioribus (scholae, nymphaeo) forma atque natura
fuerit, satis compertum esse existimo, at de tetrastylo adhuc parum
liquet. Quaeritur enim utrum hac voce aedificium significetur, cuius
tectum quattuor coluinnis sustinetur, ut atrium tetrastylum a Vitruvio
descriptum VI, 3, 1, an aula quadrata undique columnis saepta, quo
sensu lulium Capitolinum illo vocabulo uti a plerisque creditur -). In
nullo tamen huius scriptoris codice disertis verbis ,,in tetrastylo"
scriptum est sed in Bambergensi et Palatino ,,intrastylo" in editiono
vero principe Mediolanensi ,,iino stilo", quod emendavit Salmasius ,,in
tetrastylo." Quae coniectura, quamvis palmaris videatur, tamen oo
offendit, quod adiectiva ex numero ali(iuo et — otvXoç composita, ut
decastylos, hexastylos, tetrastylos, talia modo valent ,,decem, sex,
quattuor columnas habens." Quid lulius Capitolinus dederit nescius —
,,uno peristyle" ante Salmasium apte legebatur — hoc tantum lectori
persuasum esse velim, nullo argumento vocem ,,tetrastylum" ad ])e-
ristylium indicandum adliibitum esse probari.

Saepissime tamen ,,tetrastylum" in inscriptionibus, (pms Fratres
Arvales in luco Deae Diae proponendas curaverunt, redit3) sunf(iuo
ibidem saeculo XVI rudera effossa, (piae ad hoc aedificium referenda
esse censeo. Delineavit ea brevi explicatione adscrijjta ,,Silvester (qui
et Sallustius) Balthasaris f. Perutius", cuius diagramma in nuiseo
Florentino asservatum v. d. Chr. Hülsen post Abekenum et Melchior-
rium tertium edidit in Ephemeride epigraphica VIII tab. 2 ct pg. 343
sic describit: ,,Vides ichnographiam et orthographiam aedificii quattuor

1) Cfr. Duniy, Histoire »l(>s lloniaiiis VI, imagines, quae verlK)rnm textui pg. ÎÎS.\')
ins<\'rl.ie sunt, et ibidem ann. I.

2) (iordiani tres e. 32 (s<Tiptore8 historiae Aiigustao ed. IVt(>r 11 pg. .^O): „Kst
villa eornm via Praenestina dnwnlas columnas in Mrnxiyh iialwus, <|uarum «piin-
(juaginta (\\arysteae, quiiKjiiaginla ("laudianae, (iniiupiaginta Synnad<?8, quin(|uaginta
Ninnidic-ie jiari mensura simt.

3) C". I. L. VI 20(1.\') sc(iq..

30

eolumnis fultî, quae surgunt e stylobate ex lapide Tiburtino in basi-
culae modum parte anteriore elaborate. A parte opposita apsis semi-
rotunda conspicitur et in ea novem bases statuis imponendis." Aedifieii
tamen spatium idem vir doctus pg. 346 angustius esse iudicat (ali-
quanto plus quam m. 4,46 X G,27 sine apside, columnarum
altitude m. 7, 82 est) quam ut tetrastylum esse possit, in quo Fra-
trum Arvalium collegium vesci solitum esse ex inscriptionibus discimus.
Sed quicumque triclinia Pompeiana invisit, quam parvum spatium
Romanis ad cenandum sufficeret, observaverit necesse est, neque video
cur aedificium nostrum, quod a tribus lateribus aëri patebat, Arvales
non caperet, cum praesertim ex eorum numero (duedecim) numquam
plus nevem, interdum tres vel quattuor soli in cellegio adessenti).
Apsidem etiam, qua aedificium terminatur, argumente esse pute mo-
numentum, in inscriptionibus Arvalium tetrastylum vocatum, revera
Perutii diagrammate repraesentari. Huius generis enim exedrae nomen
,,schola" optime tribui posse nemo profecto hisce in rebus vel medio-
criter versatus negaverit. Schola autem tetrastylo adstructa esse solet,
ut patet ex inscriptione ab eedem Chr. Hülsen édita atque tractata \'-),
quae incipit:

lulius] Aelianus ius schelae tetrastyli

.....] Aug. quo conveniretur a negotiantibus

Jeberaris dedit.

Pauca, quae Hülsen de ratione, qua haec aedificia inter se cohaerent,
pg. 291 annotavit, subiciam: ,,Dei due mentovati locali, tcstrastylum
e schola, il primo certamente è quelle più spazieso, ove il collegio
celebrava le sue eene festive, mentre la schola sarïi stata una specie
di esedra attigua." Cui vire architecturae Romanae peritissimo si
adstipularis et simul probabiliter aedificium tantum quattuor colum-
nas habens tetrastylum dici (vide pg. 29) reputas, vides aedificium,
quale Perutius delineavit, in inscriptione nestra aperte tetrastylum
appellari.

Tetrastylum igitur, templo Dolicheni in Esquilino contiguum, eius-
dem formae fuisse verisimile est et fieri potest, ut schola ab eodem
M. Caecilie Rufe, qui tetrastylum (n. G4/>) exornavit, Dolicheno ob-
lata (n. 70) apsidis in modum huic aedificie adiuncta fuerit. Cum
denique Arivales saepenumero tetrastylum ingressi in tricllnio di-

31

scumbentes epulati esse dicanturi), triclinium, quod in titulo n. 73
memoratur, fortasse non conclave separatum fuit sed modo pro tribus
lectis tricliniaribus, in tetrastylo ex lapidibus constructis, positum
est. Nam tetrastyla epulis imprimis habendis accommodata fuisse et
tabulae Arvalium et inscriptio 2), cuius nuper memini pg. 30, te-
stantur. Atque haec quidem de Dolicheni monumentis.

Iam ad finem festinanti nonnulla de Dolicheni cultoribus addenda
sunt. Inter quos, etsi, ut cap. II vidimus, magnam partem ex mili-
tibus et Syris loco minus honesto natis constabant, tamen aliquot
equestris ordines homines inveniebantur (cfr. e. g. tituli urbani nn. 75,
86 et Lambaesitani nn. 123, 124), quin etiam quattuor senatores,
e quibus tres legionibus praepositi sunt (cfr. nn. 112? 128, 134),
unus consulatus honore fungitur (cfr. n. 96). Illos viros tam illus-
tres suam erga nostrum pietatem, dum publicum munus sustinent,
monumentis propalam testificatos esse cultum Dolicheni ab imperatori-
bus aequis oculis aspici, quod pg. 17 enuntiavimus, manifestum reddit.

Carnunti et Romae in sedibus Dolicheni religionis, fortasse etiam
Brixiae (cfr. n. 95), cultorum collegia constituta fuerunt. Nomina ac
munera huiusmodi collegii sodalium ex titulo n. 75 comperies, ubi,
(jui templum Aventinense celebrabant ,,sacerdotes et candidati et coli-
tores (sic)", enumerantur. Inter eos prlmum locum obtinent
et candidati ,,et supra collegium magis sunt (^uam ex collegio"
(Th. Mommsen C. I. L. VI pg. 77). Itaque notarius sive scriba
(cfr. n. 77) ,,(iuem observa nominarl primo loco et (piodammodo i)ro
eponymo collegii magistro" (Mommsen 1.1.), et pater^ summa in
sodalitate munera habentes, ex eorum numero sunt. Ipsi mutuo se
appellant fratrcs carissimos et collcgas honcstissimos. Sc(iuuntur
,,principes (cultorum opinor) aliiiuot; curator tcmpli, (lui est aedi-
tuus; saccrdos, qwo significatur fortasse victimarius; Iccticarii dei
duo" (Mommsen 1.1.). Cave tamen credas praeter tot socios honoribus
praeditos grandem numerum hominum privatorum in collegio af-
fuisse, cum de industria in huiusmodi corporihus munera aucta esse
constet, (piibus ambitio tenuiorum expleretur^).

Candidatis et lecticariis exceptis reliqui tituli in omnibus sodaliciis
sacris et profanis admodum usitati sunt. ,,Candidatus" non munus
indicare videtur sed tantum titulus honorificus esse, (pio, qui do

32

collegio bene meriti sunt, ornantur, et ius eorum significatur ,,festos
dies obire hv/jijuovag" (Mommsen 1.1.). Commemorantur praeterea
candidati in omnibus, quot scimus, Dolicheni collegiis Esquilini (n. 71),
Carnunti (n. 50), Brixiae (n. 95) atque in cultu Honoris et Virtutis,
Vestae(??), Veneris (?) , Silvanii).

Quod ad dei lecticarios attinet non possum non coniecturam evul-
gare, quamquam confiteor me illam certis argumentis fundare non
posse. Lucianus ApoUinem Hierapolitanum 2) — cuius dei insignia
in monumentis Dolicheno sacris inveniri probabile est (cfr. pg. 22)
quique certe in urbe Dolichae vicina colebatur — oracula edere narrat
ita, ut sacerdotes, qui eius simulacrum portarent, numinis sui vi
promoveret aut regredi cogeret. Itaque lecticarios nostros eodem officio
functos esse putare haud absurdum fuerit3),

Sacerdotes Dolicheni, quocumque dei sacra pervenerint, creates
esse ex inscriptionibus apparet sed plura de eorum statu et munere
tradere non quee. Quamvis diversis locis consistèrent, tamen cum
collegis commercium habuisse lapis n. 30 edocet a totius provinciae
sacerdotibus (scilicet Pannoniae Inferioris) oblatus.

Mulieres quoque non paucas inter Dolicheni cultores adscitas esse
ex plurimis inscriptionibus intellegitur.

Qui antea nostro eperam dederunt viri docti, omnes magnum nu-
merum Dolicheni cultorum et sacerdotum nomine vel cognomine ,,Ma-
rinus" uti animadverterunt^). Hos omnes ex una gente sacerdotum
oriundos esse censet Hettneró), quae ex Commagene profecta, orbem
Romanum peragrans, dei sui cultum ubique propagaverit. Sed pri-
mum de gente loqui lubricum duco, quia ,,Marinus" saepe cognomen
est et gentilicia Marinorum differunt f\'»). Tum duo Marini (nn. G7,
141) — quod Hettner ipse vidit 7) — sacerdotio non funguntur. Om-
nino corpus (kaste) sacerdotum extitisse, qui profana negotia aspernati

33

sacris Dolicheni solum vacarentl), nullo argumento stabilitur.\'Quin
M. Aurelius Apollinaris, qui n, 26 se sacerdotem Dolicheni praedicat,
idem deeurio municipii Mursellensium est, ut ex n. 27 perspieitur.
Rectissime tamen Hettner observavit quinque exemplis prolatis 2) nomen
Marini haud raro apud homines originis Syriacae redire. Quibus adi-
cere libet ,,M. Aur. M. f. Fl. Marinum Sidone natum" (Eph. ep. IV
894-c, 21), ,,C. lulium Marinum natione Syrum" et eiusdem fratrem
,,M. lulium Marinum" (C. I. L. X 3450), ,,Marinum episcopum Helio-

poleos"3).

Viam vocis explicandae monstravit Ed. Meyer qui ,,Marinus"
ex Syriaco ,,marînâ" = ,,dominus noster" corruptum esse et initio
titulum hönorificum sacerdotis fuisse putat. Placeat quamvis haec viri
doctissimi coniectura, in uno certe offendit, quod idem nomen etiam
compluribus Syris condicionis profanae datum est (vide supra). Igitur
potius pro nomine proprio, apud Syros valde usitato, habuerim, quod
leniter in speciem Latinam transformaretur et ab iis, qui civitatem
Romanam accepissent aut accepisse simularent, novis nominibus Roma-
nis — praenomini et gentilicio — cognominis loco adderetur ß). Conferri
potest nomen ,,Antiochus", quod sine dubio a Syris crebro usurpatum
ter in lapidibus nostris (nn. 48, 75, 99) legitur, et ,,Antiochianus"
(n. 5) ab Antiocho ductum. Quae autem vocis ,,Marinus" forma
Syriaca fuerit ignoro, sed a ,,mar" = ,,dominus" (\') derivatam esse
certum videtur. Sic a Cassiodorio 7) ,,Maris" quidam episcoplis Do-
lichae appellatur, unde nominibus ox ,,nuir" compositis etiam ipsos
Dolicheni populäres uti solere perspicuum est. Postremo cum semel
origo Syriaca vel Commagena Marinorum probata sit, iis potissimum
Dolicheni sacerdotia mandata esse nemo profecto mirabitur.

MONUMENTA ET INSCRIPTIONES.

Monitum.

Quas leges in donariis Dolicheni recensendis mihi ipse scripserim,
quicumque collectionem meam perlustraverit, facile intelleget. Inscrip-
tiones ita proposui, ut, quantum potui, eundem ordinem servaverim,
quo in C. I. L. et C. I. R. (= Corpus Inscriptionum Rhenanarum ed.
Brambach) editae sunt, iisque monumenta, quae aut inscriptione care-
bant aut nondum in C. I. L. vel C. I. R. recepta erant suo quaeque loco
inserui. Sed interdum ab hac norma discedendum fuit, ut in titulis templi
Carnuntensis, qui in C. I. L. aliis inscriptionibus dirempti leguntur,
vel templorum urbanorum, ubi prius inscriptiones sacrarii Esquilini,
deinde Aventinensis dedi, cum in C. I. L. ordine inverso inveniantur.
Ex Aventinensibus enim lapidibus duos in Esquilinos transferendos
esse probare non potui, nisi hos prius tractassem. Nemo denique
vituperabit, opinor, quod inscriptiones Italiae, quamvis aliae in aliis
voluminibus C. I. L. collectae sint, praemissis monumentis urbanis una
serie foras dare decrevi.

Iam Hettner o. c. pg. 23 diligentissime quaerere aggressus est, num
omnes tituli, quibus notae ,,I. o. m. D." praescribuntur, Dolicheno
oblati sint, et nonnulla alia lovis cognomina citavit, quae a littera D inci-
piunt, ut Damascenus, Defensor, Dianus, alia. Haec tamen nomina semel
tantum vel bis reperiuntur, ut illa nostro iure praetermittere liceat;
contra ,,Iovi Depulsori" 14 lapides inscriptos Hettner eniuneravit diver-
sissimis in terris eruderatos, unde huius dei cultum aliquantopere saltem
floruisse apparet. Sed cum Dolicheni numen longe pluribus sanctum
fuisse in propatulo sit, omnes lapides ,,I. o. m. D." notis insignes
nostro dicatos esse credo, exceptis videlicet iis, quos alii deo donatos
esse pro certo statui j)ossit. Sic cum Hettnero lapides C. I. L. III
4035 et 4036 (,,I. o. m. D." dicati sunt) Poetovione effossos exclusi,
quia in hoe oppido Depulsorem cultum esse Hettner optime demon-
stravit (pg. 24) neque ullum Dolicheni monumentum\' ibi comparuit.
At cum titulos^Virunenses C. I. L. III 6015, 4 (n. 55) et 4790 (n.
54) Dolicheno abiudicaret (pg. 24), iusto longius processisse censeo.
Quippe Viruni non paucos homines nostro deditos fuisse et triclinium

35

testatur, cuius in n. 53 mentio est, et templum dei, quod prope urbem
situm fuisse videtur; cfr. sub n. 56. Depulsoris certe donarium ibi
eruderatum est C. I. L. III 4786, idque una cum inscriptione (C. I. L.
III 4791, cfr. Suppl. III pg. 1813) „I. o. m. D." oblata. Hic quidem
D(epulsori) solvendum esse Hettnero libens assentior.

Extant aliqui tituli, quorum primae litterae ,,I. o. m. D. D." sunt,
C. I. L. III Suppl. II 10059, C. L L. III 5582, V 2475. Hettner potius
Mommsenum ,,d(is) d(eabus)\'\' quam Seidelium ,,d(eo) D(olicheno)"
expedientem secutus est (pg. 24, 25), recte, ut videtur; nam ,,I. o. m.
deo Dolicheno" nusquam reperitur, at saepius ,,I. o. m. dis
dea bu s." Cur tamen inscriptionem C. I. L. VI 419 (n. 87) non
dedignatus sim, sub ipso numero videas.

Lapides C. I. L. III 4296 et C. I. L. V 2800 „I(nvicto) D(eo)" non
,,I(ovi) D(olicheno)" positos esse cum Hettnero (pg. 25) arbitror;

Titulos Ligorianos ad unum omnes spernere nolui propter elementa
genuina, quae inter commenticia latent, ut e. g. in n. 92, ubi vide.
Quid in ectypis nn. 89, 90, 91 ab eodem falsario traditis verum,
quidve fictum sit, pro viribus, ut eruerem, operam dedi. Verum-
tamen inscriptiones, quae originem spuriam impudentius prae se fer-
rent, totas exscribere supervacaneum habui; sunt autem hae: C. I. L.
VI-5, 415*, 422*, 444* (Roma), C. I. L. V 469* (Brixia).

Syria.

1. Antiochia ad Taurum {Märasch prope Dolichen).

Humann und Puclistein, Reisen in Klein-Asien und Nord-Syrien pg.
.399, fig. 58.

Ectypum ex lapide calcario servatur apud Turcam quendam. Inter
duas antas Dolichenus fictus est stans in tergo tauri dextrorsum versi.
Animal exiguae staturae est, si cum deo comparas. Ipse barbatus
sinistra tenet fulmen; dextra, qua bipennem vibrasse videtur, periit
itemque pars superior capitis. Super chitonem lato cingulo cinctum
kandys pone tergum fluitans nodatus est. Bracis calceisque crura
tecta sunt.

Propter vestitum Persicum, quo deus utitur, et artis rationem Puch-
stein hoc monumentum saeculo primo a. Chr. n. vindicat.

Mocsia Inferior.

2. Tropaeum Traiani.

Archaeologisch-epigraphische Mittlieilungen aus Oesterreich XIX (1896)
pg. 86, n. 20.

3*

36

Ara ex lapide calcario alta m. 0,8, lata m. 0,67.

10/ U 0 Li)

—Y e

1) I(ovi) o(ptimo) [m(aximo)] Dol(icheno). — Si, quod nescio,
ara his tantum duobus versibus inscripta erat, fortasse legendum esset:
,,Iu[l(ius)] v(oti) co(mpos)."

3. Inter Noviodunum et Istrum in vico ^^NicolitzeV

C. I. L. III Suppl. I 7520.

Extat Bucaresti in museo publico.

I. o. m. I Dolchen(o) | pro salute | imp. M. Aureli | Anto-
nini Pii I Aug. et luliae Do|minae matri | castrorum | Po-
lydeuces | Theophili et | Lucius Kapito | et Flavius Re|[gi]-
nusi) sacer|dotes lovis | Dolcheni vo|tum posuerat (sic) |
l(ibentes) m (er ito).

1) Flavius Reginus procul dubio in lapide in vicinia reperto redit
C. I. L. III Suppl. I 7513. Titulus positus est intra annos 213—217
p. Chr. n.

4. Karaorman.

V. Dobrusky, Matériaux d\'archéologie en Bulgarie (Sofia 1899) pg.
63, n. 28*).

Basis ex lapide calcario ex qua surgit arboris truncus infractus,
cuius pars inferior superiore latior est. Iuxta anguis sculptus est capite
elevato.

Ail Meyiarcù AoXixr}v(à \\ vjieq acorrjqiag xal veixijç tc7)v
xvQÎoiv av\'Toy.qaxôqoiv \\ KâarwQ xal \'ilxvAaçl) xal Kûokoq
xal nokvôevxi]ç^) xarà \\ xéXevatv zov {hsov ol tepetç àvéûijxav.

1) ,\'Axvkaç" sine dubio Graece pro ,,Aquila." ,,Aquila Barsemon",
sacerdos Dolicheni, memoratur in tit. n. 152, haud ita procul effosso.

2) ,,Polydeuces" sacerdos etiam tit. superiorem n. 3 cum collegis
obtulit.

Pro Severorum salute monumentum nostrum dedicatum esse certum
videtur lapidibus nn. 3 et 152 comparatis.

5. Gorsko Kossovo prope Sevlicwo.

V. Dobrusky in opere siib n. 4 laudato pg. 62, n. 27.
- *

*) Tituli 4, 5, 24 ab amico Dr. Edmund Groag bibliotliccae seminarii archaco-
logici ct epigrapliîci Vindobonensis antistito suppcditati sunt.

37

Ara quadrata. v

I. O. m. D. I Aurel(ius) An|tiochia|nus sac(erdos) | et
Flavius.

Dacia.

6. Bilak.

C. I. L. III Suppl. II 7625.

I. O. m. I Du 1 eenIO P. Caius | Valerinu|s i(mmunis?) leg(i-

onis) X Frejtensis (centuriae) Ile|s[e]r...... Neridon|is

v(otum) s(olvit) l(ibens) m (er ito).

Titulum restituit A. von Domaszewski addens: ,,v. 6 seqq. quae
proposui, quamvis incerta sint, tamen litterarum vestigiis, quae in
ectypo comparebant, satis bene videntur convenire."

7. Kapjon.

C. I. L. III Suppl. II 7630.

l[) oliccljj [o]

8. Varmezö.

C. I. L. III Suppl. II 7645.

I. O. m. I Do.lilche.no | pro sa | lu te dd(ominorum) |
iïn(ostrorum) 1) M. Aur. | Antonini Pii | Aug(usti) n(ostri)
P. lul. Fir|minus b (ene) f (ici arius) | co(n)s(ularis) v. s. 1. m.

,,,,Antonini Pii Aug. n." in Htura reposita sunt pro Getae nominibus
erasis." (von Domaszewski). — i) Incuria lapicidae ,,dd iiil", post-
quam nomina Getae deleta sunt, relictum esse videtur.

Titulus positus est anno 211 aut 212 p. Chr. n.

9. Napoca, (9, 10).

C. I. L. III Suppl. II 7659, Hettner (vide pg. 1 ann. 3) 1.

Ara quadrata; nunc Clausenburgi in museo.

I. o. m. Dolic. I pro salute | Ael(ii) Lycinii) | p[r]oc(ura-
toris) Augg. I III II

1) ,,Lycinus" omnibus nominibus ,,P. Sempronius Aelius Lycinus"
audit; fuit Ancyra oriundus; ex titulo nostro procuratorem Daciae Poro-
lis(s)ensis fuisse eum apparet; eiusdem cursuni honorum invenias in
Prosopographia imperii Romani III S, 258. Memoratur praeterea C. I. L.
III 244, Suppl. I 6054, 6756, 0757. In tit. C. I. L. III 244, novissimo
aetate, ut videtur, dicavit statuam Caracallae aut Elagabalo, unde
sequitur titulum nostrum Caracalla et Geta vel Severo imperantibus
oblatum esse.

38

10. Napoca.

C. I. L. Ill Suppl. II 7660, Hettner 2.

I. 0. m. Dol. I VIE PATEFi) | et Justin(us)|?

1) ,,Ulp(i) Pater[n(us)]" restituit Mommsen, quamvis dubitanter,
cui Hettner assentitur.

11. Apulum, (11, 12).

C. I. L. Ill Suppl. II 7760, Hettner 8.

Ara parva.

I. o. m. Doliche|no pro salute | imperator(is)|Ael. Va-
lentinus vet(eranus) i) | sacerdos | templ(um) impendio
suo I restituit.

1) ,,Valentinus vet(eranus)" in litura restituta sunt. ,,Propter ]it-
teras aram saeculo tertio attribuit 0. Hirschfeld." (Hettner).

12. Apulum.

C. I. L. Ill Suppl. II 7761, Hettner 7.

Columna.

I. o. m. D. I Aurelii | AIexan|der et Fla|us Suri | nego-
tia|tores exjvoto l(ibentes) p(osuerunt).

13. Ampelum, (13, 14, 15, 16).

C. I. L. Ill Suppl. II 7832, Hettner 5.

Ara.

jDeo nil
\'N / o m m
\'\\c. Dulc

O. Hirschfeld (Sitzungsb. d. Wiener Akad. 1874 vol. 77, pg. 394)

supplevit: ,,Deo [aeter]in(o) [C]omm|ag(enorum) Dulc(eno)......"

collatis titulis duobus sequentibus (14, 15). Sed cum adhuc nequa-
quam constet, utrum Dolichenus idem sit ac deus Commagcnorum
necne (vide sub n. 15), equidem v. 3 emendare malim: ,,[s]ac(crdos)
Dulc(eni)", quod lapis a sinistra parte mutilus aeque admittit.

14. Ampelum.

C. I. L. III 1301a Suppl. II 7834, Hettner 3.

Columna.

I

Lo.m.\\Gom7na\\genoru7n [e] |\'Ernoi) j]/a|rinus il/a|rian(i)2)
Bas(us)3) I sac(?rdos/.lo.m.D. pro s(alute) .v{?ffl) | suorumq (ue)
Ojmnium vot(um).

39

Quae litteris inclinatis scripta sunt, adhuc a viris doctis Ackner et
ISIiiller, e quorum coUectione titulus in C. I. L. Ill receptus est,
legebantur, sed, quo tempore von Domaszewski lapidem contulit,
iam evanuerant. — i) v. 4 in. Ackner et Müller ,,\'^ETErno" tradunt,
quod per dittographiam ortum esse suspicor; in fine v. 3. ,,ae" sup-
plevit von Domaszewki, sed ratione spatii habita, quod in lapide
superest, ,,e" praestat (fuerit fortasse — 2) ,,Marianus" a ,,Ma-
rinus" ex ,,Marinianus" fictum esse, coniectura est Ilettneri. —
3) De ,,Bas(us)" adhuc non liquet. Vide tamen titulum C. I. L. Ill
Suppl. 7756 a Domaszewskio laudatum, ubi Aurelius quidam Mar-
tinus Basus memoratur. Hettner ,,ad munus sacerdotale litteras refe-
rendas esse" censet, sed fortasse tantum ,,Bas(sus)" non ,,Bas(us)"
supplendum est, ut vir noster duo cognomina gerat. At ,,Basus
quoque nomen est, cfr. C. I. L. VIII 3205, X 2820, Eph. ep. VII
1238-c.

15. Ampelum.

C. I. L. Ill 1301\'\'Suppl. II 7835, Hettner 4.

Columna.

I. o. m. D. eti) I deo Com|maceno | Aurel(ius) | Marinus i
[et] AddeU^ar SemeU\' et Ocealwus So|cratis sa|ccrdotes |
v(otum) l(ibentes) p(osucrunt).

,,Litterae, quas inclinavi, obtectae erant." (von Domaszewski). —
1) Hettner I. o. m. D. ,,et(erno)" solvit, lovem Dolichenum et deum
Commacenum unum et eundem deum esse contendens. Quod licet
non prorsus negaverim, tamen haec mihi contrarium probare viden-
tur: In titulo superiore n. 14 nequaquam opus fufssct, ut post ,,sacer-
dos" denuo ,,I(ovis) o(ptimi) m(aximi) D(olicheni)", ipsis dei epithetis
repetitis, adderetur, nisi, qui dedicavit, se alteri deo columnam
posuisse, alterius saccrdotem esso disertis verbis indicare voluisset.
Et profecto in omnibus titulis Dolicheno oblatis a suis sacerdotilms
numquam (uno excepto n. 3, ubi tamen dei epitheta omissa sunt)
post ,,sacerdos" nomen dei iteratur. Praeterea titulus n. 27 argumento
nobis est, deum Commagenuni iuxta Dolichenum invocatum esse.
Lapis cnim dicatus est: ,,1. o. m. D. \'E deo paterno Comageno" neque
siglum \'E ,,eterno" solvi ])osse facile crediderim. Titulum n. 13,
quamvis Ilettneri sententiae favere videatur, non euro, cum plane
niutilus sit (vide quao sub eo titulo disputavi).

16. Ampelum.

C. 1. L. Ill 1302, Seidl (vide pg. 1 ann. 2) 17, Hettner 6.

40

Columella.

1. O. m. i Dolic. I Modes [ ///?

17. Sarmizegetuza.

C. I. L. Ill 1431, Seidl 28, Hettner 9, Wilmanns 2444.
I. o. m. D. I pro salute M. | Bassi Aquilae et | Gal Gaiani |
ex coll(egio) fabr(um) | dec(uriarum) IIII | v(otum) s(olu-
tum) l(ibenter) m(erito).

18. Tibiscum.

C. I. L. Ill Suppl. II 7997, Hettner 10.
Ara.

I.o. m. D. I lulius I Valentinu[s] | [f]lamen m(unicipii) T(i-
bisci)|pro salutem |suam suorum|que omnium |contu-
b e r n [a 1] i u m | v. 1. m. p.

,,Litterae sunt alterius saeculi exeuntis Hirschfeldio teste." (Hettner).

19. Cibinium.

C. I. L. Ill 1614 Suppl. II 8044, Seidl 29, Hettner 11.
Lapis incertae originis.

I.o.m.D. I ex praecepto | num(inis) Aesculapi | somno mo-
nit(us) I Veturius Marci|an(us) vet(eranus) l(egionis) XIII
G(eminae) p(ro) s(alute) s(ua) suor [um] q(u e).

Moesia Stiperior.

20. Colonia Ulpia Ratiaria, Arccr Palanka, ,,in domo vici Tur-
carum prope fontem." (von Domaszewski).

C. I. L.\'III 6290 Suppl. II 8084.

Do
1 i

t-Ën\')

NO.
I.O.Ni
AVRSVRAyl
iS^VSEXVO
TORENofyl
VIT

Descripsit lapidem detritum et ectypum sumpsit von Domaszewski,
litteris inclinatis ex exemplo Desjardinii (Annali dell\' Instituto 1868,

41

45) receptis. Idem apte confert C. I. L. III 3463 ,,Hammoni I(ovi)
o(ptimo) m(aximo)". —)i) Versus 1, 2, 3 meo Marte supplevi, cum
lapis a viro originis Syriacae positus esse videatur. Nomen „Doli-
chenus" satis simili modo in quattuor partes aequas divisum repe-
ritur n. 8.

21. Kumanova.

C. I. L. III 1697 Suppl. II 8243.

Ara quadrata.

[I.] 0. m. D. I pro salute | imp. M. Aureli | Antonini Pii |
Aug. et luliae I Aug. matri kast(rorum) | Achilleus eo-
runldem servus pos(uit) | Kal(endis) Novembr[ib(us)] |
Sabino II et Anu|lino cos.

Est anni 216 p. Chr. n.

Dalmatia.

22. Salonae; in museo.

C. I. L. Ill Suppl. II 8785, Hettner 55.

D(is) M(anibus) I Aurelius Ger|manus Barla|ha sacer-
dos I I.o.m. Dolilcheni vivus | sibi posuit et | Syre con-
iugi. — ascia.

23. Arupium.

C. I. L. Ill Suppl. II 10044.

Fragmentum columnae.

I(ovi) o(ptimo) D(olicheno) s(acrum) | Octavius | Eu[f]e-

mus|////V

Pannonia Inferior.

24. Gradina (pagus in rijja fluminis Istri situs est baud procul
ab Acuminco a parte meridionali).

Vjestnik, Nova series I (1895) pg. 174 seqq..

Arae fragmentum in museo Agramensi conservatum. In summa ara
vestigia tauri iacentis dextrorsum versi conspicua sunt.

[I. o.] m. Dolichi[no] | ////?

25. Acumincum, (25, 26, 27).

C. I. L. Ill 3252 Suppl. Ill 10241, Seidl 30 et Nachtrag pg. 29 et
tab. II, 2, Desjardins, M(onuments) 6(pigraphiques) d(u) ^I(usco)
n(ational) H(ongrois) pg. 11-12, n. 29, Hettner 13, Wibnanns 1582.

42

Monumentum e marmore albo perfectum nunc servatur in museo
Pestinensi.

Taurus dextrorsum versus altus (sine basi) m. 0.37, latus m. 0.22.
Caput in collo defractum denuo corpori affixum est. Totum monu-
mentum expressif Desjardins 1.1. arte, quae ,,Daguerrotypie" vocatur,
usus, capite omisso lithographice Seidl 1.1., qui in tergo tauri vestigia
scalpri et limae superesse affirmat, unde deum, ut assolet, tauro
institisse colligi possit. In imaginibus (quid,mirum?) supra indicatis,
nihil huiusmodi vidi neque Desjardins in monumento ipso examinando
animadvertisse videtur.

I. o. m. D. I Aur(elius) lustianus dec(urio) et Ulp(ius) |
Silvinianus dup(larius) ale Pan(noniorum) | [pr]o se.

26. Acumincum.

C. I. L. Ill 3253, Seidl 1 et tab. I, Sacken und Kenner, Die
Sammlungen des k. k. Münz- und Antikencabinetts n. lOld, pg. 34,
Hettner 12.

Monumentum marmoreum altum Hh m. 0.90 conservatur Vindobonae
in antiquario.

In basi, in qua est inscriptio, stat taurus dextrorsum versus,
cuius in capite sedet aquila. Dextrum pedem priorem in arietis capite
ponit. In tauro stat Dolichenus barbatus, pileo tectus, loricam in-
dutus, in qua aquila sculpta est, paludamento amictus. Quid sinistra
tenuerit deus, incertum est, dextrum bracchium deest. Ara, qua
corpus tauri sustinetur, tertia aquila ornata est. Balteo, quem adhuc
in lorica cernimus, a dextra parte deum gladium gessisse verisi-
mile est.

I. o. m. Dol. |Aurelii Sabinianus etMajximus et A poll i-
nariusi) sacc. (= sacerdotes) | vot(um) 1 (aeti) 1 (ibentes) po-
s (u e r u n t).

1) ,,Aurelius Apollinarius" non potest non M. Aur. Apollinaris"
esse, decurio municipii Mursellae, qui duas aras sequentes Dolicheno
dedicavit.

27. Acumincum.

C. I. L. III Suppl. III 10243.

Arae duae.

a) I. o. m. D. \'El) deo paterno | Comageno M. Aur. _Ap|ol-
linaris dec(urio) m(unicipii) Mur |selensium2) v. s, 1. m.

b) I. o. m. D.-et deo pater[no] | Comgeno M. Aur. Apol|li-
naris dec(urio) m(unicipii) Muriselensium v.s.l.m.

43

1) De \'E conferantur, quae sub n. 15 annotavi. — 2) ]\\Iunici-
pium Mursella sine dubio oppidum est prope Mursam, quod ap-
pellatur in tabula Peutingeriana Mursa minor, apud Ptolemaeum
2, 15, 8 et in Itinerario Hierosolymitano Mursella." (von Domas-
zewski).

28. Lussonium, (28, 29).

C. I. L. III 3316 et 3317, Eph. ep. II 591, Seidl 3 et tab. III
1 et 2, Desjardins M. e. d. M. n. H. pg. 10 et tab. V et VII, Hettner
14, A. von Domaszewski, Die Religion des römischen Heeres pg. 60
n. 121 et tab. IV fig. la et Ib, Ed. Meyer apud W. H. Roscher,
Ausführliches Lexicon der Mythologie s. v. Dolichenus col. 1193 et
1194, et S. Reinach apud Daremberg et Saglio, Dictionnaire des An-
tiquités Vol. II s. V. Dolichenus pg. 311, fig. 2489, primam tabulam
(n. 28a) iis, quae de nostro disputaverunt, exempli gratia inserue-
runt; hic quartam quoque partem tabulae alterius (n. 28b) exhibet
1.1. pg. 332 fig. 2490.

Monumentum extat in museo Pestinensi. Duae tabulae aeneae, in
forma pyramidis, auro argentoque olim tinctae, altae m. 0,36, infra
latae m. 0.37. Num totum monumentum ex tribns laminis primo
compositum fuerit — quarum una hodie deperdita est —, ut vulgo
putatur, incertum manet, cum aliae tres id genus pyramides (nn. 58,
63, 145) pariter tertia lamina careant.

a. Insistit Dolichenus tauro dextrorsum verso, cuius corpus lato
ligamine cingitur et caput intuenti obversum est. Deus barbatus, tho-
racem indutus, sinistra fulmen tenet, dextra elevata instrumentum
quoddam vibrât, quod viri docti plerumque pro malleo habuerunt.
Immo bipennis est, quod telum noster gestare solet. Ripennem enim
eiusdem formae in manibus Hephaesti vel Lycurgi Racchicum thiasum
celebrantis conspicimus (Dictionnaire des Antiquités Vol. I s. v. bi-
pennis pg. 712 fig. 860). Conferantur etiam bipennes Anthedone
repertae (American Journal of Archaeology VI (1890, March-June)
tab. XV 1, 2). Caput dei globo dimidiato tectum est, sive galea sive
pileo. A sinistra parte Victoria dextra manu deo coronam tendit,
sinistra palmam gerit. A dextra parte iuxta caput Dolicheni stella et
prope caput tauri ara ardens exsculptae sunt. In loculo supra Doli-
chenum protomae duae conspiciuntur, (luarum altera luna dimidiata
caput ornata procul dubio Luna est, alteram femineam putares, nisi
corona radiata Solem esse indicaret, qui, (piod sciam, apud antiquos
semper sexus masculini habetur. Faciem Solis muliebri similem esso
ne miremur recordantes deum saepissime puerum effingi ab artificibus

44

antiquis genis teretibus vultuque rotundo ¹). Summum trigonum supra
protomas illas nescio quo ornamento (laserpicium ? Seidl) expletum est.

In scutula sub tauri pedibus:

lovi Dulcheno P. A. El.i) | Lucilius 0 coh. I Aj. PEQ2).

1) ,,P(ublius) Ael(ius). — 2) (centurio) coh(ortis) I Alp(inorum)
eq(uitatae)" (Mommsen).

ö. Altera lamina lineis transversis divisa est in quinque partes.
A summa pyramide incipiens vides in prima florem (laserpicium?),
in altera aquilam, in tertia Solem (de quo conferantur quae supra
disputavi) et Lunam, super cuius umerum sinistrum fax ardens
eminet. Iuxta Solis caput flagellum sculptum est. Quarta pars, quae
altero tanto latior est quam superiores, exhibet haec: A sinistra dorsum
tauri cingulo cincti, dextrorsum gradientis premit Dolichenus habitu
deo tabulae a fere similis, nisi quod ab umero dextro lacinia vestis
pendet neque dextra bipenni armata est. Inter caput dei et dextram
elevatam nescio quid expressum est ovo non absimile, quod linea
transversa in partes fere aequas divisum est. Tauro obvia ibex gra-
ditur, quae tergo deam sustinet tunicam talarem indutam. Dextra
alterum cornu ibicis tenet, velamen sinistrae elevatae iniectum est.
Inter taurum et ibicem ara ardet. Supra aram ornamentum quoddam
cernimus, quod cum Desjardinio uvam esse perhibuerim, quam duo
lemnisci circumvolitant.

In quinta vel infima parte tabulae (quae eiusdem latitudinis ac quarta
est) noster aediculam tenet, forma cum deo partis superioris congruens.
Taurus tamen deest. Sub fulmine, quod deus manu sinistra gestat,
ara. Ab utraque parte aediculae .signum militare terrae infixum est,
cuius aquila ad aquilam alterius signi oculos convertit. In utroque
angulo loculi deum Dolicheno similem genibus tenus expressum vide-
mus , supra binas protomas taurorum rosa (rosette) coniunctas extantem.
Dei inter sese intuentur. Dexter manu sinistra fulminis instar spicas
tenet, dextra elevata rosam (rosette); sinister manu sinistra fulmen
gerere videtur.

Tabellam ansatam parti quintae huius laminae substratam titulum
duobus versibus scriptum gestasse verisimile est, sed litterae ad unum
omnes evanuerunt.

c. Summa pyramis Victoria in globo stanti ornata fuit, quae nunc
videtur periisse.

1  Vide sodo8,\'quao de ca re exposuit Kapp apud Kosclier o. e. 8. v. Helios,
col. 2002 et 2003 et figuras columnis 2003-2001 ct 2005-200Ö insertas.

29. Lussonium.

C. I. L. III Suppl. III 10297.

Extat Pestini in museo.

I. 0. m. Dol. I L. lul. Quirin [a] | Passenianu [s] | praef(ec-
tus) I pro sua salut[e] | et M. lul. Catu[lll]i patris [v.] s.
[1. m.]

30. Stnhlweissenhurg.

C. I. L. III 3343, Seidl 19 et Nachtrag pg. 29 et tab. II, 1, Desjar-
dins o.e. pg. 12 et tab. IV, 30, Hettner 15.

Ara ex lapide albo calcario alta in. 0,84, lata ± m. 0,525 ser-
vatur in museo Pestinensi.

I. o. [m.] I Dole, pro | sal(ute) dd(ominorum) nn(ostro-
rum) I Augg. tot(ius) pr(ovinciae) | sacerdote[s].

Imagines Seidelianam et Desiardinianam inspicienti in summa ara
vestigia apparent, e quibus statuam Dolicheni a sacerdotibus dicatam
esse concludas. Quod et Seidelio in mentem venit. At si reliquiae
dubiae non essent, nonne Desjardins, qui ipse monumentum exami-
na vit, cuique libelli Seideliani innotuerunt, huius rei mentionem fecisset?

31. Aquincum, (31, 32?).

C. I. L. III 3462, Seidl 22, Hettner 16.

I. 0. m. 1 Dulceno | Heliopolitan(o) | sacru[m] fecit T:(?)i) |
Aurel. Secu[nd(us)] | vet(e)r(anus) leg. II Ad(iutricis) [P(iae)
F(idelis)] | pro se et suis posu[it] | v. s. 1. m.

1) ,,Titum praenomen fuisse verisimile est, quod Älacko tradit
FECIT. F. . Lapidem fuisse statuae basim dicit Seidl Schoenvisnero,
ut videtur, auctore." (Hettner).

32. Aquincum?

C. L L. III Suppl. III 10606, Hettner 17.

Lapis in museo Pestinensi repertus inter reposita.

hominis gi\'J\'pi

stantis rota pars

pars ima inferior.

I. o. m. Dol.

Gryps pedem priorem rotae imponens saepe cum Nemesi coniungitur
(cfr. Otto Rossbach apud Roscher o. c. s. v. Nemesis col. 163), cuius
deae temi)lum Aquinci — Allofcn, haud procul a liuda-Pcst — eru-
deratum est; cfr. C. I. L. III Suppl. III pg. 1697 n. 10439 seqq.;
itaque illinc ectypum nostrum in museum Pestinense delatum esse reor.

46

Pannonia Superior.

33. Municipium Latobicorum (ut videtur cfr. C. I. L. Ill 3900),
(33, 34).

C. I. L. Ill 3908, Seidl 27, Hettner 20.

Extat lapis Laibaci in museo, scriptus litteris inaequalibus neque
bonis.

I. 0. m. D. I et I. o. m. H(eliopolitano) | Aurelius Dojmit-
t i u s q u I m (= cum) Fl(avio) Casto|re et Aur. Maximlu
fratribus elxiuso nu|minis v. s. 1. m.

34. Municipium Latobicorum (ut videtur).

C. I. L. Ill 3909 Suppl. Ill 10784, Seidl 20, Hettner 21.

Laibaci in museo.

I. o. m. D. I M. Aur. Valenitinus b(ene)f(iciarius) co(n)-
s(ularis) | leg. XIIII G(eminae) j v. s. 1. m. |

mUjjrili 1 LTP//^^///i)I cos. I kal. Novem I brib.

1) Versus 6, 7 dedi secundum collationem Hirschfeldii ¹), cuius verba
subiciam: ,,v. 7 potest fuisse ,,et P[ri]sc[o]", sed quomodo v. 6, ubi
imp(eratoris) (fortasse Antonini) nomen erasum videtur, supplendus
sit, non perspicio."

35. Daruvar, (35, 36).

C. I. L. Ill 3998 (cfr. Suppl. Ill pg. 1745 in calce), Hettner 18.

I. o. m. Dol. I pro salute impp. L. Sep(timii) | et M. Aur(elii)
Antonini | [A]ug[g]Q Carimaeus lulianus 7 leg.
VII i Gem^(inae) cum lul(ia) Att[i]cilla et | Carma[e]is Se-
cundo et Atti|cilliano fili[i]s v. s. 1. m.

,,Oblatum est donarium intra annos 198—209." (Hettner).

36. Daruvar.

C. I. L. Ill 3999, Hettner 19.

I. o. m. |Doloceno j Secundius|Restutus 7 |leg. X Ge-
min(ae) | pro se et | [su]is | posuit.

37. Brigetio.

C. I. L. Ill Suppl. Ill 10991.

1  Potest etiam ^essc Domaszewkii, qui tina cum ITirschfeidio Supplementum Pan-
noniae Superioris edidit. In cuius provinciae inscriptionibus reccnsendis hunc tanien
solum laudalx).

47

Vindobonae in museo.

7ovi I Doliche (no) | Valeriu.9 | Hermes ] v. s. 1.

,,Quae dantur inclinatis, accesserunt ex Voetterianis (schedis sc.)."
(Hirschfeld).

38. Carnuntum, (38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50).

C. I. L. III Suppl. III 11106, Kenner, Mittheilungen der k. k.
Central-Commission zur Erforschung und Erhaltung der Kunst- und
Historischen Denkmale, Wien 1876, tab. 15 fig. 1, cfr. pg. 55 seqq.,
Kubitschek und Frankfurter, Führer durch Carnuntum 3® ed. pg. 91,
fig. 60.

Ectypum ex lapide calcario in similitudinem statuae fabricatum,
altum m. 1,12, latum m. 1,10, repertum in caldario thermarum
Deiitsch-Altenburg; extat apud comitem Traun.

Dolichenus pede sinistro cervices tauri genibus nixi premit, cuius
pars posterior (data opera sc.) deest. Memento deum lunarem Phrygium
,,Men" hunc in modum effingi solere, cfr. Franz Cumont, Texteset
Monuments figurés relatifs au mystères de Mithra II pg. 220, fig. 50 et
figura apud Roscher o. c. s. v. Men col. 2714. Vultum dei insuetae
mansuetudinis atque maiestatis longi cincinni et barba crispata inclu-
dunt. Caput pileo Phrygio alto tectum est, corpus longo chitone
manicato succincto et chlamyde. Manu dextra bipennem grandeni umero
applicatam tenet, sinistra, quae nititur femore sinistro, fulmen.

In basi litteris scariphatis : D i Is.

Arte statua nostra omnium Dolicheni monumentorum facile prin-
ceps est.

Dc icmplo DoUchcni Carntmti reperto.

Cum v. cl. J. Dell, architectus, periclitandi gratia anno 1891 in
ngro, qui vocatur ,,Pfaffenbrunuwiese", apud vicum Petroncll ailo^-
siones institueret, in rudera aedificii incidit, quod arae ceteraque
monumenta, quibus instructum erat, iam statim Dolicheno dedicatum
fuisse ostendebant. De eo templo et quae monumenta continebat,
fusius egit Arch. epigr. Mitth. a. Oesterreich XVI (1893) pg. 176 seqq.,
et omnes res dignas, quae oculis subicerentur, accuratissime deli-
neavit vel photographia expressit ; quas imagines huius libelli mo-
dulum lectoribus nostris invidere valdo dolemus. Nostrum tamen esse
duximus iclinograpliiam dare ad DeUianam (pg. 177) adumbratam,
ut quo loco quidquo repertum sit, mensurae forniaque ipsius templi
probe noscantur.

48

Lateri a /5 adiacet aedificium quoddam (cfr. tab. I in fine volu-
minis XVI ephemeridis supra laudatae addita), quod spelaeum Mithri-
acum fuisse satis videtur eonstare; vide Fr. Cumont o. c. II mon.
22Sbis, pg. 501 cfr. I pg. 253 ann. 5. Sed quamdiu rudera nondum
penitus explorata sunt neque uUum monumentum vel inscriptio Mi-
thriaca inde prodiit, nihil certi statui potest.

Jetziges Terrain

mmmm,

J, l PlaiUnpflastfr_j j

SMtr

In templo describendo verbis ipsis Dellianis (pg. 178) uti liceat:
,,Sie hat die Gestalt eines ziemlich regelmässigen, aus massigen
Bruchsteinmauern aufgeführten Vierecks, welches ungefähr nach den
Weltgegenden orlentirt ist. Die südöstliche Ecke allein zeigt die Ver-
wendung einer Quader im Fundament von ziemlichen Dimensionen:

49

2,75 m. Länge, 60 c.m. Breite, 33 c.m. Höhe. Die östliche Mauer ist
in ihren Fundamenttheilen nach beiden Seiten etwas verbreitert, die
Innenwand derselben besitzt eine verkröpfte Vorlage. Eine Öffnung
in dieser flauer bildete zweifelsohne den Eingang des Raumes. In-
mitten desselben erhob, sich ein rechteckiger Pfeiler, wie die Um-
fassungsmauer aus Bruchsteinen aufgeführt, in welche hie und da
Ziegelbruchstücke eingefügt waren. Die Innenwände trugen Putz-
resten , die an manchen Stellen noch Spuren von Bemalung aufwiesen.
Die Mauern waren durchschnittlich einen Meter hoch erhalten; un-
gefähr 1,30 m. unter dem jetzigen Terrain lag der alte Fussboden
des Raumes, welcher mit 4,5 c.m. starken, 31 c.m. in Quadrat
groszen Ziegelplatten gepflastert war. Das Ziegelpflaster lag unmit-
telbar auf dem natürlichen Boden, ohne Hypocaustum."

Idem pergit pg. 183:

,,Der Raum enthielt eine grosze Menge von Bruchsteinresten und
eben so zahlreiche Fragmente eines Ziegelmosaikbodens. Schon die
mächtigen Dimensionen der Umfassungsmauern und der inmitten
stehende Pfeiler deuten auf eine gewölbte Decke über welcher sich
ein zweites Geschoss befand, dessen Fussboden jenes Mosaik bildete.
Dasselbe bestand aus circa vier Centimeter groszen geschliffenen Ziegel-
würfeln, unregelmäszig nebeneinander liegend und mit Mörtel ver-
bunden. Mit dem Einstürze des Gewölbes fiel es wie die andern ....
Fundstücke in den untern Raum hinab. Die regelmäszige Lage der
Altäre und Postamente erlaubt vielleicht den Schluss, dass ein Erd-
beben den Einsturz hervorrief. Auszer den beschriebenen Stücken
fanden sich in dem Räume noch eino Menge von gewöhnlichen Scher-
ben, bemalte Putzreste, ferner Theile eines eisernen Kettenpanzers,
eine Schere mit federnden Bügel u. a. m."

Monumenta et inscriptiones haec in sacrario reperta sunt; extant
hodie Petronellae apud Comitem Traun.

39. Dell, pg. 182 fig. 22, II,(ichnographia).

Statua marmorea e diversis fragmentis composita alta cum basim. 1,59.
Dolichenus barbatus, nudo capite, thoracem indutus, paludamento
amictus dextra bipennem gerit, sinistra, qua« saxo sustinetur, ful-
men, cuius pars superior deest. Gladio, qui a dextro latere e balteo
dependet, accinctus est.

40. Dell, pg. 181-182 fig. 19 K,(ichnographia).

Bracchium sinistrum ex aere solido fusum, quod olim ligulis sta-
tuae Dolicheni affixum fuisse duo foramina in extreme lacerto com-

4

50

probant. Manus fulmen tenet, cuius cuspides tenuibus laminis argenteis
neglegenter circumvolutae sunt. Bracchium stricta manica (aere expressa
scilicet) tegit, in qua adhuc vestigia argenti cernuntur, ut totum
simulacrum argento inductum fuisse facile credas.

41. Dell, pg. 182 fig. 20, E, Ei, F,(ichnographia).

Ectypum ex lapide albo calcario in duas partes fractum (E, Ei)
altum m. 1,55, infra latum m. 0,68. In tabula superne leniter fasti-
gata Dolichenum barbatum, ut assolet, portât taurus dextrorsum
versus. Animal lato ligamine cinctum exiguae staturae est, si cum
deo compares. Ipse divaricatis cruribus sculptus est, dextro protento,
sinistro inflexo; thorax, super quem cingulum cernitur, pectus pro-
tegit. More solito deus sinistra fulmen gerit, dextra bipennem mina-
tur, quae maximam partem periit. Caput pileo tectum est.

Basis huius tabulae F,(ichnographia) alta m. 0,82, infra lata 0,72,
ex eodem lapide albo calcario quo ectypum sculpta, a parte aversa
impolita mansit, ita ut muro infixam fuisse appareat.

Spatium iuxta dei effigiem in ectypo E, E^ relictum caeruleo pig-
mento tinctum fuit, in quod rubris litteris — colores temporis iniqui-
tate paene perierunt, at restant vestigia certa — inscriptio incisa est,
quam v. d. Eugenius Bormann, qua est doctrina et sagacitate, una
cum reliquis titulis ex sacrario erutis in eodem volumine (XVI) ephem.
supra laud. pg. 209 seqq. tractavit:

C. I. L. III Suppl. III 11129, Bormann pg. 213.

I. o. m. I Doliceno | Atilius | Primus | 7 leg. | XIII | G(e-
minae) | ex evolcato leg. | X G(eminae) P(iae) F(idelis) | ex

S G r £? i ti

visolprosalutelsuaetsuorumiv. s. l.l.m. |do,, / mol).

M a r s 1 s

1) ,,Est ,,domo Sergia Marsis" i. e. Marruvio, cfr. C. I. L. IX
pg. 349." (Hirschfeld).

42. C. I. L. III Suppl. III 11131, Dell pg. 180 fig. 18, pg. 181,
Bormann pg. 210 seqq., D,(ichnographia), Kubitschek und Frankfurter,
Führer durch Carnuntum 3° ed. pg. 93.

Ara ex lapide albo harenaceo alta m. 0,90, lata m. 0,45.

I. o. m. I Dol. et rel(igioni?)i) | pro sa[l(ute)] Aug(usti) |
G(aius) lul(ius) Dion[i]|cus et M. Fol|nius Primu[s]|cu-
r(atores) et Q. Ga|vius Zosimus | [s]crib(a) d(onum) [d(e-
derunt)]? ex vot(o)|î/Comm \'i^O-y- KELlo eo H •

et Crispo2)/

In inscriptione describenda Bormannum secutus sum. — i) Ku-

51

bitschek „REL" pro ,,HEL(iopolitano)" errore quadratarii ineisum
esse censet, fortasse recte. Heliopolitanus enim ét una cum Dolicheno
(n. 33 cfr. n. 31) ét Carnunti (C. I. L. III Suppl. III 11137, 11138,
11139) colitur. — 2) Versus 10,11 Bormann expedit: ,,[Imp(eratore)]
Commodo A[u]relio co(n)s(ule) | sac(erdotibus) [Bjasso et Crispo."
(quocum facio, nisi quod ante ,,sac(erdotibus)" ,,sub" erasum videtur)
et tertium consulatum Commodi indicari putat; lapidem igitur anno 181
p. Chr. n. positum esse. Argumenta lector studiosus, cum exscribere
longum sit, in eph. supra laud. pg. 212, 213 adeat.

43. C. L L. III Suppl. III 11132, Dell pg. 180 fig. 17, pg. 181,
Bormann pg. 215, 216, C,(ichnographia).

Ara ex lapide harenaceo alta m. 0,90, lata m. 0.455; in latere dex-
tro urceus, in sinistro aquila in globo stans rostro anulum tenens
sculpta sunt.

I. O. m. D. I C. Secun|dius sacer(dos) j v. s. 1. 1. m.

44. C. I. L. III Suppl. m 11133, Dell pg. 179 .fig. 16, pg. 181,
Bormann pg. 215, B,(ichnographia).

Ara ex marmore albo (sive lapide calcario) alta m. 0,98, lata m. 0,565.

I. o. m. D. I C. Sollius Optatus et | Soll(ius) Siro fil(ius) i
iussu dei | d(onum) d(ederunt) | sub sac(crdote) Antoni[o].

45. C. I. L. III Suppl. III 11134, Dell pg. 184 fig. 21, pg. 182,
Bormann pg. 209, 210, G,(ichnographia).

Basis ex lapide calcario alta m. 0,94, lata m. 0,70. Inter lineas
scriptum est:

I. o. m. I Dolicheno | pro sal(ute) imp(eratoris) | Caes(a-
r i s) M. 1) Aur. Co m m o (d i) | A u g. G. S p u r i u s | S i 1 v a n u s 7
leg. X G(eminae) | ct Val(eria) Digna | v. s. 1. m.

1) Ex praenomine M(arci) Commodo dato hanc basim intra annos
180 et 191 ]). Chr. n. oblatam esse apparet.

46. C. I. L. III Suppl. III 11186, Dell pg. 178, 179, fig. 15,
I5a, Bormaini pg. 216, A, A2,(ichnographia).

Duo fragmenta tabulae marmoreae a alta m. 0,315, lata m. 0,30;
b alta m. 0,315, lata m. 0,47. Litteris pulchris.

a b

AB(j d 0 f g /IIKL
M N opqrsTVXYZ

52

Significatio huius alphabet! adhuc parum constat. Bormann 1. 1.
aut a ludi magistro quodam, aut ea de causa dedicatum esse
censet, quod alphabeto omnes litterae continentur, ex quibus verba
sacra deoque accepta sed minus bene cognita componi possunt. Ku-
bitschek et Frankfurter o. c. pg. 93 scribunt: ,,Man geht kaum irre
wenn man irgend einen mystischen oder prophylaktischen Zweck dieser
Weihung zu Grunde legt." Sectam aliquam veterum Christianorum
alphabeto vim arcanam inesse credidisse Pseudo-Tertullianus testis est,
Adversus omnes Haereses, cap. 5: ,,Non defuerunt post hos Marcus
quidam et Colarbasus novam haeresim ex Graecorum alphabeto com-
ponentes. Negant enim veritatem sine istis posse litteris inveniri, immo
totam plenitudinem et perfectionem veritatis in istis litteris esse dis-
positam." cett..

Postea vidi hunc locum etiam a v. d. Albrecht Dieterich laudatum
esse in libello ,,A. B. C. Denkmäler" (Rheinisches Museum für Philo-
logie 56, Heft I, 1901 pg. 100). Ibi de alphabetis tam Graecis quam
Latinis, tam ethnicis quam christianis fuse atque subtiliter egit pg. 77
seqq., quibus plerumque vim magicam et averruncam tributam esse
conclusit,

Carolus Tragau Vindobonensis, quocum mihi epistularum commer-
cium est, lovem Dolichenum antiquitus eundem atque deum Babylo-
nium ,,Nebo" fuisse ratus, qui scribendi arti praesidet, hac de causa
alphabetum nostrum oblatum esse monet; recte fortasse.

47. C. I. L. III Suppl. III 11136, Dell pg. 185 fig. 23, pg. 186,
Bormann pg. 217.

Tabula ex lapide calcario lata m. 0,465, alta m. 0,45 iuxta sacrarium
Dolicheni reperta. Inter lineas scriptum est:

I. o. m. -D. Luca(nius) | Attillus | iussu dei | impendi(o)
suo 1 fec(it).

Denique in lucem prodierunt tabula marmorea, Dell pg. 182, 185
fig. 23, I,(ichnographia), in qua inscriptio picta fuisse videtur, et
iuxta templum meta molaris fracta cum catillo suo, Dell pg. 183,
184 fig. 23, L,(ichnographia),

48. Carnuntum.

C. I. L. III 4401,\'Seidl 43, Hettner 22.

Ara alta ± m. 0,42, lata ± ni. 0,47 Petronellae reperta extat in

»

museo Vindobonensi.

Geniumi) |.I(ovis) o(ptimi) m(aximi) D(olicheni) | sub
sacer(dotibus) | Antioco et | MarinoS).

53

1) J. A. Hild, Diet, des Ant. Vol. II s. v. Genius pg. 1491, genios
deorum imprimis peregrinorum Romanos vel eo coluisse monet, quo
facilius se barbarae religioni accommodarent. — -) Supplendum esse
,,dedicant" (sc. cultores eius) Seidelio videtur.

49. Carnuntum.

C. I. L. Ill Suppl. 11130.

Tabula fracta reperta anno 1885 Deutsch-Altenburg in ruderibus
aedifieii ad orientem fori siti; iam in museo.

a. b.

1) ,,Sacerdotum nomina casu sexto ibi adfuisse putat Domaszewski."
(Hirsclifeld). Elementum ultimum male descriptum pro I crediderim,
ut ,, Mari [no]" suppleri possit.

50. Carnuntum.

C. I. L. Ill Suppl. 11135.

Tria fragmenta parastatae ex lapide iiarenaceo reperta anno 1885
eodem loco quo n. 49; iam in museo.

[I. 0. m.] 1 Dolich(eno) | pro sal(ute) | [imp(eratoris) Cae-
s(aris)] C. | [lul(ii) Ver(i) M]ax|[imini Pii] F(elicis) | [in-
vic(ti) Au]g(usti) | ... [Ulpi] us | [? A] m [a] ndianus | mil(os)
log(ionis) I XIIII G(eminae) | librari[u]s | numeris | cus(tos)
arm(orum) | signif[er] | optio | o[cta]v[a?] | pr(incipis) pr(i-
oris) I candidatus | numini | cum U[l]pio | Amando | [ve]t(e-
ranus) le[g(ionis)] s(upra) s(criptae) | p[osuit?].

Explevit von Domaszewski. Quocum si consentis, titulum intra annos
235—238 p. Chr. n. incisum esse putandum est.

51. Seidl, Nachtrag 75 et tab. I, Hettner 23.

,,Ectypum calceum altum 2OV2" (= ± i". 0,54), latum 15" (= ±
m. 0,395), quod, quamquam est incertaeoriginis, in Ilungaria repertum
esse constat, cum sit e collectione Nicolai lankovichii, nunc in museo
Pestinensi." (Hettner).

54

Dolichenus super tergum tauri minitabundus dextrorsum incedit.
Dextra bipennem intentât, sinistra fulmen tenet. Caput imberbe pileus
tegit, pectus thorax, cu.i paludamentum fluitans superiniectum est.
Taurus cingula cinctus dextrorsum graditur faciem paene humanam
spectanti obvertens. A dextra parte Victoria, quae dextra palmam gerit,
altera manu coronam dei capiti impositura est. A sinistra aquila alis
explicatis rostro coronam porrigit.

Rubri coloris vestigia adhuc in ectypo conspicua sunt.

52. E. von Sacken, Die Antiken Bronzen des k. k. Münz- und
Antikencabinets, Wien, 1871, pg. 16 et tab. VII, 5, Hettner 24.

,,Statua ahenea, olim auro tincta, alta m. 0,09, quae dicitur in
Hungaria reperta esse, nunc Vindobonae in museo." (Hettner).

Dolichenus barbatus, loricatus, pileatus in tauro dextrorsum verso
stat, sinistra fulmen gerens, dextra elevata, qua tenuit bipennem.
Cinctorio portât gladium. Paludamentum post dei tergum dependet.

Noricum.

53. Virunum, (53, 54, 55, 56).

C. I. L. III 4789, Seidl 23, Hettner 26.
Extat Klagenfurti in museo tripertita.

•Duobus SilanisT/// 1 I. o. m. DC|//// | /////////////// | III

II Hill IIIIII I //////////////// I ////////////////D I Bellicus Marini

fil(ius) s[acerdos] | triclin(ium) omni impend(io) suo Hj-)

III III I •

1) ,,Erasum est nomen Commodi. Cum in Silanis duobus consulibus
anni 189 iterationis nota locum non habeat, 1/ quod sequitur super-\'
esse videtur ex die." (Mommsen). — 2) Hettnerum ,,iu[ssit fieri]",
quamvis dubitanter, supplentem errare persuasum habeo, cum neque
spatium in lapide relictum tantum litterarum numerum admittat et
plerumque haec verba ordine inverso in inscriptionibus scribi soleant.
Lusi: ,,iu[s(sione) sa(cra)]."

Ad inscriptionem nostram titulus C. I. L. Ill 5006 ^TTH) (extat
Klagenfurti in museo) pertinere videtur; est finis versus 2.

54. Virunum.

C. I. L. Ill 4790.

Ilcrzcndorf in aedificio iuxta ecclesiam.

I. 0. m. D. I Tib (er ius) Cl (and ius) | Quintilia ni\'is [et]
Rute I nia [S]e[c]ura | pro [se et] suis | v. d. 1. m.
Pars dextra latet, in sinistra anaglyphi vestigia conspicua sunt.

55

55. Virunum.

C. I. L. Ill 6015, 4, Seidl 47.

Lamina parva.

I. o. D.

56. Virunum.

Jabornegg-Altenfels, Kärntens römische Alterthümer (Klagenfurt
1870) tab. 8, 218, cfr. pg. 118, Hettner 29.

,,Ectypum ex lapide albo calcario longum et altum 1,10" (=±m. 0,60),
insertum fuit muro arcis Trixen, sitae non procul a Lamhrechtsherg.^^
(Hettner). In cuius montis cacumine sacrarium Dolicheni extructum
fuisse inde apparet, quod Jaborneggio teste o. c. pg. 118 ibi rudera
antiquissimorum murorum sub solo latent, unde interdum fragmenta
columnarum, res ex aere fabricatae, nummi, alia in lucem prodeunt,
neque prorsus verisimile est in loco tam angusto tamque edito atque
deserto privatum quendam habitasse.

In lapide aedicula sculpta est, cuius fastigium duobus parastatis
striatis sustinetur. Caput Solls radiatum sinistrum eetypi angulum,
caput Lunae dextrum super utramque parastatam obtinent. In fastigio
aquila expansis alis graditur. Inter parastatas aediculae a sinistris
Dolichenus barbatus stat in animali dextrorsum verso, ijuod nisi
aliorum monumentorum rationem haberes, taurum esse negares. Ad-
sunt solita insignia vel vestimenta, bipennis, fulmen (?), thorax,
paludamentum, pileus. Tauro adversa caprca(?) deam gerit capite
velato, quae quid in elevata dextra tenuerit incertum est. Inter capita
deorum corona.

57. Inter Ivennam et Celeiam.

C. I. L. III 5103, Hettner 25.

Lapidem anno 1861 Windischgratz effossum, in museo Gratzensi,
cui Hiatus esse dicitur, neque Mommsen neque Wihminns reppererunt.

[L o.] m. Dol. I [pr]o sal(ute) |......) MA |......?

58. Trigisamum.

Von Domaszewski, Die lieliglon des römischen Heeres, tab. IV fig.
2rt, 2/", 2c, cfr. pg. 60 n. 122.

Fragmenta sex pyramidis aheneae asservantur hodie in museo Vin-
dobonensi.

a. Pars adversa pyramidis infra misere mutilata (fig. 2a von
Domaszewski). Dolichenus barbatus, pileatus, loricatus, dextra se-
curim vibrat vel potius bipennem, cuius altera acies pileo dei ob-

56

tecta est. Fulminis, qua manus sinistra armata est, pars inferior
periit. E lacerto dextro lacinia paludamenti dependet. Crus dextrum
dei usque ad genu conservatum est, sinistrum desideratur una cum
abdomine adiacenti umbilico tenus. In angulo inferiore sinistro la-
minae caput dei Dolicheni propinqui, pileo Phrygio tecti, dextrorsum
spectantis, sculptum est et bracchium dextrum cum manu hastam(?)
tenente. Quem deum protomis duorum taurorum supereminuisse (ut
in pyramide Lussoniensi, n. 28Ô) testantur cornu et summum caput
tauri sinistrorsum versi, quae acrius intuenti in infimo angulo
sinistro laminae nostrae conspicua sunt. Neque dubitare licet, quin
in angulo inferiore dextro, quem hodie amissum dolemus, idem
deus tauris insidens effictus fuerit (ut in tabula Lussoniensi n. 28Ö).
Probatur enim vel hoc argumento: In uno ex sex fragmentis al-
teram protomen tauri sinisirorsxim versi videmus eodem illo modulo,
quo vestigia tauri in angulo inferiore sinistro expressa sunt, quibus
tamen fragmentum accommodari nequit, cum lineae fracturarum nequa-
quam congruant. Ad alteram igitur imaginem sed priori (deum supra
tauros dico) simillimam, quae in angulo inferiore dextro sculpta fuit,
pertinere videtur.

Quae si recte disputata sunt, tertium fragmentum (fig. 2c, von
Domaszewski) — in quo mulierem vel deam nescio quam cernimus —
pro infima parte dextra laminae nostrae n. 58a habendum est. Nam
quis negaverit pedes priores tauri dextrorsiim versi, quos in summo
fragmento (fig. 2c, von Domaszewski) sculptos reperimus, referendos
esse ad eam imaginem dei tauris supereminentis, quam in angulo
inferiore dextro (hodie deperdito) laminae nostrae n. 58a expressam
fuisse nuper demonstravimus ? Duabus igitur laminis (58a = fig. 2a,
von Domaszewski et fig. 2c, von Domaszewski) coniunctis colligi po-
test, quanta fere altitudo pyramidis integrae fuerit, videmusque satis
superque spatii superesse tauro, in quo noster (imaginem dico princi-
palem) consistere solet.

Tabella ansata, cuius vestigia adhuc extant in infima i)arte laminae
(fig. 2c, von Domaszewski) pyramidem in basi, terminasse videtur et
inscriptionem incisam exhibuisse.

In lamina n. 58a haec etiam animadversione digna sunt: Figura
ovata, duabus lineis altera alteram decussantibus quadrifariam divisa,
quam deum tauris insidentem, de quo supra disputavimus, manu
sinistra porrexisse probabile est. Praeterea inter laciniam a bracchio
Dolicheni dependentem (vide supra) et latus sinistrum laminae tres
figurae conspiciuntur, quas cum lauri foliis comparaverim. Restât ut
aquilam commemorem summum laminae loculum tenentem.

57

b. Nec altera lamina pyramidis (fig. , von Domaszewski) anno-
rum tulit seriem et superior tantum pars superest linea transversa
in duos loculos divisa. Quorum superior protomen Lunae continet
inter cornua lunae subiectae fictam. In inferiore Mars imberbis galea
cristata tectus dextrorsum spectat. Corpus dei nudum pube tenus
conservatum est. Dextra hasta nititur, sinistra in clipei margine po-
sita est. Circum corpus amiculum fluitare videtur. In infima parte
dextra laminae ara ardet.

Duo fragmenta reliqua non digna sunt, quae singulatim descri-
bantur. Pyramis nostra elegantiore manu quam pleraque Dolicheni
donaria confecta est.

Radia.

59. Pffmz, (59, 60, 61.)

C. I. L. III Suppl. III 111926.

Tabella aënea litteris punctim scriptis reperta iuxta castra — se.
cohortis I Breucorum, cfr. C. I. L. III Suppl. Ill pg. 1857 — ,,in
den Grundmauern eines kleinen gegen Osten offenen Tempelraums,
etwa 40 Meter südöstlich der porta decumana."

I. o. m. I Dolocenii) | Demittius | sacerdos | d. d.

1) Utrum ,,Doloceni(o)" supplendum (cfr. n. 132) an dativus sit formae
,,Dolocenis", incertum.

60. Pfünz.

C. I. L. III Suppl. III 11927.

Tabella aënea litteris punctim scriptis reperta una cum praecedenti.

l 0 M
T DVLICENO
•ERVM

na55ci

1) ,,In margine F potius est visa Cliristio; T E litteris nomina
eius, qui dedicavit, significari censet Mommsen." (Ilirschfeld). Cum
forma litterae sinistrae T parum distincte exarata videatur, in mentem
venit I ohm scriptum fuisse et legendum esse ,,I(ussu) E(sculapii)",
cfr. n. 19 ct pg. 25. „Esculapius" pro ,.Aesculapius" C. I. L. VI 1
et XIV 2846 invenitur. — 2) ,,Anto VR vestigium litterae T supe-
resse videtur." (Hirschfeld).

61. Pfünz.

C. 1. L. III Suppl. III 11928.

58

Tabella aënea reperta cum praecedentibus.

J^V
fOE

Q/

„V, 2 ex. < et v. 3 7 ornamenta sunt." (Hirschfeld).

62. Inter Reginum et Boiodurum.

C. I. L. Ill 5973 cfr. Suppl. Ill 11976, Seidl 11, Hettner 28.

Straubmg im Osterfeld inter ecclesias S. Petri et Nicolai reperta
anno 1812, deinde ibi in curia, mox in novum pontem Danuvianum
absumpta.

a. Ab una parte:

[lovi o. m.] I [Do] liehe n(o) | [pr]o salute | [im] p(e rato ris) |
n(ostri) vet(erani) | [coh.] I Ca[n] a(thenorum) l).

h. Ab altera parte:

III Idus Apr[i] | les Laelia|no co(n)s(ule) qui|bus pra[e]
e[st] I......

1) Dedi lectionem, quam proposuit Ohlenschlager, cfr. C. I. L. Ill
Suppl. Ill 11976. Hettnero, qui primus solito acumine, quid sibi
vellet titulus, perspexit pg. 13 ,,c(ohors) I F(lavia) Cana(thenorum)"
placet, quod tamen minus in lapidem quadrat. Est anni 163.

63. Aalen (Aquileja ?) ¹).

Haug und Sixt, Die römischen Inschriften und Bildwerke Württem-
bergs I pg. 43 seqq., n. 57, fig. 23.

Fragmentum tabellae aëneae, auro tinctum, in forma pyramidis
nunc altum m. 0,21, latum m. 0.20, repertum anno 1895 in hypo-
gaeo sub sacello castelli, possidet ,,Reichslimeskommission."

In media lamina arbor ficta est, cum foliis pomisque, cuius a si-
nistra parte stat .Dolichenus loricatus (caput cum manu dextra periit)
in tauro dextrorsum verso. Sinistra tenet fulmen, vagina gladii post
tergum a sinistris conspicua est, pedes calceis teeti esse videntur.
Tauro obversa a dextra parte arboris vacca sculpta est et in tergo
eius crura inferiora deae cernuntur, quae una cum Dolicheno coli
solet. Reliquum corpus periit. In eadem parte tabulae (sc. a dextra
arboris) infra vaccam Minervam galeatam vides, succinctam, aegide
cum Gorgoneo pectus firmatam. Dextra elevata nititur hasta, sinistra
clipeo imposita est. Iuxta Minervam a dextris deum duobus tauris

1  Ilunc locunv potius ad Germaniam Superiorem (juain ad Ilaetiam pertinuisse
temporibus certe, quibus nostcr colebatur, sero vidi e.x C. I. L. Ill Suppl. Ill pg. 1851.

59

insidentem, quem iam antea in pyramidibus Dolicheno consecratis
(n. 28, 58) offendimus, caelatum fuisse probabile est, sed restât
dimidia tantum pars sinistra figurae. Deus imberbis dextra tres palmas
gerit. Ab altera parte IMinervae clavi foramen terebratum est.

Imaginum, quibus inferior pars sinistra laminae ornata fuerat, nihil
nisi caput galeatum (Martis, ut videtur, cfr. n, 58) aetatem tulit.

Roma.

Cum iam ad inscriptiones monumentaque urbana pervenimus, e re
esse arbitror pauca praefari de templis, in quibus noster Romae cole-
batur, in montibus Aventino et Esquilino sitis. Quae de templo Es-
quilino innotuerunt haec sunt:

Aetate pontificis maximi Clementis XII haud procul ab ecclesia S.
Eusebii — locus fere fuisse videtur, ubi hodie latus inter orientem et
meridiem spectans areae, quae vocatur ,,Piazza Vittorio Emanuele",
porticu terminatur, cfr. Ficoronii descriptio sub n. —rudera magni
cuiusdam aedificii detecta sunt. Muro insertae fuerunt inscriptiones
duae n. 64a et b. (Ficoroni, Labico pg. 22), quae, quantum ex rebus
in iis memoratis effici potest, in situ repertae sunt. Nj\'mphaei e. g.
in iis mentio fit estque nymphaeum teste Ficoronio in vicinia effossum.

Multis annis post (1874), cum murus inter ecclesiam S. Eusebii et
viam ad i)ortam S. Laurentii ducentem destructus est, quattuor alia
monumenta Dolicheno oblata (nn. 65, 66, 67, 68) in lucem protracta
sunt, cfr. C. L. Visconti, Rull(ettino della Comm. arch.) mun(icipale)
1875 pg. 204 seqq. tab. XXI, nec quisquam dubitare potest, (juin ad
idem templum referenda sint. Sic etiam n. 69 in horto coenobii S.
Eusebii effossa procul dubio templo Esquilino debetur. Tum Stevenson
inscriptionem n. 70 foras dedit, quam, si quid video, a viro doctis-
simo recte expletam (collata u.\'64), nomine ,,M. Caecilii Rufi" (v. 5)
et ,,Marini" (v. 8) eidem loco ac n. 64 tribuendam esse probatur. Ara
n. 71 autem testimonio esset ,,Thy-" in versu 9 tituli superioris (n. 70)
primas litteras nominis ,,Thy[rso]" (sie Stevenson) esse (cpiod alibi
in titulis nostris non reperitur), atque invicem, quanupuim jjrocul
inventa est, Esquilino vindicaretur, nisi spatium <[uinquaginta fere
annorum, (puxl inter utrunupio lapidem dedicatum intercedere videtur,
quominus Thyrsum lituli superioris n. 70 aram n. 71 donavisse, puta-
remus, prohiberet. Fortasse de patre et filio cogitandum est.

Sed alia de causa hanc aram una cum basi n. 72, quae per eundem
C, Fabium Germanum Dolicheno oblata est, potius titulis Estpiilinis
quam Aventinensibus, quibus Uenzen (in C. I. L. VI) et Hettner,

60

inseruerim. Sunt enim praeter lovem Dolichenum,, lunoni sanctae Herae,
Castoribus et Apollini conservatoribus" (n. 71) et ,,Soli digno prestantis-
simo" (n. 72) dicatae. Eorundem autem deorum monumenta ex altera
parte eiusdem muri prope S. Eusebium protracta sunt, cui Dolicheni
donaria nn. 65, 66, 67, 68 accepta debemus, multique praeterea alii
lapides, maximam partem lovi, nonnulli deo Thracico ,,Heroni" vel
cuilibet numini barbaro consecrati, qui fere omnes — tribus exceptis —
a praetorianis barbarae originis intra annos 200 et 266 p. Chr. n. dati
sunt ¹). Notissimum est ab imperatore Septimio Severo primo magnum
numerum provincialium in cohortes praetorias receptum esse. ,,Quod
ut constat eum eo consilio fuisse, ut tutela Italiae externis militibus
et maxime Illyricianis committeretur, ita non errabit, opinor, qui item
milites in Italia degentes, ne vitae urbanae religionibusque adsues-
cerent, curam eum egisse credat, ut in ipsa urbe patria quisque
numina colere pergerent." (Mommsen C. I. L. VI pg. 720). Quae
cum ita sint, non est cur imperatorem zéfievog templi Dolicheni, cuius
dei cultus his isdem temporibus maxime floruisse videtur idque impe-
ratore probante (cfr. pg. 18), quod praesertim nuperrime (n. 64) in
maiorem splendorem atque amplitudinem auctum esset, praetorianis
assignasse mireris, ubi aras et aediculas diis patriis consecrarent. In
ipso templo Dolicheni praetorianorum donaria posita fuisse ea de causa
(in qua iam Hettner haesit pg. 18) affirmare nolim, quod cuncta non
prorsus eodem loco ac monumenta Dolicheni reperta esse compertum
habemus. Ceterum aediculam lovis triclinium Dolicheni collo-

catam fuisse lapis n. 73 testatur, quem haud ita procul effossum
Esquilino iure tribuas.

G. B. de Rossi, Ann(ali) dell\' Inst(ituto) 1858 pg. 281 seqq., tem-

1  Omnia haec monumenta foras dedit W. Henzon, Buil. nnm. 1875 pg. 8.\'} seqq..
Idem et C. L. Visconti iterum de quibus<lam e.x iis egerunt, Huil. nnui. 187G pg. Cl
seqq. tabulis lithographis V, VI, VH, VIH additis. Sol vel Invictus in duabus
inscriptionibus noininatur, Huil. mun. 1875 n. 22 ~ C. I. L. V^I 2821 et n. 23 m
C. I. L. VI 2822. „Dehe sancte lunoni" et „[I)o]o sacno lunoni" (sic!)
duo tituli positi sunt, Hull. mun. 1875 n. 11 = C. I. L. VI 2808 et n. 12 =
C. I. L. VI 2809, quaUuor Apollini, Huil. nuui. 1875 n. 1 = C. I. L. VI 27!)7,
n. 2 = C. I. L. VI 2798, n. 23 " C. I. L. VI 2822, n. 33? = C. I. L. VI
2832. Castoruni nullum monumentum repertum esso confiteor, at fortasse sub „Dis
inmortalibus". Huil. mun. 1875 n. 21 = C. 1. L. VI 2820 vel „Diis patrien-
si bus" n. 22 — C. I. L. VI 2821 latent. Ex quibus lapidibus deorum 8uj)ra memo-
ratorum imaginibus ornatos invenias. Huil. num. 187(j tab. V, VI, 7 (.luno) et 8
(Sol), tab. VII, VIlI, 5 (Apollo). Apollo denique in lapide ibidem effosso sculi)tua
est, Huil. mun. 1§7G tab. V, VI, 4 et in ara una cum Dolicheni monumentis nn, 05,
00, 07, 08 reperta, Huil. niun. 1875 tab. XXI.

61

plum nostrum partem fuisse stationis cohortis vigilum II contendit
probaturque eius sententia plurimis viris doctis. Fieri quidem potest,
ut vir summus recte iudicaverit, res tamen, quod quidem videam,
admodum incerta est. Quibus enim nititur argumentis, hoc tantum
ostenditur olim in Esquilino stationem cohortis II vigilum fuisse. Verba
enim Pyrrhi Ligorii, ,,01tre all\' antica fabrica del castello ornato di
trofei di marino" cett. ,,e confinava coll\' acquedotto situato tra esso
e la via Prenestina", quae de Rossi affert pg. 283, quibus locus indi-
catur, ubi lapides, manifesto falsi, a vigilibus oblati, (C. I. L. VI,
5, 746¹ et 760*) inventi esse dicuntur, nihil ad rem faciunt. Nam
primum locus ille non prorsus quadrat in rudera aedificii, quod Doli-
cheni templum fuisse supra pg. 59 vidimus; deinde nullo titulo genuino
revera ibi stationem cohortis II vigilum fuisse demonstratur. Accedit,
quod Henzeno auctore (C. I. L. VI pg. LUI) Ligorius in rebus topogra-
phicis non maiore fide dignus est quam in epigraphicis. At duos titulos
habemus, unum a milite coh. II vigilum positum C. I. L. VI 2962«, alte-
rum a tota cohorte imperatori Caracallae oblatum C. I. L. VI 1059, *) qui
apud nymphaeum, vulgo templum Minervae Medicae ajjpellatum, reperti
sunt. Itaque in ea parte potius Esquilini orientali stationem sitam fuisse
arbitrer, cuius sententiae etiam aiiqua ex parte Jordanum auctorem
habeo in rebus topograpliicis minime contemnendum, quamquam ut
in re nondum satis explorata fueritne statio iuxta ecclesiam S. Eusebii
an S. Bibianae, prope templum Minervae ^ledicae, ambigit (Topo-
graphie der stadt Rom im Alterthum I, 1 pg. 308, 309 ann. 11).
Idem vir doctus hortos Pallantianos, (jui in ,,Curioso urbis regionum
XIV" stationem coli. II vigilum sequuntur, certo prope portam S.
Laurentii sitos fuisse perhibet (Topographie II pg. 128). IIoc quoque
stationem illam non procul a templo ]\\Iinervae Medicae quaerendam
esse argumento est.

Quoniam denique in titulo n. 64/> tetrastylum, nymphaeum cett.
adsistente tribune (piodam coh. II vigilum dedicata esse traditur, nequa-
quam haec tot aedificia, sacrarium, tetrastylum, nymphaeum (n. 64),
scholam (n. 70), triclinium (n. 73) — in area stationis coh. II vigilum
extructa fuisse necesso est, cum praesertim vigiles in nullo amplius
lapide templi Esquilini (excepte fortasse n. 70) memorentur et multa
donaria a jt;rrtc/oria?i/.s\' in loco temple adiacenti posita esso supra
demonstrare conati simus.

Quae templi Aventinonsis supersunt R. Lanziani hunc in modum

1  Origo ri\'li(iunruin insc\'riptionuni (C. I. L. V^I 29()2 soqq.), in cpiibna coll. II
vigilum nominalur, incerta o.st.

62

describit, Bull(ettino della Comm. arch.) com(unale di Roma) 1893
pg. 5 seqq.:

,,Vi sono apparse vestigia di una fabbrica di uso publico costruita
con blocchi di tufa giallo, che riposano suil\' argilla vergine a m. 4,75
sotto il piano moderno. Uno dei muri parallelo all\' asse di s. Alessio,
cioè perpendicolare alla strada è lungo m. 18,73 ed è traversato ad
angolo retto da un secondo muro. Nel punto d\'intersezione dei due
è piantata (sopra cuscino di travertino) una colonna di pietra into-
nacata, che fa parte di un portico. Ma non è stato possibile ricono-
scere la natura précisa del monumento che sembra appartenere agli
ultimi anni deUa repubblica, Ho esaminato Ie pareti della chiesa e dell\'
atrio che la precede, sperando di trovare tracce di costruzione antica,
ma i restauri del card. Angelo Maria Quirini e quelli dei monaci giro-
lamini conpiuti pel giubileo del 1750, Ie hanno cancellate: depulsa omni
labe vetustatis (coenobium et templum) restituerunt! Supplisce al di-
fetto la descrizione esatta del vecchio presso l\'abate Nerini. Egli dice
che la fiancata verso s. Sabina era murata a ricorsi di mattoni e di
tofi del tempo di Adriano I e di Leone III, 1\'altra verso il cenobio ,,opere
lateritio adhuc constat usque ad altitudinem palmorum 37 (m. 8,25)
lateribus inter se ita cohaerentibus, ut inter superiorem et inferiorem

laterem vix calcis vestigium sub una simplici linea appareat.....

Quam ob rem conjicimus parietinas ibi esse pervetustae alicuius aedis."
Piu importante è quest\' altra notizia: ,,prope sacellum nobilium di
Sabellis (il primo a sinistra entrando nella chiesa) substructiones ad-
huc extant ex ingentibus lapidibus Gabinis et Albanis, quos peperino
vocitant, quosque rei publicae romanae tempore in usu fuisse nullus
ignorât." (Nerini, De templo et coenobio s. Bonif. et Alex. tav. Ill
pg. 62 sg.). Si vede dunque che la fabbrica piu vetusta a blocchi
di pietra si estende dallo scave attuale sino al di lïl della chiesa di
s. Alessio: e che essa ô stata restaurata sotto 1\'impero con muraglie
di cortina perfettissima. Le memorie epigrafiche scoperte in vari
tempi in questo luogo e raccolte nel volump VI del C. I. L. sotto
i num. 406-413 ¹) si referiscono tutte ad un solo edificio al Dolo-
cenuni (sic), o alla aedes lovis Dolicheni della regione XIII. Talune
furono viste scavare dal Nerini in occasione dei ristauri predetti il
giorno 25 settembre del 1780 (n. 409): altre tornarono in luce 1\'anno
1868, quando si fortificava il monte (n. 406), altri sono state de-
scritte in aede divi Alexii o ,,iuxta aedem sanctae Sabinae*^\' fino dal

1  nn. 412 ct 41.S zr nn. 71 ct 72 nostr.io collcctionis ad Ksqnilinnin potins
rofcrendas esse prob.aro stndnl nc(iue sunt in Aventino repertac.

G3

primo rinnovamento degli studi epigrafici (n. 410, 411). Importante
fra tutte è l\'ara marmorea dedicata al nume eliopolitano (sic) da T.
Flavio Cosmo ufficiale potente délia casa di M. Aurelio e Lucio Vero,
lacui ricca residenza urbana stava in questo stesso giardino di s. Sa-
bina, a confine, o a breve intervallo dal Dolocenum (Descemet, Mé-
moire sur les fouilles exécutées à Santa Sabina, Paris 18G3 pg. 33 sg.,
Lanciani, acque p. 273 n. 173). Il Doloceno non era un tempio nel
senso e designate nelle iscrizione con la formula locus hic. Compren-
deva oltre il sacrario del nume, scholae, sale di riunione e di spet-
tacolo¹), portici ecc. (cf. n. 400). ,,Son temple" scrive il ch. Du-
chesne, ,,dont les constructions sont moins connues que l\'emplace-
ment, devait être un édifice assez somptueux. Les inscriptions prouvent
en tout cas, qu\'il avait une desservance nombreuse et compliquée. Il
existait encore au milieu du quatrième siècle." (Duchesne, Notes sur
la Topogr. rom. au moyen âge = Mélanges de l\'école de Rome 1890,
pg. 225). Tutti questi particolari convengono ail\' edificio scoperto sotto
e attorno s. Alessio: osta soltanto la cronologia dei ruderi di opera
quadrata che non possono attribuirsi ad epoca posteriore ad Augusto
mentre il culto del Baal romanizzato ô importazione piu tarda, poste-
riore cioè air apertura del porto ostiense di Claudio (Preller, Regionen
pg. 202).

P\'UO darsi che gli iniziati abbiano acquistate l\'area di un edificio
andato in rovina, quale p. o. l\'Armilustrio (da cui ha prtso nonie
a strada di s. Sabina, Fauno, antichit:\\, pg. 78, Nardini VII, 8,
C. L L. VI 802) e che l\'abbiano ricostruito a modo loro con muri a
cortina simili a quelle, che forma o fornmva il fianco sinistro délia
chiesa di s. Alessio. Anche negli scavi del Lazzaretto sono stati ritro-
vati pezzi di muri laterizi fondati su \'quelli di tufa (in un pezzo di
arco a grossi mattoni si leggono in opera piu copie del belle C. I. L.
XV 1 n. 1214). Mi pare dunque che il ritrovamcnio del Dolocenwn
dci cataloghi crcdcrsi acccrtato e che abbia ragione il lodato

Duchesne di scrivere ,,pendant que les fidèles contemporains de saint-
Augustin se pressaient entre les colonnades (di s. Sabina eretta l\'anno
425 da Pietro sacerdote illirico) le Dolichenum il deux pas de lîl voyait
s\'éteindre ses splendeurs. Il devait être bien désert, bien envahi par
la brousse, quand les Byzantins au (Wou 7" siècle vinrent installer
dans ses ruïnes une chapelle en l\'honneur de saint-Boniface 1. c.
pg. 220."

Quibus verbis pauca habeo, (piae addam.

64

Praeter inscriptiones etiam ex „Curioso urbis regionum XIV" et
„Notitia regionum urbis XIV" in Aventino aedem Dolicheni fuisse
apparet, cum in utroque legamus (Jordan Topographie II pg. 561,
562): Regio XIII Aventinus continet.....Dolocenum" i. e. tem-
plum Doloceni, ut PreUer perspexit (die Regionen der Stadt Rom pg.
282) exemplis ut „Ceres, Vesta" pro ,,templum Cereris, Vestae" al-
latis*). Marini primus ,,Dolocenum" e ,,Dolocenium" vel ,,Doloceneum"
corruptum esse coniciens (Atti e monumenti de\' Fratelli Arvali pg. 538)
de deo nostro cogitavit; qui ante eum fuerunt viri docti ,,Doloce-
num — quod sane et ,,Doliolum" scriptum invenitur, cfr. Seidl o. c. pg. 25
ann. 2 — pro eo colle plerumque habuerunt, cui hodie nomen ,,Monte
Testaccio" est. Errori-quamvis manifesto denuo patrocinatur Lugari,
Bull. com. 1893 pg. 223 seqq. cuius tamen argumenta, cum mihi
pondéré carere videantur, omnia exscribere supersedi. Numquam in
Aventino sacrarium Dolicheni situm fuisse omnesque lapides, ibi re-
pertos, templo Esquilino tribuendos esse perhibet idque hac potis-
simum ratiocinatione fretus: E Htteris signo Pontificis Romani Ho-
norii III impressis (Bul) anni 1217 patet monachos coenobii S. Alexii —
ubi plerique tituli Aventinenses effossi sunt — praedia ,,apud Castrum
infra urhem\'" tenuisse. Castrum illud atque castra equitum singu-
larium, quorum vestigia prope S. Giovanni in Laterano in lucem pro-
lata sunt, unum et eundem locum esse Lugari probare studet, neque
tamen mihi persuasit. Sed fac eum hac in re recte vidisse, quis, qui vel
leviter topographiam urbanam attigerit, ei haec asseveranti credflt?

pg. 230 ,,e questi ,,castra" erano.....presso il luogo ove il Fico-

roni trovo incastrate al muro le lapide spettanti al Dolicheno —
nostrae collectionis n. 64, a, b — e dove la maggior parte de\' marmi
sacri a quel nume furono rinvenuti", cum inter utrumque locum spa-
tium non minus m. 600 vel 700 intersit. Etiamsi igitur monachi (quam-
quam ne id quidem probari potest) lapides aliquos ex praediis ,,apud
Castrum infra urbem" sitis in coenobium suum Aventinense transpor-
tassent, quod Lugari conicit, eos ad rudera a Ficoronio descripta
pertinere vix censendum esset. Dolichenus quidem in duobus titulis in
castris equitum singularium erutis memoratur, sed inde lapides Aven-
tinenses protractos esse etiam atque etiam nego, cum ibi magni sacrarii,
quale in titulis Aventinensibus nn. 75, 76 memoratur ne minimum qui-
dem vestigium relictum sit; ut iam disquisitionem omittam an ,,Castrum
infra urbem" pro castris equitum singularium habendum sit.

65

Offendit etiam Lugari pg. 232 in forma vocis ,,Dolocenum", quam
in descriptionibus regionum (vide supra) invenimus, ^yDoUcheneiivi\'^
solam iustam esse ratus. Tu autem vide sententiam Prelleri de no-
mine dei pro templo eius posito, quam supra citavimus. Denique
„Dolichenus" etiam „Dolocenus" scribitur n. 36, cfr. n. 59; Dolocheno
lapis, in ipso Aventino effossus, oblatus est (n. 80).

Monumenta in Esquilino reperta, quaeque huic monti
tribucnda esse videntur,

(64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74).

64. C. I. L. VI 414, Seidl 46, Hettner 74a et b, Wilmanns 91.

Duae tabulae marmoreae, repertae anno 1734, non longe a trivio,
quod est ad S. Eusebium inter viam quae inde ad portam maiorem
et quae ad S. Crucem in Hierusaleme ducit ,,dopo alquanto spazio di
terreno sodo principio un\' isola di orti ricinti di mura, dove nel pon-
tificate di Clemente XII scavandovisi, gli operarii discoprirono.....

un avanzo di vasto edifizio, dove erano incastrate due tavole di marmo
scritte." (Ficoroni, Labico pg. 22). Extant in museo Capitolino.

a. I. O. D. I pro salute | imp. L. Septimi Severi Pii Perti-
nacisi) Aug. | Pii Felicis et exercit(u)um | et p(opuli) R(o-
mani) D(ecimus) lun(ius) Pacatus cum | Alexandre fil(ie)
sacrar(i)um | iussu I(ovis) D(olicheni) sua pec(unia) adam-
pliavit c(uram) a(gente) Caecilie | Rufe 7 sacer(letib(us) So-
patrus et Marin(us) et Calus

b. Item auxit ] [s]alve imp. 3) ///////////////////////////Pio Fel.
Aug. n(estre) | M. Caecilius M. f(ilius) lul(ia) Rufus Concor-
d(ia) I 7 leg. III Cyrenaicae ex corniculario | Aeli luliani
pr(aefecti) vig(ilum) tetrastylum nympliaeum | crateram cum
columella et altarium cum columella | marmorea ot aliam co-
lumellam item orb.iculum cum colulmella et cetera ornavit
I(ovi) D(olichono) d(onum) d(edit). Dedicavit per | Clodium
Catullum pr(aefectum) vig(ilum) adsistente Orbio Laetiano
subpr(aofocto) et | Castricio Honorato trib(uno) coh(ertis)
II vig(ilum) i)r(idie) Kal(endas) Aug(ustas) [ Ajjroniano et
Hradua cos. c(uram) a(gente) Herculanio Liberale va[l(etu-
dinario)].

1) ,,Verba ,,Septimii Severi Pii Pertinacis" in iitura reposita sunt."
(Henzon). — 2) Quid sibi velit compendium R, nescio; Henzon solvit

66

„filio", Hettner ,\',fratres." — 3) „post imp. Ficoronius exhibet ,,L. Sep.
Severo Per." sed scalp ro recenti ea deberi asserit Kellermann; hodie in-
sertum est frustulum marmoris habens verba ,,M. Aur. Commodi Ant."
Eorum loco prius fuisse nomina Commodi Augusti ostendunt nomina
consulum a. 191; eidem autem Augusto, non Septimio Severo, ut statuit
Kellermann, etiam titülum a dedicatum fuisse cum demonstratur eo,
quod a titulum titulo b continuari apparet et in utroque idem Caecilius
Rufus curam agit, tum cognominibus ,,Pii Felicis" quae nusquam Sep-
timio Severo attribuuntur. Videntur vero pro eraso nomine Commodi
post aliquot demum annos [post annum 195, cfr. R. Cagnat, Cours
d\'Epigraphie Latine 3° ed. pg. 195] reposita esse cum Severus non
ante cognomine Pii usus sit." (Henzen).

65. C. I. L. VI 3698, C. L. Visconti, Bull. mun. 1875 pg. 208 et
tab. XXI, 1, Hettner 75.

Ubi inventa sint monumenta nn. 65, 66, 67, 68 supra pg. 59 ex-
posui. Extant hodie in museo Capitolino in repositis,

,,Supra aram marmoream, cui inscriptio incisa est, stat in tauro
dextrorsum verso deus usque ad umbilicum servatus. Monumentum
nunc altum est 0,41 m." (Hettner).

lovi Dolicheno | T. Aelius Hilarus | T. Aeli Hermogenis |
lib(ertus) d(onum) d(edit).

66. C. L. Visconti, Bull. mun. 1875 pg. 208 seqq. et tab. XXI, 2,
Hettner 76.

Statua marmorea, alta nunc m. 0,56,

Dolichenus barbatus, pileatus, loricatus genibus tenus conservatus
est. Bipennis, quam dextra elevata vibrasse videtur, una cum manu
periit, item sinistra, quae sine dubio fulmen tenuit. Cingulo thorax
dividitur. A dei latere sinistro gladius balteo suspensus est. Columella
usque ab umeris incipiens deum fulcit, quae quidem eius crassitu-
dinis est, ut statuam integram (id quod Visconti vidit pg. 209, 210)
satis altam fuisse necessario concludas neque\'in ambiguo sit, quin et
hoc in monumento Dolichenus tauro suo institerit.

67. C. I. L. VI 3699, C. L. Visconti, Bull. mun. pg. 210 seqq. et
tab. XXI 3, Hettner 77.

Monumentum marmoreum altum m. 0,55.

Basis rotunda marmorea, in qua positum est caput cervi ornatum
cornibus altis pt ramosis, interque ea discus lunaris, cui insidet aquila
alis explicatis; caput avis desideratur.

In antica basis litteris ex parte detritis:

67

lovi Dolichen[o] | C. lulius Marinus i) | miles classis | prae-
t(oriae) Misenensis | IIII Kal. I . . . .

1) C. lulius Marinus vix idem est ac centurio eiusdem nominis qui
manum votivam n. 141 Dolicheno dedicavit. Memoriae C. lulii Marini
n(atione) Syri, in classe Misenensi nauphylacis vel nauarchi, lapis se-
pulcralis C. I. L. X 3450 inscriptus est.

68. C. L. Visconti, Buil. mun. 1875 pg. 213, 214 et tab. XXI, 4,
Hettner 78.

Monumentum marmoreum longum m. 0,48.

Caput tauri aut vituli pone in formam quadratam desinens, quod
muro insertum fuisse probabile est; cfr. eiusdem generis monumentum
Ostiae in Mithraeo repertum, Fr. Cumont o.e. II mon. 83/, pg. 243:
,,Une tête de lion de marbre destinée évidemment ä ôtre encastrée dans
un mur, car au delà du cou le marbre se continuait en forme de cube
à peine dégrossi."

69. Eph. ep. IV 742.

Fragmentum tabulae marmoreae effossum in horto conventus S.
Eusebii. Nunc servatur in Capitolio in tabulario.

b.

in aversa litteris minus accuratis.

SEVER-ET
ONLAP•SV?
I • SACEHDC
VR • G AI VS
COLLEGIS

IIIIIIIIIIII
"iiiii

B/cSVS-ET
CVMFILIO
I0V1S(
DOLECENI\\
DO MI Dl
ETVSTATE
\'ITVERV

a. Vv. 1, 7, 8 scalpro erasi. — i) Cognomino Gaii miles quoque
praetorianus utitur Doliche oriundus, Eph. ep. IV 894 c. 28.

b. ,,Vv. 6, 7 sui)plevit Mommsen, potest fuisse etiam ,,pro salute.""
(Henzen).

Saecuii alterius exeuntis esso vel tertii ineuntis patet.

70. Bull(ettino) dell\' Inst(ituto) 1884 pg. 34, 35.
Ubi repertum sit fragmentum, non indicatur; iam in museo Instituti

5"

68

Archaeologici Germanici. Foras dedit Stevenson et supplevit Henzeno
probante.

I. (h. D.

Salvo limilll\\ imp. L. Aur. Commodo Ant. P. F. Aug.

lius M. f. lui. Rufus Concord.

Ill Cyr(enaicae) ex cornCiculario) praef. vig.

us

o

rso

Saeculi II exeuntis esse videtur.

71. C. I. L. VI 413, Hettner 72, Wilmanns 97.

,,Ara marmorea Romae extra portam Latinam recens reperta." (Fea). —
,,In horreis Vaticanis, ubi integram descripsit Henzenus; postea supe-
rior pars in horrea Lateranensia translata, inferior videtur periisse."
(Hettner).

I. 0. s. p. D. 1) I et lunoni sanctae | Herae Castorib(us) | et
Apollini conservato|ribus Thyrsus | pro salute patroni sui |
et sua suorumque | iussu numinis eorum | aram d(edit) | sal-
vis candidatis^) | huius loci | per C. Fabium Germanum.

In latere sinistro:

ded(icatum) VI idus | [0]ct. Peregrino et | Aemiliano | cos.

1) ,,S(ancto) p(raestantissimo) D(olicheno)" non ,,S(oli) p(raestantis-
simo) d(igno)" ut Henzeno et Hettnero, titulum sequentem n. 72
comparafitibus (nisi quod hic de ,,d(igno)" ambigit) placet, solvendum
esse censeo. Constat enim eodem titulo n. 72 collato hic de Dolicheno
cogitandum esse, quem, quamquam aliquoties una cum Sole in in-
scriptionibus laudatur, nulla res certa unum et eundem deum ac
Solem esse testificatur. In tribus quidem monumentis nn. 89, 90,
106 Dolichenus corona radiata ornatus est, sed primum haec monu-
menta hodie deperdita tantum a Marcanova et Ligorio traduntur, tum
ipsa corona eius formae est, ut cuivis deo non SoH solum tribui
possit; cfr. sub n. 89. Contra in titulo n. 101 noster ,,[sa]nc(tus)"
vocatur, et sic hoc quoque in lapide legendum esse eo facilius credi-
derim, quod lunoni mox idem ejntheton datum est. Praestanti.ssimus
noster etiam in n. 75 appellatur. — 2) „Candidates huius loci" Ilenzen
et Hettner eosdem esse rati, quorum in nn. 75, 76 mentio est, sa-
crario Aventinensi hunc et setiuentem lapidem elatos esse affirmave-

69

runt. Equidem mihi persuasum habeo et cum sacrario Esquih\'no,
nequaquam minus amplo quam Aventinense erat, collegium cultorum
coniunctum fuisse, quorum pars candidati nominabantur; cfr. etiam
nn. 50, 95; cui sententiae favet, quod ,,collegae" in titulo Esquilino
n. 69a commemorantur.

Titulus positus est anno 244.

72. C. I. L. VI 412, Seidl 44, W. Froehner, Les musées de France
pg. 27, ann. 1, Hettner 71.

Parva basis marmorea ,,Apud equitem de Porta statuarium in via
Flaminia prope Mausoleum Augusti." (Cittadini); anno 1862 museo
Parisino, quod Louvre dicitur, illata.

I. O. m. a. 1) D. et | Soli digno pres(tantissimo) | pro sal{ute)
M. Aur. Andronici et Tarquilie | Marcelle coiugis et I filio-
rum eius aram | posuit ex voto per C. Fabium Germanum
sacerd(otem).

1) ,,a primi versus solvenda est,,Augusto" aut,,aeterno." (Hettner).

Urceus a sinistris, patera a dextris sculpta sunt.

73. Eph. cp. IV 737.

Fragmentum tabulae marmoreae. In agro Verano effossum sub
fundamentis lateris meridionalis coenobii monachorum paenulatorum
(cai)pucini) iuxta ecclesiam S. Laurentii ante muros.

Aedic ulam
lovis ot
item I(})vi3
Dolchini
triclinn
et reliq\'\'
mftior
genio n.
F. Aclius M
leg. X Geiu.

1) ,,M[iron]" hand invitus supplerem collato titulo sequenti n. 71, nisi
in altero lapide Miron negotiator esse dicoretur, in altero vero in logioneX
Gemina militare. Fortasse P. Aelium Mironem, postquam veteranus pe-
natibus suis redditus sit, operam in mercatura collocasse statuondum est.

74. C. I. L. VI 367, Seid! 13, Hettner 83.

Ara marmorea ,,Nel!a villa Fonseca sul monte Gelio." (Ficoroni,
Gori); nunc in museo Vaticano (Chiaramonti a sinistris).

70

a. lunoni sanctaei) | iusso lovis | Dolychen(i) | P. Aelius
Miron | neg(otiator) d. d.

In latere litteris minoribus:

b. Dedic(atum) pr(idie) id(us) Mart(ias) | imp(eratore) [M]A-
CRIN[0] Aug(usto) cos. | et | Oclatinio Advento.

1) Propter epitheton ,,Sanctae" hunc titulum, quamvis cuncta-
bundus, Esquilinis annumeravi, cfr. n. 71 et pg. 60 ann., recte,
si, quod proposui, tit. praecedens n. 73 ab eodem viro positus est.

,,Titulum anni 218 esse docet nomen ,,Macrini", quod in lapide
clarius legitur quam Henzenus in C. I. L. adnotavit." (Hettner).

Titiili ad templum, Aventinense jyertinentes,
(75, 76, 77, 78, 79, 80, 81).

75. C. I. L. VI 406 cfr. pg. 834, Lanziani, Bull, dell\' Inst. 1870
pg. 84, Seidl 62, Hettner 65, Wilmanns 92, 3.

Tabula marmorea minutatim confracta humi composita lata ±m. 1,30,
longa ± ni- 2,92, litteris admodum inconditis. ,,In porticu hypaethri
monasteri S. Alexii." (Accursius). Ibi pars eius supererat aetate Ne-
rinii; duo alia eiusdem fragmenta denuo prodierunt anno 1868 prope
aedem S. Alexii in munimentis faciendis; nunc extant in aedibus
curatoris commercii et operum publicorum.

B(ona) f(ortuna)i) | Ex praecepto I. o. m. D. aeterni conser-
vatori totius poli et numini prae|stantiss(im)o, exibitori\'-)
invicto L. Tettius Hermes eq(ues) R(omanus) et | kandidatus
et patronus huius loci pro salute sua et Aur|eliae Restitutae
coniugis et Tettiae Pannuchiae filiae suae | et suorum et
Aureli Lampadi fratris carissimi et pro saloute I sacerdo-
tium et kandidatorum et colitorum huius loci tabula(m) 1
marmorea(m) cum proscaenio et columnis d(ono) d(edit). —
Quos elexit | I. o. m. I), sibi servire^j M. Aurel(ium) Oeno-
pione(m) Onesimum signum\'») Acaci | notarium et Sei)timium
Antonium signum Olympi patre(m), kandid(atos), | patro-
nos, fratres carissimos et collegas hon(estissimos)\'\'i), Aur(e-
lium) Magnesium I Aur(elium) Serapiacum, Antonium Mari-
anum, M. lul(ium) Florenltinum principc(s) huiirs loci et
Aur(elium) Severum veteranum curatorem tempuli et | Au-
r(clium) Antiochum sacerdote(m), Gemi(us) Felix et | Vibius
Eutychianus lecticari dei, Co.....Centianus | ///?

71

1) ,,B. F." „Mommsenus monuit sic praescriptum reperiri in titulis
Latinis exaratis in parte imperii Graeca vol. Ill 249, 251, 383, ubi
dixit ex2)licandum esse aut Latina ratione ,,bonum factum" aut Graeca
,,bona fortuna, aya&i] Tvyj]." Hic quoque titulus etsi Latine scriptus
tamen Syriacorum hominum videtur esse: quo item ducit, quod v. 6
legitur ,,saIoute."" (Henzen). —2) „Exhibere" apud scriptores poste-
rioris Latinitatis, praesertim apud lurisconsultos originis Orientalis,
Ulpianum, Papinianum, lulium Paulum non raro sensu alendi usur-
patur, cfr. de Vit, Lexicon s.v. 10, item ,,exhibitio" sensu alimen-
torum, vel victus o. c. s. v. 2. Exhibitor igitur hic ,,is, qui alit,
altor" significare videtur. — 3) ,,Titulus videtur desinere in laterculum
eorum, quos elegerit Juppiter Dolichenus sibi servire, qui recen-
sentur primum casu accusative, deinde nominative." (Mommsen). —
») ,,Signum" in hoe versu et sequenti idem valere ac Francogalli-
cum ,,sobriquet" tirones meneo. — 5) Wilmanns animadvertit ,,neta-
rium" et ,,patrem" eosdem ,,kandidates" et ,,patronos" esse atque
a L. Tettio Ilermete, qui lapidem inscribendum cüravit, ideo ,,fra-
trcs carissimes" et ,,collegas honestissimos" appellari, (luod ipse
,,candidatus" et ,,patronus" sit, cfr. v. 4.

7G. C. I. L. VI 409, Lanziani, Huil. dell\' Inst. 1870 pg. 85, Hettner
06, Wilmanns 92, 3.

Fragmentum tabulae marmoreae effossum ox ruderibus Alexiani
coenobii, (juod Wilmansio ad titulum superierem referendum esse
videtur. Extat hodie in impluvio coenobii.

. . . [sace]rdotes et candidati
. . . fcon]tulerunt in fabrica . templi

lul

.....\'AS . Domitius . Severus . Alexanderl).

Nomina eorum, qui ,,in fabrica templi contulerunt", fortasse legimus
in fragmento ibidem reperto, cfr. Lanziani 1.1., Hettner pg. 47 ann. 1.

..... S . EVLOGIVS

.... VS . PRIMVS S

IVS . FLOIIENTIVS S
MEMMIA . FLORIDA SS

1) ,,Severus Alexander." Haec fragmenta et titulum superiorem
n. 75 et sequentes nn. 77, 78 scripta esse, postquam imperator eius^
dem Hominis rerum potitus sit, probabiliter coniecit Hettner.

77. C. I. L. VI 407, Seidl 61, Hettner 07, Wilmanns 92, 2.

Ara rotunda litteris non bonis. ,,In aedd. lo. Coritii ad forum
Traianum." (Metellus, Smetius); nunc Florentiae,

72

Ex iussu I. O. m. D. | L. Tettius Hermes i) | cum coiuge sua
et filis I et omnibus suis i cantharum cum | vase (=base) sua
posuerun(t).

In latere:

Sub I scriba | Fonteio | Eutycho.

1) „Nota L. Tettium Hermetem item in n. 406 (= n. 75) comme-
morari, unde titulus minime dubium quin ad aedem Dolicheni Aventi-
nensem pertineat." (Henzen).

78. C. I. L. VI 408, Seidl 34, Hettner 68, Wilmanns 92, 1.

,,Apollo nudus, facie muliebri, crine in collo ligato et fasciato, dextra
plectrum, sinistra lyram tenens, ad truncum stat. In horto card.
Caesii." (Smetius, Pighius); nunc ,,im pompeianischen Hause bei Char-
lottenhof" prope Potsdam. Statuam aere expressit Beger (ex schedis
Pighii fol. 23; cfr. O. Jahn, Berichten der Sächsischen Gesellschaft
der Wissenschaften (1868) XX pg. 172), Spicilegium Antiquitatis 93, 9.

In trunco:

Ex prae|cepto I. o. m. D. ] per | Acac|um notari|um | et |
01ympi]lim j patremi).

In basi ipsius statuae:

Antonii Mariani-) pater et filius | simulacrum Apollinis |
statuerunt.

1) ,,Acacus notarius et Olympius pater in titulo 406 (= n. 75) om-
nibus nominibus dicuntur Aurelius Oenopio Onesimus signum
Acaci notarius" (vv. 9, 10) et ,,Septimius Antonius signum Olympi
pater" (v. 10). Itaque hoe quoque monumentum constat referendum
esse ad sacrarium Dolicheni in Aventino situm." (Henzen). — \'-\') lam

in tit. n. 75, v. 12 ,,Antonium" quendam ,,Marianum" invenimus.
•

79. C. I. L. 410, Seidl 37, Hettner 69, Wilmanns 1377.

,,A*« praegrandis, quam in Aventino iuxta aedem S. Sabinae reper-
tam esse testatur Accursius affirmaturque eo, quod sub Aventino ad
ripam Tiberis constat fuisse stationem marmorum." (Hettner).

I. o. m. D. I pro salute Au gg. nn. | L. Septimi Se veri Pii |
Per tin a cis et M. | Aureli Antonini Pi i | Fol i ci s A u g. i) | et
luliae Aug. et S. P. Q. R. | Semnus Augg. nn. lib(ertus)
optio I tabel la riorum station is | marmorum aram posuit.

1) ,,,,Pii I Felicis Aug." [)rius erasa sed postea restituta esse notant
Smetius et Pighius; sunt potius reposita priore inscriptione ,,et | Getae
Caesaris" erasa." (Henzen). Quae si vera sunt, titulus intra annos 198
et 209 positus est; cfr. R. Cagnat o. c. pg. 198, ann. 2.

73

Lateri dextro arae eandem inscriptionem incisam fuisse testantur
Ligorius, Boissard, Smetius.

80. C. I. L. VI 411, Seidl 14, Hettner 70.

Ara marmorea. ,,In aede divi Alexii." (Metellus); nunc in museo
Vaticano (Galleria lapidaria, intranti a dexti-a).

lovi optumo I maximo Do|locheno T. | Flavius Cosjmusi)
iussu dei | fecit.

1) Hunc T. Flavium Cosmum eundem esse, qui in fistula plumbea
aquaria C. I. L. XV 7443, Dessau 1476, reperta in cuniculis sub
coenobio S. Sabinae (in Aventino sito) ,,Cosmus Aug(usti) lib(ertus) a
rat(ionibus)" appellatur, affirmat Lanziani, Bull. com. 1893 jig. 6,
negat Hettner (quem tamen pg. 20 hac de re disputantem me animo
assequi non posse fateor). Dressel C. I. L. XV 7443 rem incertam
esse iudicat. Revera ,,Cosmo Augusti liberto" nomen gentilicium ,,Fla-
vium" fuisse ex sequenti lapide elucere videtur (Notizie degli Scavi
1896, pg. 22) in via Flaminia prope Romam effosso:

D. M. I Fla viae Aug(usti) lib(ertae) Regillae | Cosmus Cae-
saris n(ostri) ser(vus) | ver(na) cum Laudicen(e?) sorore I
matri optimae | et Avilia Agathe fecerunt.

Cosmum nomen matris, non patroni, gentilicium sibi indidisse, ad-
modum insolitum esse, ut qui maxime, mihi conscius sum. Fieri tamen
potest, ut, cum inter servos conubium non existeret, extra iustas
nuptias ortus matris nomine nuncupatus sit.

Praeterea idem ,,Cosmus Augusti (vel Augustorum) iibertus a rati-
onibus" etiam in duobus aliis titulis redit C. I. L. VI 455, IX 2438,
qui ambo circiter annum 168 p. Clir. n. positi sunt, neque igitur
temporis ratio obstat, quo minus eum pro ,,T. Flavio Cosmo" tituli
nostri habeamus, cuius litteras saeculo altero excunte incisas esse
Hettner ex ectypo chartaceo conclusit.

81. C. I. L. VI 366, Seidl 7, Hettner 73.

,,Parva marmorea quadrata. In vinea Marii Volat. apud aedem S.
Sabinae in Aventino." (Accursius).

lovi optimo | maximo Dolichen(o) | Paezon A(iuiliacs | Bas-
sillaes actor \\ cum Paezusa filia sua | d. d.

Idem vir dedicavit C. I. L. VI 365:

lunoni | Reginae j Paczon | Aquilliaes | Bassillaes | actor
cum Paezusa | filia sua d. d.

Hunc titulum eodem loco ac priorem effossum esse Pighius asse-

74

verat; sed „cum Pighium ipsum titulum non vidisse ex falsa versuum
distinctione appareat, nescio an ipse vel is, a quo titulum accepit,
locum finxerit propter similitudinem n. 366." (Henzen). Ut iam Aven-
tino titulus tribuendus sit, tamen, utrum Dolicheni jiagéÔQco oblatus
sit an lunoni Reginae, deae Romanae, cuius templum in eodem
Aventino iuxta S. Sabinam collocatum fuit, dubium manet.

82. O. Marucchi, Buil. com. 1886 tab. V, pg. 136 seqq., Henzen,
Ann. deir Inst. 1885 pg. 290 n. 38, von Domaszewski, Die Religion
des römischen Heeres tab. III fig. 5, pg. 64 n. 134.

Tabula marmorea a parte dextra inferiore mutila, longa m. 0,85,
lata m. 0,43. Effossa est in castris equitum singularium prope ,,Scala
Santa" anno 1885.

A sinistris conspicitur protome Solis chlamydati. Quinque radii ex
intonsis capillis, quibus vultus iuvenilis includitur, prominent. A
dextra parte Solis (sc. ectypum intuenti) protome nescio cuius per-
sonae barbatae sculpta est, quam pro Dolicheno habendam esse
propterea negaverim quod cum pileus vel galea tum thorax, quae
noster plerumque gestare solet, hac in imagine desiderantur, Effigiem
dedicatoris esse probabiliter statuit Marucchi pg. 136. Inter has duas
protomas parvum caput muliebre, sinistrorsum versum, luna cres-
centi in fronte ornatum et duas stellas cernimus. Pessima artis ratio,
qua tabula nostra facta est, saeculo tertio priorem non esse arguit.
Vide etiam, quae de aetate huius lapidis sub titulo sequenti n. 83
annotavi.

In parte dextra superiore lapidis inscriptio haec exarata est:

Soli invicto I pro salute imp(eratorum) ] et genio n(umeri) |
oq(uitum) sing(ularium) eorum M, Ulp(ius) | Chresimus sa-
ce[rd(os)] | lovis Dolich[eni] | v. s, 1.1. [m,].

83. O. Marucchi, Bull. com. 1886 pg. 134 n. 3, Henzen, Ann. dell\'
Inst. 1885 pg, 289 n, 34, Dessau 2193«,

Cippus marmoreus una cum tabula superiore n, 82 repertus.

lovi I Dolicheno | pro salute n(umeri) | eq(ultum) sing(ula-
rium) Aug(usti) ] Q. Marcius | Artemidorus i) | medicus ca-
s!trorum aram | posuit.

I) ,,Q. Marcius Artemidorus" et ,,M. Ulplus Chresimus" tituli su-
perioris n. 82 in inscriptione Ibidem reperta commeniorantur, Notizie
degli Scavi 1889 pg. 223, Bull. com. 1889 pg, 221, tab, IX, Dessau

75

2193. Quam cum litteris malis saeculi III exeuntis scriptam esse
constet, nostros titulos eisdem fere temporibus tribuendos esse censeo.

A sinistris urceus, a dextris patera sculpta sunt.

84. C. I. L. VI 415, Hettner 79, Bull, dell\' Inst. 1861 pg. 179.

Basis quadrata lapide Tiburtino, litteris aetatis recentioris. Reperta

m. Maio 1861 trans Tiberim prope apsidem ecclesiae S. Mariae dell\'
Orto in cubiculo, cuius parietes adhuc stabant quamvis igne corrupti.

L o. m. I Dolcheno | Aurelius Teatecnu|si) filius Hela2) |
sacerd(os) d.d.

1) ,,Teatecnus = Seórexvog Usenerus; quod nomen legitur Phot.
92Ô. 39 et Synes. ep. 16 — T pro S usitatissimum; de littera a con-
ferenda sunt nomina ut Theagenes (Senyévetn Orelli 4547). — 2) Heia
videtur signum hominis esse. Nam domum esse (cfr. Steph. Byz. "Ekka,
\'/joQicU\' \'Aoîaç) non credo, quod nec domo praepositum est nec in
talibus inscriptionibus solet indicari domus." (Hettner).

85. C. I. L. VI 416, Seidl 9, Hettner 81.

,,In domo Marcelli capo de ferro." (lucundus).

lovi Dolicheno | M. Au[t]roniusi) Karicus | d. d.

1) ,,Averonius" tradit lucundus; emendavit Uenzen.

86. C. I. L. VI 417, Seidl 35, Hettner 82.

,,Cippus marmoreus litteris aetatis circiter (Jallieni Augusti. In hortis
cardinalis Caesii." (Smetius, Knibbius). Extat in museo Vaticano (Cal-
iéna lapidaria, Dii i).

In parte adversa:

I. o. m. D. I Aur(elius) Iiilianusi) | e(i(ucs) R(omanus) sa-
ceridos (h)uius | loci d.d.

In latere intuenti sinistro:

Aquil. leg. V Maced.
aipiila 2),

In latere intuenti dextro:

Aquil. leg. IUI Scut.
aquila 2).

1) ,,Idem vir dedicavit ectypum (Uenzen, Bull, dell\' Inst. 1856
pg. 110 seqq.), quod nunc extat in villa Ludovisi [Th. Schreiber, Die
Antiken Bildwerke der Villa Ludovisi n. 337] incertae originis [fuit
tamen olim conservatum in iisdem hortis cardinalis Caesii]. In quo
ficta est dea lunoni similis in cervo dextrorsum gradienti stans,

76

peplo induta, diademate caput ornata, in sinistra elevata sceptrum
tenens; dextra manus deest. In basi legitur haec inscriptio": (Hettner).

C. I. L. VI 2275.

lulius Aelius Aur(elius) lulianus eq(ues) R(omanus) sac(er-

dos) huius bHe I cum suis omnibus ex voto liviens ani-
mo I d.d.

2) Cur legiones commemoratae sint, Hettner se nescire confitetur,
neque ego quaestionem soluturus esse mihi videor. Nota tamen legionem
IIII Scythicam, postquam ab Augusto in Syriam missa sit, in hac pro-
vincia usque ad novissima tempora imperii Romani castra habuisse;
cfr. Grotefend apud Pauly-Wissowa IV, pg. 879. Aquilas legionum
iam in tabula expressas invenimus.

87. C. I. L. VI 419.

,,Reperta in vinea Angeli Matthaei extra portam CastelU." (Amaduzzi).

Quinque versus erasi:

I. O. m. d(eo) D(oIicheno)i) | pro salute imp. | L. Septimii
Severi | et M. Aurelii | Antonini Aug. | Pii Felicis-) et | luliae
Aug. matr(is)|Aug(ustorum) et castro|rum senatus et|
populi Romani^) | sacerdotes | posuerunt.

1) Lectio ,,d(is) d(eabus)" — cfr. Monitum pg. 35 — hoe utique in
lapide sana esse nequit, quem qui posuerunt sacerdotes (v. 11), ,,lovis
optimi maximi deorum dearum" sacerdotio praefuisse haud facile quis-
quam sibi persuaserit. At si titulum Dolicheno asserimus, res optime
se habet. De ,,d(eo) D(epulsori)" vix cogitandum est, cum ,,deus De-
pulsor" in nullo lapide commemoretur, contra ,,deus Dolichen(i)us"
in nn. 132, 142. — -) ,,Verba ,,Pii Felicis" credo reposita esse pro

erasis ,,ct Getae Caes.", item v. 8 pro ,,castrorum.......Romani"

antea fortasse scriptum erat ,,Plautillae Aug. totiusque domus divi-
nae."" (Uenzen). Si Henzen recte coniecit, titulus circiter annum 203
positus est.

88. Eph. ep. IV 743, Seidl 39.

In saeptis tributis.

I. O. m. D. I et Soli I sacrum.

De monumentis et titulüi wlmnis a Pijrrho LUjorio trnditis,
(89, 90, 91, 92).

89. Ectypum in ara marmorea sculptum e schedis Stephani Duperaci
(Etienne Dupérac), qui ipse e Ligorio hausit, a Froehnero foras datum.

77

Les musées de France pg. 31. Imaginem in Ligorii libr. Neap. 34
pg. 17 exhibitam eandem esse ac Duperacianam puto.

Dolichenus tauro dextrorsum verso insistens in aedicula fictus est,
cuius arcus duabus parastatis striatis sustinetur. Pedes dei calceis
tecti sunt, pectus thorace cinctorio circumiecto. In capite barbato et
capillato gerit coronam radiatam nec tamen, qualis Soli tribui solet,
sed, qua heroes vel imperatores ornantur ¹). Hoc tamen potissimum in
monumento nostro sub oculos cadit deum sinistra bipennem, dextra
fulmen teuere, cum alias semper ordine inverso haec tela gestare
soleat. De umero sinistro lacinia vestimenti dependet quam magis
indicatam quam expressam esse diceres. Haec quoque lacinia in aliis
monumentis nn. 58a, 90 ex umero dextro dependens sculpta est.

Sub tauri pedibus legitur:

C. I. L. VI 418, Seidl 59 et 60, Hettner 80.

lovi o. m. Dolicheno j G. Frontinius Nigrinus Lucius^) |
aram posuit 1. m.

1) ,,Magis crediderim nationem significari quam praenomen Lucii
cognominis loco usurpari." (Henzen).

Nemo profecto huius tituli authentiae obtrectaverit, quem nobis
praeter Ligorium complures iidemque gravissimi avictores tradunt, et
vulgo apud S. Benedictum in Transtiberi extitisse affirmant. Anaglypho
autem cur iure diffidas, argumenta in promptu sunt. SmetiUs enim,
qui eodem fere tempore quo Ligorius Romae morabatur monumentum
hunc in modum describit fol. XVIII-8: ,,Ara marmorea. Insculptus
est bos et super eo stat deus ipse, ut ante (i. e. soccatus barbare),
sed supra, umbilimm omnino mutilns." Cum hac descriptione boue
congruit imago eiusdem ectypi, quam Pighius delineavit (O. Jahn,
Ber. der Sachs. Gesellsch. der Wissensch. (1868) XX pg. 194 n. 81),
ubi etiam superior pars dei uscpie ad umbilicum desideratur ²). Atcpii

1  Cfr. Stcphnni, Niiiibu« und Htrnhlcnkranz, Mdnioircs do l\'.\\pnd«?niio iniiuVi.nlt«
dp« wlcnwa dc St. Pcterslwurg IX (18.59) pg. -15!) nnn. 1(]: „In der That ist deni-
naeli die Korui dea Strahlenkranzes Ik-ï welcher die Lichtstrahlen uniuittelhar aus
dem K()i)f oder dem ganzen Körper liervorhrcH-hend gwlacht sind, ganz verschieden
von <ler der Slrahknkronc welche die von einem Haïid zusammengehidtenen strahlen-
förn\\igc>n Spitzen nur als Stellvertreter wirklicher Strahlen von aussen her mit dem
Kopf in Verbindung bringt." Pergit pg. 177: „Sie (sc. dio Strahlenkrone) war be-
stinunt den allen GoUheiten gi\'meinsamen Lichtglanz zu dem Zwwk an zu deuten,
damit die Cicschmücklen selbst als Götter erschienen."

2  Taurus ibi giniHtromim versus o.xpressus est, item in octyi)o sequenti n. !)(),
in quo Pighius omnia nnitati» ordine dejiinxit, cfr. infra pg. 70, unde Iletlner Pighium
ipstnn neutrum monumenluiu vidisse iure statuit pg. 29 ann. 2.

78

Ligorius, quamquam aequalis Smetii Pighüque fuit, tamen ante eos,
praesertim cum in Italia vitam degeret, ectypum integrum videre
potuit. Sed, ut taceam de more inusitatissimo, quo Dolichenus in parte
superiore imaginis Ligorianae arma sua gestat (vide supra), ex des-
criptione quoque lucundi effici potest iam ante Ligorium natum monu-
mentum nostrum a parte superiore mutilum fuisse. Verba enim lucundi

haec sunt: ,,.....ubi taurus est sculptus habens supra se hominem

stantem," Sane si lucundus vel auctor eius in ectypo integro Doli-
chenum fulmen tenentem conspexisset, non „hominein^^ sed
vel „lovem" scripsisset, cfr, Hettner pg, 27 ann, 3¹),

Ligorium itaque partem superiorem ectypo mutilo suo nomine addi-
disse satis superque demonstratum arbitror. Certum tamen est eum ex
altero monumento Dolicheno oblato eoque genuino elementa mutuatum
esse, quibus partem amissam ectypi nostri reficeret: bipennem e. g.
Dolicheno tribuit, quam nisi effigies quaedam dei ei eognita fuisset,
nostro aptam esse scire non potuit. Ectypa autem Dolicheni, quae
praeterea in schedis Ligorianis inveniuntur, duo sunt (nn. 90, 91),

90, Ara a Froehnero publicata, Les musées de France pg, 33, e
schedis Duperaci, cui Ligorius subministravit, Hettner 84.

A sinistris sculptus est bos dextrorsum gradiens, in quo Dolichenus
stat. Gerit thoracem atque cingulum et bracas, nisi forte hae impe-
ritiae eius, qui imaginem delineavit, imputandae sunt (cfr. infra Sme-
tius ,,soccatus barbare"). Sinistra fulmen tenet, dextra elevata bipennem.
Ex umero dextro lacinia pendet sed parum diligenter sculpta ut in
ectypo superiore. Caput imberbe eiusdem formae corona ornatum,
de qua supra egimus, dextrorsum spectat. Umero dextro insidet avis
sive aquila sive corvus^) — est enim humilis staturae — rostro deo
coronam porrigens. Post tergum Dolicheni pharetra sinistrorsum eminet,
quam cum Froehnero et Hettnero pro vagina gladii habeo a Ligorio
male accepta.

Dextram ectypi partem dea obtinet Dolicheno obversa, premens
cervi tergum, qui sinistrorsum versus stat in basi inscriptione Graeca

1  licttnerum non inteilexisso nilror iinagincni, (juani ApiaTiiia octyj)! nostri oxliibot
pag. CCLXXII, totam do arbitrio fictam esse, (^nam <pn <lelinoavit, nnm(iuam ipso
octypum vldit sod veri)a tantum lucundi graplfulo roddoro tomptavit. Kxjirossit igitur
„hominem (cui speciem bnbnlci saeculi XVI induit) mpra laimim xtantrm" ita tamon,
nt non tergo tauri, cui dobnit, insisteret sed in loculo sniwrioro sinistrorsum inco<loret.

79

(vide infra) insigni. Dea vestem talarem induta in capite velato lunae sig-
num gerit, dextra speculum rotundum, ut videtur, sinistra sceptrum.

In medio ectypo inter basim et taurum aram conspicimus, in qua
nux pinea posita est, nisi potius eam cum Froehnero flammam esse
censeas a Ligorio minus accurate redditam, cfr. arae ardentes in
n. 28a et b.

Smetius de monumento nostro haec profert fol. XVIII-7 et ms. Neap,
pg. 59: ,,In Quirinali in vinea cardinalis Ferrariensis (episcopi Neapo-
litani). Ad aram, in qua pinus, stat taurus et super eo soccatus qui-
dam barbare (nescio an ipse deus); adversus paullo in monticulo stat,
ut videtur, aries. Subsequitur inscriptio."

Extat denique eiusdem ectypi imago in codice Pighiano Berolinensi
fol. 8 (O. Jahn, Ber. der Sächs. Gesellsch. der Wissensch. (18G8) XX
pg. 194 n. 80) quam Hettner, postquam sibi ex ipso codice delinean-
dam curavit, sie describit pg. 30: ,,Vides deum ad tlmbiücum tantum
incolumem a dextra imaginis parte in tauro sinistrorsum verso stan-
tem. A sinistris ara. Supra aram intervallo interiecto aries. Quem
in monticulo stare non accurate dicit Smetius. Nihil enim conspicis
nisi lineolas circum arietis pedes ductas, quae significant solum.
Deinde cum apud Duperacium basi, in qua dea stat, inscriptio incisa
sit, ai)ud Pighium totum monumentum in duas partes divisum est,
quarum superiorem occupât ectypum, inferiorem titulus. Çolumnis
doricis, (piae desunt apud Duperacium, teste Pighio includitur ec-
typum." Inscriptionem huius ectypi legas in Corpore Inscriptionum
Graecarum Siciliae et Italiae (Kaibel) 984, C. I. Gr. 5937, Seidl 58,
Smetio auctore exceptam:

Kmà xÉlev ( aiv êeov Ao?a \\ (IréaTijon^) \\ /v\'.17\\\'l-

(-)IINE()yT()VI\\eqov-.i) Mhqxoç (^r-al^r/çs) xai 6 vUtç Muq\'-
«oç \') OvXtiiç \'A(}Té\\/ia)r.

1) ,,nrént)]a(i/r/" Franz (C. I. Gr. 5937). In imagine Duperaciana
maie ,,àrhi]na." - \'-) ,,Non intellego „xnr \'Afïtjvéov rod Îfqoô",
(piod Franz edidit." (Kaibel). — 3) in imagine Duperaciana
et — 4) (sic!).

.Titulus, si qui, officinam Ligorii olet, nam ut de versu 4 inex-
pHcabili taceam, vereor, ne nomina „M. OiUtk" vel „OvbxKK",
Graecis litteris scripta, saepius a falsario adhibita sint ad inscriptiones
aut interpolandas aut totas fingendas. Sic e. g. inscriptionem genui-
nam C. I. L. VI 427: „Ad jkitqîu) | ex oraculo" interpolavit C. I. L.
VI, 5,440*: ,,/.!. naTQiu} \\ M. Oi»/..-7/oç | roftyiuç | nveJhijx \\ ex ora-
culo" neque dubitandum est, (piin tit. C. I. L. VI, 5,373\' ingenio

80

tantum Ligorii originem debeat: OVAIl 102 \\ Oeai loiôig \\ A.
Ova?.EQioç I ^arvQoç nne \\ Xev Ueovaor \\ aveêrjx \\ aram | Isis
exoratae."

91. C. I. L. VI, 5,465¹, Seidl. 68.

,,Havemo veduto in una taboletta di bronzo." (Ligorius, Taur. 7
s. V. Dolichene).

Juppiter s. bipennem, d. sceptrum luno d. discum, s. sceptrum

tenens, stans in tauro. tenens, stans in cervo.

lovi optimo max. lunoni Assy

Dolicheno riae reg,

L. Fabirius L, 1, Philoti Dolichenae

mus v. s, 1, m.

Si Hettnerum pg. 30 hoe de monumento disputantem bene intel-
lego, nunquam extitisse sed imaginem tantum secundum ectypum
n. 90 a Ligorio factam esse putat. Fieri tamen potest ut genuina sit
tabella ahenea. Dolichenum enim in laminis aheneis sculpi moris
esse, monumenta nn. 28, 58, 63, 145, comprobant. Tum, id quod
Henzen, Buil. dell\' Inst. 1856 pg. 112 exposuit, priori inscriptionis
parti, quo minus fidem habeamus, nulla res obstat. In altera vera vox
,,Assyriae" suspicioncm movere possit; sed Th. Nöldeke, Hermes 1871
pg, 433 seqq, demonstravit saepenumero ,,Assyrius" pro ,,Syrius"
aut ,,Syrus" usurpari*), quod epitheton deae, una cum Dolicheno
cultae, aptum esse, nemo non videt, etiamsi non idem numen sit,
quod vulgo ,,dea Syria" appellatur. In titulo sub n, 81 proposito
C. I, L. VI 365 Dolicheni jingéÔQq) fortasse, ut hic, nomen ,,Reginae"
datum est at nusquam ,,Dolichenae."

Haec tamen gravissima causa mihi extat, cur hoc ectypum genuinum
ducam: In dextra parte imaginis Duperacianae ectypi superioris n. 90
deam conspicimus dextra discum, sinistra sceptrum tenentem, quam
neque Smetius commemoravit neque Pighius delineavit. Omnino haec
dextra pars imaginis Duperacianae n. 90 fide minime digna est, cum
6t in ea inscriptio manifesto falsa aut interpolata rcperiatur 6t cervus
a Smetio et Pighio pro ariete habeatur. Ligorius igitur hanc dextram
partem monumenti n. 90 non ut in lapide ipso apparebat, pinxisse
videtur, sed ut ectypum mutilatum restituendum esse existimabat.
Unde tamen deam cum speculo et sceptro petivisset, nisi ex tabula
n. 91, ubi una cum Dolicheno ficta est? Non potest igitur commen-

81

ticia esse. Nam tertium monumentum Romae extitisse, ex quo Ligorius
scire potuit deam in cervo stantem Dolicheni sociam esse, quodque
ad utrumque ectypum ét n. 90 ét n, 91 conformandum vel interpo-
landum adhibuisset, parum credibile est.

Rationem, qua haec tria ectypa Ligoriana nn. 89, 90, 91 inter
se cohaerent, melius perspiciemus, si effigiem Dolicheni ipsius in iis
conspicuam diligenter examinaverimus.

In primo n. 89 partem superiorem dei a Ligorio suppletam esse
supra demonstravimus sed, quibus auxiliis ut diiudicemus, antea duo
reliqua ectypa tractanda sunt.

Quod ad alterum n. 90 attinet, quamquam Pighius deum tantum
umbilico tenus exprimit neque Smetii descriptio satis perspicua est,
tamen imaginem Duperacianam maximam partem sinceram esse aquila
cum corona et gladius et lacinia vestimenti ex umero dextro demissa
docent, quae nostro optime convenire ex monumentis recentioribus
demum temporibus repertis cognovimus.

In tertio denique ectyi)o n. 91 deus sceptrum tenet dextra, quod,
ut nequaquam Dolicheni solitum insigne est, ita ei in duobus aliis
quoque ectypis tribuitur nn. 150, 151. At sinistra, non dextra bipennem
deum gerere iure mireris. Sed ne hac de causa monumentum spurium
esse contenderit quispiam, contra re ipsa aliud argumentum accedere,
quo magis ectypo credas, demonstrare conabor.

Ligorium cum partem superiorem monumento primo n. 89 appin-
geret, ectypum n. 90 exemplum sibi proposuisse Hettner probare
studuit nec desunt certe indicia, ut lacinia vestis et corona radiata,
quibus alterum monumentum aiiqua ex parte ex altero depictum esse
stabiliri possit. Cur tamen Ligorius bipennem, fuhnen, laciniam in
n. 89 transposuit (vide pg. 77)? Hettner hanc affert causam pg. 29:
,,Quod in hoc ectypo (sc. n. 89) deus sinistrorsum, dextrorsum in
Ulpiano (sc. n. 90) versus est, Ligorius ut superiorem alterius monu-
menti partem ad alterum accomodaret, omnia mutato ordine depin-
xit." Sod ut iam concedam in ectypo Ulpiano (n. 90) deum dextrorsum
spectare, in altero (n. 89) certe conversionis in partem sinistram nihil
apparet"). Nec, etiamsi ita esset, causa extitisset, cur Ligorius omnia
dei insignia inverse ordine reddidisset. Immo tertium monumentum
n. 91, ubi Dolichenus bipennem sinistra tenet, in ectypo n. 89 inter-
polando sub oculis habuit, ad (juod cetera quoque referenda esse

82

videntur, quibus imagines Duperacianae ectypi n. 89 et ectypi n. 90
discrepant. Sic aquila cum corona et vagina gladii in hac (n. 90)
cernuntur, desunt in ilia (n. 89), in hac (n. 90) imberbis, in illa (n. 89)
barbatus Dolichenus fictus est. Ceterum aliquid certi hac de re statuere
arduum erit, nisi ipsam maginem ectypi n. 91 in schedis Ligorianis
(Taurinensibus 7 s. v. Dolichene) consulueris.

92. C. I. L. VI, 5,423*, Seidl 65 (Ligoriana).
,,A Monte cavallo neUa vigna delli signori Carrafa." (Ligorius, Neap.
I. 34 pg. 17; Vatic. 3439 f. 135).

lovi optimo maximo | Dolicheno, ubi ferrum nascituri)|
C. Sempronius Rectus | cent(urio)2) 7 frumentarius d.d.

1) ,,Ubi ferrum nascitur." Iam inscriptione n. 60 hanc saltem
partem genuinam esse probatur. — 2) „cent." ante compendium 7
supervacaneum est.

Italia.

(Regio X).

93. Villa Nova prope Concordiam.

C. I. L. V 1870, Hettner 56.

Tabella aerea litteris minutis scripta.

I. o. p. 1) m. I Dolichino | pro salute imp. | Commodi Aug. |
Pii Fel(icis) Val(erius) Maxi|mus ceniurio (sic) leg. | IIII
Flav(iae) et pro suis | ex viso FHCID^).

1) Quamquam o et p in lapide puncto dirimuntur tamen ad unum
vocabulum ,,op(timo)" pertinent. Inter epitheta enim lovis ,,optimus
maximus" nusquam tertium intercalari iure observavit Hettner solent-
que quadratarii puncta ornandi tantum gratia incidere; cfr. Cagnat
o. c. 3eed. pg. 29. — -) „FHCID" pro „fecid" adhibita pro e et d
pro t, cfr. C. I. L. Ill 58." (Hettner). Cfr. etiam Notizie degli Scavi
1895, pg. 351 n. 4.

,,IIoc aes inscriptum esse intra annos 185-192 testatur Commodi
agnomen ,,Felix."" (Hettner).

94. Atria.

C. I. L. V 2313, Seidl 16, Hettner 57.

Aerea tabella ansata. Extat Veronae in museo philharmonico.

Pro salute | imp. Caesaeris (sic) ] M. Aureli Seve|ri Alex-
sandri | Pii Felicis Aug(usti) ] lovi optimo maximo Doliceno,

83

,,A sinistris iuxta inscriptionem palma ficta est." (Hettner).

Titulus intra annos 222-235 incisus est.

95. Brixia.

C. I. L. V 4242, Seidl 32, Hettner 58.

Extat in museo.

I. O. m. D. I ex iussu eius | M. Pub(licius?) Clodianus | can-
did(atus) | neq(uis) in hac ara | SETATVSACRITVLI/] i).

1) ,,Sic omnino; lectio plane certa excepta paenultima littera."
(Mommsen). Hettner solvit: ,,setatu(m) (=porcum) sacri[f(icare)] viei-
llit]" quibusdam locis scriptorum et titulo C. I. L. III 3955 allatis,
unde dels Syriacis porcos sacrif icari vetitum esse patet ; nescio au recte.

(Regio II).

96. Aecae,

C. I. L. IX 948, Seidl 10, Hettner 64.

Ex ms. Lombardi.

lovi [D]o[l]ic[heno] 1) | exuperantiss[imo] | L. Mummius^)
Nig[er] | Quintus Valeriu[s] | V[e]g[et]us3) Severin[us] | Cau-
cidius4) Tertul[lus] | co(n)s(ul) v. s.

1) „„lovi POICNII" traditur. —2) „L. Munatius Nig." exemplum;
sed quod in iisdem schedis alibi scriptum repperi ,,L. Mummius Nig.",
idem versus est melius descriptus. -—3) „Vignus" traditur; emendavit
Borghesius." (Mommsen). — 4) ,,C. Aucidius" traditur; vide infra.

Hettner —2) ,,Munatius" et — 3) ,,Vignus" servat iniuria, ut vide-
bimus, rectissime tamen negans, (juod Borghesi asseverat, Oeuvres 5,
242, lapidem nostrum positum esse a consule suffecto anni 91, cuius
signa tantum ,,Q. Valerius Vegetus" fuerint. Est autem, ut Dessau,
Prosop. imp. Rom. II M, 515 probabiliter statuit, eiusdem nepos, qui
titulum nostrum Dolicheno obtulit, et in tit. Viterbiensi C, I. L. IX
3003 ,,Mummius Niger Valerius Vegetus consularis" vocatur. Secundum
Dessavium Severini (v. 5) cognomen traxit a Cornelia Severina matre
Q. Valerii Vegeti consulis anni 91 (cfr. tit. Illiberritanus C. I. L. II2074)
atque parentela aliqua coniunctus erat cum Appia Annia Regilla Caucidia
Tcrtulla Herodis Attici uxore et P. Vigellio Raio Plario Saturnino
Atilio Braduano Caucidio Tcrtullo (cfr. tit. C. I. L. III 6183), pro-
consule Africae anno 180; in versu 6 itaque cum Dessavio ,,Caucidius"
correxi.

Fuit homo noster consul suffectus anno incerto.

3*

84

(Regio IV).

97. Histonium.

C. I. L. IX 2836, Seidl 21, Hettner 63.

Columna dimidiata.

I. O. m. Dol. I pr(o) s(alute) impp(eratorum) | sacrum.

(Regio I).

98. Misenum, (98, 99?).

C. I. L. X 1575.

Iussu I. O. m. D. 1) i P. Cossutio . . [f] | P. n(epoti) Amat[o] |
leroto I [s]acerdo.....| //////////// | .

1) Utrum hic titulus ,,I. o. m. D(olicheno)" an ,,D(amasceno)" (sic
Mommsen, Indices C. I. L. X pg. 1133) datus sit, dubitari potest.
,,Iussu lovis optimi maximi Damasceni" inscriptio Misenensis C. I. L.
X 1576 posita est, ampla sane atque magni momenti, cum ex ea
Miseni sacerdotio lovis Damasceni homines illustres functos esse per-
picuum sit. Sed qui sequitur titulus n. 99, pariter Miseno (nisi animus
me egregie fallit) tribuendum esse mox videbimus, ubi igitur utriusque
dei cultus una inscriptione teste florebat. Neque profecto neglegendum
arbitrer tit. n. 67 et fortasse n. 110 quoque a militibus classis praetoriae
Misenensis Dolicheno dedicates esse.

99. Misenum.

C. I. L. X 1577.

,,Saxius ms. ab Aegyptio opiner." (Mommsen).
lulius.

Sub sacerdote Antipatro L o. m. Del.

luliu s. Anthiocu s. Filia P. I. Arg. D. D.

Antoniu s. Domitionu s. Filia P. I. Arg. D. D.

luliu s. lanuariu s. Filia P. IS. Arg. D. I).

Antoniu s. Valen s. Filia P. I. Arg. D. D.

Prier huius tituli pars interiisse videtur. Finem versuum 3, 4, 5, 6
,,p(oni) i(ussit) arg(entum) d(ono) d(edit)" vel taie quid expediendum
esse censeo.

,,Filia" (vv. 3, 4, 5, 6) an corruptum sit, nescio. Nam etsi fieri
potest, ut nomina illarum filiarum omissa sint, tamen asyndeton in
quattuor his^versibus vix ferendum arbitrer. Coniectura si uti licet,
qui lapidem descripsit sive Saxius sive Aegyptius ,,CILIX" (= Cilix)
pre ,,riLIA" vel ,,KILIA" (= Filia) habuit. Nenipe Cilices in classe

85

Misenensi non pauci stipendia merebant, quandoquidem Cilices vel
Cilicissae in non minus 12 titulis Misenensibus memorantur¹), atque (quo
potissimum fretus emendationem meam proposui) inter eos ,,lulius An-

tiochus.....natione Cilix" (C. I. L. X3424), quocum conferatur ,,lulius

Anthiocus" (procul dubio male scriptum pro ,,Antiochus") inscriptionis
nostrae v. 3. Neque erra veris si ,,C. lulium lanuarium" (cfr. v. 5 inscrip-
tionis nostrae), qui dedicavit tit. C. I. L. X 3454 ,,D(is) M(anibus) M.

Servili lasonis .... nat. Cilix......tutor .... fil(ii) et

he red is (= h eres) eius", ipsum quoque Cilicia oriundum esse
credas. Dolichenum autem a coetu Cilicum — quorum terra dei patriae
finitima erat — cultum esse etiam analogia confirmatur, quam praebent
,,cultores lovis Heliopolitani Berytenses, qui Puteolis consistunt"
(C. I. L. X 1639) et ,,qui in cultu corporis Heliopolitanorum sunt
eruntve" in titulo Puteolano C. I. L. X 1579.

Unum est fortasse, quod iure in lapide a me emendato reprehendas,
sc. ,,Cilix" solum nudumque positum neque sive ,,natione" sive ,,nat"
sive ,,n", ut assolet in titulis a classiariis positis, cfr. Th. Mommsen,
Hermes 1884 pg. 34, praemissum esse. At in titulis ipsis Misenensibus
duos repperi C. I. L. X 3553 et 3635, ubi pariter hae litterae omissae
sunt, quibus, si diligentius perscrutabere, alii accessuri sint nullus
dubito.

De origine lapidis niliil nisi olim Neapoli visum et descriptum esse,
comperimus. Est tamen Miseno reddendus, si ea quae praecedunt, recte
disputata sunt.

100. Tarracina.

C. I. L. X 6304.

„Giovenazzi cod. Vat. 9144 f. 50, 52." (Mommsen).

.......n. n. I Augg. sacr(um) | Marcus Barlsemias sa|ccr-

dos I Dolicheni | posuit.

Initium inscriptionis deest, quod supplevit Mommsen ,,Iovi Doli-
clieno I conservatori d. d.."

Infra vitula sculpta est.

(Sardinia).

101. Turris Libisonis.
C. I. L. X 7949.

1  Ad Miiwnmn otinin tit. Putcolnmm C. I. L. X IDüï) incertac originis rcforcndus
est, qui nd Ciiiclssani pertinet, clnssiarii u.xoreni.

86

Titulus litteris minutis scriptus; extat Cagliari in museo.

t. pro

lovi sa NO-DOL-VC

vi JCT-DOM-NN/

Anto INI-ET-GEllae
•RAV-I)GEM
jHIS-ARm

Q:oRvs-cy

UVS-V

VV. 1, 2, 3 expleverunt Mommsen, Bormann. — i) Spectat ad classem
Ravennatem, cfr. n. 102.

Titulus est anni 211 aut 212.

(Regio VIII).

102. Ravenna, (102, 103).

C. I. L. XI 2*, Seidl 63 (Ligoriana).

lovi optimo maximo | Dolicheno sacrum | C. Ceranius C. f.
Callystus j praefectus class. Ravenn. | praefectus colleg(ii)
dendr(ophororum) | et centonar(iorum) IIII vir | quinquen-
(nalis).

Titulus, quamquam a Ligorio traditur, nihil habet, quod offendat.
Nomen tamen ,,Ceranius" (v. 3) alibi non legi Hettner asseverat pg. 26.

103. Ravenna.

C. I. L. XI 2, Seidl 33, Hettner 60.

Cippus marmoreus, in cuius margine superiore foramen quadratum
et forma paterae; extat in museo archiepiscopi.

Pro sal(ute) Augg(ustorum) | ex iuss(u) 1. o. m. D. con(ser-
vatoris) | M. Caes(ius) Chresim(us) | Aug(ustalis) Raven(nae) |
cum I Saccidia Felicitate | coniuge et | Caesia Chresime |
filia.

104. Ariminum, (104, 105).

Notizie degli Scavi 1897 pg. 506.

,,Nella cantina o grotta vinaria di un casa edificata in parte sopra
avanzi di considerevole costruzioni di eta romana, oggi appartenente
alia Signora\' Artemisia Guerrieri in Pugliesi e posta in via Giordano
Bruno, scavandosi per le fondamenta di un arcovqlto a sostegno del
sovrastante edifizio, si rinvenne alia profonditfl di m. 1,20 dal livello

87

délia grotta e a circa m. 2,50 dal piano stradale moderno un elegante
cippo di marino bianco, di forma rettangulare alto m. 1,03, largo
m. 0,43 con base scorniciata e cornice superiore decorate di antefisse.
Nella fronte é incisa in buoni caratteri l\'epigrafe:

lovi o. m. I Dolicheno] pro salute j T. Flavi Viatoris|
fili sui I T. Flavius | Amarantus | v. s. 1. m. | sub G. Iulio
Flacco 1 sacerdot(e).

Le ultime due righe, incise con diversi et piu rozzi caratteri, sem-
brano essere state aggiunte da altra mano. Trovandosi in Rimini il
ch. comm. G. F. Gamurrini e essendo da me stato condotto sul luogo
délia scoperta esorto vivamente la proprietaria délia casa di scutare
altre ricerche e queste furono coronate da felice risultato, poiché a
poca distanza si rinvenne un secondo cippo di simile forma e pure di
marmo bianco di identiche proporzioni recante incisa l\'epigrafe in
lettere perö meno buone:

105. I. 0. m. I Dolicheno | T. Flavius | Galata | Eutyches j
pro salute | Amaranti | lib(erti) sui | v. s. I. m. | sub C. Iulio
Flacco I sacerdot(e).

Non sembra da mettere in dubbio, che qui, o poco lungi, sorgesse
un sacello dedicato a Giove Dolicheno. Il terreno nel (juale furono
rinvenuti i cippi era di riempimento e composto di rottami di vasi
e di ossa di animali e sotto era vi del terreno acquitrinoso." (G.
Tonnini).

106. Caesena.

C. I. L. XI 554, Marini, Atti e Monumenti dei Fratelli Arvali II
pg. 539 (imaginem sumpsit ex codice Marcanovae collogii Romani;
extat etiam in eiusdem cod. Mut. f. 94) ex (pio pendent Rraun, Ju-
piter Dolichenus tab. n. II et Seidl tab. IV fig. 1, Hettner 61.

Periit.

Tauro cingula lata ornato dextrorsum verso Dolichenus imberbis
thorace indutus insistens sinistra fulmen tenet, dextra elevata, quod
videtur baculum esse in imaginibus (juidem supra laudatis, a Ror-
manno vero, qui ipse Marcanovae schedas excussit, ,,aliquid bipenni
simile" appellatur (C. I. L. XI 554). Gerit in capite coronam, qualem
supra sub n. 89 descripsimus. In angulo dextro superiore ectypi
genius advolat, dextra deo coronam floream impositurus, sinistra
palmam — sic Hormann, periit in imaginibus laudatis — gerens. In
angulo sinistro superiore aquila alis exjjlicatis, unguibus sive scep-
trum sive fulmen — sic Bormann — amplexa deum respicit.

88

Supra ectypum scriptum est:

I. o. m. D.

Infra ectypum:

L. Aurelius Valerius sacerd(os) p(osuit).

Imaginem secundum ectypum genuinum delineatam esse, certissi-
mum duco. Sed pars superior lapidis adesa nec satis distinctis lineis
expressa fuisse videtur. Quippe thorax dei pectus protegens, tegimi-
nibus aëneis bracchii continuatus, armaturae saeculi XV est. Genius
quoque qui Dolicheno coronam porrigit, veste ecclesiastica vestitus
angelo similior est quam Victoriae in nonnuUis Dolicheni donariis
conspicuae. Pictorem igitur vestigiis, quae adhuc in lapide appare-
bant, usum reliqua pro eorum temporum ratione, quibus vivebat,
finxisse puta. Fortasse etiam ectypum integrum, ut solebant huius
aetatis homines, neglegentius reddidit.

107. Bononiae in vicinia.

C. I. L. XI 696, Seidl 20, Hettner 59.

Tabula marmorea reperta super sepulcrum antiquum lateribus con-
fectum, unde clavi ferrei et vascula fictiUa in lucem prodierunt. Iuxta
nummus in honorem Antonini Pii cusus effossus est. Extat lapis in
museo publico.

I. o. m. Dol. I Q. Poblicius Modestinus | [VI vi]r et Clau-
d(ialis) cenatorium p(ecunia) s(ua) f(ecit) | [l(oco)] d(ato) d(ecu-
rionum) d(ecreto).

,,Primus versus est in piano depresso, tamquam aUquid erasum
sit." (Bormann).

(Latium antiquum).

108. Tusculum.

C. I. L. XIV 191*, Seidl 67 (Ligoriana).

,,Frascatae in agro Tusculano in ara admodum detrita." (Smetius
XVIII-10).

lovi optimo maxim(o) | Dolicheno s(acrum) | T. Flavius Tt(i-
torum) l(ibertus) Argaeus | ar(am) u(ti) v(overat) d(e)d(icavit).

,,IIoc à Pyrrho Logoro (= Ligorio) accepi." (Smetius).

•

109. Portus.

C. I. L. XIV 22, Hettner 62, Wilmanns 76.

Tabula marmorea. Olim in Portu in praediis Pallaviciniis mox Tor-
lonianis, nunc Romae in museo Torloniae.

89

lovi Dolicheno | pro salute imp. | L. Aeli Aureli^) | [Comodi|-)

Pii I Felicis^) Aug. n(ostri) ] L. Rubrius Maximus | praef(ec-
tus) eq(uitum) alae Hisp(anorum) | s.|votum solvij Q.

1) ,,L. Aelius Aurelius", haec nomina Commodus gerebat, cum a
pâtre in regni societatem ascitus est anno 176, et denuo ab anno 191
usque ad mortem; agnomina ,,Pius" anno 183 et ,,Felix" anno 185
accepit, cfr. R. Cagnat o. c. pg. 193. Lapis igitur anno 191 aut 192
positus est. — ,,,,Comodi" in litura restitutum est, item v. 8 totus.
Ante" eum versum in lAargine intuenti sinistro ex scriptura priore
superest littera ,,s."" (Dessau).

110. Ostia.

C. I. L. XIV 110.

Tabula marmorea; in episcopio Portuensi.

e imp. Caes. Com.
Pio Felice sacr. qu. (sic)
[ Dulic. milit. cl.
sent Ostia sub
ti .Justi tr. VII i(L2)
modo Ang. V cos. anno 186
TEi)Prisco

1) ,,Secundam litteram expressi qualis est in marmore; sed non
constitit mihi utrum (juadratarius voluerit facere R ex E, (ptam pri-
mum posuerat an E ex R; an voluerit dare R et E ligatas.

[Adnucnt]e imp. Caes. Com[modo Antonino] Pio Felice sa-
cr(um) qu[od voverant I(ovi) o(ptimo)] m(aximo) Dulic(eno)
milit(es) cl(assis) Ipr(aetoriae) Mis(enatis) cum es] sent Ostia

sub [cura].....ti lusti tr(iorarchi) VII id.....[Com]-

modo Aug. V cos. [curam agente] Ter(entio?) Prisco.

llaec proposuit Mommsen, alia Garruccius.

2) ,,VII id." significari ,,diem VII idus lanuarias", qui dies sae-
culo tertio et fortasse antea (pioque (C. I. L. Ill pg. 913; VI n. 209)
solemnis fuit missioni veteranorum militiae urbanae, et hic quoque
agi de militibus missis honesta missione coniecit Bormannus." (Dessau).

111. Tibur.

C. I. L. XIV 3568, cfr. Eph. ep. IV 763.

Fragmenta duo tabulae marmoreae litteris detritis Tibure adhibita

90

in pavimento operis musivi ecclesiae S. Mariae del Carmine (olim
S. Petri), fortasse originis urbanae.

IJtrrryjTrT-cr )
CIT PIVS IV
ET-L-CATTIVSC
SACERDOS V

1) Versus 2, 3, 4 solvendi sunt: ,,So[li].....| invicto [Mi] |

thre sa lu [tari?] — Equidem nescio utrum cum Mommseno
,,[sacer]dotio auc[tus]" an cum llenzeno ,,Dolic(heno) (melius for-
tasse Dolic(eno)) Aug(usto)" (cfr. n. 123) explicante faciam. F. Cumont
0. c. II tit. 143 Dolichenum quidem numquam in titulis Mithriacis
laudari contendit, sed deinde aliquanto confidentius se iudicasse con-
cedit cfr, o, c, I, pg, 333 ann. 2, Idem vir doctus 1, I, Dolichenum
saepissime isdem in locis, quibus Mithram, cultum esse monet.

Britannia.

112. Isca.

C. I. L, VII 98, cfr. Eph. ep, IV pg, 197, Seidl 8, Hettner 44,

Ara; videtur periisse. Recentiores tradunt (C. I. L. VII 98):

a. lovi o. m. DolichV......| I . , ON . o Aemilianus |

Calpurnius | Rufilianus . , . EC | Augustorum | mon it u,

Vetustissimum exemplum extat in bibliotheca Bodlelana, Ashmolean
mss. 826 f, 35 ita inscriptum: ,,at Caerleon an altarstone of 4 foote
long and somewhat more, 3 foote broad aad somewhat more; taken
up 5 March 1653," (Eph, ep. IV pg, 197):

ß. lovi m. Dolich//V//// | FronI// o Aemilianus | Calpur-
nius | Rufilianus / / FC / / | Augustorum | na o n i t u.

Cui lectioni tamen recentiorem anteponendam esse arbitror idque
his de causis.

In versu 1 (ß) inter ,,Iovi" ct ,,m." ,,o(ptimo)" aegre desideratur
et ,,V" statim post ,,Dolich" positum (sic a) melius ferri j)otest —
ita, ut cum Hettnero ,,Dolich[yno et]" supplendum sit, cfr.,,Dolichino"
nn. 24, 93 — quam una littera separatum. Versus 2 (a) initium apte

91

,,I[un]on[i]" expedias — „o post „lunoni" positum videtur foliolum
hederaceum esse" (Hettnpr) — sed, quid in /? ,,FronI//" significet,
ambiguum. In versu 4 denique ,,Rufilianus . . . EC|" (a) meliorem
sensum praebet quam ,,Rufilianus //FC//i" (/5). Nam in fine ,,leg(atus)"
vel simile quid requiritur, unde ,,Augustorum" (v. 5) pendeat, quia
vix quisquam invenietur, qui Seidelio ,,Augustorum monitu" (v. 6)
iungenti assentiatur. Vestigia autem in jS lectionem ,,leg(atus)" parum
admittunt, cum, qualia a exhibet, quominus ita suppleantur, nihil
obstet. Inter ,,Rufilianus" et ,,[l]eg(atus)" scriptumne fuit ,,v(ir) c(laris-
simus)?"

113. Plumpton near Penrith.

C. I. L. VII 316, Hettner 44.

In h(onorem) d(omus) d(ivinae) I. o. m. D. | [templum] ve-
tustate co[nlapsum] | Aurel[i]us At ... |..........> IIII|////V

,,Finem Huebnerus probabiliter emendavit ,,c]o[h(ortis)] II [Gallorum
restituit]." Formula ,,In h. d. d." lapidem saeculo altero exeunte
non priorem esse probatur." (Hettner).

114. Gainford.

C. I. L. VII 422, Hettner 46.

In latere dextro aquila sedet coronam lauream tenens.

I. O. m. 1 Dolychen[o] | [I]ul(ius) Valentin[us] | ord ceri
suil) I ex iussu ipsiu[s] | posuit pro se ot | suis //// 1. //// |
[Pr]aesento et Torquato cos2).

1) Versum 4 non expedio. — 2) imstae duae tantum apparent

post nomen prius, quae aut ET esse possunt aut II; deinde TOR mihi

videor clare legere, reliqua incerta sunt........Consilium par, si

recte legi, ignotum est." (Hübner).

(Valium Hadriani),
(115, 116, 117, 118, 119).

115. Condercum.

C. I. L. VII 506, Seidl 12, Hettner 17.

Extat NcwcaMlc in museo alta ped. 3, dig. 1, lata ))ed. 2, dig. 1.
Litteris bonis.

1. o. [m. Dolic]ho|no et numini[b]us | Aug(usti) pro salute
imp. I Caesaris T. Aeli Hadr(iani) | Antonini Aug. Pii p(atris)
p(atriae) | et leg(ionis) II Aug(ustao) | M. Liburnius Fron|fo
O (= centurio) leg. eiusdem | v. s. 1. m.

Positus est titulus intra annos 139—161.

92

116. Cilurnum.
Eph. ep. VII 1016.

Fragmenta duo anno 1884 reperta; titulus 34 dig. altus, circa 40 dig.
longus erat, litteris bonis saeculi tertii ineuntis.

I. O. [m.] Dol. I pro sal. [Au]gg. nn. | Gal. Ver.......

117. Aesica, (117, 118).

C. I. L. VII 725, Hettner 48.

Pars superior arae supra anaglyphis ornatae; servatur Dunelmi. Lit-
terae videntur esse saeculi tertii.

urna(?) taurus (?)
currens
sinistrorsum.

ï\\(0

[Jovi]/0 M D
SABINIFIL-
INA REGVLVs
IjCiynj^ "

Rectissime Hettner scribit: ,,Quod in omnibus monumentis taurus
visitur dextrorsum versus, bestiam, quam vidit Huebnerus, non credo
taurum fuisse, sed cervam [vel potius vaccam, cfr. n. 63] in qua luno
lovi obversa stare solet. Urna, quae vocatur, videtur fuisse arula
stetisseque inter deos. Inscriptione quoque probatur multum deesse
in sinistra tituli parte." Quae cum reputemus atque titulum sequentem
n. 118 ibidem repertum esse, hoc monumentum Dolicheno consecratum
fuisse credere oportet, licet inscriptio quomodo expleatur, admodum
incertum^ sit. Quas ea de re Huebner et Hettner proposuerunt meras
coniecturas, exscribere longum est.

118. Aesica.

Archaeologia Aeliana 1897 pg. 271, R. Cagnat, L\'année épigra-
phique 1898 n. 25.

I. o. m. I Doliceno Lu|cius Maxim|ius Gaetulic|us 7 leg. XX
V(aleriae) V(ictricis) | v. [s. 1.] m.

119. Magnae.

C. I. L. VII 753, Seidl 36, Hettner 49.

Arae pars esse videtur.

I 0 M 0 -

H......

,,Ad Dolichenum lapidem referendum esse, cum Magnis [ubi diu.

93

certe ab anno 124, meruit cohors I Hammiorum sagittariorum, cfr.
Hettner pg. 15] aliquot Syriacorum deorum tituli eruti sint, Seidelius
bene animadvortit, sed litteram H nego ab illo recte explicatam esse:
,,Heliupolitano." Ne commemorem nos prorsus ignorare, num Pan-
noniis exceptis Dolichenus Heliupolitanus usquam cultus sit, illa ex-
plicatio, ni fallor, refutatur tituli scriptura. Nam cum Dolichenus
notatus sit littera una, Heliupolitanum quoque puto item scriptum
fuisse. Sed si ita esset, in una illas litteras Hneola incidisset lapicida."
(Hettner). Eundem secutus simili de causa tit. C. I. L. VII 956 exclusi.

120. Bewcastle.

C. I. L. VII 976, Hettner 50.

Pars superior arae.

I. o. m. I Dolicheno | templum a so[lo] | pro s[al.] | ///?

121. Habitancium.

C. I. L. VII 991, Seidl 15, Hettner 51.

[I. o. m.] i Dolocheno i C. lul(ius) Puhl, i) | Pius trib(unus) |
V. s. 1. m.

1) „Puhl" utrum „Publ(ilia)" an ,,Publ(ilius)" an „Publ(ius)" sol-
vendum sit, parum constat. Idem vir tit. C. I. L. VII 922 Marti
Victori obtulit.

(Caledonia).

122. Birrms.

Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland 1895-1896
pg. 121 seqq., R. Cagnat, L\'année épigraphique 1897 n. 58.

[L o. m.] I Dol[iche]|no sacr(um) | Magun|nai) v. s.

1) Nominis certe non usu triti tamen invenitur forma masculina
C. L L. V 4155 ,,M. Maeclius Magunus." De usu variato consonantis
duplicis et simplicis in eodem vocabulo cfr. Lindsay, Tho Latin Lan-
guage pg. 113 § 130 seqq. et praesertim pg. 118 § 132, ubi ,,mer-
cen(n)arius, in(n)uleus, Vin(n)ius" citantur. Addi potest „Leman(n)us."

Numidia.

Omnia huius provinciae Dolicheni donaria effossa sunt in castris
Lambaesitanis logionis III Augustae. Ibi nostro templum sacratum
fuit, cuius fundamcnta etiam tum conspicua sunt ante vallum castro-
rum, (piod ost inter meridiem ot oriontem, ± m. 150 a porta Documana,

94

cfr. C. I. L. VIII Suppl. II 18221 (n. 128), in ipso angulo, qui for-
matur vallo supra indicato et. muro posteriore carceris, qui vocatur
,,Maison centrale de Détention", cfr. Ichnographia apud R. Cagnat,
L\'armée Romaine d\'Afrique pg. 521. Idem v. d. o. c. pg. 422, ann. 2,
quaecumque Dolicheni monumenta Lambaesi in lucem prodierunt, ibi
reperta esse asseverat, quod sane veri est simillimum, quamquam
nonnuUorum origo ignota est (ut n. 126), aut aliunde oriunda ferun-
tur (ut n. 127 „in foro").

Aedem ipsam intra annos 130—133 conditam esse tit. n. 128 declarat,
cui rei bene congruit, quod scribit Cagnat o. c. pg. 422 ann. 2 ,,Les
substructions mises au jour récemment indiquent une édifice d\'une
belle époque."

Inscriptiones, in quibus ,,leg. III" prius erasum, postea restitutum
invenitur, omnes ante legionem a Gordiano III exauctoratam anno
238 positas esse puta; quae semel tantum scriptum exhibent, post-
quam a Valeriano anno 253 restituta est.

123. Lambaesis, (123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131).

C. I. L. VIII 2622, Hettner 54.

Lapis altus m. 0,59, latus m. 1,00, servatur in praetorio.

lovi Dolicheno Aug(usto) | L. Septimius L. f. Fab(ia) Maxi-
mus I tribunus leg. IILAug(ustae) suo nomine et | L. Septimi
Marcelli trib(uni) leg. eiusd(em) patris sui | cum Lurcia Pu-
tiolana uxore et | L. S[epti]m[io Mjaximo Fab(ia) Magno filio
V. s. 1. 1. m.

124. -C. I. L. VIII 2623, cfr. Suppl. II 18097, Hettner 52.

Ara hodie fracta nunc in praetorio servatur, alta m. 0,40, lata m. 0,20.

L o, m. I Dolicheno | Ti. Memmius | T. f. Palatina | Ulpianus
Roma I praef(ectus) coh. II [c(ivium) R(omanorum) | e]i)(i(ui-
tatae) P(iae) F(idelis) trib(unus) mil(itttm) leg. | III Aug. cum
Verati[a] | Athenaïde con[iu]|ge et Memmia Makrina filia
V. s. I. m.

1) V. 6 extr. et v. 7 in. supplevit Johannes Schmidt ex titulo
C. I. L. VIII Suppl. II 18217, qui ab eisdem personis — incertum
an Dolicheno — positus est.

125. C. L L. VIII 2624, Hettner 53.

Ara hodie in praetorio servatur, alta m. 0,70, lata m. 0,40.

I. o. m. Dolic. ! Aesculapio | Ygiae cete|risq(ue) diis | immor-

95

t(alibus) T. Fl(avius) | Maximusi) ex 7 | praet(orianorurn) p(ri-
mus) p(ilus) praef(ectus) | leg. III^) Aug. Severi(anae) 3) | cum
Antonia An|tonina coniu|ge v. s.

1) Eiusdem ,,T. Flavii Maximi" mausoleum extat in via Lambaesi
Dianam ducente cfr. C. I. L. VIII 2764. Hic \'„leg. III" non in litura
repositum esse, ut in inscriptione nostra, parum euro, cum in titulis
sepulcralibus hae litterae nusquam deletae fuisse videantur. — ,,leg.
III" prius erasum, postea restitutum. —3) Cognomine ,,Severianae",
legioni dato, titulum inter annos 222—235 ineisum esse perspicuum est.

126. C. I. L. VIII 2625, cfr. Suppl. II 18098, R. Cagnat, Le
^lusée de Lambèse tab. V n. I totum monumentum photographiée
reddidit, pg. 57 superficiem solam, pg. 55 seqq. tractavit. (Imago
C. I. L. VIII 2625 expressa admodum inaccurate ficta est).

Monumentum originis incertae servatur in horto carceris.

Basis statuae Dolicheni hodie deperditae longa m. 0,58, lata m. 0,40,
alta m. 0,10. In summo lapide formae plantarum dei adhuc conspicuao

sunt. Inter plantas visuntur litterae et signa,
quae — scaenographice (= perspectivisch)
picta — adieci. Quo pacto litterae solvendae
sint, apparet. De ceteris figuris Cagnat o. c.
pg. 56—57 egit. Lineae tres undulatae in uno
MD puncto sese decussantes i)rocul dubio fulmen
imitantur. Quid tamen linea perpendicularis (sit venia verbo) duos
circulos in partes aequales dividens, sibi velit, equidem ignoro. Cadu-
eeum vel cum Cagnato clavam crederes, nisi haec instrumenta Doli-
cheno nus(iuam tribui compertum esset. Inter fulmen et insigne nuper
descriptum duae palmae fictae sunt, (pias in Dolicheni monumentis
Victoriam gestantem videmus. In tabula vero n. 63 deus Dolicheni
propinquus tres palmas prorsus eiusdem formae dextra tenet. Ilemi-
cyclio in parte posteriore lapidis luna indicatur, haec (puKiue in Doli-
(îheni donariis solitum ornamentum, cfr. e. g. n. 58/>eta; neve(pmttuor
stellas mireris, comparentur ectypa nn. 28a, 82, 145a.

Media anticae pars in sinum excavata est, cui litterae hae incisae
sunt: P-AELCLCOL-I

L -VOL - IIM)AVG

Quas Wilmanns (C. I. L. VIII 2625) solvit:

,,I\'. Ael(ius) Cl(emens?) Col(onia) I(ulia) | L(. . .).....(legione) III

Aug(usta)", Johannes Schmidt autem (C. L L. VIII Suppl. II 18098):

,,Col(onia) I(.....) i L(.....) Vol(ubili)" (est Volubile municipium Mau-

retaniae Tingitanae); neuter dilucide. — i) III in litura repositum est.

96

Ab utraque parte sinus caput arietis sculptum est et iuxta caput
dextrum, a dextris, sertum. Alterum sertum, quod a capite arietis
sinistro pependisse probabile est, hodie periit.

Arietis caput iam semel in monumento Dolicheno oblato (n. 26)
invenimus. Hic tamen fortasse ex ectypis Saturni Africani sacris —
qui et ipse, ut Dolichenus, Baal quidam Semiticus est — sumpta
sunt, in quibus, Lambaesitanis certe, aries Semper dei hostia fictus
est, cfr. R. Cagnat, Le musée de Lambese pg. 53 et tab. IV nn. 7 et 9.

127. C. I. L. VIII Suppl. II 18220.

Ara ex lapide calcario alta m. 0,81, lata m. 0,43 in foro dicitur
reperta esse; nunc in praetorio.

I. o. m. I Dolicheno.

128. C. I. L. VIII Suppl. II 18221.

In fragmentis tribus, b alto m. 0,50, lato 1,10, litt. 0,07; repertis
b in ruderibus aedifieii, quod templum lovis Dolicheni fuisse apparet,
m. 150 a porta castrorum, quae est inter meridiem et orientem; a et c
parieti immissa sunt aedifieii, quod est in hortis magnis carceris publici.
a. b. c.

pro s
imp. Cae
Sex. Jnli
tempi

alute
s, Traia
US M aio
umI.o.ru.D

et in col um
Ji Hadriani Au
Lijlegatus ipsi US pr
olicbeno de die

itafce
gusti
0 praetore
avit

1) ,,Sex. lulius Maior" cfr. Prosop. imp. Rom. II I, n. 266. Legionis
III Augustae legatum fuisse inter annos 130—133 probavit Uenzen,
Ann. (S\'chmidt C. I. L. VIII Suppl. II 18221 perperam „Bull.") dell\'
Inst. 1857 pg. 6 seqq.. Fuit consul suffectus anno incerto, legatus
pro praetore Moesiae Inferioris anno 134.

129. C. I. L. VIII Suppl. II 18222.

Ara ante portam carceris collocata.

I. o. m. D. I M. Aurel(ius) lustus | praef(ectus)i) leg. IIP) |
Aug. cum Cl(audia) | Maximilian) | coniuge et | Aurcliis Ma|xi-
mina, lusto, ] lustina, lusltiano, Maximi|nó filis suis(i(ue) |
omnibus | v. s. 1. m.

1) Praefecti legionis III Augustae primo Alexandro Severo\' imperatore
creati esse videntur, cfr. C. I. L. VIII pg. XIX col. 2; titulus igitur
inter annos 222—238 positus est. — ,,leg. III" prius erasum, postea
restitutum. — 3) ,,C1. Maximilla, Tib. Cl. Maximi centurionis filia,
redit in C. I. L. VIII 2843." (J. Schmidt).

97

130. C. L L. VIII Suppl. II 18223.

Ara in Dolicheni templo reperta.

I. 0. m. i Doliche[no] | Valerius | Rufus 7 i) | leg. III Aug. 2) |
V. 1. 1. s. 3)

1) L. Valerii Rufi eiusdem legionis centurionis epitaphium C. I. L.
VIII 2997 legimus, quem nostro devotum fuisse eo facilius probari
existimo, quod Antiochia oriundus fuisse dicitur. —-) ,,leg. III" prius
erasum, postea restitutum. — 3) „An est in lapide v. 1. a(nimo) s.?"
(J. Schmidt).

In dextro arae latere bucranium sculptum est.

131. C. I. L. VIII Suppl. II 18224.

Ara in templo Dolicheni reperta.

I. o. m. Dol. I P.P.i) Flavi Studi|osi Sabinius | Ingenuus
et I Aurelius Sed|atus sig(niferi)2) leg. | III Aug. agentes |
CU ra (m) ma cel li | v. 1. a. s. cum ajzutoribus^) suis.

1) De litteris ,,P.P." solvendis dissentiunt viri docti. R. Cagnat,
Ruil. arch, du com. des trav. hist. 1890 pg. 455 ,,p(ro) p(rovectu)"
vel ,,p(ro) p(rincipatu), p(rimipilatu)" conicit, ut ,,Flavi Studiosi" casu
genitivo positum sit. Quam explicationem J. Schmidt propter nimiam
ambiguitatem respuens ,,P.P." = ,,P(ublii)" (pluraliter) legere mavult,
ita ut titulus dicatus sit a duobus signiferis, utroque scilicet quinque
nominibus praedito. Nam, quod Cagnat observavit signiforum legionis
III Aug. alibi nullum inveniri plus duo nomina habentem — id tamen
minus recte — ,,etsi" scribit Schmidt ,,in laterculis militaribus aliisque
eius generis monumentis signiferi non nuncupantur plus duobus nomi-
nibus, inde non sequitur idem cadere in titulos, qualis hic est notae,
ut ita dicam, civilis." Dum autem titulos sepulcrales Lambaesitanos
excutio, qui, quantum scio, ,,notae civilis" sunt. In nullum signiforum
incidi i)lus tria nomina habentem neque omnino crodo homines tam
humlli loco natos nisi raro i)lura gesslsse, qui mos a])ud honestlores
tantum Increbuisse videtur. Accedlt, (piod thulum Lambaesltanum
C. 1. L. VIII 2970 posuit ,,Q." quidam ,,Sabl[nius] Ingen(u)us si[g-
(nlfer)] leg. Ill Aug.", quem Schmidt pro cof/nato ,,P. Flavll Stu-
diosi Sai)lnli Ingenul" non haberot, nisi sua Ipse sontentia iam antea
lucubrala coactus esset, cum nuigis expedlat ,,Sablnlum Ingenuum"
tituli nostri et ,,Q. Sablnlum Ingenuum" tituli C. I. L. Vlll 2970,
utruuKiue signiforum logionls III, unum et eundem virum j)utaro.
Domas/.owsklo (juoque, In re vulltarl auctori ante alios gravlsshno,
video lectlonem CagnatI magis placulsso, nisi (luod potius ,,p(ro) p(ro-

gressu)" probat (Die Rel. des röm. H. pg. 16 ann. 69). His igitur
viris doctis assentior. Mommsen denique cum Schmidtio ,,Pubiii"
legit, dubitat tamen, an quattuor dicantur signiferi. Sed cur, quaeso,
primus et alter tribus nominibus, tertius autem et quartus duobus
tantum, praenomine omisso, indicati essent? — 2) Signiferos semper
simul librarios fuisse et ,,azutores" (=adiutores) eodem munere functos
esse von Domaszewski 1. supra 1. monet.

Gallia Narhonensis.

132. Massilia.

C. I. L. XII 403 (ubi vide de compluribus auctoribus). Monumentum
tantum non integrum exhibet Spon, Miscellanea eruditae Antiquitatis
Pff- 79, ,,qui ipse ad prototypum delineavit", unde pendet Braun, Ju-
piter Dolichenus tab. n. I; imminutum Seidl tab. II (descripsit sub
n. 2); neque postea iniuriam passum est, ut ex imagine apud S.
Reinach, Répertoire de la Statuaire grecque et romaine II, 1, pg. 21, 2
colHgas; Hettner 43. In monumento describendo imaginem Sponnianam
ante oculos habui.

Monumentum marmoreum anno circiter 1648 in portu Massiliae
repertum prostat Iiodie in museo Stuttgartiensi. Una cum nave, quao
portabat, mari haustum fuisse non sine aiiqua probabilitate coniecit
Seidl, cum adhuc nulluni Dolicheni donarium e terra Gallica in lucem
prodierit *).

Dolichenus imberbis stat in tauro dextrorsum gradienti. Caput galea,
corpus thorax tuetur capite Gorgoneo ornatus, quem ambit cinctoriuni.
Manu de.\\tra elevata fortasse bipennem tenuit, (juae iam aetate Sponnii
tota periorat. Manns sinistra posita est in figura, quae videtur iunae
crescentis signum esse. Intor eam nianum et latus dei capulus gladii
conspicitur. Columna tergo affixa deum labaro non sinit. Sub corpore
tauri acpiila sedet alis expansis.

In basi inscriptio haec sculpta est:

Deo Doliciienio | Oct(avius) Paternus ox iussu eins pro
salute I sua et suorum.

Germania. Inferior.

133. Xanten.

C(orpus) I(nscriptionum) R(henanarum) 204, Seidl 41, Hettner 40.

Ara; periit.^

♦) Titiilntn C. I. I.. XII .TOI „I. (). D. K. (?)", projx\' Antipoliin r.\'iMTtnni,
nostro oblatum psso vcri similo hand j)Uto.

99

Hettner exemplum ineptissimum ab Hüpschio traditum mira saga-
citate expedivit:

I. o. m. D. I [Po]mpon(ius) M(arci) f(ilius) | Ser(gia) Mar-
c [i] an [us] | Ca r n(u n to) pr imi pi I(us) | leg. XXX U(1 pi ae) V(i c-
tricis) P(iae) F(idelis)i) | cum Fulvinia | Montana con iug(e)
et fil(io) P[o]m(ponio) Marcian(o). MC ] c I0I-I-Cc2_.

1) Nomina honorifica „Pia Fidelis" legioni XXX a Septimio Severo
anno 193 data sunt; cfr. Korresp(ondenz)bl(att) (der) W(est)tl(eutsche)
Z(eitschrift) 1895 n. 5 col. 87, ubi Schilling, Leipziger Studien 15-1
laudatur. — 2) Haec elementa restituit Hettner „MO |[de]STO-IICOS"
(fuit Modestus iterum consul anno 228) neque tamen aliquid certi attu-
lisse sibi ipse conscius est. Equidem ut melioreni lectionem dare nequeo,
ita in Hettneri explicatione non acquieverim, (juia annus, (pio lapides
positi sunt, raro uno tantum consule indicatur— cfr. tamen n. 62 —,
nisi idem imperator est; cfr. Hormann, Arch, epigr. Mitth. XVI (1893)
pg. 212.

134. Colonia Agrippinensis.

A. Kisa, Korresp.bl. W. d. Z. 1895 n. 5 col. 85-86 seqq., R. Cagnat,
L\'année épigraphique 1895 pg. 86, Schultze und Steuernagel, Colonia
Agrippinensis (Festschrift der XLIII Versammlung Deutscher Philo-
logen und Schulmänner in Köln 25 Sept. 1895 pg. 115 seqq., Honner
Jahrbücher XCVIII (1895)).

Tabula ansata imminuta, ex lapide calcario lurensi, lata (sine margine)
m. 1, alta m. 0,54, reperta Kalendis Mais anni 1895 ,,an der Ecke der El-
stergasse und der Ruhr." Dextra pars periit. Litterae pulchre affabro(iue
sculptae sunt. Absumptus fuit lapis in aedificium posterions antitpiitatis.

I. o. m. D o 1 i c h e n o p r o|salute impp. caess.

M. Au rel Ii Antonini Pii iV)ug. et P. Sept. Cîetae

Pii Aug. et luliae Augustae^matris Augg. et castr.

L. Lucceius Martuius leg^atus Aug. pr. pr. prov.

G e r m a n i a e Infer, te m / / /^plum vetustato col

labsum A\' solo restituit c^^urante [L. Valerio] i)
Prisco? leg. XXX V. V. P. F. Geustiano et Hasso coss.

1) Praenomen et gentilicium centurionis exempli tantum gratia sup-
pleta sunt.

A. Kisa hanc tabulam supra portam templi Dolicheni muro insertam
fuisse affirmat et sacraria lunonis Virtutis et Genii hastiferum contigua
fuisse probat, quorum reliquiae eruderatae sunt iuxta ,,Justizgebäude."

100

Schultze et Steuernagel rudera, quae in ,,Mörsergasse" supersunt,
ad Dolicheni templum pertinere coniciunt. De horum locorum situ cfr..
Ichnographia apud Schultze et Steuernagel tab. I. Lapis inscriptus
est anno 211.

135. Wichelshof prope Bonnam.

Braun, Jupiter Dolichenus pg. 14, tab. n. III, Seidl, Nachtrag 73,
fig. 2, Hettner 39.

Parva statua ahenea extat in museo antiquariorum Rhenanorum.

Dolichenus barbatus, loricatus, pileatus, sinistra fulmen tenet; bi-
pennis, quam dextra elevata vibrasse videtur hodie periit. Gladio a
latere dextro pendenti deus accinctus fuit, sed balteus tantum superest.
,,Deum in tauro stetisse ostendunt cardines, qui ex pedibus eminent."
(Hettner).

S. Reinach, Rép. de la Stat. gr. et r. H, 1 pg, 16, 8 Martem
potius hic figuratum esse censet: parum considerate, opinor, propter
pileum et fulmen, quae hic deus numquam gestare solet.

136. Rigomagus.

C. I. R. 645, Braun, Jupiter Dolichenus pg. 4, Seidl 69, Hettner 38.

Cippus e lapide fabricatus, qui ,,Trachyt" vocatur et caeditur in
monte ,,Siebengebirge", altus ± m. 0,865, latus ± m. 0,525. Egregie
conservatus est et litterae pulchre accurateque incisae sunt. Extat
Bonnae in museo regio.

In h(onorem) d(omus) d(ivinae) | Arcias Mari|nus sacerdo|s
Dolicheni | donum dona|yit equitibus j c(o)hortis I F(laviae)i)
De|cio et Cratp (=Grato) cos.

1) Braun o. c. pg. 7 cohortem I Flaviam Commagenorum intelle-
gendam esse censet, fortasse recte.

Cum urna, cineres, carbones, lapis littera grandi ,,D" = MD(is)
[M(anibus)]?" notatus eodem loco protracta sint, Braun pg. 7 Marinum
equitibus sepulcretum dono dedisse concludit,\'sed monumentum huius
generis ,,in honorem domus divinae" oblatum esse, iuro mireris.
Igitur quamvis Hettnero teste ,,lapis multo ininor sit, quam ut in eo
sacrificari possit" — quod quidem mensuris, dummodo a Braunio
recte indicatae sint, refutatur — tamen nihil aliud Marinum nisi cippum
ipsum dedicasse Seidelio assentior.

Est anni 250.

* Germania Superior.

137. Mogontiacum.

C; I. R. 1022, Hettner 31,

101

Extat in museo Wisibadensi.

I. o. m. D. I Sintilli|us Ursulus I V. s. 1. 1. m.

138. Saalburg, (138, 139, 140).

C. I. R. 1426, Seidl 71, Hettner 37, cfr. Korresp.bl. W. d. Z. 1884
n. 9 col. 106 et W. d. Z. 1885 pg. 397, L. Jacobi, Das Römerkastell
Saaiburg (Homburg vor der Höbe 1897) pg. 278, n. 14 et tab. XXIV, 3.

Fragmentum arae ex lapide liarenaceo longum m. 0,67, altum m. 0,43,
repertum anno 1816, nunc in museo Homburgensi. Anno 1884 summa
pars dextra, quae adhuc desiderabatur, ibidem effossa est. Huius ope
latitude totius lapidis effici potest, unde post versus 2,3,4 unam vel
duas tantum litteras periisse ajiparet.

Omnia monumenta in castello ,,Saaiburg" vel prope reperta mox
transferentur in ,,Reichs-Limes-Museum", cuius lapidem primum po-
suit in ipso ,, Saaiburg", Guilielmus II Germaniae imperator a. d. V
ld. Oct. 1900.

I. O. m. I I)olichen[o] | [Xj ib. Cl(audius) Tib. filiuts] |.....

Candidu[s]i) |........M/// | ?

1) „Tib. Claudio Candido" titulus Tarraconensis C. I. L. II 1411,
anni circiter 180, positus est, ubi inter alia ,,procurator XX.lieredita-
tium per Gallias Lugdunensem et Relgicam et utraniquo (ïernuuiiam"
ct ,,praepositus copiarum expeditionis Germanicae secundae" appellatur.
Sed num idem aram nostram dedicaverit, incertum.

139. Saolbnrg.

Korresp.bl. W. d. Z. 1884 n. 9 col. 106, W. d. Z. 1885 pg. 398,
Jacobi o. c. pg. 279, n. 15.

Ara ex lapide harenaceo reperta in fonte ± m. 100 a parte orientali
castelii sito, cfr. Jacobi o. c. tab. XI11-7 et pg. 159; alta m. 0,62,
lata m. 0,41, iam in museo Homburgensi. In lateribus turibulum longo
manubrio et urceus expressa sunt, in ara sumnui patera. Litteris bonis.

I. O. [m.] I I)()licli[ono] | T. Fi(avius) SiI(va n us V) | corni-
[cul(arius)] | ///////////////////•) | v(otum) s(u8ceptum) s(olvi().

1) Fieri i)otest, ut spatium, quod tanuiuam detritum notavi, num-
(juam inscriptum fuerit.

140. Saalburg.

Korres]).!)!. W. d. Z. 1884 n. 9 col. 106, W. d. Z. 1885 pg. 398,
Jacobi o. c. pg. 279 n. 16 et pg. 283 fig. 40 n. 12«, />.

Pars summa sinistra arae ex lapide liarenaceo anno 1881 ibidem ac

102

superior n. 139 reperta; pars dextra anno 1894 effossa est. Conser-
vantui in museo Homburgensi. Sunt praeterea partes posteriores
duarum aquilarum, ex basalta sculptae, iuxta erutae, quae fortasse
ad Dolicheni cultum pertinent.

I. [o. m.] I Do[lich]eno | . . . . Al) coh(ortis) | [II Rae]t(orum)
Il(omanorum) c(ivium)2) |......?

1) An cum Jacobio o. c. pg. 279, n. 16 ,,m(iles)" legendum sit,
dubium videtur. — Idem v. 4 supplevit 1. 1., recte, opinor. Cohors
enim II civium Romanorum in ,,Saaiburg" stativa habuit, cfr. Jacobi
o. c. pg. 271 et 290, ann. 219.

141. Heddernheim, (141, 142, 143, 144, 145).

C. I. R. 1455, Seidl 18, J. Becker, Die Heddernheimer Votivhand
(1861) tab. lithogr. et Drei Römische Votivhände (1862) tab. I lithogr.,
Hettner 32.

Manus dextra votiva iconica, ex aere fabricata, digitis et pollice
apertis adorantis in modum. Becker femineam esse contendit; mihi
non liquet. In prima palmae parte incisum est:

lovi Doliceno ! G. lul(ius) Marinusi) | 7 Brittonum Gur-
vedens(ium) | d. d.

1) ,,G. lulius Marinus", qui in titulo sepulcrali C. I. R. 1178 ,,a ra-
(tionibus) armatura(rum) leg(ionis) XIIII G(eminae) M(artiae) V(ictricis)"
vocatur, non idem esse potest, ut Römer-Büchner, Nassauer Annalen
IV, 2, pg. 351 et Seidl crediderunt. Quippe haec legio iam anno 92
Germaniam reliquit neque umquam in eam provinciam rediit; cfr,
Bouché-Leclercq, Manuel des Institutions Romaines pg. 303. Dolichenum
autem iam saeculo primo in Germania adoratum fuisse nego.

142. Heddernheim.

C. I. R. 1456, Seidl 48, Hettner 33.

Ara ex lapide harenaceo alta ± m. 0,63; lata ± m. 0,25, nunc
Francofurti.

Deo Dol. I Atilius j Tertius I ex coh(ortc)|II Aug(usta)
q(uingenaria)\') | v. s(olvens) 1. 1. m. f(ccit).

1) ,,Cohors videtur esse Cyrenaïca, quam in Germania tetendisse
docent diplomata IX et XXVII ct titulus Rhcnanus 1708."-(Hettner).

143. Heddernheim.

C. I. R. 1457, Seidl 70, Hettner 34.

Cippus; extat in museo Wisibadensi.

[lovi] Dol. I [I]u[b]entius 1) I Hispanus I 1. 1, m.

103

1) „Ante priorem „V" nominis gentilicii iinam tantum; litteram
stetisse tertiamque „D" aut „B" fuisse lapide collato Aug. Fresenius
Wisibadensis confirmât. Coniectura igitur „Prudentius" refutata malim
„lubentius (cfr. Smetius LIIII [= C. I. L. VI 975] et CXLIX, 26)
quam Pudentius (cfr. inscr. Nassov. j). 13) quod nomen nusquam
legi." (Hettner).

144. Heddernheim.

Korresp.bl. W. d. Z. 1884 n. 3 col. 36, 37.

Tabella ansata ahenea litteris punctim scriptis. Äledio lateri superiori
hamulus affixus est, ita ut tabella susi)endi possit.

I. 0. m. I Doi. I Masias | Sequens | ex i(ussu) sol(vit).

145. Heddernheim.

a. Nassauer Annalen I 2 et 3 pg. 196, tab. VII 8a et b, inde
Seidl, Nachtrag 72, fig. 1, Hettner 36.

b. et c.

Nassauer Annalen III 3 pg. 176 seqq. et IV 2 pg. 349 seqq. tab. I,
Braun, JujHter Dolichenus pg. 13 seqq. et tab., Seidl 4 et tab. III,
fig. 3, Hettner 35.

Tria fragmenta pyramidis aheneae reperta in campo ,,lleidenfeld"
prope (luo spelaea Mithriaca, a anno 1826, b et c anno 1841. Asser-
vantur luxlie in museo Wisibadensi, Baum IV n. 85 (a et b scilicet);
cfr. A. von Cohausen, Führer durch das Altertunismuseum zu Wies-
baden pg. 23(!.

a. Pars superior laminae aiieneae in forma pyramidis. Summum
locum obtinet protome Serapldis. Sequuntur stellae duae. Infra protomae
Lunae et Solis sculptae sunt et supra utriusque umerum dextrum
flagellum. Sequitur stella tertia. Reliqua jjerierunt.

b. Lamina ajienea in forma pyramidis eiusdem moduli atque a, alta
± m. 0,47, lata ad basim ± m. 0,195, in ruderibus aedificii antiqui
una cum cineribus, carbonibus, fragmentis vasculariis et latericiis
reperta. Vides a sununa pyramide incipiens primum protomen Solis,
deimle Victoriam a dextra advolantem cum palma et corona, quam
Dolicheno impositura est. Ipse deus barbatus, cruribus divaricatis
insistit tauro dextrorsum gradienti. (ïorit pileum (?) et thoracem, dextra
elevata bipennem, sinistra fulmen. Balteo umero dextro iniecto gladius
grandis dependet. In fronte tauri rosa (rosette) sculpta est. In loculo
inferiore dea in cerva vel caprea stat dextrorsum procedente. Cajjut
tegit diadema altum, quod cx corona murali Cybeles et pennis, Isidis
ornamento, cfr. Lafaye, Histoire du çulto des divinités d\'Alexandrie

104

pg. 253 et pg. 278 m 52, S. Reinach, Rep. de Ia Stat. gr. et r. II
2, pg. 422, 4 et 5, compositum esse videtur. Dextra tenet sistrum,
sinistra sceptrum. Ab utraque parte dei ficti sunt, loricati, pube tenus
ex basibus ex orbibus constructis extantes. Utraque manu elevata
gestant nescio quid, flori simile, e ternis quidque foliis compositum.
Deus dexte» portât in capite protomen Solis, sinister Lunae.

Infra lamina in regulam latam m- 0,02 desinit quae ad pyramidem
basi aptandam utilis fuit. Tabella nostra sicut fragmentum a pone
,,mit einer prismatischen, nach oben sich verjüngenden Leiste" con-
solidata est.

c. Parva statua ahenea Victoriae, quae una cum tabella b reperta
esse dicitur; sine dubio in summa pyramide posita fuit, quem ad
modum in pyramide Lussoniensi n. 28 vidimus.

146. Köngen.

Korresp.bl. W. d. Z. 1882 n. 11 pg. 69, Haug und Sixt, Die rö-
mischen Inschriften und Bildwerke Württembergs II pg. 142 seqq.
n. 186.

Lapis repertus anno 1783; periit. Exemplar anno 1882 Stuttgartiae
in tabulario statistico-topographico denuo in lucem prodiit.

[L] 0. m. I D[olich]eno | M(arcus) [Be] 1 [Ii ?]ciu [s] i) | Ma-
te[rn]us | b(ene)f(iciarius) co(n)s(ularis) | ex iussu | posuit2)
1. 1. m. I [kal. ?] lul(iis) |.........no |...........| [cos.].

1) Sic Haug et Sixt; potest etiam suppleri ,,[A]l[i]cius", cfr. C. I. L.
V 5167. — -) ,,Ex iussu posuit"; haec vocabula iam antea nota erant
et édita C. I. R. 1580.

147. Pforzheim.

C. I. R. 1688, Seidl 6, Hettner 29.

Periit.

I.o.m. I Doligeno (= Doliceno) L. Veratjiiis) I Patern us m(iles) |
leg. VI [II] Aug(ustae) | s. 1. m.

148. Obernburg.

Conrady, W. d. Z. 1890 pg. 165 seqip.

Ara ex lapide calcario alta m. 1,02, lata ad basim m. 0,60, In latere
sinistro fnlmen sculptum est, in latere dextro cai)ricornus delritus.
De hoc animali, legionis XXII signo, cfr. A. Kisa, Bonner Jahrbücher
1896 pg. 30 seqq.. Pars posterior arae impolita mansit.

lu. h. d. d. I. o. m. | Dolicheno s(acrum) | vexil(latio) log.
XXII I Pr(imigeniae) P(iae) F(idelis) agentium | in ligna-

105

ri(i)si) i sub priiicipp(alibus) T. j Volusenio | Sabino et T.
Ho|noratio De|ntilliano cos. | Apro et Max(imo).

1) Cum Fleckeisenio „lignariis" a „lignarium" = ,,Iigni horreum"
non a „lignarius" formatum esse existimo, cfr. W. d. Z. 1890 pg.
169 ann. 2.

Titulus est anni 207.

149. Stockstadt.

C. I. R. 1752, Seidl 5, Hettner 30, cfr. Conrady, W. d. Z. 1886
pg. 346 seqq., ubi pg. 349 accuratius exemplum exhibetur.

Ara ex lapide calcario alta ± m. 1,10, lata ± m. 0,63, quam, etsi
Aschaffenburgi reperta sit, tamen castello prope Stockstadt tribuendam
esse Conrady pg. 351 probavit. ,,Laterum ornamenta expressit Heffner,
Das Römische Baiern tab. IV fig. 9." (Hettner). Vides lateri dextro
insculpta arborem pomiferam, scutum, fulmen, la\'teri sinistro duo
cornua copiae decussata, quorum ex ore nux pinea eminet. Inter ea
tertia nux pinea et speculum rotundum manubriatum conspicua sunt.
Servatur monumentum Aschaffenburgi in museo publico.

I. 0. m. I Dolicheno in ho|norem d(omus) d(ivinae) P. Fer-
rasilus Cl(audia) Avitusi) Savari|a 7 leg. VIII Au{?(ustae)
P(iae) F(idelis) Co(mmodianae) [ ex aquilifero leg. | I Adiu-
tricis pro se | et suis v. s. 1. 1. m. | Aproniano | et Bradua

COS.

1) Idem vir redit in ara prope Stockstadt cffossa, cfr. Conrady
pg. 346 seqci..

Titulus est anni 191.

150. C. I. R. 1997, Bonner Jahrbücher XXXV (1863) pg. 31 scqq.
et tab. lithogr. I 1, Hettner 41.

Tabula argentea mutilata, nunc lata m. 0,069, alta m. 0,126, ,,quao
dicitur Regiomontio Berolinum, Regiomontium e torris Rhenanis vo-
nisso; nunc Berolini in museo." (Hettner). In aedicula cuius fastigium
coronam lauream lomniscatam continet, stat Dolichenus lovi Romano
similis sinistrorsum versus. Amiculum, quo sunnna crura velantur,
umero sinistro iniectum ost; reliqua membra nuda sunt. Dens dextra
tenet fuhnen, sinistra sceptro nititur, infra in cuspidom desinento.
Sub aedicula haoc inscriptio logitur in tabella ansata litteris punctim
scriptis:

I. 0. m. Doli cheno An|tonius Pro|clus 7 (= eenturia) (}er|-
mani v. s. | 1. 1. m.

106

„Brambachius (C. I. R. 1997) monumentum pro spurio habet addens:
„huiusmodi monumentis diffidendum est." Sed F. de Duhnius, qui
Berolini tabulam cum aliis viris doctis accuratissime inspexit, artis
rationem dicit nihil praebere, cur de sinceritate dubitetur." (Hettner).

151. Bonner Jahrbücher XXXV (1863) pg. 31 seqq. et tab. lithogr.
I 2, Hettner 42.

Tabula argentea eiusdem originis ac superior, nec tamen ita mutilata,
lata m. 0,15, alta m. 0,113. Servatur Berolini in museo.

In aedicula stat Dolichenus deo supra (n. 150) descripto satis similis,
nudus praeter amiculum, quod ex umero sinistro pendet. Ante pedes
a sinistris aquila globo insidens deo rostro coronam lauream lemnis-
catam porrigit. A dextris et a sinistris aediculae bini clipei (medaillons)
visuntur, in -quibus Amores parmis hastisque armati figurati sunt.
Bina foramina in marginibus superiore et inferiore laminam olim clavis
affixam fuisse demonstrant.

lovem Romanum^ non Dolichenum, hic figuratum esse diceres, nisi
deus eodem fere habitu in tabula superiore, quae eiusdem condicionis
simul reporta esse traditur, disertis verbis ,,Dolichenus" appellaretur.

APPENDIX.

Moesin Inferior.

152. Mcidankiöi prope hakciea (Noviodunum).

Gr. G. Tocilesco, Fouilles et Recherches archéologiques en Roumanie,
Bucarest 1900, pg. 205 seqq., n. 29, fig. 99.

Tabula marmorea; in tabella ansata scriptum est:

I. 0. m. I Dolycheno pro | sa lu tem impteratoris) d(omini)
n(ostri) Pii | Felicis Aug(usti) S(e)veri Alexa<ndrus (sic) |
Lugi>nusi) Dometi(i) et Aquila | Barsemon et Flavius | Da-
mas sac(erdotes) templum | a solo f(e)cerunt.

1) ,,S(e)veri Alexan" (litteris minoribus scriptum) in litura, ,, <ndrus |
Lugi>" in margine incisa sunt, quod explicat Tocilesco: ,jA la ligne
3 [lege 4] on a martelé ,,Antoninl" et gravé îi la i)lace ,,Sverl Alexan-
drus ;" puis\'on a rendu ,,nus" [v. 5] inoffensif en gravant devant
,,Lugi."" Videtur autem vir doctus calami lapsu ,,Antonlni" pro
,,Antonl", scripsisse (cum praesertim spatium In lajjide erasum non
plus sex litteras capiat), quod v. 5 uô ,,—nus" continuatur. Itaquo

107

primo lapis nôster a duobus vel pluribus Dometiis, (fortasse pâtre cum
filiis), aliis, imperatori Elagabalo oblatus fuit; post huius principis
damnatam memoriam unus ex illis Dometiis, cui cognomen Luginus
(= Lucinus) erat, nomina Alexandri Severi substituenda cui-avit. Hic
Luginus litteras ,,Dometi" aut pro ,,Dometi(i filius)" vel ,,Dometi(us)"
haberi voluit aut perperam in lapide reliquit pro ,,Dometius. " Cognomen
utique ,,Luginus" praenominis loco usurpari posse videtur, cfr. R.
Cagnat, Cours d\'Epigraphie Latine 3" ed. pg. 49, 50. ,,Dometius"
denique minus recte pro ,,Domitius" positum esse coniecerim; ï enim
interdum per 6 scribitur et frequentissime Latinum ï in Graecis in-
scriptionibus per E redditur, cfr. Lindsay, The Latin Language pg.
29, 30, unde minime mirum l^omines orientales, qui lapidem nostrum
donaverunt, litteras ï et Ö inter se permutasse, cum sine iilla dubita-
tione melius Graece quam Latine scirent.

Oblatus est titulus intra annos 218—222.

Dada.

153. Cclei.

Gr. G. Tocilesco in opere sub n. 152 laudato pg. 187, n. 4.

Ara parva.

L o. m. Dol. I Probus | 7 leg(ionis) et A|pollonia | eius v. s.

Raetia.

154. Vaiminijen i)rope DUlingeu.

Postquam ex Bonner Jahrbücher XC (1887) pg. 108 cognovi in epheme-
ride ,,Jahresbericht des Historischen Vereins Dillingen" I tab. ectypum
Dolicheni sacrum figuratum esso frustra, ut hanc ephemeridem mihi
compararem, operam dedi. Cum tamen iuvenis mihi amicissimus
Theodor Koerster Monachum {München) se contulisset, ut studiis
liberalibus incumberet, eum precibus adii, num forte in hac Musarum
sede non ita procul a Dillingen sita libellum a me expetitum reperire
mihi(iue brevem monumenti descriptionem suppeditare posset. Neque
id amicitiae officium detrectavit. Ut enim ei libclli consulendi copia
facta est, litteras ad me dedit, ex (piibus, (puie e re esse videntur,
subiciam :

,,Die beiden Stücke (ex cpiibus scilicet ectypum nostrum compositum
est) sind stark fragmentiert. Beiden Figuren feldt der Kopf, der männ-
lichen der rechte Arm u. die rechte Seite überhaupt.

Die männliche [contemplanli a sinistris, ut Koerster me altera epistula
certiorem fecitj, auf einem Stiere (wie auch mir deutlich erkennbar)

108

stehend, trägt in der linken Hand den sechszackigen Blitz; die Kleidung
<ist mir nicht erkennbar. Der rechte Fuss [spectanti opinor] od. richtiger
Bein steht vorwärts gebeugt, nahe dem Nacken des Stieres, dessen
Kopf fehlt, der linke mehr rückwärts.

Besser erhalten ist die weibhche Figur [spectanti a dextris] als luno
Dolichena vermutet, die in der Rechten einen Spiegel tragen soll u.
die auf einem Katzenartigen Tier, das auch ich als Löwin erkennen
möchte, steht.

Die Arbeit der Figuren ist nicht siecht, die Haltung der weibl. von
einer gewissen Hoheit, wenn auch (besonders durch die Gewandbe-
handlung) etwas steif."

Ectypum nostrum aptissime cum monumento n^ 51 in Norico,
quae provincia Raetiae adiacet, reperto comparandum est.

Roma.

Monumentum, quod utrum ad Dolicheni cultum pertineat necne,
dubium.

155.\' Matz—Duhn, Antike Bildwerke in Rom. I pg. 0 n. 19.

,,Via della Ferratella (Mag. Corvisieri), vgl. Stevenson, Ann. dell.
Ist. 1877, 359 ,,alcuni torsi di animali diversi." Gefunden 187.3 in den
Ruinen des Lateranischen Palastes (?) östhch vom jetzigen later. Kom-
plex in dem auf dem Plan Ann. a. a. O. T. mit p. bezeichneten Räume.
Reste von einem Stier und einem Kalb, beide in L.gr. [= Lebens-
grösse] und ein m. 0,77 hoher Tronk, an welchem sich ein trauben-
beschwerter Weinstock hinanschlängelt, und durch welchen unten —
durch ein Loch — ein Schlange sich windet i). Alle drei Stücke sind
von gleichem Marmor und von gleicher Arbeit. Der Stier, in völlig
ruhiger Stellung, ist bedeckt mit einem gewissermassen als Satteldecke
dienenden Fell, und auf der Mitte derselben ist eine ziemlich grosze
Stozfläche von elliptischen Form in deren Mitte wieder ein vertieftes
Loch zur Aufnahme eines Dübels diente, welcher einen auf dem Stiere
befindlichen Gegenstand festklammern sollte: letzerer kann mit den
völlig intakten Seiten des Stieres in keiner Berührung" gestanden
haben, und somit tritt die Vermuthung sehr nahe, dass der Stier auf
dem Rücken eine stehende Figur, d. h. den Jupiter Dolichenus trug,
in solcher monumentaler Darstellung allerdings einzig. Merkwürdig
bleibt dabei natürlich das ledige Kalb (welches auch ruhig stand und
noch durch einen unter der Mitte des Bauches angebrachten runden
Tronk mitgestützt wurde); eben so wenig weisz ich für den vorher be-

109

schriebenen Tronk eine sichere Verwendung. Auch der Fundort würde

für Dolichenusmonumente bis jetzt einzig dastehen-)........Es

felden vom Stier wie vom Kalb: Kopf mit Hals, die vier Beine und
der Schweif; die Arbeit ist noch recht gut."

1) Arbor cum angue etiam in monumento n. 4 invenitur, ubi tamen
clavam inferiorem Aesculapii expressam esse coniecimus pg. 25; uva
in tabula n. 28/;. Truncus fortasse deum in tauro stantem sustinebat,
cfr. nn. 66, 132. — -) Castra equitum singularium, in quilnis lapides
nn. 82, 83 effossi sunt, a parte fere adversa aedificiorum Lateranen-
sium sita erant.

155, 156. Cum Hbellus meus iam prelum lacesseret, Carolus Tragau
Vindobonensis litteris me docuit duo Dolicheni donaria satis ampla
nuperrime Brigetione (Pannonia Inferior, cfr. n. 37) in lucem i)ro-
diisse, quorum utri(iue inscriptio incisa, alterum, in quo ipse deus
conspicitur, e marmore perfectum auroque tinctum est. Quae monu-
menta quia mox a professore quodam Hungarico copiosius tractabuntur,
liic meniorasse satis sit.

^ . ■ v; -V...- If.;;,. - Vr; ; -/(

WC..\' .. /V- ^^

\'-r^--.\'• ■■ \'-\'-î -• V\'-.-\'\'.\' \' ■.■■\'■. ■■,

^i-. ... • • • ■ ■ . : f. ,

■Iv ■

t;" :

i^.- : . ■ .

THESES,

I.

Tetrastylum et Caesareum, quae in Actis Fratrum Arvalium com-
memorantur, unum et idem aedificium sunt, cuius imago rei)eritur
in schedis Silvestris vel Sallustii I\'erutii, cfr. Chr. IliUsen, Eph.
ep. VIII, pg. 343 et tab. II.

II.

A vulgo profano Mithras lauroctonus pro Sole habebatur.

III.

Arcana significatio sacrificii Mithriaci, quod dicitur, haec est:
Mithras cum deo Persico ,,Saoshyant" confusus novissimo mundi die
taurum iugulat, ut mortuis vitam, corpus, aninnim restituât.

IV.

In monumentis Mithriacis nonnulla elenu>nta inveniunlur e fabula
Persica sumpta, ijua narratur, ut taurus primigenius, Ahrimanii
artibus occisus, ipsa morte omnium animalium et plantarum causa
primaria e.xtiterit.

V.

Sol et Luna in angulis superioribus ectyporum Milhriacorum
expressi non solum auroram cotlidianani repraesentant, sod mystis
etiam diem mundi supremum in mentem revocabant, cfr. .lames
Darmesteter ,• Ormuzd et Ahriman pg. 239.

112

VI.

Cicero, Cato maior 71: h.

,,et quasi poma ex arboribus, cruda si sunt, vix evelbintur, si
matura et eocta, decidunt" cett.

,,vix evelluntur" corruptum videtur ex ,,vi avelluntur."

VII.

Sophocles, Electra v. 145 seqq. (ed. G. Kaibel):

145 vvjmog ög töjv olxxQ(7)g.....

oïyofiÉvon\' yovécov êjidâÛETai.

(VJJ" è/ié 7\' d azuvÓEoa\' ägctgev cpQÉvng,

ä"Izvi>, aièv "Izvr okoqivQnzni,

dong azvCo/iéva, Aiôg äyytdog. ^

,,"A()a()f:y" (v. 147) significat ,,consolidavit, confirmavit," non,
quod et Nauck et Kaibel censuerunt ,,placuit."

VIII.

Sopliocles, Electra v. 2GG seqq. (ed. G. Kaibel):

ETiEizn Tioîng i)fun(iç ôoxeïç 11 àyEiv,
fizciv Dqôvoiç AtyinOor êrOaxovrz\' ï()(o
zoTaiv ji(izQ(i)iotg, eIoîôco (Y ênOi\'j/Ktza
fjonovrz\' ^.XEiron zavrà x(ù :i(WEOxlovg
270 a:iÉv()ovz<i hnßag eviT Èxdror wkEnfr,
t\'()(o ()È zovzo)v z))v ZEhvzaîav vßQiv,
^ zov (ivzo(f!(\'>vzi]v fjfùv èy xolztji TidZQog
ivy zfji zaXniyi]i /hjzqî — /irjzÉo\' el yoEcóy
z(wzi]y TTQoonvftnv z(Ô()e nvyxot/KDfiÉnjr.

V. 270 legendum est ,,ev{)^\' êxEÏvog àxpehv\'^ comparatistv. 193 seqq.

113

IX.

Fragmentum ex catalogis Hesiodeis ab Udab\'ico de Wilamowitz-
Moellendorf editum (Sitzungsbericlite der Akademie der Wissenschaften
zu Berlin 1900, pg. 810) Fredericus Blass hunc fere in modum
supplendum esse censet (Hermes, Band 30, Heft 1, Miscellen pg. 157):

Ti]?.0ߣv ly. KQ)\'j]t)ji; nyog uvSqiov ar/jnjracjor
"y.tTO MtjQtór]))^ ytd)\'TO)v AQIÓFIHFTOQ m\'ÖQa»\'

To^uCeaf^ni §.>t\\d(; TF. y.ai Pyyei èivoEvfi
ly.:xQohTtu}v Krcoa\\ov hnagijv jróhv Eivexa y.ovQijc;

5 Ai>yej)]<;, )) EJö]og E^E XQvaïjq \'Aq^^oöiri]?

......]>\' Xaoiriov n/m^vy/taT" Eyovanr

] Tvv(ywE(o ßdoiXiioq

Jpomf óó/toti;.....xvinwniQ

Vv. 4, 5, 0 probabilius sie explebuntur:

(loTE Xi7T(hr Kro)a]or Xinnnijv m\'dir EtvExa xoyyj;?

vel oc :rroo?u:T(or x. t. e.......

5 /irüiT \'KkÉv)jv, )} EyE xovotli; \'A(pQoöiT>}<;

x(dijv viXfiQiTcor n/tnQvy/KiT\' Eyovmir

Netpie placet lectio versus 3, (puMU supplevissem:

LiJTonvrij (T^?) ÈxÉx]anTrj xdi Eyy/Ï d^vuEVTi
vel (dynvÉfj (t\' ?)
vel TÓioiai\'y r\'

nisi v. d. C. Robert litteris me docuisset in papyro clare ....
|aor£ scriptum esse.

In versus 2 initio fortasse Avxn/ui<)))t; A\'oi/c commemorabatur,
(juem inter Helenae procos nominari testantur scholia codicis Town-
leyani ad T 240 (cfr. de Wilamowitz 1.1. pg. 847); legendum:

^I^OE ^lvxo(ii)fn\']()]ii\'; 7rurT(üv uqiöfixeto^ uvSowr.

114

X.

Thucydides VIII ,1,3 (ed. van Herwerden):

ó\'/ico? ó\' dn; èy. rö)v vnaoyóvTOiv Èöóy.n XQijvai fii] èvdióórai, uXlu
Tiagaoy-evdl^eadai f ^«i vavziy.óv, öder ui\' dvvcovzai ^vfmogiaa-

/lévovg y.ai ygrj^iaxa x. t. ê.

Inter jiaoaaxevdl^eadm et xai editores plerumque laeunam statuunt,
quam alius alium in modum explore conatur. Quod tamen vix opus
esse videtur, si leni manu corrigas: xaivov vnvTiy.ór.

XI.

Xenophon, Hellenica 1,7, 8:

Metu öh ravTu êyévETu \'Atiutovqiu , êr oig oT te tkité^eq xaï ot ^vy-
ytreïg ivvaoc o(pioiv avzdlg.

IbnéQeg errore manifesto scriptum est pro: qyQaxÉQEQ.

XII.

Plato, Apologia pg. 2G D (ed. Schanz, 1893):

j ""Ava^ayóoovf oTti x(m]yoQm\', d) (pUe Mthjre, xui outco xdKupQo-
veTq TÖn\'ÖE xal ol\'ei uvTOvg äneiQovg yQU/i/idrwv elvm, ioote ovx tlfihdi
öu rära^ayoQOV ßißXin tov Kka^o/^iEViov yé/iei toi\'tcov tcT»\' X(jyo)y. xal
d)j xnl Ol vÉoi Tav Ta tkiq\' è/iov /lavihiroi\'a iv, u S^eotiv
Ev\'ioTE, El ndvv TioXXov, Sonyjiijg ^x.Tyg ogy/jaTfjag jinia-
fiÉvoiq ^(oxfiaxovQ x(tTayeXäv, Èav 7i ij o n n o i ijT a i éhvtov
eIvui, (iXX-cog TE x(ii ovTtog htotki ovtu.

Er worden hier blijkbaar tekstboekjes bedoeld van komedies,
waarin Socrates ten tooneele werd gevoerd.

^ XIII.

Nietzsche\'s beoordeeling van Socrates als plebejer en decadent is,
hoewel niet geheel rechtvaardig, grootendeels juist.

115
XIV.

De houding van Theramenes in het veldiieerenproees na den slag
bij de Arginussae is onverdedigbaar.

XV.

Het bekende ai\'chaïsche insclirift, dat voor twee jaar op het Forum
Romanum werd gevonden, heeft ongetwijfeld betrekking op de Rostra.

XVI.

Het rekenen met Olympiaden en jaren sedert de stioiiting van
Rome veroorzaakt in moderne geschiedwerken noodelooze moeite.

XVII.

De stichting van Piiilologische seminariën aan onze Universiteiten
is zeer wenschelijk.

- X

^ "V

m\'m

-, ^ ■ • - \' Si-. ... "

... .. •• -, V \'.\'..r s;»

"Hf
^ - . ,v.. .

pi^ ■ - ■

.............. •..

Kt

i .i.

ïr,:.^

........ ■

■ • , , , n\'ï .\' !-. , .....

\'jy ■ / I.^\' ■ , \' ■

u<

vg