IN DUITSCHLAND, DE NEDERLANDEN,
HET LAND VAN LUIK, EN EEN
GEDEELTE VAN FRANKRIJK.

H et oogmerk vart het volgend Werkje is oni
den Nederiandfchen Lezer een naauwkeürig
denkbeeld te geeven van het tegenswöördig
Oorlogstoneel, ten opzichte der OostenrijkfcM
Nederlanden, met het daar aanhorige: de Opper-
en Neamrijnfche Kreitfen; de aangrenzende t)C\'
partementen van Frankrijk, en iets van de Gent\'
ralUeitslanden onzer Republijk.

Men benoemt veele deezer Landeii ook wöï
tnet deü naajn vau den Bourgotidifchm KreÜH
A a X m.

en zeker voornaam Aardrijkskundige geeft daar
aan den naam van Maas • Kreits doch. dit laatfte
is niet algemeen. ——

I. Het grootrte deel des Hertogdoms Bra-
band, nevens het Markgraaffchap Ant-
werpen en de Heerlijkheid Mechelen.
II. Het Hertogdom Luxemburg.
III. Het Hertogdom Limburg,
ly. Een deer väh^\'c Graaffchap Vlaanderen,
de Heerlijkheid van Doornik en de vrije
Landen.

De Oostenrijkfche Nederlanden zijn zo volls«
rijk als eenige landen in Europa. Men wil dar
zij\' twee millioenen menfchen bevatten, zo dat
4270 menfchen op een quadraat mijl zouden
woonen,

ßehalven Lombärdijen, dat 6729 menfchen
op eene vierkante mijl telt, is \'er geen der Oos-
tenrijkfche bezittingen zo volkrijk. De Oosten-
lijkfche Kreits, bij voorbeeld, rekent men op
aoio, Bohemen op 2357, Galh\'cien en Lodo-
niarien op qioo, en Hongarijen en Zevenber-
gen op 1248 op eene vierkante mijl. Hier uit
volgt dat de Oostenrijkfche Nederlanden uit-
neemend vruchtbaar, voortreflijk gelegen en

wel bebouwd moeten zijn, dewijl de volkrijkheid
van een ftaat altoos een onloochenbaar bewijs is,
20 wel van de werkzaamheid der inwoonderen als
van deszelfs eigenaartige vruchtbaarheid. ,

Het grootfte deel deezer Landen, vooral heE
midden en \'t noordlijkfte, heefc eenen vlakken
en vetten grond, die allerlei graangewas jVlasch,
hennip, meekrap, en kool of raapzaad in me-
nigte oplevert. Een ander deel des Lands, is
laag en moerasfjg, zo als in \'t noorderdeel van
Vlaanderen en Gelderland. Men vindt in \'t.Mark-
graafichap Antwerpen veel zand en heide, zoj
raede in \'t noorden van Braband. Dan hier, zo
wel als in een deel van Opper-Gelder, drijft
ïjien bloeijenden handel, in runderen, fchaapen ,
zwijnen en paarden, waar van de fokkerij hier fterk
is, wijl de raoerasiigfte en zandigftegrondengroo-
tendeels tot de groeirijke weiden verbeterd zijn.
Waar dit niet doenlijk is, graaft men op veele
plaatzen turf, en beoeffend men andere nuttige be-
zigheden , als de visfcherij. Bergen en bosfchen
vindt men inde oostlijke en zuidiijkeProvinciën,
die echter zeer vruchtbaare gronden hebbfen —
bij voorbeeld in het Limburgfche, Doornikfche
en in het Graaffchap Henegouwen.

In \'t Luxemburgfche vinden wij vooral heï
Ardenner woud en het Sonjebosch, alwaar zich
groot en klein wild onthoudt. Onder de aard-
foorten en mineraalen vindt men in \'t Limburg-
fche vette klai, goede porceieinaardè, marmer.
As fteeU\'^

Ileenkolen, bfikfteen^ klamey; in Namen eö
Jlenegouwen, ijzer, blik en koper; keukenzout
trekt men uit zeewater, ook vindt men hier veel
vitriool.

Alle deeze Natuurgaven maakt de Vlaming
zich ten nutte, deels door bearbeiding» deels
ifuw, ter verzending. De Nederlanders zijn de
beste wollenverwers, en hebben dit anderen vol
keren geleerd. Vooral waren hunne laakens in
4e veertiende en vijftiende eeuw de beste van
Europa. Toen naderhand deeze Provineien on-
der Karei den Stouten, Maximiliaan I., maar
bijzonder onder Philippus II. door zo veeie
jaaren onlusten en bloedige oorloeen- nevens
eene tot gruwlen oveniaande \'onverdraagzaam-
heid, in hunne werkzaamheid geftoord wierden,
yerdweenen de bloeiende fabrieken en raanu-

jiog de blaauw- zwart- en fcharlaken-verwe-
lijen, als in Brusfel, Eupen, Herve en Leuven,
walken nevens de wollen Hoffen, kouzen en came-
lotten zeer geacht zijn. Ook bloeien thans nog
In Vlaanderen, ßraband, Opper-Gelderland en
Henegouwen, de beste lijnwaad- en kantfabrie-
lien, vertierende de twee eerfte ook zeer veel ge^-
■wasqht linnen en meubel - papier. Van de uitheem-
fche produden verarbeiden de Fluweel en Zijde-
manufafturiers deChitzen-enCatoenbereiders,de
\'tapijtwerkers, alsmede de Goud- en Zilverfme-
ijder het ^unne,. en hwn werk ftaat mqiï

dat der Franfchen en Engelfchen gelijk. ■. i
Men vindt hier veele ijzerfabrieken, blikflage-
rijen, virrioolmakerijent aluin- en falpeterrafina-
derijen, kruidmolens, zegellakfabrieken, potte-i
bakkerijen, porceleinfabrieken en glasblazerijen»
nevens meer andere. Ook wordt hier veel olij
geflagen. Bier wordt hier zeer veel uitgevoerd.
Brandewijnen ftooken de Landsheeren zo wel als
de burger. —— Men heeft hier veele wasch-
bleekerijen; men maakt hier goede fnuiftabak,
en rafineert uitneemende fuiker. »

Men kan hier uit het natuurlijk gevolg trekken
dat deeze zo in zich zelf van produélen gezegen-
de, en door kunstarbeid zo rijke Provinciën»
een zo voordeeligen als uligcbreiden handel drij«
ven, fchoon dezelve voor twee en drie eeuwen
onvergelijklijk grooter was. In de veertien«
vijftien- en zestiende-eeuw zeilden hunne fchee-
pen niet alleen op alle Europifche zeeën, als de
overige hansfefteden, waarmede Brugge en Ant-
werpen in verband ftonden, en hun monopolie
uitoeiFenden, maar zij bevoeren ook, naar ge-
lang der toenmaalige kunde, zomtijds de Indifche
wateren. Gend en Brugge, en naderhand Antwer-
pen, voorzagen in de 14 a ig eeuw geheel h^t
Noorden, ten deele met hunne manufaéluuren»
ten deele met Oost-Indifche en andere b.uiten-
landfche produden, welke zij over Venetien be-
kwamen, alwaar toen de voornaamlte marktplaats
van Aüatifche waren was.

Deeze hatidelbloei wierd bevordert, door h^t
groot aantal inlandfche produden , en de uit-
Beeraende kunst-vlijt der ingezetenen; bijzonder
door de gelukkige legging deezer landen aan de
»oordzee, en de bevaarbaare vloeden, welke de
onvermoeide arbeid der inwoonders door veele
vaarten en Huizen nog daar toe veel gefchikter
gemaakt hebben.

Dan, deeze handel nam af, zo dra de veree-
nigde Nederlanden van den Bourgondifchen Kreits
waren afgefcheurd. Hierop volgden onmensch-
lijke Godsdienstvervolgingen, en een geduur-
zaame krijg onder de vier Spaanfche Pbilippus-
fen en den laatften Karei; waarbij kwam het
fluiten der Scheiuc, waartegen Jofephus II.,
geduurende zijne regeering, zich verzette, en
de opening vorderde. Dit alles bragt dien handel
ten onder, dan zedert de vier laatfte regeeringea
begint alles wederom eenigzins te herlevendigen,
door de verzending hunner eigene produéten, en
den handel met de Nabuuren, ja zelfs met Amerika.
De inrichtingen der laatfte Oostenrijkfche regee-
lingen ter bevoordeeling des handels, kondigen
dus de gelukkigfte gevolgen aan voor het com-
mercieerende deel des Bourgondifchen Kreits,
en de verbetering der groote wegen, behoort
wel degelijk daar onder. Veele daarom zijti
met fteenen geftraat en met vruchtboomen be-
plant.

De ftraatweg van Namen naar Leuven, wil\'
men, dat zevenmaal hnndert duizend, en die
van Bergen in Henegouwen naar Valenciennes,
dertig duizend guldens zou gekost hebben, -—^
Met dat al kan men niet ontkennen, dat de me-
nigvuldige wateren, welke dit land doorfnijden,
nog grooter hulp aanbrengen.

De Schelde, de voornaamfte rivier der Ne-
derlanden, en de eeuwige twistappel tusfchen
Holland en Bourgondien ,ontfpring.t in Picardiën,
en wel in \'t landlchap Vermandois, nabij Cha^
tejet, zijnde een kleine fterkte aan het Kamerijlc-
fche 5 thans het zevende Franfche departement, van
de Aisne genoemd, naderhand vereenigt zij zich
met de Somme, die reeds bij Bray in Picardie
vaarbaaFis, en veele vloeden en kanalen in zich
ontvangt, en ten laatllen bij St. Valory in zee
valt. Dan dit gedeeltelijk onderaardsch kanaal,
\'t welk die twee rivieren vereenigt, maakt de
jnooglijkheid om te water van Antwerpen in de
Middellandfche zee te koomen, zonder de Noord-
2ee of het kanaal te pasfeeren ; men begrijpt dat
het niet zonder zwa^re kosten is aangelegd. De
Schelde inmiddels loopt van de grenzen van
Picardieu 5 naar Kapierijk en Boiïchain,in Fransch-
Vlaanderen, terwijl onderfcheidene wateren daar
3J1 vallen, waardoor zij ook voo^\'grooterefcheq-
pen vaarbaar wordt. Bij Condé ontvangt zij de
JJayne, en verlaat bij het dorp Flines de Fran-
A s fche

Doornik is de eerfte voornaame ftad in Oos-
tenrijksch-Vlaanderen, welke door de Schelde
befpoeld wordt, van daar vloeit zij naar Oude-
naarden en Gend, alwaar zij door de invallende
kanalen tusfchen Brugge en Gend, tusfchen de
iaatfte plaa^-s en het Sas van Gend, alsmede
door de uit Artois koomende Leye merklijk ver-
wijdert wordt, -— Drie mijlen beneden Gend,
in \'t Graafichap Dendermonde, bij de ftad van
dien naam, ontvangt de Schelde nog grooter
toevloed door den Dender, die in Henegouwen
cntrpringt, en voorbij Aeth, Lesfir.es en Aalst
\' vloeidjdoor den Dürme, beneden Dendermtmde,
en den Rupel, regens over Rupelmonde. ——
Verder outvangt zij hier omitreeks veele andere
vloeden, als den Neethei, den Dij], Senne, De-
iner, \'t groote Leuvenfche kanaal, enz. De Ru-
pel inmiddels is de breedfte van alle deeze in-
\' vallende wateren. Van hier fchiet de Schelde
met een geweldigen ftroom nederwaard, tusfchen
Vlaanderen en ßraband, en ftelt als \'t waare
hier een onoverkoomlijke grens tusfchen dezel-
ve. Beneden Antwerpen is zij meer dan 6000
\'voet breed. —^ Dan hier krimpt zij zich in,
tot niet wel 3000 voet, rijzende en^ vallende
het water hier ao voeten. Dan vloeit zij ora
het Vlaamsch hoofd, langs de gedemolieerde

Forten St. Maria en Philippine, naar de Hol-
landfche bezittingen, welke de beide oevers van
den ftroora influiten, en in 1784 de twistappel
waaren der Hollanders en Oostenrijkers. De ge-
volgen daar van zijn nog te versch in het geheu-
gen, om dezelve weder op te haaien. Ook zou
men dan in een nader detail moeten treden over
\'t geen gebeurd is, toen de Franfchen in i^pa
meester in Braband waaren, en tot onzen bo-
dem doordrongen, \'t geen wij niet oordeelen tot

antwoord van Collot aan den Koning van Frank*
rijk, en zijne hovelingen over Nancy.

Bij den noordlijken hoek van Hollandsch Vlaan-
deren is de Schelde over de 18000 voet breed,
en deelt zich in de Ooster- en Wester-Schelde,
welke laatfte ook den Hond genoemd wordt, die
veel wijder dan de Ooster-Schelde is, alwaar
de breedte op zommige plaatzen meer dan ander
half duitfche mijl breed is. Eindelijk vloeit zij
^Is een breed en diep water, tusfchen Zuidbeve-
land en Walcheren, aan de eene zijde langs Bier-
vliet, Terneus, en IJzendijke, aan de andere zijde
voorbij Vlisfingen, alwaar zij in de Noordzee
valt. De Ooster-Schelde in tegendeel baant
zich eenen weg tusfchen verfcbeidene Eilanden
en Zandbanken door, naamlijk van Sandviiet af,
naar \'t Hollandsch Braband, en vloeit tusfchen
die Provincie en Zuidbeveland, terwijl een klei-
ner tak, lan^s Dalem fchiet, zich in de zoge-

noemde keeten ftort, en dê eendracht genoemd
wordt, waar uit eindlijk de Ooster-Schelde
tusfchen de Eilanden Walcheren en Schouwen
in de Noordzee valt.

Gelijk nu de westlijke landen des Bourgondi-
fchen Kreits zich alle door de Schelde in de Noord-
zee van hun overtollig water ontlasten, zo gie-
ten de oostlijke deelen het hunne in de Maas.

De IVIaas ontfpringt in Neder-Champagne bij
het dorp van dien naam, of naar *t Menfe,
vijf mijlen van Langres, zijnde thands het twee
en twinrigfte departement aan de Marne. Spoe-
dig wendt zij zich naar Lotharingen, ontvangt
eenige kleine vloeden in zich, en keert weder
naar Champagne, bij 5t. Theobalt wordt zij be-
vaarbaar, van daar doorloopt zij, voorbij de fte-
den Voucouleurs, Commercij, Sc. Michiel,
Verdun en andere, een grootdeei van Lotha-
ringen.

Voor dat de Maas in het Ardenner woud den
Luxemburgfchen vloed Semois ontvangt, ontlas-
ten zich daar in nog verfcheide kleine wateren.
——- Aan den Semois leggen de fteden Arlon,
Bouilon,en Orchimond. Met deezen vereenigt,
fehlet zij bogtig over Revin, Fumay, en Mon-
tigny naar de grenzen van Duitschland, die zij
in het Bisdom Luik bij Vincur, niet ver van
Hierges, aantreft, kort daarna wordt zij door
verfcheidene wateren op nieuw verfterkt, en
vloeit door het aan Frankrijk behoorende deeï

van Namen, over Charlemont en Givet St. Hi-
laire, door eenige deelen van het Liiikfche en
Namenfche, over Hastieres, alwaar zij weder
de Lesfe, uit Luikerland koomende, ontvangt»
naar Namen zelve, alwaar zij bijna 600 voet
breed is, en op nieuw de uit Picardiën ontfprui-
tende bevaarbaare Sambre ontvangt. —Daarna

deels door het bisdom van dien naam, deels door
het Oostenrijksch en deels door het Holiandsch
gebied in \'t land van Overmaas; ook kromt zij
zich tusfchén het Hollandsch en Oostenrijksch
Gelderland, door het Pruisüsch aandeel dier Pro-
vincie, en zoverder naar"de vereenigde Neder-
landen; en, na zij nog eeiïe menigte wateren,
als de Rhoer, Worm, Rebeek enz. heeft inge-
zvvolgen, vereenigt zij zich bij St. Andries met
de Waal,en bijLoevenftein met de Merwe,maa-
kende verfcheidene takken, en valt eindlijk tus-
fchen den hoek van Holland in \'t land van Voor-
na in de Noordzee, met zo veel geweld, zegt
zeker Schrijver, dat deeze onoverzienbaare wa-
terpias hier op eenen aanmerklijken afitand daar
tegens niet fchijnt te kunnen indruisfchen, maar
haare ziltachtige bitterheid voor het zoete Maas-
water moet intrekken, doch zo veel eer koomt
de kragt deezer Rivier niet toe, gelijk een ijder
bekend is die immer deszelfs uitwatering gezien
beeft.

de handel hier merklijk gemaklijk door de Ki-
naalen van Yperen, Brugge, Sas van Gend ^

iijkeen zuidlijke deelen van dit land heeft itieti
ten dien einde een Kanaal gegraaven, dat van
Luik naar Leuven gaat j waar langs alle waaren ,
welke naar zee gefchikt zijn, boven uit Duitsch-
land en den Elfas vervoerd Worden^ wijl het
de kortfte en minst kostbaarile weg is. Daar te
> .boven is de Franfche handel niisfchien ruim zo
voordeelig als de uitvoer.

Het mineraal rijk levert, tot het laatst genoemde
oogmerk, allerlei gefleepen fteenen, marmer^
ley, ongeleschte kalk, fteenkolen, pijpaarde,
ijzer, koper, kici> paiaarcie enz.

Dat der planten: koorn, voornaamentlijk tarw,
hop, olijzaad, tabak, meekrap, vlasch, hooi,
bier, brandewijn, turf, papier enz.

Het dierenrijk: runders, fchaapen, varkens,
cn dus boter, kaas, wol enz., benevens veelef-
2ei foorten van visch.

Sedert 1754 richtte men^ in Antwerpen, ten
nutte des handels, eene Asfurantiekaraer op, die
een fonds heeft van twee millioenen. — Deeze is
de eerfte die ooit in de Oostenrijkfche Nederlanden
plaats vind. Een foorrgelijke is in 17SQ te Osten-
de opgericht, ook vestigde men hier in dat
zelfde jaar een bank, eene Porto Franco, en te
jBrusfel zedert 1758 eene Munt.

rlikfche Nederlanden, omtrent 30 mlllïöeneti
zouden beloopen, en de fchatkisten der kloos-
ters en particulieren nog rijker zijn.

Wijl het overfchot van den Bourgondifchen;
Kreits, waarin men deels Vlaamsch , deels
Waalsch, en in zommige ftreeken van het
Luxemburgfche Hoogduitsch fpreekt, alleen aan
het Aartshertoglijk huis van Oostenrijk behoort,
zo verbeeld hetzelve ook den gantfchen Kreits,
en de Aartshertog is meer Souverein dan de
Vorften van andere Kreitzeh, alzo hier geene
Standen zijn, met uitzondering over landzaaketJ.
Toen in Mey 1787 eene verbetering in het Jufti-
cieweezen zoude ingevoerd worden, ontftond
daarover èene zo kragtdadige gisting, dat zulks
eerst verfchooven wierd, en den 30 Mey eene
oproeping der Standen en Gilden te Brusfel
plaats vond, waarna de Landvoogdes der Catho-
lijke Nederlanden, zuster van Jofeph den II,
plechtig beloofde, dat die Standen bij alle hunne
rechten, vrijheden en gewoonten zouden gehand-
haafd worden, zo als zedert twee hondert jaaren
had plaats gevonden. Alles wat hun mishaagde
zou herJleld worden. In dat jaar wierden ook
nieuwe Kreitsintendenten aangelleld, die hun
verblijf te Brusfel, Antwerpen, Herve, Luxem-
burg., Gend, Brugge, Doornik, Bergen en Na?
men zouden houden, dan de Standen kwamen
hier tegens op, en de Keizer vond geraaden die
ftuk ook te iaaten vaarsn.

In \'t algemeen worden deeze Provinciën gerë-
geert door een algemeenen Landvoogd, wiens niagt
uitgeftrekt is. Deeze post wordt zedert 1479
bekleedt door een Prins of Prinfes uit het buis
van Oostenrijk, uit hoofde dat Philippus O. bij
den vrede van Arras daar in toeftemde.

Van daar dat de Landvoogd of Landvoogdes
deezer Provinciën het bellier heeft over alle^
geestlijke en waereldlijke zaaken. —— Hij kan
niet alleen de Ridders van het gulden vlies,
msar ook alle in het vervolg te meldene Colle-
gien bij een roepen wanneer hij wil. Hij heeft
liet beftier Over alie zaaken van juflicie, policie,
en finantien, over de troupen, de Gouverneurs,•
Generaals, Kapiteins, en alle zo militaire als
burgerlijke bedieningen. De wetten, edicten en
beveelen worden in zijnen naam gegeeven. Hij
begeeft de openvallende ambten en peniioenen,
naar den wil van den Vorst, fchénkt pardon,
heft zomra.\'ge dingen j en ftelt andere in de plaats.
Hij roept naar willekeur de Staaten van een of
meer Provinciën bij een. In een Woord, de
Gouverneur-Generaal oefFeiid alle fouvereine
magt, behalven in eenige weinige gevallen, in
welke zijne magt door den Regent en de hooge

heeft 2ich het begeeven van eenige hooge bedie»
ningen voorbehouden, zo ook het beftuur over
\'s lands inkomften. Het opdraagen van tijtels,
Adeldommen en leenbrieven, alsmede om de

länds heerlijke domeinen te veranderen. Het Hof
van den Landvoogd in BrusfeJ is iiitneemend
prachtig. Hij heeft twee Coihpagnien lijfgarde,;
de Paus houdt \'er een Nuntius, de Koning van
Frankrijk pleeg bier een gevoltnagtigden Minis-
ter te houden, gelijk de Staaten-Generaal nog
doen/ Grootbrittanje heeft een Refident, en Luik
een Charge\' d\'Affaires» Ook hebben deeze Ne-
derlanden dikwerf Ambasfadeurs aan de voor-
naamrte Hoven van Europa. Maar de Gouver-
neur-Generaal kan zonder toefteraming van deij
Souverain zijne waardigheid aan niemand afftaan,
fchoon zijn Opvolger dikwerf reeds bij zijn. le-
ven benoemd is, in welk geval diens naam, bij
eene verzegelde acte, in het kasteel van Antwer..
pen bewaard wordt. De perfoon des Landvoogds
kan echter bij zijn leven door den Minister dec
Oostenrijkfche Nederlanden verbeeld worden. Dit
heeft nog in deeze eeuwplaats gehad bij de Graa-
ven van Kaunitz-Ritborg, Bosta, en van Cobenzel.

Het ambt van Staats- en Krijgs-Secretaris in
de Nederlanden is mede gewichtig, wijl hij de
geheele ministeriale correspondentie zo wel met
den Souverein, als met de Ministers in de Hof-
en Staatskanzelarij moet waarneemen; het Pro-
tocol houden der Staatsvergaderingen, alle de
depeches gp bevel ondertekenen, en alle memo»
rien en refolutien afvaardigen; Patenten voor
liooge bedieningen afvaardigd, en voor\'t ove-
rige van den algemeenen Landvoogd afhangt.

voornaarafte CoIIegien der Nederlandfche land-
regeering, welke in 1531 door Keizer Karei deu
V. den Landvoogd zijn toegevoegd, zij beftaan
wit den Staatsraad, welke zich met de gewich-
tigfte in- en uitheemfche zaaken bezig houdt;
uit dén geheimen raad, die uit een Voorzitter,
zêve^~Leden, en drie Secretarisfen beftaat, en
de voornaamfle landzaaken, de rechten der Re-
genten betreffende, in het oog houden, zonder
echter eenige jurisdidie, policij, jufticie, na-
turalizeering enz. te kunnen uitoefFenen, ——
en uit den Financieraad, waarvan de Ontvanger-
Generaal het hoofd is, welke met zijne onderhoo-
ligen of toegevoegde Raaden alle financieele
zaaken,die der domeinen, koophandel en fcheep-

«n Vlaanderen is een bijvoegzel tot het financic-
iveezen. Deeze drie CoIIegien hebben zedert
den dood van Karei V. dikwerf verandering on-
dergaan, doch zijn irt 1725 door Karei den VI.
weder in order gebragt.

De wetgeeving in die Nederlanden behooit
aan èé Regenten, doch de Provinciaale Standen,
zo wel als de voornaamfte Gerichtshoven wor-
den daar bij vereischt.

De afkondiging van alle wetten gefchiedt
oiwier \'t groot zegel, behalven in Braband en
Limburg, alwaar\'de Raad van Braband zijn eigen
zegel gebruikt.

Men oordeelt ook hier naar het Romeinfche
ïccht over de wétten, gewoonten, en ordonnan-
tiën,

Iaatfte, dat zij hunne denkwijze niet behoeven
te plooien naar de begrippen, die toen (na zo
veele hopderden jaaren) op bevel van den Mo*
iiarch, voor recht verklaard wierden!

Het Hof provintiaal, ook wel het Parlement
grand ConfeW) ^genoemd, is het hoogfte ge-
rechtshof der Oostenrijkfche Nederlanden, refi-
deerende te Mechelen., welke beftaat uit eenen
Voorzitter, die te gelijk Staatsraad is, twee
Geestlijken, en zestien waereldlijke Raaden,
daar onder begreepen de Raadfiscaal, en Procu-
reur-Generaal. Dit Hof heeft twee kamers, en
daar van valt geen appél, dan cnkeld revifie. De
leden deezer Vergadering bekoomen onmiddelijk
voor zich en hunne kinderen, bij hunne aanftel-
^ling den Adelftand, zo flechts burgers zijn.

Behalven deeze heeft ook iedere Provintie zijn
eigen Gerechtshof voor alles wat liet recht be-
treft. De Raad van Braband is het voornaamfte,
met bijvoeging van het Marquifaat van Antwer-
pen en \'t Hertogdom Limburg. Men kan van
alle Neder-gerechten in Braband, en van het
Hof in Limburg, zo als van alle Magistraaten
van groote of kleene fteeden, tot deezen Raad
appelieeren. Eindlijk kan deeze Raad uitfpraak
doen, over allerlei contraften, testamenten, mon-
digverklaaringen, over zaaken het leenrecht be-
treffende, alsmede over de zogenaamde goudene

zestien leden, waarvan de Canceüer voorzitter
is, en het groot zegel bewaart. De Regent be-
noemt de Raaden uit de door hun zelf opgegee-
vene candidaaten, en kan hun naderhand niet
weder in hun ambt fchorten of afzetten. De
inkomften van elk lid bedraagen vier duizend
florijnen, behalven dat de Adeldom aan den post
van Raad verknocht is, doch deeze fterft weder
uit met bunne kinderen.

Het Hof Provinciaal van Vlaanderen houdt
zijne zitting in Gend, en is gelijk aan dat van
Braband. Deszelfs rechtsgebied ftrekt zich uit
over geheel Oostenrijksch Vlaanderen, uitge-
nomen a« Heerlijkheid van Doornik, van waar
men naar Gend en verder naar den hoogen Raad
van Mechelen kan appelleeren»

Ook zoo is het bij de groote Gerichtshoven van
Luxemburg en Namen, doch in het crimineele
kan men van Namen niet appelleeren.

Het Provinciaal Hof in Henegouwen heeft,
gelijk het Brabandfche, het voorrecht, dat de
groote revifie hier de plaats van het appél be-
kleedt, en dat onder de zestien Raaden twee
Geestlijken en Adelijken zijn, welke men
yalicrs de la Cour noemt, en die uit den Provin-
cialen Adel moeten verkooren worden.

Het Oppergerechtshof van Gelderland is te
Roermond, en deszelfs Kanzelier is het hoofd
van die rechtbank.

De Kastelenij van Doornik heeft haar eigen
gericht, van waar men gedeeltelijk naar Gend

De Provoost-Generaal , welke onder den
grooten Raad van Mechelen (laat, zorgt in da
Oostenri\'kfche Nederlanden voor de algemeene
veiligheid, en heeft ten dien einde vijf en twin-
tig man te voet en twintig man te paard onder
zich. In Braband echter is dit het werk van den
Drosfaart, die, benevens zijnen Luitenant en de
gandfche Compagnie, door de Staaten onder-
houden worden. Voor \'t overige neemen de Ma*

De leenroerige zaaken in de Oostenrijldche
Nederlanden hangen midh\'jk of onmidlijic van
de Regenten af, en hebben hunne eigene Juris-
dictie, die van de Onder, en Opperleenhoven
wordt genomen.

Zonder in eene verdere befchrijving der Re-
kenkamers en der Domeinen, het Jachtgericht
enz. te treden, voeren wij nu het nog te Brusfel
zittende Hofgericht, k Trilunal du Marechal ^
de la Cour^ aan; van waar men aan den gehei-
men Raad kan appelleeren, en gaan over tot de
Staaten der Oostenrijkfche Nederlanden, als
zijnde de waare Volksreprefentanten..

De Staaten hebben het recht om hunne bewil-
liging te geeven tot nieuwe belastingen en be-
velen, alvoorens dezelve gepubliceert mogen
worden. Dus ftaat het ook aan hun die te weiger
rqn. Ook hebben zij het recht dat hunne in-
B 3 woon-

woonders voor geen uitheemfche rechtbankeft
kunnen gedagvaard worden, vooral in geene
geestlijke zaaken naar Roiïien. -— Bastilles en
lettres de Cachet zijn hier zo min in gebruik als
thans in Frankrijk.

IJder nieuw Regent zweert gewoonlijk in den
j>erfoon des Gouverneurs-Generaal bjj de kro*
ning op het heilig Evangelie, dat hij alle pre-
vilegien, gebruiken en Rechten der Provinciën
heilig onderhouden zal; en dan zweeren de Ge-
deputeerde Staaten hem den eed van trouw, en
huldigen hunnen Souverein. In Braband en Lira-
burg worden de previlegien telkens opgenoemd
in dc «ogenoernde blijde inkomst, waar van het
oudfte origineel in het testament van Hertog
Hendrik III. van \\ jaar 1260 gevonden wordt.
En even van zo veel gewicht houden de Bra-»
banders de gouden bulle, welke Keizer Karei den
III. in 1349 den Hertog van Braband en Lim-
burg, Johannes III., fchonk.
De Standen van Braband beftaan:
1. Uit Geestlijken, welke door dertien Abten

gereprefenteerd worden,
a. Uit den Adel, van den Baron af, die vier
duizend florijnen jaarlijks inkomen heeft,
en onder dezelve heeft de Abt van Sera-
blours, onder den tijtel van Graaf van
Semblours, den eerften rang, waarop de
andere Graven, Hertogen enz. Volgen.
Verder rangfchikt zich de de Ridderfchap
naar den tijtel hunner goederen, en in ge-
val

Het zelfde heeft plaats bij de Staaten van *t
Hertogdom Limburg, dus maaken de Staaten in
ijder Provintie van het Hertogdom een bijzonder
ligchaam uit, dat zich alleen bij gewiphugc
omftandigheden tot een Coüegie ver-2an]el|:. De
Staaten verdeden echter de fchattingen, wplke
degeneraale Ontvanger der Regenten heffen moet.

De Staaten vergaderen jaarlijks tweemaal vol-
gens de wet, en verder zo dikwerf als de So.uve-
lein of de generaale Landvoogd hun bij een
roept, en hunne befluiten worden met eenpaa-
ïige ftemmen genomen. Daar en tegen zijn \'es
altoos gedeputeerde Staaten, die daaglijks ver-
gaderen, die hunne eigenen Sijndicus hebben-,
gelijk de Staaten zelve hun Opper- en Onde^^r
ontvanger in de Steden en Provintien hebbe»?

Met de Staaten van Luxemburg is het bijna gelijJc
gefield, behalven dat de ftad ook haare Gede-
puteerden in den Staaten Vergadering zendt, en
de befluiten bij meerderheid van ftemmen geno-?
men worden. Ook heeft de Luxemburgfche
Staatsvergadering eenen Maarfchalk, die als
Prefident het woord voert 5 alwaar ook de fchat-
tingen aan den Landsontvanger betaald worden»
die zijn verblijf houdt in Luxemburg, waaf
ook de gedeputeerde Staaten, die uit negen
leden beftaan, hunne zittingen houden.

In de Provincie Namen worden van jjder
Iclasfe der generaal verzamelde Staaten twee
Gedeputeerden verkoozen, doch de derden ^^
Tiersétat-i beftaat uit de Magistraat der Had Na-
men. Deeze brengen, met behulp van den
Raadpenfionaris en de Gouverneurs der Provin-
tie, de befluiten der generale vergadering ter
uitvoer, en bezorgen de ganfche Administratie
der Provincie.

De Staatsvergadering van Henegouwen heeft
dezelfde inrichting als die van Namen, maar
men verdeelt hier de drie Staaten in drie ka-
mers, waar van de derde ftand twee en veer^
tig leden heeft, die beftaan uit den Magistraat
van Dcigcn ©n Gedeputeerden van de overige
«dertien fteden.

In Vlaanderen maaken de Geestlijkheid en
Afgevaardigden der zestien fteden de Staaten
uit, wij! de Adel zedert het begin der zeven-
tiende eeuw geheel geen ftem of zelfs zitting
onder de Staaten heeft.

Daarentegen heeft de Geestlijkheid in Oos-
tenrijksch\'Gelderland geene zitting onder dc
Staaten, beftaande deeze alleen uit den Adel
fin de Gedeputeerden der ftad Roermond, welke
door een Erf-Maarfchalk van de zijde des Adels,
en twee Burgemeesters der ftad Roermond ver»
Jjeeld worden, waartoe men dan nog een Raad-»
penfionaris en Sijndicus voegt.

jfiet Graaffchap Mechelen is eene Provintie
©p zich zelve, en ftaat geheel onder de regee->

Ting der ftad van dien naara , welke alles be-
llist, behalven de bij Regenten gevorderde fchat«
ting van twee en vijftig duizend vijf honderd
guldens, welke dezelve de Dorpen en het Stads-
gebied, alsmede het gerecht der Vlekken Epst
en Gestel ter delibereering mededeeld, en dan
beflist, dat ij door de ftad Mechelen, uit de
Dorpen die onder \'t ftads \'gebied behooren,
en /j door de genoemde Vlekken aan den Kei-
zerlijken Ontvanger - Generaal moeten worden
«pgebragt.

De Heerlijkheid Doornik maakt ook eenen
Staat op zich zeiven uit, die door de Standen be-
ftierd wordt. Deeze beftaan uit de Regeering van
DoWnik, de Geestlijkheid, en zulke welgegoe-
de perfoonen, welke eenige Heerlijkheid bezitten..

De zogenoemde vrije Landen, in onderfchei-
den Provintien gelegen, en meestin allen opzichte
met de gerechten der Diftriden waar in zij leg-
gen verbonden, fchoon niet in opzichte der
jaarlijkfche contributien, hebben ook hunne
eigene huishouding. Men vergt van hun zeker
aandeel ter onderhouding der krijgsbenden, dat
zedeit 1674 in geld betaald wordt.

De voorrechten der voornaame? of beter ge-
legd, rijke lieden, in de Oostenrijkfche Neder»
landen, zijn zeer onderfcheiden. De meeste
bezitters van Heerlijkheden hebben een opper-
en nedergericht, het recht der jagt en der
visfcherij, en de vrijheid om de openbaare en
gogenoemde heeren wegen met boomen ten hun-
B ff neri

nen voordeele te beplanten. Ook behooren veeU
al de boetens en confiscatien vao goederen hunner
ingezetenen aan hun, cn eindelijk de nalaatenfcljap*
pen van hun die zonder erve komen te rterven.

De inkomften welke de Keizer uit zij\'ie Ne-
derlandfche Provintien trekt worden verfchillend
opgegeven, zommige begrooteo dezelve op zeven
milHoenen, doch sis men die op vijf bepaalt
zal het nader bij komen.

Zedert 178a houdt men hier in vredenstijd
over \'t geheel veertig duizend man krijgsvolk in
dienst, welke, nevens de hier niet getelde
zeemagt, onder \'t bevel van de generaale
Landvoogd Haan. De tegenswoordige best ver-
fterktc vestingen in de Oostenrijkfche Neder-
landen zijn Luxemburg, Namen, en het Kasteel
van Antwerpen.

Men weet dat de Roomsch CathoHjke Gods-
dienst hier de heerfchende is ; om dezelve in
ftand te houden, vindt men hier een Aartsbis-
fchop,zeven Bisfchoppen, en een eindeloos aan-
tal van Abtdijen en Kloosters, die te zaamen zo
veele wachttorens uitmaaken op de muureti van
Romens Sion, in deeze landftïeek. Maar de
Kunden en Wetenfchappen betreffende, fchiet
dit land thans verre te kort bij de vijftiende en
zestiende eeuw, fchoon men er de overblijffelen
nog van vindt in de Univerfiteit van Leuven^
de Academie der Wetenfchappen te Brusfel, de-
Schilder-Academiën te Antwerpen en Mechelen
en meer Gijmnaliën en doorluchte Schooien.

\'osunnjksch Vlaanderen grenst ten noordwes-
ten aan de Noordzee, waartegens het door dui-
nen befchut wordt, ten noorden aan den Hond,
zijnde een tak van de rivier de Schelde^ waar
door het van de Provintie Zeeland wordt afge-
fcheiden: ten oosten ftoot het aan Braband ^Xi
Henegouwen^ en de Provintie Artois. Van de
Artoifche grenzen aan de zee tot de Aotwcrp-
fche rekent men de lengte ruim twintig mijlen,
en vau Cadzand tot Marchiennes ruim i6, en
verder voorbij Douay op meer dan twintig mij«

hondert tot bondert vijftien vierkante miflen
inhoud heeft, en het getal der inwoonders hon-
dert zeventig duizend, of misfchien tweemaal
hondert duizend beloopt,

Mooglijk is \'er in geheel de waereld geen land
waar in meer bloed vergooten is dan in Vlaan»
deren, wijl het om de gelegenheid voor alle de
Nederlanden, zo wel als wegens den vlijt van
de inwooners van veel gewicht is; het luchtge-
zel is hier aan de zeekusten vochtig, landwaard

in echter mild en gematigd, de grond is \'er
vruchtbaar, en levert uitmuntende akker- en
weilanden.

De voornaame voortbrengzels zijn koorn, vlas,
meekrap, runderen, fchaapen, paarden, kool*
en raapzaad, hout,boomvruchten , en in \'t noor-
derdeel veel turf, daar te boven allerlei wild,
en veel foorten van visch, zo in de rivieren
als langs de kusten, al het welk bij een geno-
roen, den natuurlijken rijkdom van Vlaanderen
uitmaakt, die door den onophoudlijken ijver der
fchrandere, voorzichtige en werkzaame inwoon-
ders ongemeen vergroot wordt; gelijk wij hier

De rivieren zijn de reeds meermaal genoemde
Schelde^ waar in de Lijs^ de Leye en de Dender
vallen, benevens nog twee gegraavene vaarten
of kanailen, tusfchen Brugge en Gend.

Vlaanderen-y dat al in 790 door Karei den
Grooten tot een Graaffchap verheeven wierd,
heeft twee en zestig bemuurde Steden, elf hon-
dert vier en zestig Dorpen, en meer dan twee
hondert vijftig, Heerlijkheden.
- Van deszelfs regeeripg is reeds in de inleiding
gefproken. Gemeenlijk deelt men Vlaanderen in
drie deelen. Het eerfte deel, dat men het eigen-
lijk Vlaanderen noemt, wordt, naar de taal, het

Het Duitsch Vlaanderen begint van de Noordzee
af tot aan Artois, alwaar het VVaalsch Vlaande-
ren aanvangt, dat zich tot voor Katiierijk uit-
ilrelct.

Dit deel heeft Keizer Karei V. door zijn
verdrag met Francois den I. Osióy aan de
afhangUjl^heid van Frankrijk onttrokken. Het
tweede deel deezer Provintie is de zogenoemde
Heerlijkheid Vlaanderen, ook,wel het Keizer-
lijk Vlaanderen genoemd, wijl het onder de
opperheerfchappij des heiligen Roomfchen Rijks
ftaat, en beftaat uit het ,Qraaffghap /ialsi, het
land van de Maas, de vier Amp\'ten, en\'t land
aan de overzijde der Schelde. Het derde deel
voert eigenlijk den waaren naam van Vlaanderen,
wijl het noch van Frankrijk, noch van het
Roomsch Keizerrijk afhangt, maar alleen onder
de heerfchappij der Graven van Vlaanderen
ftond, en beftaat mt Dendermonde ^ Bornheim ^n
Geersbergen, met de daartoe behoorende Landen, ■

Men doet echter beter, (en deeze verdeeling
zullen wi] volgen) om de onderdeelen te fchikken
naar de naamen der hoofdlieden, als Gsnd^
Brugge^ Tperen^m de zogenoemd wordende vrij»
land&n van ,-«-.Wij vangen dus aan mét

\'end, de hoöfdftad van Vlaanderen en de
zetel vati het hoogde landgericht, heeft eene
zeer voordeelige ligging aan de rivieren de
Schelde, Leye, Lieve en Meure, en is niet
alleen eene vóornaame koopftad, maar ook zo
ilerk door de omleggende landen, dat zij, bij
het openen der plaats vindende fluizen, op
geene drie mijlen na in den omtrek te naderen

Lieve of het oude\' Kanaal, gemeenfchap met
de Noordzee; dit Kanaal wierd Ao. laaS van
Camme af, gegraaven, gedeeltelijk met de te-
genswoordige Hóllandfche haven S/uh in Vlaan-
deren. —— Zo heeft Gend correspondentie met
Ofiendcy door het in 1613 gegraavene Kanaal
van daar naar Brugge^ waar in het Kanaal van
Nevek tu^fchen BeUeghem en Leyendeghem valt;
cn het voornaamfte in 1651 tot x66i gegraavene
drie mijlen lang zijnde Kanaal naar Sas van Gent,
verfchaft de ftad een goeden zeehandel, wijl het
bij Ecklo door veele kleine wateren met het
oude Kanaal van I>amme, met de Lieve en de

Men wil dat Gend ten tijde van Karei de
V. zo groot wasj dat hij, zinfpeelende op de

Franfche naam Gand^ betekenende eigenlijk een
handfchoen ^ maar bij de Franfchen ook de ftad
Gend, van Parijs zou gezegd hebben: je vem

is zij zo groot niet. Derzelver ligging beftaat
uit zes en twintig kleine Eilanden, over welker
grachten meer dan drie hondert bruggen leg-
gen, en waarvan de omtrek meer dan drie uu-
ren gaans is. De grondvlakte binnen de muu-
Ten wordt gerekend op 45,{5oo romeinfcheiyi^^z/js,
en de langfte zijde, van de Keizerspoort tot de
Muyderpoort, is een uur gaans. De ftad is wel
gebouwd, heeft fchoone huizen en breede ftraa-
ten, zij heeft agr poorten en dertien marktplaat-
zen. Op de zogenoemde vrijdagsmarkt ftaat
eene eerzuil voor Karei den V, gefticht,. met
deszelfs beeldtenis, houdende een zwaard en
waereldkloot. \'Er zijn honderd zes en twintig

nog veertig tot zestig duizend inwoonders. Men
reekene of die ftad in volkrijkheid verlooren
hebbe, daar zij in 1351, bij gelegenheid eener
oproeping van haaren Landsheer, zestig duizend
ftrijdbaare mannen te velde bragt, die onder
hunnen aanvoerder, den beroemden bierbrou-
wer Artewelle, door den Franfchen Koning
Karei den VL bij Kortrijk totaal geflaagen
wierden.

Het nieuwe Kasteel alhier is in den jaare
J540 tusfchen de JN^uyden- ea Keizerspoort op

last van Keizer Karei V. gfegrondvest, eït
liet oude, dat Keizer Otto de Dikke in 949
llichtte, toen gefleclit, —Het Graaflijk Kasteel
is de vergaderplaats van het Hof en den hoo
gen Raad van -Vlaanderen.. In het Prinfenhof
Wierd Karei ;V. Ao. Jgbó geboren; \'t Stads-
huis is ook een aanzienlijk gebouw, alsmede de
tooren Belfort> die 13J5 gebouwd wierd, en
midden in dé \'ftad ftaat, van deszelfs top heeft
men een ongemeen fraai gezicht üver de gan-
fehe ftad, die vijf en vijftig kerken en veele

\' Onder het hier in den jaare 15-59 geftichte
Bisdom behooren zeven Dekenfchappen, te
weeten het dekenfchap van de ftad, beftaande
uit zeven kerken, \'dat van Everghem, hebben-
de 21 kerspels, gelijk dat van Dendermonde,
dat vanDeynzen, waar onder kerspels be-
hooren, dat van Thielt met S2. Het Waagfche
met ao, en dat van Hulst met 15 kerspels. —
De Benediöiner Abdij van St. Pieter is van
binnen een zeer fchoon gebouw, heeft een
prachtig choor en uitgeftrekte ^boekerij. ——
Deszelfs Abt noemt zich Primaat van Vlaande-
ren en Prefident der vergaderingen der Neder-
landfche Kloosters. Men vindt hier ook bet
!Leenhof van Vlaanderen, de Raad .ter Admi-
raliteit, en twee Rekenkamers, benevens een
Keizerlijk Gerechtshof over .twee en zeventig
omliggende Dorpen. De ftad zelf wordt gere-

eeert door eenen aanzienlijken Magistraat, die
den Keizerlijken Landvoogd aan het höofd

te beurt gevallen, en voornamentlijk die\'van
1317 hebben veel toegebragt tot derzelver ver-
val. -- De beroemde Pacificatie tusfchen den

Koning Philips IL van Spanjen en de Répu-
blijk der vereenigde Nederlanden, wierd alhier
in den jaare 1J7Ö gefloten. De Franfchen heb-
ben deeze ftad in de jaaren 1678, 1708 en 1745
ingenomen.

tegenswoordig het voornaamfte deel der inwoon-
ders uit, de laatfte drijven zo weieenen uifge»
ftrekten eigen handel, in\'t groot en klein, als
een fterke Tranfito, die over Gend naar de
Hóllandfche haven Sas van Gend, en Philippi-
ne, naar Brugge en Oftende, Dendermonde en
Antwerpen, Oudenaarde en Kortrijk bloeiend
gedreeven wordt. - Hier bij komen de me-
nigvuldige manufaduuren en fabrieken, voor-
naamlijk in lijnwaad, kanten en gaarens, die
hier onnavolgbaar fijn gewerkt worden. Men
verzendt dezelve door geheel Europa, naar
Noord-Amerika, en over Cadix naar Zuid-
Amerika. Daar te boven vindt men hier nog vee-
le zijden, wollen, boomwollen, en kameels hair-
manufaÄuuren j ook zijn -er voortreflijke bleeke-
rijen, dewijl de ftad veele opene onbebouwde
plaatzen beeft; zo dat de koophandel deezer
C ftad

flad yan jaar tot jaar bloeiender wordt, zedert
de verbeteringen in den jaare 1781 in verfchei-
dene opzichten aan dezelve toegebragt, waartoe
de toenmaalige oorlog tusfchen de zeven Provin-
tien en de kroon van Engeland niet weinig heeft
a^n gebragt.

J^et Burggraaffchap Gend, waar van bet ge-
ïicli^ binnen de ftad gehouden wordt, is in vier
Amfitmanfchappen ve.rdeeld, en beftaat uit zes
fn veertig Dorpen en eenige Heerlijkheden.

Everghem^ niet verre van Gend tusfchen het
oude Kanaal en dat naar Sas van Gend loopt,
behoort den hier refideerenden Bisfchop, die \'er
den tijtel van Graaf van voert. —— Wij zullen
uit dit oord nog de volgende plaatzen aanvoeren,
^^ l^azareth9 htvitdan Oudenaarden, tusfchen de
Leye en Schelde, met eene kerk voorzien,
werwaards veele bedevaarten gefchieden.
^Neyekt niet verre van Gend, aan het nieuwe
Kanaal, draagt den naam van eene Baronnie,

Saffelaar, een vlek en dorp, dat vrij neering.
rijk is, legt aan het kanaal van Moerbeek.

Severghem^ mede aan de Schelde, waar onder-
fcheiden fabrieken in vollen bloei zijn.

»•Het nabuurig Aolst<i zijnde een Graaffchap,
ligt tusfchen de Schelde en Dender, men teelt
hier uitmuntende hop, welke veel van daar naar

jaare 1174 hadt het zijne eigene Graaven, doch
zedert aan Vlaanderen gehecht zijnde, behoort

legen aan den Dender, men vindt hier eene oude
Burgt, eene Collegiale- en Kerspelkerk, welke
eerfte zeer fraai is, ook zijn hier verfcheidene
Mannen- en Vrouwen - kloosters, met e^, ge-
weezen Jefuiten Gollegie. De Franfchen hebben
Ao. 1667 de vestingwerken geflecht. De voor-
naamfte bezigheden der inwoonders zijn; het
tapijtwerken, boomwol bereiden, en den handel
van linnen manufaduuren. Niet wijd van hier
is de Cistercienfer Nonnen Abdij van Maria la
Rofe,

Het land van Aoist heeft vijf diftriden. Wel-
ke men de vijf roeden noemt, als het land van

Mclh^ beneden Gend, aan de Schelde, met
een Collegie van reguliere Choor-heeren van de
Augustijner orde., Ao. 1745 viel hier een veld-
llag voor tusfchen de Geallieerden en Franfchen »

Sotteghem legt tusfchen Gend en Grammond,
het is een volkrijk vlek of heerlijkheid, welke
de omliggende landftreek zo wel als het dorp
en flot haaren naam geeft.

nie van dien naam » doch Opper \' Hasfelt is zedert
1054 een Graaffchap, —— Aspelaerc en 1 edegen
zijn vrije Heerlijkheden, Oombergen is mede
cene Heerlijkheid; dan het grootfte deel der
inwoonderen behoort, zo wel als de Kerspelkerk
van E/ene en Hilltghem^ het dorp Nieuwmegen
cn Regbosch tot de baronnie Leeuwerghem. ——
Deeze onafhanglijke Baronnie heeft hoog, mid-
delbaar en nedergericht, alsmede zijn eigen
kerklijk beftuur. De voornaamfte der meer ver-
ftrooid leggende Dorpen en Kerspelen zijn:

Ledey een Marquifaat; Licderkerky eene oude
beroemde Heerlijkheid, en Houthem^ eene Heer-
lijkheid, den Bisfchop van Gend toebehoorende.

Grammont^t odk wel Geershergen genoemd,
wordt door den Dender doorfneeden, en heeft,
zedert ioö8, ftadsprivilegien. Alhier is een Be.
nediftijner Monnikken abdij van St. Adriaan ,welke
de derde in rang, doch de voornaamfte van ge-
heel Vlaanderen is. Men vindt hier een kerspel,
en twee andere kerken, vier kloosters, en een
bagijnen hof, alsmede een hospitaal. De iu-
woonders raaaken wollen tapijten en manufac-
tuuren.

De gemelde Baronnie Boulaar, en die van
Schorrisfe, benevens nog vijf en veertig dorpen
behooren tot het rechtsgebied van deeze ftad.
Het dorp Sceenhuizen, onder dezelve, heeft den
tytei cenes Vorftendorasj Viane is eene Heer«

iijkheid en Baronnie met een klooster; Moerbeek
is insgelijks eene Heerlijkheid. Grimminghera
is een dorp waar bij de Cistèxcienfer Nonnen
Abtdij Beaupré gelegen is.

Ninove^ of Nijenhov»-, ook Ninive genoemd,
legt aan de rivier de Dender, wierd Ao. 1194
met wallen omringd, en bekwam in 133p ftads-
rechten. — Dezelve is klein van omtrek. Eer-
tijds was zij onafhanglijk van het Graaffchap
Vlaanderen, echter ftond zij onder deszelfs be-
fcherming. In 1515 nam Karei V. haar na
zich, doch Albrecht van Oostenrijk heeft
haar eerst volkomen met het Graaffchap ver-
knogt. Men vindt hier een Kerspelkerk, alsmede
een in 1237 gedichte Premonftratiner Monnikken
Abtdij. De ftad voert den tijtel van Heerlijk-
heid, en behoort den Prins van Veaudemont; zi|
is verfcheidene maaien geplündert, afgebrand
en verwoest, thans is de hoofdneering der in-
woonders de linnenweeverij. Ron/e of Renesfe^
is een vlek, behoorende aan het Vorstlijk huis
Nasfauw, waar voormaals veele lakenfabrieken
en wollen manufaétuuren waaren, die echter
door veele ontftaane branden, en andere onge-
lukken, fterk vermindert zijn. Hier zijn een
Collegiale kerk en drie Kloosters, Niet ver van
hier legt de Scherppenberg, beroemd wegens
een Capel en Mariebeeld van onze Lieve Vrouw
van de witte Roozen-tak,
Wij koomen tot de Kasteleaij van Oude»
C $ nm-

Oudenaarde is eene ftad waar de Schelde
rondom en gedeeltelijk doorvloeit. In het mid-
den der ftad legt de oude burgt^ Pamela, die
de zetel eener Baronnie is, welke aanzienlijke
rechten en vrijdommen heeft, in en omtrent de
ftad j tot deszelfs rechtsgebied behooren de Kers*
pels Edelaar, Lempeghem, Volkeghem, Nee-
rena. Rist, Koekamere en Eist. ——• Hier zijn
ook twee Kerspel«kerken, zes Kloosters, en een
geweezen Jefuiten Collegie. Zij is beroemd
wegens den Succesfie Oorlog en andere veld-
tochten. In 1708 wierden de Franfchen door de
vereenigde Oostenrijkers en Engelfchen in de
nabijheid deezer ftad, bij de dorpen en de Ba-
ronnie Heynen, Heurnen en Muilen geflaagen,

Beveren^ en de Heerlijkheid Bruward, de
Heerlijkheid Peteghem^ Nokerem^ Elfeghem of
Helzeghem, met een Prioraat der reguliere
Choor-heeren; als ook Vibhte^ waar van de
eigenaar Erfmaarfchalk van Vlaanderen is.

Kortrijk, of zo op de meeste kaarten naar de
Franfche benaming ftaat Courtray, is eene van
ouds beroemde ftad, welks Kastelen!] twaalf

Collegiale Kerk, een Kerspel Kerk, een Proost-
dij van den heiligen Amand, een geweezen Je-
fuiten Collegie, drie Mannen- en vijf Vrouwen-
kloosters , benevens eenige Hospitalen. In den
omtrek teelt men het beste vlas, daar te boven
worden hier ook uitmuntende en fijne lijnwaatea
gemaakt, vooral zedert de Manufafturiers alhier
in de kunst van bleeken de Haarlemmers hebben
weeten te evenaaren, en wel door behulp der
daar toe dienftige potasch, hui, enz. waardoor
zij het lijnwaad even zo wit weeten te raaaken

plaats, zo als men zegt, van het beste h\'jnwaad,
batist en tafelgoed, in Europa, worden de
meeste landen daar van voorzien, zijnde dezelve
naar künftige patroonen gewerkt. Zelf hier te
lande worden de pragtigfte tafels met Kortrijks
linnen gedekt, dat tot zeer hooge prijzen gekogt
wordt, hoewel de ellenmaat ook bijna 9 pCt.
grooter is dan de Brabandfche. Al zedert tnóB
bloeit deeze handeltak in die ftad. Sinds zijn
hier nog veele andere fabrieken in gaarens, kan«
ten, wol en boomwol opgericht. De Franfchen
veroverden in 1743 deeze plaats, en flechten
haare vestingwerken. De Kastelenij van Kort-
rijk wordt voor het overige in vijf diftriden ver-
deeld, welke men roeden noerat, waar van de
volgende plaatzen de merkwaardigfte zijn.

Haarhbeek^ een vlek aan de Leye, met een
Burggraaffchap en een Collegiaalkerk; men vindt
\'er lijnwaad- gaaren- en kant-manufafturiers.

Niet verre van hier legt Ingelmunßer ^ eene
oude Baronnie. Thielt, ten westen van Deynze,
een vlek midden in Vlaanderen, heeft twee
Kloosters en eenige linnenweeverijen; in des-
zelfs nabijheid is het flot Tiiielt ten Hove.

Ruyskde^ een der voornaamfte dorpen in
Vlaanderen, alwaar de Ridders van St. Jan
groote bezittingen hebben. - Linnenweeve-
rijen maaken \'er de voornaamfte bezigheid uit.

Waken, ook wel Wacken genoemd, eene vrije
Heerlijkheid, aan den vloed de Mandel, voert
den tijtel van Graaffchap, en is de geboorteplaats
van Johannes Hondius, een beroemd Aardrijks-
kundige.

Deynze^ een kleine ftad aan de Leye, met
voornaamen handel in gaaren, kanten en lijn-
waaden. \'t Is een Marquifaat, behoorende aan
de Heeren van Merode, en had voormaals ves-
tingwerken.

Grammene^ een dorp, niet verre van Deynzc,
feerwaards veele bedevaarten gedaan worden.

Dadifele, nabij Kortrijk, eene vrije heerlijk-
heid, alwaar voormaals een beroemd Maria-
beeld was.

Meenen, bij de Franfchen Menin, een vlek
aan de Leye, en een der Pairfchappen, met
een Klooster, wierd in 1578 met vestingen voor-
zien, en in 1715 ingeruimd. In 1744 namen de
Franfchen deeze plaats in, en flechten de ves-
tingwerken. Deeze plaats is zeer volk- en nee-
ringrijk, door haare gaaren-, linnen-, zeep- en
tabaksfabrlelien, welke laatfte hier ongemeen
aanmerkenswaardig zijn; wordende hier veel ca-
rotten gelevert, even als die te Duinkerken;
men flaat \'er ook lijnolie, en heeft \'er wolbe-
reiderijen.

Bet land van Waas grenst aan de Hóllandfche
bezittingen in Vlaanderen. -- Baldewijn, bij-
genaamd de Vroome, Graaf van Vlaanderen,
fchonk dit land in den jaare io5a aan zijnen
zoon Robert de Vries, bij zijn huwlijk met de
dochter van den Hollandfchen Graaf Floris.
Dan in 1070 kwam het weder aa» Vlaanderen,
c 5 ^och

doch vervolgens op nieuw aan de Graaven van
Holiand. Toen Graaf FJoris in\'t jaar 1167 het
aangegaari verdrag fcbond, wierd het land van
Waas hem afgenomen, en weder met Vlaande-
ren vereenigd, waarom ook Graaf Willem van
Holland het zelve bij verdrag in den jaare 1335
afftond.

lil deezen vruchtbaaren oord wast voortreflijk
lijnzaad, waar van de inwoonders het beste vlas
bereiden. —- De volgende plaatzen zijn merk-
waardig.

St. Nicolaas., eene welbebouwde en volkrijke
vrije Heerlijkheid,tusfchen Antwerpen en Gend,
zijnde de hoofdplaats en den zetel des gerechts.
Men houdt hier eene voornaame jaarmarkt, voor-
al van vlas en koorn.

Lokeren legt aan de Durme, en mag te recht
als het aanzienlijkfte dorp van Vlaanderen gere»
kend worden.

Waasmunjler^ mede een aanzienlijk dorp, met
eene Nonnen Abtdij van de Augustijner orde.

Thielröde., eene vrije Heerlijkheid, aan de
Durme, alwaar dezelve in de Schelde valt.

Teufche^ mede eene Heerlijkheid, aan de
Schelde» over welke rivier alhier eene brug
legt.

Jiupelmonde, eene vrije Heerlijkheid, aan de
Schelde, alwaar de Rupel zich in dien vloed
ontlast, \'t Is de geboorteplaats van den beroem-
den Aardrijkskundigen en Landkaartvervaardi.

ger GerarJ Mercator. Het hier nog ftaande
oude Slot, \'t welk zeer fterk is, heeft voormaals
dikwerf tot een ftaatgevangenis gediend.

Burght, een dorp aan de Schelde, vanwaar
tot aan het tegens over Antwerpen leggende
veer, het Vlaamsch hoofd genoemd, een fteen-
weg is aangelegd.

Zvijndrecht is een kasteel tegens over Ant-
werpen. Voor het overige vindt men langs de
Schelde nog verfcheidene fterke fchanzen, als
Ifabelle, Calloo, bij het dorp van dien naam, de
Parel en St. Maria.

Het land van Beveren wordt bijna geheel door
het land van Waas ingeflüoten ; het is eene oude
zeer aanzienlijke Baronnie, behoorende aan het
Hertoglijk huis van Arrenberg en Aarfchot. On-
der anderen behooren tot dit rechtsgebied de
vrije heerlijkheid Beveren, alwaar het opperge-
recht der Baronnie gehouden wordt, en een
klooster, alsmede een oud kasteel gevonden
wordt, zo ook de Kerspels Rildrecht^ den Doel
Calloo^ Haesdoek, enz.

De Heerlijkheid Dendermonde, welke ten
tijde van den vier en twintigften Graaf van
Vlaanderen, Lodewijkll. in de veertiende eeuw,
benevens de ftad, met Vlaanderen verbonden
wierd, heeft een zeer vruchtbaaren grond, die
alle foorten van koorn oplevert, ook goede wei-
landen heeft, doch vüornaamentlijk uitmunt,i»
vlas en hennip.

Dendermonde is een ftad raat een Slot, gelegen
aan de Dender en Schelde, daar zij in een
vloeien, na dat de eerfte midden door de ftad is
been gefchooten. Door deeze voordeelige lig-
ging, en dewijl zij geheel onder water kan gezet
worden, is Dendermonde in oorlogstijden eene
gewichtige plaats voor Vlaanderen, dewijl zij
de communicatie tusfchen Gend en Antwerpen

Het fterke Kasteel, dat aan den mond van
den Dender legt, is de zitplaats van het Leen-
hof deezer Heerlijkheid. ïn de ftad zijn twee
Kerspel Kerken, waar van een de Collegiaale
Kerk is; twee Monnikken- en vier Nonnen-
kloosters, met een Gijmnafium, en meer andere
ftichtingen. Ao. 1067 hebben de Franfchen dee-
ze ftad vergeefsch belegerd. In 1706 naamen
de Bondgenóoten dezelve in, en in 1745 de Fran-
fchen. Het Oostenrijks huis ftond aao de Staaten
Generaal bi| het barrierre-traétaat Cl7-5)
gemeenfchaplsjke bezetting deezer plaats af. De
plaatzen, welke onmiddelijk onder de Heerlijk-
heid Dendermonde behooren, zijn Grimbergen<,
Berlacre of Ber leye, twee door de Natuur fterke
plaatzen, aan de Schelde; alsmede Baferode, dat

ftaan niet zo onmidlijk onder deeze Heerlijkheid »
maar behooren erflijk aan zommige huizen, als
bij voorbeeld Schellet/ek, alwaar een Klooster is,
enz.

Van de Gastel anij Bornhém, welke in de zes-
tiende eeuw aan het huis van Colonna kwans,
als eene Baronnie in 1658 tot een Gsaaflchap
verheven wierd, noem ik enkel

Bornhem^ de hoofdjplaats, met een Gerecht ca
een Benedidijner Prioraat bij de Kerspelkerk,

Van de zogenaamde\' vier ambagten zijn die van
Euïst en Axd aan deezen Staat afgeftaan, maar
geheel het ambt en vlek Asnede, niet ver van
Sas van Gend% aan een Kanaal gelegen, en het
ampt en vlek Boekhout^ dat zijn naam van eea
boeken- of beukenbosch ontleent, behooren tot
den verhandelden ooid.

\'it diftriö: is veel kleinder dan dat van Gend,
cn\'beftaat, na dat de vrije landen daar van zijn
afgenomen, nu maar alleen in een klein omlig-
gend rechtsgebied ea de ftad

hoogen ouderdom, zijnde van de twaalfde tot
de zeventiende eeuw, doch bijzonderlijk bij het
einde der veertiende, de voornaamfte handelftad
des waerelds. Door het groot Kanaal dat over
Beernen en Marienkerk naar Gend loopt, tus-
fchen Belleghem en ^^evendeghem het nieuw Ka-

ijaal van Nevele ontvangt, çn correspondentie,heeft
met het onde Kanaal, van Damme, het Kanaal
van Blankenberg en andere vaarten, heeft Brugge
de fchoonfte gelegenheid tot den handel met
Braband en Vlaanderen. Ook heeft zij gemeen-
fchap met de noordzee. \'t Kanaal van Brugge
naar Oftende is zo groot, dat fcheepen van meer
dan twee hondert last . het zelve veilig kunnen
opvaaren. Eene andere .vaart loopt over Ris ze-
weghe onmidlijk naar .de noordzee, ook valt \'er
een over Sluis 4n het; Zwijn. Het laatfte is wel
het voornaamfte, zijnde vier mijlen lang, hon-
dert agt en zestig voet breed, en twintig voeten
diep. In het zelve valt, behalven het Ka-
naal van Darame, ook de Zwijnvaart, welke
gemeenfchap heeft met het Kanaal bij \'t Fort Ifa-
bella. Alle welke voornaame Kanaalen de ftad
nog tegenswoordig tôt zulk e\'eh vóornaame han-
delplaats maaken, dat zij in 1756 aanzoek deed
om tot een Porto Franco te mogen ftrekken,
vroeger zelf dan Oftende dat recht hadde.
Men bood voor de vijftienjaarige vrijheid daar
van de Regeering een fora van vijftig duizend
florijnen aan, en zou daar toe jaarlijks nog gaar-
ne veertien duizend florijnen betaald hebben,
daar Oftende nu niet meer dan vier duizend
opbrengt. - Dan, Brugge wierd niet ver-
hoord. Niet te min zeilen veele fcheepen, die
in Oftende niet te recht kunnen raafe:en, of niet
verkiezen te losfen, opwaard naar Brugge, al-
waar

waar zij alle mooglijke veiligheid genieten, en
alle noodwendigheden bekpoinen kunnen, dewijl
hier noch. gebrek aan bergplaats voor goederen,
noch aan fcheeps timmer wer yen en andere^ zee-
vaartbehoeften is. Men vindt hier ook ;eea
kvveekfchool ter zee vaart ,_een commerciekaraer,
cn zeer aanzienlijke beurs. Men drijft \'er zeer
veel eigen koophandel, gelijk mede een verbaa-
zende Tranütohandel tusfchen Oftende eu de
Oostenrijkfche Nederlanden. Zij wordt daaglijks
bloeiender zedert veele haven-ongel den en andere
belastingen in i7Sr merkelijk vermindert zijn,
en zulke waaren welke landwaard ingaan geen

alle ongelden moeten daar van te Brugge betaald
worden als de goederen naar zee beftemd zijn.
Ook is \'er een Compagniefchap in Brugge, welke
tegens 4 pCt. 4 der waardij der koopmanfchap-
pen, welke in commisfie gezonden worden voor
uitfchiet.. Brugge heeft ook voortreflijke zijden
manufaduuren, alsmede in linnen, wol, boom-
woU kameelshair en leder. Onder anderen is
bier eene goede fabriek van Corduaansch- of
geitenleder, en eene van Turksch leêr, enz. —
Hier is eene Academie van bouw- fchilder- en
beeldhouwkunst. De haringvisfcherij, welke
voorheen hier bijna alleen te huis hoorde, doch
naderhand door de Hollanders aan zich getrok-
ken is, begint zedert 1768 weder te verlevendi-
gen, en wordt dus weder met een goed gevolg

gedreven. Philippus van Bourgondien was de
(lichter van het Prinfenhof. Brugge is vei \'er
een Bisfchoplijken zetel, die tevens Erfkanze-
lier van Vlaanderen is. De Cathedraalkerk van
dit in 1559 gedichte Bisdom, is aan den heiligen
Donatianus gewijd. \'Er behooren zeven Deken-
fchappen tot dit Bisdom, te weeten: het Archipres-
bijteriaat te Brugge,hetwelk 15kerken heeft, dat
van Oudenberg heeft 15 kerspelkerken , Thorout 17
Icerspelkerken, Gistele ao. Rozelaar 15, Arden-
burg a3, en Dammen ook ag.-Men bewaart

hier in de kapel van den heiligen Bafilius eenig
bloed, dat Jofeph van Ariraathea van het lig.
chaam dés Verlosfers met eenen neusdoek zou
afgevaagd hebben. Hier zijn ook nog a Colle-
giale- en Kerspelkerken, een geweezen Jefuiten
Collegie, twaalf Monnikken» en negentien Vrou-
wen-kloosters, een Bisfchoplijfe Seminarium,
twee Armfchoolen, en onderfcheiden Armhui-
zen. Hospitaalenen Kapellen. Karei de Stoute
heeft alhier zijne graftombe in de Maria kerk. —
Hertog Philips de Goede van Bourgondien fticht-
^e hier Ao, 1430 de orde van het gouden vlies.
*t Getal der inwoonders wordt thans op twintig
duizend gerekend.

\'it diftriél, dat bij den vrede van Breda door
Frankrijk weder aan Oostenrijk is te rug
gegeeven, heeft in den jaare 1678 zijn recht
verlooren, om onder de Standen van Vlaanderen
gerekend te worden, bij gelegenheid dat het
toen onder de heerfchappij van Lodewijk den XIII.
geraakte, en heeft ook dat recht bij de terug-
gave niet weder kunnen bekoomen. - Hier

toe behooren wemige plaatfen van aanbelang,
als men daar van de hoofdftad van dien naam
uitzonderd.

\'ïperen is eene oudtijds gewichtige en nog nee-
ringrijke ftad aan de rivier de Yper, die in de
rabuurfchap ontfpringt, en toevloed van water
ontvangt uit de twee meiren bij Dickebesch en
Sillebeck, en drie mijlen van daar in den Yfer
valt. De ftad heeft door verfchillende vaarten
gemeenfchap met de meeste groote fteden van
Vlaanderen, als ook met de noordzee. Haare
2ijde- boomwol- linnen- en voornaamlijk wollen-
manufactuuren zijn van ouds her beroemd. Het
hier in den jaare 1559 opgerichte Bisdom, \'t
welk groote inkomften oplevert, bevat negen
Dekenfchappen : als het Archipresbijteriaat
te Yperen van 6 kerspelkerken; dat van

Wijnoxbergen van 30. Casfel si, Berone
Belle 16", Waesten of Warnesten 20, Poperiri-
gen 19, Dixmiiyden 15, en Nieuwpoort 8 kers-
pelkerken. De Cathedraalkerk is den heiligen
Martinus toegewijd. Daar te boven zijn hier
nog verfcheidene kerspelkerken, een geweezen
Jefuiten Collegie, vijf monnikken- en agt vrou-
wen; kloosters, een Bisfchoplijk Seminarium ï
eenige armhuizen en hospitaalen. Behalven dat
Yperen veel door brand heeft geleden,, is het
oolc zeer geteistert ten tijde der Nederlandfche
onlusten. De ftad begaf zich in den jaare 1557
bij de bandgenooten, maar de Spanjaarden ver-
overden dezelve in 1584. - De Franfchen

hebben haar in 1648, 58 en 78 telkens ingeno-
men en zedert tot 1713 in bezit gehadt. - In

1725 geraakte zij onder de barrierrc fteden,
doch in 1744 viel zij weder in handen der Fran«
fchen, onder \'t bevel van de Grave van Saxen.

Onder anderen behooren de volgende plaatzen
onder de Kasfelenij van Yperen, welks gericht-
hof binnen de ftad is. Het Nonnenbosch, een
UTtgeftrekt woud, \'t welk zijnen naam ontvangt
van een daar in gelegen Benedidijner Nonnen-
klooster; Boelingen, een dorp en heerlijkheid,
gelijk Vormiscele, met een collegie van regu.
Itere Choor-heeren der Augustijner orde, gelijk
\'er ook een te Sonnebeek gevonden wordt, —
Kosfelaar of Rousfelaar, aan den Mandeiftroom,
seen zeer oude plaats j met ftads voorrechten en

nonnen abtdij , waar van het eene heerlijkheid is.
— Dan, deeze plaatzen hebben door veelvuldige
ongelukken veel van hunnen bloei verloeren.

in de Leye, welker vestingwerken geflecht zijn.
\'t Deel dat aan den linker over de rivier legt
behoort onder dit diftrid, het ander zedert den
Utrechtfchen vrede aan Frankrijk.

ftad, die van de Leye en Dovie befproeid wordt?
hier is eene abtdij van reguliere Choor »heeren
der Augustijner orde, en behoort nevens het
rechtsgebied aan het huis van Nasfau-Oranje.
Voortijds behoorde het tot de barrierre fteden,
thans zijn de vestingwerken geheel vervallen.
De hier , plaats vindende brandewijnftokerijen
gewoonlijk ten voordeel van den Landsheer ge»
dreeven wordende, maaken dit plaatsje taamlijk
bloeiend.

De Heerlijkheid van Doornik, zo wel als het ge-
bied zelve wordt deels door den Magistraat, deels
door de Geestlijkheid en de Amptlieden der heer-
lijkheden beilierd.--- Wij zullen \'er de voU

oude, groote, volkrijke en voormaals wel ver-
fterkte ftad aan de Schelde, die\'er middendoor
loopt, en langs welke een breedendijk gelegd is van
Da der-

dertien hondert fchreeden lang, en tachtig treed;
zijnde beplant met geboomte. Men fchat het
getal der inwooners op agttien duizend, die
fchoone manufaótuuren bearbeiden, zo van Turk-
fche tapijten, die naar Duitschland, Spanjen,
Portugal enz. gevoerd worden, als in zijde,
boomwol, kameelshair, lijnwaad, battist, came-.
lot ten enz. Ook is Doornik de zetel eens Bis*
fcbops, ftaande onder den Aartsbisfchop van
Kamerijk, alsmede de vergaderplaats der Stan-
den van deeze kleine Heerlijkheid. ïn i668
wierd zrf bij den Akenfchen vrede aan Frank-
rijk toegeweezen, toen Lodewrjk de XIII. al.
daar een fterk kasteel liet opbouwen. Aso. 1709
veroverden haar de Bondgenooten, en zij kwam
tij den Utrechtfchén vrede (17130 aan het huis
van Oostenrijk, en wierd twee jaar laater een der
barriere lieden. De Franfchen namen dezelve iïi
1745 weder in bezit, en behielden haar tot in
1748, flechtende dat deel der citadel dat aan de
ftadzijde ligt, zo dat zij nu van dien kant open
is. Bij een nadere overeenkomst heeft het huis
van Oostenrijk alle landen, weike tot Doornik
behoorden, nevens de plaatfen en goederen
door de Kasfelenij van Rijsfel ingefloten, als-
mede het dorp Thuin, aan de westzijde der
Scharpeftroora, en het moerasacbtigfte deel van
het dorp Maulde, aan de kroon van Frankrijk
afgeftaan, en hier bijgevoegd alle afftand van
sianfpraak op de tusfchen de Schelde en Schärpe

ftond Frankrijk aan Oostenrijk alles af wat itl
het gebied van Doornik lag, doch tot de Ka^fe-
lenij van Rijsfel behoorde Tainitignies, Velvain
enz. Ook zo ftond Frankrijk alle aanfpraak af
op alle landen van den rechter oever der Schel-»
de, onder denWiher,en langs den rechter oever
diens ftrooms. Dus van de beek Wiher, daar
zij met de Schelde vereenigt, tot daar deeze
rivier de Schärpe ontmoet, is het midden der
Schelde de grens tusfchen Frankrijk en Oosten-»
rijk. En beide hebben zich verpligt aan dit
deel der Schelde geene vestingen aan te
leggen. ■ De dorpen van den lande van
Doornik zijn: Templeuve, Biandain, Lamain,
Lesdain en meer anderen,

D ecze oord behoorde voormaals aan de
ftad Brugge, onder de regeering van Graaf
Philips den I., en wel met zijne bewilliging;
onttrok het zich deezer heerfchappij, en fchaft^
zich eene eigene Maatfchappij aan, die door
eene Magistraat beftierd wierd, en echter or-
dentlijk in het Landfchapshuis te Brugge bi|
een kwfim. Naderhand wierd zij door Pht-
D- 3

lippus den Goeden als het vierde lid ..der Stan-
den van Vlaanderen aangenomen* In 1517 be*
flond zij uit de volgende Amptmanfchappen, te
weeten: IJzendijke, Oostberg, Aardenburg, Moer-
kerke,Oostkerke, Dudzel, Lisfeweghe, Uitker-
ken, Zuwenkerke, Meefkerke, Houthajin, Nieuw-
raunfter, Vliezeghem, Clemskerke, Breden\'
hout. Oudenburg, Serwoutermans, Camerling,
Vlaarfloo, Wommen, Eeszen, Zaaren, Bovenker-
Ite, Coukelaar , Rechteghem , Remeghem, Aetric^

ke, Gisthel, Zerkeyghem, Jabbeke, Zuileghem ,
Loppen, Vasfenaer,Straaten, waar bij nog koo-
men de Amptmanfcbappen Waldeghen en Buns-
kins, het fteedje en de heerlijkheid Middelburg,
beneven? Hegle. Ook worden tot deeze vrije
landen gerekend het Amptmanfcbap Veurne,
dat yan Wijnoxbergen en Bourbourg, met de
daartoe behoorende landen. —■ Een deel be-
hoort echter aan de VII Provintien en een ander
deel aan Frankrijk. Geduurende eene reeks van
tijd betaalden zij geene lasten, maar zedert 1674
brengen zij een deel der faurage-onkosten in
geld op, dat door eenen bijzonderen ontvanger
geheeven wordt, —De voornaamfte fteden
?ijn:

Bamme. —— Voormaals eene kleine vesting,
die in den jaare 1179 of volgens anderen nSgi
het eerst door de Hollanders als een vlek zou
^ijn aangelegd, het zelve legt aan een vaart vat^
denzelven naani,

Middelburgr^ Cwel te onderfcheiden van Middel-
feurg in Zeeland) wordt bijgenoemd ü« Vlaanderen!*
was voormaals een klein dorp, dat Gui, Grave
van Vlaanderen, aan het Premonftratenfer kloos-
ter van het Zeelandsch Middelburg .fchonk,
waar dooi\' het zelve dien naam bekwam. , D|t
klooster verkogt het zelve in 1446 aan -Pietep
Blandelie, die het met muuren omringde,,\' ^eö
in i(5i7 wierd het tot een Graaffchap verheeven ^
thans behoort het den Prins van ifenhgien, welke
dit Graaffchap deels van de vrije landen vaa
Brugge, deels van die van Sluis ter leen bezitj
want een deel des gebieds van het Graaffchap
ftaat onder de vereenigde Nederlanden.

Blankenberg^ een vlek, in welks nabuui\'fcbap
een vesting pleeg te zijn; het zelve legt nadej
aan de noordzee, en is beroemd ora zijne voor-
treflijke visfcherijen. ,. .;

Oßende^t een gewichtige handelftad en vesting,
2^edert eenige jaaren is zij eene Porto Franco»
leggende aan de noordzee. Dit voorrecht maakt
aanmerklijk veel onderfcheid in de inkomende
en uitgaande kosten. Ook ftaat het hier ijder
vreemdeling vrij» zonder onderfcheid vanjgodsi
dienst, zich hier neder te zetten en koophandel
te drijven. Op het einde der zestiende eeuw
maakten de Hollanders zich meester van deeae
plaats, en mét Julij löoi begonnen de Spanjaar-
den dezelve \'te belegeren, doch het was eerst
jn geptember dat zij de ftad magtig wieiv

den. In 17CÖ viel zij weder in handen van
Keizer Karei den IJL , naderhand den VI. ge-
noemd, en deeze fchikte dezelve tot de hoofd-
plaats van zijne Oost- en Westindifche Com-
pagniën. Hiertegens kwamen de Engelfchen ea
Hollanders op, zo dat in 1731 en i^gate Wee-
nen bepaald wierd, dat \'er geen Compagnie op
de Oostindiën meer zoude mogen handelen. De
Franfchen veroverden Ofteade ia 1745, na eene

voorafgegaane belegering. In 1757 ging het
over aan het huis van Oostenrijk. De Ridders
van Maltha of van de orde van St. Johannes
hebben hier eene commanderij. De hier plaatst
vindende vrijheid brengt niet weinig toe tot
den bloei der ftad. 4\'hoewel de haven van
deeze voornaame zeeftad in ,de laatfte jaaren
zeer vergroot is, zo dat deszelfs ruim meer
dan zeventig duizend voet bevat, en fchoon het
opgerichte vuurbaken het bij nacht in- en uit-
loopen der fcheepen te hulp koorat, bijft toch
de mond der haven eng, uit hoofde van een
daarvoorleggende zandbank, die niet kan worden
opgeruimd. Hierom moeten de fcheepen altoos
bij het uit- en inzeilen gelootst worden, welke
lootzen door de Regeering worden aangefteld, Door
al deeze voordeelen, daar bijzonder toegevoegdden
laatften oorlog tusfchen de Republijk der VU Pro-
vintiëh en derzelver tegenswoordigen bondgenoot
Engeland CAo. 1781) wierd Oftende zo bloeiend,
dat *er in het gemelde jaar twee duizend zes
■ hoQ.

hondert zes en dertig fcheepen binnen liepen,
en twee duizend vier hondert en veertig uitzeil-
den. Daar en tegen was de vaart in 1783 zoda-
nig weder afgenomen, dat \'er flechts 1694 fchee-
pen binnen, en i8o5 uitliepen. Thans is het getal
der uit- eninkoomendezo omtrent det wee duizend^
Van hier vaart ook in vredenstijden een paquet-
boot op Londen y meermaals doen deeze vaartui-
gen den overtocht in 24 uuren, fchoon zij meer
dan 50 duitfche mijlen lang is. In 1779 wierd
deeze paquet ten gemak der reizigers aangelegd
en \'er vertrekt eiken zaturdag avond eene van
bier en van Londen., Deeze paquet is ook zeer
belangrijk voo\'r den handel. Men kan ook\'van
-hier naar onderfcheidene andere LEngellche zee-
havens als Huil, Jarmouth enz. vaaren, wijl ook
daar opbeurtfchepen afgaan, ter overvoering van
omflagtiger goederen. Van de bank, het kweek-
"fchool ter zeevaart, en de voormaals hier plaats
vindende Handelmaatfchappij op Oostindiën is
3-eeds gefprooken. .

- VlaifendaaU een fort aan het Kanaal, waardoar
de gemeenfchap tusfchen Nieuwpoort, Oftende
en Brugge onderhouden word.

Oudenburg^ een zeer oud vlek, \'was Voormaals
eene aanzienlijke ftad, men ziet \'er nog een
Benedictijner monnikkenabtdij.

J-hourout., een vlek met een Benedictijner kloos-
(Hr is zeef oud, en behoort, benevens de groote
D 5 Thou.

Thourouter heide, aan den Keurvorst van den
Pültz, onder den tijtel van Heerlijkheid.

Wijnendaal^f em flot eo aanzienlijke heerlijk\'
heid, in welks rechtsgebied het voornoemde
plaatsje ligt. Be KeurvotSt van den Paltzr\'is \'ef
mede Heer, van, .-r— In 1708 wierden de Fran-
fchen hier door de bondgenooten geflaagen^

Dixmüyden, - eene- -kleine ftad, met vier klooa-»
ters, had\' eertijds vestingwerken ,.en wierd iii 1695
van de Franfchen ingenomen,. In den omtrek
van deeze plaats maakt m;en de beste boter van
geheel Vlaanderen, waar mede veel handel ge-
dreeven wordt.-^\'q .: _ r:

Nietwpoort -r—- een havenftad met vesting-
weiken, aan de noodzee en de-rivier Yperle;,

die hier in zee valt. Zij is van minder aanbelang
dan Oftende, echter zijn baar zedert 1781 eenige
vrijheden gefchónken, waar dOor de last- vatn
en mijlgelden, benevens eenige andere tola-
onkosten, vermindert zijn, zo dat de ftad alle
rechten van ftapel en tranfito heeft. Daar Nieuw-
poort behalven dit- door vaarten en kanaalen
gemeenfchap heeft met dé binnenlanden, zo kan
deeze ftad beftendig in bloei en levendigheid
toeneemen. De visfcherij is de hoofdbezigheid
der inwoonders, voornaamentlijk de kabbeljaauw^
en walvischvangst, waarbij nog de haringvis.»
fcherij, en die van anderen zeevisch gevoegd
mag worden. Hier zijn ook goede zeildoekrede^ ,
rijen en liinbaapen, alsmede branderijen van
- ^ \' braß.

brandewijn, jenever en andere likeuren. Voor-^
niaals heette deeze plaats Sandhoven, doch
deeze naam is verwisfeit, na dat de ftad het
rechtsgebied van het vlek Lombaardheide in

ftad wordt door twee fterkten gedekt, waar van
eene nabij de zee legt, en de andere Nieuwen-
dam genoemd wordt. In i6qq viel bij deeze ftad
de vermaarde Ijag voor tusfchen de Nederlanders
en Spanjaarden, ten nadeele van de laatften.
De Franfchen namen haar Ao. 1745 in, en zij
wierd in 1757 het huis van Oostenrijk ter bezet-
ting ingeruimd. Men vindt hier een collegiale kerk
en vijf kloosters.

ftad, bij een moeras, met den tijtel van Burg-
graaffchap. Hier zijn goede fabrieken en ma-
nufactuuren, een collegiale en twee kerspel-
kerken, een Premonftratener abtdij, en nog vijf
kloosters. Veurne heeft door gegraavene vaarten
gemeenfchap met Duinkerken, Nieuwpoort,
Brugge en andere lieden, en is dikwerf van de
Franfchen verovert, maar nooit lang bezeeten.
Zij was voormaals een der barrierre fteden.

Knohks^ voorrnaals een fchans aan den ftraom
Yperie, alwaar die zich met den Yfer vereenigt.
Zij is in i66a van de Spanjaarden aangelegd,
cn behoorde mede tot de barrierre plaatzen, bij
de Franfchen in den jaare 1744 verovert,

Choor-heeren van de Augustijner orde; het had
voormaais den tijtel van Graaffchap, en is te-
genswöördig beroemd om de fmaaklijke kaas,
welke alhier gemaakt wordt.
Waton, het grootfte dorp in Vlaanderen.
Poperingen., een groot vlek, me^ drie kerken
cn zo veele kloosters, waaronder de abtdij van
St. Bertin behoort,welke daarvan eene heerlijk-
heid is. De wollen manufaduureri bloeien hier^
Antoing is een vlek met een zeer oud flot aan
de Schelde, alwaar een domkapittel is, Bij een
in 1769 geflooten verbond heeft Frankrijk alle
voorige aanfpraak op een deel van dit vlek, en
op de tot deeze baronnie behoorende kerspelkerk
van Vezon, en het kleine dorp Bramenil afge-
ftaan. In de nabijheid ligt

Fontènoy^ een dorp, bekend door de nederlaag
der bondgenooten tegens de Franfchen in dea,
jaare 1745,

h grenzen van dit Graaffchap zijn ten noor-
den aan Vlaanderen, ten oosten aan Braband,

Ten zuiden, aan het nog korts zogenoemde
Champagne en Picardiën, en ten westen aan
Artois in Vlaanderen. Deszelfs grootfte lengte
van het zuiden naar het noorden is 12, en de
grootfte breedte 13 en 14 mijlen.

Men fchat het Oostenrijksch aandeel van dit
Graaffchap op 214 quadraat mijlen, en tweemaal
hondert duizend inwoonders. De luchtgefteld-
heid is hier vrij gematigd. Dit land, dat na-
tuurlijk vruchtbaar is, in allerlei koorn voort
U brenjgen, «n zeer bekoorlijke weiden heeft,

levert ook Verfcheidene voortbrengzelen uit het
inineraalen-rijk, als ijzer, lood, fteenkolea,
marmer, leijen, enz., als ook veelerlei hout-

Geestlijkheid, die alöra zich het vette der aarde
ten nutte maakt, heeft ook hier haar kenmerk
niet verzaakt, dewijl \'er niet minder dan
zes en twintig abtdijen en twaalf capittels in
deeze kleinen omtrek gefticht zijn, behalven

penfionaris van deeze,*Provintie of van derzelver
Standen, bekleedt een zeer gewichtigen post; —
De Ontvanger-Generaal wordt om de zes jaaren
op nieuw gekooren, en de Hoofd - Schout dee-
zer Provintie, die te gelijk Gouverneur van Möns
of Bergen en Henegouwen is, ftaat in een bij-
zonder aanzien.

Schoon de landbouw en veefokkerij hier bij
Vlaanderen te kort fchiet, en ook Braband niet
evenaart, is echter de vlasteelt hier zo aanmerk-
lijk, en de fpinnerijen daar van zijn zo uitnee-
mend, dat mén \'er niet alleen de\'fijnfte lijnwaa-

den, batisten eii katiteii vat> maakt, maair zelf
het gaaren daar toe naar Brusfel en elders- ver*
zendt. Inmiddels wordt hier, hoe zeer die ma*
nufaétuuren hier bloeien, veel wol en gaareiï
gefponnen, dat naar elders verzonden wordt. \'

Men weet niet jnist wanneer dit landfchap tot
eene Graaflijkheid verheeven is, maar wel dat
het aan Graaf Balduin den VI., Graaf van Vlaan-
deren, kwam, door zijn huwlijk met de eenige
nagelaatene dochter van den Graave Raginer
de IIL, Richid genoemd, en die daar door als
eerfte Graaf van Henegouwen bekend ftaat.

van Margaretha huwde aan Burghart van Aven-
nes, en dus Henegouwen hem ten huwlijksgoed
aanbragt. Toen de Naneef Willem de II. (1345)
zonder manlijke erven ftierf, verviel het Graaf-
fchap Henegouwen, als huwlijksgoed van zijne
dochter Margaretha, aan Keizer Lodewijk van
Beyeren ten deel, en de Iaatfte bezitter van dit
geflacht was Willem IIL, wiens dochter Jacoba
na viermaal getrouwtte zijn, zonder erven ftierf,
toen het aan Philips de goede. Hertog van Bour-
gondien, verviel. - Doch voor dit tafereel

Frankrijk intusfchen heeft het Graaffchap van
tijd tot tijd ingekort. —— Bij den Pijreneefchen
vrede bekwam dat rijk Landrecy, Quesnoy,
Avesnes, Marienburg en Philippeville; bij dien

van Nimwegen, Valenciennes, Bouchain, Con»
dé, Cambray, "Bavais en Maubeuge, met alle
derzelver onderhorigheden, en bij dien van Rijs-
wijk nog veele dorpen. Daarentegen heeft Frank-
rijk bij een vergelijk van den i6 Mei 1769 aan
het huis van Oostenrijk alles in Henegouwen
afgedaan wat onder de kasfelenij van Rijsfel
behoorde.

\' Het Oostenrijksch aandeel wordt dus in tien Pre^i
vótees en Kasfelenijen verdeeld, van welke wij
de volgende plaatzen hiér opnoemen.

Mons^ bij ons Bergen in Henegomven^ is
niet alleen de grootfte en merkwaardigfte, maar
ook de hoofdftad van het ganfche landfchap.
Zij legt werklijk op eenen berg, aan de rivieren
deTrouille èn Hayne. Men telt \'er vier duizend
zes hondert huizen, en vijftien duizend inwoon-
ders, welker beftaan, onder meer andere, voor-
naamlijk ontfpruit uit zeer hoog gefchatte kant-
manufaótuuren. Men noemde het van ouds hef
een Graaffchap; de fouvereine Raad van Hene-
gouwen heeft hier zijnen, zetel, ook refideert
hier de Gouverneur of Hoofd-Schout, die zo
veel als onder-Landsheer verbeeldt. Er zijn zes
kerspelkerken, waaronder twee collegiaale ker.
ken, te weten die van St. Waudru en St. Ger-
main. De Graaf van Henegouwen is Abt van \'t
Capittel van St. Waudru. \'Er i« bier ook nog
een geweezen Jefuiten Collegie en verfcheidene
kloosters. Mons was eertijds eene fterke ves-
ting.

ting, en verdient het door zijne gefchikte lig-
ging. Lodewijk van Nasfau veroverde haar in
157a, doch Alva maakte \'er zich dat zelfde jaar
weder meester van, In 1691 wierd zij door de
Franfchen, 1709 door de Bondgenooten, en 1746
weder door de Franfchen ingenomen. Van Mons
tot Brusfel rijd men langs een fteenweg, die tien
uuren lang is. De abtdijen Espinlieu, St. De-
nis , St. Felin of Fulien liggen in den omtrek.

Roulz is eene kleine ftad, door Karei V. tot
een Graaffchap verheven, zij is een Pairfchap,
en heeft een Premonftratenfer klooster, — -

Su Ghis/am, een kleine ftad aan de Hayne» be^
hoort aan de abtdij, ook hier zijn veele fpinderijéft,
/feth, aan den Dender, eene kleine voormaal»
wel bevestigde ftad, welk 1677, 1697 en 174«^

telkens doorFranfchen wierd ingenomen,
hier is eene vrouwen abtdij, een kasfelenij en
fchoone linnen manufaöruuren. \' ■

Lcuß, eene kleine ftad ^ in welker nabijheid
de Dender ontfpringt 5 men vind in deeze Baron-
nie een collegiaale kerk en eene kasfelenij, ——
Ook zijn hier fchoone linnen - weverijen,

.. Bf^alnii h ComtCr eene kleine ftad en oude
■Baronnie, behoorende aan den Hertog van Ah-
Jrembêrg; hier is eene kasfelenij. Hier, zo wel als
te Quieprain, maakt men fijne gaarens.
, hesfmes^ eenftadje aan den Dender, men fpint
.■^er veel fijn gaaren, en heeft\'er fchoone linnen-
iweverljen. Zoo ook te

Hallein. \'t Fransch Hault, aan de Sehne. In
de hoofdkerk van dit ftadje is een beroemd Ma-
riabeeld. Philips de- Stoute, Hertog van Bour-
gondien, is in 1404 als hier op het nog in wee»
«ea^jnde flot geftorven. .

Enghien-) eene kleine ftad en oude Baronnie,
^waarvan het huis Bourbon-Condé den vorstlijken
tijtel\' voert, fehoon het- op zich zelf een Her-
togdom is , dat den Hertog van Ahremberg en
Aarfchot toebehoord, die hier\'een lusthuis heeft.
Het park alhier bragt Lodewijk XIII. het eerst
op"het denkbeeld om de groote tuinen te Ver.

Bitiche —- eene kléine ftad met beroemde
ijzerfme\'derijen, mesfenmakerijen, en andere fa-
brieken, het metaalen-rijk betreffende. Men
vindt hier een collegiaale kerk en voogdijfchap.
In. den jaare 1554 hebben de Franfchen het toen
hier ftaande flot te gelijk met de ftad in de asch

Beaumont., aan geene zijde der Sambre, eene
kleine ftad op eenen heuvel, met den tijtel van
Graafichap. —Hier is eenen vrouwen abtdij,
en men maakt \'er zeer goede kanten.

Chimay, aan \'t zo genoemde witte water ^eau
blanche^ ligt geheel boven in het bosch- en berg-
achtig deel van Henegouwen.

Ligne. ~~ Tusfchen Aeth en Leufe, is eene
oude Baronnie* die-\'1544 tot eëh Graaffchap^»
en 1602 tot een Vorftendom verheven wierd, —

Het beroemd vorstlijk huis de Ligne ftamt hier
van af, men weet dat het zich in verfcheidene
takken heeft verdeeld, als die van Ligne, Ah-
remberg en Arfchot, Chimay en Earbencon.

Steenkerken, een dorp tusfchen Enghiea
en Braine le Comte, aan de Naste, alwaar de
Franfchen 169a eenen veldflag wonnen.

Piston^ een dorp, een half uur van Bisfchops
fontein, ligt ingeflooten door de beek van dien
naam, en dient daarom in oorlogstijden dikwerf
ten legerplaats.

Markmont is een lusthuis aan de Hayne» bif
een aangenaam woud, niet ver van de ftad Bin-
ge, de naams oorfprong komt van Maria, Konin-
gin, weduw van Hongarijen» zuster van j^arel
V., die het zelve aanlag.

J^et fchijnt ons niet öngéfchikt om hier eene
korte befchrijving te geeven van de aangrenzen*
de departementen van Frankrijk, als wel dege-
lijk tot het tegenswóordig Oorlogstoneel behoo-
rende, en daarom zullen wij aanvangen met

Het kanaal of de zeeëngte tusfchen Frankrijk
en Engeland, alsmede de Nederlanden vormen
de ïioordlijke gr.enzen, ten westen grenst dit de«
parlement tevens aan de Nederlanden; ten zuiden
aan het departement van de Aisne, tegens \\ zuidwest
aan \'t departement van Galais, en ten oosten aan He-
negouwen, enz. — Het beftaat uit Fransch Vlaan-

Dit Vlaanderen behoorde eertijds tot het
Graaffchap van dien naam, maar na den dood
van Dampierre van Bourbon wierden de kastee-
len en amptmanfcbappen Van Rijsfel en Douay
aan Philippus den Schoonen, Koning van Frank-
rijk, afgeftaan. Dit gebeurde in 151a. - In

\'t jaar 13Ö3 fchonk Koning Johannes het aan
zijnen vierden zoon Philippus den Heldhafdgen,
Hertog vail Bourgondien , met voorbeding, dat
het weder aan de kroon van Frankrijk moest

koomen, als hij geene manlijke erfgenaamen na-
liet. Dit gebeurde; doch Frankrijk konde, on-
danks alle rechtmaatige aanfpraak op deeze lan-
den , niet weder in deszelfs bezit komen, voot
het in 1767 aan Lodewijk XV. gelukte het zelve
den Spanjaarden afteneemen. \'t Is een zeer
vruchtbaar land, dat veel koorn, vlas, hooi,
tuinvruchten en ooft voortbrengt; heeft fchoone
bosfchen, een rijke veeteelt, levert boter,
kaas, paarden, osfen, fchaapen en allerlei wild«
Ook graaft men hier fteenkolen.

\'t Graaffchap Cambrefis behoort zedert den te
Nijmegen geflotenen vrede (1678) aan Frankrijk,
de inwoonders van dit land drijven veel handel
in koorn en lijnwaad.

Fransch Henegouwen is een deel van het
Graaffchap deezes naams,\'t geen door het huis van
Oostenrijk bij den Pijreneefchen vrede (xóóo)
E 3 aan

aan F\'rankrijk wierd afgeftaan. De inwoonders,
die, met die van Cambrefis vereenigt, omtrent
twee maal honderd agt en zestig duizend bek)0-
pen, maaken goede kanten, camelotten, lakens
en lijnwaad. Tot dit departement behooren agt
rechtsgebieden, welkers hoofdfteden zijn

groot, hebbende 2737 huizen en ipsoo inwoon-
ders. Behalven het tuighuis en de gefchutgie*
terij is hier aanmerklijk de Univerfiteit, welke
Philips de II. in 1562 alhier oprichte. — Men
is hier 49 mijlen noordoostlijk van Parijs.

van daar, aan de Schelde, heeft een goede
citadel, \'t getal der inwoonders beloopt negen-
tien duizend vijf hondert, wier voornaamfte han»
del beftaat in camelotten, batist, enz.

Bij den tegenswoordigen oorlog is zij in han-
den der gealh\'eerden geraakt, die haar tot nog
(Junij 1794) bezitten.

Malplaquet^ een dorp, niet verre van Beau.
vais, bekend door den bloedigen veldflag aldaar
in 1709 voorgevallen.

Maubeuge, Landreci en Chateau Cambrefis, de
laatftels eene ftad alwaar in 1559 een vredens-
traftaat geflooten is.

eene kleine ftad, 17 mijlen van Douay,
Ao. i559 wierd het door Lodewijk XIIL ftormen-
derhand ingenomen. Ka-

Kamerijk, zes mijlen van Douay,
grootte en fterke ftad aan de Schelde,
dert 1677 behoort zij aan Frankrijk, heeft
huizen en 15000 inwoonders. Men maakt \'er
veel kamerdoek. De ftad is bekend door ver-
fchillende hiergehouden vredensonderhandelingen,
waar van de Iaatfte in 1727 tusfchen den Keizer
en Philippus V., Koning van Spanjen. Zij is
de zetel eens Bisfchops.

Rijs/el, oïLillo in \'t Fransch, zeven mijlen van
Douay, heeft 11384 huizen en 67000 inwoonders-}
de ftad is wel verfterkt, en heeft een kasteel dat het
kunstwerk van den beroemden Vauban is. Ech-
ter ging het in tyoS, bij verdrag, aan Eugcnius
over, na de Maarfchalk de Bouflers zich lo wee-
ken dapper verdeedigd hadde. De Oostenrijkers
belegerden het in 1790 twee maanden lang te
vergeefsch. Bij den vrede van Utrecht (1713) is
zij weder aan Frankrijk gekomen. De manufac;
tuuren en koophandel bloeien hier tamelijk.

De uitgeftrektheid van dit departement van het
zuiden naar het noorden is vier en veertig mij-
len, en oost- en westwaard tien, te weeten daar
het\'t breedst is.

»it ontvangt zünen naam naar de nabij ge-
legene zeeëngte, het kanaal van Calais, \'twelk
Frankrijk van Engeland fcheidt, zijnde zeven
Franfche mijlen breed. Her departement grenst

ten N. en N. W. aan het evengemelde kanaal,
en aan het departement van \'t noorden westwaard
ook tegens het kanaal, en ten zuiden aan het
departement van de Somme, oostwaard weder aan
het departement van *t noorden; het bevat die
Provinciën in zich, die ons bekend zijn onder de
jiaamen Artois, \'t Boulonnoife, en die landftree-
Icen van Guife tot aan Calais, die bijkans twee
duitfche mijlen groot zijn, en zedert 1585 weder
op de Engelfchen veroverd zijn, makende zedert
een deel uit van Picardiën.

Lodewyk XIII. veroverde in den jaare 1640
het Graaffchap Artois op Philippus IV. Koning
van Spanjen. Van toen af aan was geheel
Artois in handen der Franfchen, uitgezon-
derd de fteden Aire en St. Omer, die eerst bij
den Nymegenfchen en Utrechtfchen vrede
aan Lodewyk XIV. wierden afgedaan. Bij
voorraad is de ftad Arras tot de hoofdplaats
van dit departement benoemd, tot dat de kieshee«

é^rraSf ^Zïi de Scarpe ftroom, een vesting cnr
de hoofdftad van Artois, vier en veertig mijlen

en aioco inwoonders. Men vervaardigt \'er zeer
fchoone tapijten, doch zij zijn niet zo goed als
die -van Parijs, Brusfel of Antwerpen. Het hier
plaats vindende gezelfchap van kunsten en wee-
tenfchappen is, in 1773 tot eene Academie ver-
heven, 1477 wierdzij door Lodewyk IX., 1495,

door Keizer Maxmiliaan en IÓ40 weder door dö
Franfchen verovert, 1554 belegerden de Span-
jaarden haar te vergeefsch.

Calais^e^n vaste ftad en haven aan het kanaal,
alwaar de gewoone overvaart van hier op Dou-\'
vres in Engeland is. De ftraaten zijn breed en
gevloerd.- De gedaante der ftad is een lang-
werpig vierkant, waar van de langfte zijde langs
den zeekant loopt; boven haare geregelde ves-
tingwerken heeft zij tegens \'t westen nog een
kasteel, en den mond der haven, die echter gevaar-
lijk is, wordt ook door een kasteel gedekt. \'Er
gaan van hier op Douvres weeklijks twee pa-
quetbooten. De handel der ingezetenen, die niet
boven 650® bedraagen , beftaat in wijn, zout,
vlas, boter, paarden, enz. Deze plaats behoorde
E 5 van

van I34Ö tot 1558 aan de Engelfchen, en was het
laatfte dat zij in Frankrijk bezaten.
• Sf. Omer^ zestien mijlen van Arras is een der
beste vestingen, en zedert 1677 door de Fran-f
fchen bezeten. Hier is het begin van het kanaal
dat de Aa met de Lys vereenigd, men heeft hier
beroemde tabaks-fabriêken. — Bekend is het
dat alhier de zetel eens Bisfchops was.

Bethune, dat zedert den Utrechtfchen vrede in
banden der Franfchen is, ligt zeven mijlen van
Arras.

Bapaume^ zes mijlen van Arras, ligt in een dor-
ren, en water gebrek hebbenden oord, echter
heeft de Ingenieur deFeuillon hier goede putten

St. Pault een vlek, agt mijlen van Arras. Het
Graafschap behoorde voorheen aan den huize
van Rohan Soübife.

Boulogne, eene zeeftad, 05 mijlen van Arras;
men verdeeld haar in de opper- en neder-ftad,
die eenige honderd fchreden van eikanderen lig.

die eene yzerachtfge fmaak heeft, van waar zij
de naam van ijzer - fontein, Fontaine de f^r
draagt. Voormaals was Boulogne een bijzonder
of afzonderlijk Gouvernement.

Aire-i een verfterkte ftad, 51 mijlen ten noor«
den van Parijs. In 1641 wierd zij door de Fran-
fchen verovert, doch kort daarna weder van de
Spanjaarden, 1676 andermaal door de Franfchen,
en hun bij den vrede van Nymegen afgeftaan. In
1710 namen de geallieerde de plaats in, doch ga-
ven die bij den Utrechtfchen vrede weder te-
rug.

Van *t oosten tot het westen is dit departement
37 mijlen lang, en 15 van het noorden naar \\
zuiden op het breedfte.

Dit grenst ten westen aan het kanaal, tegens *t
Noorden aan het departement van Calais, ten oos-
ten aan dat van Aisne, en ten zuiden aan dat van
de Oyfe en het diftriéi Neuchatel in het beneden-
deel van het departement der Seine. Het bevat
Amienois en Santerre in Opper-Picardiën en Pont-
thieu nevens Bemaux in Neder-Picardiën, Dc
hoofdftad is :

Amiens. - Deeze was voormaals de hoofd-
ftad van Picardiën. Zij is gelegen aan de Som-
me, 31 mijlen noordwaards van Parijs ;\'er was een
Bisfchoplijken zetel. Men telt \'er 5981 huizen,
^n 43500 inwoonders. —- Men vervaardigt hier
allerleie wollen manufacluuren. Hier is. eene

Academie van fchoone kunsterl en wetenfchappen,
die 1750 wierd opgericht uiteengezelfchap geleer-
den. In 1507 nam de Spaanfche Commandant van
Dourlens, Ferdinand Tollez de Portocarero de
ftad door eene krijgslist in, echter heroverde
jHendrik IV. dezelve dat eigen jaar, en bouw-
de toen de hier zijnde citadel, waar door de ftad
gedekt is.

■ Het geheele departement aan de Somme is in
^ijf diftriören afgedeeld, en de voornaamfte plaat-
zen zijn.

AUeville-t la mijlen van Amiens, aan de Som-
me , die haar in twee deelen deelt. -Men telt

\'er 3641 huizen, en twintig duizend inwooners,
drie lakenfabrieken, die in 1665 alhier door een
Hollander zijn opgericht. De hier gemaakt wor-
dende laakens zijn in deugd en fijnheid zo goed
als de Hollandfche of Engelfche. Men maakt hier
ook fchoone parakanen, moquetten, zijnde een foort
van tapijten, ftaminen , grof lijnwaad, gefpon-
nen woile en fchietgeweer. In 1773 fprong al-
hier een kruidmagazijn, waar door de ftad merk-,
lijk befchadigd wierd^,

Pefonne^ meede aan de Somme, 13 mijlen van
Amiens, die uit hoofde haarer fraaije vestingwer-
ken ook de juffer genoemd wordt. Men telt \'er
16000 inwooners. Karei de Eenvoudige ftierf
hier in 929, en Hertog Karei van Bourgondien
nam Koning Lodewyk IX. alhier gevangen, om
dat hij hem zo ondankbaar behandeld hadde, hij

ontfloeg hem ook niet eer, voor hij eenen voor
Lodewijk nadeeh\'gen yrede gefloten had.

Oost- en westwaard is dit departement onge-
veer 34 mijlen lang, en 16 op het breedfte
zuid- en noordwaards.

ne en de Oyfe , tegens het oosten aan dé Aisne ,
ten westen aan het departement beneden de Sei-
ne, en ten noorden aan de Somme. Het bevat
Beauvaifis, Valois een deel van Isle de France,
te weeten het noordlijklle, \'t Laonoisfehe, voor-
maals genoemd; het is in negen diftriften verdeeld,
waar van de volgende plaatzen de voornaamfte
zijn.

Beauvais ^ alwaar ;de eerfte vergadering van
dit departement gehouden wierd, liggende aan
de rivier Terain, 16 mijlen N, W. van Parijs,
en is aan alle zijden met gebergte omringd.
Waarom men haar ook eigenlijk den naam van.
eene vaste plaats niet kan toekennen. De voor-
naamfte middelen van beftaan der inwooners ziin
het bereiden van tapijten, fergien en wollen
öianufaduuren. In 1443 en 147a heeft deeze ftad

twee belegeringen doorgeftaan, in de laatfte ver-
dedigden de vrouwen dezelve met eenen onge-
meenenmoed, deeden een uitval, vernielden de
vijandlijke werken en veroverden een vaandel,
waar meede zij nóg jaarlijks op den 14 Oaober ter
gedachtenis van deeze amafoonen daad een feest-
lijken omgang doen , waar in de vrouwen de eer
hebben voor de mannen te gaan. Hier was voorheen
een Bisfchoplijken zetel en crimineel gerichts.
hof.

Chmmond^ zesmijlen van ßeauvais, eene klei-
ne ftad die haar naam van een kaaien en heeten
berg ontleent, waarop zij gelegen is.

Chremont^ met den.bijnaam en Beauvaifis , ter
Onderfcheiding van andere plaatzen, welke dien
eigen naam voeren en elders gelegen zijn. Dee-
ze ftad is het ftamhuis van Bourbon, op eenen
bergaan den vloed Bresfche, zes mijlen van Beau-
vais, voerde den tijtel van een oud Graaffchap,
en was\'eertijds de Appanage van Robert, jong-
fte zoon van Koning Lodewyk den Heiligen,
welke de .ftamvader van het huis van Bourbon
was, waar uit Hendrik de IV. ontfprooten is.

Genlis^ eene taamlijk groote ftad op een berg
met drie voorfteden, twaalf mijlen van Beauvais.
In den jaare 14Ö2 hield men hier eene rijksver-
gadering, welke de Salifche wet herftelde, en
daar door alle vrouwlijke nakoomlingfchap van

<Je kroon uitfloot. Hier is weinig koophandel,
maar de inwooners wasfchen veele wolle voor
de manufacturiers van Beau vais.

Noyon , eene zeer oude ftad, taaralijk groot
en wel bewoond, liggende aan den kleinen vloed
Borfe,die een kwartier van daar in de Oyfe valt.
Zij ligt 17 mijlen van Beauvais. De vermaarde
Johannes Calvinus, wiens leerftelzel in ons Va-
derland domineert, is alhier geboren, en in Zwit-

koorn, hout en wol. Lodewyk II, \'Lodewyk V.
en Hugo de Dikke, zijn hier in de Abtdij
St. Corneille , die Karei de Kaale A®. S76
ftichtte, begraven. Compiegne is ook merkwaar-
dig om de veele kerkvergaderingen, welke hier
gehouden zijn ; niet minder om dat de Engel-
fchen in den jaare 1430 alhier de beruchte
Maagd van Orléans gevangen namen. ïn 1709
vluchte de Keurvorst van Beieren herwaards.

Crcpyt zestien mijlen van Beauvais, eene niet
zeer groote ftad , welker inwooners in hout en
graanen handelen. In 1544 floten Karei V. en
François I hier eenen vrede.

Ermenomilh is een landgoed, alwaar de ver-
klaarde J. J. Rousfeau geftorven en op het zo-
g^oemde Populier-Eiland begraaven is.

De breedte van dit departement is van het N.
tot het Z, agtien mijlen, en de lengte O.en W.
zeven en twintig mijlen.

Dit grenst ten noorden aan de Oostenrijkfche Ne.
derlanden, ten zuiden en westen aan de depar-
tementen aan de Maas, de Marne en de Aisne»
Het was voormaals dat deel van Opper-Cham-
pagne, het welk men Rhetelóis noemde. -

Een groot deel daar van beftaat uit bosch, en
dewijl hier ook yzergroeven of mijnen zijn,
vindt men hier veele fmeederijen. Het overige
gedeelte is weiland. Champagne was van ouds
een Graaffchap, en had tot in de dertiende eeuw
zijne bijzondere Graven , tot Thibaut V. Koning
van Navarre in 1270 zonder erven ftierf. Daar-
na wierd het met de Kroon van Frankrijk veri»
eenigd, door het huwelijk van Johanna, Gravin
van Champagne met Philippus den Schoonen^
InMezieres, eene kleine ftad met eene citadel,
op een eiland, door de Maas gevormd, hielden
de Kiesheeren van dit diftriót hunne eerfte ver-
gadering om te bepaalen welke de hoofdplaats
zijn zoude. Zij is gebouwd \'door Karei Gon-
zagues Hertog van Nevorg, De voornaamfte fte-

CharlevUIs, een kleine welgebouwde ftad aan
de Maas, drie en zestig mijlen van Parijs. Tot
1609 was zij een dorp Arches, genoemd, toen
Karei Gonzagnes haar met ftads gerechtigheden
befchonk.

Sedani eene zeer fterke ftad aan de Maas,
zes mijlen van Charleville. Zij is verdeeld in
«en boven- en beneden ftad, waarbij nog eene
groote voorftad komt. De citadel behoort tot
de bovenftad. De Inwooners bereiden laaken en
fergie. De beroemde Maarfchalk de Turenne

•wierd hier geboren. Lodewyk XIV. heeft deeze
ilad in den jaare 164a van den Graaf Moritz
van Bouillon tegens verfcheidene Graaffchappen
angeruild. Voor de herroeping van het Ediét
van Nantes was hier eene beroemde Academie.
Zederd hield hier,tot nu onlangs, eenenBisfchop

RhC\'tel, eene kleine ftad aan de Aisne, tien
mijlen van Charleville, was eertijds een Hertog-
dom., het welk de Kardinaal Mazaryn, in 166^
ten voordeele van Aremand Karei de la Porte,
die met zijne nicht gehuwd was, aan zich
trok.

Rocroj/i een fterke ftad in eene vlakte, zes
ïnijlen van Charleville, alwaar de Spanjaarden
Ao. 1663 door Conde\' geflaagen wierden.

Qfandpré^ deftiesi niijled van daar met Êen
doortocht over het gebergte, gis bij Clermont
tn Argonne.

Van het noorden naar hèt zuiden is dit
parteraent op het bree dst, Sró mijlen en zeven-
tien van het oosten naar het westert.

\'e grenzen van dit departement zijn, ten oos»
ten aan het Maas departement ten zuiden tegens
dat der Ardennes, ten westen aan de Aisne, en
ten noorden en noordwesten aan de Ardennes.
Het is zaamengefteld nit de Provinciën Ramois,
Eertois en eenige andere landen, van het eigen-
lijk Champagne, en heeft zes diftriöen , waar
wn de voornaamfte plaatzen zijn.

Chalonï aan de Marne, een en veertig mijlen
van Parijs, eene aanzienlijke ftad, die agt en
twintig honderd huizen heeft, en alwaar men
twaaïfdüizend inwoonders telt. François de I,
omringde haar met fterke muuren en diepe grach-
ten j de ftraaten zijn breed, de markten ruim en
de hïiizcn hoog. De grove wolle ftoffe manu-
feftuuren bloeijen hier vrij v/el. Het geleerde
Genootfchap alhier is in 1750 opgericht, begon
Sijne vergaderingen in 1753» en in 1756 wierd de
«srfte plechtige fainenkomst gehouden.. In 1759

in deezen omtrek Ao. 451 eene zwaare nederlaag
geleden. Buiten eene der ftads poorten is eene
fraaije wandelplaats, de Jard genoemd, die uit
een ruime weide beftaat, zijnde aan alle zijden
omringd door de rivieren de Marne en de Maas
en verfierd door een groot aantal laanen. De
beroemde overzetter Perrot Ablancourt is hier
geboren.

Rheims, eene der oudfte en beroemdfte
fteden der geheele Republiek , aan de rïvier
Vesla, twaalf mijlen van Chalons. Er is eene
Univerfiteit welke in 1547 opgericht en in 1549bij \'t
Parlement van Parijs bevestigd wierd. Hier was
eene Aartsbisfchoplijke ftoel De inwooners drij-
ven fterken handel in rooden wijn, zijden eü
wolle ftolFen, en peperkoek. Het aanmerkens.
waardigfte is , dat de Aartsbisfchoppen alhier
het recht pleegen te hebben om de Koningen te
kroonen. Men vindt hier nog verfcheidene
Roomfclie oudheden ; bijzonder een triumph-
boog nabij de Marspoort, als mede de ruïnes
van een ojud flot en een amphitheater.

St^ Menehouldeen kleine ftad in een moeras
aan de Aisne tusfchen twee rotzen, op de hoog.
fte van welke een flot gebouwd is. Zij ligt if
mijlen van Chalons.

van Chalons. Zij wierd gebouwd door François
de I. Hier is fterken handel in koorn.

Ëpermy^ aan de Marne, negen mijlen westlijk van
Chalons. Deeze ftad behoort den Hertog van

Dit departement is van \'t N. O. tot het Z. W.
23» en van \'t Z. O. tot het N. W. 30 mijlen.

\'it grenst ten oosten aan de departementen
die aan den Moezel en de Meurthe h\'ggen, te-
gens het zuiden aan \'t benedendeel van het de.
partement aan de Marne, zo ook tegens \'t wes-
ten en noorden aan de Marne en het Ardenner
woud. Het bevat Vermandois, \'t westlijk deel
van Toulois en Bar in zich (zie laater het Moe-
zel departement.) De eerfte vergadering wierd
in Bar gehouden, doch onder voorwaarde dat zij
alle vier jaaren beurtlings ook te St. Michiel
zoude gehouden worden, echter zou Bar de voor-
keur hebben, zo hier een opper-gericht wierd
aangefteld. . Het departement bevat agt diftric*
ten, en de voornaamfte plaatzen zijn:

Bar of Bar le duc, een en zestig mijlen oostlijk va».
Parijs, is verdeeld in de boven- en benedenftad,
en het daar tusfchen liggende flot. \'£r zijn elf-
honderd huizen en tien duizend agt honderd in- ,
wooners.

Commercie een kleine plaats aan de Maas, agt^
mijlen van Bar, alwaar een zeer fchoon flot fs,^
dat door dén Kardinaal Retz gebouwd is.

St. Mtchiel, een ftad aan de Maas, agt mijlen N.O.
van Bar en 7a van Parijs; zij is haar oorfprong aan
eene oude Benediftijner Abtdij verfchuldigd, die
in 660 gefticht wierd. Zij is van belang om d^
pasfage over het daar voor liggend gebergte.

Verdun^ mede aan de Maas, twaalf mijlenN.0/
van Bar 9 een taamlijke groote en volkrijke fl:ad, be-,
Haande uit drie deelen; te weeten, de beneden-,
boven- en nieuwe ftad, en heeft daar te boven
eene fchoone citadel ter dekking., Voormaals^
was zij een Rijksftad. In 151a begaf zij zich on-
der Franfche befcherming, en is in 1(548 geheel aan\'
Frankrijk afgeftaan. Het was een Bisfchoplijkq
ftad, in deszelfs omtrek wast veel anijs.

Etain- aan de Ame, twaalf mijlen N. O. van Bar,^
Stemy, een taamlijk verfterkte ftad twintig mil^,
len N. van Bar. \' ,

en dertig mijlen van \'t noordén naar \'t zuiden,
cn zestien van het oosten naar *t westen.

\'e grenzen zijn ten oosten de Nederrhijfchc
Kreits, ten zi^iden, ten westen en noorden aan

is uit een deel van \'t Hertogdom Lotharingen,
eü het Bisdom Aul te zamen gefteld. Het be-
ftaat uit negen diftricten, en de hoofdplaatzen
zijn:

Nancy, in eene aangenaame vlakte nabij
de Meurthe. Zij ligt 8i mijlen van Parijs, heeft

34000 inwoonders, wordt verdeeld in de oude
cn nieuwe ftad, heeft eenen Bisfchóplijken Stoel,
eene Univerfifeit en Genootfchap van Weten-
fchappen, eenige aanzienlijke pleinen, en fchoo-
ne triumphboog met drie doorgangen, welke de
oudé"\'en nieuwe ftad vereenigd. Het Koning-
lijk geleerd Genootfchap, door Stanislaus gefticht,
houdt zijne vergaderingen in eene der vleugels
van het flot, waarin ook eene openlijke boekerij
door geraelden Koning is opgericht. Hertog Ka-
j-el IIL, bijgenaamd de Groote, heeft dé nieuwe
ftad aangelegd, en met vestingwerken voorzien,
zedert 1697 is zij met een muur omringd. Meest

alle ftraaten, zo wel in de oude als niéuwe ftad,
zijn fchoon, breed, gevloerd en met fraaije hui-
zen voorzien. In de Collegiaal kerk van St,
George vindt raen de graftombe van Karei den
Stouten, Hertog van Bourgondiën, welke in
1476 voor deeze ftad fneuvelde , als meede da
grafplaatzen der oude Hertogen van Lotharingen,
liggende de laatere in de kerk der capucijnen.
De ftad was voormaals bemuurd maar in deti
Rijswijkffhen vrede wierd het flechten der buf.
tenwerken der oude en nieuwe ftad als meede
der vestingwerken bepaald, doch de oude ftad
behield dezelve. ICoophandel en msnufaétuuren

l,unmlUy èene oude voormaals bemuurde ftad
aan de Bezonza, in een laagén en raoerasfige»
grond, zeven mijlen van Nancy, heeft ï5og«Q in-
wooneys, en een prachtig fiot, weleer het ver-
blijf der twee laatfte Hertogen vnn i^otharingen",
als ook van Koning Stanislaus. In 171S brandde
bijna \'t geheele flot en in 1755 de nieuw gebauw-
de rfchter vleugel af. De Ridder-academie wel-
ke hier geftichtwas, is^in een cadetten, fchooi v^r-
inderd, waar van de eene helft l^btharingers en
de andere Poolen moeten zijn.

\' Dieufct tien mijlenN. O. van Nancy, hier na
bij ligt het Linder-meer, waar in zeer groote
karpers, en waar van \'er jaarlijks wel tot^ 8coo
pond wordt gevangen.

Voormaals was zij eene Rijksftad, en was re-
gelmatig verfterkt. In 155a kwam Toul bij het
verbond tusfchen de Duitfche Protestanten en
Hendrik II. onder Frankrijks befcherming , en
;tÖ48 wierd zij geheel aan de kroon afgeftaan.

l^ezcUßt zeven mijlen Z. W. van Nancy.
^ Dit departement is oost- en westwaard 316 en
zuid en noord 16 mijlen in zijne uitgeftrekt-
Jieid. -- \' f.

et heeft Luxemburg ten noorden , ——
departement van den Nederrhijn ten oosten, dat
van de Meurthe ten zuiden, en der Maas ten
westen. Het is geformeert uit bet Hertogdom
Lotharingen en Mesfin, of het land dat rondsom

IvTetz gelegen is, waar in men veele woeste
plaatzen vindt, en dat zedert bet aan Frankiljk
behoort door de menigvuldige verdrukkingen ge-
heel te gronde gegaan is. Lotharingen bekwam
zijn naam van Lotharius IL kleinzoon van Keizer
Lodewyk 1, aan wien het in den twist tusfchen
Jiera en zijne broeders van zijnen vader Lotharius
wierd toegeweezen. Dus was het vooimaals al-
toos met het Duitfche Rijk vereenigd, terwijl
nu deeze dan geene der Grooten daar mede door\'
de Keizers beleend wierden, Zedert 1048 wierd
het van de nakomelingen van Gerard van Elfas
geregeert,, van wien Franciscus.jS.tephanie, zoon
^an Karei yi. en daar na Roomsch Keizer het
zelve tegens Toscaanen afftond aan den verdree-
venen Kpning Stanislaus .van_ Polen, na wiens
^ood het der Franfche Kroon onderworpen wierd.
Dit departement behelst negen diftriéten, en
,de voornaamfte plaatzen zijn:

Mefz, tusfchen de Moezel en Seile, die zich
hier vereenigen, \'t ligt j6 mijlen N, O. van Pa-
rijs, heeft 5827 hulzen en 40000 inwooners; de
Jooden hebben hier eene Synagoge, In 1760 is
hier een Koninglijk Genootfchap van Kunsten en
Wetenfchappen opgericht. - De vestingwer-
ken en citadellen zijn in goeden ftaat, - de

Longyfay^ vijftien mijlen van Metz, welke ftad
federt eenigen tijd tot de hoofdplaats van dit di-
ftrict benoemd is.

Bricy, eene mijl N, W. van Metz.
Thiomilk^ eene goede vesting aan den Moezel,
agt mijlen van Metz, deeze ftad behoorde zedert
1642 in handen der Franfchen, In 179a hebben de
Oostenrijkers dezelve twee maanden vergeefsch
belegert.

Saar- houis-, aan de Saar, eene goede ves»
ting, IC mijlen van Metz. Lodewyk de XIV.
liet deeze ftad in 1697 bouwen, zij is thans ook de

Boulay, zes mijlen N. O. van Met?.
Sarguermines^ zeventien mijlen N.0. van daar.
Bitche^ vier en twintig mijlen O. en
Moranch^^ tien mijlen Z. O. van Metz,
Dit departement ftrekt zich oost en we$t 43
tnijlen, en noord en zuid 17 mijlen uit.

diftricS; is wel het grootfte van de ganfche
Bourgondifche Kreits- De grenzen zijn ten
noorden aan Staats Braband, zo ook tegens het
oosten, alwaar het mede door Luik bepaald
wordt. Ten zuiden heeft het Henegouwen en
Namen, en ten westen Vlaanderen en Zeeland.
Voormaals had dit ganfche Hertogdom , aijnde
20 mijlen breed en aa lang, den tweeden rang
der zeventien Nederlandfche Provinciën.

Men noemt het zuidlijke deel, dat tegens Leu-
ven en Brusfel ftoot, Henegouwen ten westen.
Namen ten zuiden en Luik ten oosten heeft,
Waals-Braband. —— De grand is hier bij uit-

neemendheid vruchtbaar. In het noordlijk deel
is hij deels heide en zand, met vruchtbaare bouw-
landen, deels veen-, moeras-en weiland. Mid-
den in vindt men eenige bergen en bosfchen, en
het ganfche land is met rivieren en vaarten
doorfneden.

De rivieren zijn de Demer, die uit het Land van
Luik voortkoomt, waarin zich de kleinere vloe-
den, Gete, Dijl en Senne ontlasten, en die la-
ger den Rupel genoemd wordt, welke vervol-
gens in de Schelde valt, daar hij het westlijk
deel van Braband befpoelt. Bij Brusfel is een
gegraven vaart van de Senne tot aan klein Wil-
lebroek waar hij zich in den Rupel ontlast, zo
dat men ook daar door van Brusfel tot in de
Jsfoordzee kan zeilen, men heeft aan dit kanaal
van 1550 tot 1561 gearbeid , en het ZQU
jn al dien tijd, zo men wil , niet meer
dan 800G0 gulden gekost hebben. —— De
aanleg is fchoon en breed, met de nodige flui-
zen voorzien, en met boomen beplant. De Leu-
venfche vaart,die in 1750 begonnen, en drie jaa-
ren laater voleindigd wierd, is niet minder be-
langrijk. Zij deelt den dijk tusfchen Leuven en
Mechelen in twee gelijke deelen. In den aan-
vang echter was het werk zo flecht aangelegd,
dat reeds in den jaare 1757 eene der fluizen door-
brak, en dus de vaart onbruikbaar wierd.--

Dan, onder veele andere kooplieden, gevoelden
de bierbrouwers van Leuven inzonderheid het

ïsadeel daar van zo fterk, dat zij het voorfchie-
ten van eene aanzienlijke geldfom aanboden als
de vaart weder in ftaat van vaarbaarheid mögt
gebragt worden. Dit echter gebeurde niet voor
17Ó3. Deeze vaart neemt zijn aanvang bij Leu-
ven, waar de Dijl in dezelve valt, gaat links,
af voorbij Mechelen, en vereenigt zich weder
met den Dijl beneden Rumpst.

In 1710 heeft men een ftraatweg aangelegd
van Leuven tot Brusfel, en in 1726 eene van
Leuven naar Thienen en Luilc. Indien men ech-
ter het oude oogmerk volvoerde, om eenen ftraat-
weg te maaken van Brusfel door het Luikfche,

Limburgfche, Akenfche en Keulfche gebied, tOt
aan den Rhijn, zou men daar door mïsfchien de
verzending der Engelfche waren naar Duitsch-
land kunnen bevoordeelen, maar de vaart op de
Maas zou \'er niet weinig bij lijden.

En hoe zeer de zachtheid van het klimaat de be-
bouwing des gronds bevoordeelt, hoe zeer de
akkerbouw werklijk in het Waalsch-Braband^
ende vlasbouw, en veefokkerij in het noorder-
deel deezes Hertogdoms plaats vindt, zeker is
het echter dat men bier aanmerklijke verbeteringen
konde toebrengen. De woeste bosfchen , en
zandige heiden, konden tot nuttig land gemaakt
worden. Men kon fommige houtplantagien ver-
beteren , fommige drooge wateren bevaarbaar
Oïaaken, moerasfige oorden uitraaalen, en daar

van goede weilanden maaken, met een woord, hoe
zeer men de Landbouw van Braband roeme, zou
dezelve onder eene vermogende begunftiging groo-
te verbeteringen kunnen ondergaan. De beves-
tiging hier van ondervind men, zo dra men zelf
midden in het Land flechts van de groote wegen
en bevaarbaare ftroomen afwijkt, wijl men dan
woestenijen vindt, daar deeze in tegendeel met
prachtige fteden pronken, en van vollen welvaart
getuigen.

Behalven dat het voorbeeld van Frankrijk ten op-
2ichte van de zwaare verpachtingen, veel tot den
minder bloei jenden ftand van Braband toebrengt,
hebben de rijke bezittingen der kloosters en het
uitgeftrekt vermogen der Edellieden ook hier aan
niet weinig deel gehad. De landzaat was ook
voormaals in bloeijender omftandigheid dan te-
genswoordig, toen Braband nog eenen veel uit-
geftrekter handel dreef, dewijl de uitgebreidheid
van dien, zo wel zijnen weldaadigen invloed op
den landman, als op den kunftenaar en vlijtigeiji
handwerksman uitftort.

De onderfcheidene fijne en grove lijnwaad
manufaftuuren, de vlashandel, de treflijke gaa-
renfpinnerijen en konstbewerkingen, welke in en
om alle groote lieden van dit Hertogdom, vooral
in en omftreeks Brusfel, in \'t geheel Waalsch
Braband bloeijen; de fchoone boomwol en zijden«
nianufaftuuren , de menigvuldige en nutte wol-
bewerkingen , die zo ve^Ie monden aan brood.

helpen, de andere uitgebreide kunften en hand-
werken eindh\'jk, vereenigd met den bloeijendften
handel, verfchafTen nevens de veefokkerij en ak«
feerbouw, den vlijtigen inwooner een ruim be-
ftaan» ——~ Dan de tegenswoordige oorlog,
waarvan wij nqch het einde, noch den uitflag
kunnen berekenen, heeft daar in geene geringe
verandering gemaakt; welke reeds met den Ö
November 179a zijnen aanvang nam, toen de
Franfchen deeze landen met hunne krijgsbenden
introkken. —— Het is onze zaak niet over de
wettigheid daar van te oordeelen , zo min als
over de rechtvaardige oogmerken, —— Dit is ze-
ker, dat zij \'er naar alle waarfehijnlljkheid nog
zouden zijn, wanneer Dumouriez niet getoond

had, dat zelf een roemrijk en niets ontbreekend
mensch zich zelf niet altoos gelijk blijft.

Braband behoorde eertijds aan Frankrijk, zelfs
zijn \'er Hertogen van Braband geweest die den
throon van dat Rijk beklommen hebben. Na-
derhand wierd het een deel van Lotharingen, en
een Leen van het Duitfche Rijk, De laatfte
Hertog van Braband uit den ftam van Karei den
Grooten was Otto. Na zijn affterven Ao. 1005,
kwam het aan Lambertus L Graaf van Leuven,
die gehuwd was met de zuster en erfgenaame van
den voornoemden Otto. Hij en zijne nakomelin-
gen hebben zich een tijd lang Graven van Bra-
band genoemd. Hertog Johan L wierd ook
Hertog van Limburg. De oudfte dochter vao

Johan de III, Johanna genoemd. Het vervolgens
Braband na, aan den kleinzoon van haare zuster
Margaretha, Antonius van Bourgondien, 200n
van Philippus den Stouten, Herróg van Bour-
gondien. Zijne twee zoons, Johannes IV. en
Philippus I. volgden hem na elkander in dit Her-
togdom Op, en toen de laatfte kinderloos ftierf
kwam het door erfrecht Ao. ii^o. aan Phi-
lippus II. bijgenaamd de Goede , die Hertog van
Bourgondien was; wiens zoon Karei den Stou-
ten, geene andere erfgenaamen halaatende dan
Maria van Bourgondien , en deeze huwende aan
den Aarts-Hertog Maxmiliaan I, naderhand Kei-
zer, verviel het daar door aan het huis van Oos-
tenrijk.

De Staaten der Vereenigde Nederlanden be-
jnagtigden in de zeventiende eeuw het noorder
deel des Hertogdoms, het geen hun bij den
Westphaalfchen vrede wierd afgeftaan, en Kei-
zer Karei de VI. nam in 1706, na den flag bij
Ramelies bezit van het tegenwoordig aandeel
der Oostenrijkers.

Men telt in gantsch Braband, zo Staats- als
Oostenrijksch Braband, agt en twintig Steden
en zeven honderd dorpen, waarvan echter ne-
gentien fteden, veele voornaame vlekken, die
wel kleine fteden fchijnen, en ruim vijfhonderd
dorpen aan Oostenrijk behooren.

Vóór deze verdeeling beftond het Hertogdom
in vier kwartieren, die hunne naamen omvingen

van de ftedeij Leuven, Brusfel, Antwerpen, en
\'s Hertogenbosch, Van de twee eerfte, en een
deel des derden is thans het huis van Oostenrijk in
bezit, en het overige behoort de Souvereinitefe
der vereenigde Nederlanden.
Dus beftaat het Oostenrijksch aandeel:
I. Uit de ftad en het kwartier van Leuven.
IL De ftad en het kwartier van Brusfel, en
HL De ftad en een deel des kwartiers vaa
Antwerpen-

JLjeuven is de eerfte hoofdftad des Bourgondi-
fchen Kreits^ en grooter dan Brusfel. ——^ De
Dijl vloeit \'er midden door; de lucht is \'er ge-
zond, en de omtrek vermaaklijk. Zij is niet
zeer volkrijk, hoewel taamlijk bebouwd, of»
fchoon men binnen de muuren, waarmede zi|
Ao. 135Ö omringd wierd, veele tuinen vindt^i
afsmede verfcheide koornlanden. Hertog Goot-
fried IIL heeft in 1165 de binnenftad met gragtea
en muuren omringd, en hier door wordt Leuvea
gemeenlijk in een binnenben buitenftad verdeeld,
zijnde de laatfte wel zesmaal grooter dan de eer-
öe. Zij is zeer aangenaam en wel tot den handel
G gfi.

gelegen. Want zij heeft gemeenfchap met de
floordzee, doof den Dijl en het Leuvenfche ka-
naal met de Schelde, welke derwaard vloeit^
Hierdoor, en bijzonder dewijl de Heeren Romberg
en Conforte, die verfcheide kantooren in de Ne-
derlanden oprichten, ook hiet een Commlsfie-
handel (lichten, is de ftad eene der levendigfte

en-neeringrijkfte van geheel Nederland. De
meeste goederen, die van Oftende op Duitsch-
land gaan, worden hier over geëxpedieert en in
commisfie verzonden, \'t welk de ftad dagelijksch
nieuw leven bijzet, zowel als de ijver der in-
woonders , welker getal omtrent 40000 beloopt.
De hopfdneering is\'het bierbrouwen, men wil
dat \'er jaarlijks wel 20000 tonnen naar Antwer-
pen en foooo naar Vlaanderen verzonden wor-
den , fchoon ook die ftad cn provintie zelfs
veel brouwen. Van den hier voormaals zoo bloei-
jenden lakenhandel, weJke in \'t begin der veer-
tiende eeuw, onder Hertog Johannes den III.,
meer dan hondert vijftig duizend arbeiders aan
de kost hielp, vind men eehter nog eene fchaduw,
fn den jaare 178a verwekten de Lakenwevers
eenen opftand, en wierden daar over geftraft.
Dit was oorzaak dat \'er veelen naar Engeland
weeken, en de manufaäuiiren mede vervoerden,
waardoor de welvaart der ftad niet weinig afnam.
Het ftadshuis, fchoon van eene antique bouw-
orde, mag fchoon genoemd worden; zo ook de
meeste kerken en kloosters. Van de vijf kers-

pelkerken is de Collegiale van St. Pieter prach-
tig gebouwd h bij die van St. Jacob is een Capit-
tel , en bij die van Sr. Geertruid eene Abtdij,
Het geweezen Jefuiten Collegie en de Kerspelkerk
vanSt.Michiel zijn mede fraai, daar te boven zij»
hier nog 15 mannen- en even zoo veele vrouwen-
kloosters. De Univerfiteit alhier wierd 14!^
door Hertog Johannes IV. gefticht. In 1788
richtte men alhier een Seminarium op voor drie
hondert vijftig kweeklingen, terwijl men de JPhi-
lofophifche, Juridifche en Medifche faculteitea
van deeze Univerfiteit aftrok, en nevens hetkabinet

van Phijfifche Inftrumenten, het Anatomisch
Theater, ende Bibliotheek naar Brusfel gevoerd
wierden, waar over geen geringe beweegingem
voorvielen*/- De vestingwerken der ftad zijn vaji
even weinig belang, als de Burgt, welke bene-
den dezelve ten noordwesten leggen op een heu*
vel, aan den wegnaar Mechelen. Zij waaren
echter voormaais beter toen Keizer Karei V.
hier zijne laatfte jaaren doorbragt. Eertijds was
Leuven ook de hoofdplaats van een Graaffchap»
waartoe Brusfel, Nivelle, Vilvoorden, en het
Sonnenbosch behoorden. In 154a, 157a en löjg
wierd zij vruchtloos belegert, in 1710 door de
Franfchen overrompeld, doph door de burgerij
weder verlost. 1746 wierd zij weder door de
Franfchen bemagtigt, die \'er tot 1749 meesters

Ueverh is een flot aan den Dijl, nevens een
daar bij gelegen Celestiner klooster, het hoofd-
verblijf van de heerlijkheid Heverle en de Mei-
ferij van dien naam, welke zich tot aan de
muuren van Leuven uitftrekt. Karei V. verhief
haar 1518 tot eene baronnie, die thans behoort
aan \'t Hertoglijke huis van Ahremberg en Aarfchot.

Herent-i mede een heerlijkheid, die in 1658
fot eene baronuie verklaard, en 1687 als zoda-
nig bevestigd wierd.
• Pellenberg is mede een baronnie.

Bierbeek^ nabij Leuven , aan den Weg naar Na-
anenj een groot, fchoon en volkrijk dorp, met
^èn prioraat, dat uit een oude Collegiaalkerk
oörfpronglijk is. De baronnie Bierbeek behoort
het meergemelde huis van Ahremberg en Aar-
jchot, en heeft het beftier over 14 dorpen.

Bethlehem t een prioraat of collegie van regu-
liere Choor-heeren der Augustijner orde; ——
na bij Leuven zo ook

Parcq^ een Premonftratener abdij, welke eene
der fchoonfte van de Catholijke Nederlanden

Hier omtrent is eene zeer gefchikte plaats tot
een veldleger voor eenige Armeen.

T$r Bank, een Augustijner Nonnen-klooster,
*s Hertszogendael of Vau de Duc, een Cister-
ziénfer Nonnen-klooster, bij liet dorp Hamme,
Nethene, aan den Dijl, een dorp niet eene
aangenaame hermitagie en bloemvallei, —— en
eene vrouwen abtdij van de Cirftercienfer orde
aan den Dijl.

Tienen of Tienhoven, ook Tirlemont, een
taamlijk groote doch vervallene ftad, aan den
weg van Leuven naar Luik, zij is de vierde in
rang; de krijgstoneelen hebben haaren ondergang
verwekt, voornamentlijk door de verwoestingen
van 1Ó35 en 1704. De inwoonders beftaan te-
genswoordig alleen van den arbeid der wollen
manufaftuuren, als flanel- en kouzenweeverijen,
ook vindt men \'er bierbrouwerijen, zoutpannen,
falpeterrafinaderijen en oliemolens. —— \'Er is
een collegiale kerk, zes mannen-en agt vrouwen«
kloosters, voor \'t overige behoort Tienen tot de
jneijerij van Cumtich, welks hoofdplaats dezeltV
de naam voert en eene baronnie is.

Maagdendaah bij het dorp Op-Lintheren,
een Cistenfienzer nonnen- abtdij, en Heylisfeni,
eene abtdij van de Premonftratener order.

Elisfen, een plaats die in idya tot eene baronnie^
cn in 1705 tot een Graaffchap verheeven is.

Grety, eene meijerij in \'t WaaJsch-Brabsnd,
tevens eene aanzienlijke vrije heerlijkheid met den
tijtel van Graaffchap, waaronder 1674 Lauren-
fart behoorde.

Waafren of Waals-Waveren, aan denDijl, eene
wet veele voorrechten begiftigde vrije heerlijk-
heid; hier omftreeks Hgt de Benediörijner abtdij
Laag - Waveren, die afhanglijk is van de

Conroy le Chateau, eene oude heerlijkheid,
die in 1693 dèn tijtel van Graaffchap ontving.

Itcrine-t een klooster der heilige Drieëenheid,
of van de verlosfing der gevangenen. \'

Semblöurs, voormaals Serablays, aan de gren-
zen van het Graaffchap Namen, een kleine zeer
oude ftad, beroemd door de hier plaatsvindende
abtdij, die onmidlijk van den Paus afhangt,
aijnde van de Benediétijner orde, niet te min
behoort zij aan de ftad, en de Abt noemt zich
niet alleen Graaf van Semblours, maar ook den
eerften Gfaaf van Braband, en heeft den rang
voor Hertogen en Prinfen. In 1756 brandde
bijna een derde deel der ftad af. De Cisten-
fienzer nonnen-abtdij, Argenton legt niet ver
van hier.

incGurtt nabij Wavere», ten zuiden Tieïien«
een meijerijen vlek, welks voormalige collegiale
kerk (1414) in de kerspelkerk van St, Jacob
is overgebragt.

h MarcMt een hier nabij gelegen
vlek en baronnie,
Ramelieu een dorp aan de Geete,
Jasje en Geete, daar tegens over eene meijerij e»
vlek , zijnde een der oudfte baronniën van Braband.

Botigelberg^ mede eene meijerij en dorp aan
de Geete, Karei II., Koning van Spanjen, ver-
hief deeze baronnie in légst tot een Graaffchap,
hier toe behoort het vlek Aygebroek en \'t vrije
land du Fay,

Indoigne-, ten zuiden van Tienen, bij de Ne-
derlanders Geldenaaken genoemd, eene klein«?
zedert 1578 geheel vervallene ftad aan de Gee-
te Het geflacht van Glijmes voert findts on-
heuglijke tijden den tijtel van Burggraaven dee-
zer plaats. De ftad legt op eenen heuvel, en
heeft eene kerspelkerk. Ook is -er eene
voor de voorftad, daar te boven vindt men in
de ftad een kapel, hospitaal en nonnen-klooster,
MeUn is zedert 1655 een Graaffchap, zo ook
St. Kemy. Qrp Ie Grande eene meijerij, dorp
en heerlijkheid. Niet ver van hier legt het dorp
Orp Petit, als in tegenoverftelling van gr6.s>è efl
hleia Orp.

aan de grenzen van Namen, eene klei-
ne opene ftad cn meijerij, met fchoone voorfteden,
G4

Landen-i op de grenzen van het Luikfche, eene
meijerij en vervallen ftadje, \'t geen men voor
\'t oudfte van Braband houdt- --

Leeuv/en, ook Sout Leeuwen, en Leeuw St.
Leonard, eene kleine ftad, met een ftot in Haag-
land ; dus genaamd naar de daar omftreeks veel
gevonden wordende ftruiken, haagen en heester-
gewasfen, te midden in moerasfen aan de kleine
Geete, die van hier tot aan den Demer voor haax
bevaarbaar gemaakt is, ineen zeer veirmaaklijken

levendig oord. \'Er is een kerspel- en collegiale
kerk, twee mannen- en twee vrouwen-kloosters.
Nog is *er in de voorftad eene kapel van onze lieve
Vrouw, welke wegens het daar zijnde Maria-
beeld zeer berucht is.

De fchans Beets en het fort Buyngen draagen
hunne naamen naar de plaatzen waarbij zij zijn
aangelegd.

Halen, aan de Gete, die in deszelfs nabijheid
in den Demer valt, is, buiten de oorlogsrampen,
een ftadje van weinig aanbelang. Tusfchen dee«
ze ftad en Herk, tot het bisdom Luik behoo-
rende, is een uitgeftrektheid lands, welke Frank.,
rijk genoemd wordt, mooglijk door verbastering
des oude naams Francia Secunda.

Diest, eene ftad aan den Demer, die voor-
maals zeer volkrijk was, toen de kouzen- laken-
en andere manufaduuren hier bloeiden, daar
thans de bierbrouwerijen de hoofdneering uitmaa-
Isen. \'Er zijn drie kerspelkerken, waaronder twee

Collegiale zijn, vier mannen- en vijf vrouwen-
kloosters. De ftad en derzelver diftrid voert
den tijtel van baronnie, waarmede zo wel de
Magistraatsverkiezing als de tijtel van Burg-
graafvan Antwerpen verbonden is. - In 1490

Kiezekem^ zedert 1674 eene baronnie, zo ook
Holtzbeek zedert 1661, Nog is hier de baronnie
Wezemaal.

Vrouwen Pare is een Cistercienfer vrouwen-
abtdij, die men niet moet verwarren met de
Premonftratenfer abtdij na bij Leuven,

Stehen aan den Demer, is een oud fteedje ïil
het land van denzelven naam, en behoort aan
het huis van Oranje. —— Hier is een kerspel-
kerk en Augustijner nonnen-klooster.

Scherpenheuvel, eene kleine ftad, regelmatig
op eenen berg aangelegd, in welks midden de
kerk ftaat. Zij behoort aan het laatstgenoemde
huis.

Aver bode, een Premonftratenfer abtdij, waar-
van de kerk op Brabandfchen, doch het klooster
op Luikfche bodem legt.

Bekevoort^ eene commanderij van de Duit-
fche order, die onder \'t Drosfaartfchap van Al-
tenbiefen ftaat. *

Aerfchoi^ eene kleine, verkerkte, welgebouw-
de en fterk bewoonde ftad aan den Demer, met
een collegiale kerk van twaalf kanunnikken» die
G 5

14Ö» gefticht wierd, ook zijn hier twee mantie»-
en drie vrouwen-kloosters. Zij is de hof.
jplaats van Ahremberg en Aarfchot, zijnde eer-
tijds eene baronnie, naderhand Ofoy) wierd zij
een Marquifaat, en in 1533 een Hertogdom.

Ratzelaer ^ eene vrije heerlijkheid en oude
baronnie. Alhier is eene zeer hooge en zonder-
ling gebouwde tooren, de Heijen genoemd.
Roost, dat hier toe behoort, is in 1651 tot eene
baronnie verheven.

Di. oord is boven alles beroemd door de groo-
te hoofdftad en de refidentieplaats van het Hof

Brusfel. Zij is de tweede in rang onder de
fteden van Braband. De Hertog houdt \'er zijn
verblijf, zoo ook de Gouverneur-Generaal, een
Kapitein en een bijzonder Gouverneur. Ook is
hier de canfelarij, het leenhof van Braband, als-
mede de geheime raad. Zij legt aan de Senne,
in een bergachtig, hoewel bekoorlijk oord, de
aanleg is anticq, doch dat deel, \\ welk in deeze

eeuw is aangelegen, is bijzonder fraai. De
Senne loopt door de ftad heen, die met een wal
en gragten omvangen is, en eertijds aan de zuid-
westzijde befchermd wierd door het fort Mon.
torie, dat op eenen heuvel legt. Men telt ruim
100,000 inwoonders alhier; \'er zijn zeven opene
plaatfen, als de groote Markt, het Koningsplein,
de plaats van St. Michiel, de groote Zandplaats
enz. Het Koningsplein is het fchoonfte; hier op
ftaat het metaale pronkbeeld van Prins Karei van
Lotheringen. Dit beeld wierd 1792 door de
Franfchen omvergehaald, doch is naderhand
weder herfteld. —— Voor dit prachtig gebouwd
plein legt de heerlijke waarande, of het rijd- en
wandelperk voor Adel en burgers,.waarin eene
menigte ftatues gevonden worden, gelijk ook
vijvers, grotwerk en fonteinen, de wandelwegen
zijn of breede zandpaden, of groene zoodjes, of
ftarrenboschjes, of flingerlaantjes. Hier is ook
eene foort van Vauxhall, en tooneel voorkin-
deren , eene danszaal, en veele prieelen ter ver-
frisfching, de gebouwen rondsom hetzelve, die
allen maar weinige jaaren oud zijn, mag men
zeggen dat met fmaak zijn opgehaald.

Van minder belang is het zo alöra beroemde
fnmnikenpis, zijnde niet anders dan een fontein,
Waar op een beeldje ftaat, in eene niet zee^
ftichtlijke houding, en echter wordt dit ernftig
ding bij zommige ommegangen nog met plegtig-
heden vereert. De openbaare gebouwen, als de

hoven en paleizen van verfcheidene Voriïen,
Graaven en andere Standsperfoonen, veele ker-
ken en kloosters zijn aanzienlijk en prachtig.
*t Hof van den Landvoogd, dat in het hoogfte
der ftad lag, brandde 17419 met al de daar in
zijnde kostbaarheden en archiven, ten gronde
toe af. Agter hetzelve is een diergaarde. Ze-
dert woont de Gouverneur • Generaal in het

In de vergaderplaats der brouwers is 175a
een met verguld overtrokken metaalen ftand-
fceeld te paard van den Hertog Karei van Lot-
haringen opgericht. — Hier zijn zeven kerspel-
en twee andere kerken. De kerspel- en colle-
giale kerk van St. Michiel en St. Gudula is de
voornaamfte, en bevat veele merkwaardige
reh\'quiën, beelden enz. Bij de kerspelkerk van
St. Jacob, genaamd Cauwenberg, is eene proost-
dij van reguliere Choor-heeren van de orde

geweezen Jefuiten Collegie, elf mannen- en een
en twintig vrouwen-kloosters, nevens een Rid-
deracademie. Het alhier 17Ö9 opgerichte ge«
leerde Genootfchap is 177a tot eene Keizerlijke
Koninglijke Academie der Wetenfcbappen ver-
heven. De ftad wordt in veertig wijken, en het
Burggraaffchap in negen clasfen of zogenoemde
Natiën verdeeld, ——- pe Magistraat wordt

jaarlijks uit de^^ zeven Patrice Familien vaa
Steenweghe, Sleeuws, Serhuyghs, Coudenberg,
Serroelofs, Sweerts en Roodenbeek gekoozen.
De manufaöuuren en fabrieken in fijnen wollen,
lakens, kanten, tapijten, ratinen, caraelotten^
befchildert gewascht linnen, gedrukt Ieder»
boomwol, zijde, trijpen, fiuweelen, en voor-
namentlijk galanteriewaaren, die gezaraentlijk
van hier uitgevoerd worden, maaken Brusfel zo
aanzienlijk, en hebben deszelfs welvaart tot die
hoogte gebragt, dat het zowel uit hoofde van
pracht en rijkdom als befchaafdheid der inwoon-
ders , waarvan de eene helft Duitsch en de andere
Fransch fpreekt, met recht klein Parijs genoemd
wordt»

Dewijl de rijke en aanzienlijke Adel wel bij-
zonder inden winter zich hier ophoudt, zo wordt
zij daardoor nog zeer veraangenaamt, en den
bloei der inwoonderen vergroot. Behalven uit
het voordeel der manufaftuuren, fabrieken en
verteeringen des Adeldoms, heeft Brusfel geen
gering deel van haaren bloei te danken aan haat
neering en handel, die zij te lande en ook wegens
het Brusfelfche kanaal te water voert. Ook
brengen het talrijk guamifoen, en de menigvul-
dige vreemdelingen, die zich hiervan tijd tot tijd
ophouden, niet weinig toe tot de luisterrijkheid
Van de plaats.

De wandelwegen rondsom de ftad zijn zeer
*^ïigenaam en naauwlijks een kwartier uur buiten

dezelve, ten zuidoosten buiten de Namenfche
poort, begint het Sonjebosch, we5k woud veele
dorpen, abtdijen, kloosters en hermitagiën bevat,
men bepaalt deszelfs groote op 8000 mergen
lands, waarvan jaarlijks hondert mergen gekapt,
en dan weder op nieuw beplant worden,

jfnderhcht —— ten westen Brusfel , eene aan-
zienlijke plaats met een collegiale kerk en twee
kloosters.

Lakent ten noorden Brusfel, een dorp waar-
onder zeven heerlijkheden behooren, en in welks
kerspelkerk een berucht Mariabeeld is.

St. Joost ten Haagen, of ten Noode, en Ixel
zijn dorpen met kapellen, die fterk bezogt
worden.

Vilvoorden. -— Eene meijerij, waar na deeze
ftad den naam draagt.—— Deeze meijerij bevat
een groot deel van het Sonjebosch; de ftad legt
aan de Brusfelfche vaart, daar de Senne en
Waluwe bij een komen, met een groot flot,
waar in men voormaals de archiven van Braband
bewaarde, en het welk thans tot een ftaatsgevan-
genis gebruikt wordt. Verder vindt men hier
een kerspelkerk, twee mannen» en twee vrouwen-
kloosters j alsmede een tuchthuis. Dit is een

fchoon gebouw, en zo groot dat het meer dan
twaalf hondert gevangenen kan bevatten.

Zedert eenige jaaren heeft men hier ook eene
munt, die beftendig werkzaam is, en de heer-
lijkheid Herlaer. ;

St. Geertruid yan Mechelen^ eene heerlijkheids
met een flot, dat Beaulieu (fchoon oord^ ge-
noemd wordt.

Dieghem, eene heerlijkheid, alwaar onder
Keizer Karei VI. een fabriek van papier voor
koperen plaaten wierd aangelegd.

Pennenheek, een dorp, dat wegens een Cis-
tercienfer nonnenabtdij, met name onzer Lieve
Vrouwe van Rammer, bekend is.

Wezenheek, een dorp, in welks omtrek de
heerlijkheid Ophera ligt, alwaar een Francis-
caner klooster is.

Vosfem, een dorp, bekend door de alhier ia
1673 geflotene vrede tusfchen Frankrijk en den
Keurvorst van Brandenburg.

Ter Veuren en Dupborg zijn vrije heerlijkhe-
den, welke te zaamen den tijtel van Burggraaf-
fchap voeren, hier is eene kerspelkerk en kloos-
ter, als ook aan de woudzijde een lusthuis. —
Een half uur van hier is de kapel, genoemd
Jezus Eik-mét een beroemd Mariabeeld.

Erbs, eene heerlijkheid, die 1644 tot een
Graaffchap verheven wierd, en met Ovarebbe
een gerecht uitmaakt. *

jpen van de reguliere Choor-heeren der orde van
Augustinus in het Sonjebosch.
I Campenhout-, een dorp en meijerij, aan den
Obftal, met een kasteel.

Perk, een dorp, in 1659 tot een baronnie ver-
beven , en beroemd door de fchpone bibliotheek

Elewijn een gerecht uit. In het Iaatfte dorp zijn
veele oude muntfpeciën gevonden.

Everbergy een dorp, dat 16120 tot een baron-
nie verheven wierd, en i68ö onder de naamen
Rubenpré en E verberg tot een Vorftendom.

. \'Hulpen^ een,e vrije heerlijkheid, die voormaals
onder de kleine fteden ten landsdage of dagvaart
geroepen wierd, hier is een meijerij van dien
naam, welke een deel van het Sonjebosch bevat.
, Pverlfchen.^ eene beerlijkheid aan de Ifche,
die 1Ö77 onder den naam Hornes tot een Vor-
ftendom verheven wierd. De in woonders van Brus-
fel hebben 80000 gulden gefchonken, ter aanleg-
ging van eenen ftraatweg van hier naar Waaveren ^
5n het kwartier van Leuven, en vandaar tot den
ftraatweg van Namen, waardoor de weg van
Brusfel tot Namen twee uuren korter is.

Nizelle en Warnier Branie zijn twee Gisten-
ciencer klooster.
Qenappe^ ter plaatze daar d^ Dijl ontfpringt,

Wördt in oud en nieuw Genappe afgedeeld, en
Was eertijds eene taamlijke iïad, met een oud
en fterk flot, *t welk in 1688, tot groot nadeel
van het land, in de lucht fprong.

Villers en ylywiers zijn Cistencienfer abtdijen»
waar van het eene het oudfte monniken-, en \'t
ander *t oudfte nonnen-klooster der Catholijke«

Nivelle^ aan de Thiene, is de eerfte ftad in
Waaisch-Braband, en de hoofdplaats van de
meijerij van dien naam. Zij was eertijds grooter
en aanzienlijker dan tegenswoordig, wijl de bur-
ger enkel leeft van de batisten en fijne lijnwaad*
fabrieken. Zij behoort tot het adelijk capittel
der collegiale kerk van de heilige Geertruid,
welker abtdis zich vorftin van Nivelle noemt.
—— Behalven de collegiale kerk van den heilf.
gen Paulus zijn hier nog zeven kerspelkerken, drie
kloosters eneenfeminarium, nevens een hospitaal.

R.evcS\'i een marquifaat", en lUfc^ eertijds eene
baronnie, thans ook een marquifaat.

f Sefines-, een der grootfle dorpen van dit oord,
waar rÖ74 een bloedige flag voorviel tusfchen
de Franfchen en Nederlanders.

/Srquennes^ een dorp, beroemd door zijn kalk-
ileen en blaauwachtig marmer, \'t wierd nevens
het daartoe beboerend diftrid in 1625 tot eene-
baronnie, en in 1679 tot een Graaffchap verheven.
Orival, een klooster van de orde der heilige

Roode^ eene heerlijkheid, die den naam aan
eene meijerij geeft, en te gelijk een deel uit-
maakt van het Sonjenbosch. \'

^■Se,eyenborren, een collegie van reguliere Choor-
heeren der Augustijner orde.
^Ter Nath, een groot dorp aan de Senne, 14
thans een Graaffchap, onder den naam vzn Kruy.
kénburg,

Amerghemy eene heerlijkheid, in welke een,
Dominicaner nonnen - klooster is, dat derzelver
naam voert, en ook tevens Hertoginnen dal ge-
noemd wordt.

Gaasbeekeene heerlijkheid, is eene der be-
roemdfte in Braband, en tevens eene baronnie.
^ Groot Bijgaerden, eene benedliftijner nonnen-
klooster en abtdij, zij heeft geene dan adelijke
nonnen, en legt in de nabijheid des dorps van
dkn naam. Ti»

Tirimont-, een Graaffchap, waartoe de heerlijk-
heden Dieïbeek, Itterbsek, Bidèghcm en\' anderé
behooren. ; .y

Coyke, eene baronnie zedert ÏÓ51.
Asfihtt eene meijerij, of-zedert 1663 een mar-
quifaat, alwaar men veele Romeinfche munten
gevonden heeft.

de "Abt de eerrte prelaat des Hertogdom«
Is. -- De abtdij is in het Aartsbisdom van

Blaasveld, eene heerlijkheid, die in den jaare
1647 tot eene baronnie verklaard is.
St. Peter- Jette^ zedert 1659 een Graaffchap.
Diepenflep^ of Steen Uffel, eene heerlijkheid,
die in 1685 onder den naam Maldegem tot een
Graaffchap verklaard wierd.

Impden wierd 1659 eene baronnie, zo ook
Wemmele, en dat 1688 tot een marquifaat wierd,
Bougenhom, eertijds Boekhout, eene heerlijk-
heid, die onder twee Heeren ftaat, en dat in
1658 onder den naam van £mrnonville tot een.
vorftendom verheven is.

Opdorft een heerlijkheid en dorp, welkers
inwoonders groote vrijheden bezitten, en alwaar
ook een beroemde jaarmarkt gehouden wordt.

Grimbergen, eene heerlijkheid, waar van de
taeijerij den naam voert, met een Premonftra-
H a ten-

tenfer abtdij. Deeze heerlijkheid voerde van
ouds den tijtel van Baronnie en Graaffchap, en
wierd iöS6 onder den naam Bergh tot een vorften-
dom verheven, dat het huis van Oranje behoort.

Beyghcm-» een dorp, waar in Jeronimus Calx
omtrent het midden der zeventiende eeuw eea
beroemd fchool ftichtte.

Willebroekt een dorp aan den Rupel, en in
1661 tot eene baronnie gemaakt, met een
CarmeHter nonnen-klooster. Hier valt het
Leuvenfche kanaal in den Rupel. Deeze
oord is door de hier plaatsvindende fcheep-
vaart zeer bloeiend, dewijl hier het trajeft van
Brusfel, Leuven en Mechelen naar Antwerpen
is, alsmede naar Gend, Brugge, Nieuwpoort,
i Oftende, Sas van Gend en Philippine. Daar
deeze plaats noch ftapelrecht, noch ander bezwaar
heeft, zo kan men de waaren hier onmidlijk van
het eene fchip in het andere laaden, en de koop«
man kan een zodanigen fchipper kiezen als hen
best behaagt. Dit vermogen de Antwerpenaars
niet, moetende de goederen aldaar deels worden
gelost,en gedeeltelijk den fchipper overgeleverd,
wiens beurt het is te vaaren. Van daar dat de
fcheepvaart van Antwerpen nog meer benadeelt
is, na den tegenswoordigen loop des handels,
daar de fluidng der Schelde zulks noodzaaklijk
maakte,

St. Catrina Waever^ een groot dorp, waar bij
de Cistencienzer nonnen-abtdij Rofendaal légt.

Kapelle op den Boschs eene heerlijkheid, wel-
ke de meijerij den naim geeft, en maakt een
gericht uit met Raamsdonk.

Ophombeek of fmal Braband, een burggraaf-
fchap, dat tot de kerk Hombeek in de heerlijk-
heid Mephelen behoort.

Hombeek, eene heerlijkheid aan de Brusfelfche
vaart, welke thans een Graaffchap is. ^

j^nt-i/erpen en deszelfs diftrift wierd voormaals
een JVIarquifaat des heiligen Roomfchen rijks ge-
aoemd, ook wel deszelfsMarkgraaffchap,fchoon
deszelfs diftrift nu flechts anderhalf uur lang en
een half uur breed is. Wij merken hier in aan
Antwerpeny eene groote en voortreflijfce ftad,
aan de rechter oever der Schelde, zeventien mijlen
van de noordzee, is de derde in rang dqr Bra*
bandfche fteden, en de zetel eens Gouverneurs.
Haar omtrek is zes Italiaanfche mijlen, en zij
was i» de vijftiende eeuw de eerfte koopftad
H j

des., waerelds. —-j- De Scheïde heeft hier,
geWo\'onè getijden, twintig voet .diépte^„bij \'t
Jaagflre, en veertig„yoet bij \'t hoögfte water,
(^ës \'er een aannierkrijkë\'\'ebbe en vooral vloed

moet gaan. Op de ftrooni kunnen, ypor de ftad
eene aanzienlijke^\'meenigte fcheepen ankeren,
doch zedert het fluiten der Schelde is de rivier
aldaar yeel verzapd, en de groote fcheepvaart
vindt \'er ook geen plaats meer,

\'De ftad wordt\'door agt gragten ten nutte des
handels doorfneden. \'Ejfzijn zeventig bruggen,
tw\'eê\'hondert twaalf ftraaten, zeven poorten, en
twee en twintig opene^plaatzen. \' Dé\'vesting-
werken zijn vervallen. Zij wordt echter door
een "kasteel befchermdt^ dat zeer regelmatig en
fterk is, zijnde doorben gehaaten Alva in 1567
in de gedaante van een vijfhoek aan \'dé zilidzijde
der ftad, bij deiSeheldéS gebouwd, en zo wel
gefchlkt om de ftad zelve te bedwingen, als om
ze van buiten te y^r^edigen, , De yestingwerken
van kasteel,^ zi^n^jin:|latere( tijden jtnerkïijk

. De ftad is in j 359 tot eenen Bisfchoplijken
zetel..verheven, .waaronder zes dekenfchappen
behppren, te weeten dat wan Liefst

Hoogftraaten , Herenthals ^ Breda iu Bergen op
Zoom., daar te boven .vier coH^giale kefken,

^rftên rang. De abtdij Van St. Berhafd\'ls aan
jiet bisdom verknocht, waar door de BisiTciiop de

tweede prelaat van Braband is. De mèeste det
hier zeer talrijke kerken zijn bezienswaardig.
De cathedrale kerk van onze Lieve Vrouw- is
p/achtig, en de fierlijke tooren, is 466 voeten
hoog, behalven de collegiale kerk van St. Jacob
waar in de onvergelijklijk groote fchilder Rubbens
begraaven is. In de kapel, waar in die grootte
man rust, hangt een zijner meesterfl:ukken,-bör
ven het altaar,-hem, zijne twee vrouwen, ^kin-
deren en ouders verbeeldende, —^^ INog is ia
deeze kerk de beroemde afneeming van het kruis,
door die zelfde meester, enz. Ook zijn hier nog
drie kerspelkerken. Bij de abtdij.van St.Michiel is
ook eene fraaije jcerk. Ook is, er eene abtdij vatl
CisieiiCenfer orde en geweezen Jefuiten Collegie,
tien monniken, en negentien nonnen-kloosters*
Verder zijn de volgende openbaare gebouwen
hier aanmerklijk. Het ftadshuis dat in 1581 vaa
nieuws af aan fchoon en grootsch gebouwd isi
en in.;i773, js het merklijk aanzienlijker gewöE»
den, toen de Regeering negen en twintig hui«
zen liet afbreeken, om het plein te vergroóteiv
- De beurs wierd in 1531 gebouwd, de eer-
fte in Europa, en het voorbeeld der Amfterd^m-
fche en Londonfche. Hier is ook eene fchil-
der-academie, namentlijk. boven de beurs;
bezienswaardig om de . menigvuldige fchoone
fchilderftukken, welke aldaar gevonden worden»
vooral dat van Quimin Matrijs, zijnde zijn pour?
trait. De anecdote luidt-aldus :- Quintin .waS
H4 . eeii

een fmit, en verliefde op de dochter eens
fchilders; dan, de vader wilde het huwelijk niet
toeftaan, om dat hij een fmit was. Quintin ver-
trok naar Italiën, en keerde na drie jaaren te •
rug, fchilderde dit pourtrait, en voldeed den
vader dermate dat hij hem zijne dochter toe-
ilond. Het grootte en beroemde huis der Öftre»
lins, zijnde 1564 tp kosten der hanzeefteden
tot een pakhuis gebouwd. In 1746 richtte men
hier eenen nieuwen fchouwburg op. Hier zijn

verfcheidene hospitaalen, \'en de zogenoemde
brouwers-machiene, die men voor een wonder
houdt, is zeer aanmerklijk. Dezelve dient al-
leen om het water uit het heerfchaplijk kanaal,
omtrent een kwartier van de ftad, door bui-
zen in eene kom te leiden, van waar het door
veertig emmers, twintig die altoos vol om hoog
cn twintig die altoos ledig naar beneden gaan,
veertig voeten wordt opgearbeid, in eene andere
bak, van waar het met kraanen die genommert
Zijn, door buizen in de bijzondere brouwerijen
wordt afgeleid. Dit geheele werk gaat door
eenen paarde - molen.

" Antwerpen wordt geregeert door een aanzien-
lijken Magistraat, en eenen Keizerlijken Politic-
Luitenant of Amptman. Men fchat het getal der
inwoonders op 50 tot 60000, terwijl *er voor-
maal« meer dan floo,ooo waaren. Hunne Heering
en welvaart ontftaat tegenswoordig uit de menigte
kapitaaiisten, welke hier woonen, uit den han-
del

del, doch voornaamentlijk uit de fchoone fabrie-
ken welke hier bloeien, waaronder de fuikerra-
finaderijen, zijde manufaftuuren, goud- en zil-
verfmederijen, in gaaren en kanten, in diaman-
ten- en fteenflijperijen, katoendrukkerijen, laken-
weverijen en andere wollen manufaduuren,
tapijtfabrieken i zout- en zeepziederijen, enz.
Daarteboven voert Antwerpen nog de voornaam-
fte fpecerijhandel der Oostenrijkfche NederJan-
den,

De grondflag van het verval deezer bloeiende
ftad ligt in den burgeroorlog, van de i6 eeuw,
vooral toen de Spanjaarden daar in 1516 drie dagen
plunderden, en toen prins Alexander van Parma,
na een belegering van een jaar, geduurende de-
welke hij die verwondèrenswaardige brug of dam
over de Schelde floeg, de ftad onder water zette,
en Philips den II., naderzelver verovering, door
zijne dweepzucht, de Protestantfche kooplieden
verhuizen deed; hier door leed de koophandel
dermate, dat Antwerpen haaren ouden bloei
nimmer weder heeft kunnen bekomen. In 1703
onderwierp zich Antwerpen aan Keizer Karei III.
en 1715 wierd hier de vrede geflooten tusfchen
den Keizer en de Republijk der vereenigde Ne.
derlanden, 1746 wierd zij door de Franfchen
verovert ; zo ook in 179a.

Su WilUbrordsyetd wordt als eene voorftad van
Antwerpen «angemerkt, en heeft eene kerspel-
kerk.

, Bergfchot h een flpt ^dat aan de abtdij van .St.
Micbiel behoort. . , . . . ,. j. - .

Het kwartier van Antwerpen., zo ygrre.het
onder de heerfchappij yan Oostenrij^k ftaat, is bij
den Parijfchen vrede van den ja^e .1:755 tusfchen
de Staaten Generaal-ei?, dep Keizer,, eeniweUjig
uitgebreid, gelijk in .de kaarten ^vyordt aangej.
toondï blijvende.eqhter het/, vpo^ija^ra gedeelte,
dat is de fluiting der Schelde gelijk ;aan.^ de be*

Men vindt hier nog, de,yolgend$ plaatzen.
SandvUet, een,e kleipe vesting njetyerre vaa
de Schelde, ter plaatze daar de ^uisfchans,
Lülo, en Fredrik^ Hendrik plagten^te l^e^gen- In
i6aa wierd zij aangelegd, in .16^^001 de
Spanjaarden op de Hollanders\'yeróyert, en in
1705 weder door de Bondgenooten. -rr^ De abt

van _St. Micbiel te Antwerpen is ,heer^,yan?dit
dorp. Indien Sandviiet eei?e beyaarbaare cor-
respondentie rae^t^r \'Schelde , bad,
misfcbien gemaklijker., zeehandel drijven „jdan
Antwerpen. jj n-.-,, , :

een dorp, ,omtrent eene mijl, yan Ant-
werpen, en bekend wegens\'den flag in 1703 in
deszelfs omtrek tusfchen de Franfchen en Geal-
lieerden voorgevajlen. —^ In de nabijheid is de
Polder Wilmerdonk.

St. PhHippyne^^tm kléine fterkte a^n de Schel-
de, ook leggen hier nog /^/Vwo«;;-?/ benjeden Antr
werpen, en Psreira ten noordoosten, \'

^TFijmghemjt een dorp, kasteel en heerlijkheid,^.
in 1/593 onder \'den\'naam Haudion tot een .Graaf-
fchap verheven., " . , ^

Cumiich, een dorp, waarbij het kasteel %o-
nighem en de huizen Altena en Piuyzeglieni
leggen. , . ■

Hoogßraaten^ \'eene vrije, heerlijkheid met een^
Icasteel, waar van eene Meijéfij en een Hertogdom,
den naam ontleend. Deeze oord,\'die een cplle-
giaale kerk en drie kloosters bevat";^ voerde zirids.

lang den titel van baronnie, "maar wierd 1558 tot
een Graaffchap verheven, en 1739 tot een Her-
togdom, \'t welk nevens de daar in zijnde la dqf-\'

pen, den Rijksvorst Salm tot Salm behoort.,^ ^^
Turnhout., eene vrije heerlijkheid en ftad, met\'
een collegiale kerk, twee klobsters^en eehjn
laia\'gebouwd hospitaal. \'

Boom QVi Rumpst zijn heerhjkheden aan deïi
Rupel, die niet verre van hier jn de Schelde valt,,
Sandhoven., een groot vlek, dat den naam "aan.
de meijerij geeft. ; . \' ,

jDiv/e/, eene oude en beroemde vrije heer-»\'
lijkheid, kleine ftad en baronnie aan de Nethê,
met wollenverwerijen, van waar het laken Duf-
fel., bij ons zo bekend, den naam ontvangt.

Walem., hier legt een brug over de Nethë;^
zijnde de algemeene pasfage naar en van Ant-
werpen en Mechelen.

Herenthals., eene meijerij en een kleine in
1209 gebouwde ftad, waar onder 18 dorpen bö-

Tongerloo, een Premonllratijner nonnen-abtdij,
waar van de inkomften in 1559 aan \'s Herto-
genbosch wierden toegelegd.

Scheel, eene meijerij en vrije heerlijkheid aan
de groote Nethe, raet een collegiale kerk en
Latijnfche fchool,

Westerloog een vlek aan de groote Geete, is
in 1726 tot een marquifaat verheven, en behoort
aan het huis van Merode, wiens ftamhuis in
den omtrek legt.

Lier, een ftad aan de zaamenvloeing der groo-
te en kleine Nethe, in de mei.erij van Arkel —
dezelve heeft een collegiale kerk, een gewee*
zen Jefuiten collegie en agt kloosters. Zedert
laia behoort zij, benevens zeven dorpen, onder
de fteden van Braband in *t kwartier van Ant-
werpen. - De beftaansmiddelen zijn, bier-
brouwerijen, graanhandel en manufaöuuren, als
flanel-, bombazijnen- en boomwollenftoffen.

Rijmenant is een dorp aan den Demer,bekend
door het gevaar, *t welk Willem I. hier geloo-
pen heeft van door de Spanjaarden bij nacht
gevangen genomen te worden.

Dit graaffchap bevat negen kerkdorpen efi
Verfcheidene andere, vijf der eerfte behooren

Deeze kleine provintie is vruchtbaar in graa-
flen, voert zeer veel buitenslands, en tot on-
derhouding van den houthandel brandt men hier
turf en fteenkoolen. Zij beftaat uit drie deelen,
die wel naauw onderling verknogt zijn, doch
elk op zich zelve ftaan.

Mechelen, bij de Franfchen Molines, een der
welbebouwdfte, vrolijkfte en zindelijkfte fteden
van geheel Braband. Zij ligt in eene \' vlakte
aan den bevaarbaaren Dijl. Men rekent \'er
Èhans vijf en twintig duizend inwoonders, wel-
kers bloei en welvaaren voornamentlijk voort-
fpruit uit de bekwame gelegenheid, zo te water
als te lande, om met Leuven, Brusfel, Ant-
werpen enz. te kunnen handelen. Zij ligt niet
meer dan 4 uuren van elk deezer drie fteden,
en dewijl de Dijl bij Diest zo ruim en diep is,
dat taamlijk groote fcheepen dezelve met den
vloed uit de Schelde kunnen opvaaren, brengt
dit niet weinig tot hun voordeel aan.

Verder driift zij vrij (lerken handel in\'t groot
en klein, vooral in koorn en gedroogde visch,
ook vindt men hier^ veel manufaétun\'ers\'en fa-
brikeurs. De kanten, bekend onder den naam
Van Mechelfche kanten, munten wel bijzonder
uit, zo ook de goudleer\'fabrièkén, hoedemake-
rïjen, wolleh-manufaétuuren, linnen en gêdruk-
tè boomwollen ftolfen, welke waafên veel naar
Amerika vwvoerd worden. Zo ook de ftijfzel-
fabriek, de groote olijflagerijen, de fabriek van

liaalnaaldén, pottebakkerijen, branden jen, bruin»
en wit bierbrouwerijen, welke veel te water
vervoerd worden, en eindelijk de looijerijen.

Voorts is Mechelen de zetel eens Gouver^.
jieurs, men vindt \'er een in 1455 gefticht, en
1503 veel verbeterd Hof-Provinciaal, en zedert
1559 een Aartsbisdom , wiens geestlijk ge-

bied zich over een. groot deel van den Bourgondii
fchen Kreits uitftrekt, en welks hoofd den tijteï
voert van Primaat van Belgien en Abt van Affli-
chem. De Magistraat is hier zeer aanzienlijks-
Men heeft hier ook een\'krijgs-kweekfchool, \'t
welk van Antwerpen herwaards verlegd is, oni
de gezonder luchtsgefteldheid. Een huis voor
Invalides, zijnde een deel van het voorig Jefui-
ten collegie, alsmedé een tuighuis, gefchutgie^
terij, geweermakerij en lombert, eenen fchouvv
burg, en eene zeer nuttige academie voor fchil-
ders, beeldhouwers, en voor dén akkerbouw,
welke twee laatfte Inede in het Jefuiten collegie

zijn t>pgerlcbt. De fchoone cafernen wierden in
177Ó. op ftads kosten gebouwd. Behalven dé
fchoone cathedrale kerk, waar aan van 1050 tot
1475 gebouwd is, zijn hier vijf kerspelkerken,
eén commanderij van de" Duitfche orde, met
name Pitzenburg, die jaarlijks vier en twintig
duizend florijnen Inkomen heeft, behoorende aan
de Graaveh van Colloredo in den tijd.\'

Hiffene is een dorp alwaar eertijds een fterke
tol betaald wierd, waar uit de kosten tot het

Heist en Gestel twee zeer groote dorpen, dje
iiun eigen-gericht hébben^ \' \' »

let huis van Oostenrijk bezit zedert den
vrede van Utrecht in 1713 geflooten, omtrent agt
kwadraat mijlen in het overkwartier van het Her«
togdom Gelder of Gelderland.

Dit land beftaat meest uit moeras en heivel-
den, en levert weinig graan. Dan, de vlasbouw
is hier zeer aanzienlijk, zijnde dezelve van de
beste zoort, en leverende werk voor agt en twin-
tig of dertig duizend inwoonders. Men fpint
het hier geöogfte vlas zeer fijn, en verweeft het
gefponnen gaaren meestendeels tot fraai lijnwaad,
waar van zo wel, als van de gaarens zelve, de

Men verdeelt dit Oastenrijksch aandeel in de
twee volgende deelen —— namentlijk

Hoer, welke zich alhier met de\'Maas veree-
«igt. Zij is taamlijk wel bevestigt, in omtrek\'de
grootfte, doch naar de verdeeling van Gelder-
land de tweede ftad in rang. De Maas befpoelt
haar ten westen, en de Roer ten zuiden. Tea
noorden en oosten heeft zij eenen aarden wal
3ï3et agt bolwerken en een contrefcarp. Ook heeft
zij eene voorftad over de Maas, waar over eene
brug gefiagen is ; hier wordt een zwaare tol

Provinciaal, het leenhof, de vergadering der
Staaten van Gelder, een Bisfchop, en een aan-
zienlijk klooster der Karhuizers.- De inwoon-
ders worden begroot op agt duizend, welke hun
betlaan vinden in de manufaduuren, en de
fcheepvaart, zo op de Roer als de Maas.

De dorpen en heerlijkheden Swalm, aan den
voet van dien naam, en Elrapt, behooren tot het
huis van Oostenrijk, fchoon het drostampt Mont-
foord Ao. 17 I J aan de Staaten ^Generaal wiexd
afgeftaan.

II. Het ander deel noemt men de Gelderfchs
vrijheden, die leenroerig zijn, doch niet onder
\'i beftier der Staaten ftaan, en zo we! als het
overige deel des Hertogdoms een aanaienlijk deei
uitmaakeq,, ——. De hoofdplaats isj

Ook behooren hetdiftriä: Wesfeni, tegens over
Thorn, ter linkerzijde van de Maas, en dat van
Papenhovën ter rechterzijde, over Stockem
in \'t land van Luik, aan den huize van Oos-
tenrijk,

_et bisdom Luik ligt nagenoeg in het midden
der Nederlanden, doch behoort tot de West-
phaalfche Kreits. —— Het grenst ten noorden
aan Braband, ZO ook ten westen, alsmede aan

Namen en Henegouwen, Ten zuiden aan Cham-
pagne en Luxemburg, en ten oosten aan Lim*
burg en Gulik."" Van hét noorden tot het zuiden
is het circa vijf en twintig mijlen lang; maar de
breedte is zeer ongelijk, op zommige plaatfen
drie, op andere zes en zelf elders tien mijlen.
Ook leggen midden in Braband en Lüxembürg
verfcheidene verftrooide brokken , welke aan het
bisdom van Luik behooren. Deeze verftrooide
legging heeft dikwerf aanleiding gegeeven tot
verfchil over de grensfcheidingen, bijzonder met
Frankrijk; dan dezelve zijn in 177a door een
vergelijk vereffend.

De vruchtbaarheid is zeer onderfcheiden. Dat
gedeelte ï \'t welk ten noorden van den Demer
legt, is flegt, en beftaat meestendeels uit hei-
I a vel-

Joelden. Integendeel is dat aan de zuidzijde,
naar den kant van Namen, zeer vruchtbanr in
wijn, welke vrij gelijk is aan dien van Cham-
pagne en Bourgonje; hier wast ook veel koorn,
men yindt \'er uitmuntend fchoon vee, ^ \'er
üsijn vêele bosfchen en bergen, vooral maaken de
bosfchen en het bovenst deel een der Ardennes
uit, die zich uit het Luxeniburgfche ,tot het
Luikfche uitflrekken, —- Men treft hier ook
veel koper aan, alsmede lood, ijzer, fteenkoo-
len, .marmer enz., welke gezaamentiijke pro-
(duften,... zo wel de fabrieken en manufaduuren
beyqordeelen, als zij den handel leven bijzetten..
Eindlijk is Luik ,wel voorzien van minerale
tronnen, waar onder die van Spaa, en Chau-
fontaine de voornaanifte zijn. De IVEaas en de
Sambre zijn de aanmerklijkfte rivieren. De De-
mer ontfpringt hier bij Bilzen, neemt den naam
van-Rupel aan, en valt in \'t Hertogdom Bra^i
band in de Schelde.

De voornaamfte goederen, welke uit dit bis-
dom, en wel meest uit de ftad Luik gevoerd
worden, beftaan in bier, geweeren, en andere
ijzerwaaren, wollen goederen, leer, marmer,
blaauwe fteen, kalk, fteenkolen, wijn en graa-
nen , over Breda naar Holland en elders. Voor-
snaals gefchiedde de uitvoer naar de Nederlan-
den langs de Maas, dan men verkiest zulk nu
te lande, wi^ hoofde dat de tollen ZO verme-
sïigvtildigd en verhoogd zijn. :

Luik heeft met Munfter bij beurtverwisfeling\'
den zelfden rang in de vergadering der Rijks-
vorften, doch zo, dat Osnabrüg daar tiisfchen-
in zit. Het hoofdftift Luik moet voor zijn aan-
deel in de Rijkscontingenten vijftig man te paard
en hondert zeventig te voet leveren, of anders
betaalt het maandelijks twaalf hondert tagtig flo-
rijnen, echter heeft het uit hoofde van de daar
aan onttrokken landen, als \'t Hertogdom Boub
Ion enz. eene vermindering tot 8a6 florijnen be-s
komen. Bij \'t kamergericht betaalt Luik i240 R.
en 4a kreutzers, fchoon bet in het Ufuaimatrikel
een derde hooger is aangeflaageii. ïn het begin

Westphaalfchen Kreits af, al waar het dc derds
rang had, en weigerde de fchuldpligtige kreits»
fleuren te betaalen i in iyi6 vereenigde het zid»
echter daar mede op nieuw. De Bisfchop fliaat
onder den Aartsbisfchop van Keulen, omtrent
aUes wat kerklijke zaaken betreft, en zijn gebied
beftaat uit zeven Archidiakenfchappen, als Has^
bern, Braband, Ardennes, Henegouwe, Cam^
pierre, Condros en Famennes.——- Het dom=»
kapittel beftaat uit zestig perfoonen.

Het hoogfte collegie en rechtbank beftaat uit
geestlijke en weereltlijke Heeren, en heet het
vorstlijke geheime Raads-collegie. Daar door
Worden alle zaaken en landshoogheid, hetj
land gericht betreffende, zo wel als de vorstlijke
hechten en regaliqn onderzocht en beflisch$, D©
I 3 vorst;

vofstlijke hof en rekenkamer heeft het opzicht
over de inkomften. Het Ofïïcie bemoeid zich
met kerklijke zaaken, leeraars en fchoolmeesters
Het hooge gerichtshof met alle crimineele zaa-
ken, die dc Keizerlijke privilegiën betreffen.
Het Leengerichtshöf met allodiale twisten; en *t
gericht der twee en twintig Richters waakt tegens
zulke bedienden welke hunne magt misbruiken.

Wij zullen uit dit land, dat 26 fteden en 140O
dorpen heeft, de volgende plaatfen bijbrengen.

Luik, de hoofdftad, ligt in een dal, waar
door de Maas ftroomt, tusfchen de twee bergen
Walburg en Montcornillon. Men deelt deeze
tot nog wel bevestigde ftad, fchoon de citadel,
welke op den berg van St. Walburg plagt te
zijn, geheel geflecht is, gemeenlijk in de oude
of boven- en de nieuwe of beneden ftad, doch
deeze weder in het Eiland, en het gedeelte aan
geene zijde der Maas. De bovenftad ligt in het
hangen des bergs van St. Walburg, en ftrekt
zich zuid waard tot aan eenen arm der Maas,
waar door zij van het Eiland of de benedenftad
wordt afgefcheiden; tegens het oosten grenst zij
aan de eigentlijke Maas, die haar van \'t land
van Overmaas affcheidt. Het Eiland is door
twee armen van de Maas omringd, die zich
beneden aan den hoek des Eilands weder veree-
nigen.

Het kwartier over de Maas is een half Eiland,
en legt nevens de voorftad Amercourt tusft:hen

de rivier en den berg Cornillon. Alle deezö
deelen zijn door bruggen vereenigd. Aan den
voet van den berg des Heiligen Waiburgs ftaat
het aanzienlijk bisfchoplijke paleis, weikin 1734
gedeeltelijk afbrandde, doch in 1737 op kosten
der Staaten weder regelmatig wierd opgebouwd.
De vergaderingen der Landftaaten, en die der
hooge Collegiën worden alhier gehouden. liet
ftadhuis wierd 1^91 verwoest, toen de krijgsben-
den van Lodewijk XIV. de ftad bombardeerden,
en eindelijk veroverden, doch;.in 1714 is het
prachtig herbouwd; het pronkt met eene opent-
lijke boekerij. Daar te boven vindt men in
deeze ftad nog veele nieuwe en fchoon gebouwde
huizen en twaalf opene plaatfen; de cathedrale
kerk is den Heiligen Lambert gewijd; \'er zijn
zeven collegiale en twee en dertig kerspelkerken,
vijf mannen. en zo veele vrouwen-abtdijen; twee
en dertig kloosters van beiderlei fexe, twee ge-
wezene Jefuiten collegiën, een Seminarium, tien
hospitalen, een cathuifer en bagijuen hof. De
ftad heeft twee en tagtig duizend inwoonders,
welke zich van manufaétuuren en fabrieken voe-
den , ook drijven zij fterken handel. Omtrent een
halfuur aan geene zijde der ftad ligt het bis.
fchoplijke flot.

Seraing, alwaar de Bisfchoppen zich des zo-
mers dikwerf ophouden, en in welks omtrek een
dorp ligt dat met veele lusthuizen omringd is.

noordivesten van Luik, waarbii 1746 een fcherp
gevecht vonrviel tusfchen de Franfche en Geal-
lieerde legers.

Uit het oudtijds genoemde Graaffchap Has-
bein, \'twelk Ao. 104c door den Keizer Hendrik
aan de kerk van Luik gefchonken wierd, noe-
men wij /

Flemaïe, een flot aan de Maas, met eene
heerlijkheid, leggende nevensFkmah, in
een groot dorp.

Fdlpenoit^ aan de Maas, nabij Luik, zijnde
eene fchoon Cistencienfer nonnen abtdij.

Oiigraïe., SclcifmHerjïal en Hermal zijn kas-
teden aan de Maas, waar van bijzonder het
laatfle eene fchoone heerlijkheid bezit.

Clioquier^t een zeer oud en fterk flot, op ee-
iién hoogen rnts aan de Maas, en in des/elfs
nabuurfchap het nog fchooner en fterker kas-
teel

/iigremont\\ dat op eene verhevene rots ligt.
Voormaals was hier eene gandsch verfterkte
plaats. Keizer Rudolf de tweede verhief dee-
ze oude heerlijkheid Ao. 1590 tot een Graaf-
fchap.

St. Truyen is eene ftad met eene Benediörijner
abtdij en een Seminarium, wierd dikwerf belegert
cn verovert, was taamlijk verfterkt tot de Fran-
fcheiT Aov 1675 de vestingwerken flechten.

Vifet of Wefer., eene ftad aan de Maas, wieïd
Ao. Tgiovan het Donicapittel aan den Bisfchop
afgeftaan, en in 1335 met gragten en wallen
omringd.

Uit het Graaffchap Looz., Loon of Borchloon^
\'t geen \'t bisdom Luik Ao. 130a van Graaf Lo-
dewijk van Looz ten gefchenk ontving, doch
eerst in 1367 rustig bezat, waar in uirgeftrekte
heivelden zijn, waar van eenige deelen de Luik-
fche Kampen genoemd worden, zullen wij de
volgende plaatfen aanhaalen.

Tongeren^ eene oude ftad aan de Jecker, die
ons de oude Tongeren herdenken doet, weike

Zij xvas zeer aanzienlijk, en de hoofdaad dee-
zer Natie. Dan, de eigentlijke Franken verwoes-
teden haar in de vierde eeuw, een noodlot dat
haar meermaals te beurte viel. —— iservaas
ftichtte hier het bisdom Luik, naderhand wierd
het naar Maastricht verlegt, en laater door den
heiligen Hubert, omtrent de agtfte eeuw, naar
Luik overgebragt. In deszelfs omtrek vindt men
nog overblijfzels van Romeinfche oudheden.

Qua Biefen., cene commanderij des Duitfchen
Ordens, tusfchen Tongeren en Maastricht, welke
Arnold, Graave van Looz en de Abtdis van Bil^
zen (12lö) aan de orde fchonken, met goedkeu-
ring van Bisfchop Hugo.

Bil&en, tusfchen Hasfelt en Maastricht, eene
ï^leine ftad aan den Demer, waar bij het vrije
I 5 wae»

Hark of Herk, eene kleine ftad aan eene beek
van denzelvgn naam, die niet ver van daar in
den Demer valt.

Bree, aan de Neer, is eene kleine ftad, gren-
zende ten zuiden aan de donderllaagfche heide,
en neeringrijk uit hoofde der doortocht van
\'s Hertogenbosch naar Maastricht.

Peer, aan den Neerftroom, eene kleine nee-
ringrijke ftad, met den tijtel van Graaffchap.

Hammond, aan den weg van Maastricht naar
\'s Hertogenbosch, is neeringrijk. - Het kas-
teel Grevenbroek ligt in de nabijheid.

Maastricht, eene aanzienlijke ftad aan den
Maasen Jeckervloed, in Hollandsch - Braband,
behoorende tot de Generaliteitslanden. Zij ftaat
onder de heerfchappij der Staaten Generaal, en
den Bisfchop van Luik, en er zijn omtrent drie
duizent huizen, en zeer goede lakenfabrieken. —

De westzijde van de Maas ftaat onder \'t gebied
van Luik, zo ook de voorftad St. Peter, in
welks nabijheid men de St. Peters berg vindt,
waar op een fchans gefticht is, die van binnen
doorgangbaar is, met eindelooze kruisgangen.
Men kan \'er uuren lang in wandelen, zonder aan
het eind te komen. En in de hoofdwegen, wel-
ke uuren lang zijn, en dan op eene andere uitloo»
pen, vindt men veele dwaalwegen.

Over \'t Rijks-Graaffchap Hoorn, dat omtrent
vier mijlen lang en breed is, waar in men veel
moeras- turf- en koornland vindt, \'t welk aan
de Maas ligt, had Luik zedert 157Ó het opzicht
en de befcherraing: in 1614 was \'t Bisdom daar
van in \'t volle bezit. Hier in vindt men

Hoorn, een flot en vlek aan de Maas. Neer^
aan den vloed van den zelfden naam, die zich
daaromftreeks met de Maas vereenigt, alsmede
Halen.) een neeringrijke plaats.

Weerdt, een ftad aan een kanaal, zijnde de
hoofdplaats en gemeenlijke woonplaats der voor-
maalige Graaven. Zij heeft een collegie van
reguliere Choor-heeren der Augustijner orde,
en nog twee kloosters, \'t Is een leen van Opper-
Gelderland.

Het Marquifaat Franchimont, \'t welk in den
jaare 908 der kerke van Luik door Keizer Lode-
wijk gefchonken wierdt, bevat onder anderen de
volgende plaatfen. P^^n-

Verneru aan de Weze, in een diep dal, was
lot aan 1651 een vlek, en wierd toen tot een ftad
verheven, met recht van de landsdagen bijte-
woonen, uit hoofde dat het zich door haare-
Spaanfche wollen-manufaduuren, waar uit goede
kkenen bereid wierden, en door haare fchoone
verwerijen beroemd geworden was. •—- Zij is
wel gebouwd en heeft duizend huizen. — De
lirug die over den rivier ligt fcheidr haar van
Limburg, waar in dus de voorftad ligt.

Spaa., een vlek van omtrent twee hondert wel-
gebouwde huigen, waarin vreemdelingen woo-
nen, en waar tusfchen veele kleine gebouwd
zijn. De bronnen maaken dit oord alöm bekend.
Be vier mineraal bronnen, waar van twee
ln en twee buiten het vlek, zijn onderfcheiden

fterkfte, waar in zich zwavel-deelen bevinden,
en dat niet vervoerd kan worden. Daar op volgt
de Makrtebron, de twee overigen als die te Ton-
nelet en die van ^auvomir, daar van kan het
water vervoerd worden. Deeze twee bronnen
worden van de brongasten \'t meeste bezocht.
Men heeft hier vee! voorde aangenaamheid, en
gemaklijkheid der vreemdelingen uitgedacht.
Onder anderen zijn hier twee gebouwen voor de
brongasten gefticht, als eene asfembleezaal in
het dorp en eene vauxhal buiten het zelve, op.
eene hoogte. Voormaals dronk men hier ge.

meenlijk twee tot drie hondert\' onfen water,
doch thans riet meer dan tagtig. De opbreng
deezer mineraale bronnen is jaarlijks omtrent
zeventig duizend rijksdaalders. Iii 1783 lèed
deeze plaats veel door brand. \'\'

Hui-, een ftad aan de Maas, in een aangenaam
dal, alwaar-dë kleine rivier Hoioul zich met de
Maas vereenigt; derzelver vestingwerken \'Jja
door een aantal belegeringen, als die van 1675»
89, 92, 1703 en 1715 geheel vernietigd. De
ïivier, waar aan zij gelegen is, deelt haar in
twee deelen i die door een fteenen brug vereé-
jiigd worden; voorts deelen de onderfcheidene ar-
rnen der Hoioul de ftad in verfchillende eilan-
den, die ook weder door bruggen toegang tot
elkander hebben. Aan de noordzijde vindt men
vijf of zes voorfteden. \'Er zijn fchoone huizen,
eene cathedrale kerk, veertien kerspel kerken,
eene abtdij, een klooster der reguliere Choor-
heeren van het heilig kruis, waar in de Generaal
van de orde woont, en zestien kloosters, nevens
een aantal Capellen, bagijnenhoven en hospitalen.
De inwoonders drijven handel in ijzer, aluin,
fteenkolen, papier, wijn en graanen. Ook heb-
ben zij goede manufaétuuren en fabrieken. Voor-
al vindt raen veele fmeederijen en papiermolens
©Rïtrent de Hoioul, in welker omtrek ook veel
wijn en koorn groeit.

Niet verre van de ftad ontfpringt aan den voet
eener rotze in den oever des Hoiouls eene mi-
nerale bron.

Chiney, eene kleine ftad die eertijds tot het
diftria der ftad Hui behoorde, zijnde daar aan
door bisfchop Eerbard van der Mark onttrok-
ken, en tot een op zich zelfs ftaande plaats ver-
hceven.

Dinant, aan de Maas, tusfchen heuvels en
rotzen gelegen, beftaat uit de eigenlijke ftad, de
benedenftad, bet kwartier der eilanden en ee-
nige voorfteden. Zij heeft elf poorten, drie
opene plaatfen, eene collegiale kerk, zeven
andere kerken, welke daar aan als vicariaten
behooren, een gewezen Jefuiten collegie, zes
kloosters en twee hospitaal en» De voornaamfte
neeringen zijn hier in leder, marmer, en andere
fteenen. Het eertijds op eenen rots gelegen heb-
bende flöt is geflecht.

De volgende plaatzen brengen wij bij uit het
land, dat door de Maas en Sarabre wordt inge-
llooten.

Hierges^ een oud bergflot, dat eigenlijk ze-
dert 1773 benevens de dorpen Ham, Auberins,
Chooz en Foifche tot Frankrijk behoort.

Fü^fe, eene kleine ftad, die in den jaare 1670
door de Franfchen ontmanteld is,

Cuivin, eene neeringrijke ftad aan eenen heu.
vel, bij het zogenoemde zwarte water in het
Ardeiiper woud, zij heeft eene kerspel kerk,

klooster, en eene voorftad, St. Germain ge»
noemd, die beter gebouwd is dan de ftad zelve.

maals behoorde deeze plaats tot Henegouwen,
en is in het laatst der elfde eeuw aan Luik ver-
kogt. Tot deszelfs casfelenij behooren agt faaai-
je dorpen, waar in voornaame ijzerfraederijen
zijn - deeze leggen in dit Ardenner woud.

Florennes is eene ftad met eene abtdij, waar
van het Prioraat van Longlier, niet ver van
Neuchateau in \'t Hertogdom Luxemburg afhang-
lijk is.

Thuin^ eene kleine ftad, die in de bdven-en
benedenftad verdeeld wordt, waar van het eene
deel op een heuvel, het andere aan de Sambre
ligt, \'er is een collegiale kerk, een huis der
vaders Oratorii, en twee andere kloosters. Deze
plaats is in \'t begin van 1793 doQf de Fran-
fchen als eene fterkte verfchanst.

Lobbes^ de oudfte, reeds in 658 geftichtte, en
ook wel de voornaamfte Benediftijner abtdij, aan
de Sambre, in het Luikfche. —- Dezelve ftaat
onmidlijk onder den Paus.

Alme., een Cistencienfer abtdij, aan de Sam«
bre, met een voornaame bibliotheek.

ook Chatckty op een heuvel aan de Sambre, en
Marchiennes au ?om, een flot en bemuurd vlek.

\'\'e grenzen van dit Hértogdom, zo ver het
Oostenrijk onderworpen is, zijn bezwaarlijk op-»,
tegeeven, alzo hetzelve doorfnéden wordt, deels
door Hollandsth Limburg, deels door het gebied
van Maastricht en het Graaffchap Broenhoven.
Buiten het Hertogdom bezit het huis Oostenrijk
bier omftreeks nog een deel van het Graaffchap
Valkenburg en van Dalem, alsmede van \'t land
van \'s Hertogenradei welke drie landen ook
gemeenlijk de Overmaasfche landen genoemd wor-
den. De vereenigde Nederlanden zijn zedert den
Munfterfchen vrede 1648 en het Haagfche ver-
drag in i66\'4 in het bezit van liet overig deel
deezes Hertqgdams.

Ëehalven het Overmaasland bevat het Oosten-
rijksch deel omtrent tien kwadraat mijten oppelT-
vlakte, en agt en veertig duizend menfchen.
Behalven de dorpen, welke de Generale Staatett
in 1785 aan den Keizer afftonden, bevat dit Her-
togdom, zo ver het Oostenrijk aangaat, zes fte»

Het land is gedeeltelijk vlak, gedeéltelijk
bergachtig, de landbouw is *er bloeiend, ook is
^er veel veefokkerij, en het heeft fchoone weiden 5
de beroemde Limburgfche kaas ftrekke hier ten

van vee is hier bevorderd, zedert de ingezetenen
hunne gemeene weiden en bosfchen onderling
gedeeld hebben, waar door zij nu, elk zijne
bouwlanden bezittende, dezelve veel beter kunnen
onderhouden, —— De fchaaphoederij is hier ook
een tak van beftaan, en de wol van Calraine^
Coadroque enz., niet ongeacht. Verder zijn hief
veele beroemde ijzerhutten en fmederijen. En
de vlijt, welke raen daar in het algemeen aan.
Wendt, is der naarvolging waardig. Men maakt
hier genoegzaam alle floten voor de Luikfchö
geweeren, en men vindt geheele dorpen die
3lleen door \'t flotenmaaken beftaan. \'Er zijö
Veele bosfchen, en de bergwerken geeven zo
Wel kalmey als ijzer, ook vindt men hierzeet
K

goede vol-aarde, voor de lakenbereidefs. De
uitgebreide wolle manufaftuuren maaken ook
geen gering beftaans deel uit, want genoegzaam
alles leeft daar van ; deezen fpinnen, die weven,
vullen, fcheeren, verwen, persfen, zo, dat
alles in eene fabriek derwijze is ingericht dat
de een den ander altoos in de hand werkt; men
heeft bier fabrieken die van hondert tot duizend
menfchen voeden. Men telt in Limburg meer
dan drie hondert wollen-fabrieken, welker goe-
deren onder den naam van Engelfche lakenen
door gantsch Europa verzonden worden. Om
een denkbeeld van den uitvoer te geeven, wil
men dat \'er jaarlijks meer dan twintig duizend
ellen paklinnen verbruikt wordt. Dat de handel
in wollen-manufaéluuren hier zo bloeiend is,
ontfpruit grootendeels door de geringe arbeids»
loonen en belastingen.

In elk der vier deelen van de Oostenrijksch«
Limburgfche Standen, die ijder een bijzonder
lighaam uitmaaken, en hunne eigene zaaken be-
febikken, is, gelijk in de Overmaaslanden, een
Raadpenfionaris, Griffier of Keizerlijke Opper-
Araptman aangefteld.

De geheele Provintie wordt door een Gou-
verneur beftierd. Voorts is in de hoofdftad eea
Oppergericht en Leenhof, van welke echter aan
den Raad van Braband geappelleert kan worden.

Hertogdom in vijf hooge gerichtsbannen, als:
I. de ban van Balem, II» van Herve, III. van
Monzen, IV. van AValhorn, en V. van Aspre-
mont.

Limburgs de hoofdftad, aan de rivier de
Weze, op eenen berg, aan welks voet de uit-
geftrekte voorftad Dalem, of zo men gegt Dal-
haim gelegen is. — Behalven de Gouverneur,
cn der Staaten vergadering, houden de gezegde
Gerichten ook hier hun verblijf. Hier zijn. meer
dan vijftig laken-fabrieken, en in 1783 kogt
een Lutersch lakènbereider het oude kasteel,
met oogmerk om het tot eene fabriek en Lutersch
godshuis, of liever kerk aan te leggen. Deeze
fabrieken vervaardigen eene onnoembaare me-
nigte der allerbeste lakenen van allerlei foort,
deels uic Spaanfche, deels uit inlandfche wol.
De uitmuntende volaarde brengt niet weinig toe
^an de goede bewerking, ook munten de verwe-<
fijeü in fcharlaken, fijn violet, purper en car».
mofijn hier bijzonder uit. De Heeren wegen,
bevorderen mede het vertier der waaren niet

Franfchen verovert, en 1677 van haare vestin-
gen beroofd, die echter naderhand eenigzins
herfteld zijn. Sinds 1703 behoort zij Oostenrijk.

Eupeny twee uuren van Limburg, tegens \'c
Oosten, in een boschachtig landfchap, is een
Ka aan.

aanzienlijk marktvlek, in de banne van Balem,
Jjeeft zeven hondert huizen en twaalf duizend
inwoonders, waaronder veele Gereformeerde
Franfchen zijn, die eerst zedert 1783 vrijheid
van godsdienstoefFening verkregen hebben. Zij
zijn de oprichters en in fland brengers der laken-
fabrieken, welke hier meer dan zestig in getal
zijn. Het voornaame \\^ertier hunner waaren is

tlerve., eene opene ftad en heerlijkheid van
vier hondert huizen, en bloeiend door haaren
aanmerklijken kaashandel. Hier zijn ook behal-
ven andere hanteeringen goede looijerijen.

Hadimont^ een bloeiend en volkrijk vlek,
eigenlijk eene voorftad van de Luikfche ftad
Viviers, op Limburgfchen bodem. Dehier.woo-.
nende Franfche Protestanten, welke hunnen ei-
genen leeraar hebben, drijven hier grooten handel

Monzen^ Walhorn, waar het fort Calminer
plagt te ftaan, en Condroquc zijn wel dorpen,
doch zo volkrijk, dat men meer dan duizend
inwoonders in elk derzelven vindt, daar te boven
is Calmine ook beroemd door haare rijke kalmey-
groeven, welk product van hier in menigte naar
Wamen, Stolberg en Frankfort verzonden wordt.

Het gebied vanEsneux en Aspremont Wordt om-
ringd door het land van Auler, \'t gebied van Lou-

véigne, eeti gedeelte van Luik , en de óverige dee-
Jenvan \'t Oostenrijksch Limbirrg, en behoord ïn\'\'
eigendom aan den Graaf van Linden Aspremorit.

Aspremont, een ftadjê en Esneüx, eene nee- ^
rrngrijke plaafs, aan de rivier de Ourth.-^

Van het Graaffchap Vaikehbiirg en dat van
Dalem en van.\'s Hertogenrade, behoorde\'voöi?--\'
maals een deel aan de Staaten Generaal, docht
deeze ftonden daar van Daleihbij den Parijfcheii
vréde van 1785 aan de Rijkstanden af. \' "
*Het deel van Valkenburg bij Maastricht, aah
de Seule, beftaat uit de heerl\'ijkheden Niith,\'
Oud Valkenburg, Schin, aan de Geul, Stucht,
Geelen, Spaarbeek, Schinnen, \'t Huis ten oos-
ten de Geul, Wijnartsrade, Oostbeek, Jabeek,
Bronsfen, Schinveld, Hontsbroek, Vaferode,
Amfterade en Schaasberg, met het geen daar
toe betreklijk is. ^ * \'

Van \'t Graaffchap Dalem behooren, volgens
gemelde tradaaten\', aag den Bourgondifchen
Kreits de dorpen en heerlijkheden, St, Martin
Voren of Foran, Mher, Mouland^ Hous en Ri-
chel, de abtdij Val Dieu, welke groote inkom-
ften heeft5 Novagne aan de Maas, alwaar een
zwaare tol moet betaald worden, Moriroux en
St. Jans Gaard; daar bij ftonden de Staaten
bij het aofte artikel der preliminairen van
den in 1785 te Parijs geflotenen vrede, nog
aan den Keizer of de banne van Aulne, Blegni,
Trenibleu, St. André, Fenneur en Bombaye, en
; Ks dc

de ftad, benevens het llot Dalem, met uitflui»
ting van Oost-Cadier.
Tot het land van Hertogenrade behooren.
Hertogenrade, in \'t Fransch K&lduc of Kode-
U Duc, eene kleine ftad met een oud flot, \'aan
den vloed de Worm, deeze is de hoofdplaats.
Niet ver van daar ligt

kloosterode^ eene beroemde abtdij, onder de
Staaten van Limburg, vt^elks Abt de voorzitter is.

Einlijk nog de dorpen
Simpelvelt, Boekhout, Markßein^ Kerkenrode ^
Uhc}i\\ AUdorfy Wek ^ Roer dorp, enz.

\'eeze Provintie legt dermate verftrooid, dat
het zeer bezwaarlijk zijn zoude deszelfs uitge-
ftrektheid bepaaldlijk optegeeven. Ondertuss
fchen fchat men dezelve op ruim twintig qua-»
draatmijlen, en de volkrijkheid op omtrent ne-«
gentig duizend menfchen. Zij wordt meestal van
het bisdom Luik, en \'t hertogdom Braband
omvangen, doch grenst ten westen ook tegens
Henegouwen,

Het klimaat van dit berg- en woudachtig land
is zuiver en gezond, fchoon de grond fteenachtig
en wreed is, zo dat zij door asch» mergel, ea
veelerlei foort van mest vruchtbaar moet gemaakt
worden^ Behalven in de bosfchen beftaai de
K 4

grootfte rijkdom van dit land in de ijzer- lood-
jjoper en fteenkolen-bergwerken, in zwavel,
mijnen, witte en zwarte marmergroeven, Leijen
en andere fteenfoorten, Waar van men hier ook
veel: ïiieer werks maakt dan van den landbouw of
de veefokkerij. Echter verwaarloost men de twee
laatfte hier niet geheel, bijzonder legt men zich
daar op toe langs de oevers der Maas en der
Sambre, welke wateren ook den uitvoer der
mineraal produéten niet weinig bevorderen. Men
vindt ook eenige roodewijngaarden in de zuidlijk-
fte deelen deezer Provintie, men heeft de lan-
derijen verdeeld in twee duizend negen en zestig
deelen, waar van twee hondert negen aan de
Geestlijkheid toebehoren.

De ingezetenen der vijf fteden, en hondert agt
è» vijftig dorpen , waar van eenige aan Frankrijk
behooren, fpreeken het zogenoemde Waalsch.

Omtrent de regeeringsvorm zeggen wij alleen
dit, dat de Gouverneur van Namen den zelfden
tijtel voert, en het zelfde aanzien heeft als die
van Henegouwen, Dat hij alle landsheerlijke
bevelen het eerst ontvangt, en die van hem tot
den provintiaalen raad, die uit een Preüdent ea
zes leden beftaat, verzonden worden, dat het
Opperambt in leen zaaken de laatfte uitfpraak
doet, en dat de Bisfchop van Namen het hoofd
|s van de in twee klasfen gedeelde Geestlijk-

grootendeels aan de bearbeiding der metaalen, en
het vervaardigen van menigerlei goederen, als
koper en fterk water, koperen fchotels, mesfen,
fabels enz., gaande hier van jaarlijks meer dan
voor twee millioenen guldens naar Frankrijk.
Ook drijft men hier handel in ruwe metalen, in
hout, houten gereedfchappen, in kalraey, mar-
mer, kalk, fteenkolen, leijen, pijpaarde, enz.

Dit Graaffchap bevat onder anderen de vol-
gende merkwaardige fteden en vestingen ——

Namen, de hoofdftad, legt tusfchen twee ber-
gen , aan de Maas, ter plaatfe daar de Sambre
en de Vederin in dezelve vallen. \'Er ligt eene
brug over de Maas en eene over de Sambre, en
de ftad zelve legt tusfchen de drie gemelde ri-
vieren. - Daar en tegen liggen het kasteel,

de fterkte Terranova, \'t fort Oranjewoord en
Coehoorn, aan de westzijde der ftad, tusfchen
de Maas en Sambre op eenen berg, cn aan de
noordzijde over de vloed Vederi

Balard, St. Fiackre l\'Espinois en St, Antoine,
mede op eenen berg. Deeze zo fterke, groote
en fchoone ftad, als Nederland \'er weinige noe-
men kan, is de zetel des Gouverneurs, des
Bisfchops, des Provinciaalraads, en der Staats«
Vergadering. Behalven de cathedrale kerk aan
St. Albinus gewijd, telt men \'er nog twee col-
legiale, vijf kerspelkerken, een Seminarium, en
öïïder de dertien kloosters een gewezen Jefuiten
K col-

collegie. De inwoonders maaken in hunne veel-
vuldige ijzer- en koperfabrieken veele mesfen,
fcbaaren, degens, enz. Inzonderheid is de ge-
weerfabriek alhier aanmerklijk. Namen wierd
5n 1692 door de Franfchen, in tegenswoordig-
lieid van Lodewijk den XIV., verovert, maar
Willem de III. en de Keurvorst van Beieren
namen hem de ftad in 1695 weder af. In 1701
bezetten de Franfchen haar op nieuw. 1704
wierd zij door de Bondgenooten gebombardeert.
In 171S wierd zij door Koning Philip den V,
aan den Keurvorst van Beieren afgeftaan, en
dus in 1713 den Staaten als eene der barriere
fteden ingeruimt. In 1746 veroverde de Fran-.
fchen haar op nieuw, .die haar eerst in 1749
ontruimden, en in 1793 wierd zij weder door
de Franfchen ingenomen, iia zij ggnscb Oos-»
tpnrijksch Vlaanderen, tot aan Oftende, gansch
flenegouwen en gansch Braband, tot zelfs Ant^
werpen in twintig dagen veroverd hadden.

Charleroi^ eene ftad aan de Sambre, welke
gebouwd is ter plaatze, alwaar voormaals het
■dorp Chernoi lag. Zij is bekend door veelq
belegeringen, en thans door haare voornaame

deeze plaats \'t eerst verfterkt., en Vauban
?naakte daar van naderhand eene zeer vaste
plaats, die echter in 1667 door Turenne vero,
vert wierd, en bij den Akenfchen vrede aan
l^rankrijfe kwam. De armee van den Staat de?

vereenîgde Nederlanden belegerde dezelve in
in. 1Ö70 en 1677 te vergeefsch, in 1078 gaf men
haar aan de Spanjaarden te rug. In een woord,
deeze plaats heeft veel. geleden, in alle oorlngs»
tijden, waar in het toneel deeze landen bevatte,
en is nog dagelijks een aanvechting der oorlo-
gende Mogendheden.

De ftad beftaat uit eene boven- en benedenftad,
waar van de eerfte op eenen rotsachtigen berg,

aan de noordzijde der Sambre, çn de andere
aan de Luikfche zijde des vloeds gelegen is.

Hevre, met eene collegiale kerk, behoorende.
aan de daar bij liggende abtdij Jardinet. In
11589 wierden de Franfchen hier door de Neder-
landers geflagen —— en in 1792 bemagtigden
zij deeze plaats.

Bouvines, een ^eer oud ftadje, nabij de Maas,
was eertijds verfterkt, en wierd in 1215 door den
Graaf van Luxemburg, en 1430 door den Bis-,
fchop van Luik vergeefsch belegert.

Oudtijds heerschte \'er tusfchen Bouvignes en
de Luikfche ftad Dinant groote jaloufie wegens
den handel./ Lodewijk de Xl. en Karei de
Stoute ftooten hier in den jaare 1474 een vree-
Verbond. In 1554 hebben de Franfchen deeze
ftad bemagtigd, doch in 1558 weder te rug ge-
geeven.

Jndenncy aan de Maas, op eenen berg, is
«çne kleine omtrent het eind der gevende eeuw

gieftichte abtdij, welke naderhand in eenewae-
yeldlijke ftiditing veranderd is, en welks Abt
tegenswoordige Abt van Namen is. Het
Capittel beftaat uit dertig adelijke vrouwen,
welke onder eene Proostin en Dekanin ftaan,
en tien Domheeren, die allen door den Landheer
benoemd worden. Bij deeze abtdij legt een dorp,
in welks omtrek men voortreflijke pijpaarde
delfr.

de Maas, welks flot eertijds wel verfterkt was,
*t zelve wierd in den jaare 1429 door de ingeze-
tenen van Hui, en in 1554 door de Franfchen
ingenomen.

Boneffe, eene kleine ftad, aan den Mehaigne
vloed, nabij de Maas, was eertijds eene ver-
fterkte plaats.

Brogne of St. Ger ar d-, een Benediörijner man-
ilen-abtdij, waar van de Bisfchop van Namëiï\'
Abt is.

Fleury of Fleurus, een open ftadje met een
abtdij, bij het welk lónn en 1690 bloedige veld«
flagen zijn voorgevallen.

Salzinnc^ voormaals een wel verfterkt flot,
dat door die van Luik in 1429 verwoest
wierd.

Hastieres, eene kleine ftad met eene Benedlc.
tijner abtdij, die in het laatst der negende of
het begin der tiende eeuw gefticht is.

Maas, niet ver van Dinant, was zinds laöóaf-
lianglijk van het klooster Floreçfe.

Chateau Thierri, op eenen berg, nabij de
Maas, was eertijds eene verfterkte plaa\'.s.

Floreffe, een kleine fl:ad nabij de Sambre, meit
eene Premonftratenfer abtdij, welks Abt een mij-
ter draagt, en den derden rang heeft in de orde.

Freijer, een flot aan de Maas, alwaar de Fran-
fchen en Spanjaarden in 1675 ^en commercie-
traftaat flooten. De daar toe behoorende heer-
lijkheid, uit vier dorpen beftaande, is eene oude
baronnie.

Marlagne is eene hermitage, in 1Ö19 gefticht,
behoorende aan de Carmeliter barrevoeters te
Namen, zij legt in een woud van denzelfden
naam, en dient wel onderfcheiden van de abtdij
aan de Sambre, een uur van Namen, welke ook
Marlagne genoemd wordt.

Monftieres, een adelijk vrouwen-fticht aan de
Sambre, met eene waereltlijke Abtdis, is het
oudfte klooster des lands, doch reeds in de der-
tiende eeuw in een waerehlijk ftift veranderd. \'

Sclayen ^ een ftichting vai het jaar 1106, welks
inkomften door den Abt van St. Cornelis Mun-
fter, doch de Proostdij door den Graaf van Na-
begeeven worden.

Du Moulin, eene abtdij tegens *t noorden van
Pouvigne, aan een klein riviertje met etlijke
papiermolens.

Scïes, eene kleine ftad, welke niet verre van
de Maas ligt, had eertijds een vast flot\', en
wierd door Gravin Maria van Artois in 134a van
den Koning van Boheemen en den Graaf van
Luxemburg gekogt, en tot Namen toegevoegd,
waar van het anderhalf hondert jaar was afge-
fcheurd geweest.

ehalvert dat dit Hertogdom ten noorden met
eene kleine ftrook lands aan het Limburgfche
grenst, wordt het rondsom door het Luikfche
ingefloten. Het neemd het middeldeel van het
Van ouds beroemde Ardenner woud in, \'t welk zo
verre het tot dit Hertogdom behoort, in vier di-
ftriâen wordt afgedeeld, te weten, van den Eif-
fel en Luxemburg, van Famenne tegens \'t noor-
den bij Marche, van de Maas en van de Moe-
zel. Dit Hertogdom behoort bijna geheel
aan Oostenrijk, en is het grootfte van alle Bour-
gondifche provintien, men fchat deszelfs grootte
op hondert agt en vijftig quadraat mijlen, en \'t
Setal der inwoonders op drie maal hondert tachtig

Deeze volkrijkheid is, in zulk een berg- en
lleenachtig land als Luxemburg grootendeels is j
vrij bijzonder, doch tegens het noorden is de
grond vlakker en minder zandig dan in \'t zuiden,
ook veel vruchtbaarder, fchoon in het zuidlijk
deel ook nog koorn gebouwd wordt. Het is rijk
in de aankweeking van vee, vooral in die van
fchaapen. Omtrent den Moezel zijn fchoone

wijnbergen, en \'t ganfche Hertogdom is onbe-
denklijk rijk in houtgewas. Daar te boven vindt
men hier veel wild, en het mineralen-rijk, voor-
al de ijzerwerken, brengen niet weinig toe tot
den bloei van deezen gezonden oord.

Dit landfchap wordt door veele kleine ftroomen
doorfneeden, van welke de Ourt, de Semois, Les.
fe, Chiers, welke in de Maas vallen, en de Savre,
Aterte, Ouren, Pruim, Nims en Wilrs, die
nevens de Alze alle in de Savre vallen, en daar
mede naar de Moezel flroomen, zo ook KijlH
de voornaamften zijn.

Omtrent de Regeering valt aan te merken dat
het ganfche Hertogdom door een Oostenrijksch
Gouverneur beftierd wordt.

Het land wordt verdeeld in Voogdijfchappen,
Marquifaaten, Graaffchappen en Heerlijkheden,
het bevat vier en twintig fteden en elf hondert
zeventig dorpen. \'t Wapen is een roode

Luxemburg aan de Elfe, waar in hier de beek
Petreufe valt. Zij is thans de voornaamfte\'ves-
ting der Oostenrijkfche Nederlanden, bijzonder
aan haare westzijde. Zij wordt in eene bóven-
en benedenftad afgedeeld, waar van deéze deels
in eene vlakte;, deels op rotzen ligt, éh een ze-
venhoek uitmaakt, waar in het Papendal befloten
is. Men vindt hier eene kerspelkerk, een ge-
wezen Jefuiten collegie, \'t welk dé Priorfchap-

pen, van Chinij Ayville, Vaules-Meines, eh
Ufeldange behoorden, benevens eenige andere
kloosters, voornaamentlijk de in 1085 geftichté
Benediftijner monniken- abtdij Munfter, welke
eene heerlijkheid bezit die drie raeijerijeii bevat.
Deeze door Graaf Siegfried aangelegde, doch
naderhand vergroote ftad, geeft den naam aan
deeze voogdijfchap, en is de zetel des Gouver-
neurs, des Provintiaalraads, en der gedeputeerde
Staaten, en.voedt haare agt duizend inwoonders
rijklijk. In de jaaren 1543, 155a, 1Ó48 en 170a
wierd zij door de Franfchen bemagtigd.

Aan den voet des bergs, op welke het in
gefloopte flot Mont St. Jean ftond, is de hoofd.,
plaats eener commanderij der Malthefer orde,

Arlon, eene ftad op eene hoogte, leggende
het flot nog hooger aan de Semois, daar die
Ontfpringt. In 1785 brande zij geheel af, uitge-
zonden twee openbaare gebouwen. Zij geeft
L dea

4en,,naain aan eenq yoogdijfchap, die in omtrent
elf hondert meijerijen en dorpen verdeeld is; ^jj
•wierd eerst tot een Graaffghap en Ao. 1103 tot
een oMarquifaat verheeven. De oude vesting-
werken zijn in 1671 gefloopt. De inwooners zijn
zeer verarmd, en beftaan tegenswoordig alleen
•.yaji^humie bosfchen en ijzerwerken.

ßasfogf^e, eem voogdijfchap en ftad in eene
vltakte 91 naast Luxemburg de grootfte en beste
landftreek van het ganfche Hertogdom., Johan-
nes, Koning van Bohemen en Graaf van Luxem-
burg, heeft dit diftrid Ao. 1332 van de kerk
te Aaken gekogt voor zestien hondert goud-
guldens, Florentijnfche munt. Men noemt dee-
ze ftad, welke in Ió88 van alle haare vestingen
door de Franfchen beroofd is, ook wel Parijs
in de Ardennes. „

, Marchy t^n voogdijfchap en ftad aan de beek
Marfette, is de hoofdplaats , van het diftrid Fa-
mine,-waar eertijds, volgens het getuignis van
Julius Cefar, de Ph^mani. woonden. In de jaa-
ren lagö* 1318 en idi5 brandde zij af, doch
wierd telkens- weder opgebouwd, en bevindt
zich thans in goeden ftaat. \'Er zijn drie kloos-
ters en eeiï hospitaal. In- 1577 beriep Johan
vaa Oostenrijk de misnoegde Nederlanders in
deeze ftad, en floot aldaar het zogenoemde eeu^
werbondi

Chmij-, aan de Seniois, eene voogdijfchap,
l^elke met de voqrige eenen voogd heeft, zij

•was vöormaals eene neeringrijke-ftad, dach js
thans flechts een dorp i in vroeger tijd was deeze
voogdijfchap een; Graaflijkheid, welke, Wenzel
I., Hertog van Luxemburg, in Ï3Ö4 van Arnolph
de Rumigray, Graaf van Chiny, gekogt hadde.

Vinon^ eene voogdij en kleine ftad, in welke
Ao. 1739 een Collegie tot onderwijs der fchoone
wetenfcbappen is opgericht. ^ - -

St. Mard of Medard^ eene kleine ftad en
voogdijfchap, die met de voorgemelde .eene»
Voogd heeft.

Biedhurg., VQQXV[i2L2\\% Beda^ eene voogdij dié
Jnet de volgende onder eenen Voogd ftaat, is
tevens eene kleine ftad, welke zedert 1663 in
eenen bloeienden ftand was, doch in 1675 »en
1689 door-de Franfchen vrij veel verwoest
wierd. . \'

Echternach^ eene voogdij en kleine \' ftad- aaÄ
de Savre, met een omtrent den jaare 698 gefttóh-
te Benedidijner abtdij, onder welks goederen
onder anderen de heerlijkheid Dreyss behoort,
welke ook deeze geheele voogdij, beftaandé4n
drie dorpen,- bezeten heeft. Het land teelt
goeden wijn. ^

Remich^ mede eene voogdij, hebbende eënen
Voogd met de volgende; *t is eene kleine ftad
met goeden^wijnbouw; zij heeft in de jaaren
ï55a, 1036, 1S73 en 1708 door den oorlog veel
geleden. r
Graven ■ Macherm, eene Vóbgdij en ftad in eea
L a aan-

aangenaarae en vruchtbaare vlakte aan de Moe-
iely-met veele wijngaarden, heeft voornaament»
\'h\'jk in 155a en 1705 zeer door de ooiiogsrampen
geleden. — 1« deeze voogdij zijn onder anderen
, eene heerlijkheid, daar de Saure in de
Moezel valt.

Aig/e, aan de voet eenes bergs, aan den Moe-
zel, welke hier de vloeden Sare en Saure in-
neemt, is merkwaardig wegens eene hier opge-
lichte vierkante zuil, met onderfcheiden beeld-
werk voorzien, en vier en zeventig voeten hoog.
Het is eene grafnaald van de Heidenfche tijden,
welke, volgens, de zeer befchadigde infcriptien,
waarfchijnlijk is--opgericht door twee gebroeders
Secundini, ter eeren hunner ouderen, denklijk
tusfchen de regeeringen van Diocletianus en Con-
llantinus den grooten. In 1764 lieten de Staaten des

Orchimond^ eene voogdij en ftad aan de Se-
moisi met een zeer hoog gelegen, voormaals

Deeze voogdij was voormaals een Graaffchap,
maar verloor deezen tijtel toen Karei V. het aan

Dietkerk is eene voogdij en ftad aan de Saure,
dtfjjfc veel wijnhandel, en is in de zestiende en
2eventiende eeuw menigmaal verwoest, en in
16SS van haare wallen beroofd.

Moerßorf, eene ftad en heerlijkheid aan de
Saure, welks eigenaar Erfbaanderheer van het
hertogdom Luxemburg is.

Durbuy^ eene groote voogdij en kleine ftad»
tusfchen fteile rotzen, aan de rivier Ourt.

La Roche, eene voogdij, welke een Graaf-
fch:?p is, alsmede eene kleine ftad aan de Ourt,
op eenen lagen grond met een vast flot, doch
is zedert den brand van het jaar 1704 in eenen
flegten toeftand.

Rochefort, gi^iXi de Lomme, de hoofdplaats van
het Graaffchap Stolberg, \'t is eene kleine ftad
op eenen berg, waar bij een flot op een rotS
gebouwd is.

Neufchateauy aan de Lomme, eene kleine
ftad en hoofdplaats der heerlijkheid van dien
naam, behoorende voor twee derde aan den-
Graaf van Stolberg, en een derde aan den hui-
ze van Arhemberg.

Herhemontt een ftad en bergflot in de heer*
Iijkheid van den zelfden naam aan de Semois.

Salm, de hoofdplaats van het Graaffchap diens
naams, dat uit veertig dorpen beftaat, aan de
Luikfche Grenzen, behoort den Graaf Salm
Reifferfcheidt, ,en heeft overvloed van leien en
fiijpfteenen.

Vianden, aan den Ourth is de hoofdplaats
eener meijerij van denzelven naam, welke uit
Zeven dorpen beftaat. Deeze kleine neeringrijke

ftad legt, nevens haar bergflot, rondsom in het
gebergte, heeft goede looierijenen lakenfabrie-
ken, en in den omtrek vindt raen goede Moe-
zelwijn.

Houffalize, eene kleine ftad in de baronnie
van dien naam, aan den Ourth, met een zeer
oud en vast flot, zijnde ia ió88 van haare
muuren beroofd.

St. Vieth, eene kleine doch neeringrijke ftad,
i\'n de heerlijkheid van dien naam, beftaande
uit vijf en tagtig dorpen, en behooren aan het
huis van Oranje Nasfau, en daar zij na aan de
ïrierfche grenzen ligt, heeft zij eene goede
commisfie en tranfito-handel.

Cronenburg aan de Kijll, is de hoofdplaats
van eene heeriijkheid die den zelfden naam
voert, behoorende aan den Graaf van Mander-
fcheid.

St. Hubert, eene oude rijke Benediftijner
abtdij, tusfchen Bastogne en Rochefort, over
welke Frankrijk zich van ouds her de befcher-
jning aanmatigt, doch die het huis Oostenrijk
vermeent dat tot het Luxemburgfche behoort,
en onder deszelfs gebied ftaat.

In 1718 wierd zij met Oostenrijkfche krijgs-
benden bezet, die in 1741 door de Franfchen
verdreven wierden, dan in 174a heroverden de
Oostenrijkers deeze plaats, doch wierden door
<je Franfchen weder verdreeven, waar na zij
weder aan de Oostenrijkers verviel, toen Frank-
rijk

rijk in 1769 allen aanfpraak op dezelve afftond,
en beloofde den eigenaar des Hertogdoms Luxem-
burgs in geene zijner hooge rechten te zullen
belemmeren. Voormaals heette deeze abtdij An-
dain, tot Ao. B25 het lijk des Heiligen Huberts
daar gebragt wierd, waar na zij zedert diens naam
voerde. Tot dezelve behooren, behalven het
ftadje St. Hubert aan de Lomme, omtrent
tig dorpen in het Ardenner woiid.

f eeze kreits» welks grootte met de Keurrijn-
fche kreits op negentien hondert zestig quadraat
mijlen gefchat wordt, bevat thans alleen vijf
hondert quadraat mijlen inhoud; dezelve heeft
van tijd tot tijd alle haare landen aan geene zijde
des Rijns verloeren, als het grootfte deel des
Bisdoms Straatsburg, de Bisdommen en Rijkfte-

den Metz, Verdun, en Tuil, het Aardschbis-
dom Befan^on, de vorstlijke abtdij Murbach, de
abtdij Monfter in Gregoriendal; het Hertogdom
Lotharingen, \'t Graaffchap J3irsch, de Land-
voogdij Hagenau, welke de toenmalige tien
rijkslleden in den Elzas bevatte.

Het is voor ons bellek te wijdlopig om de zuid-
lijke grenzen van deeze kreits naauwkeurig te be-
paalen, In \'t algemeen zijn zij deeze, ten noor-
den de Nederrijnfche, Westphaalfche, Neder.
Saxifche en een deel der Keurrijnfche. kreits,
welke haar eigentiijk doorfnijdt. Tegens \'t oos-
ten de Opper-Saxifche en Frankifche kreits,

tegens \'t zuiden de Keur-Rjjnfcbe en ZwaWfcbe
kreits, nevens den Eifas, Lothanngenen Zwit-
zerland, en tegens \'t westen wéder aan de Keur-
Rijnfche en Westphaalfche kreitzen.

De grond, zo wel als het klimaat, is hier in het
algemeen gezond en vruchtbaar, vooral in de
bergachtige oorden, hoewel die minder vrucht-
baar zijn- \'Er bevinden zich hier omtrent ander-
half millioen menfchen, welke zich veel voor-
deel uit het dierenrijk weeten te verfchalfen,
doch nog meerder uit het planten- en mineraal-
rijk. De Rijn en de Wezer zijn de twee hoofd-
rivieren.

Thans heeft deeze kreits de volgende Staaten,
als het hoofddicht Worms, dat van Spiers, met
de proostdij Weisfenbiirg, het bisdom Straats-
burg, Bazel, Fulda. HetMalthefer Grootmees-
terfchap de vorstlijke abtdij Prüm, de proostdij
Odenheim, Keurpaltz wegens Simmeren, Lauteren
en Veldenz, Paltz-Tweebruggen, Hesfencasfèl,
Hesfendarmftad, Hersfeld, Sponheim, Salm en
Kirburg , Nasfau-WeiIburg, Nasfau-Ufingen,
Nasfau-Idftein, Nasfau-Saarbruggen en Ottwei-
ler. Waldeck, Hanau-Muntzenberg, Hanau-
Lichtenberg, Sülm-Solras, Solm-Braunfels ,
Solms-Rodenheim, Solras- Landbach> Keurmaintz
wegens Koningsflein, Ifeiiburg-Birftein, Ifen-
burg-Büdingen, Wachterbeek en Meerhohz?
de Rijngraaven van Greweiler, Grumbach en
ßhaun, Leiningen - Hartenburg, Leiningen -Wes -
L 5 ter-

terburg en Grüuaad, Munizfelden, Witgen-
ftein-Witgenftein, Witgenftein^Berleburg, Fal-
kenftein, Reipolskerken, Kriechingen, \\Wten-
burg, Bretzenheim, Dachllulh, Oidbruck en de
Rijkfteden Worms, Spiers, Frankfort, Frijburg
en Wetzlar. Behalven deeze leggen nog ver-
fcheidene heerlijkheden in den Opper-Rijnfchcn
fereits, welke geen zitting of llem in ftaat hebben.

De kreitsuitfchrijvende Vorften zijn, de Bis-
fchop van Worms en de Paltzgraaf aan den Rijn,
wegens het Vorftendom Simmeren, welke zich
wegens het direélorium van 1690 te Windhiem
daar over onderling verftaan hebben, zo dat
Worms het direftorium alleen zou hebben, doch
met Keurpaltz en Simmeren gemeenfchaplijk zou-
de handelen. Deeze overeenkomst is naderhand
in 17CO door de vereeniging der Euangelifche

krilgsftanden, en 1705 tusfchen Worms en de
Keurpaltz deels herhaald, deels bevestigd.

Eertijds wierden de krijgsdagen te Worms,
thans echter worden zij te Frankfort aan den
Main gehouden. D\'e kreitskancelarij en de
Isreitsarchiven zijn te Worms bij het direétorium.
Ten aanzien der ligging, ten opzichte van Frank-
rijk, behoort deeze kreits onder een der zes
voorleggende Rijkskreitzen. In vredenstijd houd
deeze kreits alleen 150 man te paard, en sooo
le voet, doch in oorlogstijden 45° te paard en
óooo te voet.
De Landgraaf van Hesfen - Ca^fel is zedert

Van den godsdienst behoort deeze kreits onder
dé: gemengde, en zend ook twee asfesforen naar\'
het kamergericht. -

Daar de politicque verdeeling veel van de na-i
tuurlijke ligging verfchilt, en bezwaarlijker
maakt, zo zullen wij de kreitslanden na hunne
ligging Iaaten volgen.

fit ligt tusfchen den Moezel en den Rijn.
Het wordt in \'t voorde en agterfte Graafichap
verdeelt. Het voorfte, dat eigentlijk den naam
van Spanheim voert, heeft tot Oost\'Franken
gehoord, het andere tot Starkenburg, West-

twee deelen verdeeld, bezittende de Keurvorst
Van de Paltz daar drie vijfde deelen, en de Mark-
graaf van Baden Baden twee vijfde. Het betaalt 166
florijnen in elke Romeinfche maand en 108 R-
-•oï kreutzer bij het kamergericht. De meeste

inwoonders zijn Gereformeerd, echter hebben de
Roomschgezinden ook hun gebruik van de ker-
ken. Het wapen van dit deel des Graaffchap»
beftaat uit twintig roode dobbelfteenen, en dat
des agterften deels uit twintig gouden en blauwe
dobbelfteenen. Zedert 177Ö behoort een deel
des agterften Graaffchaps aan den Hertog van
Tweebruggen, en \'t andere den Markgraaf van
Baden Baden. Paltz Tweebruggen betaalt 62 florij-
nen voor elke Romeinfche maand. De inwoon-
ders zijn deels Luthers deels Roomschgezind.

Behalven eenige koper-bergwerken, en den
houthandel, is de veehandel hier wel het aan-
merklijkst. In Birkenféld in het agterfte Graaf-
fchap zijn alle jaaren twaalf vaste kermisfen en
beestemarkten , en dikwerf meer, na \'er koopers
zijn.

De meeste osfen komen hier mager uit het
Wurtenburgfche en uit de Paltz. De Badcn-
fche inwoonders koopen die gemeenlijk in het
voorjaar, gebruiken dezelve des zomers, en mesten
die tot Iaat in de herfst, verkoopen dezelve vet,
en koopen weder anderen in, waar mede zij
hunnen winterarbeid verrichten, die daar na we-
der gemest, en weder verkogt worden. De
meeste vette osfen gaan naar Trier, Metz, enz.
fchoon \'er ook veeien in Tweebruggen en des-
zelfs omtrek blijven. De meeste varkens worden
in het Birkenfeldfche en daar omtrent aange-
kweekt. De kermis beftaat voornaamlijk uit

vlas en\' houthandel. De overige hier vallende
produéten zijn koorn, wijn,\' vruchten, kalk,
nooten^ pïarden en fchaapen, ook vindt men
\'er minerale bronnen.

Buiten den Hondsruck heeft dit Graaffchap
nog voornaame gebergten, en eenige meiren, en
de hoofdrivierén zijn de Moezel en de Nahe.

<n wel in de Keurpaltz bevat in deszelfs boven-
en nederambten vier ileden, een en dertig vlek-
ken en dórpen, zes en twintig meijerijen en twee
zoutwerken, en over \'t geheel zestien duizend
een hondert drie en dertig inwoonders. ——
Wij noemen hier van:

Kreiitznach aan de Nahe, welke in de oude en
nieuwe ftad verdeelt wordt. \' Zij is de hoofdftad
van hef Graaffchap, de zetel van het Keur-
vorstlijk bovenambt, en naast Manheim en Hei-
delberg, de grootfte der fteden in de Paltz.
Zij bevat meer dan yijf hondert huizen, en zes
en dertig hondert inwoonders. De Gereformeer-
de en Roomfche kerk is hier, van oudsher, Hechts
^n gebouw, edoch van binnen tot verrichting
Van den eerdienst, met eene muur afgefcheiden.

re ingezetenen beftaan door de ftbeepvaart,
handwerken, veeteelt en akkerbouw, -^-\'^edert
1620 tot 1ÓS9 beeft zij veel door. de Franfche
krijgsbenden, en in 1783 door een hoogen water-
vloed geleden. .De beroemde Koniuglijle Prui-
fifche gehei,me Staats- en Juftitie-Mini.s.ter.^ .Groot-
Kanzelier, en Ridder van den zwarten Adelaar,
Johan Hendrik van Carmer wierd alhier geboren.
Voormaals lag \'er bij de oude ftad Kreutznach
een flot, genoemd Kanzenberg, op eenen berg,
doch de Franfchen verwoesten het in den jaare
ÏÖ89.

Omtrent een half "uUt vaii hier, aan de zijde
van Nahe, vindt men bij den ingang van een
zeer aangenaam dal, twee nieuwe Kcurvorstlijke

dezelve is, na aftrek van alle onkosten» dertig
duizend gulden. De eerfte, Carlshal genoemd,
wierd in 1729, de twee ïheodoorshal in 1743

Overhilvcrsheim. \\\\gt zzn eene, kleine beek,
zijnde een vlek van. hondert twintig huizen, en
omtrent drie hondert vijftig invvoqndei-s. Het
plaatsje is v.rij .neringrijk.

Scïmabenh-cim ^ ook Paapai-Sclnvahenheim^ is
een yiek, alwaar Qraaf Eberhard van Spanheim
een klooster ftichtte, \'twelk 1130 door Graaf
Reginhard aan het hoofdftift Mayortz wierd af-
geftaan.

Spanheim is een vlek met omtrent drie hondert
zeventig inwoonders, onder \'t flot van deezen
naam, en in deszelfs nabijheid benedidijner abt-
dij van St. Martin, welke door Graaf Stephanus
Ao. ïior wierd aangevangen,\'en door zi nen zoon,
Meginhard Ao. 1123 voijtooid.

Monzingen y Langendaal en Auen zijn drie Lu-
therfche diftriéten, welke in 1760 van den Keur-
vorst de vrijheid bekwamen, om een Oratorium
en Schoolhuis te, bouwen, ter opentlijke oeffe-
siing van den godsdienst.

Ebcrnburg , een bergflot en vrije heerlijkheid,
aiet ver van de zaamenvloeing der Nahe en Al-
lenz, \'er behooren meer dan zestig huizen toe,
en \'t heeft twee hondert agt en tagtig inwooa-
ders. —- In dit oord zijn fteenkoolbergwerke».

Kirchberg in Nahegau, een ftadje en flot,
zijnde de hoofdplaats en den zetel des opper-
ambts. Voormaals had het zijne eigene Graaven,
doch in de dertiende eeuw kwam het aan den
huize van Spanheim.

Sprendlingen en St. Johan zijn twee fchoone
Vlekken, waar van het eerftf^ de zetel eens ampts is.

Trarbach aan de Moezel, tusfchen bergeu
gelegen, is de hoofdplaats, en daar te bovea
de zetel van veele land-collegiën meteen God»
geleerd Gijmnafium, en een, den Roomfehen en
Luterfchen in gemeenfchap toebphoorende kers-
pelkerk, Voormaals was de ftad wel bevestigd,
en door het fterke flot Gravenburg befchermd.
ïn 1703 wierd de ftad, en 1704 ook het flot door
de bondgenoten ingenomen, maar in 1734 her-
overden de Franfchen beiden, en vernielden flot
en vestingwerken. Regt hier tegens over aan
den anderen oever van de Moezel, bouwde de
Franfchen, na den Nijroegenfchen vrede, de
vesting Montroyal, die echter volgens den Rijs-
wijkfchen vrede weder geflecht wierd. De ftad
heeft goede wijngaarden in den omtrek, ,en is
vrij levendig.

Traben^ met de voorige plaats door een fcbipbrug
over de Moezel vereenigd, is een voornaam vlek.

Enkirch., benevens de Stepbanusberg aan de
Moezel, is een aanzienlijk vlek, met een Fran*
ciskaner kluis.

Starkenburg\'» een oud flot aan de Moezel, wa$
voormaals het verblijf van eene bijzondere linie
der Graven van Spanheim.

Canellaun, een kleine ftad met een flot, de
zetel des ampts van dien naam, op den Hunds-
rück en in de Frachau, is een zeer vruchtbaaren
oord.

Allenbach, een flot en dorp, geeft naaia aan
het ampt Allenbach en aan Idarwoud.

Wirschweiler, een dorp midden in het bosch.
Hier onder behoort ook nog het zogenoemde
Croverrijk in zeven dorpen beftaande, *t wclfc
een klein vruchtbaar landfchap is, aan geene
zijde der Moezel, zijnde met bijzondere fteenen

Uit het Marktgraaffchap Badenfche, dat in een
opper- vier onder-amptmanfcbappen, en eenige
oude bezittingen beftaat, haaien wij aan.

Birhenveld, een ampt, vlek en flot, in Nah-
gau , vrij neeringrijk, en met een rijke veehaa.«
del- \'t Is de hoofdplaats van \\ Badenfche aan*
deel, waar in men twee ijzerwerken vindt.

Hier toe behooren nog de heerlijkheid Hohen-
velds ïn Donnersbergen, in Wormsgau, en Gra-
venftein in Wasgau, tusfchen Tweebruggen en
Landaii, die gemeenlijk Rothalben, na de hoofd-
jilaats en het ampt van dien naam genoemd
«srorden.

J)eeze beftaan in den Opper-Rijnfchen kreits,
ait: het Vorftendom Simmern, dat van Lautern,
cn dat van Valdenz, welke te zaamen vijfópper-

Keurpaltzifche aandeel in Spanheim, of het reeds
gemelde Kreutschnacher opperampt rekent.

\'e Keöfvors.t van Paltz-Beijeren heeft wegens
Simmern zitting en ftem in den Vorstlijken raad,
en is wegens den Opper-Rijnfcbe kreits eene
der mede uiifchrijvende Vorften,doch men vindt
geen bijzondere Matricularings aanflag wegens
dit landfchap.

Het Vorftendom Simmern legt in NahegaU,
op den Hunsruck, zijnde eenen hoogen bergach-
tigen oord, tusfchen de Moezel en Noh, aan
den mond der eerfte bij den Rijn, bij Coblent? ,
tot aan het Tweebrugfche. *Er is eene göede
vlasteelt en voornaame ijzerwerken. Over *t ge-
\' heel voert die ftreek deezen naam, doch daar in
leggen Simmern, een deel van Spanbejm, en ccn
deel der wilde en Rijngraafs landen.

De beerfchende godsdienst is de Gereformeerde,
hoewel men \'er ook Roomschgezindcn en Lti-

Simmern de hoofdftad aan den vloed van dien
naam, in een aangenaam dal vol weilanden.
Zij is de zetel des Opper-Amptmans, en heeft
twee hondert elf huizen. De Roomsichgezinden,
Gereformeerden en Lutheraanen hebben ijder
hunne eigene hoofdkerk, de plaats is neeringrijk.
Het nieuwé flot is op de groiidflagen van het oude
gebouwd. In 1689 wierd de ftad door de Fran-
fchen verwoest. \'Er behooren onder het oppejr-
amptmanfchap nog vier en vijftig dorpen, ea
twaalf meijerijen.

Stromherg aan de Silbach, een ftad met een
flot, heeft goede wijngaarden, en is den zetel
Vaji het opperampt diens naams» waar onder,
M a vijf.

Hier bij behooren nog het ampt Bokkelheim
met een flot, benevens de kleine fl:ad Sobern-
heim aan de Nahe rivier, en het hier voor ge-
melde ftadje Monzingen, zo ook de heerlijkheid
, Hohenfelds aan de dondersberg in Wormsgau.

I\'it grenst ten noorden aan Veldenz, Reipolts-
kirchen, Tweebruggen en Falkenftein; ten oos^
ten aan Falkenflrein, Leiningen en Tweebruggen;
ten zuiden aan Tweebruggen en Spanheim, en
ten westen aan Tweebruggen, de Rijks-Rid-
derlijke bezittingen en *t Veldensfche. De Keur-
vorst van Paltz-Beijeren heeft ook wegens Läu-
tern zitting en fl:em op de rijks- en kreitsdagen,
ftemmende Läutern voor Simmern. Dit Vorften»
dom befl:aat uit een over- amptmanfchap met vier
fteden, een en zeventig vlekken en dorpen, en
vijf en vijftig meijerijen, waar in zich negentien
duizend zeven hondert zestig inwoonders van
veifchillende godsdienst bevinden, en onder

deezen ook Mennoniten en Jooden. Lautem Kgt
in \'t algemeen in eene ruwe, koude en onvracfot-
baare landllreek, hoewel \'er nog etlijke pro-
duden worden aangekweekt. Men vindt \'ei
overvloed van bosfchen. —- De hoofdftad is:

Läutern, aan de rivier van dieu naam, beefi
drie hondert zeventig huizen, en bijna zeven
en twintig hondert inwoonders. Zij is de zetel
van het over-amptsgericht, en beroemd wegeBS
het in 1775 opgerichte CEconomifche gezelfchap,
alsmede door de Caraeralfchool, hier in 177Ö
gefticht, doch in 1784 naar Heidelberg overge-
bragt. In 1771 richtte men hier een gewigtige
Siamois-fabriek op, welke reeds het volgend
jaar weeklijks over de zes hondert pond boom-
wol verarbeidde, en allerlei foort van wollea-
ftoffengewerkte, waar door zo in als bulten de
ftad ruim dertien hondert menfchen aan de kost
komen. — Voormaals was Läutern een rijksftad.

Otterberg, nabij den Ottervloed, een ftadje
met een flot en onder - amptmanfchap, hebbende
hondert zeventig huizen en vijftip hondert in-
woonderj. .

Wolfßein, een ftadje aan de Lauter, met ees
onder-amptmanfchap, heeft flechts zestig bui»-
2en en omtrent vijf hondert menfchen, -

Rockenhauzen, eenftadje met een onder-ampt-
manfchap aan de Alfenz, heeft twee hondert
huizen, en duizend inwoonders.

dit behoort den Keurvorst van Paltz.
Beijerijen, en de ftemming op de rijks- en
kreitsdagen gefchiedt zedert 1743 bij verwisfe-
ling tusfchen de Paltz en Tweebruggen. -

Dit Vorftendom ligt aan de Moezel, ïn de
nabuurfchap van het Keur-Vorftendom Trier,
in een boschrïjken, eenigzins bergachtigen, doch
vruchtbaaren oord, waar veel vee geteeld wordt.
Ook wordt de land- en wijnbouw taamlijk be-
hartigd; \'er is veel wild; men vindt \'er goud-
icoper- kwikzilver- en fteenkool-groeven. Het
beftaat uit twee opper-amptmanfchappen, in wel-
ke eene ftad, negen en twintig vlekken en dor-
pen, benevens drie meijerijen, gevonden wor-
den. Onder deeze zijn:

Veldenz, niet verre van de Moezel, een half
uur van het vervallen bergflot van dien naam,
is een vlek met hondert vijf en dertig huizen,
cn zes hondert inwoonders, de zetel des opper-

amptsgericht, waar toe zes vlekken en dorpen»
en eene meijerij behooren, die ruim drie ett
jtwintig hondert zielen bevatten,

Muhïheim, mede aan de Moezel, heeft een
kerspelkerk, hondert zes en vijftig huizen, en

des Amptmans, en levert zeer goede wijn,
Andel, eene kleine plaats nabij Soldbach,

J^auterecke, een ftad en flot, aan de zaaien*
vloeing der Glan en de Lauter, heeft zes hon-
dert inwoonders, is de zetel des opper-ampt-
manfchap, tot het zelve behooren eene ftad»
drie en twintig vlekken en dorpen, en twe©
meijerijen, te zaamen drie duizend negen hon-
dert zeven en vijftig menfchen bevattende,

eeze liggen in Westrich, Wasgau, Nagau
en Speijergau, en grenzen ten noorden aan Span^
heim, de Rijngraaflijke landen Veldenz en Lau-
sern 5 ten oosten aan de Keurpaitz en Spiers

ten zuiden aan den Elfas, en Lotharingen; en
ten westen aan Saarbruck, Blieskastel, Trieren
Lotharingen, voor \'t overige zijn zij zeer ver-
ftrooid. Men vindt \'er veel gebergte, en in veele
ftreeken vindt men een gedeelte der Hunsruck.
Naast de BHes zijn de Nahe en Glan de voor-
naamfte vloeden. Zij zijn zeer vruchtbaar in
vee, wild, vlas, hooi, koorn, wijn en boom«
vruchten Het mineraal-rijk levert zilver,koper,
ijzer» kwikzilver. Amethisten, fteenkolen, enz.
Van de jaaren 1765 tot 1768 leverde dit land
jaarlijks van drie en veertig tot vijftig duizend
pond kwikzilver.

Men fchat de geheele grootte op twee en ne*
gentig quadraat mijlen, en \'t getal der bewooners
op hondert vijftig duizend* De Hertog trekt \'er

jaarlijks over de vijf maal hondert duizend gul-
dens aan inkomften uit. Als Paltzgraaf deezer
landen, heeft hij een onmiddelijke ftem naast in
den RijksvorstUjken raad, na den Keurpaltz,
pok heeft hij zitting en ftem in de Opperrijnfche
kreitsdagen. De matriculare aanftag is tien man
te paard en dertig te voet, zo ook twee hondert
veertig florijnen maandlijks, en aan de Rijkska.
mer wordt, na aftrek van amptsongelden, be-
taald hondert twee en zeventig rijksdaalders en
2es en dertig kreutzers.

Het Vorftendom Tweebruggen beftaat deels
ait eenige brokken van het oude Graaffchap
Tweebruggen s deels uit eenige ftukken van \'t

oude Graaffchap Veldenz, en wordt verdeelt in
een opperampt,eenige onderampcen en meijerijen.

Tweslfruggen ligt tusfchen £rlb:ich en Hornbach,
is de hoofdftad, en bevat, circa vier en veertig
hondert menfchen, die allen, eene manufaétuur
of fabriek ujtgezondert,door handwerken bellaan.
Men vind hier een oud, en ook een nieuw, in 1725
herbouwd flot, welk laatfte vrij prachtig is. Hec
oude pronkt van boven met veele ftpute uit fteen
gehouwene beelden. De ftad heeft drie lange
ftraaten en twee poorten. Zij is de zetel der
Regeering, het Hofgericht der Rekenkamer, der
Gereformeerde en Lutherfche Opper-confiftoriën,
het Opper - amptmanfchap van Tweebruggen, enz.
De Roomschgezinden gebruiken het Choor, en
de Gereformeerden het ruim van de groote ,Kerk,
De Lutherfchen hebben mede eene kerk, gelijk
ook de Franfche Gereformeerden, doch deeze
is in de voorftad. Een kwartier uur van hier ligt
het grootendeels vervallen Lusthuis Schuhflïck in
een dal. Stanislaus, Koning van Polen, toonde
zulk een ijver bij de aanlegging van dit lusthuis
dat hij zelf zijne Hoófilngen aanljDoorde om
mede te werken, en in perfoon de bouw-mate-
riaalen op karren aanvoerde. Toen nu een der
Hooflingen onder deezen arbeid de hiel onder
een zijner nieuwe fchoenen verloor, en dus zich
genoodzaakt zag om dezelve, zo goed hem
niQoglijk was \'er weder aan te lappen, bekwam
het lusthuis daar van den naam,

Schuh (fchoen) en flicken, (lappen) des veel
betekenende als de fi:hoenlapperij.

Bergzabern, aan de voet van Vogeilfclie ge«
bergte met een flot, aan den kleinen vloed ErU
bach, is de zet^ van het overampt. Bergza«
bern, ook wel Neucastel genoemd. Zij heeft
eene gemeenfchaplijke Roomfche en Gerefor?
meerde kerk, in 1686 wierd zij door de Frati\'
fchen geplündert.

Homburg, deeze ftad wierd in 16S& gebouwd,
en het flot in 1714 geflecht, zij is de zitplaats
des opperampts, in het weeshuis alhier is eene
fabriek van degengevesten. De Joden mogen
hier alles verrichten behalven het bakken en
vleeschhouwen.

Anweiler, eene ftad van omtrent zestien hon-
dert inwoonders, en twee hondert zestig huizena
in een diep dal.

Falkenburg bebov^rt tot de voogdij Anweiler,
en had in 1680 een flot dat door de Franfchen
verwoest is.

Meifenheim, aan de Glan, heeft een flot, en is
de zetel van \'t opper-amptmanfchap, en het
bergampt, in de nabuurfchap zijn fteenkool-
groeven, en glas-fabrieken.

^ieeburg is een markt-vlek. Waar van de
voogdij haar naam heeft, en Catrijnenburg is

In 1786 wierd het grootfte deel der heerlijk-
heid Schauenburg door een overeenkomst met
Frankrijk wegens Lotharingen en het Vorftendora
Tweebruggen, raet alle deszelfs hooge rechten,
-goederen, enz. voor altoos aan denzelven afge-
ftaan. De hoofdplaats is:

Lichtenberg is een flot, dat tot het Schouts-
ampt van Burgfrieden behoort, en waarna het
opper-ampt zijn naam voert.

Opper- of Obermosfel, in het opper-amptman-
fchap van Meisfenheim, een ftad onder het ver-
nielde flot Landsberg, waarna men het ook
Mosfel Landsberg noemt, in deszelfs nabijheid
zijn voornaame bergwerken.

Het Schoutsampt Odernheim met het klooster
Difibodenberg, en het Schoutsampt Linelle is in
1763 aan de Keurpaltz gekomen, en daar voor
de ftad en *t ampt Selz en \'t ampt Hagenbach
afgeftaan.

D eeze liggen zeer verftrooid tusfchen de Frie-
fche Keurpaltfche, Paltz-Tweebruggenfche en
Lotharingfche landen. Veele deezer landen be-
vatten hooge bergen, bijzonder ziet men in het
westlijk deel verfcheidene armen van de Huns-
ruck. De Nahe en de Glan zijn de voornaamfte
rivieren, het planten- en dierenrijk levert hier
den nooddruft op, en het mineraal-rijk, ijzer,

De gezamentlijke Wild- en Rijngraaflijke landen
deelen zich naar de verfcheidene liniën van der-
zelver bezitters, in zo veele deelen, en elk
regeerend huis heeft zo wel zitting en ftem in
het Rijksgraaven Collegie, als in de Opper-
Rijnfche kreitsdagen. In dè Matriculaar aanflag
leveren zij vier man te paard en twaalf te voet,
en betaalen aan de kamer zes en veertig rijks-
daalders vier en zeventig en een halve kreutzer.
De naraen van Wild- en Rijngraven hebben zij
behouden van hunne eerfte oorfprong uit de
bosfchen, en zij rekenen hunne gemeene afkomst
van eenen Coenraad, die in de twaaJfde eeuw
leefde. —- Best verdeelt men dq,2elve aldus:

De landen der Vorstlijke Salmfche linie, wel-
ke zich weder verdeelt in die van Hoogftraaten
of Salm-Salra, en de Lengifche of Salm-Rijn.
burgfche: deeze bezit het Vorstlijk Graaffchap
Saim, en het opper-ampt Rijnsburg.

Het Graaffchap Salm ligt oostlijk van den
-Neder-Elfas, aan de grenzen van Lotharingen,
is bergachtig en woest, en heeft geen vruchtba-
ren grond. Behalven de Saar zijn hier nog eeni-
ge kleine vloeden. - Het dieren-rijk levert

hier eenig vee en wild. Het pïanten-rijk, veel
hout, en dat der minerale voornamentlijk ijzer.
Het behoort alleen aan den Graaf van Salm-

Balzmihr, eene ftad aan eene beek, die in de
Befonze valt, behoort voor de helft aan het
Graaffchap Salm.

De mede voor de helft aan de Vorst van Salm-
Salm behoorende heerlijkheid Ogeviller, en \'t
geheele gebied van Pouligni ftaat onder Frankrijk.:
Daarentegen bezit de Salm-Rijnburgfche Unie
het voornaamfte deel des opper-ampts Rijnburg,
welke ter weerzijden van de Naheftroom ligt;
daar toe behooren:

Kijrfi, eene ftad aan de Nahe, met welke de
haanentak zich hier vereenigt. De ftadskerk is
«en gemeen eigendom der Lutherfchen en
^oomscbgezinden. Onder andere beftaansmid-

delen der ftad, maakt men hier zeer goed leder,
ook drijft men \'er handel in fteenkolen en koper,
welke eerfte zeer fijn aluin opleveren, om welke
redenen men hier ook eene aluinkookerij heeft
aangelegd. Tegens over de ftad h\'gt het flot
Kijrburg op een hoogen rots, \'t welk in den
jaare 1734 grootendeels door de Franfchen ver-
woest is.

Bergen, een kerspel van drie dorpen , in welks
omtrek het rijke vischbeeker, koperbergwerk,
en nog aanmerklijker de Hovenberg is, waar van
het Rijngraaflijk huis de helft der inkomften van
de kopermijnen geniet.

Middersheim, een aanzienlijk oord in het
Schoutsampt van dien naam, en KirschrodXtvextn
beide voortreflijke wijn, alsmede koperwerken
en agaatfiijperijen.

Uit de heerlijkheid en het ampt Grumbach,
in Westrich , aan de Glan, daar die in de Nahe
valt, en beftaat uit zeventien diftriften en vier
landsheerlijke hoven, - Dc hoofdplaats is:

Grumhach^ met een flot op eene rots, is de
refidentieftad, gebouwd aan den voet des bergs,
daar tegens over ligt de landsheerlijkheid Son-
nenhof.

Uit een deel der Es weiier dals, te weeten de
dorpen Hundhdm, Nerzmikr ^ Hinz\'iveikr, Op-
fermiler en Anfpach,

Uit Wöi\'ftad, een aanzienlijk vlek op de zoge-
«oemden San, twee mijlen van Maintz j waar
Van Grumbaeh een vierde behoort*

Uit de heèrlijkheid Tronecken, ook wel de
Mark of de Mark Tulfang genoemd, \'t welk een
ampt van twaalf dorpen uitmaakt, waar onder

twee Roomsch en de andere Lviterscb zijn. ——
Wij noemen de merkwaardigfte plaatfen.

Tronecken, een flot en dorp aan de beek Tron,
waar na het ook Tronbeek, bij anderen Brabeefc
genoemd wordt, en Taïfang, de hoofdplaats,
alwaar de Lutherfche ingezetenen deezer heer-
h\'jkheid eene kerk hebben.

De landen der Graaflijke familie van Stein zijn.
- Het Rijngraaffchap van Stein, ofRijngraven-
ftein, aan de Nabe, waar in:

Rijngrmenjieiu-> voorraaals het refidentieflot,
\'t welk de Franfchen Ao. 1688 verwoesten.
Hier onder behoort Munster aan Stein, een
klein dorp over den vloed de Nahe, met een aan-
merklijke zoutfabriek.

Qtidergrehweiler, ook Saugrehweiler, in den
Sau, aan de beek Appel, met een in 1749 g®\'
touwd flot, is de verblijfplaats van den Wild-
en Rijngraaf te Stein.

Het Munsterdal beftaat uit de diftriften Hoch-
ftetten, Niederhauzen, Munsterappel,, Boven-
houzen en Winterborn, men vindt hier een

De heerlijkheid en het ampt Wildenburg, "\'t
welk beftaat uit twaalf dorpen en het flot.

Be liniën Rijngravenftein, en onder Stein en
in Grumbach bezitten de Wildgraaven, het
Wildgraaffchap Dhaun, waarin Dhaun, een
fchoon flot op eenen berg, aan de Simmer, met
het daar bij liggende dal Dhaun, zijnde Dhaun
de hoofdplaats. Een deel van het opper-ampt
Rhaunen , op de Hunsruck , en het Opper-Schouts-
ampt van Middersheim.

Het geheele Wild- en Rijngraaffchaplijk huis
bezit in gemeenfchap het amptmanfchap Flon-
heim, de heerlijkheid Dimzingen, waar in de
ftad van dien naam de hoofdplaats is, en de
heerlijkheid Puilingen of Puttelange in I-othgr-
ringen.

\'eeze ligt tusfchen Trier, Spanheim en Lot-
haringen , is boschachtig en ftaat in de matricu-
lare aanflag voor een man te paard en een te
voet, of zestien florijnen. En betaalt aan de
kamer tien rijksdaalders drie en zeventig krent»,
zers. De hoofdplaats is - ■ \'

\'.-eze ligt aan de Nahe, beneden Kreutzenach»
in \'t zuid -oost van Simmeren, en is voor \'t ove>»
rige van Maintfche en Spanheimfche omringd,
Staat in de Matricuiaar articulen voor 6 florijnen-,
en in de krijgsaanflage voorflorijnen, betaalt
aan de kamer 3 rijksdaalders, 13^ kreutzer, e»
behoort tegenswi>ordig aan eene bastert van den
Keurvorst Theodorus van de Paltz, die van dee-
2e heerlijkheid, Wif/iè^ men nu een Graaffchap
noemt, den naam voert, en we\'ke ook zedert
Ï789 als een Rijksvorst is aangemerkt. De hoofd*
plaats daar van is

aan dc Nahe, \'t welk
door de Franfchen in 1688 met het daar bij ge-
bouwde vlek verwoesten,

Nohegau , Cdat is in het diftrid: van Worms en
JNehe). Zij grenst ten noorden aan Tweebrug-
gen; ten oosten, zuiden en westen aan de Keur-
paltfifche opperampten te Läutern en Lautereck;
en in het noordwesten.aan Veldenz. De eigenaar
van deeze heerlijkheid, den Graaf van Mander-
fcheidt en Hillercheim heeft alleen zitting en
ftem in de Opper-Rijnfche kreitsdagen, en in
de matriculare aanßag ftaat zij voor een man te
paard en vier te voet, of agt en twintig florijnen.
Voor het Opper-Rijhfche krijgscontingent betaalt
de heerlijkheid zes hondert florijnen, en aan de
Tcamer 42 rijksd. 21 kr de grond is bergachtig
en onvruchtbaar, en de hoofdftroom is de Wie-
zenbeek. Wij haaien alleen aan:

-Reipohskirchen, een flot op eenen berg, waar
van de heerlijkheid haar naam voert. -- \'t Ge-
tal der inwoonders is omtrent bij de agt duizend,

\'it wordt in het Fransch Creance genoemd»
het ligt wet deszelfs onderhoorighèden in Wék-
rijk, deels onder Fransch Lotharingen, s• deels
«nder \'t Luxemburgfche gebied in \'t-zuidwesten

ze van Wiede\'Runkei, deels aan ■ Fraitkrijk.
Krichingen heeft zitting en ftem in-de-^Opper-
Rijnfcbe kreitsdagen, zedert 1765 ook in het
Graaflijk Collegie te Wetterau op den. rijksdag.
Het geeft twee man te paard en vief te .voet,
of negen en veertig florijnen, en i3-rf]ksd3.46f
kr. aan de kamer. De hoofdplaats
gen, een vlek met een flot aan de Duiti[C;be.;Ni£j.
De daar toe behoorende heerlijkheden\'rzifn.Saaï-
wellingen aan de Saar, Krichingen, Putlingen
en Rollingen. ____

X-iigt verftrooid langs den Rijn, en grenst aan
de beneden-Paltz het Graaffchap Talkenftein, en
N a Wes-

Westreich. FTet behoort aan den Graaf van dies
naam, die zitting en ftem heefr bij den Opper^
Rijnfchen kreits, en fchoon zulks tegens betaa»
ïing van\'drie duizend florijnen, zedert 1705 ook
plaats had in het WetteraufebéGraaven Collegie,
js zulks in 17^9 weder opgeheven uit hoofde van
twee duizend negentig florijnen agterflallen. ; De
ïijksaanflag is.-7 florijnen m kr. en bij de kamer
l8 rijksd. 70Ï kr. ^—- Daar in zijn:
Wartenberg, het llamhuis der Graaven, nabij
\'Läutern. \' _

\' Mettenheim, tusfchen Worms en Oppenheim,
is de\'eigent lijke refidentieftad.
\'^Ellerßad ligt tusfchen Manheim en Turkheim.
Marienthal tn Imhbach zijn twee kasfelenijen
met/aanzienlijke bosfchen.

De • Donderberg. is zeer hoog, beplant met ei-
ken-, beuken- en kastanjeboomen , welks kruin
eene oppervlakte van twee hondert vijftig morgen
goed land heeft. \' ■

opper-amc Akzey ten oosten aan Wartenberg, en
ten westen aan Lautem. Behalven een vrij aan-
zienlijk meir zijn hier verfcheidene beekjes. Dit
<~ ■ \' land

land is op zommige plaatzen bergachtig; dewijl
het ten noordoosten aan de donderberg b\'gt, nog-
thans is het vruchtbaar in koorn, wijn, bout
en vee, ook vindt men \'er zilver, kcjper en ko-
balt, De regeerende erfvorst van \'t Oos\'ennik<*
fche huis is de lündbeer,,. .Thans de Keizer
Franciscus II. De ri ksaanflag is twee man te
paard, en vier man te voet, en aan de kameï
betaalt het 15 rijksd, kr.

der voorige Graaven van Falkenftein, in de na-
bijhe\'d ziin ijzer- en koolnsi nen.

Fit land ligt omtrent twee en een halve mijt
jn de langte langs den Rijn, ten noorden grenst
het aan Opper-Katzenellenbogen en de Paltz;
ten oosten aan de Paltz en Maintz, ten zuidea
mede aan de Paltz, en ten westen aan Leiningea
,cn de Paltz. Dit land is grootendeels effen en
vruchtbaar, heeft goede bosfchen, akkers, wei-
den en wijngaarden. Om deszelfs kleine uitge-
breidheid heeft dit gewest zelden eenen afzon-
«Eerlijken bisfchop, maar meestal eenen die reeds
^ N3 ee»

een ander bisdom heeft. -— De tegenswoor-
dige Landsheer is de Keurvorst van Maints. Hij
is wegens Worms direéteur en uitfchrijvende
Vorst, bij den Opper-Rijnfchen kreits. In den
Rijks-Vorstlijken raad verwisfeit hij den geest-
lijken bank met Wurzburg. De aanflag twee
man te paard en dertien te voet of zes en zeven-
tig florijnen, bij de kamer betaalt het 50 rijksd.
64 kreutzers. Het hoogwaardig domkapittel
heeft zijne zitting in de rijkftad, en beftaat uit
13 Capittulaar- en 9 Domicellaarheeren. De
Vorstlijke regeering beftaat uit een waereltlijke
Stedehouder, een Kanzelier en drie Hofraaden.
^t Bisfchoplijk vicariaat uit een Generaal-Vica^
ris, ofiicieele en geestlijke Raaden, Het Hofge-
richt uit een Prefldent, Hofrichter, Commisfa-
ÜGfen en Raaden. De bisfchoplijke inkomften

bedraagen jaarlijks tagtig duizend florijnen. Het
geheele bisdom is in vijf deelen afgedeeld.

Uit dat van Stein, \'t welk zijn naam ontleent
uit het gefloopt flot Stein, noemen wij:
V Lampertheim t den zetel des amptmanfchaps,
een kerkdorp, zo ook

JVeinsheim, Wisfoppenheim en Korheim^ zijnde
\\ laatfte gelegen aan een kanaal dat zich inde
Rijn ontlast, heeft een erfpagt en feheepstol,

Uit Dirm/ïeln^ het vlek en flot van dien naam»
met een Landdekenfchap en Gereformeerde Ge-
meente.

Uit het bergachtig heiningen^ het ftadje
kiningen op eenen berg, welks flot door de
Franfchen verwoest is.

Uit Ncuhauzcn -t \'t welk de Paltz in 1705 aan
het bisdom afftond, het dorp van-dien naam, met
een Gereformeerde kerk, die ook door dö
Roomschgezinden gebruikt wordt» ^

Rijn-Turkheim^ een dorp aan den Rijn., al-
waar mede een zodanige kerk en een erfpagt iSj

Pf^onns ligt midden in hét bisdom van diea
naam, nabij den Rijn, waar in de vereenigdö
vloeden Primels en Giezenbeek vloeien. Zij heeft
thans zeven honderthiiizenenzeSduizend vijf hon-
dert inwoonders. De voornaamfte gebouwen zijn,
de domkerk, de in 1709 herbouwde Lutherfche
kerk. Het huis der Malthefer ridders van \'t
witte kruis en de kapel der Gereformeerde kerk^
het Bisfchops hof, de domproostdij enz., welke alle
Van vierkante fteenen zijn opgemetzeld, De

Voomaame bezigheden der inwoonders zijn, d»
akiierbouw, veehandel en wijnteelt. Een zeker
zoort hier wasfenden wijn, wordt onze Lieve
Vrouwen melk genoemd. De belastingen, waar
iu ook hier de Monniken deelen, bedraagen jaar-«
lijks dertig duizend florijnen. De geheele Ma-
gistraat is Luthers, en beftaat uit vijf en twin«.
tig perfoonen, die verdeelt wordt in den oud-
Taad van dertien perfoonen, waar uit men dent
burgermeester kiest, en in den jongen raad»

welke diensvolgens uit twaalf perfoonen beftaat.
Worms was van oudsher eene rijksftad, waar in
veele rijksdagen gehouden zijn, doch die ten
tijde der reformatie, welke hier in 1525 aanving,
waaren wel de merkwaardigfte. In 16: 9 hebben
de Franfchen deeze plaats geplundert, en bij
hunne inval in\'t Duitfche rijk , in »7^3, onderden

Generjial Custine wierd zij door de Franfchen be-
zet en gebrandfchat. Het ftadsgebied, \'t welk aan
alle zijden door het bisdom Spiers omvangen is,
behalven dat bet ten noordwesten aandeRijnpaltz
grenst, is eene quadraat mijl groot, en hier
onder behoort ook het Rijn-eiland Sponsworth.
— Over \'t geheel levert het verfchillende
i;oede produden.

D it ligt insgelijks verftrooid langs den Rijn,
grenzende ten noorden aan de Paltz; ten oosten
aan Wurtenberg, ten zuiden en westen aan Ba-
den. - Het land is bergachtig, vol bosch,

echter zeer vruchtbaar in koorn, wijn, kasta-.
niën, amandelen, hout en beesten. De twee
voornaamfte bosfchen zijn Lushart, ten oosten
van de Rijn, en het zogenoemde bijenwoud ten

westen. Behalven de Rijn is de Spierbeek het
voornaamfte water. De bisfchop van dit ftift
heeft gemeenlijk ook nog een ander bisdom.
Het is met de proostdij Weisfenburg omtrent agt
en twintig quadraat mijlen groot. Thans heeft
het zijnen eigenen bisfchop, die tevens een Rijks-
vorst is, welke irt de geestlijke bank plaats en
Hem heeft, tusfchen de bisfchoppen van Eich-
ftad en Straatsburg. Het is aangeflagen tegens
i8 man te paard en 60 te voet, of maandlijks
456 florijnen. Aan de kamer betaalt het met
Weisfenburg 169 R. 8 kr.

Spicrs zelve is de hoofdftad, waar in de dom-
kerk en \'t domkapittel, \'t laatfte beftaat uit 15
capittulaire en 13 domiciliaire Heeren. De hoog
vorstlijke collegien zijn de vorstlijke regeering,
het bisfchoplijk vicariaat, den raad der Geest-
N 5 lijk-

Iijkheid, het Hofgericht en de Hofkamer. ——
Men vindt in dit land agt ffeden, een vlek, en
ruim negentig dorpen» welke door twee opper-^
en agt onder-amptlleden beftierd worden. —
Van deeze ftad laater in het bijzonder.

Bruchfal in de landftreek Prurhein is de eigen-
lijke refidentieftad van den Bisfchop, en \'t op-
per-amptmanfchap. Zij heeft twee voorfteden
met zoutwerken, is zeer goed gebouwd, en het
hofgebouw is ongemeen fchoon en uitgebreid,

uitmuntende tuinen, fonteinwerken, enz. De
inwoonders drijven allerlei ftads-handteering, en
leggen zich mede op den landbouw.

Hier is ook de zitplaats van de Bruchfalfche
ridderorde en eene commanderie der Malthee-
zers. In de jaaren 1676 en 89 leed deeze plaats

Phtlipsburg aan den Rijn, een ftad van hondert
dertig; huizen en zes hondert inwoonders, zijnde
een rijksvesting, welke in 1734, na eenen dappe-
^ rentegenftantvandenCommandantvanWutgenau,

\'Waghaufehe.txi dorp met een huis des bisfchops
in de gedaante van eene hermitage; \'er is ook
een Capucijner klooster en een beroemd Ma-
liabeeld.

Kirrweiler, een ftadje met een flot, Marien-
burg genoemd, zijnde de zetel eens over-ampt-

De proostdij Weisfenburg, bij de geweezene
rijksftad van dien naam, anders Kroon-Weisfen-
burg, in den beneden-Elfas, alwaar ook de
andere landen liggen, welke met het rijk in geen
verband ftaan; als het opper-ampt Lauterburg,
Rijnzabern, Jockrim met een flot, en 17 dorpen.
Het ampt Maagdenburg, welks amptman te Artz-
heim woont, met vijf dorpen, en het ampt Dahn»
met zeven dorpen.

spiers is gelegen aan de Spierbeek, welke zich
iu drie armen deelt, waar van eene door de ftad

vloeit, en vervolgens met de andere heneden de
ftad in de Rijn valt. Zij is taamlitk welgebouwd,
en heeft zeven duizend inwoonders. —- De
voornaamfte hanteeringen alhier zijn de akker-
bouw, veefokkerij, tabaks-en meekrapteelt, be-
nevens eenige fcheepvaart.\' De cathedraale kerk,
die der Lutherfchen, en eenige kloosters zijn
aanzienlijke gebouwen. Ook is hier een Luthers
Gijmnafium. Beneden de ftad zijn goede wijn-
en boogaarts.--De Magistraat is Luthersch,

en het ftadhuis, is, na de Franfchen het verwoest
hadden, weder regelmatig herbouwd. Zij is
cene der ftapelfteden aan de Rijn. Haar aanflag
ïs fleehts 24 florijnen, maar bij de kamer 1(8
R. 54 kr. - De rijksdag alhier in 1529 ge-
houden is de merkwaardigfte, wijl de naam van
"Protestanten toen ter waerelt kwam. Het Kei-
zerlijk en Rijks kamergericht heeft hier honciert
twee en zestig jaar gezeeten, tot de Franfchen
de ftad in 16^9 verwoesten. In October 1790
hebben zij zich daar van op nieuw meester ge-
maakt. D« omleggende landftreek (want Spiers
heeft geen eigenlijk gebied^ is vruchtbaar ea
Jieeft goede weilanden.

^\'t bisdom ligt ter \'wederzijden van den Rijii
in de Elfas, en boort meerendeels voor al ten
- westen van dé Rijn aan Frankrijke Het is opge-
\'richt in de ftad van dien naam, alwaar Ook nog
de domkerk en domkapittel is, maar toen die
ftad de l utberfcbe geloofsbelijdenis aannam, ver-
plaatfte de bisfchop zijne ftoel naar Zabern in

Duitfehe rijk behoorende landen, waar van twee
ampt-manfchappen ten oosten van den Rijn leg-
gen, bij den ZwaWfchen kreits. Rijksvorst, die
in den rijksraad, in de geestlijke bank tusfchen
die van Spiers en Costans zit, en Zedert 1724
op nieuw in de Opper-Rijnfche kreitsdagen. De
oude matricuiaar aanflag is 8 man té paard en
109 te voet, of maandlijks- 616 florijnen, en aan
de kamer wordt betaald, 58 R. 30 kr. Deszelfs
bezittingen aan deeze zijde van den Rijn, zijn
onder anderen de twee ampt~manfchappen Ober-
kirch, in de Ortonau, en Ettenheim in Brisgau,
welkers gronden zeer vruchtbaar zijn. Hier in
zijn gelegen:

Ohtrkirch, een ftadje en flot aan de Rcnch,
2ijiide de woonplaats eens Amptmans.

Sassbach, een dorp, ten oosten van het zwar»
te woud, en eenige hondert fchreeden ten zuid-
oosten; hèt dorp is de plaats alwaar Turenne
den »7 Julij 1675 het leven verloor.

\'it grenst ten nOorden aan Sandgau, ten oos-
ten aan Bafel en Solothurn, ten zuiden aan
Bern en Neuchatel, en ten westen aan Bourgon-
dien en Monpelgard, het is een voornaam hoe-
wel bergachtig landfchap, dewijl een gedeelte
der Juras hier heen fchiet. De taal der bewoo-
ners, die deels Roomsch, deels Gereformeert
zijn, is de Franfche, of liever het Patoifche,
De Landftaaten beftaan uit de Geestlijkheid,
Ridderfchap, de fteden en de amptmanfchap-
pen. - De Abt van Bellelay is den Voorzit-
ter. Wanneer \'er eene belasting van 30000 p.
Bafelfche- waarde wordt opgelegt, betaalt de

Gèestlijkheîd >î^>75» de Rldderfcîwp 538 eti de
ftad en amptmanfcbappén de rest. De Bisfchap
is Rijksvorst, en zit in de ^rijksvorstlijke raad în
de geestlijke bank naast den Bisfchop van Bresfe ;
zo mede op-de Opper Rijnfche kreitsdagen. De
matriculare aanflag is twee man te paard en vijf-
tien te voet\', of maandlijks 48 florijnen ; aan de
kamer betaalt het 40 R. 54 kr..en aan de Opper-
Rijnfche kreitskas 500 -florijnen \'s jaars. Dit
bisdom is iUi de jaaren 1579, 1^71»
en 171Ü met de zeve Katbolijke Cantons in vêr-
bond getreden. Het domkapittel beftaat uit agt-

BeNelay^ eene Premonftratijner monniken-abt.
dijv met eene in het water liggende abtdij en
aieuw gebouwd klooster v ook heeft zij een pra-
vat amptmanfchap en een dorp. De kaas, wel-
ke in deezen omtrek\'gemaakt wordt, is zeer
fraaaklijk. De proostdij en het collegiaal ftift
Munster in Granfelden, anders Munstenhal, heeft
van ouds her het zelfde burgerrecht als die van
Solothurn. De Birs is de hoofdftroom van dit
vruchtbaar gewest.

Debperg\\ m *t Fransch Deimont^ een ftad met
een flot, op een heuvel aan de Sorn, die kort
hier bij in de Birs valt, dezelve heeft flechts
050 inwoonders, benevens (zedert 1530) het
Munsterfche Collegiaalftift, alsmede een Capu-
cijner en Urfelijner klooster.

in de Elsgau, aan de Halle, met een flot, de
gewoone verblijfplaats eens Bisfchops, heeft
omtrent 500 inwoonders- en is neringrijk., De

■ Arhsheim, ttn yiXt^ aan de Bins, onder het
flot Birfel, is de zetel des domcapittels, en be-
kwam in 1680 eene nieuwen domkerk. ,

Dachsfelden, aan de oorfprong der Birs, drijft
vrij .veel handel, en heeft veel doorvoer; .

Freyherg, {mont de bois") is een hoogen berg,
waar op geheel geene vruchten en weinig graa-
nen wasfen, doch hij levert zeer veel vee, waar-
-mede men handel drijft onder de inwoonders der
voogdijdorpen, gelijk ook met die van het ftadje
en flot Franquemond, in de heerlijkheid van
dien naara.

abtdij ligt in het Ardenner woud tus-
fchen Trier en het Hertogdom Luxemburg. Het
lilooster Prüm ligt aan den vloed van dien naam.
De tegenswoordige Aart&bisfchop van Trier is

deszelfs Administrateur. De matriculare aanflag
is een man te paard en dertien te voet ; zij be-
taalt aan de kamer elf R. 5 kr., voorts betaalt
zij jaarlijks aan het Aartsbisdom 1573 R.

it heeft zijn zetel in de flrad Spiers, zitting
«n flem in de Opper-Rijnfche kreitsdagen, on-
der de Rrjksprelaaten, en volgt in de rijnbank
op den Abt van Keizersheim. De matriculare
aanflag is een man te paard en zeven te voet,
of maandlijks 40 florijnen. Aan de kamer be-
taalt 2ij 81 R. 145 kr. De bezittingen der
Proostdij beftaan deels uit owmiddelijke rijks«
goederen, en daaronder Odenbeim, een dorp
in Craicbgau, of eigentliik in Preurbeinv, al-
Waar het ftift is opgericht en de Amptman.
Woont, deels uit aangekogte goederen, al^
ilhorbach, Landshaufen, twee dorpen ia de«
^ifas, nabij Eppingen,

\'eeze ligt gedeeltelijk in Frankrijk, gedeel-
telijk in Zwaben aan deeze zijde des Rijns, en
behoort den Landgraaf van Hesfen-Darmlbd,
\'t Is een vruchtbaar oord in koorn, hout, tuin-
en boomvruchten, vee en visfchen. \'t Heeft
echter dikwerf veel te lijden van den overftroo-
mingen des Rijns De Landgraaf betaalt jaarlijks
aan den Opper-Rijnfchen kreits 5C0 florijnen,
en aan de kamer 14. R. 38! kr. Het hier toe be-
hoorende deel beftaat in de amptmanfchappen
Lichtenau, Lemberg en Vildftad, wij noemen
cr alleen van
Lichtenau, dat zeer neringrijk is.
Pirmafens, de hoofdplaats, doch onder Fransch
gebiedt, was voor ruim dertig jaaren nog een
dorp, doch thans de gewoonlijke refidentieplaats
der regeerenden Landgraaven van Hesfen-Darm-
ftad. Zi] is volkri k , hebbende wel zes duizend
inwoonders. Het exercinehuis is onder andere
gebouwen bezienswaardigi het is i30 voetlang
en 70 breed zonder zuilen.

J^\'^^^etzJar ligt aan eenen berg, die aan dej^i^^
zijde door de rivier Lahn, aan de andere de
Dill befproeid wordt, in een onvruchtbaaren en
in \'t algemeen bcrgachtigen oord; heeft onregel-
jnatige ftraaten, en meest al flechte huizen,
v^eikers getal men op 700-en de inwoonders op
6000 begroot zonder vreemdelingen, en, die tot
het rijks-kamergericht behooren, te rekenen."—-
Tot de voornaamfte gebouwen behoort, _d.e
groote met a8 altaaren verüerde domkerkV vvetj
ke gemeenfchaplijk door de Lutheraanen „en
Roomschgezinden gebruikt wordt. Zo ook het
ftadsbuis, alwaar zich liet kamergericht Voor \'t
eerst bij een verzame\'lde, na dat de Franfcfieri
Spiers in 1691 afgebrand hadden. De Land«
graaf van Hesfen-Darmftad is derzelver Schuts-
heer; zij is de dertiende onder de Rijkfteden
der Rijnbank, en heeft ook ftem en zitting in
de Opper-Rijnfche kreitsdagen. De matriculare
aanfiag is 32 florijnen, en de lasten voor de
kamer zijn \'er niet in gebruik. De ingezetenen
leven voornaamlijk van vreeraden, en het ka-
mergericht ; echter maakt men hier goede
lederen handfchoenen.

\'éeze ligtaati de Usbach en aan het gebergte,
in de Wèttezau, "in èen\' zeer vruchtbaar oord.
De ingezetenen , die Luthersch zijn , hebben , be-
halvèn van hunne landbouw en handwerken,
een goed beftaan door den doorvaart. Zij is de
twaalfde in rang in de bank der Rijnkreits, en
heeft ook zitting en ftem in de Opper-Rijnfche
kreitsdagen. Derzelver aanflag bedraagt 24 flo-
rijnen, en bij de kamer 29 R. 29 kr.-Het

Arnsburg en Ilbenftad hebben hier hunne hoven.
Ao. 1^62 viel in den omtrek van deeze ftad
een gevecht voor tusfchen de Franfchen en de
iCeallieerden, ten voordeele der eerften.

ranhfort is niet alleen de gewoonlijke kies^
en krooningsftad, maar ook eene der fchoonfte^
grootfte en voornaamfte handelplaatfen in Duitsch-
land. Zij is met vestingen omringd, heeft eene
aangenaame ligging, omtrent drie duizend hul-
zen, en, niet influiting der Jooden, veertig
duizend inwoonders. Zedert 1761 wordt zij
\'5 nachts door meer dan zes hondert lantaarns
verlicht, en in derzei ver omtrek zijn fchoone
tuinen en lusthuizen. De Rijnbrug is bijna 480
fchreden lang, en heeft veertien gewelfde boo-
gen. Zij houdt zeven compagnien foldaaten
Voor haar krijgscontingent op de been, en drie
ter bezetting, benevens een artillerij compagnie,
te zaamen elf hondert man uitmaakende, en het
tuighuis alhier is vorstlijk. Onder de openbaare
plaatzen munten de Romerberg, Lieve Vrouwe-
berg en paardemarkt uit. De Iaatfte is de groot-

fle en met geboomte beplant. In de Jooden-
ftraat zijn 195 huizen. Behalven de St. Bartlo-
meus of Domkerk, in wier donkere Kapel de
Roomfche Koningen worden bijgezet, hebben
de Maltheezer Ridders hier een hof, klooster
en kerk; de Roomschgezinden twee collegiaal
kerken, vier kloosters en twee kleine kapellen.
De Lutherfchen hebben vijf kerken. De Gere-
formeerden hebben hier ook zedert eenigen tijd
vrije GodsdienstoefFening. Onder de merkwaar-

digfte gebouwen behooren het voorfte gedeelte
van het ftadhuis, dat in een anticque fmaak is,
maar het agterfte is vernieuwd, — Dit deel
des Romers, [zo wordt dit huis genoemd] is
van onderen met gallerijen gebouwd, waar in de
galanterijwinkeliers in den mistijd hunne kraamen
houden, boven deeze gewelfde gangen is de

van Keizer Karei den IV. word alhier bewaard.
Ook is hier eene beurs en verfcheidene groote
pi\'leizen, die de ftad ten fieraad ftrekken. Twee-
maal \'s jaars houdt men hier eene beroemde misfe.

zijn van veele tollen in Frankfort bevrijd, en
geeven flechts eenen kleine belasting. Zommige
dier tolvrije fteden hebben bij die gelegenheid
verfcheidene zeldzaame gebruiken. De ftad
Worms, de oude ftad Bamberg en Neurenberg
namentlijk vernieuwen jaarlijks haare tolvrijheid

op een bepaniden dag. Ten dien einde verfcbij-
nen eenige Gedeputeerden uit deezer ftads Raa-
den, op eene plechtige wijze, in bijzondere
kleedij, en met voorafgaand rauzijk op het ftad-
huis. Hier worden zij van eenige Overigheden
ftatig ontvangen, en wegens de gewoone gefchen-
ken met de tolvrijheid voor het volgend jaar

mer peper opgevulde bouten beker, een-oude
Keurmaintfche zilveren munt, en een fierliik
gemaakt fceptertje. r>aar te boven geeft Worms
nog een witten hoed met twee goudguldens, doch
inet beding dar de hoed tegens een goudgulden
weder kan uitgelost worden. De Frankforter
burgers genieten ook eenige tolvrijheden in die
plaatzen, en bij zulke perfoonen, welke bij bun
tolvrij zijn. De bloei der misfe wordt zeer door
de ligging der ftad bevordert. Hier worden
de waaren uit Opper-Duitschland, Italien en
Frankrijk, verkogt en verzonden. De koop-
lieden uit het noordlijk Duitschland, zo wel als
de noordlijke Europeaanen in het algemeen, koo-
pen hier hunne manufaduuren, voornamentlijk
Franfche en Zwitzerfche galanterien en zijde.
ftofFen, en verzenden die weder. Aan den an-
deren kant zenden de Nederlanders veele waaren
van zijde, en wol, boomwol, kanten, lijnwaad,
Chineefche en andere Oostindifche waaren her-
waard; vooral alle moogbjke bouwftofFen» fpe*
cerijen, tin, blik, koper, enz. Daar te boven
O 4 Ie»

levert de omtrek van Frankfort veele articulen
om demisfe te bevoordeelen, waaronder de wij-
nen een voornaam produdl zijn. \'t Is hier zelf
de hoofdftapelplaats in dat articul, dat van hier
menigvuldig zoo langs den Rijn naar Holland ,als
te lande door geheel Duitschland verzonden
wordt Men veilt hier op de misfe ook aanmerk-
lijke quantiteiten hennip, veel wijnfteen, pot-
asch, vreemde, zo als Italiaanfche en ook Duit-
fche wolle, gedroogde pruimen, koper, enz.
Ook verdient de boekhandel hier onze opmer-
king. Meer dan veertien voornaame boekhande-
lingen vindt men hier, waar van de Leezer nader
bericht kan bekomen in de Nederlandfche Let-
terbode, enz. De Roskammers raaaken hier ook
geen gering figuur, doch deeze handel wordt
bijzonder onder de Jooden gedreeven, die van
hier fterke leverantien aan Frankrijk pleegen te

doen. De Frankfortfche misfe doet de ftad be-
ftendig neringrijk zijn, waartoe echter de Main
en de Rijn niet weinig toebrengen. Alle waaren,
welke uit Holland, het noordlijk Duitschland
naar de Elfas, Frankenland, Zwaaben, Beijeren
en Zwitzerland, of zelfs naar Frankrijk verzonden
worden, pasfeeren in vredenstijd over deeze ftad.
Zo is het ook in het omgekeerde geval. Ter
bevordering des handels te water heeft men
fnarktfcheepen aangelegt, op Maintz, Offenbach
en Hanau, die dagelijks vice verfa vaaren.

zijde en andere fabrieken , waar in onder anderen
fiaraoifes, zijde kousfen, handfchoonen en fiu-
weelen Hnt gemaakt wordt. Verfcheidene boom,
wollen-fabrieken vormen veelei\'lei foort van kan-
ten en katoenen waaren, enz. In elf tabaksfa.
brieken wordt uit de hier en in Hanau wasfende
tabak veel rook- en fnuiftabak gefabriceert. De
fabrieken in goud en zilver, (bal, ijzer en lood»
zo ook de twee fabrieken van gewast linnen,
llijffel, poeier, en het bekende boekdrukkers
zwart, zijn hier gansch niet onaanzienlijk.
Ook maakt raen hier vrij goede driakel.

De Magistraat alhier beftaat uit 43 perfoonen»
nament!ijk een Schout, 14 Scheepens of Raads-
beeren der eerfte bank, 14 der tweededen 14 der
derde bank, waaronder handwerkslieden uit on-
derfcheidene gildens. De andere leden des Raads
zijn uit patrice familien of nakomelingen van het
oud adelijk geflacht van \'toud Limburgfche huis,
en andere aderijke en met eenen gradus voor-
ziene Rechtsgeleerden, ook eenige aahzienb\'jke
Kooplieden, welke nakomelingen van bet oud
adelijk huis Vrouwenftein of ßrannfelts zijn. Uit
de eerfte bank wordt jaarlijks eenen oudften, uit
den tweeden eenen jongften Burgemeester ver-
koozen. Keizer Karei de VIL heeft den Schout,
de zeven oudfte Scheepens, en den eerften Sijn-
dicus tot den beftendigen Keizerlijken Raad ver-
beven. In gewigtige zaaken wordt de toeftem-
ming der burgerlijke keurlingen vereischt, zijnde
O 5

5î perfoonen, meest aanzienlijke kooplieden, die
een eigen Direâeur hebben, en maandlijks eens
vergaderen- Het Collegie van negen onderzoekt
de ontvangsten uitgaaf. De Magistraat, en dus
ook de ftads bedienden zijn Luther^ch, hoe wel
ook Roomschgezinden en Gereformeerden zedert
15 Nov. 1787, en zelf de Joden hier vriie Gods-
dienstoefFening hebben. Het Cohfiftorie bellaat
vit twee Scheepens, den oudften van het minis-
terie, twee Senatoren, uit de tweede bank , de
twee oudfte Leeraars en twee Rechtsgeleerden.
In Frankfort beftaat ook nog het bij Pritius op-
gerichte en bij Munden tnt ftand gebragte Semi-
narium Theologicum, en *t Lutherfche Gijmna-
fium met 6 klasfen, en zeven Leeraars is zeer
■wel ingericht. Daar toe behoort de groote ftads-
bibliotheek, en de fchoone verzaameling van
munten. Het arm - en weeshuis, roet eene kerk,

zijn goede infteliingen. Ook vindt men hier een
tuchthiiis, een dolhuis, een hizaret voor de be-
zetting, en een hospitaal van den Heih\'genGeest,
voor vreemde zieken, zonder onderfcheid van
Godsdienst. Dit laatfte is het rijki^e gefticht der
ftad. In den jaare 1766 heeft ook de Freule
Justina Catharina Stephane von Cr(\'>nftelt voor
her vrouwelijk geflacht uit het adelijk huis oud
Limburg, een godshuis, gefticht voor twaalf
perfoonen, \'t welke Keizer Jr.ieph IL in 1767
bevestigde, en in zijn befcherming nam, waar
te boven hij het met een genadeteken vereerde.

Ditbeftond in een eirond fchild, met eene ade-
lijke kroon, welke op de eene zijde een ver-
guld kruis vertoonde op een blaauw veld,
met het bijfchrift: In hoe figno fdlus, en aan de
andere zijde op een zwart veld de goude lette-
ren : Jugufiisfmus Jofephus II, Rid. fundationi
Aonjlettiance dedit 1767. Het zelve wordt op de
linker borst, aan een wit met /oode banden
doorweeven lint gedraagen. De Sengenbnrgifche
llichting, ter bevordering der Artzenijkunde,
en armbezorging , in 1763 opgericht, heeft be-
halven het onderhoud des verarmden burgers,

eenen botanifchen tuin, eene Anatomiekamer, en
Chemisch laboratorium, eene bibliotheek, en
een mineraal en metaal kabinet.

De ftad was altoos onmidlijk afhanglijk van
den Keizer en het Rijk. Zij heeft de zesde
plaats in de bank der Rijksftanden in den Rijn-
kreits, Haare matriculare aanflag bedraagt 500
florijnen, en aan de kamer betaalt zij 616 R.

kr., welke fterke belasting uit haaren han-
del fpruit. Men berekent de ftads inkomften op
6005000 florijnen.

Custine, de medgezel van Dumourier, maar
min gelukkig bij den uitkomst, veroverde deeze
ftad den 6 Oftober 179a, en brandfchatte haar
voor twee millioen, waar van een onmiddelijk
moest betaald worden. Daar en boven eischte
hij niet alleen het gefchut, maar wilde ook

Frankfort de Franfche vrijheid doen genieten,
dan, hier in fcheenen zij geenen fmaak te vin-
den. Dit is alles wat wij dien aangaande mee-
nen te moeten zeggen.

\'it grenst aan Bresgau, heeft verfcheidene goe-
de produdren der natuur,en deszelfs Grootprior of
Grootmeester der Johanniter of Malthefer orde
in Duitschland, is zinds den tijd van Karei V.
een Rijksvorst, die zo wel in den Rijksvorstlij-
ken raad in de geestlijke bank, als opdeOpper-
Rijnfche kreitsdagen zitting en ftem heeft. Het
levert tien man te paard en tagtig te voet, of
-jnaandlijks ^2.40 florijnen, doch zedert 1769 is
dit merklijk vermindert, aan de kamer betaalt
het 45 R. 49i kr. Onder deszelfs bezittingen
behooren:

Heitersheim een markt-vlek, dat zedert de
zestiende eeuw de zetel des Groot Priors is,

en die des vorstlijken Maltheezer Grootmeesters,
welke een Landvoogd, Kanzelier en verfchei-
dene Raaden heefr.

De Malthefer Ridders hebben hunne broe-
derfchap door bijna geheel Europa. Het opper-
hoofd wordt den Grootmeester genoemd, die
eigenlijk zijn zetel houdt qp het Eilsad
Maltha, \'t welk Keizer Karei V. aan die orde
fchonk. De ganfche orde wordt in negen dee-
len gefplist, over elk van welk een groot Prior
gefield is, en deeze heeft zijne refidentie in Hei-
tersheim, liggende in Oostenrijksch Bresgau,
tusfchen de Rijn en Donau. De tegenswoordige
Groot Prior is Frans Christoffel Sebastiaan» Vrij-;
lieer van Reiching, een Rijksvorst, bij Oosten-
rijk zo wegens zijn refidentieplaats, als zijBe
andere in Bresgau gelegen goederen als eené-
der Landftanden aangemerkt. >

Naar de ligging behoort Heitersheim tot de"
2wabifche kreits, maar naar de krijgsverdee-
Jing wordt het tot de Opper-Rijnfche\' kreits ge-
rekent. In het rechtsgebied der Grootpriors in
Duitschland vindt men Prioraten , Meesterfchap-
pen, Balluaadjes, zo wel in Duitschland zelve,,
als in Hongarijen, Bohemen en Denemarken. —
Zij, die zulk een Prioraat of Balluaadje beftie-
ïen, heeten Priors. Een zodanige is onder an-
deren te Zonnenburg in de Mark Brandenburg:
C>Äder het Brandenburgfche beftier. \'

Dit Graaffchap, \\ welk op twee en twintig
quadraat mijlen gerekent wordt, legt in de Wet-
terau, en onder andere Rijkftaaten zeer ver«
llrooid, weshalven wij de grenzen maar van de
hiofddeelen zullen opnoemen. Ten noorden
paalt het aan Burgfriedberg, IJzeburg, Maintz,
Reinck en Firlda, ten oosten aan, Rienek, ten
zuiden aan Keur-Maintz; het. beeft 90,000 in-
woonders, meest Gereformeerden. De hoofdri-
vieren zijn de Mayn, de Rinzig, welke aan de
grenzen van Fulda ontfpringt, en bij Hanau in
den Mayn vak, en de Jasfa, welke Perlmufcheln
Biet zich voert. Het land is vruchtbaar en le-
vert hout, graan, wijn, vlas, tabak en ooft in

menigte; de Hanaufche tabak is onder anderen
in Duitschland zeer gewild; de bijenteelt en
zijdewormkweekerij, visfcherij en veefokkerij
wordt hier veel gedreeven. Ook vindt men hier
ijzer, lood, koper, kobold, zilver, poreelein-
aarde en.vzout. De Landgraaf van Hesfen-Kasfel
is de Landsheer, en heeft uit dien hoofde zit-
ting en ftem in het Wetteraufche Rijksgraaven
Collegie; doch zedert 1741 ftaat het in geen
verbindtenis noch met deezen noch met den Op-
per-Rijnfchen kreits. \'t Is aangeflagen tegens
ƒ 230, en bij de kamer tegens 160 R. kr.

Dit Graaffchap, dat jaarlijks 1250,000 florijnen
inkomften oplevert, na aftrek der onkosten, en
waar toe de zoutwerken alleen 100,000 florijnen
betaalen, is in amprmanfchappen verdeeld, en
bevat vier fteden, vijftien vlekken, zeven en
zestig dorpen, en twintig bijzondere hoven. —-
Wij noemen de volgende plaatfen.

Hanau., in eene uitgeftrekte vlakte, is de hoofd-
ftad des Graaffchaps, bloeiend, volkrijk en zeer
aangenaam gelegen. Dezelve heeft lao© huizen,
drie weeshuizen en laooo inwoonders, zijnde de
grootfte helft Lutersch. De oude ftad was voor-
maals gtheel verfterkt, zedert zijn de de vestin.
gen afgebroken, en gedeeltelijk met alleeën be-
plant, doch in 179a weder herftelt. Aan het
eind der ftad ligt het Refidentieilot, met een
bosch en lusthof. Naast het flot is de Jooden-

gen gefloten wordt. De nieuwftad ligt nader
aan den Mayn, van waar ten gemak des handels
een diep kanaal tot aan de ftads gragt gegraaven
5s. Zij is grooter dan de oude ftad, en heeft
geregelde en breede ftraaten. Voornamenlijk is
tie marktplaats een fieraad der flrad, waar op het
prachtig Raadhuis ftaat. Agter de markt is het
kerkplein, met drie reien lindeboomen beplant,
en in deszelfs midden de kerk, welke van bin»

nen door eene muur in twee ongelijke deelen
gedeelt, en waar van \'t grootfte dee! bij de
Waaien, en \'t ander bij de Nederlanders gebruikt
wordt. Hanau is het voornaamfte hout-lager aan
den Mayn; bouw- en brandhout koomt fchier
daaglijks den Mayn af hervvaard. Hier zijn veel
goud— en zilverimeeden boedemaakers, wol—
en leerbereiderijen, knocpenmakerijen, enz. Zo
ook tabaksfabrieken, fpeelkaarten, lederen hand.
fchoenen, en zijde manufaétuuren. De hier gs-
ïiiaakt wordende galanterijën worden, uithoofde
van haaren fmaak en netheid, met die van Londen

3iien hier een tekenfchool op. Daaglijks gaan
van hier eenige marktfchepen naar Frankfort aan
den Mayn. Volgens een oud gebruik wordt hier
jaarlijks in\' de oude ftad de zogenoemde Martiiis
wijn onder de burgers uitgedeeld. -— Een der
vooiige Landsheeren, Reinhard 11,, fchonk de
burgerij van Hanau, wegens haare trouw, ver-
fcheidene belooniagen, en wilde dat die der

Oude (lad, Cde nieuwe nog niet in wezen zijnde)
jaarlijks ten eeuwigen dage, een beker wijn op
martini-dag, uit de landsheerfchaplijke kelder
zoude worden toegedeeld. In 1757 wierd de
ftad door de Franfchen ingenomen cn eerst in
176a ontruimd.

Philipsrust is een fchoon lustflot, met zijne tui-
nen aan den Mayn, nabij het dorp Resfelftad in
het ampt Bucherthal. Een fchoone laan leidt
van hier naar de Faifanterie, welke ruim een.
uur in den omtrek heeft, en met een hoogenmuur

omgeven is. In deszelfs nabijheid is eene zeer
goede gezondheids-bron, Wilhelrasbad ge-
aiaamd, zijnde een halfuur van Hanau, in een
aangenaam oord, zedert 1777 met zeer fchoone
gebouwen, wandelwegen, tuinen, kanaaien,enz.
-verfierd. Zij beftaat uit vijf bronnen, die in\'t
jaar 1709 ontdekt wierden.

Dornigheim is een vlek aan den Mayn, zo als
Hoch ftad, met een Gereformeerde en Lutherfche
kerk. —— In den omtrek wast goede wijn.

Windecken-, een ftadje met een burgt aan den
Nidder, met eene Gereformeerde en eene Luther-
fche kerk. -— Ostheim, Eeichen , Neder- of
Groot-Dorfelden en Mark-Köbel zijn groote
vlekl^en, die veel nering en vrijheden hebben.

Bokkenheim, een groot levendig dorp, met
tvvee Gereformeerde kerken, alwaar de Gere-
formeerde gemeente van Frankfort haren gods-
pleegt.

Befien is !iet IiBofdviek van het ampt Born-
lieifnerberg, ligt op eene hoogte, heeft eene
Gerefojmeerde en eene Lutherfche kerk. De
plaats is heringrijk. In 1759 wierdt hier bloedig
gevogten tusfchen de Hanoveranen met derzelver

oord wast zeer goede wijn en fmaaklijk ooft, ge«
lijk ook in het dorp Bisfcbopsheim of Bisheim.

■.Radham, aan den voet des veldbergs, en
lUlzhauzen-) zijn twpe zeer aanzienlijke vlekken ;
in het laatlle heeft ijder der drie Godsdiensten
eene kerk, en beide hooren tot het,ampt van
dién naam.

-Maüheim^ een groot wel gebouwd vlek, in
het ampt Dornheim, aan den Johannisberg, met
een merkwaardig Zoutwerk van den Landsheer,
^ï- weik jaarlijks over de 30,000 agttendeelen
zout, en dus wel 100,000 florijnen inkomften
lövert.. In 179a hebben de troepen onder Cus-

Xiornheim^ aan de Wetter, is een groot vlek
met een burg, de zetel des Amptmans, en heeft
een Lutheïfche en een Gereformeerde kerk.

Ortenberg^ een ftad en ampt aan den Nidder,
B5Ct een bergflot. ïn deeze ftad is het gebruik,
cl^t zp iemand, geduurende de Johannis~markt,
;van een ander een flag geeft, hij een aam jon-
^enswijn ter boete geeven moet 5 deeze wijn wordt
. de

de jongens» (van waar de naam koorat) opent-
iik op de markt ten prooi gegeven.

Bltichcnhach is een groot dorp, een uur vaa
Ortenberg; hier moeten de Jooden alle jaaren op
iien Pinxterdag, yoor de vrijheid otn hun vee, op
de daar zogenoernde Pinxterweide, i te drijven^,
de jeugd van het dorp een aaui bier en eenigen
brandewijn icbeiiken*.

Schy/aßicim is een dorp aan den Wetter, in het
ampt iiornheim, en beroemd wegens zijne ge»

Op den tweeden Pinxterdag komen namid-
dags, na den godsdienst, een aantal jongelingen
van Rappoltbauze, te paarde, die met allerlei
linten in de raaanen en ftaart gefierd zijn, naar
Rüdigheim in het oude klooster, en heffen daar
ïo kreutzers Wolfsgeld. Van daar rijden zij na
een ander nabij gelegen dorp .Opper-Isfingheim,
met het zelfde oogmerk. —Ten gelijken tijde
rijden \'er weder andere\' met het eigen doel van
Rüdigheim naar Rappoltshausfen, Opper-^Is-
fingheim ea andere dorpen. Zo komen ook we-
der van andere dorpen eenige jongelingen te
paard, voor zonnen opgang, naar Rüdigheim orn
lo kreutzers Wolfsgeid,. Deeze mogen met hun-
ne paarden in den klooster^tuin rijden tot voor het
vengüer, en roepen: Om E\'olfsgeld! zonder wij-
ders. Maar geene moeten aan de poort afftijgen,
en te voet tot aan het vengüer gaan, daar.aan
kloppen en dan zeggen : Hie?^ zijn de Pinxter. ,
Pa knsch\'^

Steinau\'> een ftadje met een flot eir ampt aart
de Kinzigvioed, met een Gereformeerde en Lu-
terfche kerk; hetzelve heeft veele pottebakkerijen.

Schlüchtern^ een opeö ftadje en ampt aan den
genoemden vloed, met een Gereformeerd gijm-
itafium.

Mèher, een vlek aan de Bieberbeek, met een
Gereformeerde en Lutherfche kerk, heeft hon-^
dert negentig huizen en vijftien hondert inwoon-
"ders.\' Hier is een flot in het ampt Bibergrond ;
ook i§ \'er een aanmerklijk bergwerk, \'t welk
jaarlijks veel zilver, koper ^ lood en kobold op*
levert.

^ \'3ohëi2}uêUzen^ aan den S\'ernfprong,een ftadje en
burgt^ bijzondere ampten voeren hunne naamen
naar deeze plaatzen.

Sclnhauzen^ aan de Kinzig, een ftad aan eene
hoogte,\'in eenen vruchtbaarenoord, en heeft goe-
den wijn

BMely een vlek aan de Nidda, waarover al-
hier een fteenen brug ligt, die door Frankfort
moet onderhouden worden, 1

Pramhelm, een groot vlek aan geene zijde
der Nidda. .
Rieneck , een ftad en ftot aan de Spesfart.,
Surggraavenrode, een dorp nabij Ilbenftad,

Fit legt in de Wetterau, westwaard van Ful-
da, ten zuiden beneden Mayntz, en is tusfchen
eenen Vorst en eenige Graaven verdeeld« Het
heeft vruchtbaare akkers en weiden, goede wijn^
gaarden, fchoone bosfchen en vischrijke wate«
ren. Het bevat vijftien quadraat mijlen en vijf
en dertig duizend meest Gereformeerde inwoon-
ders. De vier liniën van IJzenburg-Birftein v
IJzenburg-Budingen , IJzenburg-Wachtersbach
en IJzenburg-WeerhoItz leveren twee compagt-
niën te voet voor krijgs-contingent. -De vol-
gende plaatzen oordeelen wij te moeten aanhaalen^
Birftein, een flot aan eene hoogte, niet een
daar beneden liggend dorp, in het gerecht van
Reichenbach., IJzenburg^Birftein, levert zee^-

Bsdingen, in het aandeel van dien naam , met
een Graaflijk refidentieflót; kort daar bij aan den
weg naar Hanau is eene zoutziederij. Birftein»
een vlefc, ligt in het a-andeel van dien naam,maar
Offenbach is aanzienlijker, en legt een uur van
Frankfort aan den Mayn. Het is volk- en nering*
rijk, drijf! goeden l^a^idel, en heeft fchoöne
fabrieken, benevens e-cn Vorstlijk flot in het Bir-
fteinfte aandeel. Dit flot is zedert eenige jaaren
nog nierklijk vergroot en verfraaid. Men vindt
hier een aanzienlijke^ tabaks fabriek, alsmede
eenige andere, als zij\'den, wollen, boomwollen,
hoeden, metaalen, ^bijzonder goud en zilver)
ook waschdoek, een wasch-^bleek en kaarzema*
kerij_, alsmede ecni porcelein-fabriek. Daaglijks
vertrekt van hier een marktfchip op Frankfort
aan den Mayp.

Meerholtz, een vlek nabij de Kinzig, meteen
Graaflijk refidentie-flot van de IJzenburg-Meerr
holtfche linie, alwaar de zetel der land^colle-
giën is^

J3it Graaffchap ligt in de Wetterau, en wel:
jn het noord-oostlijk deel, waar in het vogel^

gebergte zich uirftrekt, ook zijn hier meer voor^
naame gebergten. De grond is meerendceïs zan-
dig, echter vruchtbaar, en men vindt \'er goed
rundvee, fchaapen, gewas, vlas, hooi, fruit,
tuinvruchten, wijn, houtgewas en wild. ——
De Nidda is de hoofdftroom.

Het Graaffchap is verdeeld tusfchen den Keur-
vorst Van Mayntz en de Vorsten en Graaven van
Stolberg. Mayntz betaalt tagtig florijnen j èn
Stolburg twintig in den Rijks matricularen aanflag.
Beide Landsheeren hebben zitting en ftem in de
Opper-Rijniche kreitsdagen, en op de kreitsda-
gen van het Wetteraufche Graaven collegie.—i™
In het aandeel van Mayntz vindt men:

Köningßcin t cen open ftadje met een vast berg-
flot, op eene hooge rots, is de hoofdplaats,
In i7pa bemagtigden de Franfchen deeze ftad en
het flot, onder Custine, doch de vereenigde
Pruisfche en Hesfche armee hebben hetzelve
weder verovert, na het plat gefchoten en ver-
brand te hebben,: echter niet dan na een jaar
poogens, en den kloekmoedigften tegenftand.

Opper-Urfel., eene kleine ftad, in welker nä-
buurfchap de Pruisfchen en Hesfchen den £sdefl
December 1792 eene bloedige overwinqi-iäg op
de Franfchen behaalden.

Ortenberg., Hanau-Manzenberg en Sedsm aaa;
\'t vogelgebergte behooren, benevens het refidsn-\'
tie-flpt, tot bet Stolbergfche aandeel,

,ier in wordt geen keten van bergen gevon-
den, maar wel enkelde gebergten, welke veel
jjzer, marnier en andere mineraalen opleveren.
De naamen der ftroomen zijn: de Lahn,Wetter,
Nidda en Horlof. De Vorsten van Solms behoo-
ren tot het Wetteraulche Graaven-c-allegie, bij
het welk zij, zo wel als bij de Opper-Rijnfche
kreitsdagen vier ftemmen hebben. De onderling
bij hun verdeelde matriculare aanflag bedraagt
twee hondert vijftig florijnen. De Saxifche Graa-
ven van Solms zijn van het gewoon Sinjeuriaat
deezes huizes uitgefloten. De liniën Braunfels
en Hoben-Solms zijn Gereformeerd, de Sounin-
Waldifche gedeeltelijk Roorasch, en alle de
overigen Luthersch.

Het Graaffchap Solms ligt verftrooid in de
Wetterau, aan de Lahnvloed, in \'t westen V3.n
Opper-Horzen, en is onder vier Heeren. verdeeld,
van welke de Vorst van Solms-Braunsfeld een is,
het overige behoort aan de linie van Solmhohen\'
Solms, Solms-Laubacb, en Solms-Rodelheim,
Men vindt in het Vorstlijk aandeel de refidentie»
ftad:

Braunfeh, op eenen .hoogen en vruchtbaaren
berg, met eene kerk, welke mede gebruikt wordt

\'bij die van bet omliggend dal, pn het Ikdje Sr.
George. De ftad en het flot ontvangen hun wa-
ter door gene aan den berg opgericht^ water-
machiene.

Leun of Lcin, een zeer oud ftadje aan de Lahn ^
dat, na den zwaaren brand in 175a, gedeehelijlc
weder regelmatig is opgebouwd. \'

Arnsburg aan de Wetter, is een rijke lïernar-
diner monniken-abtdij, welke dertig duizend

Hohm-Solms is het oud Gottisch refidentieflot
der Graaven Solms-Hohen-Solms, aan welks
•voet een ftadje, in \'t Bal genaamd, ligt.

Laubach, een ftad met het Graaflijk Solms*-
Laubachfche refidentieflot. In deszelfs nabijheid
ontfpringt de Wetter. Ook graaft men in deezen
omtrek zegel-aarde. :

Rödelheim^ een groot vlek aan de Nidda, met
het Graaflijk refidentieflot der linie Solms-Ro-
delheim.

Voor \'t overige behoort de voormalige heer-
lijkheid Munzenberg aan de gezamentlijke liniën
yan het huis der Graaven van Solms,

\'ee?e landen liggen zeer verflrooid, en het
Vorstlijk huis heèft in de Opper-Rijnfche kreits-
dagen vijf ftemmen, namentlijk: wegens Weii^
burg-) Ulïngen en Idftein, welke de regeerende
Vorst van Nasfau-Saarbruk-Ufingen voert, en
wegens Saarbruk en Ottweiler, welke de regee-
tende Vorst van Nasfau-Saarbruk-Saarbruk uit-
brengt. Ten aanzien van dc Rijks-en Kreits-
lasten betaalt Nasfau-Weilburg 43 florijnen,
40 kreutzers. Saarbruk-Ufingen 20 flor. 31* kr.
wegens Idftein 82 flor. 40 kr., dus geheel 103
flor. 33| kr. Saarbruk-Saarbruk wegens Saar-
bruk 34 flor. 335 kr., wegens Ottweiler 27 flor.
38* kr,, alzo geheel flor. (5| kr. De twee
Nasfaufche ftammen, welke zedert eene eeuw
verdeeld waren, zijn zedert 1783 weder door
een verdrag vereenigt, \'t welk de regeerende
Nasfau-Weilburgfche Prefident tusfchen Nasfau-^
Oranje en Nasfau-Saarbruk tot fland heeft ge.
bragt. Indien de zeven Nasfaufche Vorftendom-
men eens weder geheel vereenigd waren, zouden
zij een en een half millioen inkomften geeven, —
;^en verdeelt dezelve best op de volgende wijs.

\'eeze liggen verftrooid, zijn middelmatig
vruchtbaar in koorn, vlas, hooi, fruit en tuin-
gewasfen, als ook eenige wijn, veel hout, zil-
ver, koper, en andere mineralen, zo ook vee^
wild en visfchen. Zij brengen jaarlijks meer dan
100,000 R. op, en beftaan in de ambten aan
weêrzijden van den Rijn.

A. Het Graaffchap Nasfau-Weilburg, zijnde
rijk in zilver-, koper- en ijzergebergten,
De voornaamfte plaatfen zijn:

Weilburg, op eenen taamlijk hoogen berg,
welke door de Lahn geheel omftroomd wordt,
en over welke rivier alhier een fteene brug ligt.
Het Vorstlijk refidentieflot heeft een zeer aan*
genaamen tuin, raet fraaie beelden, gallerijen,
fonteinen, enz. Op de markttooren is een groo-
te koperen ketel, waarin het water, uit vergele-
gen oorden, door middel van veele buizen over
Lahn verzameld, en van daar in de water-werken
van den tuin geleid wordt. Niet verre van de ftad
aiaakt men veel zwartzef, zomtijds lA^o cente-

Sehers, een dorp aan deLahn, is beroemd
wegens de gezondheidsbronnen —^ men moet
het niet verwarren met Neder-Selt^ers,, in het
erfftift Trier.

Weilmunßer, in het ambt yan dien naam, aan
de Weilbeek; in deszelfs nabijheid wordt veel
ijzererts gegraaven. Ook heeft men hier zilver-
en koper-bergwerkefi.

C. Atzbach, \'t welk uit drie ambten Hutten-
berg, Gleiberg en Stappelberg befliaat, ligt
ter wederzijden van de Lahn, tusfchen.
Giezen en Wetzlar, is het vruchtbaarfte der
Wetterau. Daar in zijn:

Krofdorf., een dorp, alwaar de Keur-Bruns-
Wijkfche armee en deszelfs bondgenooten in 1759
langen tijd hun hoofdkwartier hadden.

D. Het ambt Miehlen, \'t welk grootendeels doof
het Graaffchap Katzenellenbogen is ingcflo.
ten. Hetzelve bevat zes dorpen, benevens
3^et Benedi^lijner klooster Schönau en hßt
Aftholderbacher Hof, e," Rei^

E, Reichelsheim, een aanzienlijk vlek aan de
Horlof, niet ver van het Hesfen-Darmftad-
fche ambt Bingenheim ^ ligt in de markt
Fulda, is een leen van Fulda, en geeft
jaarlijks drie duizend guldens inkomen.

A. KirchMim, beftaande uit de heerlijkheid
van dien naam, en uit StaufF, ligt aan den
hoogen dondersberg, waarop kastanjeboo-
men groeien. Hier in is

eene hoogte i heeft drie hondert huizen, 1500
inwoonders, en taamlijken handel. \'Er is een
goed flot met een tuin, de gewoonlijke refiden^
tie van de Vorsten Nasfau-Weilburg.

Gellheim is hekend door de zwaare nederlaag,
\'welke Keizer Adolf van Nasfau Ao 12^98 door
Albrecht van Oostenrijk wierd toegebragt, in de
groote en vruchtbaare vlakte, welke zich tot
aan den Dondersberg uitftrekt. Adolf op het flag-
veld gebleven zijnde, wierd in een n,abuurig
adelijk nonnen-klooster, waar van de kerk nog
ftaat, begraven. En op het flagveld zelve fticht-
te men hem een gedenkzuil, met dit opfchrift;

E- den, en de Voogdij Herbitzheim, waar in
rijke zoutbronnen zijn, doch weikê men
ten nadeele van het land niet gebruikt,
: De hoofdplaats is

NieuwSaanverdm , gelegen tegens over Bok-
feenheim, met een flot; deeze fl:ad is eerst in
deeze eeuw gebouwd.

D. Het ambt Alfenz, met uitfluiting van het
dorp Hochftetten, dat zedert 1756 aan Paltz-
Tweebruggen behoort; het geeft goeden wijn
en fteenkolen. De hoofdplaats is het vlek
Alfenz, aan de beek van dien naam^

eeze liggen meestendeels bij een, en bren-
gen jaarlijks omtrent 150,000 florijnen inkomften

A. Uit het opperambt Ufingen of het Graaf-
fchap Nasfau-Ufingen, waar in veele ijzer-
hutten en fmelterijen.
Ufingen, aan de Urbeek, heefc een fchoon flot
en goede koufen~fabr,ieken.
Oud en J^ieuw Wdlnau zijn vlekken met floten.

B. De heerlijkheid of het opperarabt Idftein».
met goede bosfchen^ eenige akkerbouw,
ijzerhutten en ijzerfmelrerijen.

Idfldn is eene kleine ftad met een Vorstelijk:
llot, heeft 350 huizen en aooo inwooners. Het
refidentieflot is van vier verdiepingen, ligt op
eene rotsachtige hoogte , in welks uitgehouwen©
gewelven de Nasfau-Ufingfche archiven bewaar^
worden. Zedert eenige jaaren heeft men hier
een fabriek van wit jeder opgericht, van waar
groote verzendingen gefchieden naar Frankfort
aan den Mayn, naar Maintz, Bamberg, de Paltz
en Nederlanden» De thans regeerende Vorst
heeft hier een Seroinarium voor Schoolmeesters
opgericht. Na bij deeze ftad is de oude Room.,
fche Paltzgraaven weg, waar van men voorna.,
mentlijk nog de overblijfzels, zo wel als veele
fteenen met Romeinfche infcriptien vindt op de
Liebacher heide.

D. Het ambt, vlek en burgt Sehwalbach, met
een verwoest flot, heeft ijzerwerken en
marmergroeven. In de nabijheid van Ric-
kershauzen.

E. Het opperamt Wisbaden, \'t welk ook de
heerlijkheid Wisbaden aan den Rijn bevat,
heeft goede wijngaarden.

, Wisbaden ligt in een zeer aangenaam oord, dat
door de kunst nog merklijk verfraaid is; zij is
gelegen aan de zogenoemde Hohe, heeft meer
dan 4C0 huizen en 2000 inwooners. De hier
2ijnde zwavelbaden worden jaarlijks van 3000 tot
4000 vreemdelingen bezogt. Niet ver van de
ftad is een kleinen vijver, waarin het warme
water afloopt, dat daar door bij den winter oiige-
meen uitdampt,\'waar om zich ook bij fterke kou-
de eene menigte raven des nachts op de boomeo
onthouden, ora de opftijgende warmte te genie-
ten. Ondanks de warmte is deeze vijver zeer
vischrijk. De visfchen, welke men daar uit
vangt, zijn van een lelijken fmaak, ten zij raen
dezelve eerst in eenen anderer vijver mest. In
den jaare 1644 heeft deeze ftad veel geleden, en
Gustine liet haar in 179® brandfchatten en plun-
deren.

Bij het dorp Biberich aan den Rijn is het
Vorstlijk refidentieflot, met eene fchoone tuin.

De fpinhuizen, welke in verfcheidene dorpen
aangelegd zijn, om bedelaars en andere lediglo-,
pers arbeid te verfchaffen, zijn hier een voor-
treflijke inftelling. Deeze huizen zijn taamlijk
ruim, worden des winters behoorlijk verwarmd
en gelucht, en zijn van al het nodige tot de
fpinnerij voorzien. IJder arm mensch kan zich
dus hier door fpinnen de Icost verwerven. De
arbeid wordt beloond naar vlijt en gefchiktheid.

tïi def fchoonfte Rijilgezichten. Dit Platte is dé
top van eenen hoogen berg ^ dié men den Trom-
petter noemt, en dien tot het gebergte behoort
dat zich over Homburg en Idftein tot aan den
Rijn uitftrekt.

Mosbach en Schierfieïn zijn aanzienlijke dorpen
aan den Rijn, alwaar goede wijn Wast.

F. Een deel in het ambt Kirberg met goede land\'«-
wegen, het ander deel behoort Nasfaü-Dietä,

G. De kleirie dorpen Reiunbach en Hauzen,
gemeenfchaplijk met den Vrijheer van Sah»
îen. Het dorp Mensfelden met Trier, en
het in 1353 gebouwde, bouwvallig flot
Hohenfeh met Anhalt-Schaüenberg.

I. De helft in het Dreyherrilche, waar van de
Prins van Oranje de andere helft Nasfau-
Dietz bezit, en de kleine ftad Nasfau de
hoofdplaats is.

K. De helft des Vjerherrifchert, waar van de
andere helft aan Oranje-Nasfau behoort.

handel in hennïp en zeildoek. In 1676 lagen de
Franfchen deeze Ilad nevens veele andere plaatfen
,in de asfche.

eeze liggen grootendeels bij een., en geeven
ia.arlijks omtrent Ivondert duizend florijnen inkom-
ften. Zij beftaan in
AvHet.Graaffchap Saarbruk ln Westrich,
B. De Heerlijkheid Ottweiler. , .
CjiHet Graaffchap Saarwerden voor tweede,

Saarbruck aan de Saar, heeft 200 huizen en
icqo inwooners, roet een flot, op eenen berg.
Er ligt een fteenen brug over de rivier na hec
ftadje St Johan.

\' Krichingen Puulingen, eene heerlijkheiden
meijerij» uit drie geheele en twee halve dorpen
beftaande.

\' Omeiler, wet éen flot, legt tusfchen bérgèn.
Na bij de ftad woTck een foort van klei gévondéh,
waar uit men potten maakt, men heeft ook oh-
dernomen porcelcin te maaken, doch het had
meer overeenkomst met gemeen fteengoed dan
^met porceleln.

- Munzfeldcn, ft-tn dorp en flot, ^-usfchen de
Nasfaufche fteden üietz en Kircbherg, behoort
ivodr eell derde aan NavSfau-^Ufingen, en voor

ligt zeer verftrooid aan geene zijde des
Rijns, oostwaards van \'t Vorftendom Läutern.
De bergketen, het haartgebergte genoemd, ftrekt
zich door \'t asidlijk deel; het noordlijke ligt
grootendeels in \'t wester woud. Hiér is veel
vee, wild en gevogelte; ook koorn, ooft, tuin-
Viuchten en wijn; benevens hout en mïneraaleu.
De gezaméntlijke Leiningifche bezittingen dee»
len zich naar de tv/ee hoofdliniën , als A. de be-
zittingen van de oude Graafljjkë linie van Lei-
ningen en Westenburg. ß. De bezittingen dier
jongere linie van Lêiningen en Dacbsburg, welke
beide zich weder in andere liniën verdeelen,

■Dit huis heeft in de rijksdagen van het Wette-
raufche Graaven collegie en de Opper^-Rijn-
jfche kreitsdagen eene fteni. De rijksmatrieulare
aanflag is twee man te paard en vier te voet, of
40 florijnen, en aan de Kamer 40 R. 34^ kreutz.

Gr unft ad, in eene vlakte aan den voet eens
hoogen bergs, is eene ftad met hondert huizen
en Zqs hondert inwooners; heeft twee Graaflijke
floten, een gijranafiura en weeshuis. Men drijft
^er akkerbouw, veeteelt en wijnoogst, en is ne-
ringrijk, zowel door haar vermaarde week-als
jaarmarkt. Tusfchen Grunftad en Neuftad zijn
kleine bosfchen van kersfenboomen in het open
veld.

lluningen, voormaaïs een Augustijner monnt-
keii^klooster, uit welks inkomften de Predikers
en Scholieren des Graaffchaps nog onderhouden
worden.

Oud heiningen f een oud bergflot, in 16^ door
de Franfchen verwoest, ligt in \'t Leiniger dal,
op eeneiï hoogen berg.

Westerburg, op een berg, een ftad met een
overoud adelijk flot, en een adelijke burgzetel,
Steinknut genaamd.

Schadccky aan de Lahn, tegens owr het vlek
Runkei, eene heerlijkheid en vlek met een flot»
en eenen hoogen berg, behoort gemeenfchapUik
aan de beide liniën.

Dürkheim, aan de Haart, met een flot, heeft
400 huizen en äcoo inwooners, die hun beftaan-
vinden in den akkerbouw, veeteelt en wijngaar-
den, waartoe zij hondert twintig morgen lands
gebruiken, waarop goede rooden wijn wast.
Twee iiuren van hier ftaat een Vorstlijk jacht"!
huis aan \'t Haartgebergte.

Humflein is een groot welgebouwd dorp, al-
waar de beste witte wijn van het ganfcbe Graaf-
fchap wast, en de geheele omtrek des dorps is
eene wijnwaard.

Bimtersheim en Guntersblum zijn twee dorpeijj
?t Iaatfte heeft een refwientieflot.

ambtmanfchappen Andernach en Koningsfeld, en
behoort het rijks vrijheerlijke huis van Wald-
Lord^-Basfenheim, tor Olbruk-Bornheim, zonder
tot de Rijksftand te behooren. Echter is des-
Zélfs matriculare aanflag een man te paard en een
te voet, of i6 florijnen, en wegens de Kamer
if rijksd. 45 kreutzers.

Deszelfs grenzen zijn in \'t noorden Hersfeld %
de bezittingen der Rijks-Ridderfcbap neder-Hes-
fen; in \'t oosten Hennenberg en Wurtzburg. In
\'t zuiden Wurtzburg, de Rijks-Ridderfchapljjke
bezittingen, Hanau, en \'t Maintzifche;, en in \'t
westen Opper-IJzenburg, de Rijks-Ridderfchap-
iijke bezittingen, en opper-Hesfen. De inhoud
is twee en dertig quadraat mijlen, waar op 9o,coQ
menfchen leven, die, uitgezondert eenige Joo-
den, meestal Roomschgezind zijn. Het land is
bergachtig en vol bosfchen. De voornaamfte
vloeden zijn de Fulda en de Saaie. Men bouwt
\'er weinig koorn, doch de runder-» en fchaapea-
fokkerij is \'er des te fterker. Qok is hier eenige
visfcherij eiii bijenteelt, wild, hout» vlas5 oofta

tuinvruchten en mineralen vindt men in over-
vloed. De Bisfchop en^Abt van Fulda is een
Rijksvorst, wiens inkomen op 350,000 florijnen
gefchat worden. Hij heeft zitting en ftem in den
Rijks-Vorftenraad, en is medelid van den Opper-
Rijnfchen kreits, ^ijn matriculare aanflag ia
ip^andlijks 350 flor. en bij de Kamer 245 R. 4lkr,
Het ganfche Hoogftift wordt in 20 opper-
•amhten, ambten en geOotene voogdijfchappen
verdeelt, welke laatüe Domcapittularifche amb«
ten zijn, die de leen-, jiiftitie-en policiezaakeu
waarneemen. \'gr zijn geheel 8 fteden, 2 vlek-
ken, 60 kerspelkerken en 90 andere, waarvan^
15 aan de Lutherfchen behooren^^ Wij noe-
men daarvan:

groote en heerlijke Domkerk is een fieraad dei:
ftad, welke met haar gewelfde koepel reeds van
verre hec verlangeo der reizigers opwekt.
JJet binnenst deel is, als het uiterlijke, hoog,
licht, en een eenvouwig fchoon, \'Er ontbreekt
noch goud noch edel gefteente |an de kerk-
i^eraden, j reliquiën of misgewaden. Het refiden-r
tieflot is ïnede een prachtig gebotiw. In opzicht
der Univerfiteit haaien wij alleen de bibliotheek
5ian, welke dertig duizend bpekdeelen bevat.
JZedert eenige jaaren hebben de Jooden hi.ei: een.
openbaar fchool. Eulda is de zetel der hooge
iand-qoUegien, als: der Regeering en het Leen-
hof» des Geestlijken Vicariaats, 4er Hofka^neï

enz. Van een deel des Jefuiten Collegie is een
caferne gemaakt voor de Bisfchoplijke foldaaten,
Jlet Pomcapittel beftaat uit 15 perfoonen. Dé
porcelein-fabriek alhier levert zeer ichoone
goederen, en heeft deels in- deels uitlandig
veel aftrek. In 1759 wierd de Hertog van Wur-
teiiberg met zijne troepen door den Erfprins van
Brunswijk aangevallen, en nret groot verlies to
^ug geflagen.

Adolfshof is een Vorstlijke lustplaats met een
faifanterie, liggende omtrent een uur van Fulda.

Burghaun aan de Hann, met eene Lutherfche
kerspelkerk en een Roomfche kerk, die Ao.
1714 gebouwd is; \'t is de zetel des ambts. .

Fischberg y een flot en ambt, waar in het floif
en het vlek Dermbach de hoofdplaats is.

Bieberfiein is de zetel eens ambts, een flot,
met een diergaarde en faifanterie, ftrekkende tot
een zomerverblijf^

Nieuwhof aan de Flïede, een kei^pelkerfe-
dorp en ambt, met een vervallen flot.

Motten, een kerspelkerk-dorp, met een ambt,
waar in de eene berg met eene kapel aan de
jongvrouw Maria toegewijd.

Hamelbtirg, een ftad ain de Saaie, in een
vruchtbaaren oord, met een ambt, Gijmnafium
en Franciskaner klooster.

De grenzen ten noorden zijn neder-Hesfen ?
ten oosten het zelfde, alsmede Eifenach, Hen-
nenberg en de Ridderfcbaps bezittingen. In \'c
zuiden dezelfde bezittingen en Fulda, en in \'t
westen weder neder-Hesfen. Het land is berg-
achtig, en wordt van de Fulda en Werza door-
ftroomd. De vruchtbaarheid des lands is mid-
delmatig, en het mineraal-rijk alleen levert
eenige nuttige produ^en. De Landgraaf van
Hesfen-Kasfel is de Landsheer, en heeft des-
wegens ftem en zitting in de Rijks vorftenraad.

De Rijksmatriculaar aanflag is twee man te
paard en 9 te voet, of maandlijks 60 florijnen |
aan de Kamer betaalt het 8i R. ï4i kr. Ver»
ders is dit Vorflendom in neder-Hesfen ingelijfd,
en in ambten en getichten verdeeld, waar van
wij de volgende bijbrengen.

Hcrsfeld, de hoofdftad des Vorftendoms, ligt
aan de Fulda, die de Geifs, welke door de ftad
ftroomt, bij de St, Pieters poort inneemt, aU
hier ligt een fteenen brug over de rivien
Voormaals was hier eene abtdij. Ter eere van
deszelfs ftichter, Lullus, wordt op den tó Oc«
tober jaarlijks het zogenoemde Lullusfeesc ge-
vierd. Op de groote marktplaats wordt een hoU\'
ten gebouw opgericht, waar in zich de twee
ftadsburgemeesters begeeven. Agter hun draagt
de ftadsdienaar een korf met nooten, welke hij
onder de aanfchouwers werpt. Maandags na-
middags wordt een vuur aangeftoken en tot
donderdags nagts ten ia uur onderhouden, waar
bij zich verfcheidene benden mufikanten bevin-
den, en de ftads wachtmeester met 6 man der.
burgerij wacht houdt. Geduure\'nde dien tijd,
mag men vreemde wijnen en bieren invoeren.:
Er zijn 500 huizen en 3000 inwooners, en het
heeft een Kanzelier, die het opzicht heeft over de
ambten en gerichten. Ooic vindt men \'er een
Gijmnafium, een rijk hospitaal en een weeshuis,
waar in den kinderen bezigheid verfchaft wordt
door wolfpinnen. Een kwartier u«r beneden de

Hauneck, een ambt, middenin het Fuldafche»
aan den vloed Haune, en bevat zo aan de hooge
als laage ftoppelbergen voortreflijke fteengroeven.
Op deeze bergen ligt het verwoeste flot Hauneck»
In de voogdij Kreutzberg, welke ter wederzij-
den van de Werra li^t, en in zeker opzicht tol
2iet Vorftendom Hersfeld behoort, ligt het Vorst-
lijk refidentieflot Philipsthal, bij het dorp Kreutz-

De proostdij Gellingen ligt in Schwarzberg-i.
Rudolftadftrhen ambt Frankenhauzen, waartoé
ook het dorp van dien naam behoort.

Het ambt Landeck, dat zijn naam draagt na
een voormaals op eené hoogte der Landfecker-
hergen gelegen flot. Hetzelve beftaat uit

diftriöen, waarvan het vlek Schenks-liongsfelds
aan de vloed Sulze \'t voornaaniften is.

Het ambt Frauenfee, aan geene zijde der Wet-;
ra, is uit de goederen van het voormalige Bene^-
diftijner nonnen-klooster ontftaan, en de hoofd-
plaats is het aan eenige njeiren liggende dorp.
Frauenfee,

\'it is ten deele vrij bergachtig, heeft veel
hout, zilver, koper en ijzerwerken, veel vee,
maar levert weinig koorn. Het wordt van de
Lahn en Eder bewatert, en grenst ten noorden aa»
Westphaalen, ten oosten aan neder - Hesfen; ten
zuiden aan de Na^sfaufche landen en het Hertog-
dom Westphaalen. De lengte is en de breedte

Graaven van Sayn en Wittgenftein, namentlijk
de linie van Sayn - Wittgenftein rot Wiitgenftein,
en die van Sayn\' Wittgenftein^ tot Serieburg,
welke eene ftem hebben in het Wetteraufche
Graaven collegie. De Rijksmatrieulare aanflag
is een män te paard en 4 te VoeÉ, of a8 florijnen,
en dit Graaffchap brengt jaarlijks, Chenevens
Berleburg en Stomburg) 50,000 R. aan inkomften
op. Wij noemen hier

Wittgenftein, het Graaflijk refidentieflot op
eèiien hoogen berg, en daar beneden het ftadje
Laafphe aah de Lahn.

Berleburg een ftad aan de Berlenbeek, die
niet ver van hier in de Eider valt, hebbende
«en Graaflijk refidentieflot.

i\'. neder-Hesferi , en opper- en neder- Katxen-
\'elleboogen. Alle deeze landen behooren tot\'het
Landgraaflijk Hesfisch huis; met bijvoeging van
\'t Graaffchap Hanaü-Muntzenberg euz. is het
256 quadraat mijlen groot, en heeft 776^000 in-
ivooners.

Dit land is grootendeels bergachtig en bosch-
lijk, echter heeft het ook aangenaame daleti,
vruchtbaare akkers en weiden, en in verlchei-
dene oorden goede wijngaarden. De iV\'^Ieisfner en
Malches zijn de voornaamfte bergen. De\' eerfte

wordt voor den hoogfleii berg in Hesfen gehouden,
is van een grooten omtrek, en heeft, op zijn top
eene vlakte bouwland van omtrent drie kwart
mijl. Ten aanzien der hoogte acht men hem
\'geüjk\'met den Broekenberg in de Harze, ende
Infelsberg bij Schmalkalden. Hij is zeer voor-
^deelig voor de veeweiderij, uit hoofde van zijn
grasrijkheid, en hét daartoe behoorende fteen-
koolwerk is zeer rijk. In V algemeen vindt trien
hier veel mineraaien, als zilver, koper, ijzer,
"aïui\'n."zoutbronnen, lood, kobold, zwavel, bo-
lus, flegte porceleinaarde, goedé potaarde, eenig
marraei-, en albast, waarvan groote tafels en

rfteenen gemaakt worden. De berg- en zoutwer-
ken zijn in\'t Hesfen - Kasfelfehe in voortrefFeHj-
ken ftaat door\'de onvermoeide vlijt des Ministers
van Waiz. Ook zijn hier heilzaame baden en
gezondheidsbronnen.

■ Door de. menigvuldige kleine ftroomen, als-
mede door den Rijn, de Warra, die naderhand
de Wezer genoemd wordt, de Eider, welke ia
Westphalen ontfpringt, de Lahn en de Schalm
levert dit land zeer veel visch op. —— Het zand
van den Eider voert gouderts met zich, zo dat
men in 1775 daar van dukaten geflagen heeft. ;.-«
De bosfchen leveren ook veel hout.

Men vindt hier weinig koorn; maar de kastan-
jeboomen wasfen hier welig. In een der oorden
van neder-Hesfen, \'t welk doöt de Fulda ,®
JWarra belpoeld wordt, maakt men veel grof
lijnwaad, en raen kan zeggen, dat elke boerderij
hier een lijnwaad fabriek is. In eens, Hesfen
levert goud, ftoffen, lakens, hoeden, koufen.,
handfchoenen, papier, en andere manufaduuren.
In Kasfel is een tabaks- en porcelein- alsmede
een fpiegel-fabriek. In den jaafe 1771 wierd het
Korlshayner handelgezelfchap, ten nutte van het
vertier der inlandfche waren, \'t zij manufaöuu.
a-en of bergwerken, opgericht en geprevilegeert.

Ter bevordering der wetenfebappen in deeze
. landen, die geheel Protestant zi jn, en welketsS beer-
fchende Godsdienst, de Gereformeerde is, fchoon
ook andere geduld worden» vindt men» bebaL

ven de genieene Höogduitfche en Latijnfchö
fchoolen, Pfedagogia in Kasfel, Darmftad, Mar-
burg en Giefen.-- Te Hersfeld en Darmftad

iGijranafiii nog te Kasfel een Genootfchap we-
gens aen landbouw en kunsten, een betfekiijk
de oudheden, en eenillufterfchool. Te Marburg
en Giezen eene Univerfiteit,

In beide hoofddeelen van Hesfenland worden
ftanden benoemd, die ten landsdage gaan. Tót
de Hesfen-Kasfelfche Landranden behoorende
Land - Commandeur der Duitfche orde, de Ree-
tor en Senaat der Univerfiteit van Marburg; de
vier Opperften der edele ftiften Kaufangen en
Wettêr; de opperde der hooge hospitalen Hai-
•na^ Merxhauzen, Hofheim en Grunau, als
Prelaaten, de na de vijf ftroomen Lahn,
Schwalm, Fulda, Warra en Diemei, afgedeelde
Ridderfchap; en de insgelijks afgedeelde oorden
of Iteden,^ als Kasfel aan de Diemei, Marburg
aan de Lahn, Eschnage aan de Warra, Hers.
feld aan de Fulda, en Homburg aan de Schwalm»
wellie de uitfchrijvende fteden zijn. Even zo
behooren tot de Hesfen-Darmftadfche landrtan-
den de Commandeur der Duitfche orde van
Schiffenberg, en de Reftor en Senaat der Uni-
verfiteit te Giezen als Prelaaten, de Ridder-
fchap cn de fteden. Zo wel in \'t Hesfen-Kas-
felfche als in het Hesfen-Darmftadfche wordt
de landdag door den Erfmarfchalk beftuurd. De
algemeene Heififche landsdagen moestsn, zo zi|

in gebruik waren, beurtelings in \'t Kasfelfchc
en het Darmftadfche gehouden worden, doch
jj; gebeurt zelden. De. Kasfelfche landsdagen
worden te Kasfel, Homburg en Treyfen gehou-
den. Die van Darmftad te Giefen, en de Land-
vorsten zenden hunne Gommisfarisfen " der-
waard. i—zogenoemde Lands-convocations-
dagen, welke gemeenlijk de vrijwillige giften
betrelFsn, worden op toelating van den Land-
vorst door den Erf-maarfchalk uitgefchreyen«

De Landgraaven van Hesfen—Kasfel en Hes»
fen-Darmftad, in welke hoofd-linien dit huis is
afgedeeld, hebben wegens Hesfen ieder eene
bijzondere zitting en ftem in den Rijks-Vorstlij-\'
kén Raad, en behooren onder de zes buizen*
welke overeengekomen zijn, om den rang bij
beurten aan .elkander afteftaan, doch van der
Opper-Rijnfche kreitsdagen heeft zich Hesfen-

laare aanflag voor Hesfen-Käsfel is 1096 flor.:
45 kr., en voor Hesfen-Darmftad 663 flor.»
Kasfel betaalt aan de kamer 47:1 R. 55! kf., en
voor Katzenellenbogen 35 R. 79$ kr. Hesfen-?
Darmftad 313 R. 18I kr.

Het grenst ten noorden aan Paderborn, Hanove*
en Eeichsfeld. Ten oosten aan Eifenach, Hen-
neberg en Hersfeld; ten zuiden aan Hersfeld,

Hesfen-Darraftad, Nasfau, en de bezittingen
van Maintz, \'t Graaffchap KatzeneJIebogen legt
afzonderlijk. In \'t westen grenst dit land aan
Westphaalen en Waldek.

In *t Hesfen-Kasfelfche is thans het geheime
Ministerie, het hoogfte Collegie, waaruit het
generaal direftorium met de opper-rekenkamer
ositfpruit, onder welke de kamer ftaat. \'Er zijn
twee Land-regeeringen, een te Kasfel voor Ne-
der- en een te Marburg voor Opper-Hesfen.
Hesfen-Darmftad heeft een Geheimraads Colle-
gie, en te gelijk twee Land-regeeringen, als
#ene voor Opper-Hesfen te Giefen, en eene te

Darmftad vóór Katzenelleboogen en Epftein.
Te Marburg is een Hofgericht en een Appel-
lationsgericht, dat\'om de zes jaar te Marburg
en te Giefen gehouden wordt. Daar te boven
is \'er nog een Opper-appellationsgericht te Kas-
fel en een te Darmftad. De kerklijke en huw-
lijks zaaken behooren in \'t Kasfelfche voor de
Confiftorien van Kasfel en Marburg, en in het
Darmftadfche voor die van Giefen en Darmftad.
In beide landftreeken is ook een afzonderlijk
halsgericht. Het krijgswezen wordt in beide
landsdeelen door een Vorstlijk Krijgs~Coliegie
beftierd. -

Hesfen-kasfel houdt drie guardes te voet, tien
regimenten infanterie, eene guarde te paard, een
regiment Gcns d\'Ar drie cavallerij, twee
dragonder regimententen, alsmede hufaaren,
jaagers, een artillerij corps en zeven guarnifoen-
compagniën. De Landgraaf Frederik IL richtte
den 5. Mey 1769 de militaire orde, la vertu
militaire, op. Het ordensteken is agthoekig,
met goud geëmailleert, met de Vorstlijke be*
fcherming, den naam, en het woord: yirtuti.

De Rekenkamer ontvangt de belastingen, wel-
ke betaald worden volgens eene in 1576 ge.
maakte fehikking. De jaarlijkfche Hesfen-Kas-
felfche inkomften bedraagen 1,200,000 R.

In \'t algemeen rekent men in het Land-graaf*
fchap Hesfen-Kasfel, met Hersfeld en Schmalkal-
den 45 fteden, meer dan dertig floten, 108 heerlijk-
R a he-

A. De eigentlijke Hesfen-Kasfeifche landen:
Neder-Hesfen, of het noordlijk deel,
welk naar gezegde vijf ftroom-didriaen wordt
afgedeeld, het zelve bevat veele oorden, waar
van wi\' bijbrengen;

Kasfel, de Vorstlijke refidentieftad , en de uit-
fchrijvende ftad des Landfchaps aan de Diemel 9
is de zetel der Lands-coüegiën, ligt in het han-
gen een heuvels, die van een uitgebreid dal
omvat is. Het heeft 20,cao inwooners, Kasfel
wordt door de alhier\'bevaarbaare Fulda in de
oude en nieuwe ftad afgedeeld, welke laatfte
weder in de Opper of Franfche, en onder- of nieuw-
ftad wordt afgedeelt. Er zijn elf kerken en 2245
huizen. In 1767 zijn de vestingwerken geflecht.

De kleine ftroom Drufel vloeit door de oude ftad,
dezelve ontfpringt in het Habichtwoud, en ver-
liest zieh in de F\'ulda, De Fulda verdeelt zich
beneden de ftad in twee armen, waar van de
eene de kleine Fulda genoemd werdt; bij het flot
vloeien zij weder in een. De voornaamfte plei-
nen zijn: de paradeplaats, de flotplaats, de Fre-
driksplaats, de Koningsplaats, en de plaats der
Gens d\'Armes. De paradeplaats is in de oude
ftad, tegens over het Vorstlijk flot, en is van
agter tegens de Oppernieuwftad met eene calon-
nade gefloten, die een halven cirkel uitmaakt.
Aan de twee ,eiïn3en ftaat op ijder een vierhoekig

pavilJon, eti in \'t midden een-tnumfbo(vgi
Verder is deeze plaats iiiet een ijzeren hek üm-^
ïmgd. Aan de beneden zijde zijn aan de einden^
openingen, ter in- en uitmarcheering der foldti-
ten , en bij elke opening ftaat eene hóoge beeld-.\'
zuil, gelijk \'er meer op deeze plaats gevondén*.
worden. De flotplaats ligt tusfchen\' de parade-
plaats en "het flot; zij ligt een weinig.-lager. De
Fredriksplaats in de Oppernieuwftad is met de
Koningsftraat vereenigt , en heeft de gedaante"
van een langwerpig vierkant, \'t welk ^\'47 voet
iang en 430 breed is. Prie zijden zijn n.er alleen
van linden hoornen beplant. In het midden: ftaat
de beeldtenis des laatstgeftorvenen Landgraaf
Fredrik, uit Iraliaansch marmer gehouwen, waar
toe de Landftanden 30,00c R.\' gegceven hebben.
De Koningsplaa\'-s in de Oj^fernjeuwftad ottuer-
febeid voornaamlijk van de Ov«.rigen door haar
cljkelr<mde gedaante. Hierdoor he\'bbt\'n ook de
daarom beenftaande gebouwen een zodanig voor-
1?6mèn. ïn het midden van dit plein, alwaar drie
ftraaten elkander kruifen, is een bijzonder nuid-
lijke echo.. De plaats der Gens d\'Armes, mede
in de Oppernieuwüad, heeft haaren naam naar
het uitmuntend gebouw alhier voor de Gens
d\'Armes gefticht, \'t welk de geheele zijde be-
flaat. De Koningsftraat is wegens haare laagheid
én regtheid*de merkwaardigfte. De voornaamfte
gebouwen zijn in de oude ftad het Vorstlijk flot,
het modelhuis, aan de paradeplaats tegens den

oever der kleine Fulda. Onder andere modellen
van veele gebouwen, fteden, vestingen en lust-
huizen is hier vooral bezienswaardig het model
van den ganfchen Karel&berg, niet alle kunst- en
waterwerken, \'t welk sich door het geheele
gebouw <200 voet lang uitfteekt. — De Schouw-
burg, het Tuighuis, dat de Franfchen in 1758
ontledigden, en alles naar Straatsburg voerden;
doch Landgraaf Fredrik II.; en zijn Opvolger
hebben het;weder in order gebragt. Niet ver
van hier is de gefchutgieterij en het nieuwe
Tuighuis. In de beneden nieuwftad is het Wees-
en Armenhuis, en in de opper-nieuwftad zijn
veele voortreflijke gebouwen, als: het Mufeum
op de Fredriksplaats, waar in behalven de Vorst-
lijke bibliotheek, een volkomen verzameling is
van Phijfifche en Mathemathifche inftrumenten,
een aanzienlijk kabinet van Naturalia, kortom,
eene bezienswaarde fchat van kostbaarheden en
zeldzaamheden,welke natuur en kunst opleveren.
De nieuwe Roomfche kerk wierd eerSt 1776
voltooid. In het choOr van deeze kerk is een op
zich zelf ftaand altaar, van rood en wit marmer,
met rondlopende trappen van zwart marmer, zijn-
\' de de vloer met wit marmeren plaaten gedekt. —
Nog- heeft men \'er de beelden gallerij en kleine
pórceleinverzameling. Het huis der Schilder-
en Beeldhouw-Academie, die in 1775 geopend

nen vertoond worden, ja zelfs levende dieren,
wagens, paarden en ruiterij op kunnen worden
gebruikt. Het Operahuis is ook van binnen zeer
fraai, en heeft vier reijen gaanderijen boven elkan-
der. In het Kermishuis zijn twee ruime gaande-
rijen voor de winkels der kooplieden, welke de
Kasfelfche misfe bijwoonen., In dit huis is mede
een magazijn van fpiegels, die in de fabrieken
van Oud Grönau en Schwarzenfels\' gegooten
worden. — Het nieuw Astronomisch Obfervato»
rium is een prachtig Italiaansch gebouw van drie
hondert voet lang. Beneden de ftad liggen veele
aanzienlijke gebouwen, waar onder de Oranjerie
de eerfte plaats verdient. Deeze ligt liaast het
flot, tusfchen de groote en kleine Fulda, op eén
eiland, *t welk men de Juê noemt. Het flot be-
ftaat uit drie pavilloos, welke dooreen plat met
koper gedekt dak aan een verbonden zijn. Aan
de eene zijde is een Lusthof, ten deele met
orange- en lauwrierboomen beplant. Daar agter
volgt de zogenoemde groote Aul, welke door
vijf lange alleen van lindeboomen doorfneeden
wordt, die in een middelpunt zamenloopen, al-
waar een groote waterkom is, met een daarin
zijnde eiland. Verder agterwaard ziet men eea
door kunst bewerkt gebergte, dat met water om-
geven is, en de zeven bergen genoemd wordt.- —
Aan de kleine Fulda ligt het prachtige marmer
bad, \'t welk van binnen met het zeldzaamfte
foort van marmer is opgezet. Het bad zelve
R 4 gaäl;

gaat met tien treden af\', en: beeft voet in den
omtrek. Over het zelve is een koupel, welke
Op agt zuilen tUvSt, waar tusfchen marmeren
beelden liaan, gelijk \'er ook op voetftukken aan
de wanden geplaatst zijn, In de hortus van dit
zomerpaleis vindt men koffijboomen, Pifangs, en
andere aitheemfche gewasfen. Voorheen was
tij het bad eene menagerie, doch deeze is thans
weggenomen.

De Kasfelfche manufaftuuren leveren zeer
goede hoeden, zijden en wollen waren, gou-
den pasfementen, fpiegeiglas, porcelein, papier-
behangzels, fpeelkaarten en galanterien. Daar
te boven is hier een tabaksfabriek, een wasch-
bleekerij en geelkopergieterij.

De Landgraaf Philips de Grootmoedige liet
Kasfel verfterken, dan, in 1547 wierden de ves*
tingwerken op Keizerlijk bevel gefloopt, doch
van 1552 tot 1559 weder herfteld. De Franfchen
veroverden Kasfel in 1757, 1758, 1760, en 1761
verdedigden zij het tegens. den aanval der Geal-
lieerden, aan wien zij het in 1763 moesten over-
geeven; wordende door de laatstgemelde met ver-
lies van veele dooden en gekwetflen van de Kraszen-
berg, alwaar zij zich verfterkt hadden, verdreeven.

Weizenßein is een lusthuis, anderhalf uur van
Kasfel, waarheen men dooreen regte allee heen
gaat, die ter wederzijden met nieuwe huizen
bebouwd is.
Het flot ligt nevens de lusttuinen, aan den

Voet van het Habichtwoud , op eenen kleinen heu««
vel. In den tuin is eene fontein, die een fprong
van 150 voet heeft. —r— Met dit Lustflot is
Karlsberg of de Winterkasten vereenigd.- Boven
op den\'top des bergs is een groot agtkant fteenen
gebouw, \'t welk uit drie verdiepingen befl:aat,
en\'2a4 voet ih de doorfneede heeft. Men kan
bet ganfche gebouw over een plat dak rond wan- j
delen. Op het zelve ftaat eéne zes en vijftig
voet hoog zijnde pijramide van vierkante fteenen,
met vijf over elkander gaande kruisgewelven, op
de pijramide een voetftuk van elf voet van koper,
met een koperen beeld van Hercules, dat 31 voet
hoog is, en dat zo ruim is, dat zes perfoonen
daar in genlaklijk kunnen zitten. Van deeze
hoogte heeft men een ruim gezicht over de om-
gelegen ftreeken. Van den voet des. agthoekigen
gebouws loopen de watervallen benedenwaard,
welke verfcheidene afdeelingen hebben, door
tusfcbenkomende fonteinen enz., tot ten laatften
het water over gooten valt, en zich in een meir
van 230 voet breedte verliest. De colasfifche
grootheid deezes werks laat zich gemaklijk be-
vatten , als men weet dat men van het basfln tot
aan den Hercules 842 trappen moet opklimmen.
Ter zijden vindt men kuüffig aangelegde hermi-
tagien en aangenaame afwi\'gfelingen, nu een
kluifenaars hut met deszelfs ibe^ooner in digte bos-
fchen, dan eenen Tempel, ec dan eene grafnaald,
of tusfchen vbeiden fchoone bêülden én zuilen.

Twee uuren van Kasfel is het lustflot WiUems-
Bah met een tuin, waarin twee Chineefche hui-
zen, een opene Tempel op eene heuvel, en
voornaamlijk de Willemsgroi bezigtigenswaardig
zijn, vodr de grot is een kom, die met meer
dan hondert kleine fonteinen omringd is.

Sahaburg is een jachthuis in Rheinhartswoud.
Om dié flot is eene groote diergaarde, welke
door een muur van bijna een duitfche mijl om-
vangen is.

Karelshaven aan de Diemei, welke hier in de
Weezev valt. Deeze plaats heeft meer dan icoo
bewooners, regtc breede ftraaten, waardoor
een gragt loopt die met muurwerk is opgezet,
en in eene haven eindigt, doch gedeeltelijk nog
verder flirekt. De ftad ligt zeer gefchikt tot

handel en fcheepvaart, en heeft verfcheidene
fabrieken. Men vervaardigt hier veel foorten
van lakenen, lijnwaaden, koufen, handfchoenen
enz. Men heeft hier in 1771 een Handel-com-
pagnie opgericht ter vertjering van inlandfche

vindende zoutwerk wordt met veel voordeel ge-
dreeven. Niet verre van de ftad is eene zeer
voornaame blauwververij.

Hofgeismar, aan de rivier Esfe, welke in het
Rheinhartswoud ontfpringt, en naderhand in d®
Dimel valt. Een half uur van daar is een ge-
zond.

«ondheidsbrón, welke zomtijds door eenige
vreemdelingen bezogt wordt. Dit Hofgeismar
moet niet verward worden met bet dorp Geis-
mar, alwaar mede een gezondheidsbron is, wel-
ke zedert 1777 op kosten desXandheers in orde
gebragt is, en welkers water in fteenen kruiken
vervoerd wordt.

GrootitImerod& aan de Fahrenbeek, is zedert
1775 eene ftad, bekend wegens haare deugd-.,
zaame fmeltkroezen, en aardewerk dat vanhier
aJom zelf tot in China toe verzonden wordt.
Gemeenlijk wordt jaarlijks voor60,000 R, aan die
waaren vsrkogt; pok verzendt men van hier
kleine gebakkene en geglaasde kogels, voor kin.»
der fpeelgoed, en bij ons ßuiters genaamd,
welke zelf naar Oost- en West-hidiën gaan. De
hier zjjnde pijpenbakkerij heeft\' goeden aftrek.
Ook worden de wollenweverijea hier bloeiende;
en in den omtrek vindt men veel aluin, vitriool
en andere bergproduéten, ook aluinziederijen,

der Landgraaven van Hesfen-Rheinfels-Rothen-
burg. Alhier zijn veele Limienweverijen.

Eschwege, naast Kasfel, de voornaamfte en
grootfte ftad in Neder-Hesfen, met een flot.

Weheren, een dorp, waar bij een Vorstlijk
lusiflot en tuin, in eene aangenaame vlakte, met

eetiige kleine eiken hnscTijes, waarifT re\'gers
jiéstclen,\' en dewijl het hier dóór zeer gefcb\'kt
5s lot de reigerjacht heeft men hier een valken-
huis aangelegd.- •

• Zicgenhayn \\s ténQ VG^Xm^ aan de Schwalm,
xvelke de eigéniijkè ftad van dé vesting afzon-
dert, en de laatfte geheel oravloert. Op het flot
deezer ftad bewaard men het gemeene Archief
van Hesfen. -— Er zijn i8oo inwooners.

Markzhau/en, v\\]ï unxeti van Kasfel, aan de;
Eetöseen hospitaal voor vrouwen, \'f zelve be-
hooTt gemeenfchaplijk aan Hesfen-Kasfel en
Hesfen-Darmftad. In 1786 Waren daar in 130
perfoonen, waaronder zotten, en daar onder
vijf fazenden.

Opper^Kauffungen^ aan de Losfe, een heer-
lijkheid of dorp in het Kaufunger woud, met een

adelijk ftift ter uitzetting van oude adelijke Hes*
fïfche Landsftaaten dochters.

Lichtenau, een ftadje ineen kouden onvrucht-
baaren oord, tusfchen den hoogen berg Meisner
eh het Riedforster woud.

éène der grootfte bosfchen en wildbaanen in Hes-
fen is een ambt en oud fterk fiot, op eenen
hoogen berg, met een bezetting van invalides,

Beneden ligt op een afgezonderden heuvel het£
ftadje Spangenberg aan de Pifa.
■ Meifmgcn is-een Vorstlijk flot en ambt, bene-

ven« een kleine ftad, bij welke een fteenen brög
over de Fufda ligt, zijnde gebouwd met zes hoo-
gen van vierkante fteenen, hier is veel overtocht.

Fach, voormaaïs Beukenftad, is klein, en legt
aan de Werra, welke hier de Ulfter ontvangt.;
over de Werra ligt hier een fteenen brug. ——

huizen, zij ligt tevens aan de groote Landftraat
tusfchen Reipzig en Frankfort aan de Mayn, waar
door bier een zwaare tol is,

Goebenflein, eene kleine ftad met een ambt en
fiot, aan de Esfe, heeft 262, huizen. Het deel
tusfchen het flot en de bovenflad wordt de vrij-
lieid genoemd. Hier wordt onder den blooten
hemel op de brug dat merkwaardige brug-gericht
gehouden, waar alle aangeklaagde te gelijk een
zekere boete onderdaan, doch die zij te rug
krijgen als zij bij nader onderzoek onfchuldig
bevonden worden, en dan moet de valfche aan-
klaager de boete dubbeld betaalen. De Fran-
fchen hadden hier in 176a hun hoofd-armee,
doch door de Geallieerden aangetast, wierdea
zij geflagen. ■

Fredrikshal is eene in 1777 aangelegde Colonie.
Immenhaiizen, een kleine ftad voor het Rhein»
hardts*üud met twee adelijke burgzetels. ■—
Hier liet. de Landgraaf Philips de Grootmoedige
den eerften Euangelifchen predikdienst in Hesfen
waarneemen. In den omtrek zijn ijzerwerken.
Wiihdmihauzen en Glashum zijn twee oorden,

-alwaär een deel der Saxen, toen met de Fran-
fchen vereenigt, in 176Ü door de Geallieerde
armee aangegrepen en geflagen wiérden.

Veckerhagen, een groot dorp aan de Weezer,
roet een ijzer hut, is de zetel des ambts Saba-
burg» in welks omtrek eene voornaame lloeterij.
Ook virfdt men hier de Bartelskop of de hoogfte
top des Stauffenbergs.

Helmershaufrn, een ftad in een dal aan den
Diemei, is de zetel eens ambts, waartoe alleen
het dorp Langenhagen behoort,

Trendelburg, een ftadje met een flot en ambt,
l)ij eene hoogte, waarom de Diemei ftroomt,
waarover zedert 1745 een fteenen brug van drie
Jboogen gebouwd is.

Zierenberg, een ambt en ftad. op een heuvel
aan de Warme, waar over een fteenen brug

Wolfshagen, een ftad en ajnbt aan den vloed
Erpe, daar dezelve in den Diemei valt.
^ Sudensberg, een ftad en ambt met 208 huizen,
tot dit ambt behoort het voorheen gemelde dorp
Seismar.

Felsbergy eene ftad aan de Eider van 120 hui-
zen met een ambt; tegens over de ftad ligt op
eene hooge rots het flot Felsberg, \'twelkde
Franfchen 1761 eenigzins verfterkten, en tot
1762 in bezit hielden.

Homberg y met den toenaam in Hesfen, aan de
Efze, of de Ephefo, is eene uitfchrijvende ftad

>\'n bet Landfchap aan Schwaira, en de zetel eenes
ambts, \'t welk veele vruchtbaare velden en ijzer-
hutten heeft. Het voormaals verfterkte flot
wierd Ao. 1636 door de Keizerlijken ingenomen,
en eerst 1648 weder bij de Hesfen hernomen,
welke het toen verwoesteden.

Treyfa, de grootfl:e fl:ad in het graaffchap Zie-
genhayn; dezelve ligt op eenen heuvel aan de
5chwalm, waar over eene fteenen brug ligt. —-
Er zijn 400 huizen. Zij is eene dier orde-fteden
alwaar de Ridderfchaplijke belastingen worden

Schwarzenborn, het oudfte ftadje in het graaf-
fchap Ziegenhayn aan de Efze, heeft negentig
huijzen.

b. \'t Hesfen-Kasfelfche aandeel in Opper-
Hesfen, "t welk het vijfde ftroomdiftriét uitmaakt.

Marburg, de hoofdftad van Opper-Hesfen,
ligt aan eenen berg bij de Lahn, door welke
rivier zij in twee ongelijke deelen verdeeld
wordt, namentlijk in de ftad zelfs en in de
voorftad Weidenhauzen, zij heeft icaoo inwoo-
ners. Marburg is de aanzienlijkfte ftad van
Opper-Hesfen. Zij is de uitfchrijvende ftad aan
de Laim; eene der ordensfteden, en de zetel

van eenige reeds genoemde Lard-collegienv ^Op
den berg ligt een groot flot. De Landgraaf
Philips de Grootmoedige ftichtte hier den 30.
Mey 1527 eene Univerfiteit. Men vindt hier
boomwollen en ftofi^en-manufaciuuren. liet voor*
maals verfterkte flot wierd Ao. 1759 door de
Brunswijk-Lunenburgfche troepen verwoest.

Wetter, eene kleine ftad aan de Westfchaft«
beek, met een adelijic ftift, tot een bruidfchat
voor Freules. Ook is het een overambt.

en Emsdorf wierdt een klein corps Franfchen in
den jaare 1760 door den Erfprins Karei Willem
Ferdinand van Brunswijk geflagen en gevangen
genomen.

Frankenburg, eene zeer oude ftad aan de
Edder, met een ambt; niet ver van hier is een
koperbergwerk, alsmede eene zilvermijn.

Hama is een ambt, en een der vier voornaa-
me hospitalen in Hesfen, het ligt aan de Wohra.

B. BEZITTINGEN DER ZIJDLINIE VAN DEN
RHEIWFELS ROTHENBURGSCHEN TAK,
ONDER \'T HESSENKASSELSCHE
GEBIED,

Rothenburg, aan de Fulda, die haar verdèelt
jn de oude ftad met het Vorstlijk refidentieflot-,

en in de nieuwe ftad met het Vorstlijke ambthuis,
ïn beide deelen zijn kerken. >

- .5\'o«?r<2 V aan den vloed van dien naam,
•ftad met 236 huizen, op eenen heuvel, heeft
goeden akkerbouw en fchaaphoederij. In Ri-
chelsdorf, tot het ambt Sontra behoorendej is
een koperfmelterij, zijnde een eigendom des
Landhcfers. O\'.\'-.\'.

Wanfried, eene ftad aan de Werra, met een.
Vorstlijk flot en ambt, heeft ^49 huizen. Hier
valt de Frieda, die van Eichsfeld afkoomt, in
de Werra. -

Eschvege aan de Werra, is de uitfehrijvendé
ftad van het landfchap aan de Werra, meteen
flot en ambt. De ftraatweg, welke alhier over
de in 1536 aangelegde fteenen brug loopt, wordt
Veel gebruikt.
Witzenhauzen is een ftad aan de Werra, zijn-
S de

(is. ook hier een fteenen brug over die rivier,
heeft 300 huizen en 1500 inwoonders. Is ne-
rin^rijk-,kweeKt fruit en wijn.. , . j
Ludwigftein^ een fTot en ambt aan de Werra.
, Witmanhof is het ambtsgebouw van Nieuw
Gleichen, liggende\'aan den voet eens bergs aan
de Garta,

Bovenden is een vlek aan de Leine, in de heer-
lijkheid Plesfa, heeft veel handel met GöttJngen*
h. Het Graaffchap Neder-Katzenellenbogen.
r pit ligt in de Wetterau, en wordt omringd
door het Darmftadfche, Vierherrifche, Nasfau-
fche, Mayntfche en Trierfche. De Rijn is de
hoofd-rivier. Men vindt hier goede bosfchen
en bronnen. De inwooners beftaan meest door
den akker- en wijnbouw, en op zommige plaat-
sen van de lakenweverij. Wij noemen hier uit:
St. Soar^ aan den linker oever des Rijns, de
hoofdplaats yan-Neder-Katzenellenboogen, heeft
twee hondert huizen, en is wel bewoond. De
inwooners drijven veel handel in wijn, visch en
lijnwaad. Voornaamlijk drijven zij veel koop-
jtaanfchap in Zalm naar Frankfort, Mayntz, Kas-
fel, Neurenburg, Regensburg en Weenen. Bij
het tolhuis alhier is eene zilveren beker, en een
bercemde koperen halsband, welke de jachtband
genoemd wordt, waarmede hoog en laag, die
voor het eerst den Rijn koorot afzakken, ver-
hausd wordt. Op den beker ftaat:

Tot deeze ceremonie worden gasten genodigd,
en men vraagt hem die verhansd wordt, of hij
zulks met wijn of water verkiest? Zegt hij wa-
ter, zo giet men hem een emmer water voor \'t
hoofd; zegt hij met wijn, zo wordt hij met een
gouden kroon op het hoofd naar een tuin ge-
bragt, waar op zijn kosten verfcheidene gezond-
heden gedronken worden. Onder anderen,, die
van den lang overledenen Keizer Karei de Groo,\'
te, van den flesfen-Kasfelfchen Landgraafen
welvaaren der gasten in het overig gezelfchap:
Daar na worden eenige belagchlijke privilegiën
voorgelezen r die ijder verhansde genieten mag.
Als: de vrije jacht op den Rijn, de visfcherij
op de Lurleirotzen, enz. De Lurleiberg is
eene hooge rots, niet ver van Soar, beroemd
wegens eenen voortreflljken echo. De voorbij-
zeilende fchippers neemen gemeenlijk hun ver^
maak met de kragt deezer echo, door fehieten
of luid gefchreeuw, te beproeven. De korte en,
kromme bogten des Rijns veroorzaaken nabij
deze ftad een draaikolk, die bij den naam vaa
de St. Soarbank bekend is.

die hief gevangen wordt is zeer geacht. In
1758 overroiTpelden de Franfchen St, Saar, en
namen Rhfinfels hij verdrag in, alwaar gewoon-
lijk een bataillon Hesfen-Kasfelfche troepen
guarnil^)en houdt. Het omliggend ambt draagt

\'St Soarshau/en,\' een met muiiren omringd
vlek, aan den régter oever des Rijns, tegens
over St. Soar, het wordt ook Severshaufcn ge-
noemd, en bij de inwooners alleen Haufen.
Over de ftad ligt\' de vesting Katz of Nieuw
Katzenellenbogen, op eenen berg op de andere
zijde des Rijns, en niet ver van dien ligt nog
een ander vast flot, de Mans genoemd.

Reichenberg, een flot, dat Ao. 1^70 op eene
hooge rots gefticht wierd, met een ambt en een
Hesfen-KÏasfelfche invalidenwacht. Beneden ligt

Nafiatten is een vlek aan de Mahlbeek in de
groote Naftatter heide ,■ bijna in \'t midden der zoge-
naamde Hayrichs. In de nabijheid is een zuurBron.

Hohenjiein, aan de Aar, een oud flot, op eene
hooge rots, met een ambt en een Hesfen-Kas-
felfche invalidenwacht.

Langenfch\'ü/albach, een vlek,, niet ver van de
Aar, aan de Munzbeek. Het heeft 250 huizen,
en meer dan 16 bronnen, die ten deeie in Lan*
genfchwalbaeh zelfs, ten deele-beneden het vlek
liggen. Wegens deeze gezondheidsbronnen ko-
men hier jaarlijks veele vreemdelingen.

- Schhngtnbad of Carlsthalerhad-i een Ullf van
de vorige plaats, aan een berg, eene bekende\'
baadplaats. De naam van Schlangenbad heeft
het na de menigvuldige Hangen, die »zich op
het gebergte eii in de nabijheid bevinden, doch
de baden zijn \'er van beviijd. Daar te boven
zijn zij onfchaadlijk zonder vergif, laten zich
tam maaken en eeten uit de hand,

5 voorniaals een benediiäijner monniken-
klooster, aan de beek Eiaiuls, b,hoort zedert
1535 tot de vier hooge Hesfifche hospitalen,
welkers inkomften tot onderhoud van arme en
ellendige vrouwen worden aangewend. . ,

Het Geroldfteinerleen behoort zedert 1666 ook
nog tot Neder-Katzenellenbogen. Verder het
ambt of de uit kleine dorpen beftaande voogdij

Pfalzfeld; een deel der Vierherrifche, naamlijk
van het zogenaamde Elnriehs of Heinrichs, dat

Ï3eeze liggen zeer verftrDoid, en voeden, op
dê inhoud van loo quadraat mijlen, meer dan
S 3 ÏOO,QOQ

De natuurlijke gefteldheid en de bebouwing
deezer Landen is even zo verfchillend als hunne
ligging. In dezelve ligt eenen hoogen en veele
mijlen in den omtrek beflaanden berg, de vogel-
berg genoemd, welke , uitgezondert eenige fteiU
ten, doorgaans met hout bcwasfen is, en vrucht-
baare velden en ftreeken heeft, benevens goede
veeteelt. Op deszelfs hoogfte vlakte is eene
bron, welke den zogenoemden Forellendijk
vormt, waar uit eenige beken ontfpringen, die
door de Nidda en de Ohm in de Rijn en Mayn,
en door de Fulda in de Weezer vallen. Andere
bergachtige ftreeken in het ambt Blankenftein
hebben goede fchapenfokkerijen. De vruchtbaa-
re landen langs den bergweg, worden niet wel
bebouwd, en de inwooners zijn hier ook acht»

loos Óp den wijnbouw. Daar en tegen wordt de
akkerbouw wel waargenomen in het opperambt
Lichtenberg, zinds de Waldenzers hier in 1697
zich nederzetten. In Opper-Katzenellenbogen
bouwt men veel fpelt, en goede garst tot meel
en paarlgrutten; ook veel gierst, in Riedland,
niet Ver van den Rijn veel tarw en fpelt, in de
velden van Darmftad en de Palfifche ftad Umftad
veel koorn, en men houdt hier veel vee op ver-
fchillende voorwaarden. Het aankweeken van
fclaverzaat neemt jaarlijks toe, en in plaatfe der
voorige aanzienlijke tabaksplanterijen, beijvert

men zich thans meer op de meekrapbouw, zo
dat 20 dorpen in den jaare 1776 reeds meer dail
17000 centenaars leverden. In de ambten Gre-
benau, Ülrichftejn en Grundberg is de vlas\\)ouvti
de hoofdbezigheid, zo ook in de ambten Nidda
en Homburg. De moestuinen worden hier ook
llerk aangekweekt. De zoutwerken te Salthau-
zen, zijn zedert 1777 weder herfteld, en de:
bergwerken, in koper, ijzer en zilver in \'t alge-i
meen zeer veel verbeterd. De landftoétenj in
Uklichllein, is zedert 1776 weder vernieuwd 5
de eertijds flegte landwegen zijn nu voortreflijke
ftraaten of chausfee\'s, en men heeft verfcheidene
nieuwe dorpen aangelegd. Toen in 1777 de in-
wooners enz. geteld wierden, bevond men in
Darmftad 518 woonhuizen, 53 fchuuren, 3 mo-
lens, 2086 farailien of 5675 menfchen. In \'t
ambt Rusfelsheim 5674 perfoonen; in dat van
Rosbach 1230; in \'t opperambt Lichtenberg 6410
menfchen enz. De woIlenmanufaÄuuren zijt»
door den kouzenweever Johannes Kumpf in het
Darmftadfehe vermeerdert en verbetert. In 1703
lag hij 6 trijp- cafFa- en flaneelgetouwen aan,
in 1777 had hij reeds 60 en even zo veel getou-
wen voor kou zen, waarmede jaarlijks 500 tot
550 halve ftukken trijp en caff\'a, 600 ftukken
flanel 2©oo douzijii kousen» 200 douzijn mans
handfchoenen, vervaardigd, en naar Holland,
Vlaanderen, Westphaalen, Brunswijk, Hanover
m elders verzonden worden, In\'t ambt Grebe-
S 4 m%

nau waren in 7776 bij de |oo getouwen voor
lakenen. Uirichftein heeft fterke laken^wevè-
rijen en gaarnhandel. Grunbergen halt-wollen,
boom-wollen, en Blankenftein levert jaarlijks
voor aooo tot 3000 florijnen geftreepte wollen
koüfen.

Van \'t Land-Graaffchap Hesfen behooren tot
de Hesfen Darmftadfche landen: \'t grootfte
deel van Opper-Hesfen, met het ingelijfde
Graaffchap Nidda en de heerlijkheid Ister, be-
nevens de bezittingen der zijdlinie Hesfenburg.
a) *t Graaffchap Opper-Katzenellenbogen, ne-
vens het aandeel in \'t graaffchap Epftein,

Opper-Hesfen, Hesfen-Darmftadsch aandeel,
nevens Nidda, Ister en het Hesfen-Homburg-
fche aandeel, wordt in opper-ambten, ambten
en voogdijen verdeeld, waarvan wij de volgen-
de noemen.

Giefen^ eene vesting, alwaar de Wiefeck in
de Lahn valt, heeft 70a huizen, 4330 inwoo-
ners, een landsvorstlijk flot, een voornaam tuig*
huis, een in geftichte Univerfiteit, eene
Vorstlijke Regeering, een Confiftorie en Super-
intendentfchap; ook wordt hier bij afwisfeling
het Revifions-gericht gehouden. Er ligt zedert
1582 alhier een groote brug van vierkante ftee»
nen over de Lahn; ook is hier een P£edagogiura
en ftads fchool. Giefen wierdt \'t eerst in de
jaaren 1530 tot 1533 door Philips den Groot-
moedigen verfterkt, doch in i547 wierden die

werken weder, op Keizerlijk bevel, geflecht»\'
en van i5öo tot 1571 weder herfleld.
wierd de ftad aan de Franfchen ingeruimd. Voor
een der poorten is eene rainerale-bron.

GrofzUndc, een markt-vlek, en Staufenberg
een ftadje. Allendorf aan de Lumde, eene zeer
oude ftad, even als Qrumberg, naar welke twee
ambten himne naamen voeren. Homburg aan de
Ohm, een ftad waar tegens over een flot op
eenen berg ligt, raet een ambt, in welkers om-
treji bij de 350 lijnwaad-getouwen aan den gang
zijn, waarvan Dekenbach ai leen 36 heeft, vvel"
ke jaarlijks 12000 ellen lijnwaad weven.

Alsfeld, een oude ftad, niet verre van de
Schwalm, met een oud flot en ambt en twee;
kerken, \'t Is de eerde ftad in Hesfen, die de
Augsburgfche geloofsbelijdenis aan^iam, In deei
ze ftad wordt van vreemde wol laken gemaakt
tot 3 florijnen de eile, in den jaare 1776 zijn
hier 800 ftuks ratines gemaakt tegens 16 florij-
nen het ftuk.

Grebenau is eerst zedert 1605 met ftads-ge-
lechtigheden begiftigd, in 1776 waren er onge-
veer 300 lakenwevers-getouwen aan den gang.

bergflot met een open ftadje en ambt, in welks
omtrek eene ftoeterij is. In 1759 veroverden de
Pruifchen dit flot op de Franfchen, doch 1^11762
wierd het bij den vrede terug gegeven. Schotten.^
een ftad op de vogelsberg, met een ambt, in
S $ welks

welks omtrek de Nidda ontfpringt; ook is er
een. diergaarde, benevens het jachthuis Falder-
haus.

Nidda de hoofdftad des Graaffchaps van dien
jiaam, met een flot en opper-ambt, aan den
vloed Nidda, had in.1776 alleen 36 kourenwee-
verss waarvan eenige vier getouwen hielden.
In des ambts omtrek waren toen 640 linnenwe-
vers.

Lisberg, een oud bergflot met een ambt en
vlek. Bingenheim, een flot en ambt met een
fchom vlek. Echzell, een ambt en Opper Roß-
hach een ftadje met een ambt; hier zijn goede
wollen- en lijnwaad-manufaftuuren, zo ook de
ftad en ambt Butzbach in de Wetterau, met een
flot en lusttuin, nevens Vorstlijke Romehifche

Röhl, in de heerlijkheid Ister, een markt-vlek
äan de beek Ezel, roet een ambt; hier zijn fchoo-
ne koper-bergwerken. Voorts beftaan veele
inwooners van de fchaapsteelt en weverij, bijna
in elk huis vindt men een getouw, waar op gee-
ne mannen, maar de vrouwen weeven. Het
gaarn wordt hier niet volkomen bereid of verar-
beid, maar gaat grootendeels buitenlands naar
Elberfeld. Even zo vlijtig zijn elders en vooral
in\'t Blankenheimfche de inwoonders roet koorde-

wen, oud en jong, alles breidt hier koufen. Als
de vrouwen voor \'t gericht moeten komen, brei-
jen zij 9 ^ot zij binnen geroepen worden. Gaat
de man na den akker, hij neemt zijn breiwerk
mede, en breidt tot aan de ploeg, \'t geen even
zo gebeurt in \'t na huis keeren. Men heeft dik-
werf geheele huisgezinnen gevonden die zonder
licht breiden, \'s Nachts legt het breidwerk on*
der hunne hoofdkusfens om nuttig tijdverdrijf
tc hebben, als zij niet flapen kunnen. In alle
landen zijn koufenverkoopers, die dezelve in de
Paltz, het Bergfche, \'c Keulfche en Kleeffche
op de pochel rond draagen en verkoopen, bren-
gende jaarlijks van iqcoo tot 15000 flor. te rug.

Tha/ Itter, een dorp met een koper-bergwerk.
—— Horifighaujen en Eimelrodc-, zijn twee groo-
te kerspeldorpen.

Munster is een vlek, een vorstlijk flot op ee-
nen berg in \'t ambt Buszbach, alwaar goede
wijn wast.

Kieeberg, een dorp en ambt in de Wetterau,
met een vernield bergflot, behoort even als het
ambt Huttenberg in de Wetterau, ten deele
aan Nasfau-Weilburg.

Koningsbergen, een ambt en fl:adje in de Wet-
terau , in welkers nabijheid de Biber ontfpringt,
die zich met de Lahn vereenigt.

Blankenfteiny een ambthuis van \'t ambt diens
Raanis, in welks omtrek zilver, lood, kwikzil-
ver en vitriool gevonden worden.

Biedenkopf, een ftad op een berg, met goede
ijzerhutten en fmeltorens; zo ook wollen-raanu-
factuuren. Zornemhaufen en Sillcrg zijn dorpen
met koper-bergwerken. Grundbrdtenbach be-
hoort voor I aan Hesfen-Darmftad, \'t overige
twee edellieden.

Battenberg, een zeer oude ftad aan de Eder,
met een ambt, waartoe onder anderen het ftadje
Hartsfeld van den Eder, en \'t dorp Leyfe.
Daar te boven behooren nog de vrije heerlijk-
heid Riedefeliche goederen, de Rerbenauer of
Londorfer grond, het Bufecker dal, en \'t ge-
richt van Frohnhauzen aan de Hesfen-Darmftad-
fche linie.

Het huis van Hesfen-Homburg bezit in de
Wetterau, twee mijlen van Frankfort, aan den

Homburg voor de Hohe. Zij loopt op een
heuvel, en heeft een vorstlijk refidentieflot, dat
nog hooger ligt; men vindt er goede manufac-
tuuren; agt uur van Homburg, bij Wisbaden,
vangt het zich hier vertoonende gebergte aan,
onder den naam van Heinrich, loopt westwaard
nabij Homburg, en fluit vervolgens aan eene
andere bergketen, waarvan df Feldbergen Altking
de hpogfte zijn. Dornholzhauzen is eene Wal-
denzer Colonie van \'t jaar alwaar veele

linnen manufaftuuren zijn. Zo ook in de 1687
aangelegde Franfche Hervormde , Colonie Frie
érichsdorf of Walschdorf, dat marktrecht heeft,
en wollen-mannfaauuren. -—^

Darmßad, in eeti meest zandigen oord, me,t
9500 inwooners en 600 huizen. -— \'t Vorstlijk
refidentieflot beftaat uit oude en nieuwe gebou-
wen, welke met diepe gragten omvangen zijn,
op het zij gebouw is een klokkenfpel , de Hof-
kapel en agter een lusthof. Het operahuis is
taamlijk groot en wel geboud. Het col legi ehuis
is in 1777 gefticht, en bevat 42 vertrekken. ——
Het groot exerciiiehuis,\'t weik naauwlijks weêr-
gade heeft, is 319 voet lang, 151 voet breed j
en 83 voet hoog, en op veelerlei manieren ver-
fierd. Het is geheel zonder ruiten gebouwd, en
heeft zestien baardfteden , waarvan men de
fchoorfteenen van buiten niet belpeuren kan. Aan
de eene zijde is de vorsdijke tuin, aan de andere
de zeer ruime paradeplaats. Beneden de ftad is
een weeshuis. De hier zijnde fabrieken leveren
wollen ftoffen, en eenige andere waren. Mep
bouwt hier uitmuotende aspergies, die wegens

haare groote en fijnheid door geheel Duitschland
beroemd zijn. Van Darmftad tot Heidelberg
loopt de zogenaamde bergftraat.

Eberfiad, een vlek in de bergftraatheeft ak-
Icerbouw, veeteelt, tuinbouw en weiden. Zij
ligt aan de Eberftadfche beek, die 60 meeïmo-
iens drijft, welk meel naar Frankfort, Mayntz>
enz. vervoerd wordt. ,

Pfungflad, een doip, dat allengs is aange-
groeid door de krapmolen, welke aan de Modau
is opgericht, en alwaar men goede meekrap
bouwt.

Kusfeïsheim, een vlek en vast flot aan de Mayn,
cn Groot Gerau, een neringrijk ftadje i zo is ook
Trebur een over oud vlek»

Dornberg, een flot en vlek met een ambt,
waartoe de vlekken Dornheim, Leheim en Hof-
heim, een der vier Hesfifehe zogenoemde hooge
hospitaalen behooren. Niet ver van Ehrfelden
liet de Zweedfche Koning Gustavus Adolphus,
in den jaare 163a aan den Rijn, een zuil van
vierkante fteenen oprichten, de hoogte van
twee en vijftig voeten, op welks top een leeuw
ftaat.

Zwingenèerg, een ftad aan de bergftraat, die
in 1693 door de Franfchen verbrand wierd, doch
•daarna beter herbouwd; van deeze ftad voert
een ambt zijn naam, in welks omtrek wij alleen

het dorp Auerbach aanhaalen, dat in een dal aaa
de bergftraat ligt, niet verre van den hoogen
berg Malchen, in welks nabijheid eene minerale»
bron is, gelijk er ook eene nabij Hofrtad gevon-
den wordt, welke men tot baden gebruikt.

Rheinheim aan de Gernfprenz , in \'t ambt
Lichtenberg, is een ftad. Tot dit ambt behoo-
ren ook, het verwoeste flot Frankenftein, op
een berg bij Frankenhauzen.

Umftad is een gemeepfchap, toebehoorende
aan Hesfen-Darmftad en den Keurvorst van
Paltz - Beyeren; hetzelve beftaat uit ló diftric-
ten, waar uit wij de oude ftad Groot Umftad
noemen, dat neringrijk is, en 400 burgers heeft
-—\' In de nabijheid ligt klein Umftad.

Het Hesfen-Darmftadfche aandeel in de heer-
lijkheid Epftein ligt niet ver van de vereeniging
der Mayn en Rijn , midden in \'t Maynfche en
Epltein is de hoofdftad, dat de Keurvorst van
Mayntz voor de helft behoort. ^

Braubach, een ftad en ambt aan den Rijn, i»
welks nabijheid het Landgraaflijke flot Philips-
burg in een dal ligt, doch tegens over de ftad
ligt een oud fterk flot en Keurvorstlijk Paltz-
Beyersch leen, op eene rots, waarbij een zil-
ver- en koper-bergwerk is. De zalmvangst in
den Rijn alhier, welke daar de Lahn ontvangt,,
\'behoort den Landgraaf en de Keurvorsten van

Trier te zaamen. In de nabuurfchap zijn ook
gezondheidsbronnen, waaronder voor-
raamhjk Dinkholder uitmunt. Ems is een vlek
aan.de Lïihn, heeft de beroemde warme Em-
ferbronnen in de nabuiirfchap, welke tot ha-
den en drinken gebruikt worden. Oud Kat*
zenelknbogen , het \' ftamhuis der Graaven van dien
.naam, is een, markr-vlek met een be/gfiot, en
heeft in den omtrek een ijzer-bergwerk.. ■

\'it grenst ten noorden aan Paderborn, ten
oosten aan Hesfen en het Keur-IVTayntCche ambt

Fritzlar; ten zuiden aan Hesfen-Kasfel en Itter;
en ten westen aan \'t Hertogdom Westphalen.
De vlakke inhoud is ongeveer 34 quadraat. mij-
len, waar, op 73000 inwooners leven, welke
jaarlijks meer dan hondert duizend rijksd. aan
den Landgraaf opbrengen.

Men vindt hier veele bergen, en de voornaam-
ile vloeden zijn, de Eider, Aar, UilF, Diemel
en Itterbeek. Het land geeft overvloed van koorn,
vee en houtgewas. Ook vindt men alle foorten
van metaalen in \'t gebergte, bijzonder goud, dat
men ook in het zand des Eiders vindt. Zout-
zuur- en gezondheidsbronnen zijn hier veelvuldig,

De Vorst van Waldek heeft op den rijksdag
alleen zitting en ftem jn \'t Wetteraufche Graa-
ven Collegie, en op de Opper-Rijnfchen kreits-
dagen zedert 1719 onder de Vorsten. De Rijks.-
matriculare aanOag wegens Waldek is 4 man te
paard en 18 man te voet, of maandlijks 120 flor.,
en bij de kamer 67 R. 74 kr. Gemeenlijk echter
geeft de Vorst twee compagnien foldaaten ten
Rijkscontingent, en onderhoudt daar te boven
nog drie.

De Vorst onderhoudt, behalven een geheim
Raad Collegie en Leenhof , eene Landsregeering,
een Juftitie-canfelarij, een Confiftorie, een Hof-
gericht, een Rentkamer en een Vorstlijk ambt,
welkers leden in meer dan een Collegie zitting
hebben.

Het geheele Graaffchap wordt in 9 ambten
verdeeld, welke, behalven de dorpen, 13 fteden
en I vlek bevatten, waaruit ook Landsftandeu
verkoozen worden, beftaande uit Ridderfchap en
fteden. —— Wij noemen de volgende:

Corhach, de hoofdftad des geheelen lands, en
de eerfte onder de drie gedeputeerde Landftand-
lijke fteden; zij is den zetel des hofgerichts,
heeft een gijmnafium en eenige manufaétuuren.
Men verdeelt haar in de oude en nieuwe ftad,
in welk laatfte de kerk niet een prachtig marme-
ren en albasten gedenkteken pronkt, dat alhier
door de Republijk der vereenigde Staaten van
Nederland geiticht ter eeren van hunnen
T Vêld.

Neder~Wildunge7i, een.ftad aan eenen berg;
zij is de tweede onder de gedeputeerde fteden,
heeft een weeshuis en Latijnfche fchool. In de
kerk ziet men het kostbaar gedenkteken van
albast, \'t welk de Republijk Venetien hunnen
gewezenen Generaal Jofias van Waldek ter ee-
ren heeft doen oprichten. In de nabuurfchap
der ftad zijn drie gezondheidsbronnen.

Mengeringhaufen, de derde gedeputeerde ftad,
aan eene beek, die in de Twiste valt. \'t Hos-
pitaal Leiborn is hier nabij.

Sachfenhaufen en Rhoden zijn twee fteden,
waarvan de laatfte op een hoogte ligt, en een
vorstlijk flot heeft, en I uur van daar ten noor-
den is de kapel Oud Rhoden, met het kerk-
hof. -- Sachfenberg is een ftadje, zo ook

Landau, op eenen berg, welk laatfte het nodi-
ge water door aangelegde pompwerken behoort.
Freyenhagen en Waldek zijn twee fteden, waarvan
de laatfte op eenen berg ligt, en door een klein
dal van een rots werdt afgefcheiden, waarop het
oude flot Waldek b\'gt, na dat de Franfchen haar
twee jaaren in bezit hadden gehad, wierd zij
1763 door, de Geallieerden weder ingenomen,
en, bij de korte belegering tegelijk verwoest,

Zufchen, aan den kleinen vloed de Elve, en
Furßenberg, op eenen berg, zijn twee kleine
fteden.

jrolfen, eene regelmatige wel aangelegde en
fchoon gebouwde ftad, niet ver van de Aar, met
een refidentieflot, is de zetel der boven ver-
melde Lands-Collegien, met uitzondering van
*t Hofgericht. Zij heeft een Lutherfche, Gere-
formeerde en Roomfche kérk. De allee, waar-
aan dit ftadje ligt, beftaat uit 6 reien boomen, en
is twee duizend fchreeden lang. Zedert eenige
jaaren is hier een wollen-manufacluur opgericht,
welke bijna 400 perfoonen met fpinnen enz, aan
brood helpt.

Adorf, in "t ambt Eifenberg, \'t geen van het
niet ver van Corback liggend vervallen refiden-
tieflot Eifenberg zijn naam heeft, is een kerkhof
met ijzer- en koper-bergwerken. ^

Verder behooren hiertoe het ambt Alrofen, de
ambten Eihhaufen en Rhoden, Landau en Wen.
terburg, met koper-bergwerken. Bij \'t Landaii-
fche ambts-dorp Strothe wierden de Franfchen, in
1760 door die van Brunswijk-Lunenburg gefla-
gen. Het bergachtig aml^t Waldek met de hooge
rots Weizenftein en 6 kerken, waarvan wij het
yi\\t\\Bergheim,meX een klein Graaflijk flot, en^/i?/-
een kerkhof, met twee zuurbronnenjaanhalen.
Het bergachtig ambt Wildungen, met koper-berg-
werken, aan den vloed Urft en\'t,ambt Lichtenfels,

D eeze kreits, welke ook de kreits der vier
Keurvorsten aan den Rijn genoemd wordt, grenst
ten oosten aan de Frankifche, ten zuiden aan de
Zwabifche en Opper-Rijnfche kreits, aan Frank-
rijk of den Elfas en Lotharingen, ten westen aan
de Bourgondifche kreits, en ten noorden aan den
Westphaalfchen of Neder-Rijnfchen Westphaal-
fchen, en aan den Opper-Rijnfchen kreits. Des-
zelfs uitgeftrektheid is 560 quadraat mijlen, en
*t getal der inwooners a,000,000. Verfcheidene
oorden van deeze kreits vertoonen eenen keten

van bergen, als: de Spesfard, Odenwald,een deel
van den Hunsruck enz., en de voornaamfte ri-
vier is de Rijn. De luchtgefteldheid is, eenige
oorden uitgezondert, ongemeen zacht, vooral
het midden van Duitschland. Het land is taam-
lijk vruchtbaar in graan, wijn, vruchten enz.

heerlijkheid Beilftein. - 9. Keur-Tiier we-
gens Neder- IJzenbiirg. —- 10. De Graaf van
Sinzendorf wegens \'t Biirggraaffchap Reineik. —
Onder deeze kreitsflanden is Keur-Mayntz dè
kreitsuitfchrijvende Vorst en Direaeur. De
kreitsdagen worden , zedert het raidden der 17de
eeuw, te Frankfort aan den Mayn gehouden.

De kreitsftanden zitten en flemmen op dezelve,
in gezegde orde, met uitzondering dat Keur»
Trier en Keur-Keulen in rang van zitting af-
wisfelen, fchoon Trier altoos vóór ftemt, en

Mayntz als Direfteur altoos de laatfte is. Ten
opzicht van de ligging behoort deeze kreits on-
der de zogenoemde voorliggenden kreitzen, dié
1697 en 1702 tot afwending van vijandlijk gevaar
een onderling verbond floten. • Maar ten
aanzien van den godsdienst behoort zij onder de
gemengde. De Rijksmamculaare aanflag is voor
deeze kreits 1800 man te paard en 8121 te voetj
doch zij brengt alleen de derde op, volgens een
bepsaling van den 30 Augustus 16Z1, welke den
8 Oiftober van dat jaar bevestigd wierd, en ook
bij eenkreitsbefluit in 1792 hernieuwd is, dus609
man te paard en 2,707 man te voet. Bij de kamer be-
taalt zij bijna met denOpper-Rijnfchen kreits gelijk.

Wjj zullen in de befchrijving weder de natuur-
lijke ligging volgen, ten opzichte van \'t noorden
en zuiden.

J)e Keurvorstlijke Mayntfche landen liggen der-
maten verftrooid, dat men hunne grenzen niet zon-
der wijdlopigheid bepaalen kan. Een deel daar
van liggen aan den Rijn tusfchen den Paltz en
Hesfen. Andere aan de Mayn tusfchen Hesfen ,
Franken, Zwaben en de Paltz; en een deel in
Thüringen.

Daar toe behooren het Keurvorstendom of
Erfftifc Mayntz, het Erfurtfchc gebied en Eichs-

Hét Keurvorstendom heeft van de Rijnbergen
wel de voornaamfte ketens, vooral ten aanzien
der hoogte, als het Spesfartwoud-gebergte, en
een deel van Odenwald. De voornaamfte ri-
vieren zijn, de Rijn, de Mayn, de Jaxt en de
Lahn. —- Des lands vruchtbaarheid is onge-
meen groot. Men bouwt hier allerlei goed
koorn, goede tuinvruchten, wijn, en veelerlei
ooft. Ook wasfen hier kastanjes, amandelen
èn nooten. Zout vindt men te Orb en Wie-
fels héira. In Lahnftein is eene goede mine-
rale bron. Het beneden deel van Eichsfeld
teelt veele graanen , vlas en tabak. Bijna overal
vindt men ijzer-bergwerken en menigte van bos-
fchen. Fr zijn wollen- en lijnwaad-manufac-
füuren, en onderfcheidene fabrieken, zo in glas
äls porcelein enz. Wijn en vruchten zijn de

voornaamfte handel - articulen, tot well^ers ver-
tier, zo wel als tot dat van andere waren, de
beide Mayntfche mlsfen niet weinig toebren-
gen. -

De Aartsbisfchop en Keurvorst van Mayntz is
de Landheer, welke op dé^kfeitsdagen ook ftem
en zitting heeft, en voor eenen Romeinfche maand
%\'oor Mayntz, Rieneck en Kóningftéin ipsy^flor,
5i kr. betaalt» en aan de kamer 900 R. qiI kr.
Ten opzichte van het hoogfte Rijksgericht heeft
Jiij zeer groote voorrechten. De land- en rege-
rings-collegien zijn de geheime ftaatsconferentie»
de geheime kanfeiarij, de Hofraad of\'t\'K-elir-
vorstlijk regerings-coilegie. Het revifionsgericht.
Het Hofgericht, de Hofkamer, de Krijgsconfe-
rentie enz.

Worms mede gerekend, heeft het 175 quadraat
mijlen inhoud, 400,000 inwooners, eii brengt
den Keurvorst jaarlijks eene inkomst aan van

\' In de gezamentlijke Keur-Mayntfifche landen^
die in opper- en neder-ambteh \'enz. verdeeld
worden, bevinden zich 50 ambten, in welken de
ambtman gemeenlijk ter bezorging der CEcono-
mie als önderzins, een ondei^-ambtman heeft. Er
Kijn 52 floten; 54 fteden 1 en 748 dorpen, waar-
van 41 fteden en 21 vlekken tot de Keur-Rijn-
fche kreits behooren. Ha-halsrecht wordt dooi?

het bijeenvoegen van eenige Centgraaven uit el-
ken omtrek uitgeoelfend; en de Vice-domheer
neemt de plaats des Aartsbisfchops in waereld-
h\'jke zaaken in verfcheidene öorden waar, al-
waar voormaals de eigenlijke woonplaats des
^Landheers was, doch na welks afzijn hier een
onder-beftuurder is aangcfteld. —— Wij noe-
\' men\' de volgende oorden.

ayntz, de hoofdftad en de refidentie des
Keurvorsten, ligt ineen zeer aangenaamen oord,
op eenen heuvel langs den Rijn, is wel verfterkt,
wijl zij voor eene grensvesting des Rijks gehou-
den wordt. De Opper-Rijnfche kreits fchat haar

als eene eigene vesting, en houdt er giiarnifoen
in, onder zekere bepalingen. De ftraaten zijn
sneest naauw en morfig. De Jooden woonen in
eenen bijzonderen hoek. Het Keurvorstlijk refi-
dentieflot is een wijduitgeftrekt gebouw. De
hoofdkerk is zeer oud en rijk. Het aarts-
hoog-domftift beftaat uit 24 perfoonen, als 5
Prelaaten en 19 Kapittelheeren, waartoe nog
Domicellaarheeren, die,zo wel als de eerfte, 16
adelijke quartieren moeten hebben, en uit 37
Vicarisfen. In de ftad zijn 13 kerspelkerken.
Veele kloosters en geftjchten,. een Weeshuis,
een Teken-academie, en een welingerichte Uni-,

verfiteit. Men vindt hier koufen. en ftoffen-
manufaftviurenen vier tabaksfabrieken. De
misfen zijn niet zeer bloeiend, doch behalve»
dien, drijft men van hier langs den Rijn een
Herken handel. Alle dagen vaart hier een markt-
fchip,van Mayntz naar Bingen, Oppenheim, (iit
de neder\'-Paltz,} Frankfort aan de Mayn, en
Aveder terug; behalven dien worden er ook
goederen en fchepen naar Bingen, Keulen en
andere handelplaatfen afgezonden. —Tot be-
vordering des bandels en ter fpoediger beflis*
fing van voorkomende zaaken, is een Keurvorst»
lijke commercie-commisfie aangeiléld, welke alle
kooplieden afvaardigt, en alle, verfchillen be-
flecht. —— Men bewaart hier ook de Rijks-
^ircbieven. Het oude Keurvorstlijke flot Mar-
tinsburg heeft aan de Rijnzijde in 1750 eene
fchoone nieuwe vletigel bekomen, en behoort
tot Rijngau. Mayntz geraakte in Odober 179a
jn banden der Franfchen, die het onder den
Generaal Custine ten hoofdkwartier maakten, •
en het zelve nog meer verfl:erken. De ftad
heeft 50,000 inwooners. Hier is een fchipbrug
van a,coo voet lengte, die des winters wordt
weggenomen. Nabij de ftad legi: het vorstlijk
lusthuis en tuin de Favorite, met veele grot-
ten, watervallen, ftatuen enz,, \'t welk door
het daar ^tegens ftootend carthuifer klooster in
1788 nog meer vergroot is.,
Jiß^feh een ftadje aan\'den Rijn, tegen over

Mayntz, waarmede het door de fchipbrug ver-
bonden is; dit wierd ook 1792 door de Franlchen
verfterkt.

Emmerichsjiad, dit ligt niet ver van hier, en
3S eigentiijk eerst in haare opkomst, toch is \'er
reeds een ft:hoon paleis, met eenige fraaie daar
nevenftaande huizen, en eene tuin die zich tot
den oever des Mayns uitftrekt. De ftichter van
dit plaatsje was eene Italiaan, Bolongaro genoemd ,
die, een kind zijnde, met de marmot liep, en
daar van zober beftond, naderhand door vlijt en-
zuinigheid, en eenige andere gelukkige omftan-
digheden, zo veel bij een vergaderd hebbende,

dat hij eene kleine tabaksfabriek konde oprich-
ten, trad hij in maatfchappij met eenen van zijne
broeders in Holland, en won millioenen, door
de enkelde uitvinding van een nieuw foort van
fnuiftabak. Hij woonde lang te Frankfort aan
iden Mayn, doch begaf zich naderhand naar
Jiöcbst, en ftichtte Emmerichftad.

Rheingau is een vice-domambt, eene zeer
aangenaame landrtreek, vier uuren lang en twee

hoofdplaats Elkveld, een welgeboiiv/d ftadje
met een Üot. De inwooners van Rheingau ge-
nieten verfcheidene voorrechten ten opzichte
der belastingen, en hebben vrij hout uit de
iands bosfchen. Bij de verkiezing van eenen
nieuwen Keurvorst hebben zij het recht, ora
het Keurvorstlijk flot drie dagen .voor den keur-
dag te bezetten.

Johamiesberg of Bisfchopsbcrg is een kerspel-
dorp, welks wijn zeer gezogt wordt,

Rudesheim is een rijk welgebouwd vlek aan
den Rijn, alwaar de beste en fterkfte rijnfcbe
wijn valt.

Lohnßein of Opper-Lahnßein, eene ftad aart
de vereeniging van de Lahn met den Rijn,
heeft een ambt. Rijntol, en zuurbronnen.

Orb of Urb, een vlek in \'t ambt Hausfent
welk ambt zijne zitting houdt in het dorp Haus-
fen, niet ver van Saalmunfter; heeft een be»
roemd zoutwerk.

Jffchaffenhirg^ ■^\'m de Mayn, in het vice-
domambt van dien naam, is eene der beste fte*
den in het Keurvorstendom, en heeft een Keur-
vorstlijk jachthuis.

Dettingen, een dorp, alwaar de Engelfchen
cn Oostenrijkei\'s de Franfchen Ao. 1743 op de
vlucht jaagden.

CUtigenberg Qti Worth, , twte vlekken aan de
Mayn, alwaar goede wijn gebouwd wordt, zij
leggen in \'t ambt Clingenberg.

Miltenberg, in \'t ambt van dien naam, eene
ftad aan den Mayn met een bergnot, water- en
landtol, waag, Franfiscaner klooster en een
Gijmnafium.

""\'Einigen, aan den Rijn, eene kleine handelftad
van 4500 inwooners, waaronder 60 Joden-fami-
lien zijn, bij dit ftadje is voor eerst in den
Rrijn,- het zogenoemde Binger gat, alwaar de
TOtzen deels boven, deels beneden het water,
gelik een dam, dwars over den ftroom heen lig-
gen. Gelukkig, dat deeze rotsdam de geheele
vaart langs den vloed niet belemmert. Na aan
den oever is eene taamlijk breede en diepe ope-
ning, waar langs de fchippers moeten vaaren,
\'en welke het Binger gat genoemd wordt. Het

gedruis van den Rijnfliroom is hier zo fterk
dat men het zelve meer dan een half uur
ver kan hooren. Hier is een Muizen toeren
(^Mauferihurrn) denklijk voormaals M^uththurtn
genoemd, om dat hier een foort van lol, Mauth
genaamd, moest betaald worden, hij is geflieht-
op eene met heesters bedekte rots, en uit groote
fteenen opgebouwd.

Bisfchopsheim, een ftadje aan de Tauber, met
een ambt, een Franfiscaner klooster, en ee»
Gijmnafium.

Koningshoven, nabij Metgcntheim^ aan de Tau-
ber, het eerfte is een aanzienlijk vlek, het

Ballenbergt een vlek. Niedernhall^ een ftadjö
aan de Kocher met zoutbronnen. \'

Heppenheim, een ftadje-, waarbij het bergfloS
Starkenburg met een opper—ambt gelegen is.

Lorsch, een dorp en ambt aan de Weschnitz,
met een ber-oemde Benedidijner abtdij.

Amöneburg, een burgt en opperambt aan den
Ohm, met een ftadje op eene hoogte. Hier

Fritzlar aan de Eider, een ftad met een ambt,
welke in 1761 door de Geallieerden veroverd
wierden, en alwaar zij de Franfche bezetting
krijgsgevangen maakten.

Hochheim, aan den Rijn, over Mayntz, een
fchoon markt-vlek , met goeden wijnbouw,
doch alwaar de Franfchen, die in Mayntz la-
gen C1793), bij gebrek aan hout,de wijnftokken
loeiden.

c. Het Eichsfeld oi Eisfeldfche vjordit van Hes-
fen, Thüringen, Grubenhagen, en Calenberg
omringd, en in opper- en onder-Eisfeld verdeeld,
welk laatfte het noordlijkfte en kleinfte, echter
het warmfte en vruchtbaarfte deel deezes lands is.

Hier ontfpringen de Leine, de Lutter, de Un.
Urut, de Wipper, de Rurae en andere vloeden,
ïn Eisfeld zijn vier fteden, 3 vlekken, 150 dor-
pen, en meer dan 74,000 menfchen. De land-
ftanden beftaan uit, Prelaaten, Abdisfen der non-
nenkloosters, den Adel, en de fteden Heiligen-
Had, Duderftad, de ftad Worbis en Treffurt; en
de Primus is altoos de Prelaat van Gerode of Rei-
fenftein. De vergaderingen worden gehouden
een quartier uur van Heiligenftad, bij den zoge-
noemden Jagersbankswagt onder den blooten
hemel, en bij flegt weder op het raadhuis van
Heiligenftad. De Kéurvorstlijke inkomften van

cleeze landen beloopen jaarlijks 90,000rijksd.--—
Wij noemen de volgende plaatzen.

Duderftad aan de Hahle, een ftad, en de zetel
des Comraisfieraats of het Geestlijk gericht, heeft
een klooster en is neringrijk.

Stad-Morbh, aan den oorfprong van den Nip.
per, eene ftad met een Franfiscaner klooster.

Heiligenfiad, aan de Leine, bij de invloeing
der Geislede, is de hoofdftad, de zetel des Stad-
houders, en der Lands-Collegien, met een Slot,
Collegie, en verfcheidene publieke gebouwen ,
is daar bij zeer neringrijk.

Bartlof of Groot Bartïof, een dorp, \'t welk
merkwaardig is, om dat een dragonder der Hes»
fen, Valentijn Degenhart, hier de eerfte ivolleii.-
manufactüur heeft aangelegd, die dermate is
toegenomen , dat er thans meer dan 3000 weef-
getouwen aan de gang zijn, hoe zeer er voor lOo
jaaren in geheel Ersfeld geen een getouw gevou-
wen wierd.

\'it ligt op het westervvoud tUsfchen Nasfau-
Dillenburg, Hadamar, Weilburg en \'t Graaf-
fchap Greifenftein. Het behoort den Vorst van
Nasfau-Oranje-Diets. In dit Graaffchap ligt

iit grenst ten westen aan \'t Hertogdom
Luxemburg, ten zuiden aan dat van Lotharin-
gen; ten oosten aan eenige Paltfche, Hesfen-
Reinfeldfche en Nasfaufche landen; en tegens \'c

inhoud is iio quadraat mijlen, het bevat 29
flieden en veele vlekken en dorpen. Men vindt
hier, hoe bergachtig dit land ook zijn mag, zeer
fchoon vee, veel wild, visch» en eene menigte
bosfchen. \'t Mineralen-rijk leverthier veele edele
en oned-ele metaalen en minerale bronnen. De
hoofdrivieren zijn de Moezel, Saar, Lahn en
Rijn. Den Landsftanden beftaan uit Prelaaten,
de Geestlijkheid en Gedeputeerden van 14 fte-
den.

den. De Keurvorst en Aarts-Bisfcbop is de
Landsheer, wiens jaarlijkfche inkomften omtrent
500,000 florijnen bedraagen. De Rijksmatricu^
iare aanflag is 2.6 man te paard en laa te voet,
of maandlijks 806 flor. 40 kr. Aan de kamer
betaalt dit land 811 rijksd. 581 kr. De Lands»
CoIIegien zijn de geheime Staatsraad, de Lands-
regeering, het Revifionsgericht, de beide Hofr
gerichten, en de tweeGeestlijké Gerichten. Be-
halven de Landmilitie maak met toevoeging det
40 man Lijfguarde ongeveer 1500 man uit. ,
Het Keurvorstendom wordt in \'t opper- en
neder-Keurvorstendom verdeeld, en ijder deel,
weder in deszelfs bijzondere ambten. ^

a. Uit Opper-Trier zullen wij aanmerken.-
Trier aan de Moezel, in een lang, aangenaam
dal, dat in 179a door de Oostenrijkers zeer verw
fterkt wierdt, het is omringd met bergen. Trier
is de hoofdftad des lands, heeft meer dan laoQ
huizen en over de 10,000 inwooners. Men
vindt in haaren omtrek niet alleen groote tuinen
maar ook vruchtlanden. Behalven de Cathe-*
draale kerk en de Collegiaale zijn hier nog vijf
kerspelkerken, veele kleine, en 03 kloosters.
De Cathedraale kerk ligt op eenen heuvel, weU
ke de eenigfte in de ftad is. Zij heefi drie ge-
welven over elkander. Hier ligt een brug over
de Moezel van 8 boogen. Nabij de ftad4i^^gen
vier Benediftijner abtdijen, waar van de Abt
van St. Maximus onmiddelijk onder de Paus ftaat,

Ih^ December 179a wierden êe Oosterrijkers\'in
dé flier aangelegde verfehanfingen te Pellingen,
iii\' Ólewig, op Kurenfer- Aweler- en Grunen-
bêrg, \'zo ook te Ruwer aan den linker oever
vart de Moezel door de Franfchen aangegreepen,
doch de aanvallers terug geflagen. De wijn,
die.hier omftreeks wast, wordt voor den fijnften
Moezelwi\'n gehouden.

Pfaizel, een ftadje aan de Moezel, met een
ambt, nabij Trier, is taamlijk bevestigd naar de
oude ïnanier.

^\'Conz is een vlek aan de Saar, die niet wijd
van hier in de Moezel valt, en waar over hier
eene oude vervallen brug ligt. De wijnbouw is
hier bloeiend.

20 mede de kerkdorpen Ruwer, aan de Moezel,
en Schweig met een veer over de rivier.

Saarhurg, eene ftad aan de Saar, met een
verfterkt flot en ambt, \'t welk de Franfchen van
Oörober 179a tot December deszelven jaars in
bezit hadden,

Bibelhaufeny een dorp, alwaar de Franfchen
den 16 December 179a van de Oostenrijkers ge-
flagen zijn.

Merzig, eene ftad aan de Saar, welke de
Franfchen in November 1793 innamen, daar na
<yerlieten, doch dezelve eerst uitplunderden.

St. Wendel, eeiie ftad aah de Blies, met een
ambt, ligt afgezondert van de andere landen.

Hannebach en Sulzhach, beide hoofdplaatzetj
van de ambten Schmidburg en Hundsruck.

Berncaflelf eene ftad aan de JVIoezel, met een
wel verfterkt bergflot, een ambt en Capucijnef
klooster; in deszelfs omtrek wort goede wijn
gebouwd, en is een koper-bergwerk. Hier is
de eigentlijke Hundsruck.

Neumagen, eene kleine den Graven tot Sayn
cn Wittgenftein, onder \'t hoog beftier van Trier^^
behoorende ftad aan de Moezel*

Wittich, eene neringrijke ftad, in een Vrucht»
baar oord, met een ambt, waarin koper gevon-
den wordt.

Ortenflein, een oud Keurvorstelijk flot, en
Philipsfreude, zedert 1703 een zomerpaleis. •—.
Claufen of Eberhards Claufe is een tusfchen hoo«
ge bergen liggend welgebouwd Benedidijner
Collegiaal ftift, met een beroemd Maria beeld.
In 1735 wierden de Franfchen in deezen omtrek
van de Keizerlijken geflagen.

Schönecken, eene ftad, en Schou%\'berg. met een
flot, van welke beiden de ambten hunne naamen

deezen omtrek zilver, even al? in het ambt
Dhaum, dat uit öi diftriden beftaat.

Thai Ulmen, een vlek, waarbij een meir is,
\\ welk daar na zijn naam draagt, leggende in het
ambt Ulmen.

Cochemy eene ftad aan de Moezel, met cen
flot en ambt, alsmede een Capucijner klooster.

Treisf, een kerspel, bij welke een flot van dien
naam aan deMoezel op eene hooge en fteiie rots ligt.

Baldeneck, een ambt, dat tien diftriaen heeft,
waaronder Buch, Forst, Mesterhaufen en Stre-
»ich kerspelen zijn.

Uit het beneden Trierfche noemen wij:
Coblentz, in het ambt Ehrenbreitenftein, daar
de Moezel en Rijn zaamenvloeien, is de hoofd-
plaats, en eene groote fchoone ftad, met onge-
veer

Veer 1200 huizen, en isooo inwooners. Zij is de
gewoon!iji<e refidentjeplaats des Keurvorsten, en
]igt en^^el tusfchen wijnbergen, in een aange-
naamen- eu vruchtbaaren oord, welke met veela
nooten en andere vrucbtboomen beplant is. Over
de Moezel is een brug van dertien pijlaaren, en
over de Rijn gaat eene fchipbrug» De Keurvorst
van Trier refideert zomtijds in den hier zijnden
burgt.

EhrenbreitJiein^Qttit gewigtige bergvesting aan
den Rijn, tegens over Cobientz. Het ftadje Dal-
Ehrenbreidftein legt beneden de vesting, voor-
zien van een uitmuntend Keurvorstlijk flot, en
andere prachtige gebouwen. Deeze vesting is
de fleutel van den Rijn en de Moezel, en beeft
eene kerk. Ook is hier eene bron die 280 voe-
ten diep is. In 1688 hebben de Franfchen deeze
ffad fterk befchooten, doch niet veit)verd.

Cutioftein-Engers en ZoU-Engers, op de kaar-
ten flechts Engers, is eene ftad aan den Rijn, ia
\'t ambt Bergphlege, ligt in eenen voortreflijken
oord, heeft een landdekenfchap, een prachtig
Keurvorstlijk jachthuis, en voormaals een Rijn-
tol , die nu te Coblentz geheven wordt.

Vdiender, een groot vlek in de heerlijkheid
van dien nsam; is neringrijk door de fcheepvaart
en handel op den Rijn.

Sayn is een flot en vesting, aan de zaamen-
vloeing der Sayn en Brexbeek, met een Pre-
monftratenfer abtdij, en een zedert 1770 aang^j^
V 3 legf

legde Keurvorstlijke Cameral-ijzer-hutte, en
fmederij, die het ijzererts meest al uit het kers-
pel Hohenhaufen in *t ambt Hersbach haalt.

Leudersdorf, i« \'t ambt Hammerftein, waar
goede wijn geteeld wordt. Hier is een Keur-
vorstlijke Rijntol.

Arenfeb is een flot aan den Rijn, de hoofd-
plaats dier heerlijkheid; hier wast de beste
roode Rijnfche wijn, welke men Rijnfche hlec
hert noemt, zo ook in den omtrek van het hier
onder hoorend vlek Hanningen, en ten dien
opzichte is mede beroemd het plaatsje

Munfler-Meinfeld, eene ftad aan de Nette,
met een flot, ambt en Collegiale kerk, waar
na het ambt zijn naam voert.

Carden, een zeer oud vlek aan de Moezel,
met een Archidiaeonaat, Franfiscaner klooster
en Collegiaale kerk.

Bisfehopsheim is een flot aan de Moezel,
\' Boppard, een ftad, flot en ambt aan den Rijn.

Wezel of Opper-Wezel, aan den Rijn, een fl:ad
tnet een ambt, en eene uitgeftrekte voorftad,
welke den naam draagt van Korbelhauzen; bier
Is ook een Collegiale kerk. In iö8p leed deeze

Limburg, een ftad van 500 huizen en 2500
inwooners, aan de Lahn, met een ambt, is
zeer neringrijk. Hier ligt eene brug over de
Lahn.

Nieder/elters of Selters aan de Emsbeek, eett
dorp, dat zeer beroemd is door zijne kostbaars
gezondheidsbronnen.

Camberg., eene welgebouwde neringrijke ftad,
met een flot en ambt waar aan Nasfau-Dietz
aandeel heeft.

Werheim^ een vlek met een ambt^ dat ge-
deeltelijk aan Nasfau-Dillenburg behoort.

Arnflcin is een Premonftratijner abtdij aan dft
Lahn, en heeft een onafhanglijk gebied over eeu
vruchtbaar oord, waar toe de dorpen Winde»
en Weinähr behooren.

\'e baluwaadje draagt haar naam naar de ftad
,Cobientz. Derzelver Landcommandeur heeft zit-
V 4 ting

ting en ftem op de Rijks- en kreitsdagen. De
jnatriculare aanflag is vier man te paard en twin-
tig te voet, of ïa8 florijnen maandlijks, en aan
de kamer betaalt zij s° "jksd. 6;i kr. Zij houdt
haaren zetel in Keulen, in St. Catharina. Be»
tialven de Commandeur te Coblentz behooreo
tot deeze baluwaadje nog zeven Commanderijen3
die zeer verftrooid leggen.

\'it ligt ten N. O. van Trier tusfchen den Rijn
en de Wiedfche landen. De matriculare aanflag
is 2 man te paard en 8 te voet, of 56 florijnen , en
aan de kamer betaalt het Graaffchap 40 rijks. 54
kr. De grond is vruchtbaar. Men deelt het in
twee deelen, als in de Trierfche bezittingen, en
in die Van \'t Graaflijk Wied- en vrijheerlijkWal-
derndorpfche.

Grmfatut een vlek aan de Brexbeek, in een
laag dal, \'t welk door een oud bergflot beftree-
ken wordt; \'t heeft ook een ambt.

Hersbach, een ftadje met een ambt, nevens
liet kerkdorp Horhauzen, waar men zwart ijzer-
erts vindt.

Tzenburg, een vlek aan de Iferbeek, behoo»
rende den Graaf van Weid, in een dal, tusfchen
fteile rotzige bergen, met een flor; teelt hopen
wijn, ook zijn \'er fpinncrijen, enz.

J^et Vorstendom Aremberg legt in den Eiifel,
tusfchen Keulen, Gulik en Blankenheim, en
levert verfcheidene goede producten uit alle de
drie rijken der natuur. De Hertog van Arem-
berg iä hier dc Landsheer, vï^elke in de Raad
der Rijksvorsten en op de kreitsdagen zitting en
ftem heeft. De Rijksaanflag is 2 man te paard
en 6 te voet, of 48 florijnen. Aan de kamer wordt
betaald 81 rijksd. 60 kr. De hoofdftad is Arem-
hcrg-> eene kleine ftad met een flot. Hijlingcn
en Ruz zijn de voornaamfte dorpen.

it ligt in \'t zuiden van Bonn, aan de Riin,tus-
Jehen de heerlijkheid Breyfich in het Gulikfche

en het bisdom Keuien. De grónd is hier zeer
vruchtbaar. Een uit de linie der Graaven van
Sinzendorf is hier Landsheer, die den naam
voert van Burggraaf van Rijneck, en zitting en
ftem heeft, als andere Vorsten. De Riiksaan-
flag is een man te paard of 12 florijnen, en bij
de kamer 16 rijksd. 19 kr. De hoofdplaats is
Rijneck aan den Rijn, tusfchen Breyfich en An«
dernach, en heeft goede nering.

\'é landen van dit Keurvorstendom, virelke
hiet bij een liggen , worden, behalven het Graaf-
fchap Recklinghaufen en \'t Hertogdom West-
phalen, van het Trierfche, Gulikfche en Berg-
fche omringd, de grootfte aan een paaiende
lengte is langs den Ri n 20 mijlen en de breed-
te drie. Met toevoegmg van \'t bisdom Munster
is de grootheid van alle Keulfche landen 360
quadraat mijlen, waarop 550,000 menfchen woo«
nen. Munster wordt gerekend op 350 mijlen
inhoud, en 350,000 menfchen. De heerfchende
godsdienst is hier de Roomfche. Volgens eene
in 1669 gedaanè opmeeting bedraagen de lan-
derijen te zaamen 347-992! morgen.

Het land is veelal bergachtig, doch hier en
daat met vruchtbaare oorden voorzien; de hoofd-

rivieren zijn de Rijn, de Nette, de Aar en Erx
en de Ners in \'t Keurvorstendom. -— De
Ruhr, Lenne, Bigge, Diemei, Lippe en Al me
in \'t Hertogdom Westphalen , welke alle
zeer vischrijk zijn. De ruwe bergachtige EifFel
is het onvruchtbaarfte. Daarentegen bouwt men
in \'t Opperftift, op de heuvels en bergen, zeer
veel goeden rooden wijn of Rijnfche bleekert.
De wouden leveren veel wild. Ook heeft men
hier gezondheidsbronnen, onder welke de be*
roemde Tillenbron uitmunt. Men vindt hier
meer tras dan in het Trierfche, \'t Vt^elk door
de Hollanders tot naar Oost- en West-Indiën
vervoerd wordt. Bij de ftad Unkel is een Ba-
falcberg, en in \'t algemeen levert het mineraal-
rijk veele edele en onedelé ertzen, zout, mar-
mer enz. Zelf is te Padberg een goud-berg-
werk. In veele oorden is eene goede veefok-
kerij.

De Keurvorst en Aarts-Bisfchop van Keulen
is de Landsheer, de hooge Collegien zijn: d®
Staatsraad, de geheime Raad, de Hof- en Re-
geeringsraad, de Hofkamer, de Krijgsraad, de
Academieraad, en die der medicijnen. De ma-
triculare aanflag is 60 man te paard en 277 te
voet, of i8a8 flor., bij de kamer wordt betaald
Sïi rijksd. gSi kr. De militie beftaat uit 50
lijfwachten, een regiment te voet van 14 com-
pagniën, benevens een compagnie hufaaren tot
veiligheid van de landwegen,

De lasten worden van de landerijen geheven 9
en op de landsdagen door de Landsftanden inge-
willigd. -- De ftanden beflaan uit vier Col-

legiën, als: i. uit het Domcapiuel te Keulen,
\'t welk uit een Pauslijke, een Keizerlijke, 24
Capittulaire, en 24 Domlcellare prebenden be-
ftaat. a. Uit de Graavenftand. 3. Uit de Rid-
derfchap, en 4 uit 17 municipale fteden, die
allen hunne Gedeputeerden zenden, en waar
over Andernach en Neuzs de direélie voeren.!
De landdagen worden gemeenlijk te Bonn gehou-
den, en wel in het Capucijner klooster, en de
opbrengsdagen in Keulen.

L Het Rijnfche Erfftift wordt in A. het Opper-
ftift, en 13. het Wederftift afgedeeld, en bevat»
behalven veele dorpen, 17 municipale fteden en
5 vlekken.

Bonn, de hoofdftad en Kcurvorstlijke refidentie.
Zij ligt in een der aangenaamfte en vruchtbaar-
fte oorden aan den Rijn, en heeft ongeveer iiooo
inwooners, welke zich meestal op de fcheepvaart
toeleggen en daar door beftaan. Hier is een aan-
merklijke Rijntol. De hier zijnde zeepzicderi|
voorziet het ganfche land; ook brouwt men
bier veel azijn. Zedert 1786 is hier eene Uni-
verfiteit. Het refidentieflot is zeer prachtig, ia
hetzelve is eene gallerij met fchoone beelden,
een kabinet Naturalia, een Bibliotheek en eea
- ■ -vei-

verzameling van Kunstplaaten. De Jooden\' woo-
nen in eene afzonderlijke hoek, in welke ai
huizen ftaan, waarvan eenige aanzienlijk zijn, hun
getal beloopt twee hondert. Het lustflot Cle»
mensrust, dus genoemd naar derzelver ftichters,
de Keurvorsten Jofeph Clemens en Clemens Ali»
gust, bij het dorp Poppelsdorf, is door eene
allee van isoo fchreden met het refidentieflot
verbonden. Bij hetzelve zijn fchoone tuinen,
grot.- en fchulpwerk. — In Bonn zijn ook eenige
laken- flanel- en andere ftof-manufacluuren. Het
ïs merkwaardig dat de boeren van het dorp
Dransdorf en een gedeelte van Graarljndorf het

burgerrecht te Bon hebben, en met de inwoo-
ners dier ftad gelijke lasten draagen, maar ook
gelijke vrijheden genieten.

Jrweiler, eene municipale ftad aan de Ar of
Ahr, teelt goeden Rijnfchen bleeker. —« .Re
ftads tooren is de zetel der Ridderfchap» \' ^

Erpelt een ftadje aan de Rijn, aan den voet
der Bafaltrotzen, Erpeler Ley genoemt, ...—
geeft goeden bleeker.

Andernach, eene Municipaale ftad en eerfte
direétieplaats, is een aangenaam oord aan den
Rijn in eene bergachtige ftreek. De inwooner^^
handelen in glas en aardewerk. Ook gaan veele
groote houtvlotten van hier naar Holland. Da
Franfchen veroverden haar ï688.

aan de Keur-Trierfclie ftad Meyen» een zoort
van lava gevonden wordt, welke, tot molen-
fteenen verarbeid, naar buiten lands wordt ge-
zouden.

Tonnonfieitt of St. Antonij\'s klooster, van de
Carraeliter orde, alwaar de bron Tiiierborn
bruischt. Anderhalf uur van Andernach vindt
men, bij de wijze tooren, eenen zeer poreufe zwar-
ten fteen.

Breul, eene kleine Municipale ftad, met twee
liloosters en een prachtig Keurvorstlijk paleis,
met eene diergaarde, benevens het Chinees huis
Sensgane, zijnde alle bezienswaardig. Aan \'t
eind der diergaarde is het ten reigerjacht ge-
fchikte flot Valkenlust. In dit oord is ook een
voorgebergte, waar goede bleekert gebouwd
wordt.

gemeenlijk Rees, is eene Municipale
ftad aan de Rijn. Omtrent vier hondert fchreden
beneden de üad is de zogenoemde Koningsftoel,
welke van gemeene fteenen is opgebouwd, en
op 8 pijlaaren rust. Voormaals kwamen de Keur-
vorsten hier bijeen, tot het verkiezen van eenen
Keizer of Koning, of andere gewigtige rijks-
zaak. Boven is een fteenen bank voor 50 per-
foonen. De burgers van Coblentz kiezen nog
alle jaaren, op den tweeden pinxterdag, hunnen
burgemeester, bij welke gelegenheid de inwoo-
ners van Renfe hun melk, wijn en aardbeziën
moeten toedienen.

Unkel, eene Municipale ftad, aan den regter
oever des Rijns. De inwooners des dorps Rijn
Breidbach, met een koper-bérgwerg en fchuu-
ren, behooren tot de burgerij van Unkel.

Koningswinter is een aanzienlijk vlek, in welks
oord uit zeven bergen de bekende hardfteen en
Koningswinterfteen gegraven wordt.

Lechenich, eene Municipale ftad, in een vlak
vnicbtbaar oord, met een vast flot.

Rijnbach, eene Municipale ftad, alwaar men
de overblijfzels eener Romeinfche waterleiding
2iet.

Adenau, een markt-vlek met veele wollen-
weverijen, in \'t ambt Nurburg, dat alleen veel
haver bouwt, en rijk is in ijzer- en loodgroeven.

Linz, eene Municipale ftad, op eenen heuvel
tusfchen twee bergen aan den Rijn, welke 1688
door de Franfchen verovert wierd, doch in \'jt
volgend jaar viel zij weder in handen der Kei-
zerlijken, hier is een tol, en men bouwt er
goede bleekert.

Deutz, een vlek, tegen over de tot den West-
phaalfchen kreits behoorende rijkftad Keuïen,

welke de Keurvorst voor geene rijksfïad erken-
îien wik Keulen is door een (\'chipbnig over
den Ri\'n met Deutz vereenigd. Hier woonen
veele Jooden.

Nuyfs, eene Aarstbisfchoplijke-Municipale^
Tioofd- en direétieftad, aan den Erst, een half
uur van de Rijn, heefr goede handelen nering,
r Zons, eene Municipale lïad, met een flot en
Rijntol, aan ,de Rivier.

Lebber, eene ftad aan de Erst, wordt van den
Graaf Salm-Reifferfcheidt, met tegènfpraak van
Keur-Keulen, bezeten.

Leyen of Linn, een Municipale ftad, in eea
boschrijk oord, wierd in 164a van de Weimar-
fche, en i7!20 van de Pruifchén verovert.

Ujdingen, eene Municipale ftad aan den linker
oever des Rijns, met een RijntoU de handel is
hier bloeiender dan in eenige andere Keulfche

ftad, vindende men hier geduurig veele Hol-
ïandfche Ichepen geankert, zo dat de veele ver-
keering met Hollanders hier hunnen vlijt heefn
opgewakkerd, en hunne levenswijs veel al in-
gevoerd.

Kempen y eene Municipale ftad met een flot,
aan de grenzen van Guhk en Gelder, in een
vruchtbaar oord in \'t ambt Kempen.

Oeßfit, een vlek aan de Niers; en Huh een
vlek en heerlijkheid, \'t welk ten deeJe aan \\
Vorstendom Meurs behoort.

Rhemberg, eene neringrijke en vaste ftad, een
uur van den Rijn, in \'t ambt van dien naam, ^t
geen geheel van de overige Erflanden af ligt.

Camp, een mannen-abtdij van de Cirfestien-
fer orde, in welks omtrek de Geallieerden 1760
door de Franfchen geflagen wierden.

u^lpen, een ftadje, flot en heerlijkheid, met
een Gereformeerde kerk, behoorende aan den
Graaf van Bentheim Steinford.

Isfum, een aanzienlijk dorp met een flot, met
een Roomfche en eene Gereformeerde kerk.

II. Tot bet Nederftifc rekent men ook nog het
Lipfche\'Nederftift, wijl het aan de Lippe legt,
zo ook het Vest, of \'t Graaffchap Recklinghauzen,
\'t welk tusfchen het Bisdom Munster, \'t Her-
togdom Kleef, het Graaffchap Mark en Esfen
iegt. Hier wordt veel vlas gebouwd; het bevat
twee Steden, vier Vrijheden, veertig Riddermaa-
tige goederen, 17 dorpen en twee kloosters, het
heeft ongeveer 3000 boerderijen. - De in-
houd is 15 quadraat mijlen, en *t getal der in-
wooners Qo,ooo. Wij noemen:

Recklinghauzen, een ftad met een ver fterkt flot,
cn een adelijk waereldlijk vrouwenftift.

Borsten, eene ftad aan de Lippe, met goede
rering; in 1761 namen de Geallieerden deeze
plaats ftormenderhand in, en maakten het Fransch
guarnifoen gevangen.

Boer en Hornberghach zijn vlekken. Mahlén-
burg is een commanderij der Duitfehen order.

lU. Het Westphaalfche Aartsftift of het Her-
•logdom Westphaalen, grenst ten oosten aan Pa-
derborn , Waldeck en Hesfen, ten zuiden aan Wit-
genftein, Nasfau en Berg, ten westen aan Berg
-^cn Mark, en ten noorden aan Munster en Lippe.
De groote is 55 quadraat mijlen, waarop 100,000,
-\'»leest Roomsch gezinde, inwooners leven. Het
heeft,behalven veele dorpen, 25 fteden, lo vrij-
heden en 18 kloosters. De landsdagen worden
ïte Arentsberg gehouden, en de Landsregeering
wordt in naam des Keurvorsten van Keulen in
<lit Hertogdom door eenen Landdrost, als hoofd
•der Westphaalfche kanzelarij of Arenbergfche
<regeering, waargenomen; en het officie of cri-
minaal gericht bevindt zich te Werl.

ïn opzicht (3er natuurlijke ligging deelt ment
^dit Land in drie deelen, als: de Heilweg,die in \'t
noorden, laag, en aan de bij de Lippe be-
hoorende landweg ligt; hier wast overvloed van
graan, ook is hier geen gebrek aan andere din-
-gen-tot de menschlijke nooddruft behoorende,
—— Er is goede veefokkerij, en te Werl
•en • Westerkotten vindt men zoutbronnen. Het
tweede deel is Haarftrank, een weinig hoo-
ger, tusfchen den Heilweg en Zuderland,
iieefr goede, doch geene zo vruchtbaare akkers
als- het voorig deel. _ Het derde is Zuder-
Jand, gemeenlijk Sur, *t welk uit bergen ea

dalen beftaat, geen groote akkerbouw heefti
maar veel veefokkerij bosfchen, wild, visfchen»
voornamentlijk Forellen, en allerlei mineralen.

Staatkundig wordt dit Hertogdom in vier dee-
len, en deeze weder in Ambten, Graaffchappen
enz. verdeelt, waar uit wij eenige der merk?
waardigfte zuHen aanhaalen.

a. Het Rudenfche kwartier bevat het aan de
Lippe liggende deel der Heilweg, en een deel
der Haarftrank.

Oestinghauzen aan de Alst, een kerkdorp en
ambt. — Hovefiad behoort zedert 1733 aan \'t
Graaflijk huis van Plettenburg, zijnde dit een
flot en dorp aan de Lippe, waartoe het Drost-
ambt en halsgericht behoort.

Gefeke, een ftad aan de beek Weich met een
ftadskerk, eene adelijke vrij waereldlijk ftift,

Rhüden, eene ftad aan de Monne, heeft op de
landsdagen de tweede zitplaats onder de fteden.

Arensberg aan de Roer, op een berg ,. waar
op het water uit die rivier door kunst geleidt;
wordt, is de hoofdftad des Hertogdoms en het
Graaffchap van dien naam, de zetel der Regee-
X a ïing^

ring,\'der hoofdvrijfloel, en der vergadering van
de Landftanden. JVIen deelt haar in de oude en
nieuwe ftad, en op den top des bergs ligt het
flot. In 1763 leed deeze ftad geweldig, toen de
Geallieerden dezelven den Franft;hen na eene
^hevige kanonnade ontnamen.

Belicke, een kleine ftad op eenen berg.
- \'H^rzbergy eene ftad op eenen berg, met een
Keurvorstlijk jachthuis.

Mefchede aan de Roer, en Greyenftdn aan de
Menge, zijn kleine fteden.
j Bodefdd aan de Balme, Sundercn en Hachen
aan de Roer, nevens Langefiheid, zijn vlekken
of vrije heerlijkheden.

commanderie des Duitfche ordens. —— Werl^
een ftad met een flot, Capucijner klooster en
zoutketen, is de zetel van \'t officie of waerelt*
lijk ên geestlijk halsrecht. — Oppereimer^ eene
Vorstlijke ftoeterij.

Scheidingen, een kerkhof, met twee adelijke
goederen, in welks nabijheid de Geallieerden in
1761 een veldflag wonnen, die de Franfchen den
naam van de flag bij Vellinghaufen noemen.

Het Bilfteïnfcbe quartier heeft-4 anibtóO,
een\'Vrijgraaffchap en een Heerlijkheid [erivge-ï^

Bilfiein-, een vrijheerlijkheid, waar bij het \\
Landsvorstlijk ambthuis op een berg ligt. ni,
Adolphiburg, eene adelijke ridderftoel, met.
een fchoon flot. " < . ■ n-is -jni

Drolshagen, ten ftad met een Bernardiner.non-
nen-abtdij, heeft fterken ijzerhandel, gelijk oüfe;
Olpe, een ftad aan de Bigge.

Attendorn, eene ftad aan. de zaamenvloeïng
der Jenne en Bigge, met een gericht en goede
marmergroeven. - \'i

Wenden is een dorp met en naaldenfabriek."u„ r
rf. Het Brilonfche kwartier beftaat uit 4 amb-
ten, 3 Heerlijkheden en een Vrijgraaffchap.

Brilon .t de hoofdftad des Hertogdoms aan de
Monne, met een Minoriten klooster en hospi-
taal. In dit oord vindt men Kalmey.

Medebach en Winterberg op een berg. üaU
knberg aan de Hönne,
Sehmalenberg aan de Lenne zijn alle kleine fteden.
Silbach is een dorp , alwaar men looderts, met
zilver vermengd, vindt.

Stadherg of Marsberg aan dé Dimel, eene
gedeeltelijk-aan eenen hoogen berg liggendê ftad,
waarvan het vlek Elfinj^haufen de voorftad is. —
Kolkmasfen oï Foikmarsheim, een ftad en ambt,
en Rogelberg een- bergflot. Ranßeiu^ een dorp
flot en heerlijkheid. Padberg, een oud bergQot,
met een dorp, en een in 1696 ontdekt goud-berg.

- B, De in het zuiden liggende landen zijn:
IX. Die van Paltz aan den Rijn, of de beneden-
. Paltz. \'

Tegens het noorden grenzen zij aan Keur-
Mayntz en Hesfen-Darmftad; ten oosten aan
Franken en Wurtenberg; ten zuiden aan de Eifas
«n Baden, en ten westen aan Lotheringen eu
Keur-Trier. Naar opgave van Theodorus Trai-
teur was de grootheid der Rijnfche Paltz Man-
heim, in 1789 omtrent 5Ói quadraat mijl, waarin
in 1786 in 11 fteden, 16 vlekken, 838 dorpen, en
jaa hoven 253,574 menfchen leefden, welk
getal men volgens eene andere telling wil dat
in 1788 tot 283,886 vergroot was. Echter is de
volkrijkheid in de lyde eeuw door dè aangerich-
te verwoestingen der Franfchen zeer vermindert.
Bergen en dalen, heuvelen en vlakten vindt
men hier bij afwisfeling. De luchtsgefteldheid
is hier» fmet uitzondering van eenige oorden^
de zagtfte en fchoonfte van gansch Duitschland.
De landman is vlijtig in de aanbouw van koorn

en fpelt, alsmede voeraadje. De graaiiteelt
Wordt hier op 528,241 morgen, ijder van .160
roeden, zo fterk gedreven, dat zelfs in het
duure jaar 1771 nog over de hondert duizend
gak, ijder van 160 tot f200 pond koorn is uitge-
voerd. De beemden en weilanden rekent men
81,305 morgentalen, en omtrent 34,304 morgen
wordt tot wijnbouw gebruikt, die hier zeer lek-
ker valt, ook heeft men hier fmaaklijk ooft en
tuinvruchten. Men bouwt hier insgelijks tabak,,
welke men met voordeel naar Frankrijk zendt,
wordende voor de beste in Duitschland gehouden.
De Paltzfche meekrap wordt mede buiten lands
gezogt; en de zijdenteelt vermeerdert jaarlijks.
Bij Refcrthal, een uur van Manheim, is in 17Ö91
een Rhabarber plantagie aangelegd, en thans
wordt reeds voor 100,000 florijnen Pfalzer Rha.^\'
barber naar Frankrijk verzonden. De veefokke-
rij is hier niet zo belangrijk als rnen denken zou-
de, vooral is er gebrek aan paarden, welke
meestal van buitenslands moeten komen. In lyóB
bragt men 5 Angorifche geiten en twee bokken
raar Dosfenheim, die in 1777 reeds tot 90 ver-
menigvuldigd waren. Bij winter, bij nat en mor-^
flg weder voedert men hun op de ftallen, bif
goed weder klauteren zij eenige uuren ver op
de hoogfte rotzen van het Dosfenheimfche woud,
Hair deezer dieren is glansrijk als zijde, ert
de Keurvorst heeft er reeds verfcheidene kle-
deren van. Men heefc toereikend visch, bijzon-
X 4 ^Sï

der in \'t voorjaar Zalm en Mademlsch. fn veele
gemaakte meiren en vijvers worden aal, kreeften
€n fchildpadden gevangen, en de Rijn, Necker^
Nahe enz. leveren veel visch. Het ontbreekt in
de beneden-Pa\'tz ook aan geene edele metalen.
B\\] Germersheim wascht men goud uit het. Rijn-
zand, waarvan men onder de regeering des te-
genwoordigen Keurvorsts dukaten geflagen heeft.
Zouten kwikzilver,waarvan jaarlijks voor 8o,ogo
florijnen wordt uitgevoert, behooren tot de mi-
neraale produélen vande Paltz. Dit land heeft
ook veel wild, wol, vlas, Italiaansch koorn,

raapzaad, voortreflijke weiden, overvloed van
houtwaarmede men fterken handel op Holland
drijft. Zo ook zilver, ijzer, koper, lood, fteen-
kooien, onix, amathist, agaat, albast, en zulke
goede Carniolen,dat men die zelf in Romen verar-
beidt, ook zulke fchoone granaatfteenen, dat

men ze met de Egijptifche gelijk ftelt. — Hier zijn
ook minerale bronnen. De manufaélu uren en
fabrieken in wol, boomwol, zijde, goud, zil-
ver, rood en geel koper en ijzer zijn eerst in hun-
ne opkomst.

De Keurvorst van Pahz-Beyeren is de Land-
heer, en zijn rijksaarflag is 30 man te paard en
138 te voet, of maandlijks 914 florijnen. Aan de
kamer betaalt hij 494 rijksd. 82IJ kr. De hooge
Landscollegien zijn: De geheime Staatsraad en
geheime Kanzelarij, de Regeering, het Opper-
appellationsgericht, het Hofgericht, de Hofka-
mer,

rie. De heerfchende kerk is de Gereformeerde^
Het militaire wezen beftaat uir omtrent isooo
man, die-jaarlijks 824,244 florijnen tradtement,
240,210 mondportien en 8100 paardenbenodigdhe-
den vorderen. De Keur-Paltz heeft twee Ridder-
orders, als: die van St. Hubert, en de. Leeuwen,
\'order.

De geheele beneden-Pahz wordt in opperamb\'»
ten en deeze in twee hoofddeelen verdeeld: - ■

ï) Het opperambt Heidelberg heeft 6 fteden,
6S vlekken, dorpen en gehuchten, benevens 30
Meijershoven. Wij noemen hier uit:

Manheim, aan de zamenvloeing des Nekkers
en Rijns, is-verfterkt, de hoofdftad, zetel^der,
Landscollegien en de Reüdentieftad. Men telt
er 1640 huizen en 22,378 inwooners. Onder de
gebouwen noemen wij voor eerst, het groote
Keurvorstlijke refidentieflot, \'t geen veele be-
zienswaardige zeldzaamheden bevat. In de flot-
kapel vindt men veele reiiquiën, in goud en
zilver gevat, en rijk met edele gefteenten omzet,
onder anderen ook twee beelden, van middelma-
tige grootte en louter goud. De Keurvorstlijke
beeldengallerij bevat in negen groote aan \'een
volgende vertrekken, eene kostbaare verzameling
van de grootfte meesters. In het kabinet van
printwerk zijn meer dan 400 folio banden met-
X 5 plaa-

plaaten , en eene "groote menigte orgineele teke*
Hingen van beroemde meesters. De Keurvorst«
Jijke fchatkamer bevat eene groote menigte
werktuigen, juweelen, en zeldzaamheden in
goud, zilver en kostbaare fteenen. In dè beel-
denzaal ziet men eene zeer groote verzameling
van \'goede in zuiver gips afgegotene beelden»
naar de fchoonfte Griekfche en Roraeinfche ori-
gineelen. Alles wat Romen, Napels, Florence,
Venetien enz. merkwaardig in dit opzieht heeft,
ziet men hier bijeen. De Keuryorstlijke biblio-
theek bevat meer dan 40,000 boekdeelen. Het
kabinet van oudheden is opgepropt met oude
manufcripten , Urnen, albasterbeelden, marmer
en metaalen dito, alsmede oude krijgstuigen en
huishoudlijke gereedfchappen. In \'t phijfifche
en mathematiftrhe kabinet is een groote rijkdom
van daar aan pasfè\'nde inftrumenten.- Het kabinet

van naturalia beftaat uit een volledige reeks der
mineralen, fchelpen, hoorns, zeegewasfen, die-
ren in liquor, een goede Herbarius, en veele
zeldzaamheden uit het plantenrijk. Het tuighuis
is i<5o voet in den omtrek, en is met veele fie-
raaden en beeldhouwers werk voorzien. In de
gefchutgieterij en in \'t voorhuis vindt men on-
der anderen eene heerlijke verzameling der beste
werktuigen voor de artillerij; De fraeitoven in het
giethuis is zo wel ingericht dat men met weinig
hout in korten tijd eene aanzienlijke partij metaal
vloeibaar maakt. Hier is een tucht- en wees»

huis, hl het ïaatfle zijn méér\'-\'dan\'Bo weezehy
die hier niet alleen worden opgevoed, maar, na-
eenig handwerk geleerd te hebheri, een uitzet-
ting bekomen. In dit huis zijn onderfcheidene
fabrieken, als een ka^rtfabriek, limien-en wol*
lefpinnerij, \'een weverij, alsmede een fteenflij-
perij. De Duitfehe fchouwburg is een groot,
met veel fieraden voordien gebouw, en een. der.
prachtigfte in Duitschland» Verfcheidene opent-
lijke gebouwen zijn roet afleiders tegens het onw^-
der voorzien. Op de paradeplaats is een fchoon
fontein werk, doch zonder water. De Academie der
Wetenfebappen, der teken- en beeldhouwkunstï
het Duitfehe geleerde Génootfchap, de Hoofd-
krijgsfchool, het Anatomisch teater, en \'t beroemd
Obfervatorium , verdienen bijzondere opmerking.
Zedert 1781 is hier, in zijn foort, een gansch:
nieuw leerfchool opgericht om Ziekentroosters te
formeeren. Aan de Heidelbergfche landweg is
een Botanifche tuin. Manheim heeft eenige
goede fabrieken, een groot aantal bekwaamc-
kunstenaars, eenige tabaksfabrieken, wollenver-\'
werijen enz. Het Similor, dat in Manheim ge«\'
maakt wordt, is bekend onder den naam van
Manheimer goud, niet alleen in Duitseblandl
maar ook elders. In i6S8 hebben de Franfehea
deeze ftad geheel verwoest. Ter plaatfe alwaar
de Nekker in den Rija vak is -in 1738 eene\'
fchoone bleekerij aangelegd, waatvan zich niec
alleen de Paltz maar ook andere emieggende oör--

den bedienen. Zo wel over den Rijn als Nek«"
ker leggen bekwaarae fchipbruggen.

Schwetzingen is een markt-vlek, drie uuren
van Manheim, aan de Leimbeek,, \'t welk voor
eenige jaaren tot eene ftad verheven is; \'t heeft
een Ksurvoistlijk lustflot-en groote tuin, met
eene aanaienlijke Orangerie, een fchoon baad-
huis, en een aangenaam park, in de Ëngelfche
fmaak aangelegt.

-H^idtlberg t de eerfte hoofdftad aan den voet
des Geisbergs,aan den Nekker, heeft meer dan
loöo gebouwen, 5 hoofdplaatfen en markten, en
wel\' 20 openbaare bronhuizen, die wegens haare
wateren alom bekend zijn. Er zijn ruim ïijCOO\'
i\'nv/oofiers. In 1689 hebben de Frankhen deeze
plaats verwoest, en 1694 niet alleen geplunderd,
maar tot een puinhoop toe afgebrand.

over de ftad ftaande, is in 1764 door een blikfem*
ftraal in brand geraakt, en geheel verteerd; in
de daar toe behoorende tuin is eene boomkwee-
kerij van vruchtboomen. \' Het nieuwe Heidel-
bergfche vat, dat onder de regeering des tegens-
V^oordigen Keurvorsts gemaakt is, Ci750 houd
30 voeder meer dan het oude dat bouwvallig
wierd. De Roomschgezinden en Gereformeer-
den gebruiken ijder een deel van de Heiligen
Geest kerk, zijnde de tweedeelendoor eenen
muur afgefcheiden. Behalven de overige Room-
fche kerken zijn hier nog eene Lutherfche en

twee Gereformeerde, in een van welke de Gods-
dienst in het Fransch gepleegd wordt. De Uni-
verfiteit heeft Roomfche en .Gereformeerde Pro-
fesforen. Zedert 1784 is hier een Staatshuis-
houdkundige hooge fchool opgericht, die voor-
inaals te Läutern was. De ftad heeft veele ma-
nufaduuren; een chits- en katoenfabriek, welke
deels zich bezig houd met het verwen en glan-
zen van Oost-Indifche ftoffen, deels met eigen
gemaakte, door dezelve komen omtrent 500
menfchen aan brood. Eene zijden koufenfabriek
geeft ïoo arbeiders de kost enz. Diebergftraat
gaat van hier naar Darmftad.

Frankenthal, aan geene zijde des Rijns, aan
de Muhl en Fuschsbeek , met een in den Rijn
vloeiend kanaal van omtrent drie quartier; ei-
gentlijk behoort dit tot het opperambt Nieuw-
ftad, en is de derde hoofdftad, en in manufaftuu-
ren dp gewigtigfte in de PaUz. Er zijn circa 470
huizen en 40C0 inwooners. Eenige der hier
plaatsvindende fabrieken worden op Keurvorst-
lijke kosten gedreven. Als: de porceleinfabriek,
waar in 1786 meer dan 60 werklieden waren, on-
der welke bekwaame beeldhouwers, boetzeer-
ders en tekenaars gevonden wierden, die op kos-
ten van den Keurvorst gereisd hebben, behal-
ven deeze voedt zij meer dan twee hondert per-
foonen. Zij behoort tot de beste porceleinfii-
brieken in Duitschland. - Een wollen- laken-
en ftoffenmanufaduur houden zo in de ftad afe

den Keurvorst.\' Bijzondere perfoonen drijven de
volgende fi^ibrieken, als een wollen lakenmanu-
faftuur, die zeker 200 menfchen aan de kost
helpt; een fabriek van zijden ftofFen, een tabaks-
fabriek, een van zijde en linten» een goud- en
zilverdraadtrekkerij, een fiijfzel- poeder- zeep-
wollen- koufen- en hairfpeldenfabriek, eenklok-
en metaalgieterij, een Etuifabriek, een papieren
behangzelfabriek, alsmede een fabriek van duf-
fels enz. Van deeze ftad loopt een kanaal naar
den Rijn, \'t\'geen den handel met de vereenigde
Nederlanden zeer begunftigd. Zedert 1780 is in
Frankenthal een kostfchool voor jonge Jufvrou-
v/en van de Protestantfche religie.

WkinhetTn. aan de Wefchenz, heeft goede wijn-
bergen , en een ftot, \'t bevat 500 huizen en 2700
inwooners.

Neckerau, een dorp nabij de Nekker met 8co
inwooners. — IVicbUngen, een kerkdorp aan
den Nekker van 530 inwoonders. -— Leymen,
«en vlek met ï000 inwooners, heeft goede wijn-
bouw. -—- Ziegelhaufcny aan de Nekker, met
670 menfchen, die goeden nering doen. ——
ilandfchudnhmn beeft 1500 welvarende inwoo-
ners.

ners. Schriesheim^zzn den voet des Odenwouds,
met 1800 inwooners. -— Dihberg is een ftadje
en wel verfterkt flot, aan den Nekker op eene
fteile rots.

Neckargmund, een ftad aan den Nekker, wel.
ke hier den Elzenbeek ontvangt; zij bevat om-
trent 1600 inwooners, met eene Nekkertol. De
hier pasfeerende fcheepvaart maakt de ftad ne-
ringrijk en levendig. De leertouwerijen, fteen-
graverijen en de handel in hout en houtskolen
-voor de fabrieken, voor hoepels en planken is
hier aanmerklijk. Ook is deeze plaats zeer be-
kend wegens haar aardewerk, \'t geen alom ver-
zonden wordt. De aarde daartoe wordt vier
uuren van de ftad, te Heilsbeek gegraaven,
en wel in den winter, dewijl de lucht des
2omers in de onderaardfche hooien te fterk is,
zo dat er geen licht aan den brand kan blijven,
In dit oord vallen veele vruchten, waaruit appel-
en peerenwijn gemaakt wordt; veele maken

1032 de ftad ftormenderhand inneemen, uitplun-
deren en alles ombrengen. Neckarfteinach heeft
lijke fteengroeven in den omtrek.

II. Het opperambt Ladenburg bevat een ftad>
zeven vlekken of dorpen en 6 meijerijen.

III. Hét opperambt Lindenfels heeft een
ftad, 31 dorpen, 6 gehuchten en
meijerijen.

Umßadt of groot Umftadt, heeft 800 inwoo-
ners, en heeft gemeenfchap met het Paltzfche
en Hesfen-Darmftadfche opperambt.

V. Het opperambt Utzberg of Otzberg,
heeft eene ftad en negen vlekken
en dorpen.

Otzberg, een bergflot, dat.ten Staatsgevan-
genis dient, benevens een dorp. - Heiring,

VIL Het opperambt Moszbach begrijpt vier
fteden, 45 vlekken, dorpen en ge-
huchten en II meijerijen.

Moszbach, nabij den Nekker bij de Elsbeek,
in een vruchtbaar dal, is een opperambts-ftad,
heeft 17CO inwoonders en een zoutwerk.

Sinsheim, aan de Elsbeek, bevat 1500 men-
fchen, heeft een Franfiskaner klooster, ligt in
een bergachtig, koud, hoewel gezond oord,
weshalven de Franfchen, welke in 1689 de ftad
in brand ftaken, huime kranke Geestlijken in
dit klooster bragten. .

aan de Eisbeek, heeft 550 zielen. Eberbaeh^
aan de, Nekker, een ftadje van 1800 ingezete-
nen, die ftevke looijerijen drijven, welke van
hier tot Heidelberg de hoofdnering uitmaakt.

beek, heeft 1600 ingezetenen. Weingarten, aan
Walz in Dreck is een vlek vaa 1600 bewooners.

IX. Het opperambt Bacharach, uit twee fte-
den, 15 vlekken en dorpen, en J2
meijerijen.

Bacharach, aan den Rijn, met eene zwaare
tol, is de opperambts-ftad, welke 1325 men-
fchen bevat, een ftijfzel- en poederfabriek
heeft, en goeden wijn bouwt. Furfienberg, een
flot aan den Rijn Caub, in \'t nederambt van
dien naam, een ftad en een dal, welks voorftad
echter aan den Rijn ligt, heeft laoo inwooners-
Hier is eene tamelijke tol.-—Tusfchen Bacha,

racïi en Raab, legd in dît oord, midden in den
Rijn, op eene rots, een dikken tooren, die de
Pfalz genoemd wordt.

Strombergaan de Guldenbeek, met een flöt,
heeft 90 huizen, men bouwt hier goeden wijn.

Xr. Het opperambt Alzey heeft vier fteden ,
86 vlekken en dorpen, ook 3 meijerijen»
en de onderambten Freinsheim en
Erbesbudesheim»

Alzey-, aan de Seize, in een dal, is de opper-
ambts-ftad,, welke in 1Ö89 door de Franfchen
van haare muuren beroofd, en in brand geftoken

Sinsheim, aan den ouden Rijn, eene nering,
rijke plaats van 1000 bewooners.
Gundersheim heeft 700, JVesthoyen aan de Alt-
Y a becisL

heek 1400, Oosthoven 1700, Dalsheim Opper\'
fiersheim aan de Walsx-.hbeek 500, en ket ftadje
Freinsheim, aan de Scheitbeek lapo inwoon-
ders, --Aiie deeze plaatfen zijn bloeiend. Zo

ÄII. Het opperambt Oppenheim heeft een
ftad, 14 vlekken en dorpen, en 5
meijerijen.

Op)penheim, aan den Rijn, de opperambts-ftad,
heeft 1800 inwooners, heeft goede akker- en
wijnbouw, en eene gierbrug over den Rijn.

Nierficin, niet ver van daar, aan den voet
eenes fteilen bergs, is een kerkdorp met iioo
inwooners, wordende hier goeden wijn geteeld.

Ncußad aan de Hardt,,in een laag dal, van
het Hartgebergte omringd, aan de Spijerbeek,
is de ppperambts-ftad, en heeft 4100 inwooaers,
die meesral van den akker- en wijnbouw leven.
Hier is ook eene beroemde tol.

Edenkoben, ^^xièiQ. Muhlbeek, heeft 1300 be-
wooners, Hasloch aan den Rijn en Spijerbeek,
bevat 2500 zielen. Washenheimeene Üad, aan
den voet van het hartsgebergte, waarom liet
ook met den toenaam aan het hart bekend is,
heeft 1300 menfchen. Edichheim, een vlek;
Oggersheim, een mijl van Manheim, in eene
vruchtbaare ftreek, met een flot en tuin j en
Lamsheitn, aan de Ifansch en Fuschbach^ heeft
laoo inwooners. Alle deeze oorden zijn bloei-
jend door wijnbouw en ooftteelt. ïl; -

XIV. Het opperambt Germersheim heeft a .
fteden, 44 vlekken en 8 meijerijen. > -

Germersheim, eene ftad aan den Rijn, waarin
een goudwasfcherij is, aan-welk goud de Rijn-
fche goudgulden zijn oorfprong verfchuldigd is.
Hier is een fchoon flot, en de plaats bevat
1200menfchen, welke, door visfcherij als anders,
goed beftaan hebben. Hier valt de vloed Queich
in den Rijn, alwaar een Rijntol geheven wordt.
In 1788 voer het eerfte fchip door het, van bijzon-
dere perfoonen aangelegde nieuw Rijn-kanaal.«^
Hagenbach is eene ftad aan eene der Rijnarmen,"
Belheim, aan de Buschgraft en Spisgelbach^
bevat I200 inwooners. Billigheim aan de Wirre
of Kappelbeek, heeft 1000 ingezetenen. Stein-
Y3 v/sim

cn Plemeikr heeft er 4S0. Klingemunfier, aan
de Finfterbeek, heeft 900, en Goé\'amjiein aan
de Queich 1200 ingezetenen. — Alle deeze
plaatfen zijn bloeiend en neringrijk. -

Sel^ is eene liad met een enderambt aan den
B-ijn, alwaar eene goudwasfcherij is.

\'eeze heeft wel geene bezittingen in deezen
Kreits, maar door het verfchieten van 80,000
rijksdaalders aan denzelven, door den Vorst An-
zelmus Frans in 1724, voor welkers 4000 rijksd.
renten de rijks- en krijgsfteuren verpand zijn,
heeft hij zitting en ftcm in de Nederrijnfche
kreitsdagen bekomen.

Hellweg.
Helfeghem.
Helmershaufen.
Henegouwen.
"Heppenheim.
Herbemont.
Herent.
Herentals.
Hermal. .
Hermitage.
Herrftein.
Hersbach.
Hersfeld.
Herflal.
Hertogendael.
Hertogenrade.
Herve.
Herzelles.
Heuchelheim.
Heyle.
Heverle.
Heydesheim. .
Hierges.
Hiffene.
Hillegheim.
Hillesheim.
Kinzweiler,
Hirschborn, \'

241
33a
303

127
220
321

270

301

155

100
123

13Ö
143

177
312
250

I3(J
200
130
148

113

228
41
100

245

Ï42
127
36
308
191
301

Hirzberg.
Hochheim,
Hochfpeyer.
Höchst.
Heddesheim.
Hohenfels.
Hofgeismar.,
Hof heim.
Hohen Solms.

Hohenftein aan de Aar 27<S
Houthera. . 3*5
Holzhaufen. . 22<S
Homberg in Hesfen. 270
Homburg. . 186
Homburg aan de Hohe 284

284

123
139
ipp
18Ö

166

323

244

141

IIa

245

191

3o<>
307

13$

bl,
150

59
301
283
301

3\'9

■ 173
195

298"
236
190
189

Ï03

239

26p

J15

102

103

40
£42

£99
40

321
288
] 10

Marches les Dames.
Mariemont.
Manenberg.
Marienburg.
Marianne au Popt.
Marlagne. -

bl.

236

175
138
299
241

137
299
301
274

134

161

249
lor

203
123
11(5

30S

329

271

162

157
67

204
81

\'4J

»57

Maji-,

Nevienkirchen.
Neufchateau.
JSfeuhaufen.
Nieuwhof.
Neukirchen.
Nieuw Leiningen.
Neumagen. •

Nieuw Saarwerden.
Nieuw Wéilnau.
Neuweyer.
Nevele.
Nidda. ■ .
Niederbrechen.
Niedernhall.
Nieder Selters.
Nieder Wildungen.
Nieuwmegen.
Nieuwpoort. ,
Ninive. .
Ninove.
Nivelle.-
Nizelle.
Nokeren.
Noyon.
Nurenberg.
Nuyfz. . .
O.

bl.
183
165

19p
250
271
199

307
S38
238
243

34
282

311

301
3^1
2po

36
58

37
113

112

79
24.

320

Ollbruck.
Oomberghem.
Opdorp.
Ophombeek.
Oppenau. «
Orb. \' . ■ .
Orchimont.
Orival.

Opper Weirer.

Opper Yfche. . Iii

Odenheim\'. \'. , 2Qp

Odenkirchen. . ^iq

Oedt. 3^0

Oestinghaufen. 3:^3

Oestreichl . 299
OfFenbach aan de Glan, ipo
OlFenbach aan dèMayn. 23Q

Ortenberg.
Ortenflein..
Oftende.
Otterberg.
Ottweiler.
Otzberg.
Oud Haslau.
Oud Leiningen.
Oud Lufzheiin.
Oiid Rhoden.
Oud Weilnäu.
Oud Wildungen.
Oudenaarde.
Oudenburg.
Ougraie.

j/\\ar, ri vier.		bl.			bî.
• »	288	Aiiderlechr.	•	HO
Abbeville.		7Ö	Andernach.	•
Adenau. »	•	319	Antwerpen.	•	117
Adolphsburg.	«	325	Antoing.	•	60
Adolphseck.	.	239	Anwerghem.	•	114
Adolfshof.		249	Anweiier*	•	i8<S
Adorf.		291	Anfpach.		191
Aeth.	«	é5	Archenne.	.	loa
Aerfcliot.		105	Aremberg.	0	315
Afflighem.	.	iî5	Arenfels,	•	310
Agrimonc.		136	Arensberg.	•	32^
Aigle.		i64	Argtntlisl.		^79
Aire.	-«	75	Arlesheim. ^		2o8
Aldenar.		317	Allen.	>	161
Allenbach.			AroJfen.	.	291
Allendorf.	•	267	Arquennes.	.	114
Alîentrop. ^	•	324	Arras. .	.	73
Alme.		143	Arftein. .		31t
Alme, rivier.	•	321	ArweiSer.	*	3if
Alpen.		321	AfchaiFenburg.		300
Alfemberg.	•	114	Afche-	.	IIS
Alsfeld.	!»	281	Aspelaere.	•	36
Aolsc.	•	34	Aspremonc.	.	14?
Amiens. »		75	Asfenheim.	•	22»
Amöneburg.	•	301	Attendorn.		325
Amorbach.	•	300	Averbode.	•	105
Andel.	•	1S3	Avesnes.	•	70
Andenne.		155	Ay wiers.	M	113
		Y4		B.

IH	R	E	G I	STER.
	B.		bl.		bf;
Baldenaa.			307	Bethune.	74
Ballenberg.			301	Bethlehem,	. 100
Balve.			324	EettiDgeii.	3C(5
Balzweiler.			189	Beveren.	38- 43
Baldenek.			50\'S	Beyghem.	116
Bar le Due.			85	Bibelhaufen,	306
Bafel.	•		206	Bibel, rivier.	110
Baferode.			44	Biberich aaii	den Rijn 240
Baftogne.	.		162	Biberfteiii.	524Ï)
Battenberg.		•	184	Bieber,	223
Baupaume.			74	Biedburg.	IÖ3
Bauters.			IGi	Biedenkopf.	184
Baveghem.		•	34	Biedenap.	184
Beaufort.	•	•	156	Bierbeek.	. 100
Beaumont.		•	67	Bigge, rivier.	32»
Beauvais.			77	Billich.	. 1(^4.
Beets.		»	104	Bilfen.	137
Beilftein.	m		304	Bilftein.	325
Bekevoorti		•	105	Binche^	66
Belike.	•		324	Bingen.	300
Bellelay.			52,07	Birketifeld.	177
Bengel.	•		177	Birs, rivier.	207
Bensheim..	•		301	Birflein,	S29
Bergen.	•	ipoi 226	Bifchofsheim.	. 301. Sio
Bergheim.	«		291	Bitche.	50
Bergues	•		71	Blaesvelt. .	115
Bergzabern.		•	18Ö	Blamont. .	t7
Beringen.	«		.138	Blankenau. ♦	250
Berg.	i	1	323	Blankenberg. ^	55
Berlacre.			44	Blankenftein.	. 583
Berleburg.			»53	Bleichenbach.	227
Berleve.	•		44	Bobenhaufen.	22S
Berncastel.		»	307	Boqkenheiin,
					ßo-

X E	G I	STER.	345
1	bl.		bh
Bodenfeld,	324	Buntersheim, ,	245
Boer. , .	322	Burcht.	43
Bonlez.	Ï02	Burggravenrode.	229
Bonn. ,	316	Burghaun.	249
BonefFe. ,	156	Burg Sponheim. \'	177
Boom. . .	123	C.
-Boppard.^	3!o	Calais.	73
Boïgworm, .	Î36	Calico.	43
Barken.	271	Camberg. *	311
Bornlism. _ . _	45	Cambrefis.
Bornival. •	113	Camp. . ,	32T
Bouggenhouc.	iî5	Campenhout.	112
Boulant.	148	Carcien.	310
Boulay-	iJO	Carlsthalerbad.	277
Boulogne.	74	Castellaua.	187
Bouvines.	3 55	Chalons.	82
Bovenden.	£74	Charleroi. .	154
Braille l\'AIeu.	112	Charleville.	81
Braine le Comte,		Chateau Cambrefis,	fo
Braubacli.	287	Chateau Thierri.	JS7
Braiinfels,	232	Chatelet	143
Bree.	138	Chaumond	7S
Bretzenheim.	193	Cbievre.	Ö5
Bricy.	90	Chimay	6/
Brilon.	525	Chiney.	142
Brogne."	156	Chiny,	i6i
Bruchfal. . 202. 209	Chooz.	57
Brückenau.	24.9	Choquier.	I3<Ï
Bruel.	31S	Ciney.	57
Brugge.	45	Clfirenthal.	241
Brusfel. - .	io(5	Ciaufen.	307
Bnindrut. ,	208	Clermont.	78
Büdingen.	239	Clermont en Argonne.
Y 5	ÇUa.

	G Ï bl.	S T Ê R.	bl.
Clingenberg.	300	Dieburg.	299
Coblenz.	308	Dieghem .	III
■Cochem.	608	Diemel, rivier.	288
Comraerei.	85	Diepenlleye.	IIS
Cößiiniiies. «	51	Diese.	104
Coiiipiegne,	79	Dieufe.	SS
Conz. .	306	Dill.	177
Corbach.	289	Dilsberg.	335
Corbeekoverloö.	100	Dinant.	14a
Coutraj\'. .	40	Dingelftädt.	303
Cayghem.	41	Dien le Mont.	loa
Crautheim. i	30 Ï	Dirmflrein.	399
Crepy. -	79	Difibodenberg. *	76
Crove.	m	Dixratiyden.	58
Cronenburg. .		Dosl.	43
CruyekenbGurg.	45	.Dongelberg. .	103
Cuivin.	142	Dorsigheim. .	22^
Cumcich. i	123	D->rn:en. .	32r
Cuno Engers.	30p	Doornik, •	51
I>.		Dornberg. - «	28(5
Büchsfelden, >	ao8	Dornheim. .	22Ö
Dagftoel.	ipS	Dornhoizhaufen.	284
Daciizele» i	41	Douay. , •	70
Pamtne.	54	Doulons. ,	77
pntmftadt.	285	Drolshagen. .	325
Dave. *	157	Duderftadt.	303
Delfperg.	20f	DuiFel.	123
Dendermonde.	44	Dürkheim aan de Haart.	245
Demer, rivier.	132	Durbuy.	1Ö5
Dettingen.	300	Dufemont.	183
Deutz.	319	E.
Deynfe. .	40	Eberhards Claufe.	307
Dietkerk. «	164	Efaernburg.	m

R EG I	S T~ E- Rr-		m
	bl.			hl.
Eberiladr. .	286	Eversberg.		32s
Echternach.	163	F.
Eder, rivier.	288	Falkenburg.		iSS
Eds-shenn.	203	Falkenftein.		197
Ehrenbreiteafrein.	309	Felsberg.		■270
Eichsfeld.	302	Fischberg. .
Eilhaufeii. ,	Î1P2	Flechtdorf.		291
Emollen.	182	Flemale. .
Eisfeld. . .	302	Fleury.		15Ö
Ekeren.	122	Flonheim.	i	77
Elene.	3S	FlorefFe.		157-
Elisfenu.	ICI	Florennes.		HS
Ellefeld. .. .	299	Fontaine l\'Evesque	143
Elzeghem. .	3S	Fontenoy.	•	69
Emerichsftadt. . .	298	Fosfe.	•	14a
Engers. . .	3209	Franchimont.	•	14a
Enghien.	66	Frankenau.	«	27a
Enkirch. j.	176	Frankenburg.	*	•27a
Epemay. ,		Franken Hein.	*	24S\'
Erbs. f	III	FrankenthaJ.	•	33»
Erden.	177	Frankfort.	-	21-3
Erfurt.	302	Fredeburg.	•	325
Ermenonville.	79	Freyenberge.		20$
Erpel.	3\'7	Freyenhagen.	206.	29a
Erquelines.		Freyr.		157\'
Erx, rivier.	322	Friedburg.	»	213
Eschwege. 267.	. 273	Friedrichsdorf.		28s
Esftalie.	165	Fritzlar.		303
Ekain.	85	Furftenberg.		spO
Etteuheini.	206	Furfteneck.	•	24^
Eupea.	147	Fulda. . ■ . \'		248
Everbergh.	II?	G.
Evergheni.	34	Gassbeek,		114

	bl.		bî.
Gaveren.	35	Groot Ahnerode.	267
Geertsbeïge.-	35	Groot Bartlof.	303
Gellheim. .	237	Groot Linde.	281
Geraunden.	244	Groot Luder.	» 249
Gend. . *	30	Grunftadt.	245
Génappe. *	102 -	Grumbach. •	190
Gerode.	303	Griindbreitenbach.	284
G?nisheiiîî. i	301	Grys.	249
Gefeke.	323	Guntersblum. • .	245
Gestel.	127	H.
Ghistel.	55	Haarftrank.	321
Ghyfele.	35	Hachen.	324
Giefen. »	280	Hadimont.	148
Gleiberg.	235	Haesdonk.	43
Gleiburg.	•236	Hagen.	324
Goyke. ■ .	115	Halen.	140. 139
Grach. .	307	Hall.	66
Élrammene.	40	Hallenberg. •	325
Grsmraont.	3Ö	Huma.	272
Grandpré.	82	Hatnelbiirg.	250
Grandvilliefs.	78	Hairimont.	138
Grebenau.	281	Hanau.	210. 223
Grebenftein (ftaat Goe.		Hanaut.	103
, benilein.) .		Handfchuchsheim.	334
Grehweiler.	77	Hannebach.	. 307
Grenfau. . *	S\'Ä	Hardesfem.	Sö
Grety. . . .	102	Hark.	138
Grevenftein.	324	Harrleebeeke	40
Grimberge. 44,	115	Hartenburg.	. 245
Grimburg.	307	Hasfelt.	138
Groenendael.	III	Hastieres.	15Ö
Gronau.	277	Harebruck.	71
Çroot Bygaerden.	114	Haunek.	25a Haus«

	Landen. . .	104
303	Labenheimi,	]8o
71	Ladenburg. .	335
117	Lahn, rivley. •	204
175	Lakeäs. , .	110
260	Lampertheim.	ipS
266	Landau.	291
iSi	Landrecies.	70
320	Langenbrucken.	202
286	Läugenfchwalbach	2/6
105	Langefcheid.	324
J75	Lanne.	113
237	La Roche. •	165
272	Laubach. . i/p.	233
203	Laudenbach	336
202	LaulFen.	2O9
283	Lauterecke. «	183
186	Läutern^,	I8I
2p I	Lebber, ^	320

352 R E	G I	S T E R.
	b!.		bl.
Marsberg.	124	Montdidier.	\' 77
Marxhaufen. , .	268	Montreuil. . .	- 74
Maastricht.	138	Mouzen. , ,,,	148
Maubeiige.	/O	Monzingen.	175
Maufethurm.	301	Morauche.	90
Mayei?.	3SO	Mosbach.	241
Mayntz. .	296	Motten.	250
Mazeyk.	138	MouÜn. . . .	158
Mechelen.	125	Muhlheim.	324
Medebach.	325,	Munfler. . , .	283
Meerholz.	230	Munfler Meinfeld.	310
Mehrenberg.	23Ö	Munzenberg. . .	223
Meifenheim.	186	Munzfelden. .	243
Melain.	103	Myfenheim.	3ï7
Melle. . .	35	\' . N,
Melfingen.	268	Naraur.	153
Menden.	3^4	Nancy .	85
Mengeringhaufen.	290	Naftatten..	275
Menen.	40	Naftede. .	276
Merchten.	115	Nauheim.
Merzïg.	. 306	Naumburg.	175
Mefchede.	3H	Nazareth.	34
Mefik.	138	Neckerau.	• 334
Metz.,	89	Neckargemund. •	335
Meiilebeek. i	40	Neckarshaufen.	33Ö
Meufzfelden.	95	Neckarfteinach.	335
Middelburg,	55	Neer.	13p
Miltenberg.	300	Neder Ifche.	lor
Moerftorf.	iös	Neheim.. ,	324
Mons.	64	Ners, rivier.	SfS"
Monftieres.	157	Nerzweiler.	191
Moefel, rivier.	204	Nette, rivier..	315
Montabaur,	311	Nieuw Baumberg,	301
			Neu\'

m R ^	G I	STER.
	bl.		bf.
TParcq, .	]00	Renfe. ^ ■ , •	318
Peer, .	188	Reves. . *	113
Perk. \' ,	112	Rheims. ;	85
Pennenbeek.	III	Rheinberg.	321
Peronne,\'	7Ó	Rheinfels. *	275
Perwetz le Marchez.	103	Rheingau, »	29S
Peteghem.	38	Rijngravenfieiii.	191
Pfalzel.	- 306	Rijnhaufen.	202s
Phiiippsburg.	202	Rheinheim.	2S7
Philippsfreude.	307.	Rijn Turkheim-	19^
Philipsrust.	225	RhateL	81
Pirton. »	67	Rhoden.	290
Pirmafen&	210	Rochefort. .	lös
Pitthem. ,	40	Rockenhaufen,	:8a
Plasfendaal.	57	Rocours. .
Pont a Mousfon.	88	Rocroy. . ,	81
Poperingen.	60	Rode. . .	3S
Poucques. ,	40	Rodheim. j	226
Praunheim.	229	Rodelheim.	233
Q-		Roehl,	a8a
Quesnoy, » R.	70	w Roer, rivier.	13
Ramelies, .	103	Roermonde. 4,	129
Rasfeghem.	3Ö	Ronfe,	37
Ratfelaer.	106	RoodSk , ,	114
.Raufchenberg.	272	Rothenburg. 2Ö2,267.273
Recklinghaufen.	321	Roulz.
Rees.	313	Rudesheim.	299
Regbosch.	36	Ruhr, rivier.	315
Reichel.	177	Rumpst, . ,	123
Reichelsheim.	237	Rupei, rivier.	10
Reichenbach.	183	Rupelmonde. ;	4a
Reichenberg.	27(5	Rustenberg.	303-
Remich. . .	163	Ruyslede. .	40
Renesfe.	37	Rijmenant.	124

K ü	G I	STER.	353
	bl.		bl.
Rijn, rivier.	204	Sandhofen. ;	213
Rijpoltskirchen,	194	Santvüet.	122
Rijneck. . i	314	Sarguemines,	90
Rijnbach,	3^9	Safzbach,	206
Rijsfel.	71	Saye.	309
S.		Scarpe, rivier.	9
Saar, rivier.	204	Scliadeck. .	245
Saarbruck. ,	242	Schauenburg. ;	2C6
Saarbourg, ,	87	Scheel.	124
Saarburg. i	300	Scheidingen. .	324
Saarlouis.	90	Scheide, rivier.	9
Sababurg. ,	2Ö6	Scheliebell.	44
Sachfenhaufen.	290	Schenks Lengsfeld.	99
Saffelaar, . .	34	Scherpenheuvel.	IC5
Saleck.	250	Scheut. . ,	HO
Salmunfter, ,	250	Schierftein.	341
Salzhaufen.	282	Schlangenbad.	2/7
St. Aaftenrade.	ÏOI	^Schmalenberg. .	32?
St. Ghislain.	65	Schnciienberg.	325
St Hubert.	166	Schönau .	334
St. Joost ten Haegen	IIO	Schriesheim.	33?
St. Mard,	163	Scbwabenheim.	174
St. J/ienehouId.	83	Schwalbach,	233
St. Miciiel,	85	Schwalheim.	227
St. Nicolaas.	42	Schwarzenborn.	271
St. Orner.	74	Schwetzingen. .	332
St. PaiiU	74	Sembiours.	102
St. Peter Jette.	Ï15	Sciayen.	157
St. So.ir, •	2:4	Sclesfin. ;	136
St Soarshaufeu,	1276	Sedan.	8r
St Trou.	136	Seligenlladt.	301
St. Wendel,	307	Seiles.	114
St. Bieth. •	J66	Selters. .	236
Salm.	165	Scigs.
	2 a	Se.

33â Rr	E G r
	bl.
bernois, rivier.	12
Seiîlis.	. 78
Sennes. -	114
Seràing.	135
Severgliem;	34
Sezanne.	. 84
Sichern.	105
Silbach.	i 325
Silberg.	284
Simmern,	179
Soignes,	65
Solms.	232
SombrefFe.	113
Somme, rivier.	9
Sonnenberg.	241
Sontra.	. 273
Sotteghem.	35
Spaa.	140
Spangenberg.	269
Spiers.	201. 203
Spanheim.	175
Sprendlingen.	175
Stadtberg,	326
Stadt W.)rbis.	303
Starkenburg.	177
Scauff	2S7
Steen kerke.	67
Stein.	198
Steinau. •	228
Steinheim.	299
Stenay. -	85
Stockem.	138
Straatsburg.	205
Strothe. «	291

S T E £
	bl.
Sulzb9,ch,	307
Sunderen.	324
T.
Tenfche (ftaat Teufche\').	42
Ter Bank.	lOI
Ter Nath.	"4
Ter Veuren.	Jil
Thal Ehrenbreirflein.	309
Thal Itter.	283
Thal Ulmen.	308
Thieldonk.	100
Thielt.	40
Thielrode.	42
Thionville.	90
Tholey. . .	187
Thorout,	57
Thuin.	143
\' Tienen.	lol
Tienhofen.	lor
Tillemont.	101
Tilly.	"3
Tirimont.,	115
Tongeren.	137
Tongerloo. . .	124
Tenneftein,	31?
Toul.	88
Tournay.	50
Traben.	176
Trarbach.	176
TrelFurt.	303
Trendelburg.	270
Treifz.	308
Treyfit.	271
Treys Munzenberg.	22S
	Trier

R	E	G I	S T \'E R.	S57-
		bl.		bl.
Trier.		305	Volkmatien-.	326
Turnhout.		123	Volkmärsheinx	32Ö
Tweebrugge.	m	185	Vorst.	110
ü.			Vosfen	J Ilr
Ühftadt.		202	Vougieres^	8l
ümftadt.	287, 336	Vrouwe Pare,	105
Unkel.		319	Vrije (het)	53,r
Urb.		299	w. .
UrlF, vloed.	»	288	Waas,
Urzel.		250	Waasmunfler.	42
Ufingen. ,		238	Wacqven.	40-
V.			Wadalgesheim,	j8q-
Vsch.		269	Wachtersbach.	23a
Val Benoit.	•	136	Waelhera, . :	II7r
Valenciennes.	•	70	Waghaufel. ,	203-
Vallendar.	•	309	Walcourt. ^ ,	T5S-
Veckerhagen.		270	Waldek. \' 288.
Veldenz.		182	Waldenburg. ,	35i
Verdun.	•	SS	Weidfischb^ch.	:8i
Vere.		19	Wald Michelbach	33^
Verviers.		140	Waldfee. °	203-
Veurne.	•	59	Walem.
Vezelife.			Walhorn.	148-
Vianden.		165	Walradenftein.	239
Viane-		17	Walsdorp. ,	339
Vic. • .	•	88	Walzheira^.	203
Vichte.		38	Wanfried, •	273
Villers.		113	Waren.	13Ö
Vilvoorden.		110	Warneton.	Sï
Virton.		1ó3	Warften.
Vifet. •		137	Wartenber^,	395
Vitri le Francois.		83	Warwick,	4t
Vlierbeek.		100	Waton.	60
Vlierzeile.		35	Woutier Ërainie.	ïia
		Z	3	Wa.

	bl.		bl.
VVavfe- • \' ■	IC3	Winterberg. ;	324
Weberen. .	267	Winterburg. ,	177
Weerdt. •	139	Wirschweiler.	i?7
Weilftadc.	203	Wisbaden.	240
Weilburg, • *	•23s	Wisloch- ...	334
■Weilerbsch. ■	18 Ï	Wisfoppenheim.	19S
Weilmuiifler.	2^6	Wittich.	307
Weinheiin« ,	334	Witmarshof. • •	274
Weinsheiiji. i	198	Wittgenfiein.	2?3
Weiszenbnrg.	203	Witzenhaufen»	273
Welschbiliig.	3C7	Worth.	3CO
Weltersburg.	24 s	Woldenburg.-\'	124
Wenden. " , \'	32s	Wolfshagen. ,	270
Wengeroth.	\' 24s	Wolfftein.	181
Weort« •	130	Worms.- •	. 199
Werl.	324	Wijnegheifl.	123
Werheim-	\'321	Wijnendaal.
Wesfem.	139	Y.
Westerburg. ■ \'1	244	Yedegen.	35
Westerloo.	121	Yperen. . . .	49
Wetter.	172	Yfenburg. \' • 229.	■ 315
Wetterburg.,\'	291	Z.
Wetzlar.	211	Zeil in\' Harn.	30S
Weveighem. ■	41	Zeltlingen.	319
Weyhers. ■ ,	249	Ziegelhaufen«	334
Wezenbeek.	III	Ziegenhäyn. \' .	268
Wieblingen.	334	Zierenberg^	270
Wildenburgv	192	Zoll Enèers.	2C9
Wildungen- ,	291	Zons. \' .	320
Wilhelm shaufen.	269	Zuderland. \' .	322
Willebroek.	lió	Zülpich.	3^9
Wilftadt.	210-	Zufchen. " .	29p
Windeckeit.	225	Zwingenberg,	28Ó
Winghens.	40	Zweyndrecht.	43