\'vf-\'».\'^.. ■ . ■

Propositum mihi est triura hominum novorum, Cice-
ronis, Ovidii, Senecae initiaexponere qui, postquam
ingenii facultatibus quae temporibus suis maxime accom-
modatae erant, summum quod sibi putaverant fastigium
vel attingere vel iam attigisse sibi visi sunt, non minus
suam ob culpam quam potentiorum iuiquitate detrusi
solum verterunt; deinde ea componere, quae ah iis
in rebus suis afllictis dicta et facta sunt.

lam inde a priucipio curriculi vitae maxima inter eos
similitude est. Cicero Arpini puer erat, cum C. Marius,
municeps eius, ultima quae pro libera republica unus
dux per compliires annos coutinuos gessit bella
externa ac periculosa, lugurthinum et Cimbricum, firma
manu confecit. Tunc temporis urbs sola vexabatur iis
malis, ea corruptione, quam secum ducit orbis ter-
rarum dominatio; Grraecia capta unam Romam victricem
cepit necdum mores sues „intulit agresti Latio."

fuit legionum, quibus totum orbem terrarum dicionis
suae Roma fecit. Dicere solebat Romanos „similis
esse Syrorum venalium: nt quisque optime Graece
sciret, ita esse nequissimum" (Cic. de or. II 265) et
omnibus rebus no vis adversabatur, ut legi tabellariae,
cui restitit quoad vixit (de leg. Ill 36). Pro ceilo igitur
affirmare possumus, eum velis I\'emisque contendisse ut
impediret, ne secundum iiovam consuetudinem nepotes
Graeculis imbuerentur litteris. Sed saeculum vicit: Cicero
pater Marcum et Qaintum liiios familiaribus Romae
habitantibus in disciplinam tradidit, quo ipse quoque
postea migravit. Omnem impendit operam ut filii ad
eum locum pervenirent, quo ipsum valetudo infirma
arcuerat. Et fortasse i) satis diu vixit, ut maiorem liiium
praetorem, aedilem minorem videret. Matri Helviae
Quintus filius testi onium dat sollertiae et parsimoniae,

\\) Duo contraria ad nos pervonerunt lestirnonia. In Ciceronis
epistiila aJ Atliciim (I C.2) a. 68 (Jala haec sunl: „pater nobis
decessit a. d. IIIJ. Kal. Dec.\'\'; Asconius aulem in commentario ad
orationem in toga Candida a. 64 scribit: „solus Cicero ex com-
petitoribus equestri erat loco natus, a(qae in petitione patrem
amisil." Alter lioruni locorum corruplus esse debet. Asconio favenl
Madvig, Drumann (Gesch. Roms etc. V p. 213 ann. 54), Bo ot
in editione priore epislularum ad Allicura, Al y ((Cicero, sein Leben
und seine Schnt\'ten Berlin, 1891 p. G el 4b), Guclieval (Cicéron
Orateuf Paris, 1901 I p. 12). Ciceronis locum sanurn putant Tyrrell
(The correspondence of Cicero P, 1885 p. 130—131), Boot in ed.
alt., 0. E. Schmiat (Briefe Ciceros Leipzig, 1901 Heft T Erklä-
rungen p. 4—5).

narrans se meminisse matrem lagonas etiam inanis
obsignare, „ne dicerentur inanes aliquae fuisse. quae
furtim essent exsiccatae" (ad fam. XVI 26.2). Alias
forsitan a matre acceperit Marcus virtutes, eius parsi-
moniae heres omnino non fuit i).

Quinquaginta annis post Roma ex longinquiotibus
iam regionibus praestantissimum quemque ad se trahit:
Agrippam ignota familia, incerta patria natum sed
„rusticitati propiorem quam deliciis (Plin. N.H. XXXV
4.26), Maecenatem, ex Etrusca Cilniorum geiite 3), artium
fautorem luxuriae deditum sed tarnen in re publica
gerenda Augusto socium utilissimum, Porro Asisium
in urbem mittit Propertium (Prop. V 1.125), Andes
Vergilium, Apuli Horatium Venusinum, Peligni Siilmo-
nensem Ovidium — alterum hominem novum de quo
paucis nobis disserendum est.

3) Fieri potest, ut pater eins fiierit C. Maecenas ille, quein
nominat Cicero pro Cluenlio lö3 (Symboiae Lilerariae V, Arnstelod.
1843 p. 8).

4) De üs quae sequuntiir cf. Boissier L\'opposition sous les
Césars p. 108—122.

5) Ov. Tr. IV 10.7 : usque a proavis vetus ordinis heres.
Am. I 3.7 sq. (nostri sanguinis auctor eques) III 8.9 sq. lo sqq.

sed pater filios Romae secundos quam in patrio oppido
primos esse maluit. Itaque iam mature Publius cum
fratre maiore Romam missi sunt, ut quam amplissimum
gradum dignitatis obtinerent. Cum reipublicae liberae
temporibus plurimum profecissent iuvenes eloquentiae
studiosi, in oratoria arte operam consumera oportebat
eos, quibus in animo erat honores appetere. Secundae
enim in re militari fortunae occasio non amplius
dabatur, postquam ,,deus" mundo „otia fecit" (Verg.
Ecl. I 6) et insuper P. Ovidio debile corpus erat i).
Sed non magis oratoris „artes severae" (Tr. I 9.57),
„fortia verbosi arma fori" (Tr. IV 10.18) quam „aspera
militiae certamina" (Tr. IV 1.71) oblectabant adulescen-
tem, licet usitatis rhetoricarum scholarum exercita-
tionibus non infeliciter operam dederit, ut certissimus
testis affirmat: „cum studeret habebatur bonus decla-
mator" ; „declamabat autem Naso rare controversias et
non nisi ethicas; libentius dicebat suasorias" ita tamen
ut „oratio eius iam tum nihil aliud posset videri quam
solutum carmen" (Seneca rh. contr. II 2 : 9, 12, 8),
quod ipse quoque de se paene puero adhuc profitetur :

Tr. II HO; P. IV 8.-17 sq (quos locos citat Ma s son Vita Ovidii
ap. Burmann IV p. 34), Tr. IV 2.16
1) vid. infra cap. de palria.

Haec fuit Ovidii adulescentia, cum libera respu-
blica vix animam ducebat, species adhuc et inanis
libertatis imago. —

Seneca natus esse videtur circa initium nostrae aerae
Cordubae in urbe Hispaniae patre Annaeo Seneca,
clarissimo rhetore, qui, quamquam bellorum civilium
furor eum intra coloniam continuerat i), iam adulescens
Romam venit studiorum causa 2). Vita eius — cum viris
in litterarum republica summis amicitia et familiaritate
iunctus erat 3) — et scripta testantur iam homines ex
provinciis venire, quibus cur ipsis Romuli nepotibus
inferiores cederent causa esset nulla; mox filias ipse
cum Lucano, Martiale, Traiano, Hadriano monstrabunt
tempus adventare, quo non amplius Latini Italique, sed
cum Graecis ceteri provinciales Romam, id est terra-
rum orbem, regant. ItaUa enim tota latifundiis et villis
peregrinationi divitum inserviebat &), cum post bella

3) Ibid. contr. I praef. 13, 22 (araicus Latronis) contr. III praef. 1,
VII 3 8 (farailiaris Cassii Severi) suas. 3 9 (Gallionis) 3.6 (Messallae) etc.

4) Gf. e. g. luven. III 61: graecam urbem; Sen. ad Helv. m. 6.2.
Graeci erant Pallas, Polybius, Narcissus alii. Gf. Bern bard y Gr.
Litt. P 578 (562), 582 (566).

0) O. E. S c h ra id t Giceros Villen (ex Neue Jabrb f. Phil. II [1898]
p. 3 et 5) Varro R.R. L 10, Ilorat. G. II IS.
Plin. N. H. XVI 7 : latifundia Italiam perdidere, iam vero

civiiia i) migratio in Urbem — ciiius migrationis
exempla nonnulla modoattulimus — agros devastasset 2).

Annaeiis pater, licet ipse sive natui\'a sive consulto
moribus esset antiquis ac „veteris Romani vigoris" (Sen.
ad £ï.m. 17.3) et, ut Ciceronis avus, omnia Graeca
detestaretur 3), in filios haud tamen ita severus fuisse
videtur neque enim eos prohibait „foro et honoribus"
se parare (contr. II praef. 4 p. 116 B 152 K).

Lucii mater Hel via „an tiqua et severa domo bene
instituta" (ad H.m. 16.3), quae patri iam quinquagesimum

et provincias." Atticus villam et praedia habet Buthroti in Epiro,
Sext. Pompeius in Sicilia, in Macedonia agros possidet (Ov. ex P. IV
lö.lb), Ovidius Ilvae in villa arnici nuntium trislem accipit (P II 3.84),
Seneca praedia habet in Aegypto (ep. 77.3 Viereck Hermes 30.121 ;
Ge rek e Seneca-StLid. p. 302); sub Nerone provinciae Africae
dimidiam partem sex dornini po.ssidebant (Plin. 11). Cf. Martial. V
13.7 sq. etc.

1) In solo Marsico bello GCC milia horainum perierunt (Veil. II
13.4; Eutropius contra tradit [V 9. 2] bello sociali et civili CL
consumpla esse hominum milia, ct. Flor. III 18.S), H. Nissen
Histor. Zeitschr 44 (1880) p. 416, Seeck. Kaiser Augustus Leipzig
1902 p. 140.

2) Nissen II. p. 413: Mit Salurnshunger verzehrte Rom seine
Kinder, unablässig drängte junger Nachwuchs an die leer gewordene
Stelle.

3) A. Diepen brock L Annaei Senecae vita Amstelod. 1888 p. ä.
(Sen. ad H. ra. 17.4, ep. 78.2 cf. ep. 108.22.)

4) Die pen brock 1.1. (contr. X 33.23 p. 325 B öOl K; contr. I
praef. 6 p. 48 B 59 K).

annum agenti i) nupsit, fuit, si filio fides habenda est,
rarae iis tenaporibus pudieitiae, quae non solum muni-
cipali simplicitate ab aequalibus discreparet, sed etiam
liberales disciplinas attigisset fere omnes, philosophiam
autem largius hausisset atque intentius quam pro femina,
ni Annaeus, ut erat Romani moris tenacior ac philoso-
phiae pro rhetore contemptor, moderatus esset impetui
eius 2). Matris institutie in educando Lucio plurimum
fortasse valuit, qua amore philosophiae eum imbutum
fuisse probabile est.

Quae si vera sunt, quivisprofecto Diepenbrockio (p. 3)
assentietur: „Utrumque ambitione et cupididate honoris
atque processus, ingenii vi, animi impetu superabat longe
filius. Utrique bonitate animi et candore, morum denique
integritate ac mentis constantia longe cedebat". —

Breviter exposui, quae nos et solum natalicium et
stemma Ciceronis, Ovidii, Senecae admonent si ea cum
progressione vel potius dissolutione imperii Romani
conferimus, scilicet eos omnes externas vires attulisse,
ut Romae sçopum attingerent, quo animum intenderant.
Verumtamen hoe agentes non tantum dabant commoda,
sed etiam accipiebant et foedus cum Roma factum
non sine acri dolore ruptum est. Nam Cicero urbe carere
non potest etsi summo amore dilexisse videtur

3) Bois sier Cic. e. s. a. p. 13 sq. Tyrr ell P Introduction p 40
sq. W. Lucas Collins Cicero (Edinb. — Lond. 1901) p. 44—46.
Infra cap. de patria.

At piniim suum i), üvidius exul sescenties urbem —
semel bisve 2) rura sua desiderat, Seneca in con-
solatione ad Helviam matrem 3) Corsicam omnium
terrarum maxime terribilem depingit, Romam darnnando
commendat

Iam videamus, quibus modis conati sint votorum
compotes fieri et quousque progressi sint. Iam nunc
dicam Ciceronem solum ex triade nostra per breve
tempus, quo tendebat, cacumeni^) tenuisse, eo scilicet
anno, quo consul rempublicam conservavit. Ovidius,
cui „poetis aulicis" Horatio et Vergilio succedere summa
voluntas erat g), cum metae ipsi iam appropin-
quaret, vi deiectus est. Seneca, qui secundum locum
praestantia sua inferiorem putabat propositum non-
dum assecutus lovi Liberator! sanguinem libavit. —

5) A puero adamaverat iilud: a\'\'ti\' doiorcvciv Auivrrciooiop
tuuci\'ui allujv (ad Q. fr. Ill 3.4 cf. ad f. XIII 15.2 A! y Cicero
p. 8-9.)

6) Cf. Boissier L\'opposition p. 128 sq., 0 wen Tristia P(Oxford
1890) p. LIII el infra.

7) Tac. XV 60, Dio 62.24, Laton r St. Y bars Néron (Paris
1867) p. 443, 457 sq , Schiller Nero (Berlin 1872) p. 693—702,
Diepenbrock p. 194.—196, Gercke Seneca-Studien (Fieckeis.
Jabrb. 22. Siippl. Bd. [1896]) p 268, 319.

se comparât et ab aliis comparatur i), puer fortasse
sibi eius gloriam bellicam somniavit, sed mox breve
tirocinium eum docuit meliora nec deinde rei militari
studuit et iam diu ante eam aetatem, qua Marius cursum
bonorum inceperat (a. 119 tricesimum agens annum
tribunus plebis factus est) alteram viam, quae quidem
homini novo patebat, ingressus est. Nam „duae sunt artes,
quae possunt locare homines in amplissimo gradu dig-
nitatis: una imperatoris, altera oratoris boni" (pro
Mur. 30). Deinde Cicero suum in Marium amorem sig-
nificat carmine in eius honorem composite et frequent!
Marii nominis mentione 3), quibus imprimis se ipse
comraendare studet. Cum igitur Marco constaretquomodo
ingenii sui dotibus uteretur, quas plena manu Fortunam
ei largitam esse iam in pueritia apparuerat (Plut. Cic. 2),
tanta statim industria in studia incubuit, ut consuetis
adulescentiae voluptatibus omnino abstineret, eas ne
desideraret quidem 4), ,,noctes et dies in omnium doctri-
narum meditatione versaretur, ab exercitationibus ora-
toriis nullus dies vacuus esset" (Cic. Brut. 308 sq.)

2) la bello Marsico (Philipp. XII 27) viixx inovov (Plutarch. 3).
cf, Liv. periocha CXI: „vir nihil minus quam ad bella natus\'\',
Aly p. 12, Cucheval I p. 42,

Qiiamquam iurisprudentiam parvi faciebat (pro Mur.
passim, imprimis § 28 i)), ei tamen operam dodit apud
optimos Romae iurisconsultos, Mucios Scaevolas —
Augurera et Pontificem Maximum — filium et nepotem
eius Mucii Scaevolae, qui inter eos fuit ,,qui funda-
verunt ius civile" (Dig. I 2.39). Et sane primae ora-
tiones Ciceronis causas tractant ad ius civile pertinentes.
Ex his superest oratio jiro Quinctio, quae tamen non
ante a. 81 habita est, cum Cicero vicesimum sextum
iara ageret annum — qua aetata alii per complures
iam annos in foro versari solebant 2). Huius morae
causa fuit incartissimus reipublicae status, quae conti-
nuis bellis civilibus concutiebatur 3). Propter strepitum
armorum leges silebant neque ulla iam indicia erant
nisi lege Varia da maiestate, qua (a. 90) sanctum arat,
ut quaastio habaratur da iis, quorum opera consiliove

Haec tenax perseverantia moris tunc fuisse videtur: vide de Hortensio
Brut. 302, de Augusto et, quod magis mirum, de Antonio Sueton.
de rhet. i (p. 268. 30 Roth), hire tamen Aly p. 11 : Vergleicht
man das Mass seiner Kenntnisse vollends mit dem, was heutzutage
von einem Jüngling ohne Schaden für seine Gesundheit erfordert
wird, so war es verhältnismässig wenig

2) Hortensius e.g. undevicesimo aetatis anno gravissimum suscepit
iudicium : Brut. 229, de orat. HI 229 cf. Quintil. XH 6, Suet. Caes.
4, Cic. pro Flacco 2, Tyrrell P Introduction p. 3, Aly p. 15.

3) De iis quae sequuntur cf. Guchevallp. 35—50, Cic. Brut.
303 sqq., de orat. I 3.

socii contra populura Romanum arma sumpsissent. Tune
primum videmus populum potentem „in sua victrici
conversum viscera dextra" (Lucan. l H) neque mirum
Ciceronem arbitratum esse „in perpetuum esse sublatam
rationem iudiciorurn" et banc ob causam attentius com-
moratum esse in studio philosopbiae (Brut. 306). Phae-
drum Epicureum (ad f. XIII 1. 2 sq.) et Philonem
Academicum (Brut. 1.1.) studiose audiebat; Xenophontem
et Platonem Latine vertit (de off. II 87). Perturbatam
disciplinam tamen non prorsus neglexit, huius enim
fere temporis sunt libri de Inventione, quos sibi adu-
lescentulo inchoates et rudes ex commentariolis excidisse
dicit (de orat. I 5). Praeterea uberrimos fructus cepit
ex convictu Scaevolae, „qui, quamquam nemini se ad
docendum dabat, tamen consulentibus respondendo stu-
diosos audiendi docebat" (Brut. 306 cf. Phil. VIII 31).
Tandem postquam Sulla rediit, recuperata est respu-
bhca; leges et iudicia denuo sunt constituta et licet
eius dominatio, ad statum optimatium accommodata,
homini novo non admodum fausta esset, Cicero tamen
causas agere coepit, etsi ingenio iam satis culto (cf. Brut.
311) caute utebatur, specie consuetum oratoris exem-
plum 1) declinans ita, ut postea iactare posset se nemi-
nem laesisse (divin. in Caec. 1). Acriter intuenti autem
apparet discrepantiam fere nullam esse inter defensio-
nem, qualis est Rosciana, et accusationem potentissimi
viri, Sullae gratiosissimi.—

Cum iam Ciceronem co usque comitati sumus, ubi
ingenium eius in vulgus innotescere coepit, ad Ovidii
et Senecae fata revertamur, quorum enarratio non nostra
culpa sed inopia testimoniorum multo erit lacunosior.

0 vidius, quem demonstravimus magis delectari fontePe-
gaseo quam fontibus iuris antiqui, cycni pinnis magis
quam legionarii clavatis caligis, lascivis temporibus, quae
conversiones reipublicae sequi soient i), erat aptissimus,
et ubi in vitae suae descriptione (Tr. IV 10. 33—36)
atque in epistula apologetica ad Augustum (Tr. II 93
sqq.) mérita sua in publica commoda amplificare vult,
exiguQseventus est. Minoribustantummodo magistratibus
functus est 2), neque iniuria ei obiciebantur „ignavi
anni" (Am. 1 15.1). Poesi autem, deliciis suis, totum se
dedit, simulac toga virilis plus libertatis ei concessit 3), quin

1) Janin Étude sur Ovide (praefixura edition! Lema i s t re Paris,
1858) p. X (Moneo ne quis hoc libelle ulatur, antequam censuram
inspoxeritEh waldii inBursian. Jahresb. 43. [1885] II p. 143—146),
Boissier L\'opposition etc. p. 109 sq. Ovid. A. A. Ill 121 sq.:

Prisca iuvent ahos: ego me nunc denique natum
Gratulor. haec aetas moribus apta meis.

Fasti I 225: Laudamus veteres, sed nostris utimur annis. Tr.
Ill 2.9: fugax rerum securaque in otia natus; IV 8.7: semper
placuerunt otia menti; cf. infra.

2) Fuif tresvir capitalis (Tr. IV 10.34) decemvir stlitibus diiu-
dicandis (F. IV 384) cenlumvir (Tr. II 93, P. Ill5.24) 0 wen Ip.XlIL

et Athenas studiorum poeticorum causa petiit i). Patrem
iam non amplius votis filii adversatum esse probabiliter
explicat Church (p. 7): „The elder brother died imme-
diately after completing his twentieth year 2), and this
event removed the objection which the father had made
to the indulgence of Ovid\'s poetical tastes. The family
property, which was not of more than moderate extent,
would not have to be divided, and there was no longer
any necessity why the only son should follow a lucrative
profession 3)."

Et Ovidium igiturconstituimus in limine templi Favoris,
cuius penetrale ut Cicero iiitrabit ex iis ingenii facul-
tatibus, quas etiamnunc admiramur. Ovidius poeta
natus est; Cicero hoc consilio imprimis magistratus sibi
optat auctoritatem, ut eloquentia totius populi mentes
capiat; Senecae autem animus alio spectat. Numquam
cogitavit saplentis solam gloriara quaerendam esse, banc
immortalitatem sibi esse daturam. Optime pater filii per-
spexit indolem, cum ei „ambitiosum curae esse" diceret,
non ut fratri Melae „animum a civilibus officiis abhor-
rentem et ab omni ambitu aversum hoc unum concu-

1) Tr. [ 2.77: pelii studiosus Atlienas. Postea Siciliam et Asiam :
ib. vs. 78, P. II 10.21, F. YI 417—424. Masson p. 45, Chu rch
Ovid. Edinb.-Londoti 1897, p. 7.

3) De re familiari Ovidii cf. Owen I p. XII. Cum tola argu-
mentatione cf. Tr. IV 10.21 sq :

Saepe pater dixit: ,,studium quid inutile templas?
Maeonides nullas ipse reliquit opes."

piscentem, nihil concupiscere" (contr. II praef. 3—4,
p. 115—116 B, 151—152 K); quod discrimen inter fratres
ipse Lucius confirmât: ,,alter honores indnstria conse-
cutus est, alter sapienter contempsit" (ad H.m. 18.2).
In scriptis phiiosophicis innumeris locis asseverat se
conari eandem rerum humanarum despicientiam adipisci,
sed vita obloqiiitur i). Statim adiciam minime me ob
banc causam Senecam mendacii at fraudis accusare
valla. Quis ast cui idem non accidarit? Namsi,ut Dru-
mann in Ciceronis vita fecit, sampar at ubiqna hominis
anuntiata ubi contraria sunt, inter sa opponis, nulla habita
rationa, sintna coram omnibus, siva in orationibus siva in
scriptis phiiosophicis, adita an uni amico, iniusta agis at
accupatoram, non rerum scriptoram ta garis. Parsuasum
mihi ast Sanacam, cum ad summam in re publica pota-
statam parvanisset, quam sibi pinxarat imaginam vare
sapiantis omnibus intantis viribus appatiissa ; saapius ei
obiactas divitias 2) et nimiam arga Naronam indulgan-

1) Quod senex saepius confitetur e.g. ep. 61.1. „desinamus,
qiiod vobiimus velle. . . imponere veteribus raalis finem"; 8.3:
„Rectum iter, quod sero cognovi et lassus errando, aliis monstro.
Clamo: vitate quaecumque volgo placent, quae casus attribuit";
29.12: „ceterum, si te videro celebrem secundis vocibus volgi... .
quidni ego tui miserear, cum sciam, quae via ad istum favorera ferat?"

Plura ap. Heikel Seneca\'s Character und politische Thätigkeit
aus seinen Schriften beleuchtet (Acta Societatis Scientiarum Fennicae
Tom. XVI). 1886. p. 22.

tiam 1) numerauda esse inter illos „accommodements
avec le ciel", quibus careie nemo aulicus possit^);
coniurationem contra, cuius iam senex (Tac. A. XV 63)
particeps fuit, ei probatam fuisse Stoica tyrannicidii
laudatione 3), in rhetoi\'um scholis mille declamationibus
re petita

Adulescens Seneca mala valetudine laborans 5) eareita
dolebat, ut saepe abrumpendae vitae consilium iniret;
sed retentus est patris senis amore, philosophiae studio,
amicorum adbortationibus (ep. 78, 1—4), Non tantam
igitur Stoicorum placitis fidern habuit, quantam Marcel-

2) Ita iam Lipsius Manuductio ad Stoicam philosophiam 1. I
diss. XVIII (Lipsii opera omnia Vesaliae 1675 IV p. 678 sq.) et
in edit. p. XIX. Ipse Seneca talia défendit (Fragm. 19 Ilaase):
„Facit sapiens etiam quae noa probabit, iit etiam ad maiora tran-
situm inveniat, nec relinqnet bonos mores sed tempori aptabit, et
quibus alii uluiitur in gloriam aut voluptatem, utetur agendae rei
causa." Cf. Heikel p. H sq. et Gelzer in Die Zukunft 6 April
1901 (Cf. Weteasch. Bladen 1901, IX p. 450 sqq.)

4) Cf. luven. Vit 151 (perimit saevos classis numerosa tyrannos),
X 112, Tac. dial. 35, Petron. sat. 1—3, Diepenbrock p. 23.
Schiller Nero p. 562 alios muUos.

Declamationibus etiam annumerandae sunt tragoediae, quales
scripserunt Curiatius Maternus et Seneca. Cf. Boissier Oppos. p.
82—88, Nisard Etudes sui\' les poètes de la décadence romaine
Paris ^ (1888) I 83 sqq. 137.

5) Tac. A. XV 63; Index Haasii s.v. Seneca, Diepenbrock
p. 26—27, Gercke p. 305.

linus ille, qui „morbo et non insanabili correptus, sed
longo et molesto et multa imperante, coepit deliberare
de morte" et Stoici cuiusdam verbis admonitus inedia
exitum „non sine quadam voluptate" sibi conscivit i).

Secundum solitum institutionisordinem Lucius primum
grammaticorum disciplinis incubuit, quarum nugarum
mox eum pertaesum est 2), deinde rhetorum, qui
dicendi generi eius multum nocuerunt 3). Hac in re
valde ei profuisse verisiraile est praecepta patris, quocum
clarissimos audiebat oratores. Attamen posterioribus
Tiberii annis, cum Cremutius Cordus crimine laesae
maiestatis damnatus est, quod Brutum et Cassiura lau-
dasset (Tac. A. IV 84), non ea erant tempora, qnibus
quis libertate dicendi proficeret itaque Seneca consilium
forensi munere causas tractandi, qnod iam perficere
inceperat, deposuit Novus autem tunc ingruerat mor-
bus saecLili, philosophiae insania 5), quam Seneca quoque,
ut in omnia magno inceptu venit (ep. 108.15), utraque
manu tam ardenter arripuit, ut Sotionis discipulus — qui

1) ep. 77. 5—40, Martha Les moralistes sous l\'empire romain
Paris« (1894) p. 5—6.

4) ep. 49.2: „modo causas agere coepi, modo desii velle agere".
Quae sequuntur: „modo desii posse" ad exilium fortasse pertinent
(Martens de L Annaei Senecae vita etc. Altona 1871 p 6. Die-
pen brock p. 33 ). AuL ad criidelem dominationemSeiani?(vid.infra).

ipse Pythagorae et Sextii obtemperabat praeceptis —
per integrum annum carne se abstinuerit, donee pater
edictum Tiberii i) in ludaeos causatus austeritati finem
imposuit „nee difficulter" filio persuasit ut omitteret
hancconsuetudinem — ut Heikel (p. 5) et Diepenbrock
recte observant, in Seneca primum documentum mo-
rum facilitatis. Sed pater fine, quem opta verat, excidit:
invisae 2) philosopbiae filius fidem servabat et Attali,
primi Romae Stoici 3), discipulus factus est, ad quem
eum ipse pater cum fratre Novato duxit, quod facun-
diam admiraretur eius Licet plerumque philosophi
ad rempublicam non accederent nondum tamen im-
perabant a vita publica abstinentiam et Seneca facta
copia libenter utitur, numquam autem datam occasionera
praetermittit paupertatis laudem canendi 6) et ostentandi
paradoxa qualia sunt ,,sapiens solus dives, solus rex,
solus iustus etc"

4) Sen. rh.suas.2.12(p. 14 B, p. 17—18 K) Diepenbrock p. 28-
B) Vid. Diepenbrock p. 30 (Zeno, Cleantbes, Chrysippus)

Et in conquirenda doctrina Seneca saeculo tributum
solvit 1); tenebat enim multos „insanabile scribendi
cacoethes" non tam propter studia strenua Ciceronis Var-
ronis Nigidii Figuli aliorum, quam quod Stoici — Ro-
mani saltem — doctrinam umbraticam plurimi faciebant.
Sextius vir multum celebratus rebus naturalibusstuduerat
(Plin. N. H. XXXII 3.13 : diligentissimus medicinae),
Fabianus Papirius scripserat : „causarum naturalium
libros", „de animalibus" et de plantis (vid. Teuffel).
Pari varietate Seneca „tractavit omnem fera studiorum
materiam" (Quintil. X 1.128); citantur : „de motu terra-
rum", „de lapidum natura", „de piscium natura," „de
situ Indiae," „de situ et sacris Aegyptiorum", „da forma
mundi" (Haase vol. III p. 419—421). Libellum de motu
terrarum ipse affirmat sa adidissa iuvanem (N. Q. VI 4.2),
quae da situ Indiaa et de Aagypto composuit baud inepte
tribuuntur tampori, quod insaquitur iter in Aegyptum,
Lipsii^) sagacitata erutum ex loco consolationis ad
Helviam matram (19.4), ubi Sanaca narrat sa spactatoram
fuisse naufragii, quo maritus matartaraa — qui fuit Vatra-
sius Polio, ut Lipsius damonstravit — periarit. Ergo
ravartit a. 32 p. Chr. n., quo anno Polio mortuus est 3).

4) Speeiem polius quam rem quaeri — etsi contraria attirmat
ad H. m. 8. 6; 20. 1—2 — Seneca deraonstrat scribendo Naturales
Quaestiones, quas parum accurate intra paucorum mensiurn spatium
confecit, et in quibus gravissimum ei est „das Raisonnement"
(Gercke p. 314, cf. Pic hon Hist, de la litt. lat. ParisM 898 p. 487).

Post reditum demum quaesturam Seneca petera
decrevit, quam dignitatem materterae ambitu iuvante
adeptus est i). Cursus igitur bonorum ut Ciceroni, ita
Senecae interruptus est, nam anno iam circiter 25 p.
Chr. n. 2) munere quodam — ex minoribus procul dubio
magistratibus — eum fungi scribit pater 3). Causa ignota
est. Diepenbrock (p. 34—35) conicit eum valetudine
mala permotum esse ut consilium honores petendi et
causas agendi („causas agere veile desii" ep. 49.2)
abiceret. Equidem non video cur credamus paucis post
annis Senecam convaluisse, qui Caligulae irae propter
hoc unum ereptus est, quod phthisici brevi morituri
speciem habebat Mihi Seiani potius crudelis dominatio
„subactis iam cervicibus omnium et ad iugum adactis"
(cons, ad Marc. 1.3) in causa fuisse videtur. Attamen
haec parum argumentis stabilire possumus ; in dubio igitur
relinquamus cum Lipsio (p. XV) utrum posterioribus
Tiberii annis au prioribus Caligulae &) Seneca quaestor

1) ad Helv. m. 19.2, Diepenbrock p. 36—37. Quo anno plane
ignoro, nam argumentum quo Diepenbrock utitur, ut demonstret
fuisse ante a. 37 — gratiam viduae Polionis non nisi apud
Tiberiura valuisse — parum firmum mihi videtur; nam senem
homines perosum, qui Capreis in raorosa solitudine viveret, aditns
facilioris fuisse quam Caligulam equidem non credideriiri.

factus sit. Si coniectura mea de metu Seiani placet,
simile quid ei accidisse videmus atque Ciceroni, quem
bellorum civilium furore foro prohibitum audivimus.
Quanta videtur fuisse temporum dissimilitudo nobis ex
longinquo res maximas tantum discernentibus ! At quanta
révéra utriusque privatae vitae similitude fuit!

Ad hoc usque tempus Senecae vita fabulae dilucide
satis actae potest conferri, iam vero densum aulaeum
tollitur, evenit, quod in vita cotidiana fere non atten-
dimus, in fabula scenica probamus, in historia conque-
rimur: anni aliquot praeterierunt cum actores denuo
in pulpita prodeunt. Secundus autem actus — nobis
vero ultimus — Annaeani dramatis erit exilium. Pauca
quae nobis nota sunt de intervalle, quod inter quae-
sturam et exilium intercedit, hoc loco subiungam.

Post patris mortem huius vitam conscribit et scripta
edere in animo habet
Gratis publice récitât et iuventuti valde placet
In senatu orationes habet, e quibus una Gaio Caesari
tantam movet invidiam, ut ultimum de eo sumere

3) fr. 98 Haase. Numquam ea in lucem édita esse, demonstrare
temptavit A. Klotz in Rhein. Mus. 56 (1901) p. 429—442.

4) Tac. A. XIII 42, Quintil. X 1.126, Sueton. Cal. 53, Diepen-
brock p. 44—45.

velit supplicium, quod avertit amicae dexteritas i).
(Ad has in senatu orationes — et ad recitationes quo-
que equidem arbitrer — censuram pertinere Caligulae :
,,Senecam commissiones meras componere et harenam
esse sine calce" [Suet Cal. 53] Lipsius 2) recte statuit).

Porro consolationem scribit ad Marciam,
A. Cremutii Cordi füiam, sive „initio Claudiani tem-
poris" 3) sive, quod probabilius est, ultimo Caligulae
anno qua primum ingreditur iter „philosopbiae
moralis practicae" 0), et Ii bros duos de ira ß),
quibus libris nihil discimus de causa exilii, nam liber-
tatem dicendi scriptori nocuisse sub eo praesertim
principe, qui legem maiestatis aboleverit non facile
crediderim s). —

3) Lipsius p. 105 (qui tamen et post exilium scriptam esse
posse dicit), Lehmann Claudius u. seine Zeit Gotha 1858p. 183
sqq.; Martens autem (p. 32) et, quaravis dubitanter, Heikel
(p. 10), postquam Seneca Paulinam duxit.

6) Lipsius p. 1, Martens p. 27, Diepenbrock p. 58, Gercke
p. 288. Lehmann contra p. 318 sqq., cui assentiuntur Schiller
Nero p. 70 et Heikel p. 8 sq., ab educatore Neronis scriptos putat.

lam ab initio principatus Claudius summa imperii
munera libertis mandans odium sibi pepererat apud
multos, apud eos imprimis, qui aulae praecedenti pro-
ximi fuerant. Horum studia in filias Germanici, qui
populo in deliciis semper fuerat, Agrippinam et luliam
Livillam conversa sunt, quae ipsae quoque praesertim
ob Messalinae odium res novas moliri non abnuebant.
Agrippina qua erat prudentia subdolis artibus et indi-
gnationem celans favorem populi sibi conciliare conata
est. Livilla contra illecebris corporis et nimia familia-
ritate apud principem Messalinae gratiam subvertere
studuit et ipsam illam fastu et arrogantia exacerbavit.
Itaque ei immissi sunt delatores, qui cum alia turn adul-
teria obiectarent. Designatus est autem tamquam Livillae
adulter L. Annaeus Seneca i). Nec temere, ut opinor, nam
ipse culpam suam paene confessus est in consolatione
ad Polybium (d3.3): „viderit (Claudius) qualem volet
esse et aestimet causam meam: vel iustitia eius bonam
perspiciat velclementiafaciatbonam: utrumque in
aequo mihi eius beneficium erit, sive innocentem me scierit
esse, sive vo lue rit 2)", et ubi contra crimina Suillii (cf.

1) Dio 60, 8.S Diepenbrock p. 36—58 Schol, ad luven. 3.
109: „Hic sub Claudio, quasi conscius adulteriorum luliae Ger-
manici filiae, in Corsicam relegatus."

Forsilan delator quidam divitiis et gratiae Senecae inviderit
(Heikel p. 5, 6, 7, qui citat ad IL m. 5.4; ad Poly b. 9.3). Cf. ap.
Dionem 1.1. verba : ty^lrniazu TTaçaaxe vàauaa : criminibus instructis.

2) Heikel p. 7: Die Alternative sind wieder sehr bezeichnend
für Seneca, wie er sich den Verhältnissen leicht anbequemen konnte.

Tac. A. XIII 42 sq.) se défendit: de vita beata c. 4—16,
imprimis c. 12.2: „at contra sapientium remissae volup-
tates et modestae ac paene languidae sunt compressaeque
et vix notabiles, ut quae neque arcessitae veniant nec,
quamvis per se accesserint, in honore sint neque ullo
gaudio percipientium exceptae, miscent enim illas et
interponunt vitae ut ludura iocumque inter
séria" i).

Senecae utpote senatoris in senatu causa acta est et
nimirum capitis damnatur, at Claudius „grande ingenium
exstinguere gravatus ni fallor" (Diepenbrock) vitam
ei petiit (ad Polyb. 13. 2; Heikel p. 7). Tune exilium
decernitur et quidem deportatie, nam bona adempta
esse videntur 2).—

Ne nimis parva frustula evaderent, Senecae casus uno
tenore recensuimus usque ad id tempus, quo quae fecit
atque locutus est cum Ciceronis et Ovidii factis dictisque

Praecedit lamen: „Des Verbrechens erklärt er sich unschuldig"
et p. 8 H. dicit: „Auf beanspruchte ünschuHd sind wohl die
Aeusserungen ad H. in. XIII 4, 6, 8 zu deuten." Ego puto talia
nihil demonstrare et loco ex de vita beata citato maiorem fidem
habendam esse.

1) Gercke p. 304: Wer will mag aus dem „neque arcessitae,"
schliessen, dass Seneca „der Verführte war" (sic Teuffel) und mag
diese Annahme als mildernden Umstand geltend machen: für die
Beurtheilung des Mannes verschlägt es nicht viel.

2) Cf. infra in cap. de re familiari. De statu exulum vid. Owen
Tristia P p. 99, Humbert in Daremberg et Saglio Diction-
uaire des Antiquités etc. s.v. exilium et "quos citant.

fusius comparabimus. Ante tarnen quam ad Ciceronem
et Ovidium revertimur, maxima indicanda est inter fata
eorum discrepantia. Seneca omnem potentiam, honorem,
gloriam acquisivit post reditum (sin minus, non exilium
satis mite, sed mortem pertulisset), Naso felicitate, qua
paene supra humanum modum usus erat i), iniquitate
Augusti in perpetuum privatus est, Cicero quod in
consulatu assecutus erat auctoritatis fastigium, posthac
numquam attingere potuit; vitae denique postremo anno
iterum rector esse civitatis sibi visus est. (Toto caelo
erra vit, nam nihil umquam nisi milites et pecuniam poten-
tiam dare Caesar vere contenderat 2)).—

Exposuimus Ciceronem labori forensi se dedisse cum
Sulla rempubhcam restituisset. Orationem primam
quae superest, orationem pro Quinctio dico, primam
quoque esse quam Cicero scripto mandaverit, ex eo quod
de prioribus et Cicero et alii silent, efficere licet. Ceteras
causas, in Quinctianae initio (§ 4) memoratas, non tanti
habuit, ut publici iuris eas faceret. Quod Quinctianam

Stamina de nigro vellere facta mihi....
Cum vice mutata qui sim fuerimque, recorder,
Et, tulerit quo me casus el unde, subit.

immortalitate dignara existimavit, siispicionem movere
potest ex hac causa eum superiorem discessisse et de
Hortensio, illo tempore ,,rege iudiciorum" (Verr. Act. I
33 sqq.) i), victoriam reportasse.

Maioris autem momenti est defensio Roscii Amerini,
paucis mensibus post suscepta, quae, ut supra iam dixi-
mus, accusatio potius appellanda est Chrysogoni, poten-
tissimi Sullae liberti. Audacia, temeritas quae paene
videbatur, novi patroni magnam haud dubie adraira-
tionem movit neque parvam gratiam collatam in eum
esse imprimis a partibus popularium credibile est, quae
tum ferme comminutae erant. Primo aspectu nos quoque
species decipit; sed accuratius contemplant! temeritas
illa mirum quantum decrescit. Rosciutn in periculo amici
non deseruerunt, advocati ei adsunt „homines nobilis-
simi, Metelli, Servilii, Scipiones" (§ 15, 77), Romam
profugum domo recepit Caecilia, dictatoris cognata (§ 27,
147) 2) et in fine orationis (§ 143 sqq.) Cicero Chryso-
gonum rogat oratque, ut re! vitae sol! parcat, bona secum

1) Quae Cucheval I p. 52 scripsit se in Gelbo suo deiudicii
exitu legisse (cependant, s\'il faut s\'en rapporter à un texte d\'Aulu-
Gelle [XV 28], ce fut Cicéron qui en sortit vainqueur), non capio ;
equideni ibi taie quid non invenio et Drumann V. 234 scribit:
Der Spruch des Gerichtes ist nicht bekannt.

2) Cf. Drumann V 23S ann. 65 et 244 ann. 32, Mo m msen
R. G. IIP p. 6: „seine (Ciceronis) halb vorsichtige halb dreiste
Opposition", Cucheval I p. 60. Ceterum Aly (p. 21 cf. p. 187)
haec omnia vocat „haltlose Vermutung\'*.

habeat, id est, Roscius in accusatoris scelere acquiescit
et liberto avidissimo omnia, quae cupiverat, permittit.
Accedit ut novi iudices senatorii, tunc priraum in quae-
stione de sicariis ius dicentes, putandi sint non sibi iam
ab initio infamiam contrahere voluissei); „aber auch
nur scheinbar wagen, brachteihmunermessliches Gewinn,
es erregte Aufsehen, die Herausforderung des Herr-
schers in Chrysogonus gab jedem seiner Worte zum
Voraus das Gepräge der Meisterschaft" (Drumann
V 244). Et postea in causa mulieris cniusdam Arretinae
Cicero edicto Sullae adversatus est 2). Non igitur ob
metum — quod contendit Plutarchus 3) — peregre profec-
tus est, sed propter adversam valetudinem, quam causam
Plutarchus fictam appellat, et praeterea studiorum
gratia

Graeciam et âsiam totam peragrans in summam
gloriam venit et cum maximis et oratoribus fuit et
philosophis; quos omnes eum secum habuisse iure
miratur Cucheval (p. 68): „On ne peut s\'empêcher
d\'être frappé d\'étonnement, en lisant les lignes que
Cicéron consacre à son séjour en Grèce et en Orient;
on se demande quel était donc le prestige du nom
romain, le retentissement de plaidoyers même de mé-
diocre importance comme ceux que Cicéron avait

plaidés, pour que ce jeune avocat, modeste chevalier
romain sans grande fortune, pût réunir autour de lui
tant de graves personnages et se promener en Asie
avec une sorte de cortège, composé des maîtres les
plus distingués." Haec et quae dicit Ha vet apud
Boissier Cic. e. s. a. (p. 50): „L\'éloquence ne
peut plus espérer de diriger les événements; mais
elle agit sur eux d\'une façon indirecte, elle essaye
de faire naître ces grands mouvements d\'opinion
qui les préparent ou les achèvent: \'elle ne provoque
pas des votes et des actes, elle sollicite des émo-
tions\'. Si cet effet moral est le seul but qu\'elle se
propose à ce moment, celle de Cicéron, par son abon-
dance et sa pompe, par son éclat et son pathétique,
était faite pour l\'atteindre," menti nostrae semper
infixa esse oportebit, si postea interdîim propensi erimus
ad Mommsenio astipulandum contendenti (III® p,
182) Ciceronis „ingenium non nisi ianuas apertas effre-
gisse" et vanitas viri nobis taedium movebit. De studiis
eius philosophicis recte, ni fallor, Dr u mann iudicat (V
248 ann. 71): „Er beschloss keineswegs wie Plut. 4
hinzufügt, in Athen der Philosophie zu leben, wenn er
in Rom nicht zu Aemtern gelangte, sondern die Philo-
sophie sollte mittelbar durch eine reiche Ausstattung
des Sachwalters zu Aemtern verhelfen" i). Si litteris

1) Cum Drumanno facit — mirabile dictu — Aly p. 22:
„Indessen betrachtete ja Cicero die Philosophie immer nur als

tantum vivere voluisset — quod numquam voluit —
Attici exemplum sequi debuisset, qui mira calliditate i)
vlam sibi ad libertatem munivit, quam ei gratulatur
Cicero, cum ipse sentit servili se premi sorte (ad Att.
IV 6.1). Eandem ob causam atque Ciceronem Senecam
philosophiae maximam impendere operam videmus atque
60 ardentius, quo plus tune omnes, praecipue nobiles,
huic doctrinae favebant.

Smyrnae Cicero virum visit quem exul sibi exemplum
ponere potuisset: Publium illum Rutilium Rufum, cui
inde ab anno 92 exulanti adeo vita solitaria et umbra-
tilis voluptati erat, ut, cum Sulla ei veniam redeundi
ultro obtulisset, in patriam remeare recusaret 2).

Maximum tamen lucrum quod ex itinere fecit, disci-
plina fuit qua utebatur egregiorum oratorum, nam ad

Mittel zum Zweck, als Vorübung für seine Lieblungswissenschaft
oder richtiger Liebliingskunst, die Beredsamkeit."

1) Vid Boissier Gic. p. 130 sqq. De eo, quod Attico
obiciebatur: suam ipsius solam utililatem eura spectare, bene disse-
ruit Lucas Collins Cicero, p. 10: „Bis vocation was certainly
not patriotism ; but the worldly wisdom which kept well with men
of all political colours, and eschewed the wretched intrigues and
bloody feuds of Rome, stands out in no unfavourable contrast with
the conduct of many of her soi-disant patriots. If he declined
to take a side himself, men of all parties resorted to him in their
adversity.... this man was surely as good a citizen as the noisiest
clamourer for .liberty\' in the Forum, or the readiest hand with
the dagger."

eloquentiae principatum omnia sua studia intenderat i).
Eundem etiam scopum spectat ubi cum Roscio comoedo
et Aesopo tragoedo per longum tempus familiarissime

Biennio postquam peregre profectus erat, Romam se
recepit ,,non modo exercitatior, sed prope mutatus, nam
et contentio nimia vocis resederat et quasi deferverat
oratio lateribusque vires et corpori mediocris habitus
accesserat" (Brutus 316).

Mox in matrimonium triginta duraturum annos
uxorem ducit Terentiam, nobili loco natam, cuius soror
Fabia virgo Vestalis capta est et quae ipsa in re satis
lauta fuisse videtur 3).

Anno insequenti cursum honorum a quaestura incipit
(deinceps omnibus magistratibus suo anno fungitur)
et Lilybaetani officii omnes partes enixe implet. Nobiles
autem, ex quorum familiis magis magisque numero de-
minutis 4) magistratus semper ferme sumebantur, in-
genium integritatem talia in homine novo nihil curabant,
cuius virtus et industria in odio potius et invidia erat
(Cic. Verr. V 181). Cicero ipse quoque intellegebat
nihil se ab optimatibus impetraturum esse nisi ad-

1) Baiter-Kayser Ciceronis opera I Lips. 1860 Praef. p. XII
Boissier Cicéron e. s. a. p. 46. Cucheval I p. 205.

4) Cf. M om msen. Die röra. Patriciergeschlechter, in Röm.
Forschungen I p. 122.

versarium se praestaret formidolosum metuendumque,
quem sibi conciliare magnopere nobilitatis interesset.
Itaque popularibus se applicat, quibus tune temporis
in certamine contra nobiles équités erant socii, quorum
commodis iudicia senatoria, quae provinciarum rectores
quamvis sontes semper absolverent, valde nocebant.
Sane par pari referebant cum ante rempublicam a
Sulla conversam proconsules et propraetores, qui
contra publican oru m iniurias provincialibus opem
tulerant, de repetundis fera damnarentur; populus
autem cito praetarita mala obliviscitur; ita ut Ciceroni
facile credaret „cum aquestar ordo iudicarat annos
propa quinquaginta continuos, in nullo iudica na tanuis-
simam quidam suspicionam acceptaa pecuniae ob rem
iudicandam constitutam assa" (Verr. Act. 138). Foedari
„misarorum" cum „baatis" (ad Att. I 14.1) cum Cice-
rone sa adiunxit Pompeius a Fortuna maturius ad
magna vocatus. Tamporibus Sullanis privato sumptu
axarcitum sibi comparavarat, statim post mortem dic-
tatoris cum optimatibus Lapido rastitarat et praemium
maritorum Sartorianam provinciam accaparat (M o m m-
san R. Gr. II? p. 28), iara — lex enim marum aquitam
vatabat maiores petera magistratus — imperium belli
Mithridatici axtorquabat (ib. p. 98 sqq.).

Ex foedara isto, cui nobilitas impar arat (ib. p. 101),
unusquisqua sociorum sua spolia raportavit: Pom-
paius imperium, équités iudicia, populäres tribunatum
rastitutum.

studiumque contulit Verrina accusatione, sed nisi raaior
necessitas affuisset, Verres — ut antea Cn. Dolabella
et C. Antonius a Caesare accusati — liber dimissus
fuisset 1). Non minore tamen industria orator negotium
suscepit atque etiam vanitati suae vim attulit splendore
perpetuae orationis dimisso, ut intra annum causam ad
finem perducere posset (Verr. I 20,29).

At non solum quia ipse auctoritate creverit, Cicero in
ultimis Verrinarum capitibus de adversariis triumphat —
etiam consilium suum reipublicae gerundae bene pro-
motum sentit. Ratio enim haec similis fere erat imagini,
quam Polybius (1. VI) depinxit, civitatis Romanae tempo-
ribus Scipionum. Polybius optimum putabat consortium
trium elementorum: magistratuum —quales tune erant
viri in omni genere administrationis peritissimi —, sena-
tus, equitum. Cicero hactenus ea muta vit, ut magistratus
et senatores coniungeret, secundo loco poneret equestrem
ordinem, plebeio ordini, id est, populari factioni, quae
Polybii temporibus nondum exstabat tertium de-
stinaret locum. Hic primo scopus cogitationum fuit, postea
vero, cum perspexit rempublicam sine Pompei praesidio
stare non posse, in libris de re publica, a. 54 scriptis,
Aristotelicam quandam constitutionem sibi finxit :„placet

1) Cic. Verr. V 176: „De omnibus nobis, si qui tantulum de
recta regione deflexerit, non illa tacita existimatio, quam antea
contemnere solebatis, sed vehemens ac liberum populi Romani
iudicium consequetnr." cf. M om m se n p. 96—97.

enim esse quiddam in re publica praestans et regale,
esse aliud auctoritati principum impartitum et tributum,
esse quasdam res servatas iudicio voluntatique multi-
tudinis i)."

Verumenimvero a. 70 aequabilitas in republica sub
dominatione optimatium minime erat et équités cum
popularibus sine alieno subsidie — velut Pompei militari
auctoritate — longe erant inferiores. Laetitiae ergo
Ciceroni fuit bis restituta tribunorum potestate, illis
alla iudicum descriptione potestatem auctam esse. Sic
ad meliorem rerum statum iri somniabat et ex longinquo
cernere sibi visus est tempus quo futurum esset, utexfaece
Romuli prisci Quirites, ex Pompeio Scipio, ex se Laelius
exsisteret 2), quo senatores strenui essent et integri
neque iam exspectantes dum sibi dormientibus omnia
populi Romani beneficia deferrentur 3). Persuasum igitur
ei fuit damnationem Verris non gratam tantum populo
sed etiam utilissimam fore.

Vana spe tenebatur, amnes retro ad fontes non la-
buntur. Modus unicus, quo rei publicae novus sanguis
infundi potuisset, antiquae civitatis indoli ita repugna-
bat, ut ne cuiquam quidem eius in mentem venerit.
Agricolis Italicis si absentibus suffragia ferre licuisset,
ab his sine dubio libertas fulta fuisset

1) de rep. I 69 Boissier Cic. e. s. a. p. 34 sqq. 0. E. Schmidt
Briefe Ciceros I (1901) p. 1, 2, 29, 30 alii multi.

Insequentibus annis Ciceronem crebro a rationa sua
ac via discadentem videmus; numquam tamen obii-
viscendum ast id ipsum da rapublica gerenda sibi constara,
eo tempora, quo suam quisqua solam utilitatem spectarat,
— aparte Piso consul profassus ast: „sibi quamque
consulera oportere" (in Pis. 12) — non minimam esse
laudem. Si quis reprahandara vellet, quod praetor Pom-
peianus fuit et popularis, consul senatus propugnator,
utrobiqua fortiori parti addictus, ipsa procul dubio raspon-
disset, quae postaa simili vituparationi opposuit: „num-
quam in praestantibus in republica gubernanda viris
laudatam esse parpatuam in una sententia permansi-
onem; tamporibus assentiendum essa ; bonos tune fuisse
in rapublica principes" i) et talia multa, quae licet
inania praatexta quis vocarit, meliora dara non potuit,
qui confiteri nollat togam cassisse armis. Et saepius in
iis, quaa primo aspactu levitatis speciem praabent —
ut lex Manilla Pompei gratia defensa, impugnatio
legis Serviliae, qua optimates fovit — cum eius sen-
tantias de rapublica considaramus, reperimus aum
operam dadisse ut intar partes axstarat quoddam aaquili-
brium naqua assa cur Dionis 2) savaro assenti-

non possunt" cf. II 21.1, ad Q. fr. I 2.16, pro Sest. 25 et 32, in
Pison. 41, 0. E. Schmidt Ciceros Villen (Neue Jahrb fd.Klass.
Altert. II [1899]) p. 28. Ciceronis reditus celehratus est „incredi-
bili concursu Italiae" (ad Att. IV 1.4); cf Mommsen IIPp. 312,
Tyrrell P p. 20.

2) Dio 36, 4.35 (a. 66). Quomodo autem Tyrrell F p. 5 sqq.
demonstrare posse sibi videatur, Ciceronem semper optimatium

amur iudicio, sui commodi gratia eum partes mutasse.
In orationibus pro Fonteio, pro Sulla, in aliis i), quae
vitio ei vertuntur, causam amici vel clientis, non reipu-
blicae, dixit, quod ipse in Cluentiana (§ 139) profi-
tetur: „Errat vehementer, si quis in orationibus nostris,
quas in iudiciis habuimus, auctoritates nostras consig-
natas se habere arbitratur. Omnes enim illae orationes
causarum ac temporum sunt, non hominum ipsorum
aut patronorum. Nam, si causae ipsae pro se loqui
possent, nemo adhiberet oratorem. Nunc adhibemur,
ut ea dicamus, non quae nostra auctoritate constitu-
antur, sed quae ex re ipsa causaque ducantur."

Quod sequitur tempus praeturae et consulatus fuse
tractare supersedeo; quibus prospéré ei cessit, haec
praesertim fuerunt : eloquentia, quae favorem populärem
et amicos ei concihavit, „familiaritas" Pompei — quam
sibi praetor amphssimis laudibus emit 2) —, status peri-
culosus reipublicae, quo omnes assidui contra res novas,
quas parabat Catilina, a Oaesare et Crasso tecte su-

partes fovisse, non intellego, nam mihi quidera nonnulla plane
contraria significare videnlur, e. g. quae sunt in fine Verrinarum
et in Sextiana c. 43 sqq., quae dicit de proscriptorum liberis pro
Roscio Amerino c. 53 et in oratione, quam consul habuit (Quintil. XI
1.85 Drumann V 438).

stentatus i), brevi foedere se coniunxerunt 2). Hanc ordi-
num concordiam, quam temporara necessitas in exiguum
tempus male sarsit, Cicero in omne aevum confirmatam
putabat et eo instrumente uti parabat ad reducendam
quietem civitati, quam etiamtunc Catilinaria iuventute
periclitari arbitrabatur 3). Verumtamen magis timendos
sibi bestes consciverat illi se consocians foederi ,,bono-
rum", id est, optimatibus; équités enim paulo post re-
pressam coniurationem, cum optimales, imprimis Cato,
„turpibus et impudentibus" eorum postulationibus ad-
versarentur a concordia abscissi sunt. Pompeius, cuius
magnopere intererat non constabiliri rempublicam, Cice-
roni Ipsum hoc studenti irasci coepit et eo ipso die,
quo Cicero magistratu se abdicavit, per Metellum tri-
bunum ei adversatus est. Quod ad Caesarem, suspicari
licet — nam omnia eius facta usque ad consulatum
valde obscura sunt — eum minime alienum fuisse
ab illis crebris incriminationibus, quibus Cicero propter
res in consulatu gestas petebatur 5). —

2) Aly Briefe Ciceros" Berlin 1894 p. 23: Die Wahl Ciceros
entsprang einem Kartell, das die Vertreter der Ordnung und Gesetz-
mässigkeit gegen die Wühlereien der Umsturzparteien stillschweigend
abgeschlossen hatten.

5) Vide pro Sulla c. 7—16 (§ 47 : nemo me tenuissima sus- ,
picione perstrinxit, quem non perverterim ac perfregerim) D r u m a n n

Anni, qui restant usque ad exilium Ciceronis, ex iis
sunt, quorum confusionem perscrutanti idem accidit
quod paene omnibus tunc temporis viventibus: prae
arboribus silvam non videt. Idem ego quoque exper-
tus sum, nam cum omnes excussissem Ciceronis
epistulas, quae nobis pro unico fere fonte sunt, noctem
plurimam oculis offusam sensi. Quod mirum non
est, ipse enim scriptor et in suis et in alienis rebus
caecutiebat. Postmodo autem velut lumen subito menti
meae effulsit illud Pompeianum de Caesare consule:
„imbecillus plus valuit quam tota respublica" (ad Att.
VII 9.3) et perspexi Caesarem fuisse, qui Ciceroni „pinnas
incident" (ad Att. IV 2.5) i), sed eum non prius chi-
rurgiae manum admovisse quam cum diaetam aeger
renuisset 2). Postquam eniin per Clodium Ciceroni ti-
morem incutere frustra conatus est neque eum impel-
lere potuit ut legationem liberam vel quinquevi-
ratum acciperet, Cicero contra fortius invectus
est in reges et tyrannos 3), subito inimicum armavit

II 517 ann. 92 et 93, V 538 ann. 17, Cucheval I p. 286—288
pro Flacco § 3—5, 94—104, Drumann V 621 sqq. Cucheval
I p. 301—305, 312—316.

1) Cf. Veil. Pat. II 45.2: Non caruerunt suspicione oppressi
Ciceronis Caesar et Pompeius.

3) Cic. de domo 41. Idem fecit C. Cato tribunus (ad Q. fr. I
2.15) „et propius nihil est factum, quam ut occideretur\'\' (a. 59).
ÏIoc efficitur Ciceronem timidum saltern non fuisse.

Caesar i). Infelix consularis furibundum tribunum vi
et armis sibi depellere non potuit, quamquam etiam
postea affirmat sibi non exercitum sed duces defuisse
(ad fam. 19.13). Optimatibus enim plerisque plus piscina
sua 2) quam respublica cordi erat et reliqui cum Cicerone
vestem mutare ausi sunt, Clodii gladiatoribus resistere non
sustinuerunt. Cicero igitur Romam — mox et Italiam —
relinquere coactus est. Quem brevi post Cato secutus
est. Ratio in promptu. Cato, quod loquebatur tamquam
in TTolivtin Platonis non in faece Romuli (ad Att. II
1.8), summa fruebatur apud multitudinem gratia 3);
Cicero, qua erat eloquentia Caesaris consiliis perver-
tendae antiquae civitatis molestus esse poterat.

Videmus igitur propter merita — quod eloquentia
valebat et causam libertatis deserere noluit — Marcum
Tullium ex patria eiectum esse. —

1) Cf. L a 0 0 u r-G a y e t de P. Clodio Pulchro tribuno plebis
(Lutet. Paris. 1888) p. 35, qui citat Plut. Cat. min. 33, Caesar 14,
de Dionis autem narraLione haec scribit (ann. 2) : Si Dioni
Cassio (38,15) creditur, Caesar Ciceroni legationem otferens,
Porapeius Ciceronem verbis de Clodio Romae retinens, haec
inter se consuhierant ut Ciceronem nihil suspicantem in fraudem
adducerent; sed sciendum est Dionem occultis artibus res explicare
solitum.

ductam per otia, quae suaserant Aoniae sorores, paucis-
simis verbis enarrare possumus.

Ut ipse coluit maiores poetas, sic eum coluerunt
minores et, quod rarum est, ante mortem ei Musa
sublime nomen tribuit: quartus iam vivus dictus
est Romanorum poeta elegiacus. Praeter haec nihil ab
ipso de vita edocemur nisi tres eum habuisse uxores
et ex una i) earum filiam. Tertia uxor ex gente Fabia
(ex P. I 2.136) et Liviae ut amica (Tr. I 6.25) aulae
proxima fuit. Hac re et eo quod postea Metamorphoseon
et Fastorum libris scribendis levitatem priorum carminum
redimere conatus esse videtur 2), adducor ut fidem non
prorsus negem Boissierii opinioni 3), eum Augusti
favorem captavisse, ut fieret Virgilii Horatiique successor.
Sed Augustus oblivisci non poterat Amores et Artem
Amatoriam, quibus consiha sua, scilicet ut antiquos
mores revocaret, irriderentur, ingentem statim favorem
apud aequales invenisse 4). Nam licet privata vita
necessarie demonstret hunc morum priscorum amorem
non ex ipsius indole profectum esse tamen vir

4) B ois sier L\'opposition p. 437 ann , ubi citantur Am. III 4.47,
Sen. rh. contr. III 7 (p. 374 B 253 K).

noliTixioTUTog optime perspexit corruptione matrimonii
imperium pessum ire i). Neque iniuria igitur dolebat
quod poeta nequissimus summa fruebatur aura
populi 2). Non tamen satis causae esse arbitrabatur ad
puniendum scriptorem, libertatem enim dicendi num-
quam compresserat 3) ; aliam offensionem opperiebatur,
quae aliquot annis post se obtulit 4). Quae autem illa
fuerit nescimus. Poeta ipse de „errore" suo numquam
nisi obscure loquitur, ultro affirm at se numquam
disertius locuturum esse 5) et nos quidem, si non
aequales 6), eum celavit. Maxime probabilis tamen su-
spicio est, quam in Massonis Vita Ovidii (ap. Bur-
mann IV p. 88) sub nomine Bucherii (1576—1665)

2) Neque Ovidii neque aliorum huius aevi poetarum vita nortnae,
quam Augustus legibus suis matrimoniahbus posuerat, respondebat
(Owen I p. 100).

3) Gardthausen Augustus u. s. Zeit Leipzig 1891—96
p. 499 sqq. (p. 501 : ein otïenes Wort liess er gelten, selbst wenn
ihm dadurch empfindlich die Wahrheit ins Gedächtniss zurück-
gerufen wurde), Seeck p. 86—87.

Nimis diu eum pressit Senecae iniquum iudicium (de dem. I
9—11 impr. 11.2: lassa crudelitas).

4) Cf. Brandt, P. Ovidi Nasonis de arte amatoria Ubri tres
Leipzig 1902 p. IX ann.

Plus, quam quod fieri res sinit, ille petit,
cf. ib. vs. 51 sq, II 208, IV 10.100 etc.

invenio quamque Boissier (l\'opposition p. 140 sqq.)
multis confirma vit: Ovidium relegatum esse „ceu suffla-
torem, aut conscium" adulterini amoris luliae minoris
cum D. Silano, quorum supplicium in eundem incidit
annum. Eo, quod poeta poenas luit severiores quam
ipse adulter, qui amicitia Caesaris tantum prohibitus
est 1), indicari puto non solum sodalem illorum „nobi-
lium iuvenum, qui, adulterio velut sacramento adacti,
iam infractam aetatem Augusti territabant" (Sen. de
brev. v. 4.6), quorum familiaritatis poetam postea valde
poenituit 2), sed etiam Musam eius corruptricem casti-
gatam esse 3).

Et hune igitur hominem, quod habebat praestantis-
simum Ingenium perdidit, cum potentiori displicere
coepit.

Credor adulterii composuisse notas?
Cf. Ribbeck Gesch. d. Röm. Dichtung II p. 315.
Artis Amatoriae libri bibliothecis publicis arcebantur: Tr. III
1.60 sqq. ex P. I 1.5.

Cum in Ciceronis, Ovidii, Senecae vitarum prioribus
partibus enarrandis non semei inopia fontium con-
querenda sit, — quod neque rarum neque mirum est
in magnorum virorum initiis, cum alii hominum fata
nisi iam illustrium factorum non curent, ipsi obscuriora
sua principia prae postera claritudine contemnant —,
ad exulantium tam facta quam affectus cognoscenda
ampla nos materia fortuna beavit. Immo vero plura
etiam nunc habemus testimonia quam ipsi publiciiuris
esse voluerunt.

De miseriis suis ipse Cicero in orationibus ea pro-
nuntiavit, quae vulgo pro veris venditare cupiebat; in
epistulis vero, in libro scilicet 111 ad Atticum, XIV ad
Terentiam, I ad Quintum fratrem, animi interiores
motus prodidit, cum ad dissimulandum tempus deficeret.
Publicandi enim integros bos epistularum libros Cicero-

In Cornelii Nepotis vita Attici (c. 16) scriptum in-
venimus: „eum (Atticum) praecipue dilexit Cicero,
ut ne frater quidem ei Quintus carior fuerit aut fa-
miliarior. Ei rei sunt indicio praeter eos libros, in
quibus de eo facit mentionem, qui in vulgus sunt editi,
undecim volumina epistularum ab consulatu eius usque
ad extremum tempus ad Atticum missarum; quae qui
légat, non multum desideret historiam contextam eorum
temporum."

Quo loco apparat Nepotem apud Atticum tempore,
quo scripsit (circiter a. a. Chr. n. 84, Ho f m an n-S ter n-
kopf p. 13), ineditam adhuc sed tamen pia sarvatam
collectionam Ciceronianarum epistularum vidisse. Quas
cum Atticus non adiderit 2), neque circumcisaa naqua
amandataa ad harades pervanarunt, at ab ao damum, qui
publicavit, ultima — si verba Nepotis „usqua ad extra-
mum tampus" ad littaram accipienda sunt — silentio
pressa sunt, fortasse quia in iis multa libarius de Augusto
dicta erant, quaa tam ipsi quam successoribus ingrata
assaut. Atticum autem editionem non praaparassa bis
avincitur. Qui par totam Ciceronis vitam famae aius op-

1) Cf. Hofmann-Sternkopf Ausgew. Briefe von M. Tuüius
Cicero\' Berlin 1898 p. 5 sqq., Bardt Ausgevv. Briefe aus Cicero-
nischer Zeit Leipzig 1898 Kommentar I p. V sqq.

time consuluit — exempla nonnulla de exilii tempore
infra dabimus — non is censendus est, qui mortuum
tanta contumelia afficeret; quod si nihilominus a se im-
petrare potuerit, non video, qua de causa suas non
adiecerit litteras. Quod enim contendunt eum, ne exi-
stimationi suae obtrectaretur metuentem non fecisse:
vir sagacissimus optime noverat etiam ex solis Ciceronis
scriptis se non minus quam Ciceronem nosci. Me igi-
tur iudice Atticus amici famae parcens de editione
omnino non cogita vit, quia sciebat Ciceronem nisi „per-
spectas" et „correctas" nullas litteras edi voluisse (ad
Att. XVI 5.4). Praeterea in ordine chronologico, in uni-
versum servato, errata nonnulla sunt (e. g. in libro III
epistulae priores transponendae sunt et epistula 15
legenda est ante 14), quae Atticus facile tollere
potuisset. Cuius autem manus donum illud bistorico
gratum, ipsi scriptori infaustum, posteritati tradiderit
dispicere nullo modo possumus. Ante a. 55 p. Chr. n. epis-
tulas cognitas non fuisse, ex silentio Asconii, diligentissimi
Ciceronian arum rerum scriptoris, pro certo statuere licet.

Nam quae repugnare videntur apud Quintilianum
(VI 3.109): „Ponit (in libro de urbanitate Domitius
Marsus) exemplum Ciceronis.... contumeliosi, quod
Attico scripsit de Pompeio et Caesare : Habeo quem fu-
giam; quem sequar non habeo" (ad Att. VIII 7.2)
ex Facetiis Ciceronis, quarum librum collegit Tiro, sumpta
esse possunt; quae Seneca in dialogo de brevitate vitae
(5.2), a. 49 (Gercke p. 289) edito, tamquam ex epi-
stula ad Atticum citat, in nostris non exstant, ut fortasse

corrigendum sit: ,.ad Axium" i). Silentium autem quod de
libris ad Atticum non solum post Ciceronis sed etiam
post Attici mortem fuit, mibi quidem probat neque Cice-
ronem neque Atticum, de fama eius sollicitum, omnes
epistulas intégras publicari voluisse. Et procul dubio
in iis, quas iam statim de edendis exemissent,
tertius qui nunc est libellus fuisset, quo non solum ea,
quae in orationibus de amore suo patriae ipse affirmat,
redarguuntur (id Ciceronem non nimis curasse iam su-
pra vidimus), sed etiam multi ex iis, quibus postea
maximas egit gratias, quod vere benevolos eos sibi fuisse
perspexisset, proditores audiunt et inimici.

De epistulis, quae „ad familiares" dicuntur, intricatior
quaestio est. Sunt enim duo loci, qui omnem demant
dubitationem, quin iam Cicerone vivo quaedam édita
sint vel saltem editioni parata. In epistula 17 libri XVI
Cicero Tironi liberto suo scribit : „Video quid agas : tuas
quoque epistulas vis referri in volumina." Verba non
omni ex parte intellegi possunt, quia nec quae aliae
illae epistulae iam in volumina relatae fuerint, scimus
nec tempus, quo ad Tironem litterae datae sunt, satis
constat. (Putant fuisse ultimis diebus m. Quint, a. 45,
Bardt p. VI). Perspicuum tamen est, Tironem in
colligendo occupatum fuisse ; neque eum consilio destitisse
alter demonstrat locus epistulae ad Atticum (XVI 5.5)
a. d. VII. Id. Quint, a. 44 datae: „Mearum epistularum
nulla est Gwuywyri, sed habet Tiro instar Septuaginta.

Et quidem sunt a te quaedam sumendae. Eas ego
oportet perspiciam, corrigam: tam denique edentur."

Hic una difficultas est, nam Tironem, qui Ciceroni
semper a manu esset, per integrum annum non plus
septiiaginta epistulas colligere potuisse, nemo credet.
Quomodo locus sanandus sit, non facile dictu est, sed
mihi quidem non improbabilis videtur ßard tii coniec-
tura (p. VII ann. 1) olim scriptum fuisse:

in quibus, postquam secundus intercidit versus, in
peius correctum est ,.Septuaginta". Id ideo arridet,
quia constat posteriores semper per libellos laudare
ad singulas datos personas (e. g. „in libro M. Tulhi
epistularum ad Ser. Sulpicium" Gell. XII 13. 21) i),
ita ut Cicero Graeco rw\'^ovg vocabulo usus sit pro
eo, quod Nepos (1.1.) Latine volumen dicit. Quae eae
aut Septuaginta epistulae aut Septem epistularum
libri fuerint, in dubio relinquendum est. Non tamen
fuerunt quae ad Terentiam uxorem datae sunt,
quippe quibus nonnisi res privatae minimi mo-
menti tractentur exceptis exilii temporibus, quorum
intimam cognitionem vulgo impertiisse Ciceronem cre-
dibile non est. Epistularum autem ad fratrem tres
tantum libri exstant, quibus epistulae insunt inde ab

a. 60 usque ad a. 54 neque plures uraquam notae fuerunt,
cum plures exstitisse per se intellegatur, quoniam et
Marcus proconsul in Cilicia et Quintus cum Caesare
in Gallia afuit. Praeterea de nonnullis ex iis, quae
supersunt, idem valet, quod modo de iis, quae ad
uxorem datae sunt, diximus: exulis summissum pro-
dunt animum. Si additur in epistulis libri primi prima
et secunda summam fratris vituperationem inesse, in
epistula eiusdem libri tertia Pompeium, de quo extremis
vitae an nis Cicero tam publice quam privatim nisi
perhonorificam mentionem non fecit i), simulatorem
audire, procul dubio nemo credet has inter ilia Tironis
volumina fuisse. —

Plura igitur nobis quam Ciceronis aequalibus suppe-
ditant, quibus iudicium de eius indole nobis conlingamus.
Simile quid, si non idem, evenit scriptis 0 vidi an is.

Tristium quidem libros quin que et Epistularum
ex Pon to priores libros tres habemus, quales scriptor
eos legi voluit; neque Metamorphoses, cum Ver-
gilii exemplum secutus delere vellet, miro modo conser-
vatas et quamvis imperfectas se invito éditas esse nimis
poetae credendum est 2) :

1) Cf. e. g. Phil. 11 39: ille singularis vir ac paene divinus;
ib. 54: imperii populi Romani decus ac lumen fuit; de off. II 20:
clades.... summi et singularis viri; ad Att. XI 6.5: non possum
eius casum non dolere; hominem enim integrum et castum et
gravem cognovi.

Nee tamen ilia legi poterunt patienter ab ullo,
Nesciet his summam si quis abesse manum.

Ablatum mediis opus est incudibus illud,
Defuit et scriptis ultima lima meis ....

Quicquid in his igitur vitii rude carmen habebit,
Emendaturus si licuisset, eratn.

Dictaque sunt nobis, quamvis manus ultima coeptis
Défait, in facies corpora versa novas.

Sunt quoque mutatae, ter quinque volumina, formae
Carmina de domini funere rapta sui.

Illud opus potuit, si non prius ipse perissem,
Certius a summa nomen habere manu.

Nam licet quaedam vestigia huius imperfecti status
reperiri possiut i), tenuia tamen ea sunt, neque ad co-
gnoscendum poetam ullius momenti. Est vero finis talis,
qualem nullus poeta operi addere possit quod suo quidem
iudicio magna ex parte parum adhuc limatum sit ac
perpolitum:

1) In den letzten Büchern deutet manches au f einen unfertigen
Zustand hin (M. Haupt ad 13.441, Schanz R. L. II p. 152).

Cum volet, illa dies, quae nil nisi corporis huius
las habet, incerti spatium mihi finiat aevi:
Parte tamen meliore mei super alta per en nis
Astra ferar nomenque erit indelebile nostrum.

Quae post cladena demum in exilio scripta esse has
quoque ob causas cuivis demonstrari posse arbitrer i).
Quid significat „lovis ira" si non de Augusti ira acci-
pitur, ut sescenties in Tristibus et Epistulis ex Ponto ?
Porro et verba et alFectus mire consentiunt cum plu-
rimis locis ex carminibus de exilio scriptis. (Infra cap.
ultimo). Deniqiie inest non obsciira imitatio Horatiani
carminis (III 30) :

Exegi monumentum aere perennius
Regalique situ pyramidum altius
Quod non imber edax, non Aquilo impotens
Possit diruere aut innumerabilis

Annorum series et fuga temporum.
Non omnis moriar, multaque pars mei
Vitabit libitinam,

qua procul dubio Ovidius, fretus magna carminum
suorum gratia, indicabat non principum favorem sed
vocem populi poetis immortalitatem dare.

Sed haec hactenus de libris mutatarum formarum,
qui plura de exilii temporibus non docent. —

Fastorum opus i) dimidia tantum ex parte per-
fectum clades auctoris abrupit. Sex libri conscript! erant,
quorum specimen cum dedicatione — primus fortasse
„libellus" — tune iam editum fuisse videtur 2) :

Cumque suo finem mense volumen habet:
Idque tuo nuper scriptum sub nomine. Caesar,
Et tibi saeratum sors mea rupit opus.

Ceteris libris Ovidius, ut opiner, primis exilii annis
operam non admovit, cum sibi aliquando Romam reduci
necessariis ad alteros sex libros scribendos subsidiis utendi
facultatem fore speraret. Spes enim ab Augusto reditum
impetrandi numquam eum reliquit. Qui cum ante mortuus
esset, Germanicum, qui Aratea Latine reddens simile
argumentum carmine tracta verat, adeundi atque ei opus
suum dedicandi consilium agitare coepit, utpote quem
peetam sibi poetae benevolum putaret:

Non potes officium vatis contemnere vates:
ludicio pretium res habet ista tuo ....

Prosit opemque ferat, communia sacra tueri
Atque isdem studiis imposuisse manum.

Scimus et, ad nostras cum te tulit impetus artes,
Ingenii currant flumina quanta tui.

Si licet et fas est, vates rege vatis habenas,
Auspicio felix totus ut annus eat.

Sed propositi huius perficiendi tempus mors prae-
ripuit, ita ut modo incohatam alteram recensionem nunc
habeamus. Liber primus totus ad mutatum consilium
refictus est. Primi versus (3—26) Germanico Fastos
offerunt. Quae antea totius operis praefatio fuit, nunc
libri secundi sunt versus 3—48. Maxima in poetae ver-
bis, interiectis tot frustratae exspectationis annis, im-
mutatio facta est. Olim se non minus imperio prodesse
iactabat quam militem qui fines armis tutaretur, et ut ad
se quoque animum attenderet Augustus, non multum
abest quin postularet:

Si mihi non valido torquentur pila lacerto,
Nec bellatoris terga premuntur equi,

Nee galea tegimur nec acuto cingimur ense, —
His habilis telis quilibet esse potest —

At tua prosequimur studioso pectore, Caesar,
Nomina, per titulos ingredimurque tuos.

Ergo ades et placido paulum mea munera vultu
Respice, pacando si quid ab hoste vacas.

Nunc, ipse iam fere sexagenarius, adulescentem sup-
plex rogat, ut benevole se respiciat et demat timorem,
qui a scribendo poetam retineat (timidae dirige navis

iter, T vs. 4; deque meo pavidos excute corde metus,
vs. 16) atque orat, ne levetn aversetur honorem (vs. 5).
Prorsus priorem linguae audaciam servilis animi osten-
tatione redimere velle videtur. Verba verbis nonnum-
quam respondent, cum tenor priori plane contrarius
sit. Confer:

Ergo ades et placido paulum mea munera voltu
Respice, pacando siquid ab hoste vacas.

Da mihi te placidum: dederis in carmina vires....
Officioque, levem non aversatus honorem,

Huic tibi devoto numine dexter ades....
Excipe paeato, Caesar Germaniee, vultu
Hoc opus.

(I 17,5 sq., 3 sq.). —
Praeter hanc dedicationem Grermanici sibi conciliandi
Studium apparet in gratulatione lani (I 63 sq.) et in
triumphi de Germania mentione (285 sqq.). Tibeiium et
domum imperatoriam celebrant vs. 637—650 (640: sa-
cratae manus, 646: dux venerande, 649 sq.:
Hanc (Concordiae templum) tua constituit genetrix et rebus et ara,
Sola toro magni digna reperta lovis.)

et VS. 531—536, ubi Evander futura praedicit:
Et penes Augustos patriae tutela manebit
Hanc fas imperii frena tenere domum.
Inde nepos natusque dei, licet ipse recuset,

Pondera caelesti mente paterna feret.
Utque ego perpetuis olim sacrabor in aris,
Sic Augusta novum lulia numen erit

In quinque libris, qui sequuntur, semel tantum
Germanicus nominator, ubi Ovidius narrans Solymum
unicum Phrygem fuisse, qui Aenean comitatus sit, haec
addit :

Sit superis, opto, mutua cura tui.
Dent tibi caelestes, quos tu caelestibus, annos,
Proque tua maneant in statione domo.

(II 63—66)
templi non perstitit auctor:
Augustus nunc est, ante Metellus erat.

Apparet igitur Fastos opus esse postumum, cuius
longe maior pars iam ante poenam poetae inflictam
perscripta fuit. Pars vero retractata non ubique eandem
tristitiam et ignaviam exhibet quam loci, quos supra
attulimus. In fabula de Evandro ex Arcadia pulso et
Romam appellente hic illic poetam se ipsum conso-
lantem comperimus:

Fortuna viriliter, inquit, —
Siste precor laerimas! — ista ferenda tibi est.

Sic erat in fatis. nee te tua culpa fugavit,
Sed deus : offenso pulsus es urbe deo ....

Conscia mens ut cuique sua est, ita concipit intra
Pectora pro facto spemque metumque suo.

Nec tamen ut primus maere mala talia passus:
Obruit ingentes ista procella viros ....

Omne solum forti patria est, ut piscibus aequor,
Ut volucri, vacuo quicquid in orbe patet.

Nec fera tempestas toto tamen horret in anno:
Et tibi — crede mihi! — tempora veris erunt.

Qui ea scripsit,- studebat ut sibi aequum pararet
animum; cuius fortitudinis apud Ovidium nonnisi in
posterioribus Ex Pento libris vestigia occurrunt. —

Dicendum est etiam de quarto Ex Ponto libre,
qui liber suspicionem movet, ipsius poetae manum
ultimam operi defuisse i).

Primo praefationem non habet (epilogus haberi potest
carmen ultimum), qua nullum Ovidii opus caret. Atta-
men unis sexta et nona exceptis omnes huius libri
epistulae datae sunt ad amicos, quibus in superioribus
libris nulla inscripta est, ita ut huic libre praefatione
quam maxime opus esset. Deinde numerus versuum soli-
tum libelli modum non paulum excedit, Consummati
igitur speciem liber non habet.

Quod ad Ibin, carmen in ignotum inimicum invec-
tivum, non est cur statuamus id post mortem demum

poetae editum esse i). Non enim in hoc carmine,
quamvis multo longiore et vehementiore, magis vene-
nata insunt tela quam in ceteris quae in eundem ini-
micum scriptae sunt elegiis (Trist. III 11, IV 9, V 8,
ex P IV 3 et fortasse 2) IV 16) neque verisimile est,
carmen in quo non nominatur is, qui petitur, quale
Ibis est, fuisse inter „libellos aut carmina ad infamiam
cuiuspiam sub alieno nomine (nam leges duodecim
tabularum caverant, si quis suo nomine id fecisset)
editos" (Sueton. Oct. 55) quorum libidinem Augustus
a. 12 (Dio 56.27) repressit renovata lege luha de
maiestate, quam Caesar dictator constituerat (Cf. Tac.
Ann. I 72) 3). Scriptum autem poema est circiter a,
9 p. Chr. n., quo anno Ovidius bis quinque lustra
peregerat (vs. 1) atque igitur a. 12 carmen iam pridem
editum esse potuit. Sed quae iactabat:

„frustra minabatur, numquam facturus fuit. Non quia
graviora adbuc dici vix potuerint, aut quia Ovidii inge-
nium odium suis temporibus dignum sustinere non
valuerit, sed ideo, quia si quid seipsum, aut suos ama-
ret, cavendum ei fuit, ne illud experiretur Callimachi:

1) Cf. Ehvvald o. c. 43 p. 136: dass das Gedicht erst später
ediert sei, ist imwarscheinlich. cf. War ten berg S. 112.

2) Wülffel Pontische Briefe Einl. p. 2057 sq. Schulz Q. 0.
ap. Eh wald o. c. 31, 159.

Cum in conquirendis fontibus historiae Ovidii exulis
discernendum tantum sit utrum scripta ab ipso poeta
édita sint necne, Senecae miserias cognoscendi cupido
alia extricanda est difficultas. Recentiorum enim non-
nulli illos ipsos libros, qui plurimum studiis nostris
prodesse potuissent, vo&tlag inusto signo inutiles investi-
gator! raddere conati sunt. Consolationam dico
ad Polybium at Lud us qui dicitur da m orta
Clau dii.

Librum ilium Didarot (Oeuvres Paris 1819 Tom. VI
258), nimia parmotus Sanacaa re varan tia, magna cum
indignationa a sapianta, omni ignaviae labe quem putabat
liberum, abiudicavit, a calumniatore confactum et sup-
positum, ganuinum amissum esse contandans. Quam
postaa nonnulli sacuti sunt. Horum tamen opinioni
gravissimum advarsatur testimonium. Dio enim varia
in Sanacam crimina congarans — Suillii incriminationes
apud Plinium commamoratas eum rapatiissa Gercke
probabilitar damonstravit — haac habet: ovrm rijv
MeaaalXvav xai rovç tov Klavdiov i^iXiv&é^ovg t^wntvtv,
wart xal ßißXioi\' acpÎGii^ t-A rrjg vtjaou nt^ipai tnaivovg

avT&p i%ov ,ô iitxàxavxavTt alci-ii\'viiq dnri\'ktixptv (Dio 61,10.2).
Evidantius quam his varbis consolatio ad Polybium
dasignari vix potest, nam Massalinaa laudes, quae in
consolatione, qualem habemus, non axstant, fieri potest,
ut cum priore liballi parte periarint. Difficultatis tamen

aliquid habere possunt verba ultima. Si enim Dionis
vel saltem Plinii temporibus laudatio illa non amphus
reperiretur, fieri potuit ut falsarius aliquis sua insereret
itaque velut genuino philosophi scripto calumnias suas
confirmaret. Cum vero non Plinius post mortem Senecae
loquatur, sed Suillius in vivum invehens, omnia plana
sunt. Nam imperatoris educator potentissimus impedire
procul dubio potuit ne verba sibi contumeliosa in vulgus
latius emanarent; qiiominus invidus aliquis tecte con-
servaret et occasione oblata promeret, prohibere non
potuit. Attamen fac vera esse, quae Diderot ratio-
cinatur, non multum prodest famae Senecae, nam
germàna ilia consolatio in universum suppositiciae similis
fuisse debet (Gercke p. 287). —

lam de Ludo dicendum est, quem Senecae non
esse ultimus, quantum scio, demonstrare studuit
A. C. H. Boissevain 1), cuius argumenta redarguere
conabor.

1) De Ludo de Morte Claudii Caesaris. Spec. litt, inaug. scripsit
A. C. H. Boissevain Lugd Bat. 1895 p. 3—iL Libellus hic
Ballio, qui nuper Ludum edidit (A. P. Ball The Satire of Seneca
on the apotheosis of Claudius etc., New-York—London 1902) non
innotuisse videtur. Idem editor alia quoque argumenta, quae alle-
runtur ad demonstrandum Senecam non esse auctorem Ludi, réfutât
pag. 23—48, de nomine satirae disputât p. 48—58. Opus hoc tum
demum cognovi, cum paginae, quibus quaestiones de Ludo
tractantur, iam sub prelo erant. Perlectis üsquae Ball scribit, in
plerisque rebus mecum ilium consentire gaudeo.

Primo Boissevain negat ea, quae Dio (60,35. 2—3)
de dnoxoloxvvTwaïc a Seneca scripta tradit, ad Ludum
pertinere posse. Ego aie. Verba Dionis haec sunt : «rv^f
(d KXuv\'Siogi) xai rrjg Taq,t]g xai TÙyf à\'k\'kwv \'ofStav 6 Avyovaroq.
^AyQiitTtTpu Kui d Ni^wv irtv&tXif nQodtnoiovfro ov
dntxTÓptaav, tg re TÓf ovqcxpov dvijyayop ov tx rov (Svintoaiov
qsoqà^Tjv t^tvrjvó\'^taai\'. o^tv iifQ yiot\'xiog *£otlviog r«%ki(ov
6 TQV 2èvixa aâf/lqpôj daxtiÓTUTÓv ri dirécp&iy^aTO. avyé-
&i]x( (xèv yàq xai ó Ztvtxag avyyQanna, dnoxoXoxtffTwaip
avTÓ èocsntQ ripà ana^avariaiv óvofiasag \' txiXvog èt tv
jiga\'/^vTÓcTco noXXà tintóv dnofivjjiioveikrai. iJifidij yÙQ ro\\)g
h Tcó di(S{i(avr]Qi(a &avaTovntvovg dyxïaTQOig nai ftfyâXoig
oi drjfiioi i\'g re rijv dyoQÙv dviXXxov xàvvtvd\'tv tg rov
Ttoranóv tavQOv, tfj] rov KXanèiov dyxiaxQm tg tóp ovqcxvóv
dvtvt\'nQ\'rjvcci.

De quibus Boissevain (p. 5—6) : „Fictas igitur esse
lacrimas Dio commémorât Agrippinae et Neronis qui
Claudium defunctum sepultura atque üsdem [p. 6]
honoribus affici iusserunt quibus olim Augustus affectus
erat. Hic igitur Agrippina ac Nero lugere se simulant
eum quem necaverunt, evehuntque in coelum quem e
convivio extulerunt. Quae omnia perstringuntur dica-
cissimis verbis Gallionis: „Claudius carnificis uncis in
coelum raptus est." Collate Gallionis facete dicte cum
Senecae scripto Dio illud Gallionis praefert qui paucis-
simis verbis plurima cogitationi suppeditat. Quod autem
verba Gallionis cum Apocolocyntosei comparantur et
una commemorantur argumente est apocolocyntosin

Mihi vero nexus sensuum — quem ipse Dio forsitan
clarius expresserit, nam verba nobis tradita sunt ab
uno Xiphilino — alius esse videtur: Claudius iisdem
ornatus est honoribus atque Augustus (flamonio sc. et
consecratione Tac. A. XIII 2). Maeror autem Agrippinae
et Neronis fictus erat, nam non eum lugent homines
quem de medio sustulerunt neque in caelum ascen-
disse putant quem paulo ante clam — quasi percus-
sores scilicet qui victimam populi oculis surripiunt —
ex con vi vio asportarunt. „Unde" (i. e. ex ilia apotheosi
quae tantopere a veritate discrepabat) Gallio materiam
ioci lepidissimi de morte Claudii petivit. Eo audaciae
confidentius progressus est, quod (7«^») frater
Seneca, intimis aulae arcanis initiatus, per libellum apo-
theosin irriserat. Quem libellum ad exemplum aliarum
laudationum, quae in honorem recentium divorum com-
positae dnad-apäTiGig vel dno&icoßig inscribi solebant,
dnoxoXoxv\'i\'Tcaaip appellavit, quia scilicet ut Augustus fu-
turi dei, ita Claudius futuri fatui — nam quos Latini
fungos Graeci Cucurbitas nominant i) — exspectationem
moverat 2). [Quae exspectatio in fine satirae even tum

2) Bücheler (Syrab. Philol. Bonn. 1864-1867 p. 37. Cf.
Boissevain p. 8); Nicht in einen GoU verwandelte er den Claudius
sondern in den Kürbis nach Art der Dichter, welche Menschen mit
Rücksicht auf ihre Eigenschaften in gleichartige Pflanzen oderThiere
metamorphosieren.

habet, nam in inferis Claudius tesseris ludit pertuso
fritillo, Menandro i), Aeaci liberto, traditus, ut sit a
cognitionibus 2)]. Sed utadGallionemrevertar
(i-Atipos Sè), paucis multa complexus esse dicitur:
cum enim hominum sceleratorum corpora, de quibus
supplicium sumptum esset, a carnificibus magnis uncis
in forum atque inde in Tiberim traherentur (ex triclinio
enim Claudius servorum manibus elatus est) ita Claudium
non, ut vulgo fiebat, in flumen abiectum sed in caelum
elatum esse. — Quo modo si Dionem interpretamur,
non video quare concludamus necesse sit Apocolocyn-
tosin alia continuisse quam quae Ludus contineat. —
Porro Boissevain (p. 8) dicit „vix credibile est
Senecam oratione, quam Nero die funeiis in Claudii
honorem haberet, modo elaborata continuo post pessimis
eundem Claudium conviciis consectatum esse." Apparet
igitur defensorem Senecae putare eum, qui scilicet
Claudii vitia optime novisset neque haberet, cur defuncto
imperatori gratum praestaret animum — omnia bene-
ficia Agrippinae favor in eum contulerat — ex animi
sententia mortui virtutes laudasse, cum ii, qui audie-
bant „postquam ad providentiam sapientiamque (oratio)

1) Schanz R. L. II p. 271.1 : Es ist der Komiker Menander
gemeint, dessen Vorliebe für Darslellung von Rechtshändeln be-
kannt ist.

2) Fieri tamen polest (H e i n r i c h ap. B ü c h e 1 e r p. 37 S c h a n z
1.1., iam Boxhorn [1636] sec. Ball p. 54) ut ultima interierint,
in quibus Claudii in cucurbitam mutatio disertis verbis memorabatur.

flexit, risui non temperarunt" (Tac. A. XIII 3). Immo
de Seneca vq.lent, quae de Nerone scribit Plinius
(Paneg. 11): „dicavit caelo Claudium, sed ut irrideret."

Mirari autem quemquam posse in Ludo allusiones ad
Claudii mortem deesse (Boissevain p. 8), non intel-
lego. Nonne insani fuisset simul novum imperatorem
tamquam hominum servatorem atque saeculi aurei
renovatorem praedicare (Lud. 4), simul scelera, quibus
alter hic Saturnus principatum occupa verat, evulgare?
At Nero, testibus Dione (1.1.) et Suetonio (Nero 33)
boletos „deorum cibum" dicebat! Sed quaudo et apud
quos, auctores non tradunt: fortasse coram familiaribus
et postquam „cuncta pernotuere", quod „mox" factum
esse narrat Tacitus (A. XII 67). Insuper: quod licet
lovi non licet bovi.

Quae ex Tacito in laudem Senecae atferuntur (XITI
2 et XV 65) mihi quidem ad speciem tantummodo
videntur laudabilia: „comitatem" enim, quae „lubricam
principis aetatem, si virtutem aspernatur, voluptatibus
concessis retinere" studet, in sapiente admirari non
possum, quoniam ille scire debebat „evulgatum pu-
dorem non satietatem sed incitamentum afferre" i). In
altero loco (XV 65) Seneca coniurationis Pisonianae
particeps dicitur, summa profecto laus! Quae vero alia
ex Tacito in honorem Senecae citari possunt, ut pul-
cherrima] eius mors, infirmât illud: „Fabius inclinât
ad laudes Senecae, cuius amicitia floruit" 2).

In hoc uno cum Boissevanio sentio Agrippinae
alicui asseclae satiram de Claudio tribuendam esse;
verum assecla ille fuit — Seneca. —
Ut rationem subducam: fontes nobis ad manum sunt:
4° quos ipsi scriptores publici iuris esse voluerunt:
Ciceronis orationes,

Ovidii Metamorphoses, Tristia, exPouto I—III, Ibis,
Senecae consolatio ad Hel vlam matrem;

2° quos omnino abscondi maluerunt:
Ciceronis epistularum ad Atticum 1. Ill, ad Fami-
liares 1. XIV, ad Quintum fratrem 1. I,

3° quos mors imperfectos relinquere coëgit:
Ovidii Fasti et 1. IV epistularum ex Ponto. —
Praeterea Ovidius in exilio carmina quaedam scripsit,
quae ad nos non pervenerunt i):

Quale tamen potui, de caelite, Brute, recenti
Vestra procul positus carmen in ora dedi.

3. Carmen Getico sermone conscriptiim in laudem,
Divi Augusti, Tiberii et familiae imperatoriae:

Materiam quaeris? laudes. de Caesare dixi i).
Adiuta est novitas numine nostra dei. . . .

Esse parem virtute patri, qui frena rogatus
Saepe reeusati ceperit imperii, etc.

4. Halieuticorum, quae „supremis suis temporibus
incohavit" (Plin. N. H. 32, 152), fragmentum exstat,
quod spurium esse sunt qui iudicent 2). —

In editionibus Senecae epigrammata novem vulgo
exprimuntur, quorum primum tantum, secundum, sep-
timum codicum mss. auctoritas Senecae vindicat. Num
haec quidem genuina sint, pro certo affirmari nequit
(Schanz R. L. II. p. 272).

De tragoediarum aetate cum nihil certi statui possit
(ib. p. 269 sq.), nobis agendum de iis non est.

Gercke (p. 287 sq.) exilii temporibus librum quoque
tertium de Ira ascribit, sed cum ipsa huius sententiae
argumenta non admodum firma sint, de exiho scrip-
toris ex hoc opere multum disci non posse satis est
perspicuum.

2) Epicedion in M. Valeriura Messallara (ex P. I 7.29 sq.) et
epithalamium Paullo Fabio Maximo (ib. I 2.133 sq.) Romae iam
scripsit.

Ne in reliqua dissertationis parte argumentandi
ciirsiim identidem abrumpere opus esset, ut ad quaestio-
nes cbronologicas deflecterem, has tabellas, quas aliorum
investigationibus consultis composui, praemittere melius
mihi visum est.

1 ) Cf. S11 r i n g a r Annales Ciceroniani, Leidae i 854 p 662—690.
2) Yide supra p. 37 ann. i.

Lex Clodia perlata est:
ut qui civem Rornanum
indemnatum interemisset,
ei aqua et igni interdice-
retur.

1) Cf. Hofmann-Sternkopf. Ausgew. Briefe etc. p. 71.

2) Ordinem epp. 1—5 hunc esse demonstrarunt Smith Ciceros
Journey into Exile, Harvard Studies VH (1896) p. 65—84 et
Hofmann-Sternkopf p. 71 sq.

epistula ad Atticum III 1
scripta est 2), cum Cic. iter
facit, ut extra Italiam quam
celerrime sit.

Cicero postquam Naribus
Lucanis profectus est, pro-
xima nocte illo ex libris de
Divinatione (I 59; II 137,
140 cf. Val. Max., I 7.5)
noto somnio usus est „in
villa quadam campi Ati-
nensis" i).

Cicero Brundisium venit.

1) Qui campus erat in Apulia, cf Plin. N. H. II 228 (Smitb
p. 80). Ibi, iuxta pagum cui nomen nunc Polla est, hodie quoque
parietinae exstant amphitheatri, murorum, portarum (Baedeker
Italie IIP [1887] p. 214).

Ante mensem lunium
(ad Att. Ill 8) discidiiim
factum est inter Cledium
et Pempeium (Lacour-
Gayet p. 51—53).

Kalendis luniis sena-
tus frequens de Ciceronis
leditu decernit, referente
L. Nirinio tribune plebis,
cui intercedit Aelius Ligur.

11 Aug. (a. d. Ill Id.
Sext.) in templo Castoris
comprehensus est servus
P. Ciodii, quem ille ad Pom-
peium interficiendum col-
locarat; qua de re Pompeius
quidem deinde se tenuit
domi.

29 Octob. (a. d. IV Kal.
Nov.) de Ciceronis reditu
promulgant tribuni (cf. ad
Att. Ill 23. 2 sqq.). Deinde
P. Lentulus consul desig-
natus Ciceronis causam
suscipit.

10 Dec. (a.d.IVId.Dec.)
novi tribuni praeter duos
Ciceroni faventes magistra-
tum ineunt.

Kal. Jan. a. 57
P. Lentulus cons, assen-
tiente senatu nihil huma-
narum rerum prius quam
de Cicerone agendum iu-
dicat 1). Cum alius alio
ornatius de Ciceronis salute
dixisset, eo die confecta res
esset, nisi Sex. Atiliustrib.
pi. noctem sibi ad delibe-
randum postulasset.

perspecta voluntate senatus
causa ad populum defertur.
At Clodiani eo die caede in
foro maxima facta, flumine
sanguinis reditum Ciceronis
intercludendum putant.

Paulo post senatus decer-
nit ut litteris consuiaribus
ex senatus consulto omnes,
qui rem publicam salvam
velint, cuncta ex Italia
Romam convocentur.

1) Quod promissum senatus non servavit prius provincias
designans consulibus (ad Att. Ill 24). Cf Mora bin Histoire de
l\'Exil de Cicéron Paris 1726 p. 328—330.

senatus auctore Pompeio
iudicat rempublicam Cice-
ronis consiliip esse conser-
vatam.

luliae minoris cum D. Silano Ovidius autumno a. 8
adulterium deprehenditur relegatus est i).
et punit ur.

■1) Schanz R. L. II p. 128. De iis, quae sequuntur cf. G rae be r
Quaest. Ovid. I Progr. Elberfeld 1881, id., Untersuchungen über
Ovids Briefe aus der Verbannung Progr. Elberfeld 1884, Schulz
Quaest. Ovid. Gryphiswaldiae 1883 (diss, inaug.), Warten berg,
Quaest. Ovid., quibus agitur de Tristium, Ibidis, Epistularuraque,
quae „ex Ponto" inscribuntur, temporibus, Diss, inaug Berolini 1884;
quorum opusculorum summam cognovi ex Güthlingii editione
Fastorum, Tristium etc. Lipsiae 1885 p. LXV sq., Ehwaldii
censuris in Burs. Jahresb. 31 (1882) p. 157—160, 43 (1885)
p. 130—138, Owenii editione 11. I et III Tristium.

inter annos 12 et 13
Tristium 1. V, qui liber
absolu tus est antequam
nuntius de triumpbo Tiberii
Tomes perlatus est.

a. 13 Epistularum ex Ponto
11. I—III, variis temporibus
scripti (vid. infra), editi
sunt.

liber IV ex P., post mortem
demum poetae editus, con-
tinet epistulas usque ad
annum 16.

Ex Ponto librorum I—111 epistulas singulas ad sin-
gulos amicos missas, postea coliectas et sine ordine
iunctas esse ipse poeta significat ex P. Ill 9. 1 sq.,
51—54. De libro IV iam supra idem statuimus. Com-
plurium autem carminum tempora accuratius definita
sunt (Sell. = Schulz, W. = Wartenberg, E. = Ehwald
in Burs.):

Liber I: 1 (a. 13, cum editi sunt 11. I—III.) 2 (initio
hiemis 12. Sch.) 3 (post triumphum 16 Jan. 13. Scb.;
ante Tr. IV 6 [?]. W.) 6 (ante II 6. W.) 7 (ante II 2.
Sch.) 8 (post IV 1. W.)

Liber II: 1 (non ante ver 13. Sch.) 2 (vere 13. Sch.)
5 (non ante ver 13. Sch.) 6 (post 16. W.)8(a. 12. Sch.)

Liber III: 1 (vere 13. Sch.) 3 (init. Ian. 13. Sch.)4
(non ante ver 13. Sch.) 5 (ante II 8. Sch.) 7 (post
triumphum. Sch.) 8 (ante II 1. E.) 9 (a. 13, cum editi
sunt 11. I-IIL).

Liber IV: 1 (in fine 13. W.) 2 (ante I 8. W. Aliter
explicant Merkel prol. 378 et Wölffei p. 2196) 4
(post IV 1, a. 14. W.) 5 (post IV 1, a. 14. W.) 6—9,
12—15 (post mortem Augusti. Sch.) 9 (aestate 16. W.)
10 (post init. a, 14. Sch.; aestate 14. E.) 13 (hieme
14—15, E.).

Omnino non definita restant: I 4, 5, 9, 10; 113,4,7,
9, 10, 11; III 2, 6; IV 3, 11 (E. 43, 146), 16.

a. 41 aut 42 scribit cons.
Sub fin em a. 43 Clau- ad Helv. m.
dius in Britanniam pro-

Olim tempus fuit, quo omnis peregrinus hostis voca-
batur nomine i) et revera hostis loco erat, quippe qui
iure frueretur nullo. Iis igitur temporibus exilium, id
est civitatis ademptio, poena erat morte non levier:
damnatus, civitate sua privatus, alienam adipisci non
poterat et misericord ia sola, nullo iuris civilis subsidie,
peregre vitam sustentabat.

Illa ex antiquitate, ut leges multo tardius mutantur
quam mores, vetus institutum Romae remansit, ut
cui vis Ultimi supplicii condemnato optio daretur, utrum
vitam sibi adimi an civis Romani nomine amisso omne
vinculum quod sibi cum civibus suis esset abrumpere
mallet. Quod legi idem erat, nam qui nullius iuris

esset, eum omnino non esse legitimum habebatur.
Condicio tamen exulum magis magisque gliscente hu-
manitate et commercio sensim in melius mutata est.
Primum in ceteris tolerabantur civitatibus ubi, cum
pei\'egrinorum iura iis quoque paterent, mortis saltem
timore liberi erant; tum civitatis alienae acquirendae
copia facta est, denique hue illuc, quia vulgo Roma
nonnihil secum tulerant, ultro invitabantur. Cum legimus
eos, qui ultimis temporibus liberae rei publicae solum
verterunt, Massiliam abiisse, ut ibi vasis suis Corinthiis,
vita sua sibi carioribus, fruerentur i), aut in oram
Asiae migrasse, ubi tantam vitae otiosae cupiditatem
conciperent, ut ne rogati quidem remeare in patriam
vellent 2), exilium eos damnationi praetulisse facile in-
tellegimus. Attamen eo quod extra Italiam vivere
cogebantur, prisca iam graviore poena afîiciebantur,
nam olim vel Tibur 3) recedens ahquis legi satisfa-
ciebat. Quae consuetude in minoribus delictis postea
quoque remansit, ut apparet ex luvenalis verbis de
decoctoribus „qui vertere solum, Baias et ad ostrea cut-
runt" (XI 49). Qui tarnen poena graviore digni erant
non tantum Roma et Italia pellebantur, sed certis etiam
finibus includebantur, sive, (ut de Cicerone — et quod
sciam primum — accipimus) intra certum ab Italia

3) Ovid. ex P. I 3.81 sq., Fasti VI 665 sq., cf. Cic. p. Caec. 98:
in colonias Latinas, Polyb. VI c. 12.

spatium versaii vetabantur, sive (ut aetate imperatoria
usu venit) regio quaedam, semper fere insula (Mayor
ad luven. I 78), habitanda designabatur. Tota autem
poenae indoles penitus mutata erat, nam cum olim
is, qui e civitate eiciebatur, omnia civitatis iura amit-
teret — videlicet non amplius inter vivos habebatur
— iam cum exilio non nisi capitis deminutio media
coniuncta erat. Révéra Ciceroni concedendum est illis
temporibus exilium supplicium non fuisse sed perfu-
gium portumque supplicii (pro Caec. c. 34), nam
qui locum mutabant itaque civitatem amittebant,
iis neque vitae neque bonorum periculum adeundum
erat; licet etiam reo in exilium profecto causa perage-
retur et poena pronuntiaretur, levia haec ducere licebat,
quia legibus Romanis in hominem non amplius civem
Romanum nulla vis erat. Praeter hoc voluntarium
legitimum quoque erat exihum — aqua et igni inter-
dictio — cuius incommoda révéra maiora non erant.
Quibus ita interdictum erat, ii intra fines earum regio-
num, quarum incolae cives Romani erant, a nullo res,
quae maxime ad vitam sustentandam necessariae sunt,
accipere poterant, aliis vero imperii incolis peregrinorum
numero erant. Voluntariis autem exulibus eadem fe-
re vitae ratio erat, nam vel mortis vel multae
supremae damnatis, si res spectatur, reditus aeque
atque lege e civitate eiectis interclusus erat. Quos
plerosque vitam et pecuniam patriae praeferre solitos
esse iam supra exemplis docuimus. Sequitur etiam le-
gitime expulsis non nimium civitatis amissae fuisse de-

siderium. Graviorem igitur poenam institui oportebat,
ut a scelere absterreretur. Claudendae erant insulae
illae beaterum, ubi, qui omnino dignitatem amisissent
etiamsi Romae mansissent, otio fruebantur iucundissimo.
Hine clausula illa in lege de exilio Ciceronis, „ne intra
quadringenta milia ab Italia esset." An primus fuerit,
cui fines accui-atius praescriberentur dubito. Postea vero
cum sub imperatoribus imperii incolae extra Romam
maiore libertate fruerentur quam aulici quibusvis prin-
cipis libidinibus obnoxii, homini libertatis amanti opta-
tius fuisse necesse est exilium quale antea fuerat quam
lubricam incertamque unius viri gratiam. Quo comperto
iam Augustus exilium plerumque relegatione vel deporta-
tione mutavit, quarum illa iam eo minus mitis erat, quod
relegatis, quamquam aeque atque exules civitate amissa
libertatem retinebant (Gaius I § 161), liber commeatus
extra fines Italiae adimebatur. Vuige enim certus definie-
batur locus, sive provincia sive insula, ubi habitarent i).
Bonorum quidem possessione relegate non interdiceba-
tur sed iam inde ab Augusto „quoniam delicatius non-
nulli vivebant" eo usque coercendus erat opum usus,
ut praescriberetur f*ijTt nXoTa nhiw cftOQxixov rt évoç

I) Dio (56.27) constitutionem quandam Augnsti commémorât
qua dnijYÓQtvdf fiijöêva nvQÓq xai vdarog t^f^&tvru fiijTf

tv TlTtt\'lQOJ dtCtTQlßftV, fltÎTf tV V^dm TÓJV OGUl tXciTTOV
vtTQuxoaibov dnó xrjg T^ntiQOv aradicov dnt^ovoi \' nXrjv Kó)
Ti xal "^Póóov, 2^aQÔovi rt xal Ataßov.

^ikioqiÓQOVj xai xconrjQcoy öt\'o xfxrïjff&ai \' firjTi öot\'Xoig,
ri xal dntXevd\'eQOig, vntQ fïxoai ^[Qfja^ai l) * firjr^ ovaiaf

imtQ âcbdêxa xai rifiiatiui^ ^VQiada éitiv. (Dio 56.27).
Quae consuetudo postea quoque in usu remansit, ut
apparet ex Seneca (cons, ad H.m. 12.4): „eo temporum
luxuria prolapsa est, ut maius viaticum exulum sit
quam olim patrimonium principum fuit." Quae com-
moda effecerunt ut relegatis leve malum esset carere
patria, in qua non amplius quot senatores tot reges erant,
sed unus rex et ceteri servi ; deportatis vero velut
carcer aspera et deserta fere designabatur rupes habi-
taculum; bona publicabantur; morte paene gravius onus
imponebatur.

Itaque exilio ex „poenae perfugio" poena légitima
facto, damnum, quod incurrebat reus, maius factum
est, ignominia tamen, quae civem expulsum sequebatur,
minor: reo non, ut antea, de communi, quae dicebatur,
sententia omnium civium suorum commercium praeci-
debatur neque ut eius contagionem vitarent reliqui
monebantur; sed si quis unius imperatoris, saepe ob
causas privatas vel saltem vulgo incognitas, in odium
venisset, ei non tamquam dignitate civili iam indigno,
sed soli principi ingrato vel formidoloso custodia desi-
gnabatur. Qui autem damnatorum familiares erant, cum
omnino huius temporis proceres amissis cum re publica
solitis occupationibus tam fervide Stoicorum placita
admirarentur, ut iis Cato defensor ultimus libertatis esset.

saepissime imperatoris quos vocabant victimas marty-
rum loco venerabantur. Nam etiam si iustas ob causas
imperator sententiam tulerat, factum est, quod teste
Dione (55.18) iam Li via Augusto praedixerat: multos
ex invidia aut avaritia, alios ob metum fortitudinis
aut opinionem nobilitatis ipsorum necare existima-
batur.

Diversae huius exihi aestimationis exempla in Cice-
ronis, Ovidii, Senecae scriptis videbimus.

Cicero, qua erat vanitate, numquam confiteri voluit
se révéra a populo ex patria esse eiectum ; modo multi-
tudinem, quae legem de pernicie sua comprobarat, non
verum fuisse populum (Cf. pro Sest. 73, de dom. 68,
de leg. Ill 45), Clodium non magis se violasse quam
senatum, quam équités Romanos, quam omnes bonos,
quam Italiam cunctam (de harusp. resp. 4), modo legem
ipsam vitio latam esse magna voce contendebat (ib. 48,
in Pison. 30, Boot ad Att. III 15.5). Ea omnia agebat,
ut ignominiam nominis vitaret, quae quanta etiam tunc
temporis fuerit, inde efficitur, quod a. 54 Gabinius a
Cicerone altercatione vulneratus, ad extremum ut
vehementissimo convicio exulem eum appellavit „Hic
(ita Cicero) — o di ! nihil umquam honorificentius nobis
accidit — consurrexit senatus cum clamore ad unum,
sie, ut ad corpus eius accederet: pari clamore pubUcani"
(ad Q. fr. III 2.2). Cicero autem ipse coactam suam
extra Italiam commorationem vero nomine appellare
postea semper évitât, loquitur de „laboribus," „indignis-
sima fortuna," „calamitate," „tempore suo," „clade,"

„aerumna," „casu" ; cum ante acceptam contumeliam
aperte „eiectionem" dixisset i). —

Ovidius Tomos summotus est cum iam exiiii nova
forma legibus constituta esset, sed ut est existimatio
hominüm legibus etiam tenacior, etiam tune novo genere
maiestatis condemnatos, si exules appellabantur, eadem
manebat ignominia atque eos, qui prisco more populi
voluntati oboedientes patria cesserant. Privilegii igitur
loco habendum est, poetam infelicem relegati nomine
.ab exulibus discerni; neque aliter Ovidius ipse iudicabat,
qui non ita raro de hac relegati appellatione tamquam
de beneficio loquitur. (Non tamen obliviscendum est
ï bonorum quoque possessionem legitimam et civitatem
relegatum exuli antiquo anteposuisse). Pro earegratias
, agit ipsi Augusto :

Nec mihi ius civis nec mihi nomen abest,
Nec mea concessa est aliis fortuna, nec exul
Edicti verbis nominor ipse tui.

(Tr. V 2.55—58)
et contra alios se ab ignominioso illo nomine defendit:
Forsitan obiciunt exiliumque mihi.

1) Ad lam. XIII 4.1; p. red. ad Q. 7; ad Att. III 10.2; pro
Sest. 123, 31, 49, 140 (Dru mann V 649). — ad Alt. II 18.1

Ultima, quae meeum serös permansit in annos,
Sustinuit coniunx exulis esse viri.

Quod te nescio quis per iurgia dixerit esse
Exulis uxorem, littera questa tua est....

Fallitur iste tamen, quo iudice nominor exiil:
Mollior est culpam poena secuta meam ....

Cognovimus igitur Ovidii temporibus opinionem vulgi
non admodum mutatam esse, si cum Ciceronis aequa-
libus comparetur. Longe aliter de exulibus, quos nunc
politicos dicimus, sentiunt paulo posteriores scriptores
omnes, ei quidem qui supersunt summo loco nati et
Graecorum pbilosophorum praeceptis, quae de exilio
cogitationes ab antiquis di versas tradere solebant, imbuti.

Antiquitus in Graecia de exulibus eadem opinio quae
Romae fuit; civitate orbi ubique sacri erant i). Sed
causa erat cur brevi ignominia minueretur. Multo
crebriores in Graecis quam in Italicis urbibus rerum muta-
tiones erant atque omnis factio, quae ad exiguum tempus
superior evasit, adversaries uno agmine urbe pellebat.
Ita factum est ut cuivis partium duci semper eiectio

ante oculos versaretur, sed simul evans in patriam
reditus. Cum deinde reputaverimus quet ex iis, quos
G-raeciae viros maximes et aequales existimaverunt et
posteriores existimant, exilium tulerint, non mirum
videbitur apud philosophes disputationes de exilio
quaestionesque, utrum malum sit an indifîerens, frequen-
tissime occurrere et eos ad unum omnes contendere
ignominiam, quae vulgo inter maxima exilii incommoda
habetur, sapientem omnino tangere non posse. Quarum i)
disputationum compendii loco sunt quae legimus apud
Plutarchum in libelle de exilio (c. 15), qui Diogenis,
Camilli, Themistoclis, Ciceronis, Timothei exempla ci-
tât; et in Ciceronis libro quinto Tusculanarum dispu-
tationum (c. 37 § 107), ubi philosophes exules
enumerat dicitque verum sapientem, qualis Socrates
fuit, mundanum se putare neque consolari exulantem
eum oportere, cum ad omnem rationem Teucri vox ac-
commodari possit : patria est, ubicumque est bene. Patriam
autem philosophe certetalemesse non posse, qualis Ephe-
sus fuerit, quae Hermodorum expelleret hac causa allata:
„nemo de nobis unus excellât; sin quis exstiterit, alio
in loco et apud alios sit," aut quales Athenae Aristidem,
quod praeter modum iustus esset, eicientes (ib. 105).
Seneca vero in consolatione ad Hei viam matrem (c. 13)
generaliter de eo loquitur, quod ignominia sapiens omnino
moveri non potest. In fonte ex quo hausit specialiter

1) De iis, quae sequuntur, conferatur A. Giesecke, de philo-
sophorum veterum quae ad exilium spectant sententiis. Lipsiae
1891, p. 52 sqq.

de morte ignominiosa actum esse videtur itaque Seneca
eo perductus est, ut copiose ageret de morte Socratis
et Catonis et in narranda contumelia. qua Aristides
patria cedens affectus est, id ipsum, in exilium eum
iisse, non commemoraret (§ 7: Diicebatur Athenis ad
supplicium Aristides etc.). Tum denique meminit se de
exilio scribere neque ulla interposita iunctura post narra-
tionem de Aristide addit (§ 8): „Scio quosdam dicere
contemptu nihil esse gravius, mortem ipsis potiorem
videri. His ego respondebo et exilium saepe contemptione
omni carere. Si magnus vir cecidit, magnus iacuit, non
magis illum putes contemni, quam cum aedium sacra-
rum ruinae calcantur, quas religiosi aeque ac stantis
adorant." Repetit quae supra (c. 9) multis disseruerat
de Marcello exule, qui tam beate viveret, ut Brutus
diceret, postquam Mytilenis Marceilum vidit: „visum
sibi se magis in exilium ire, qui sine illo rediturus esset,
quam illum in exilio rehnqui," tamque ardenter deside-
raretur, ut — ita Seneca quidem asseverat — senatus,
cum publicis precibus a Caesare reditum impetraret,
,,tam sollicitus ac moestus esset, ut omnes illo die Bruti
habere animum viderentur et non pro Marcello sed
pro se deprecari, ne exules assent, si sine illo fuissent."
Quae sane Marcello fuissent honorificentissima, si de eo
primo dicta essent, sed pridem iam dictum illud locus
communis exstiterat, postquam Diogenes Cynicus primus
eo usus est. Ille enim (Diog. Laert. VI 49) dicenti:
„Sinopenses te exilii condemnaverunt," respondit: „Et
ego illos mansionis." Quod enuntiatum ab aliis varie

retractatum est et a Cicerone, qua erat modestia, ita,
ut pro Diogene se ipse substitueret (Parad. IV § 30):
„Potes autem esse tu (Clodi) civis, propter quem ali-
quando civitas non fuit? Et me tuo nomine appellas,
cum omnes meo discessu exulasse rem publicam putent?"

At ea philosopbantium scriptorum erant et de Cice-
rone supra vidimus vulgi opinionem tunc aliam fuisse.
Sunt tamen quaedam indicia licet posterioris paulo
aetatis eam quoque mutatam esse ex aliis quam philo-
sophorum castris. luvenalis (XIII 247) loquitur de sco-
pulis frequentibus „exulibus magnis," quod Plinius
pluribus declarat (paneg. 35): „Quantum diversitas tem-
porum potest tum maxime cognitum est, cum isdem
quibus antea cautibus innocentissimus quisque nunc
nocentissimus aftigeretur, cumque insulas omnes, quas
modo senatorum, iam delatorum turba compleret."
Quibus testimoniis fidem facit longa series expulsorum
nobilium, quorum nomina apud Tacitum et Dionem
implent paginas neque fieri potest quin tot exempla,
quorum permagna pars iam ad CaUgulae tempora per-
tinet, efPecerint ut sensim evanesceret ignominia.

Hisce omnibus perpensis mihi quideni Ovidii con-
dicio, quod ad ignominiam attinet, fuisse videtur gravior
quam aut Ciceronis aut Senecae, quippe cui spes mu-
tationis esset minor quam Ciceroni et quamvis nova
lege damnato etiamtum priscorum exulum dedecus
perferendum esset, quod aetate Senecae prope iam in
honorem abiit.

Antiquissimis temporibus patria carere exulibus idem
significabat atque omni vitae splendore et commodo iam
esse privatum: cum religione ius, cum familia opes, cum
civitate honores effugerant. Non igitur mirum est, si
acre patriae nascitur desiderium atque, illa tantorum
munerum auctor si amissa est, velut orbus homo relin-
quitur, qua de causa patriae amor inter altissimos semper
animi affectus fuit. Ille autem amor atavismo quodam,
ut nunc loquimur, permansit etiam cum incommoda
illa peregrinationis non iam exstabant, cum nulla
iam iusta causa erat homini, cur suam alienae terrae
praeferret Ita natus est „amor patriae, ratione valentior
omni" (Ov. ex P. I 3.29).

Attamen non de eo amore ei qui de patriae desiderio
in Cicerone, Ovidio, Seneca agit, dicendum est, nam

Cicero Arpino suo darum monumentum posuit de
Leg. II 3, ubi praeter amoenitatem et salubritatem aliam
quoque causam esse scripsit, quae se Arpini delectai-et,
nam „haec est mea et huius fratris mei germana patria :
hic enim orti Stirpe antiquissima sumus; hic sacra, hic
genus, hic maiorum multa vestigia.... hoc ipso in
loco, cum avus viveret et antique more parva esset
villa, ut illa Curiana in Sabinis, me scito esse natum;
qua re inest nescio quid et latet in animu ac sensu
meo, quo me plus hic locus fortasse delectet, si quidem
etiam ille sapientissimus vir, Ithacam ut videret, im-
mortalitatem scribitur répudiasse." Hic et quando de
Mario municipe suo agit, Arpinatem se esse meminit,
alias Romanus esse sibi videbatur licet aliis etiam consul
maneret „inquilinus civis Romanus" (Sail. Cat. 31).
Quam alteram patriam frequenter egregie laudavit.
Urbs ei est „domicilium injperii et gloriae (de or. 1105),
una in omnibus terris domus est virtutis, imperii, dig-
nitatis (ib. 196), lux Orbis terrarum atque arx omnium
gentium (CatiL ÏV 11), nihil in terris Roma melius
(de deor. nat. III 21); Romae tam multa geruntur, ut
vix ea, quae hunt in provinciis, audiantur (pro Plane.
63)". Hoc Orbis lumen esse iam quaestorius perspexerat,
ut lepide iocans narrat pro Plancio 94 sqq. : ,,Sic tum
existimabam, nihil homines aliud Romae nisi de quaestura
mea loqui.... At ego cum casu diebus iis itineiis
faciendi causa decedens e provincia Puteolos forte

venissem, concidi paene, cum ex me quidam quaesisset,
quo die Roma exissem et num quidnam esset novi!
Cui cum respondissem me e pro vin cia decedere Etiam
mehercule!\' inquit, ^ut opinor, ex Africa\'. Huic ego iam
stomachans fastidiose: Jmmo ex Sicilia\', inquam.
Tum quidam, quasi qui omnia sciret: ^Quid? tu
nescis\', inquit, .hunc quaestorem Syracusis fuisse?\'
Quid multa? destiti stomachari et me unum ex iis feci,
qui ad aquas venissentl" Quo casu didicit, si Romam
sui meminisse vellet, sibi in oculis habitandum esse.
Ita clarissimum quidem se reddidit, sed vitam omnem
in strepitu fori agens, eius amore adeo astrictus est,
ut eo carere postea omnino non posset (Cf. p. 7 sq.).
Etiamsi, rebus suis male cedentibus, ruri philosophari
se malle profiteretur, pauci dies interiecti plane eum
mutabant. Sic anno 59 cum Clodius vehementer eum
urgeret, „hominum satietate" (ad Att. II 5.1) motus:
nihil iam de republica cogitat (4.4), haec cupit deponere
et toto animo atque omni cura qnloGoifeif (5.2), in
Antiati suo libris se delectat aut Iluctus numerat (6.1),
iam pridem gubernare eum taedebat, etiam cum licebat;
nunc vero cum cogatur exire de navi, non abiectis sed
ereptis gubernaculis, cupit istorum naufragia ex terra
intueri (7.4), nihil se est inertius (8.1), philosophum se
appellat (12.4) et usque eo est enervatus, ut hoe otio,
quo nunc tabescunt homines, malit ivTVQawtXa&ui. quam
cum optima spe dimicare (14.1). At idem ille sapiens
quavis epistula amicum adhortatur, ut de rebus publicis
quam primum se certiorem faciat et in Formiano suo

relegatus sibi videtur, quod ibi nun tam celeriter quam
Antii nuntios ex ui\'be accipiat; dies enim nullus erat,
Antii cum esset, que die non melius sciret, Romae
quid ageretui\', quam ii, qui erant Romae (li.1). Cum
mense Male cum Theophrasto quiescere vult (16.3)
et a()iu^}oo!ui> simulât in re civili et publica (17.2),
mense lunio (ep. 18) totus iam denuo macbinationibus
et certaminibus forensibus deditus est. Videmus igitur
verum eum dicere, ubi de Leg. II 5 profitetur ex
duabus suis patriis, una naturae, altera civitatis : „cari-
tate eam praestare, qua rei publicae nomen universae
civitatis est, pro qua mori et cui nos totos dedere et
in qua nostra omnia ponere et quasi consecrare debe-
mus." Nusquam autem apertius locutus est quam cum
ex Cilicia a. 50 Caelio scriberet (ad fam. II 12.2):
„Urbem, urbem, mi Rufe, cole et in ista luce vive:
omnis peregrinatio — quod ego ab adulescentia cognovi —
obscura et sordida est iis, quorum industria Romae
potest illustris esse." Suae enim, non patriae studet
gloriae, ut ingenue confitetur: ,,male vebi malo alio
gubernante quam tam ingratis vectoribus bene guber-
nare" (ad Att. II 9. 3); „sive ruet sive eriget rem pu-
blicam, praeclarum spectaculum mihi propone, modo
te consessore spectare liceat" (15.2). —

Eadem erat Ovidii de patriis suis sententia. Sin-
cere amore motus versibus canoris Sulmonem laudat
neque originem abnegat:

Parva, sed inriguis ora salubris aquis,
Sol licet admoto tellurem sidere findat,
Et micet Icarii stella proterva canis:
Arva pererrantur Paeligna liquentibus undis.

Et viret in tenero fertilis herba solo.
Terra ferax Cereris multoque feracior uvis,

Dat quoque baciferam Pallada rarus ager,
Perque résurgentes rivis labentibus herbas

Cum timuit socias anxia Roma manus.
Atque aliquis spectaus hospes Sulmonis aquosi

Moenia, quae campi iugera pauca tenent,
„Quae tantum" dicat „potuistis ferre poetam,
Quantulacumque estis, vos ego magna voco."

Ecce patriae natalis laudes — adoptatam nulla non
poetae opera concelebrant : Amores, quatenus non Graeca

sunt in Latinum conversa i), adulescentis Romae vita fru-
entis fata narrant; cuius vitae velut dux sit Ars Amatoria,
quae incipit a laude Romae aureae (III 413), urbis, in
qua orbis est (I 174), quia

Tot tibi tamque dabit formosas Roma puellas,
„Haec habet," ut dicas, „quidquid in orbe fuit."

Hilaris huius laetissimaeque vitae desiderium poeta,
voluptatum amantissimus, acerbe tulit, sed alia quoque
et graviora in mundi dominatrice 2) suspiciebat, quae
iam adulescens carmine celebrare in animo habuerat,
cum Amor a rebus seriis eum avocaret (Am. I 1),
firmata aetate revera celebravit, pr imo in Arte Amatoria

I 177 sqq., deinde in tine Metamorphoseon, denique
in Fastorum libris, quos per ticere non potuit (Cf. Trist.

II 51—80). Patria, quam exul desiderat, eadem illa
Roma est (Tr. II 234, III 3.63, 4b..53, 8.8,13.6, IV 2.64 ;
ex P. I 2.14 Cf. p. 8). —

Senecae autem patriam, nisi aliunde (Martial. I 62)
edocti essemus, Cordubam esse, vix crediderimus ; in tot
enim philosophi libris semel tantum de Cordubensibus
„nostris" mentio facta videtur (fr. 88 Haase); nam epi-
gramma nonum de exilio omni caret auctoritate. Romam

1) Quod de omnium nequissima elegia HI 7 Kaibel statuit
(t^hilodemi Gadarensis epigrammata, Index schol. Grypliisw. p. sem.
aest. 4885, Gf. Ehwald in Burs. 43 [1885] p. 173 sq.).

2) a. a. Ill 114, ubi Brandt eft. Fast. IV 225 Trist. HI 7.50,
a. a. I 177. Gf. etiam Fast. V 93: caput orbis.

contra, quoad per Neronetn licuit (de itinere Aegyptio,
quod iuvenis suscepit, vide p. 18), servabat fovebatque,
atqiie earn, non Hispaniam, patriarn suam se ducere,
eociare indicavit, quod in Cons, ad H. m. (6.2) vi vide
concursum ex provinciis, municipiis, coloniis Romam
pingens nullo verbo lectorem monet se quoque iam
puerum ex iis fuisse, quos ambitio adduxerat. Attamen
inde firmum argumentum haurire potuisset, quo demon-
straret sibi quidem exilium grave futurum non esse.—

Cicero, ut supra diximus, legis verbis in ceilam re-
gionem inclusus non erat sed ex Italia et circurnia-
centibus terris usque ad quadringenta milia passuum
exclusus. Specie igitur ingentes ei patebant fines ;\'äccu-
ratius tamen consideranti mirum quantum eos coartari
apparet i). Galliae Caesaris erant provincia. De Hispania
et Africa Cicero ne cogitavit quidem: id ei visum est in
mediam barbariam ire. In Siciliam, quorum incolas animo
grato sibi fore pro pristino beneficio sperabat, aditum
propraetor C. Vergilius abnegavit (pro Plancio 96 2)).
In Graeciam autem ire non poterat propter metum ini-
micorum quorundam, quorum paratas insidias L. Tubero

2) Smith (Ciceros Journey into Exile p. 83), rairatus de ea
re nullam mentionem factam esse in epistula III 4 ad Atticum,
post verba: „ut mihi ultra quadringenta milia liceret esse" inseri
vult: „simul litterae a Vergilio nostro, quibus significabat se nolle
me in Sicilia esse."

necessarius, qui fratri legatus fuerat, detulit (pro Plane.
dOO). Ex quibus P. Autronium Paetum maxime time-
bat, quem, quamvis sodalem et eollegam in quaestura,
de vi accusatum, quia inter Catilinarios fuerat, auxilio
suo, quod supplex Autronius rogaverat, noluerat iuvare,
immo etiam testimonio laeserat. De illo timore saepius
in epistulis de exilio scriptis loquitur, quod ne in Epiro
quidem ab iis tutum se esse confidit: „si per Epirum
iter esset faciendum, tuo tuorumque praesidio uteremur
(ad Att. III 1); sine te autem non esse nobis illas partis
tenendas propter Autronium (ib. 2); (praedium tuum) ab
Autronio et ceteris quadridui (tantummodo iter abest)...
castellum munitum habitanti mihi prodesset... quod si
auderem, Athenas peterem... nunc nostri hostes ibi sunt
(7.1); Achaia prope esset, plena audacissimorum inimic-
orum, et exitus difficilis haberet, eum inde proficisceremur
(8.1); ego volebam loco magis deserto esse in Epiro, quo
neque Hispo (alii: Piso) veniret nec milites (ad f. XIV 1.3) ;
eum adventare milites dicentur faciendum nobis erit
ut ab eo (Plancio) discedamus (ad Att. III 22.1);
Dyrrhachii... sum tuto ... eum inimici nostri venire
dicentur, tum in Epirum ibo (ad f. XIV 3.4)". Etiam
in oratione pro Plancio: „cognovi, id quod audieram,
refertam esse Graeciam sceleratissimorum hominum ac
nefarioriim, quorum impium ferrum ignisque pestiferos
meus ille consulatus e manibus extorserat: qui ante
quam de meo adventu audire potuissent, eum tamen
abessent aliquot dierum viam, in Macedoniam ad Plan-
cium perrexi" (§ 98). Quae eum cura eum sollicitaret.

in Asiam ad fratrem proficisci decrevit: „Nobis iter est
in Asiam, maxime Cyzicum (ad Att. Ill ö); per Mace-
doniam Cyzicum petebarnus (ad f. XIV 4.3); quoniam
est Cyzicum nobis eundum (ad Att. Ill 13.2); nos in
Asiam convertemus, neque adbuc stabat, quo potissi-
mum (14.2); an abeam Cyzicum (15.6); Cyzicum aut
aliud quid sequemur (16)". Cum tamen frater, qui per
triennium Asiam obtinuerat, tum maxime provincia
decederet neque eius incolas valde sibi conciliasset, nil
nisi intervallum, quo ab inimicis aforet, eam regionem
ei commendabat; quod ipsum ingratum erat ei, qui
quam celerrime quid Romae ageretur audire gestiebat
(Cf. e. g. ad f. XIV 3.4). Itaque Thessalonicae et Dyr-
rhacbii, quamquam lex vetabat, apud Plancium suum
mansit. Loci vero naturarn non curabat, quod lucem
omnino fugiebat (ad Att. Ill 19.1) et solitude ei optata
erat: ,,odi enim celebritatem, fugio homines, lucem aspicere
vix possum (7.1); ego propter viae celebritatem...
non conimovi me adhuc Thessalonica; sed iam extru-
dimur, non a Plancio — nam is quidem retinet —,
verum ab ipso loco minime apposite ad tolerandam
in tanto luctu calamitatem (ib. 14.2); statuam in
tuosne agros confugiam, ut neque videam homines, quos
nolim... (15.6); celebritas mihi odio est (19.1); ere
cum paucis; multitudinem dimittam (ib.); ego vole-
bam loco magis deserto esse (ad f. XIV 1.3); si of-
fendet me loci celebritas, alio me conferam (ib. 7)". —
0 vi dio multo inhospitabilius erat domicilium. Tomi
castellum erat in ultimis imperii Romani finibus tam-

quam praesidium contra barbares Scythas et Getas ad
Istrum positum. Unde iam manifestum est, Ovidii sortem
peiorem fuisse quam priorum exulum et poenam seve-
riorem. Ipse scribit:

Persequar ut cunctos, nulli datus omnibus aevis
Tam procul a patria est horridiorve locus ...

Deque tot expulsis sum miles in exule solus:
Tuta — neque invideo — cetera turba latet.

Quod ut melius probet, incommoda loci caelique fuse
describit. Vivit „suppositus stellis numquam tangen-
tibus aequor" (Tr. III 10.3 cf. I 5.61: sideribus totis
distantia), quod profecto est rem in maius augere,
nam Tomorum (castellum situm erat prope eum locum,
ubi nunc est urbs Koestendsje 2)) latitudo geographica
est circiter 43° 46\', Romae 41° 51\' (Owen Tr. 1
p. 60).

2) Owen (Tr. III p. V) nominal „Anadol-Ko\'i near Köstendje,\'\'
Siebelis-Polle Metamorphosen Ein!, p. XVI: Andalkiöi.

3) Revera sub Angusto crebrae incursiones Dacorura, Bastar-
narum, Getarum fuerunt (Mo mm sen Monum. Ancyr.\' p. 88—89,
Owen I p. XXI ann. 2)

Hostis equo pollens longeque volante sagitta
Vicinum late depopulatur humum, etc.

tinitirao cinctus premor undique Marte,
Vixque brevis tutos raurus ab hoste facit.

(V 2^69 sq.)
Est igitur rarus, rus qui colere audeat, isque
Hac arat infelix, hac tenet arma manu.

Vicinoque raetu terret utrumque latns.
Altera Bistonias pars est sensura sarissas:
Altera Sarraatica spieula missa manu.

A male pacatis plus trahit ora Getis.
Sarmaticae maior Geticaeque frequentia gentis
Per médias in equis itque reditque vias.

Vix ope castelli defendimur, et tamen intus
Mixta facit Grraecis barbara turba metum.
Quippe simul nobis habitat discrimine nullo
Barbaras et tecti plus quoque parte tenet.

(ib. 10.27—30)
Quos ut non timeas, possis odisse videndo
Pellibus et longa corpora tecta coma

vix sunt homines hoc nomine digni,
Quamque lupi saevae plus feritatis habent.
Non metuunt leges, sed cedit viri bus aequum,
Vietaque pugnaci iura sub ense iacent.

Si necessitas cogit, ipse Ovidius ex poeta fit miles:
Nunc senior gladioque latus scutoque sinistram,
Canitiem galeae subicioque meam.

Tales homines, aqua non iucundior, non mitius
caelum! Semel atque iterum ea queritur:

(ib. .11 7.74)
Nec tibi sunt fontes laticis nisi paene marini.
Qui potus dubium sistat alatne sitim.

(ib. Ill 1.17 sq.)
Quin etiam, stagno similis pigraeque paludi,
Caeruleus vix est diluiturque color.

Aquae bonae inopia hanc ob causam poetara acrius
vexabat, quia alio potu raro uteretur:

Quae ingrata erant homini delicato, cum praesertim
debilis esset et plus semel aeger, et iam insenesceret :

(Tr. Ill 3.2 sqq.)
Ei mihi perpetuus corpora languor habet!
Seu vitiant artus aegrae contagia mentis,

Ossa tegit macies, nec iuvat ora cibus;
Qaique per autumaum percussis frigore primo
Est color in foliis, quae nova laesit hiems.
Is mea membra tenet.

1) A morum II 10.23 — quem locum citat etiam Owen ad
Tristium 1.1. — pro documento esse non posse mihi videtur, cum
in carminibus amatoriis Ovidius vulgo Graecos imitatus sit (Cf.
p. 89 sq.).

Nam neque sunt vires, nec qui color esse solebat:
Vix habeo tenuem, quae tegat ossa, cutem.

(ex P. I 5.52)
Longus enim curis vitiatum corpus amaris
Non patitur vires languor habere suas ....
Membraque sunt cera pallidiora nova.

Ut amici crederent verebatur, quoniam corpus suffi-
ceret neque mala „duritiam" frangerent:
Mollis et impatiens ante laboris eram,
Ultima nunc patior.

Suffecitque malis animus. Nam corpus ab illo
Accepit vires vixque ferenda tulit.

(Tr. V 2.3-5)
Haec ego non ausim, cum sint verissima, cuivis
Scribere, delicias ne mala nostra vocet.

Duritiae confers, Albinovane, meae?
Gutta cavat lapidem, consumitur anulus usu.
Et teritur pressa vomer aduncus humo.

Tempus edax igitur praeter nos omnia perdit,
Oessat duritia mors quoque victa mea.

Iam mihi canities pulsis melioribus annis
Venerat, antiquas miscueratque comas,
Postque meos ortus Pisaea vinctus oliva
Abstulerat decies praemia victor eques,
Cum maris Euxini positos ad laeva Tomitas
Quaerere me laesi principis ira iubet.

Inficit et nigras alba senecta comas.
Iam subeunt anni fragiles et inertior aetas,
lamque parum firmo me mihi ferre grave est.

Indurat boreas perpetuamque facit.
Ergo ubi delicuit nondum prior, altera venit
Et solet in multis bima manere locis.

2°. Boreas tam veliementer flat, ut aedificia alta
sub vertat et tecta a domibus abripiat:

Tantaque commoti vis est aquilonis, ut altas
Aequet humo turres tectaque rapta ferat.

Oraque de toto corpore sola patent.
Saepe sonant moti glacie pendente eapilli,
Et nitet inducto Candida barba gelu.

Nudaque consistunt, formam servantia testae,
Vina nec hausta meri, sed data frusta bibunt.

5°, Non solum minores fluvii, sed etiam ipse Ister
gelu consistit i), tamque crassa glacies est, ut per earn
equis plaustrisque vebantur-:

1) Idem testantur üio 54.36, Florus IV lâ.IS; „üaci montibus
inhaerent; inde Cotisonis regis imperio, quotiens concretiis geln
Danuvius iunxerat ripas, decurrere solebant et vicina populari.

Perque novos pontes subter labentibus undis
Ducunt Sarmatici barbara plaustra boves.

(ib. 27—34)
.... gentes, ubi frigore constitit Hister,
Dura meant celeri terga per amnis equo.

Ipse vides onerata ferox ut ducat lazyx
Per médias Histri plaustra bubulcus aquas.

Non ager hic pomum, non dulces educat uvas.
Non salices ripa, robora monte virent.

(ib. IV 10.31)
Tristia per vacuos horrent absinthia campos,
Conveniensque suo messis amara loco.

(ib. m 1.23 sq.)
Tristia déformés pariunt absinthia campi,
Terraque de fructu, quam sit amara, doeet.

Qui veniunt istinc, vix vos ea credere dicunt :
Quam miser est, qui fert asperiora fide !

eos, qui in „suas" regiones venerunt, obtestatur ut
Tiberio principi et aliis persuadeant:

Ut positis reddas iura sub axe locis,
Aspicis en praesens, quali iaceamus in arvo,
Nec me testis eris falsa solere queri.

(ex P. IV 7.1—4)
Praefuit his, Graecine, locis modo Flaccus ....
Quaere loci faciem Scythicique incommoda caeli.

Num natura caeli, quae nunc est, eadem esset atque
Ovidii temporibus, quantum ego quidem scio, nemo,
qui ad Ovidium commentaries scripsit, investigavit prae-
terquam quod Owen ad Tristia III 10.47 cita vit ex
diurnis Anglicis a. 1889 de acerrima hieme in urbe
Odessa. Attamen fac hodie aliter rem se habere, non
perspicio quomodo quis Ovidium, qui aliorum testimonia
invocaret et, si nimis immania narraret, risum, non
indignationem se moturum esse probe sciret, mendacii
arguere potuerit. Utique mirum videri non potest,
Ovidium ex quo Tomes venit, numquam desiisse miti-
orem et propiorem exilii sedem rogare primum ab
Augusto, deinde etiam a Tiberio:

Di facite, ut Caesar non hic penetrale domumque.
Hospitium poenae sed velit esse meae.

Mitius exilium pauloque propinquius opto,
Quique sit a saevo longius hoste locus.

Quod probet ipse, canam, poenae modo parte levata
Barbariam rigidos effugiamque Getas.

Exiguum pleno de mare demat aquae ....
Quod petimus, poena est, neque enim miser esse recuso,
Sed precor, ut possim tutius esse miser.

(ib. 2.19 sq., 77 sq.)
Forsitan exigua dignus habebor ope
Inque locum Scythico vacuum mutabor ab arcu,
Plus isto, duri, si precer, oris ero.

Mollia naufragiis litora posse dari ....
Nec tamen ulterius quicquam sperove precorve,

Quam male mutato posse carere loco ....
Non petito, ut bene sit, sed uti male tutius, utque
Exilium saevo distet ab hoste meum ....
Ut propior patriae sit fuga nostra, roga.

(ib. 2.59 sq., 63 sq., 103 sq., 128).
Terra velim propior nullique obnoxia bello
Detur: erit nostris pars bona dempta malis.

Detque solum miserae mite, precare, fugae ....
Sit tua mutando gratia blanda loco . . .
Eximar ut Scythici de feritate loei.

Non igitur mirum, finem quaerentibus horum
Altera si nobis usque rogatur humus ....

Ciausaque si misero patria est, ut ponar in ullo.
Qui minus Ausonia distat ab urbe, loco.

Ex P. IV 12 (vs. 36) de salute desperat, neque quomodo
Tiberius adeundus sit, se scire dicit (vs. 43—50);abeo
idem atque ab Augusto petere audacius fuisset (43:
dicere vix est), sed paulo post ad eundem Tuticanum,
ad quem epistula duodecima data est, preces solitas
mittit (Quolibet ex istis scilicet ire locis, 14.5). In carmini-
bus 13 et 15, ad Carum et Sextum Pompeium datis, item :

Quanta potes, praebe nostrae momenta saluti,
Quae nisi mutato nulla futura loco est.

Senecae temporibus praevalebat mos exules in insulam
aliquam deportandi. Vulgo parvae et saxosae insulae
destinabantur, praecipue Cyclades (cf. Mayor ad
luven. I 73), sed Corsica quoque inter loca erat, quae
ad puniendos damnatos habebantur idonea. „Insula
permagna, maximam partem montosa, frequentibus silvis
opaca, et quae parvis flu minibus irrigatur" (Diod. V
13) veteribus — longe aliter atque bodiernis hominibus
talia valde admirantibus — „terribilis" ([Sen.] epigr. 1)
et „horrida" (ib. 2, cons, ad H. m. 6.5) visa est. Prae-
terea „tenetur a barbaris, quorum alienus nec facilis
intellectu sermo est" (Diod. V14, cf. Sen. cons, ad Polyb.
i. f.: „barbarorum inconditus et barbaris quoque bu-
manioribus gravis fremitus"), quorum autem mores laudat
alius, alii damnant. Diodorus scribit (1.1.): „luste inter
se ac humaniter, supra quam omnes alii barbari, vivunt.
Nam quae in cavis montium arboribus inveniuntur mella,
citra controversiam illorum sunt, qui in venerunt. Ovesque,
certis distinctae notis, etiam nemine servante, heris
salvae manent. In reliqua etiam vitae administratione
iuste agendi normam, suo quique loco, mirifice obser-
vant". Strabo contra (V 224) „magis feros ipsis feris" esse

dicit et cum Strabone facit Seneca, querens de „feri-
tate" eorum (ad H. m. 7.8): „quid ad homines imman-
suetius?" (ib. 6.5). Utrius iudicio maior fides habenda
sit, nunc non facile discerni potest, multo tamen veri-
similius esse arbitror Diodorum errasse, quippe qui
de Sardiniae quoque caeli natura laetiora tradiderit
quam testificatur locus ille Taciti (Ann. II 85): „Actum
et de sacris Aegyptiis ludaicisque pellendis; factumque
patrum consultum, ut quattuor miha libertini generis
ea superstitione infecta, quis idonea aetas, in insulam
Sardiniam veherentur, coercendis illic latrociniis et, si
ob gravitatem caeli interissent, vile damnum". —

Cicero loci naturam non curabat, dummodo in tuto
esset ; tempus autem eum defecit ad se ipsum quiete ob-
servandum et de patriae desiderio in litteris philosophan-
dum; sed quo minus theoretice de redeundi cupiditate
disputât, eo luculentiora testimonia fert epistulis, cogita-
tiones suas nusquam nisi Romae constanter versari.
Non tamen urbis tecta, non Itahae placida rura sed fori
clamores et matutinae salutationes sunt, quibus caret.
Conferatur e. g. ad Att. III 7.2: „Quid enim est quod
me retineat (in vita sc.) praesertim si spes ea non est,
quae nos proficiscentes prosequebatur?" cum ad Q. fr.
I 4.4: „Saepe triduo summa cum gloria dicebar esse
rediturus". In vita enim urbana negotia tum tantum se
non curare dicit, cum sapientium de iis praecepta modo
legit eorumque verba repetit, aut cum aliis consola-
tionem praebere vult, ut P. Nigidio Figulo scribens se
ipse miseratur, quod rei publicae mala non solum audit,

quod ipsum est miserum, sed etiam videt (ad f. IV
13.2, cf. IV 3.2, 4.5; VI 1.1, 4.3).

Seneca, cui vita supplicium est (ad Pol. 9.6), tota
flebilis (ib. c. 4), nihil aliud quam ad mortem iter (ib.
11.2), cui persuasum est neminem fata convicio, nemi-
nem Üetu movere posse (ib. 4.1), sapiens ille, qui om-
nibus clarissimorum ingeniorum monumentis quae ad
compescendos moderandosque luctus composita sunt,
evolutis (ad H. m. 1.2) profitetur, exilium nihil esse
nisi loci commutationem (ib. 6.1), rem minimi momenti,
de domicilie temporal! iniqua omnia narrat. Corsica
aeque deserta et aspera est ac Sciathus, Seriphus, Gyarus
(ad H. m. 6.4). „Quid tam nudum inveniri potest, quid
tam abruptum undique quam hoc saxum? Quid ad
copias respicienti ieiunius? Quid ad homines imman-
suetius? Quid ad ipsum loci situm horridius? Quid ad
caeli naturam intemperantius?" (ib. 6.5) Mare impor-
tuosum, caelum grave est, incolae feri sunt (ib. 7.8).
„Terra non frugiferarum aut laetarum arborum ferax.
Non magnis nec navigabilibus alveis irrigatur. Nihil
gignit, quod aliae gentes petant, vix ad tutelam inco-
lentium fertilis" (ib. 9.1). — Qui tam multa improbanda
videt in eo loco, quem habitat, exspectaveris eum valde
laudare quem reliquit, idque Senecam libentissime fac-
turum fuisse arbitrer, nisi in omnibus vitae casibus
philosophum se praestare voluisset. Philosophe autem,
quem res externas curare minime deceret, non erat, cur
prae qualibet alia regione Romam commendaret. Itaque
Seneca diligenter Urbis laudes évita vit, nec tamen potuit

quin illam „civitatem veluti communem", epithetis
„maximae" et „pulcherrimae" ornaret (ad H. m. 6.4
et 3). —

Licet ob perpetuam illam vituperationem Tomitani
et finitimi populi poetae succensere incipiant:
Talia suceensent propter mihi verba Tomitae,
Iraque earminibus publiea mota meis.

deinde omnem operam dant, ut debitum poetae sol-
vant bonorem! Immunitate eum donant:
Exstant décréta, quibus nos
Laudat et immunes publiea cera facit.
Conveniens miseris et quamvis gloria non sit,
Proxima dant nobis oppida munus idem.

et vel ut sui poetae tempora laurea vinciunt:
Et placui — gratare mihi — coepique poetae
Inter inhumanos nomen habere Getas.

(ib. 13.21 sq.)
Tempora sacrata mea sunt velata corona,
Publicus invito quam favor imposait.

Quibus muneribus Ovidius banc reddit gratiam, ut
affirmet loca caelumque, non homines odio sibi esse :

Quos ego, cum loca sim vestra perosus, amo....
In loca, non homines, verissima crimina dixi ....

.... mihi cara Tomis ....
Di modo fecissent, placidae spem posset habere
Pacis et a gelido longius axe foret.

At intimo corde Romam, ad „pulcherrimam" (ex P.
I 2.81) „dominam" (ib. IV 5.7) semper trahitiir,

Optat „Urbe frui" (Tr. IV 8.28), qua nihil melius sit
(ex P. I 3.37), sed quam aspicere epistulae soli liceat
(Tr. V 4.3), nam, cum ver esse coepit:

Cedunt verbosi garrula bella fori.
Usus equi nunc est, levibus nunc luditur armis.
Nunc pila, nunc celer! volvitur orbe trochus,
Nunc, ubi perfusa est oleo labente, inventus

Defessos artus Virgine tinguit aqua.
Scaena viget, studiisque favor distantibus ardet,

Proque tribus resonant terna theatra foris,
0 quater, o quotiens non est numerare, beatum.
Non interdicta cui licet Urbe frui!

Nec tu credideris urbanae commoda vitae
Quaerere Nasonem: quaerit et illa tamen.

Nam modo vos animo dulces reminiscor, amici,
Nunc mihi cum cara coniuge nata subit:

Aque domo rursus pulchrae loca vertor ad urbis,
Cunctaque mens oculis pervidet illa suis.

Nunc fora, nunc aedes, nunc marmore tecta theatra,
Nunc subit aequata porticus omnis humo,

Gramina nunc Campi pulchros spectantis in hortos,
Stagnaque et euripi, Virgineusque liquor.

Quamquam totiens queritur, quod sibi „sic urbis
misero est erepta voluptas" (ib. 39), poeta raro tantum
rura sua, „Paeligno conspicienda solo" (ex P. I 8.42)
et hortos ad urbem, quo studiorum gratia secedere
(Tr. IV 8.27) et libros suos scribere (Tr. 111.37) soleret.
desiderat, cum Tomis intra portas ei manendum fuit:

Nec quo secedam, locus est: custodia muri
Summovet infestos clausaque porta Getas.

In omnibus igitur exulibus nostris exemplum inveni-
mus illorum magnarum urbium invitamentorum, quae
homines soli natalicii oblitos reddentia alterius patriae
maioris desiderium exstingui sinunt numquam ; ita ut
simulatque „urbis abest fa-cies" (Tr. IV 6.45) omnis vitae
splendor ac félicitas effugisse videantur.

In colloquio illo, quod Dio habitum esse finxit inter
Ciceronem exulem et Philiscum philosophum, Philiscus
contendit se, cum res eo sint loco constitutae, ut Cicero
et corpus incolume et animum integrum habeat, non
videre, quidnam id sit, quod eum dolore afficiat. Ad
quae Cicero: „Itane," inquit, „tibi malum ingens esse
non videtur, in ignominia et exilio degere; domo ami-
corumque consuetudine carere?" (Dio 38.23). Itemque
in oratione pro domo (§ 98) inter animi dolores, quibus
exules affliguntur, primo loco positum est, quod a
complexu suorum distrahuntur. Et nos igitur in rebus
privatis tractandis a familia ordiamur aequum est.

De familia Ciceronis ante exilii tempora qualis
fuerit, paucissima tantum accipimus: a. 77 Terentiam
in matrimonium duxisse videtur; quo anno filia, a. 65
Alio quoque auctus est.

Terentia i) in historia coniurationis Catilinariae me-
moratur. Faustum omen ea nocte, quae inter tertium
et quartum diem m. Decembris a. 63 intercessit, demi
Ciceronis, ubi sacra Bonae Deae celebrabantur, factum
Terentia Vestalium iussu consuli nunliavit (Plut. Cic.
20, Dio 37.35). Negotii quoque, quod Cicero cum P. Sestio
habuit, per colloquium particeps fuit (ad f. V 6.4). Quan-
tum ex paucis hisce colligi potest, talis videtur fuisse
qualem eam describit Plutarchus (1.1.): „muiier natura
neque mitis neque timida, quae teste ipso Cicerone
partem potius publici officii eius sibi assumeret quam
sui domestici aliquid ei impertiret 2)." Feminae firmam
indolem revera interdum mobilem mariti animum ad
fortiter agendum incitasse, credibile est. (Si Pseudo-
Sallustio [in Cic. 3] fides habenda est, cum Terentia Cicero
de re publica consuluit, legis Plautiae iudicia domifeclt,
coniuratos damnavit; si Plutarcho [29 sq.], Terentia
virum suum in Clodium incitavit, suspicata huius soro-
rem Clodiam operam dare, ut oratorem ad divortium
perduceret.) In re familiari autem dos eius non parva
(Plut. 8), quam ipsa sedulo administrabat, maximum
fuit adiumentum. Ex epistula ad Atticum (II 45.4) ap-
paret eam agros pubhcos possedisse, qui fortasse idem
erant atque saltus, de quo mentio fit ad Att. II 4.5.
Maxima igitur fuit utilitas, quam Cicero ex coniugio

suo tam opibus i) quam necessitudinibus Terentiae (de
familia eius vide supra p. 29) percepit, amore vero
eius ante exilium incensum eum numquam videmus,
ideoque impense miramur, cum exulis ad uxorem epi-
stulas legimus, in quibus effusissimis verbis usus est, ut
ardens desiderium „mulieris miserrimae, fidelissimae
coniugis (ad Q. fr. I 3.3)" exprimeret 2): „Ego vero te
quam primum, mea vita, cupio videre et in tuo com-
plexu emori (ad f. XIV 4.1). Si te habeo, non mihi
videbor plane perisse (ib. 3). A te quidem omnia fieri
fortissime et amantissime video (ib. 2.2). Hem, mea
lux, meum desiderium, unde omnes opem petere sole-
bant, te nunc, mea Terentia, sic vexari, sic iacere in
lacrimis et sordibus (ib.). Mea vita... mihi ante oculos
dies noctesque versaris (ib. 3). Valete, mea desideria,
valete (ib. 4). Te ista virtute, fide, probitate, huma-
nitate in tantas aerumnas propter me incidisse (ib. 1.1).
Ita tibi persuadeas, mihi te carius nihil esse nec um-
quam fuisse (ib. 3.5)."

Iterum atque iterum eam monet, ut valetudini — qua
non firma utebatur antea quoque articulorum doloribus
vexata (ad Att. I 5.8) — det operam „muiier aegra et

1) De Terentiae rei familiaris statu exule Cicerone in eo, quod
sequitur, capite diceraus.

2) „Les premières lettres (libri XIV ad fam.) sont d\'une passion
incroyable", Boissier Cic. et ses amis p. 98. Admiratio eo etiam
augetur, quod prima iam post reditum epistula ad Atticum (IV I 8.
Cf 2.7) dissensionem coniugum indicat.

corpore et animo confecta" (ad f. XIV 4.3) : ,,Cura, quod
potes, ut valeas (ib. 6); valetudinem istam infirmam,
si me amas, noli vexare ... omnis labores te suscipere
video, timeo, ut sustineas. .. qua re, ut id quod speras
et quod agis, consequamur, servi valetudini (ib. 2.3);
mihi ante oculos dies noctesque versatur... infirmitas
valetudinis tuae (ib. 3.2); cura, ut valeas (ib. 5)."

Non tamen unius Terentiae sed etiam sua causa valere
eam cupit: „In te enim sunt omnia (ad f. XIV 2.3);
et litteris multorum et sermone omnium perfertur ad
me, incredibilem tuam virtutem et fortitudinem esse
teque nec animi neque corporis laboribus defatigari
(ib. 1.4); cum sciam magnam partem istius oneris abs
te sustineri (ib. 3.5); coniugem me prosequi non sum
passus, ut esset, quae reliquias communis calamitatis,
communis liberos tueretur (ad Q. fr. I 3.3)." Neque
igitur opem eius „aerumnosissimae mulieris Terentiae"
mortem sibi consciscendo vult frustrare (ad Att. III 19.2).
Sin autem aliqua causa se perdat, Atticum, qui iam
saepius Terentiae praesto fuerat et ob eam rem a Ci-
cerone Terentiae nomine gratiarum actiones acce-
perat (ib. 8.4 et 9.3), orat et obsecrat, ut cum cetera
familia uxorem quoque tueatur (19.3) et, quoad poterit,
unam omnium aerumnosissimam suis officiis sustentet
(23.5). —

Ex Terentia Ciceroni prima nata est Tul lia, quas
„deliciolas" suas (ad Att. I 8.3 et 5.8) tam vehementer
amabat, ut de suo in eam amore in oratione scripta et
publicata (Verr. II 1.112) iam loqueretur, cum Tullia

septimum agebat annum i). Tredecim annos natam C
Pisoni Frugi eam despondit (ad Att. I 3.3), cui usque
ad mortem eius — obiit autem Cicerone exule — iuncta
fuit. Cicero Tulliam, quamvis complures annos iam
nuptam, semper „filiolam carissimam" (ad f. XIV 4.6)
habet utpote filiam „qua pietate, qua modestia, quo
ingenio! effigiem oris, sermonis, animi (sui)!" (ad Q.
fr. I 3.3). Itaque sortem, qua illa afflicta est, gravissimam
in miseriis suis vehementer conqueritur: „Quid Tulliola
mea fiet? iam id vos videte; mihi deest consilium. Sed
certe, quoquo modo se res habebit, illius misellae et matri-
monio et famae serviendum est (eius doti et famae
se absente Cicero timebat. Manutius) fad f. XIV4.3).
âd te (Terentia) vero et ad nostram Tulliolam non
queo sine plurimis lacrimis scribere ; vos enim video
esse miserrimas, quas ego beatissimas semper esse
volui (ib. 2.1). Tulliolam nostram, ex quo patre tantas
voluptates capiebat, ex eo tantos percipere luctus!
(ib. 1.1)." Eius quoque causa mortem sibi inferre refor-
midat : „non deseram .... miserrimae Tulliolae obsecra-
tionem" (ad Att. III 19.2). —

In nonnullis ex locis istis cum filia filius memoratur,
quem ipsum quoque ingenti amore prosecutus est. Cum
incolumis adhuc esset, Attico plus semel (ad Att. II
9 et 15 i. f.; cf. 7 i. f.) Marci filii verbis salutem
nuntiaverat. Natus autem a. 65, cum Cicero patria
cessit, annum agebat octavum et „puer venustissimus"

sapieiitior iam erat qaam pater vellet, „sentiebat enim
miser iam quid ageretur" (ad Q. fr. I 3.3). De eo,
quem vocat „spem reliquam suam" (ad f. XIV 4.6), et
de eius futura sorte maxime anxius est: „Quid? Cicero
meus quid aget? Iste vero sit in sinu semper et com-
plexu meo (ib. 3). Quid ego de Cicerone dicam? qui
cum primum sapere coepit, acerbissimos dolores mise-
riasque percepit (ib. 1.1)." Etiam opes eius ne pereant
metuit, si Terentia aliquid ex suis vendiderit: „Quid,
obsecro te, — me miserum! — quid futurum est? ...
Per fortunas miseras nestras, vide ne puerum perditum
perdamus. Cui si aliquid erit, ne egeat, mediocri virtute
opus est et mediocri fortuna, ut cetera consequatur"
(ib. 5). -

C. Calpurnius Piso Frugi gen er a Cicerone
semper laudatur. Quidni? Pro socero Pisoni consuli pro-
pinquo sue supplicans a pedibus eius est reiectus (pro
Sest. 54) atque quaestor Pontum et Bitbyniam prae
eius salute neglexit (p. red. in sen. 38). Neque minus
laudis inest in epistulis: „Pisonem, ut scribis, spero
fore semper nostrum (ad f. XIV 4.4). Me.... Piso
noster adhuc Thessalonicae retinet (ad Q. fr. I 4.2).
Pisonem nostrum merite eius amo plurimum. Eum,
ut potui, per litteras cohortatus sum gratiasque egi, ut
debui (ad f. XIV 2.2). Etsi diligenter ad me Quintus
frater et Piso quae essent acta scripserant.... (ad
Att. III 22.1). Pisonis humanitas, virtus, amor in omnes
nos tantus est, ut nihil supra possit. Utinam ea res ei
voluptati sit! gloriae quidem video fore (ad f. XIV 1.4).

Pisonem nostrum mirifico esse studio in nos et officio
et ego perspicio et omnes praedicant. Di faxint, ut tali
genero mihi praesenti tecum simul et cum Uberis nostris
frui Uceat! (ad f. XIV 3.3)." At di non fecerunt ; Pisoni
fructu m pietatis suae neque ex socero neque a populo
Romano ferre licuit (pro Sest. 68), non contigit Ciceroni
ut vivum eum videret quo neminem studio nec industria
maiore cognovisset (Brut. 272). —

Fratrem Quintum iam supra narravimus eo ipso
tempore, quo Marcus ex Italia profectus est, de provincia
Asia, quam per triennium obtinuerat, decessisse. Admini-
stratie eius non sine reprehensione fuerat, et frater
ipse neque monitionibus neque improbationibus peper-
cerat (ad Q. fr. I ep. 1 et 2. Cf. ad Att. II 16.4);
Romam reducem accusatio manebat, quae Marci Quin-
tum ex animi sententia diligentis augebat angores:
„Nunc istic, quid agatur, magno opera timao. .. altera
epistula scribis Idibus Maiis audira ta fore ut acrius
postularatur .. . itaqua cum maus me maeror cotidianus
lacarat et conficit, tum vero haec addita cura vix mihi
vitam raliquam facit (ad Att. Ill 8.2); atqua ita par-
turbato sum animo de Quinto, ut nihil queam statuera
(ib. 3). Quintus frater cum ax Asia discessissat... valde
fuit ei properandum, na quid absens acciperet calami-
tatis, si quis forte fuissat, qui contantus nostris malis
non asset (ib. 9.1). Mihi etiam unum da malis in metu
est, fratris misari negotium (ib. 3). De Quinto fratra
nuntii nobis tristas ... sane sum in mao infinito maerore
sollicitus et eo magis, quod Appii (Clodii fratris) quaestio

est (ib. 17.1)." Fratrem autem ipsum ut bono animo sit,
adhortatur: „Nunc, si potes, id quod ego, qui tibi semper
fortis videbar, non possum, erige te et confirma, si qua
subeunda dimicatio erit: spero, si quid mea spes habet
auctoritatis, tibi et integritatem tuam et amorem in te
civitatis et aliquid etiam misericordiam nostri praesidii
laturam; sin eris ab isto periculo vacuus, ages scilicet,
si quid agi posse de nobis putabis (ad Q. fr. I 3.5).
Sin te quoque inimici vexare coeperint, ne cessaris;
non enim gladiis tecum, sed litibus agetur (4.5)." Atti-
cum, ut ei praesto sit, rogat: „Quintum fratrem opti-
mum bumanissimumque sustenta (ad Att. Ill 11.2. Cf.
19,3). Quintum fratrem meum fac diligas, quem ego
miser si incolumem relinquo, non me totum perisse ar-
bitrabor (ib. 13.2)."

Fratrem Romam festinantem videre non vult, neluctum
conduplicet neve adventum eius retardet, quamquam
aliam causam frater suspicatus esse videtur: „Dubita-
lionem autem de Epiro non inconstantia nostra afferebat,
sed quod de fratre, ubi eum visuri essemus, nescieba-
mus; quem quidem ego nec quo modo visurus nec ubi
dimissurus sim scio. Id est maximum et miserrimum
mearum omnium miseriarum (ad Att. Ill 7.3). Eum
malui properare Romam quam ad me venire, et simul...
animum inducere non potui, ut aut ilium, amantissi-
mum mei, mollissimo animo, tanto in maerore aspicerem
aut meas miserias luctu afflictas et perditam fortunam illi
offerrem aut ab illo aspici paterer (ib. 9.1). Vitavi (fratrem),
ne viderem, ne aut illius luctum squaloremque aspicerem

aut me, quem ille tlerentissimum reliquerat, perditum illi
afflictumque efferrem (ib. 10.2). Mi fr ater, mi frater, mi
frater, tune id veritus es, ne ego iraeundia aliqua adductus
pueros ad te sine litteris miserim? Aut etiam ne te
videre noluerim? Ego tibi irascerer? Tibi ego possem
irasci?... Ego te videre noluerim? Immo verome ate
videri nolui: non enim vidisses fratrem tuum ... sed
quandam efiigiem spirantis mortui (ad Q. fr. I 3.1)."

Ea et quae in eadem epistula sequuntur, pariter com-
moto animo instincta, demonstrant Ciceronem nimium
non fuisse cum fratres dixit esse „amantissimos et
coniunctissimos" (ib. § 4), se non solum fratrem desi-
derare, verum suavitate aequalem, obsequio filium, con-
silio parentem (ib. 3), de quo etiam ad Atticum scribit:
,,Quintus frater, homo mirus, qui me tam valde amat,
omnia mittit spei plena, metuens, credo, defectionem
animi mei" (ad Att. Ill 18.2) et cui totam suam familiam
committit: primo libei-os, qui Quinto incolumi orbi non
futuri sint, deinde, quasi haesitans, Terentiam: „etiam
Terentiam velim tueare" (ad Q. fr. I 3.10). Quae si confe-
runtur cum ad f. XIV 1.4: „De Quinto fratre nihil ego
te accusavi, sed vos, cum praesertim tam pauci sitis,
volui esse quam coniunctissimos", suspicionem movent
vel aerumnosis illis temporibus inter Terentiam et
Quintum fuisse discidium.

Quintum fratris rebus strenue consuluisse apparet ex
narratione unius ex pugnis illis forensibus, qua „cum ad
fratris salutem a populo Romano deprecandam venisset,
pulsus e rostris in comitio iacuit seque servorum et

libertorum corporibus obtexit vitamque tum suam noctis
et fugae praesidio, non iuris iudiciorumque defendit"
(pro Sest. 76. Cf. Plut. Cic. 33). Praeterea Pompeium
adiit, ut pro Marco apud Caesarem ageret, qua occasione
spopondisse videtur, nihil hunc, si in patriam reductus
esset, contra acta Caesaris esse factiirum (ad f.
I 9.9). -

Ea de Ciceronis propinquorumque suorum necessi-
tudine sincera, clara, perspicua, necnon ad cognoscen-
dum iucunda sunt; O vid ii enuntiata, publico destinata
meditateque con scripta, caute et prudenter tractanda
sunt; nam poetae querelae non fidem veri facere solent,
quoniam in earminibus res iniucundae vel minus honestae
vulgo obscurantur, mala ea, quae pro locis communibus
esse possunt, in maius extolluntur.

Quibus praemissis ea commemoremus quae Ovidius
de necessitudinibüs suis nobis aperuit.

Uxor, quam tertiam fuisse supra vidimus, in exilium
eum comitata non est, quamquam volentem eam se
praebuisse ipse affirmat:

„Non potes avelli. simul hinc, simul ibitnus" inquit :
„Te sequar et coniunx exulis exul ero.

Et mihi facta via est, et me capit ultima tellus:
Accedam profugae sarcina parva rati.

Te iubet a patria discedere Caesaris ira.
Me pietas. pietas haec mihi Caesar erit."

De eius in se amore autem alibi i) aliter sentit, modo
laudat, modo vitupérât:

Ne mihi mors misero bis patienda foret!
At nunc, ut peream, quoniam caret illa periclo,
Dimidia certe parte superstes ero.

Et plus in nostro pectore parte tenes.
Te loquor absentem, te vox mea nominal unam;

Nulla venit sine te nox mihi, nulla dies.
Quin etiam sic me dicunt aliéna locutum,

Vix instillato restituenda mero,
Nuntiet hue aliquis dominam venisse, resurgam,
Spesque tui nobis causa vigoris erit.

Romam aspicere vult, domum suam, sodales,
Caraque praecipue coniugis ora meae.
(ib. 8.10 ; cf. 11.15 : coniuge cara, V 14 2 : o mihi me coniunx carior).

. . . ubi decipior melioris imagine somni,
.. . modo cum cara coniuge multa loquor.

1) Datae ad uxorem sunt Tr. I 6; III 3; IV 3; V 2; 5; H ; 14;
ex P. I 4; III 1 et Tr, I 6.25 sqq.; 10.69 sqq.; ex P. 1 2.136 sqq.;
III 1.75 sqq.; Ibis 15 sq. (Gûthling, Fasti etc. Index p. 343 sq.).

Te quoque, quem iuvenem discedens urbe reliqui,
Credibile est nostris insenuisse malis.

0! ego, di faciant, talem te cernere possim,
Crebraque mutatis oscula ferre genis

Amplectique meis corpus non pingue lacertis
Et „gracile hoc fecit" dicere „cura mei".

Laudat coniugem ut piam (Tr. I 2.37), amantem (ib.
3.17), quae dolore victa mori voluerit (ib. 99) et auxilium,
quo absentera sublevet (ib. 101 sq.), libens impendat,
inimicum illum, quem Ovidius sub nomine Ibidis per-
strinxit, a poetae bonis arcuerit:

Tu facis ut spolium non sim, nec nuder ab illis,
Naufragii tabulas, qui petiere mei.

Utque rapax stimulante fame cupidusque cruoris
Incustoditum captat ovile lupus....

Sic mea nescio quis, rebus male fidus acerbis.
In bona venturus, si paterere fuit.

Poetae miserrimo tune igitur feminae officiosa voluntas
magnum adhuc est solatium :
Coniugis ante oculos, sicut praesentis, imago est.

Illa meos casus ingravat, illa levât:
Ingravat hoc, quod abest; levât hoc, quod praestat amorem
Impositumque sibi firma tuetur onus.

In primis Tristium libris nondum de fide et amore
uxoris dubitat; paulo tamen post non aeque securus est.
Iam III 3 ponit fieri posse, ut sui obliviscatur :

Ergo ego sum dubius vitae, tu forsitan istic
lucundum nostri nescia tempus agis ?

Et feries pavida pectora fida manu?
Ecquid, in has frustra tendens tua bracchia partes,
Clamabis miseri nomen inane viri?

Non agis; adfirmo, liquet hoc, carissime, nobis,
Tempus agi sine me non nisi triste tibi.

Nunc, si forte potes, — sed non potes, optima conianx —
Finitis gaude tot mihi morte malis.

At IV 3 affectus sonos iam non amplius sentimus
sinceros. Iam pietatis fiducia non eadem mansit ; sidera
rogat, ut feminae acta observent sibique référant, utrum
sui memor sit necne. Paucis versibus quibus se sine
causa timere sibi persuaderet interiectis

Cur iacet ambiguo spes mea mixta metu?
Orede, quod est et vis, ac desine tuta vereri,
Deque fide certa sit tibi certa fides.

Non mentitura tu tibi voce refer :
Esse tui memorem, de qua tibi maxima cura est,
Quodque potest, secum nomen habere tuum.

Atque utinam lugenda tibi non vita, sed esset
Mors mea, morte fores sola relicta mea!

Denique, ut et vixi, sine crimine mortuus essem.
Nunc mea supplicio vita pudenda suo est.

Avertis vultus et subit ora rubor!
Me miserum, si turpe putas mihi nupta videri!

Me miserum, si te iam pudet esse meam ! . . .
Tempus ubi est, quo te — nisi non vis illa referri —
Et dici, memini, iuvit et esse meam?

At ut multos ipsum infortunium daros reddidit, sic
miseram sortem suam coniugi occasionera praebere
dicit gloriae aeternae acquirendae eo quod a Nasone
celebrata sit eius pietas:

Exemplumque mihi coniugis esto bonae,
Materiamque tuis tristem virtutibus impie:

Ardua per praeceps gloria vadit iter . . .
Dat tibi nostra locum tituli fortuna, caputque
Conspicuum pietas qua tua tollat habet.
(71—74, 81 sq.. Cf. V 14, ex P. Ill 1.57 sqq. etc.)

Tali modo quis credet maritum adhortari uxorem,
quam unice fidelem piamque sibi futuram confidat?
Quamquam non dubitat, quin adhuc fidem servaverit:

Vela damus, quamvis remige puppis eat.
Qui monet, ut facias, quod iam facis, ille monendo
Laudat et hortatu comprobat acta suo.

Acer et ad palmae per se cursurus honores
Si tamen horteris, fortius ibit equus.

Sponte quidem per seque mea est laudabibs uxor,
Admonitu melior fit tamen ilia tuo.

Attamen magis etiam laxata amoris vincula videbimus.
Licet ea quae feminae in Tristibus (V 2.33—40) obi-
ciuntur:

Me miserum! quid agam, si proxima quaeque relinquunt?
Subtrahis effracto tu quoque colla iugo?

censenda sint a poeta esse conficta (Wo If fel Ovid\'s
Klaglieder p. 2042) — inserta scilicet utleviorlierettran-

sitio ad ipsius Augusti allocutionem —, nullo modo negari
potest lentitudinem eius improbari et in locis modo
laudatis et in hisce:

Quid facias, quaeris ? quaeras hoe scilicet ipsum:
Invenias, yere si reperire voles.

Pectore te toto cunctisque incumbere nervis
Et niti pro me nocte dieque decet....

Exigit hoe socialis amor foedusque maritum:
Moribus hoe, coniunx, exigis ipsa tuis.

Hoe domui debes, de qua censeris, ut illam
Non magis officiis quam probitate colas ....

Nota tua est probitas testataque tempus in omne:
Sit virtus etiam non probitate minor.

Mariti admonitionibus uxor numquam satisfecisse
videtur, nihil saltem a poeta tale accipimus. De reliqua
eius vita nihil habemus compertum. —

Ex altera uxore Ovidio filia i) nata erat, cuius
nomen — ob metricam fortasse causam 2) — siletur. Bis
nupsit atque ex utroque marito liberos peperit:
Filia me mea bis prima fecunda iuventa,
Sed non ex uno coniuge fecit avum.

1) Vide Wölffei Ovid\'s Klaglieder p. 1980 et 2039, Owen
I p. XVII—XIX, 43 et quos citanl.

Alter 1) autem vir fuit Fidus Cornelius senator, quem
Seneca (de const, sap. 17.1), „in senatu flentem vidit,
cum ilium Corbulo struthocamelum depilatum dixisset."
Cornelium, in provincia Africa, quae senatoria erat,
officio aliquo, fortasse proconsulatu, fungentem, uxor
comitata esse videtur, nam quo tempore Ovidius in
exilium profectus est,

Exuli ut feminae et amicorum, sic filiae quoque imago
interdum ante oculos stat:

Qui tamen locis supra laudatis unus accedit, quo filiae
mentionem ab exule factam videamus, nam Fast. VI
219 sqq.:

Est mihi — sitque, precor, nostris diuturnior annis! —
Filia, qua felix sospite semper ero etc.
ante inflictum malum scriptos esse puto. —

Praeter filiam et uxorem Ovidius privignam ha-
bebat, quam filiae loco amabat — Suillio Rufo nuptam :

1) Alterum, non priorem, fuisse computatione temporum com-
probatur. Siquidem Ovidii fdia a. 8 in Africa cum Cornelio et
a. 11 — quo anno carmen Tr. lY 10 oonscriptum est — ex duobus
coniugibus fecunda fuit, non verisimile est, tam exiguo temporis
intervalle tot mutationes vitae eius factas esse, quot factas necesse
esset, si cum priore marito in Africa fuisset.

Nam tibi (Suillio) quae coniunx, eadem mihi fiha paene est,
Et quae te generum, me vocat illa virum.

S u i 11 i u m autem hunc, nobili loco natum, qui quaestor
Germanici erat, Ovidius in illa epistula rogat, ut apud
principem iuvenem pro se, qui ei paene soceri loco sit,
verba faciat. Postea delator factus et a Tiberio et a
Nerone in exilium pulsus est (Tac. A. IV 31, XIII 43;
Owen I p. XVII). -

Cetera familia Ovidiana, de qua quidem aliquid co-
gnovimus, constat ex avunculo uxoris tertiae, cui
gratias agit, quod feminam suam admonuerit ne lenta
esset:

Sponte quidem per seque mea est laudabilis uxor:
Admonitu melior fit tamen illa tuo.

Cognatio porro intercedebat inter tertiam Ovidii coniu-
gem et Paulum Fabium Maximum, quia uterque
ex gente Fabia erat („ille ego, de vestra cui data nupta
domo est" ex P. 12.13Ö). Uxor eius Marcia Ovidii uxoris
a primo aevo dilecta comes erat (ib. 137 sq.), poeta
contra Fabium non ut familiarem sed ut patronum et
fautorem alloquitur. —

„Intra vicesimum diem, quam filium meum in manibus
et osculis tuis mortuum funeraveras, raptum me audisti"
(ad H. m. 2.5); alter, educationis fortasse gratia, apud
aviam remansit: „Respice (ad) Marcum blandissimum
puerum, ad cuius conspectum nulla potest durare tristi-
tia e.q.s." (ib. 18.4—6). Praeter ilium Helviae filio
auctore solatia erant fratres Lucii cum filiis suis, No-
vatilla, neptis Lucii, sed quam filiae fere loco babuerat ;
uxorem vero ex tota sua familia solam non nisi obiter
nomine non dicto memorat, ut matrem Marci, cui quic-
quid dolendum fuit, in se transire vult, ut ipse solum
domus piamentum sit. Quae verba èt demonstrant eam
neque mortuam neque infidam, èt — quod plura non
sunt — non valde caram fuisse marito. Hanc opinionem
confirmant alii loci duo, qui de uxore Senecae priore
aliquid nobis tradunt. De Ira III, qui libellus secundum
Gerckium (Seneca-Studien p. 287 sq.) inter annos 44
et 48 scriptus est, uxorem mortuam his verbis prose-
quitur: „Cum sublatum e conspectu lumen est et con-
ticuit uxor moris mei iam conscia, totum diem meum
scrutor factaque ac dicta mea remetior. Nihil mihi ipse
abscondo, nihil transeo. Quare enim quicquam ex erro-
ribus meis timeam, cum possum dicere : vide ne istud
amplius facias, nunc tibi ignosco. In illa disputatione
pugnacius locutus es. Noli postea congredi cum impe-
ritis: nolunt discere, qui numquam didicerunt. Illum
liberius admonuisti quam debebas. Itaque non emendasti,
sed offendisti. De cetero vide, non tantum an varum sit
quod dicis, sad an ille cui dicitur veri patians sit. Ad-

moneri bonus gaudet: pessimus quisque rectorem
asperrinie patitur" (36,3 sq.). Clare audimus hominem
se ipsum vituperantem quod feminam incultiorem for-
tasse durius castigaverit neque satis se praestiterit pa-
tientem. Confessio illa et expressa paenitentia ea sunt,
quibus melius Seneca amorem nostrum sibi concihet
quam disputationibus suis philosophicis. Hic enim ho-
minem, non rhetorem aut sapientem, semper — si ipsi
fides — sibi constantem, cognoscimus (Cf. Gercke p.
288). Mollities tamen illa non eadem permansit. Ubi
postea de ahqua re quae ad priorem uxorem pertinet,
loquitur — quod semel tantum modo facit — longe diversus
sermo est: „Harpasten, uxoris meae fatuam, seis here-
ditarium onus in domo mea remansisse" (ep. 50.2). Licet
exilia ea sint, hoe certe constat ex 1,1, (de Ira III 36)
banc feminam Senecae patria carenti praesidium sola-
tiumque non fuisse. —

Familia Romana servos quoque amplectebatur;
his igitur addere liceat, quae de exulum nostromm
servis nota nobis sunt.

Exilii temporibus a Cicerone hi aut servi aut liberti
commemorantur : Clodius Philetaerus, homo fidelis, quem
„quod valetudine oculorum impediebatur," remisit;
Sallustius, qui ,,officio vincit omnes"; Pescennius, qui
„est perbenevolus nobis, quem semper spero tui (Teren-
tiae) fore observantem" (ad f. XIV 4.6); inter fidehs-
simos etiam Aristocritus et Dexippus fuisse videntur,
per quos Terentia Ciceroni et Cicero Terentiae epistulas
mittebat (ad f. XIV 3.1,3,4) et Orpheus (v. infra).

Quae autem statuerat de servis suis et Terentiae, Cicero
Terentiae rogatu scribit ad f. XIV 4.4: „De famiiia
liberata, nihil est quod te moveat. Primum tuis ita
promissum est, te facturam esse, ut quisque esset
meritus; est autem in officie adhuc Orpheus (eum
scilicet secum in exilium duxerat), praeterea magnopere
nemo. Ceterorum servorum ea causa est, ut, si res a
nobis abisset, liberti nostri essent, si obtinere potuissent ;
sin ad nos pertinerent, servirent praeterquam oppido
pauci." Etiam hic igitur Ciceronem quamvis propriis
malis vexatum clementiae et humanitatis plenum videmus
in eos, quorum salutem ei fortuna mandaverat. Nota est
eius apud Atticum excusatio quod morte servi dilecti
in scribendo conturbatior esset (ad Att. I 12.4: puer
festivus, anagnostes noster, Sositheus decesserat meque
plus quam servi mors debere videbatur, commoverat). —
Ovidium et Senecam utrum servi comitati sint
necne, nescimus; de illo verisimile est, de hoc nil certum :
Ovidius enim omnia sua bona, ergo servos quoque sues,
retinebat quorum nonnullos eum secum Tomos duxisse
statuere licet ex Tr. I 3.9 : „Non mihi servorum, comités
non cura legendi." Bonis publicatis Senecae nulla restabat
in serves auctoritas. Fieri tamen potest, ut voluntarii
quidam ei comités fuerint, ut qui perhumane cum servis
suis viveret (ep. 47). Idem de Ovidio non sine causa
licet praedicare, quem proficiscentem servi fientes cir-
cumstarent ita ut domus Troiae captae instar esset :
Femina virque meo, pueri quoque funere maerent,
Inque domo lacrimas angulus omnis habet.

Si licet exemplis in parvis grandibus uti,
Haec fades Troiae, cum caperetur, erat.

Romani nobiles, longe aliter atque hodierni, de re
pecuniaria non in occulto solum sed etiam palam age re
solebant. In epistulis Cicero frequentissime rem tangit,
non ita tamen ut quovis tempore summa bonorum eius
effici possit. Quod mirum non est, quia ne ipse quidem
plerumque sciebat, quantum possideret: rem scilicet
gerebat cum permultis, pecunia aliis mutua data, ab
aliis accepta. Patrimonium ei minor pars erat rei
familiaris (Dio 38,20.3), quae quibus modis creverit,
difficile dictu est. Dio (1.1.) fortasse rem acu tetigit
contendens, eum plerasque facultates lingua orationi-
busque peperisse; nam, quamquam lege Cincia sancitum
erat, ne quis dona aut munera ob causam orandam
caperet, nullo modo impediri potuit, ne quis patrono,
si aliter fieri non posset, per testamentum gratiam

referret. Ciceronem quoque aliquam fortunarum partem
sic sibi paravisse verisimillimum est. Quamquam huius
coniecturae argumentum non est illa de libris a L. Papirio
Paeto Ciceroni datis narratio (Cf. Dru mann VI 382,
Boissier Cic. p. 87), nam „there is no evidence
that Cicero ever acted as advocate for Papirius. So
the remark may be merely playful — a coincidence
of name in the friend of Atticus recalling the old
Law (Tyrrell ad Att. I 20.7)" i). Non tamen uni
clientes qui fuerant, sed etiam homines vix et ne
vix quidem noti viris in re publica primoribus legare
solebant. Hereditatibus Cicero ipse dicit se amplius
sestertium ducentiens acceptum rettulisse (Phil. II 40),
hoc addens neminem nisi amicum heredem se fecisse;
quod autem premendum non est: difficile enim est ad
credendum amicos fuisse, quorum ne nomina quidem
dicere operae pretium iudicaret, cum legata ab iis
accepisset (ad f. VII 2.1, ad Att. XI 2.1, Drum.
VI 383). Ille fons videtur fuisse uberrimus ex quo Cicero
hausit, ut sumptibus suis saepe effusis satisfaceret, ne
nostris quidem moribus damnandus, ipsius vero tem-
poribus plane honestus. Est tamen alia via qua Cicero
ad pecuniam conquirendam usus est, quam viam mores

i) Quae Gellius narrat de inutuis a P. Sulla acceptis sestertium
viciens, quibus domura in Palatio eraeret, si comparas cum ad
Att. I 4 3.6, fide indigna videntur (Cucheval I p. 290 ann. 1,
Schmidt Briefe Ciceros I Text p. 36). Conferenda eliarn sunt
ad t. V 6.2: „emi.... domnm .... itaque nunc me scito tantum
habere aeris alieni, ut cupiam coniurare."

nostri damnant et ipse tamquam ignominiosam abscon-
dere studuit. Negotium Antonianum dico, quo partem
praedae, quam raptum ibat ille qui antea in consulatu
collega fuerat, sibi pepigisse et post longum tempus
accepisse videtur: „Libertum ego babeo sane nequam
hominem, Hilarum dico, ratiocinatorem et clientem timm.
De eo mihi Valerius interpres nuntiat, Thyillusque se
audisse scribit haec: esse hominem cum Antonio;
Antonium porro in cogendis pecuniis dictitare paitem
mihi quaeri et a me custodem communis quaestus libei tum
esse missum. Non sum mediocriter commotus neque
tamen credidi, sed certe aliquid sermonis fuit. Totum
investiga, cognosce, perspice et nebulonem ilium, si
quo pacto potes, ex istis locis amove (ad Att. 1 12.2).
Teucris illa lentum negotium est, sed tamen est in
spe (ib. 13.6). Twxqis promissa patravit (ib. 14.7)."
Quod quamquam nos Cicerone indignum ducimus,
aequahbus non aequo turpe visum est, qui Brutum
admirati sint etiam postquam eius gratia in Cypro oves
non tonderi sed deglubi evulgatum est (ad Att. VI
1.3—8). Neque Ciceroni causa erat cur, si ab Antonio
ex provincia quaedam acciperet, socium depilatoris se
putaret, nam ipse quoque licet integerrime provinciam
administrasset, ex Cilicia „ad sestertium bis et viciens"
(ad Att. XI 1.2) sibi comparavit. Omnibus hisce con-
sideratis facere non possum us, quin Marcum sincerum
iudicemus ubi Quinto fratri se iactat „ipso genere
pecuniae beatissimum" (ad Q. fr. 1 3.6). Quid autem
Drumannum permoverit (VI 381—382), ut quasi

incriminans diceret, eum ducendis uxoribus se ditasse,
hoe addens „und mit der ersten Gemahlinn war er sehi\'
lange verbunden" equidem non intellego. Tota matrimonii
historia, cum praesertim divortium iam instaret, luce
clarius indicat, inter coniuges communionem bonorum
non exstitisse et Terentiam res suas per procuratorem
suum Philotimum administrasse neque, nisi summa
necessitate coactam, viro quidquam impertiisse (Cf.
Schmidt N. J. 1 p. 175,180). Ceterum de rei familiaris
historia plura Dru m ann disseruit (VI 382—401), qui
in hac re plus etiam quam ahbi iniquum in Ciceronem
prédit animum, nec non Brückner, Boissier,
Schmidt: nos quae ad exilii tempus pertinent recen-
sebimus.

Cum aqua et igni Ciceroni interdictum est, e lege bona
eius publicata sunt (Dio 38, 17. 6). Clodius eo poe-
nam reddidit graviorem, quod demum tamquam bostis
publici solo aequavit, aream — ut olim Manlianae do-
mus — consecravit, villas — „ocelles Italiae" (ad Att.
XVI 6.2) — diruit. Quae mala cum Ciceronem acri
dolore afficerent, tum eo tempore molestissima erat
pecuniae praesentis inopia. Nam magna pars rei fami-
liaris cum constaret ex rebus, quae moveri non possent,
nulla data vendendi facultate ad usurn nihil proficiebat.
Variis igitur modis facultates sibi comparare opus fuit.
Pecuniam Quinte fratri cibaria in tertium provinciae
annum destinatam iam ante damnationem sibi enume-
randam curaverat, interposita cum quaestoribus de
genere nummorum dissensione („Scripsi ad quaestores

urbanos de Quinti fratris negotie: vide, quid narrent,
ecquae spes sit denarii an cistophoro Pompeiano iace-
amus [ad Att. II 6.2]. Quaestores autem, quaeso, num
etiam de cistophoro dubitant? Nam si aliud nihil erit,
cum erimus omnia experti, ego ne illud quidem con-
temnam, quod extremum est [ib. 16.4]"). Magnam
partem erogaverat, qua quosdam corrumpere conatus
esse videtur ut Romae manere posset. Quod super-
erat secum asportavit et expendit, quod scribit ad
fratrem (1 3.7): „Qua re quid ad me scripsisti de
permutatione? Quasi vero nunc me non tuae facultates
sustineant, qua in re ipsa video miser et sentio quid
sceleris admisetim, cum tu de visceribus tuis et filii
tui satis factui\'us sis quibus debes, ego acceptam ex
aerario pecuniam tuo nomine frustra dissiparim." Partem
vero debitoribus fratris donarat, reliqua ad se verterat :
„Sed tamen et M. Antonio, quantum tu scripseras et
Caepioni tantumdem solutum est; — mihi ad id, quod
cogito, hoc, quod habeo, satis est ; sive enim restituimur,
sive desperamus, nihil amplius opus est." Non tamen
exul egebat, quia et res familiaris et fides Attici, C. Ateii
Capitonis, C. Rabirii Postumi (pro Rabir. 47, vid. cap.
de amicis) ei praesto ei ant: „Notae tibi sunt varietates
meorum temporum. In omni genere et honorum et
laborum meorum et animus et opera et auctoritas et
gratia, etiam res famiharis, C. Capitonis praesto fuit
et paruit et temporibus et fortunae meae" (ad f. XIII
29.2). „Quod facultates tuas ad meam salutem polliceris,
ut omnibus rebus a te praeter ceteros iuver, id quan-

tum sit praesidium, video intellegoque te multas partis
meae salutis et suscipere et posse suslinere neque, ut
ita facias, rogandum esse" (ad Att. 111 20.2). Nepos
(Attic. 4) etiam narrat Atticum Ciceroni „ex patria
fugienti sestertium ducenta et quinquaginta milia do-
nasse", de quo dono Cicero silet.

Ipsius inimici rebus deletis Clodius feminam aggres-
sus est, fortasse suspicatus eam possidere et retinere
quae revera Ciceronis essent i). Ante tribunal iure
iurando eam adegit, sua esse, quae secum haberet.
(Haec interpretatio unica est quam intellegere pos-
sum.) „Ego maximo cum fletu legi, quem ad rnodum
a Vestae ad tabulam Valeriam ducta esses. Hem, mea
lux, meum desiderium, unde omnes opem petere sole-
bant, te nunc, mea Terentia, sie vexari, sie iacere in
lacrimis et sordibus! Idque fieri mea culpa, qui ceteros
servavi, ut nos periremus!" (ad f. XIV 2.2). Terentia
vero animo obfirmato baud quidquam sibi eripi passa
est. Cum autem reditus ageretur mariti, sumptibus non
pepercit neque dubitavit quidem praedia sua vendere,
ut pecuniam haberet praesentem, qua exulis causam
iuvaret. Cicero vehementer restitit sollicitus de vitae
condicione quae fiho suo futura esset, si post perditam
suam fortunam Terentiae quoque dilapidata esset res

1) Non video cur verum esse non possit eam consulto sua
dixisse quae Ciceronis erant, ne perirent. Si quid conicere licet,
discidium post reditum inier coniuges natum ita explicare possis
ut suspiceris Terentiam bona, quae sua dixisset, sua manere maluisse.

familiaris: ,,Illud doleo, quae impensa facienda est, in
eius partem te miseram et despoliatam venire. Quod
si conficitur negotium, omnia consequemur; sin eadem
nos fortuna premet, etiamne reliquias tuas misera proi-
cies? Obsecro te, mea vita, quod ad sumptum attinet,
sine alios, qui possunt, si modo volunt, sustinere (ad
f. XIV 2.3). Quod ad me, mea Terentia, scribis te
vicum vendituram, quid, obsecro te, — me miserum! —
quid futurum est? et si nos premet eadem fortuna, quid
puero misero fiat? Non queo reliqua scribera — tanta
vis lacrimarum est —, naqua te in eundem flatum ad-
ducam; tantum scribo: si arunt in officio amici, pecunia
non daerit; si non arunt, tu afficare tua pecunia non
potaris (ib. 1.5)." In qua re recensanda mamores simus
in summis misariis, quae maxima hominum animos ad
obrussam axigunt, at patrem filii at uxorem mariti amore
permotos aa condonassa, quaa utarqua summa sibi pu-
tarat: oratoram spam recuperandae gloriaa, Tarentiam
nimium pecuniae amorem quod vitium in ea maxi-
mum erat.

Plus atiam quam facultates Cicero domum amis-
sam conquerebatur, quam paucis annis ante grandi
pecunia emarat (ad f. V 6.2: ami... domum HS. XXXV.):
„In universa salute, si aa (araa sc. Tyrrell) modo nobis
rastituetur, inarunt omnia, ex quibus nihil malo quam
domum (ad Att. Ill 20.2). Quod da domo scribis, hoc
est da area, ago varo tum daniqua mihi videbor rasti-
tutus, si ilia nobis arit rastituta (ad f. XIV 2.3)." Pala-
tina scilicet habitatio insigne ei dignitatis vidabatur at

nobilitatis, qua amissa denuo homo nevus sibi visus
est. Opes autem exilio, si non funditus perditas, at-
tamen graviter imminutas esse, quod per se iam intelle-
gitur, Cicero dicit ad Att. IV 3.6: „re familiari com-
minuti sumus". —

Ovidium narravimus fratre mortuo heredem ex asse
factum esse patris, qui censum senatorium possidebat,
id est, quod minimum erat, decies sestertium; filius
enim lato clavo ornatus est:

Cum nusquam vestigia occurrant hoc patrimonium dis-
sipatum fuisse atque verisimile sit tertiam saltem uxo-
rem unde familiam sustentaret habuisse (numquam enim
maritus exul de eius vitae condicione sollicitus videtur,
cum suis fortunis imminet periculum), ante exilium
poeta pauper non erat. Bona autem, quod ad decreturn
perniciosum principis attinebat, salva erant, nam rele-
gatis secundum primam Augusti institutionem (supra
p. 77) iura civilia relinquebantur. Itaque dum deportatus
nondum fuit, Ovidio rebus suis nihil timendum erat.
At paulo postquam in exilium missus est, delator, quem
Ibin Ovidius appellat, operam dare coepit, ut etiam
bona adimerentur. Quod illum fecisse Merkel (Prol.
ad Ibin p. 396 sq.) fortasse recte suspicatur ratione ea
inita, „ut accusationem legitimam lege maiestatis mi-
naretur. Hoc probant

Fecisse id autem potest. .. lucri cupiditate sive perpe-
tuis minis suis ab Ovidii uxore et amicis silentii mer-
cedem extorquere studuit, sive, quod hodie ignoramus,
leges luliae maiestatis paulo post Ovidii relegationem
introductae praeter illa de accusando novata, quae le-
gimus Digg. 48.4, 7, etiam accusatori praemium et partem
bonorum damnati addixerint; probare hoc videtur versus

Tac. Ann. I 74 [a. 15 p. Chr. n.: Cranium Marcellum,
praetorem ßithyniae, quaestor ipsius Caepio Crispinus
maiestatis postulavit, subscribente Romano Hispone; qui
formam vitae iniit, quam postea celebrem miseriae
temporum et audaciae hominum fecerunt], II 32 [a. 16:
Bona (Scribonii Libonis, crimine molitarum rerum
novarum accusati) inter accusatores dividuntur]. Utut
est, illas leges, quas Tiberii imprimis instinctu latas
paene certum est, animum addidisse Ibidi putaverim
aliquid in Ovidium minandi, parandi, et, si opus esset,
audendi. Nimirum lex lulia posterior, quae perduellionem
a maiestatis crimine distinxit, illam saltem aquae et

ignis interdictione vindicavit. Ovidius, qui sine iudicio
relegatus fuit, dubium non est, quin perduellionis reus
fieri denuo et lege lulia bonis privari potuisset. Ipse :

Quid loquor a! demens? ipsam quoque perdere vitam,
Caesaris offenso numine, dignus eram.

Vides non eum ignorasse, quid patri iüi patriae, vel
eius vicario Tiberio, vel denique iis, quibus bic faveret,
lege Cornelia in se licuisset."

Hactenus Merkel. Ibin conata perficere non potuisse
cum loco a Merkelio citato (Tr. IV 4.46) demonstrant
versus:

Cuius (Cottae sc ) eram censu non me sensurus egentem.
Si Caesar patrias eripuisset opes!

Nam, quod opes teneat patrias, quod nomina civis,
Denique quod vivat, munus habere dei.

Addita (a Sexto Pompeio) praeterea vitae quoque multa tuendae
Munera, ne proprias attenuaret opes.

Feminam in defendendis mariti rebus rem bene gessisse
supra iam dictum est, neque amici, de quibus infra
exponam, eum destituerunt. Maior igitur pars opum
exuli conservata est, quamquam eas iter Tomos et
comitum fraus in itinere attenuarunt:

Nee tibi de Pario statuam, Germanice, templum
Marmore: carpsit opes illa ruina meas.

Quid referam comitumque nefas famulosque nocentes?
Ipsa multa tuli non leviora fuga.

Recta fides comitum poterat mala nostra levare;
Ditata est spoliis perfida turba meis.

Itaque pauperem se dicere potuit, comparatione scilicet
cum statu priore instituta, cum coniugis quoque facul-
tates ei praesto essent:

verumtamen inter mala, quae Ovidius perpessus est,
egestas non fuit, et in hac quidem re Cicerone et Seneca
fuit felicior. —

De opibus Senecae ante exilii tempus hoe unum
notum est, matrem patrimonium eius satis amplum
(nam locupletem se ipse appellat) administrasse et
auxisse: ,,Tu filia familiae locupletibus üliis ultro con-
tulisti. Tu patrimonia nostra sic administrasti, ut tam-
quam in tuis laborares, tamquam alienis abstineres"

(ad H. m. 14.3). — In exilii causis aperiendis licet
Seneca pareus sit admedum, sunt tamen quae dubita-
tienem mihi iniecerint, an vulgata opinio (Diepen-
brock p. 58 sq.), Senecam bona non amisisse, falsa esset.
Supra iam (p. 22 ann. 1) probare conati sumus Senecam
a delatore invido expulsum esse. Id genus hominum
numquam gratis officia sua praestitisse et semper in
bona rei involasse tota imperatorum historia evincit
neque est, cur arbitremur in causa Senecae non ita
factum esse. Sed alia argumenta esse videntur firmiora.
Ad matrem scribens in paupertate nihil mali esse, de
se haec addit : „Quod ad me quidem pertinet, intellego
me non opes, sed occupationes perdidisse" (ad H. m.
10.2). Polybium tamquam usu expertus admonet: „Mihi
crede, is beatior est, cui fortuna supervacua est, quam
is, cui parata est. Omnia ista bona, quae nos speciosa
sed fallaci voluptate delectant, pecunia, dignitas, potentia
aliaque complura, ad quae generis humani caeca cupi-
ditas obstupescit, cum labore possidentur, cum invidia
conspiciuntur eosdemque ipsos quos exornant, et pre-
munt. Plus minantur quam prosunt" (ad Pol. 9.5).
Cum gratias agit Claudio pro mitigate supplicio, tan-
tum de vita data loquitur, silet de bonis concessis: ,,De-
precatus est pro me senatum et vitam mihi non tantum
dedit, sed etiam petiit" (ib. 13.2). Coniecturae non ad-
versatur quod in Epigrammatis (1.7) et a Scholiasta ad
luvenalem (V 109) „relegatus" appellatur, nam relegatis
quoque bona interdum dempta esse — etiamsi ad tem-
pus pulsi essent — docent Diges,ta XLVIII 22.7, 4:

„Ad tempus relegatis neque tota bona neque partem
adimi debere rescriptis quibusdam manifestatur, repre-
hensaeque sunt sententiae eorum, qui ad tempus rele-
gatis ademerunt partem bonorum vel bona, sic tamen,
ut non inürmarentur sententiae, quae ita sunt prolatae."
Ergo mihi quidem persuasum est, Senecae rem fami-
liarem publicatam esse; verumenimvero hanc ob causam
Corsicae eum sine asse fuisse et iis rebus, quae ad
vitam sustentandam necessariae sunt, caruisse non credo,
nam ipse, ut opinor, de se alia praedicat: „Me quidem
quotiens ad antiqua exempla respexi, paupertatis uti
solatiis pudet, quoniam quidem eo temporum luxuria
prolapsa est, ut maius viaticum exulum sit, quam olim
patrimonium principum fuit" (ad H. m. 12.4). Quae
tamen non prohibent, quin fuse de exulum paupertate
philosophetur !

Cum Seneca rediit, bona ei reddita sunt, ut Agrip-
pinae et luliae Gaio mortuo (Dio 60.4; Suet. Nero 6)
vel saltem damnum pensatum est, nam statim in magno
denuo fuit splendore.

Et saeculi mores et virorum condiciones diversae
fecerunt ut quam maximum inter Ciceronis, Ovidii,
Senecae amicos inimicosque esset discrimen. Cicero in
re publica libera nullo se inferiorem putabat itaque
tantummodo a paribus auxilium impetravit atque tam-
quam hostes, non tyrannos, inimicos suos odit; neque
quisquam fuit quem aut leges aut unius arbitrium ve-
taret ne Ciceronis amicum se profiteretur. Ab amicis
autem exspectat, ut pecunia se iuvent cum ad rem fa-
miliärem tuendam tum ad suffragia populi et gladia-
torum manus emenda, quibus modis rem suam in melius
redigerent; inclinatis enim partium studiis reditum
effici posse putabat. Quae secum sentiret de ami-
corum in se animo, morae impatiens et ignominia sibi
illata exacerbatus, in epistulis ad Atticum, ad Teren-
tiam, ad Quintum enuntiavit; quae post reditum publice

de animo suo grato innotescere volebat, in orationibus
legimus; quae révéra illi praestiterint ex temporum
historia, partim ab ipso Cicerone obiter tradita, novimus,
Ovidio, quamvis minime ignobili loco nato, longe alia
condicio eral. Illi neque in re publica gerenda ulla
auctoritas erat neque spes ulla salutis nisi ex unius
principis misericordia. Hanc igitur ut captent amicos
monet, qui tyrannorum metu nondum orto ex parte
saltern fideles poetae permanserunt et post paucorum
annorum intervallum litteras ab infelici exule nominatim
datas nemo fere recusabat. Epistulae, partim ad eos
datae, quorum „nomina magna" poetae exitio fuerunt,
sed quibus praesertim spes eius nititur, partim ad sodales,
a quibus auxilium non exspectat, sed amicum animum
(Cf. Owen I p. XXIX), omnes m publicum prodi-
turae erant; facile igitur intellectu est, laudes in iis
multo maiorem habere locum quam vituperationes,
has autem, ubi inferuntur, verbis lenissimis esse
expressas. Non omnino tamen eas abesse et Ovidio et
aequalibus ,,non ultima laus est," Senecae vero sae-
culo minime tribuenda, cum vana etiam species veritatis
libertatisque evanuisset neque qmsquam inveniretur
quin si exulis amicus audiret periculum sibi metueret.
Non igitur honor ille, quem ab Ovidio subinde pete-
bant, ut epistula poëtica celebrarentur, Senecae amicis
tutus fuisset. Itaque Seneca nomina etiam — solius
Crispi fortasse excepto — reticet atque fere credas versa
fortuna amicos ad unum omnes eum destituisse, nisi
Martialis unius amici memoriam conservasset, qui prin-

cipis iram nil curans Senecam exulem cemitatus est, ut
postea ipsum exulantem Q. Ovidius :

Cuius adhuc vultum vivida cera tenet.
Hunc Nero damnavit: sed tu damnare Neronem

Ausus es et profugi, non tua, fata sequi.
Aequora per Scyllae magnus comes exulis isti:

Et fas est cineri me superesse meo:
Audiet hoe praesens, venturaque turba: fuisse
Illi te, Senecae quod fuit ille suo.

Facundi Senecae potens amicus,
Caro proximus, aut prior Sereno,
Hic est Maximus ille quem frequenti
Felix littera pagina salutat.

Ex hisce epigrammatis comperimus Caesonium Maxi-
mum Senecae amicum non solum exulanti carissimum
fuisse, sed etiam postea ad eum datas esse permultas
epistulas, quae publicatae magnam notitiam consecutae
sint. Ceterum de Caesonio (aut Caesennio v. Nipperdey
ad Tac. A. XV 71) Maximo multum novi non discimus ;
quae Martialis dicit de familiaritate Maximi et Senecae
aliquatenus confirmantur a Tacite, qui eum ut conscium
Pisonianae coniurationis Italia prohibitum scribit (1.1.)
et ab ipso Seneca, qui narrat (ep. 87.2) in itinere
quodam „Maximum suum" sibi comitem fuisse, quem
eundem fuisse atque Caesonium Maximum non nimis

audacter commentatores coniecerunt. Praeterea in epi-
grammate sexto ex lis, quae Senecae exulanti ascribuntur,
scriptor cum singulari amoris nota loquitur de Crispo
quodam, amico fideli, potenti, eloquenti, eloquentibus avo
et patre digno:

Solus honor nobis arx et tutissima nobis
Et nunc afflicto sola quies animo.
Fieri potest, ut Crispus hic sit C. ille Passienus Crispus,
a. 44 consul iterum, sub Claudio maritus Agrippinae et
ab ea, ut fertur, sub eodem principe veneno necatus.
Quod si verum est (negat Lipsius in annotatione ad
epigramma, aiunt Borghesi et Nipperdey [ad Tac.
A. VI 20J), videmus quam artum fuerit vinculum inter
Agrippinam et philosophum, quem postea summis
honoribus auxit. Carmen in honorem Crispi post exilium
in lucem editum esse verisimile non est, si fides habenda
est narrationi de Crispo ab uxore dolose interfecto;
potest tamen a Corsica privatim ad eum missum esse
ut nonnullae Ovidii epistulae. Famiharitas autem, quae
apparet in sermone erga Crispum, alicui fortasse pro
argumente esse possit, ilium, cui cum marito sororis
Livillae tanta amicitia esset, cum ipsa révéra commisisse
adulterium, cuius accusatus est. At haec sunt audaciora
itinera in vastum coniecturarum mare! De Senecae
amicis mihi quidem plura invenire non licuit. —

Ciceroni, utpote patrono celeberrimo et in rebus
publicis versatissimo, omnis fere homo, qui quidem in
re publica alicuius momenti erat, ante exilii tempora
aut socius fuit aut ad versarius. Hos inimicos, illos amicos

norainare solebat, sed verum amicum per eos annos
unum Atticum ei fuisse, res est notissima. Hic tamen
ei unus erat pro centum milibus (Cf. ad Att. 11 5.1).
Amicitiam illam nullae neque publicae neque domesticae
dissensiones, neque mor um neque facultatum diversitas
conturbavit, nulla vituperatio, nulla officii recusatio
umquam labefactavit, nullum Ciceronis periculum Atti-
cum, quamvis securitati suae consulentem, permovere
potuit, ut eius commercii vincula abrumperet. Neque
exilium ea muta vit. Ulis suis temporibus, quibus optime
benevolentiam hominum et fidem perspicere potuit
(cf. ad f. XIII 60.1), Cicero in Attico officium nullum
desideravit. Pecunia, auxihum, consilium, domicilium
eius aderant, si opus erat: „Quod facultates tuas ad
meam salutem polliceris, ut omnibus rebus a te praeter
ceteros iuver, id quantum sit praesidium video intel-
legoque te multas partes meae salutis et suscipere et
posse sustinere neque, ut ita facias, rogandum esse"
(ad Att. III 20.2). Tu me, ut facis, opera, consilio, gratia
iuva (11.2). Ut relevares me, quod facis (6.3). Si ad
nos veneris, consihum totius rei capiemus (ib. ep. 2).
Quod me rogas et hortaris, ut apud te in Epiro sim,
voluntas tua mihi valde grata est et minime nova
(7.4).... me potissimum tuis tectis crederem (15.7).
Familiae quoque Ciceronis subsidio erat, quam totam
ei exul commendaverat, ut testantur loci, quos supra
(p. 115 et 119) citavimus. Totus denique, quoad per
suam a vita publica abstinentiam licebat, erat in
tuendo Cicerone, sed, ut est animus doloris ac morae

impatiens et, ad opperiendum nihilominus damnatus,
iniustus et nimia concupiscens, Tullias aut non recte ea
aestimabat, aut, quod nulla in re felix sibi videri volebat,
de iis queritur. Obiurgantem amicum ut firmior sit,
non patitur, ut Attici dolor verus sit veretur, fidem
etiam accusat (licet neget se hoc facere), credit non
vera sibi narrari: „Nam quod me tam saepe et tam
vehementer obiurgas et animo infîrmo esse dicis, quaeso,
ecquod tantum malum est, quod in mea calamitate non
sit?... Hic utrum tandem sum accusandus, quod doleo,
an, quod commisi, ut haec aut non retinerem, quod
facile fuisset, nisi intra parietes meos de mea pernicie
consilia inirentur, aut certe vivus non amitterem ? Haec
eo scripsi, ut potius relevares me, quod facis, quam
ut castigatione aut obiurgatione dignum putares (ad
Att. m 10.2 sq.). Obiurgare vero noli, quod cum facis,
ut ego tuum amorem et dolorem desidero! quem ita
affectum mea aerumna arbitrer, ut te ipsum consolari
nemo possit (ib. 11.2). Hic tu me accusas, quod me
afflictem, cum ita sim afflictus, ut nemo umquam, quod
tute intelligis (12.1). Quod me saepe accusas, cur hune
meum casum tam graviter feram, debes ignoscere, cum
ita me afflictum videas, ut neminem umquam nec videris
nec audieris (13.2). Nos aliquando aut obiurgare aut
comiter consolari desine (15.7 cf. ib. 1)."

„Tantum te oro, ut, quoniam me ipsum semper
amasti, ut eodem amore sis; ego enim idem sum.
Inimici mei mea mihi, non me ipsum ademerunt (ep. 5).
Ut ego tuum amorem et dolorem desidero! (11.2)."

„Multa occultant tuae litterae, credo, ne vehementius
desperatione perturber (15.6). Tuae quidem litterae, quo
saepius a me leguntur, hoe spem faciunt mihi minorem,
quod, cum lectae sunt, tum id, quod attulerant ad
spem, infirmant, ut facile appareat te et consolationi
servire et veritati ; itaque te rogo plane, ut ad me, quae
scis, ut erunt, quae putabis, ut putabis, ita scribas (ep.
16). Tuae litterae variae sunt : neque enim me desperare
vis nec temere sperare (18.2)."

Lenius iudicat, cum „coeptum est agi": „Me tuae
litterae numquam in tantam spem adduxerunt, quantam
aliorum ; at tamen mea spes etiam tenuior semper fuit
quam tuae litterae" (19.2).

Verum in hac re pleraque docent III 15 et IV 1.
In illa postquam acerbe iocans i) dixit amicos sibi pro-
bates esse debere, Attico si essent (§ 2; cf. ep. 8.4:
„cuius enim scelere impulsi ac proditi simus, iam pro-
fecto vides, atque utinam iam ante vidisses neque totum
animum tuum maerori mecum simul dedisses 1"), consi-
lium, quod antea is dederat, damnat specie se ipse,
re amicum perstringens : „Profecto, si, quantum me
amas et amasti, tantum amare deberes ac debuisses,
numquam esses passus me, quo tu abundabas, egere
consilio, nec esses passus mihi persuaderi utile nobis
esse legem de collegiis perferri 2). Sed tu tantum la-

2) Lacour-Gayet de P. Clodio p. 38: „Magnam illud nobis
admirationem injicit M. Tullium eo simplici animo fuisse ut, horae

crimas praebnisti dolori meo, quod erat amoris, tamquam
ipse ego; quod meritis meis perfectum potuit, ut dies
et noctes, quid mihi faciendum esset, cogitares, id abs
te meo, non tuo scelere praetermissum est.... Hic mihi
ignosces; me enim ipsum multo magis accuso, deinde
te quasi me alterum" (§ 4).

Apertius in iis, quae sequuntur, loquitur: „Nunc,
Pomponi, quoniam nihil impertisti tuae prudentiae ad
salutem meam .... Ego si tuam fidem accusarem, non
me potissimum tuis tectis crederem; meam amentiam
accuso, quod me a te tantum amari, quantum ego vellem,
putavi. Quod si fuisset, fidem eandem, curam maiorem
adhibuisses, me certe ad exitium praecipitantem reti-
nuisses, istos labores, quos nunc in naufragiis nostris
suscipis, non subisses" (§ 7).

Quae cum viro miserrimo et desperanti condonanda
sint, minus ignosci potest, eum etiam post laetum re-
ditum vituperationibus non temperasse: „Cognoram enim,
ut vere scribam, te in consiliis mihi dandis nec forti-
orem nec prudentiorem quam me ipsum nec etiam
propter meam in te observantiam nimium in custodia
salutis meae diligentem" (ad Att. IV 1.1).

Melius utique ea reticuisset, quamquam excusationem
qualemcumque fortasse invenire possumus, si cum

etiam momento, sibi persuaderi hanc de collegiis legem ipsi profu-
turam esse passus fuerit, quura nullum aliud aptius Ciceronis
perniciei reipublicaeque ruinae instrumentum potuerit a P. Clodio
excogitari."

Bootio sic ratiocinamur: „Non molesta est haec officii
neglecti exprobratio, si cogitamus Ciceronem nunc amico
scribere, quomodo exul de eo iudicasset. Indicatur hoc
plusquamperfecto cog nor a m.... Mitigatur autem
exprobrationis acerbitas iis, quae statim addit de opera
ab Attico ad suum reditum conficiendum collata" („eun-
demque te, qui primis temporibus erroris nostri aut
potius furoris particeps et falsi timoris socius fuisses,
acerbissime discidium nostrum tulisse plurimumque
operae, studii, dihgentiae, laboris ad conficiendum redi-
tum meum contuiisse").

Sed fac iniusta crimina verum Ciceronis animum
indicasse, non tamen iis amicitia collabefacta est et ex
toto tertio libro ad Atticum clare apparet, Ciceroni nihil
tantopere defuisse quam ipsum illum, quocum omnia, quae
se cura afficerent, communicaret, qui se diligeret, qui
saperet, quocum ex animo loqueretur, cui nihil fingeret,
nihil dissimularet, nihil obtegeret (Cf. ad Att. 1 18.1).

Atticum Cicero amicum tam certum firmumque sibi
sciebat, ut ne momentum quidem de eius iuvandi vo-
luntate dubitaret et, si Atticus non ea perpetraret, quae
ipse fieri vellet, eum perficere non potuisse iudicaret,
noluisse numquam; de ceteris vero, quos sibi amicos pu-
taverat, aliter sentiebat. Plerosque invidia incitatos in
summo discrimine se destituisse neque reditum suum
veile, indignabundus saepe confirmât.

Invidiam eorum, „quibus omnia populi Romani bene-
ficia dormientibus deferuntur" in Verr. V 180—184
iam commemorarat, neque postea umquam impugnare

desiit, cum praesertim ipse homo novus rei pubHcae
conservatae gloriam adeptus esset: „In senatu cum
disputarem permultos esse, qui rem publicam a me
conservatam dolerent (ad f. V 2.1)". Pompeius „occulte
invidet (ad Att. I 13.4)". „Missus est sanguis invidiae
sine dolore (ib. 16.11). Ego autem, ut semel Nonarum
illarum Decembrium iunctam invidia ac multorum
inimicitiis eximiam quandam atque immortalem gloriam
consecutus sum, non destiti eadem animi magnitudine
in re pubhca versari... Deinde vidi... beatos homines
— hos piscinarios dico, amicos tuos — non obscure
nobis invidere (19.6). Mihi vero ut invideant piscinarii
nostri, aut scribam ad te alias aut in congressum nostrum
reservabo (20.3). Quin etiam, si mihi nemo invideret,
si omnes, ut erat aequum, faverent, tamen non minus
esset probanda medicina, quae sanaret vitiosas partes
rei publicae, quam quae exsecaret (ib. II 1.7)".

Ante exilium, cum sibi videretur „nostrum illum
consularem exercitum bonorum omnium habere ürmis-
simum (ad Att. II 19.4 a. 59)", si manus dedisset trium-
viris, ne optimatibus invisus fieret, verebatur—opinans
scilicet, se consulatu bene gesto etiam in posterum eos
sibi conciliasse — : „sunt enim illi apud bonos invidiosi,
ego apud improbos meam retinuissem invidiam, alienam
assumpsissem (ibid.)".

Per exilii autem tempora cum iam perspexisset, se
ne resistentem quidem eorum gratiam sibi acquisivisse,
saepe queritur in tantas se calamitates incidisse scelere
non tam inimicorum quam invidorum: „Non faciam, ut

enumerem miserias omnes, iu quas incidi per summam
iniuriam et seelus non tam inimicorum quam invidorum
(ad Att. Ill 7.2). Nos non inimici sed in vidi perdiderunt
(ib. 9.2)". (Ironice ad fratrem) : „scilicet... tua me
invidia, ac non ego te misere perdidi (ad Q. fr. I 3.1)"
„Intimus, proximus, familiarissimus quisque aut sibi
pertimuit aut mihi invidit (ib. 4.1). Nam quid sperem ...
infidelibus amicis, plurimis invidis? (ib. § 2) Nam quod
purgas eos, quos ego mihi scripsi invidisse, et in eis
Catonem, ego vero tantum illum puto ab isto scelere
afuisse, ut maxime doleam plus apud me simulationem
aliorum quam istius fidem valuisse (ad Att. Ill 15.2).
Ab iis me amari putabam, quiinvidebant (ad f. XIV 1.1).
Invidi paene omnes (ib. 3.2)."

Non solum invidiam in pristinis amicis sed etiam
proditionem et seelus deprehendit: „Ego, quid sperem,
non dispicio, cum inimici plurimum valeant, amici
partim deseruerint me, partim etiam prodiderint, qui
in meo reditu fortasse reprehensionem sui sceleris
pertimescant (ad Q. fr. I 3.5). Ego iis, quibus meam
salutem carissimam esse arbitrabar, inimicissimis crude-
lissimisque usus sum, qui, ut me paulum inclinari timore
viderunt, sic impulerunt, ut omni suo scelere et perfidia
abuterentur ad exitium meum (ad Att. III 13.2). Te oro
et obsecro, T. Pomponi, si me omnibus amplissimis
carissimis iucundissimisque rebus perfidia hominum
spoliatum, si me a meis consiliariis proditum et proiectum
vides .... ut me tua misericordia iuves (ib. 19.3). Si
fides eorum, quibus credidimus, non defuissetl (20.1).

Sine alios, qui possunt, si modo volunt, sustinere (ad f.
XIV 2.3). Quod si nostris consiliis usi essemus neque
apud nos tantum valuisset sermo aut stultorum ami-
corum aut improborum, beatissimi viveremus (ib. 1.2)."

Post reditum quoque eandem illam opinionem quando
a pluribus auditur retinuit: „Cum vero in hanc reipu-
blicae navem, ereptis senatui gubernaculis fluitantem
in alto tempestatibus seditionum ac discordiarum, ar-
matae tot classes, nisi ego essem unus deditus, incur-
surae viderentur, cum proscriptio, caedes, direptio de-
nuntiaretur, cum alii me suspicione periculi sui non
defenderent, alii vetere odio bonorum incitarentur, alii
inviderent, alii obstare sibi me arbitrarentur, alii ul-
cisci dolorem aliquem suum vellent, alii rem ipsam
pubhcam atque hunc bonorum statum otiumque odis-
sent et ob hasce causas tot tamque varias me unum
deposcerent.... (pro Sest. 46). Intellectum est non
mihi absenti crevisse amicos, in ea praesertim fortuna,
in qua nonnulli etiam, quos esse putaveram, non erant
(ib. 69). lecit quidam casus caput meum .... in mediam
contentionem dissensionemque civilem ; quo in dis-
crimine .... non dicam quid accident — multorum est
enim et varia culpa —, tantum dicam brevi, non mihi
exercitum sed duces defuisse. In quo, ut iam sit in iis
culpa, qui me non defenderunt, non minor est in iis,
qui reliquerunt, et, si accusandi sunt, si qui pertimue-
runt, magis etiam reprehendendi, si qui se timere simu-
larunt (ad f. I 9.13)".

défendissent, quamquam iam eos auxilii paenitere videre-
tur. (Optimates fuisse debent adversarii triumvirorum,
quibus Cicero redux servit): „Tam quidam, qui nos
absentes defenderunt, incipiunt praesentibus occulte
irasci, aperte invidere (ad Att. IV 1,8)". —

lam videamus, quae ex Ciceronis verbis de singulis
familiarium personis, de eorum in se, de suo in eos
animo, discere possimus. Ab eo ordiemur, quem cum
dudum saeculi sui virum primarium existimasset, Cicero
postea acerbe percensuit, cui nihilominus confisus est
nimis, — a Pompeio.

Temporibus legis Maniliae a. 66, cum Cicero aeque
ac Pompeius popularibus favebat, immanibus laudibus
„singularem eximiamque virtutem (de imper. Cn.
Pomp. 3)" eius extulit, ad quem tot tantasque res di
immortales detulissent, quot et quantas nemo umquam
ab dis immortalibus vel tacitus optare auderet (Cf. ib. 48).
Quamquam iam a. 65 illum ab Attico permoveri necesse
fuit, ne Ciceroni competitorem consulatus opponeret
(ad Att. I 1.2), etiam consul Cicero omnibus ducibus
anteposuit Pompeium „cuius res gestae atque virtutes
isdem quibus solis cursus regionibus ac terminis con-
tinentur" (Cat. IV 21). Admiratio autem illa sensim
minuta est, cum Cicero se optimatibus consociaret,
Pompeius ab iis non satis laudaretur. Iam statim
post consulatum refrigeratio quaedam manifesta fuit.
Cicero de suis rebus in consulatu gestis „Pompeio in
Asiam epistulam non mediocrem ad instar voluminis
scriptam miserai, aliquanto, ut videbatur, insolentius

scriptam, ut Pompeio stomachum non mediocriter commo-
veret, quod quadam superbiore iactantia Omnibusseglori-
osis ducibus anteponeret" (Schol. Bob. in orat. p. Plancio
p. 270 sq. ed. Or. cf. pro Sulla 67, pro Plane. 85). Pompeius
contra in litteris suis, quas publice misit, parum signifi-
cavit suam erga Ciceronem voluntatem, ut hic coniecit (ad
f. V 7), veritus ne veterum suorum hostium, novorum
amicorum, id est Caesaris et popularium, animos ofFen-
deret. Eodem fare tempora Cicero quidem in epistula ad
Metallum data se nacassarium Pompei iactat (Cf. ad f. V
2.6), sed locutio est hominis, ut \'verbo novicio utar,
diplomatici, nam sub idem tempus Pompeius per Matel-
lum tribunum, fratrem eius ad quam data est epistula,
optimatium, id est, Ciceronis partibus adversabatur; neque
is consulari ipsi parcebat (ib § 8 sq.), qui par pari refarabat
(oratione Matellina cf. ad Att. 113.5). — Bravi post inter
Pompaium at Matallum discidium exstitit tam publicas ob
causas quam ob repudium Muciae. — Pompeius cum
Romam revertit Antonium, qui collega fuerat Ciceronis,
aperte aggressurus esse dicitur, ipsi „constat" aum
„amicissimum esse" (ad Att. I 12.1 et 3). Non nimiam
tamen eius fuisse fiduciam apparat ex ilia morum Pompei
notationa: „Tuus autam illa amicus — sein quem
dicam? — da quo tu ad me scripsisti, postaaquam non
änderet reprahendere, laudara coepisse, nos, ut ostendit,
admodum diligit, amplactitur, amat, aparta laudat,
occulte, sed ita, ut perspicuum sit, invidet. (Tyrrell
eft ad f. VIII 1.3: solat enim aliud santira at loqui,
naqua tantum valere ingenio ut non appareat quid

cupiat) Nihil come, nihil simplex (Tyrrell cft ad
Att. IV 9.1: sane sibi displicens, ut loquebatur — sic est
enim in hoe homine dicendum —), nihil tv roTg nohzixoTg
illustre, nihil honestum, nihil forte, nihil liberum
(ib. 13.4)."

Huius descriptionis argumentum est, quod Cicero
narrat de prima Pompei post reditum ex Asia oratione :
„Prima contio ... non iucunda miseris, inanis improbis,
beatis non grata, bonis non gravis; itaque frigebat
(ib. 14.1, Cf. Mommsen IIF \'205 annot.)."

Senatum enim laudaverat, de Cicerone ipso tacuerat :
aQidToxQUTixmg locutus est senatusque auctoritatem
sibi omnibus in rebus maximi videri semperque visam
esse respondit et id multis verbis... ut omnia illius
ordinis consulta ytvixôyg laudaret mihique, ut adsedit,
dixit se putare satis ab se etiam \'de istis rebus\' esse
responsum (ib. § 2)." Et tamen ab illo aperte tecte
quicquid est datum, Cicero libenter accepit (cf ib. § 4).

inveniri potest ; qui poterat, familiaris noster — sic est
enim; volo te hoc scire (Valetne hoc idem atque: volo
te dicere me esse familiarem eius ?) — Pompeius togulam
illam pictam silentio tuetur suam (ib. 18.6; Boot eft
Veil. II 40, Dio 37.21). Cam de consularibus mea prima
sors exisset, una voce senatus frequens retinendum me
in urbe censuit. Hoe idem post me Pompeio accidit, ut
nos duo quasi pignora rei publicae retineri videremur
(ib. 19.3). Agraria lex a Flavio tribuno pi. vehementer
agitabatur auctore Pompeio, quae nihil populäre habebat
praeter auctorem .... Huic toti rationi agrariae senatus
adversabatur suspicans Pompeio novam quandam poten-
tiam quaeri ; Pompeius vero ad voluntatem perferendae

volebam) satis faciebam (§ 4). Itaque primum eum, qui
nimium diu de rebus nostris tacuerat, Pompeium adduxi
in eam voluntatem, ut in senatu non semel, sed saepe
multisque verbis huius mihi salutem imperii atque orbis
terrarum adiudicarit... Cum hoe ego me tanta familiari-
tate coniunxi, ut uterque nostrum in sua ratione munitior
et in re publica firmior hac eoniunctione esse possit (§ 7),"
Sed privatim de socio minus lene iudicium erat: „Is,
de quo scribis, nihil habet amplum, nihil exeelsum,
nihil non summissum atque populäre. Verum tamen
fuit ratio mihi fortasse ad tranquillitatem meorum
temporum non inutilis, et mehercule rei publicae multo
etiam utilior quam mihi, civium improborum impetus
in me reprimi, cum hominis amphssima fortuna, aucto-
ritate, gratia fluctuantem sententiam eonfirmassem et

a spe maiorum ad mearum rerum laudem convertissem.
Quod si cum aliqua levitate mihi faciendum fuisset,
nullam rem tanti aestimassem ; sed tamen a me ita sunt
acta omnia, non ut ego illi adsentiens levior, sed ut ille
me probans gravior videretur (\'20.2)."

Atticus autem banc rationem non probavit: ,,Quod
me quodam modo molh brachio de Pompei familiari-
tate obiurgas .... rei publicae certe prodest (ib. II 1.6)."
Atque sex mensibus post Cicero quoque de fide Pompei
denuo dubitat: „Epicratem (Iphicratem ingeniöse Tyr-
rell) suspicor lascivum fuisse: etenim mihi caligaeeius
et fasciae cretatae non placebant (ib. 3.1)", neque igitur,
quamvis invitatus, Bal hi, Caesaris familiaris, adhorta-
tionibus obtemperavit ; „is" enim „affirmabat ilium om-
nibus in rebus meo et Pompei consilio usurum datu-
rumque operam ut cum Pompeio Crassum coniungeret."
In quibus haec commoda essent: ,,coniunctio mihi
summa cum Pompeio; si placet etiam cum Caesare
(ib. § 3)." -

Ab hoc tempore usque ad exilium Cicero nihil prae-
termisit, ut Pompeium a Caesaris coniunctione avocaret:
in quo Caesar fehcior fuit qui ipse Pompeium a Cice-
ronis familiaritate diiunxit (Cf. Phihpp. 11 23); in epi-
stulis quoque virum spe deiectum ubique cognoscimus,
ita tamen ut appareat Ciceronem non sua sed rei pu-
bhcae causa eum sibi conciliare voluisse : „Oratione(m)...
non libebat mihi scribere,... ne laudarem eum, quem non
amabam (ad Att. II 7.1). Si vero, quae de me pacta sunt
(Pompeius scilicet operam daturus erat, ut Clodium ab

aggrediendo Cicerone contineret), ea non servantur, in
caelo sum, ut sciat hic noster Hierosolymarins traductor
ad plebem, quam bonam meis putissimis orationibus
gratiam rettulerit, quarum exspecta divinam nalivvoS\'iuv
(ib. 9.1). Gnaeum nostrum, collegam Balbi (vid. Boot)
(12.1). Quanto in odio noster amicus! cuius cognomen
una cum Crassi Divitis cognomine consenescit (13.2).
Nihil est iam, quod magis timendum nobis putem, quam
ne ille noster Sampsiceramus, cum se omnium sermo-
nibus sentiet vapulare .... ruere incipiat (14.1). Gnaeus
quidem noster iam plane quid cogitet nescio (16.2).
Turbat Sampsiceramus; nihil est, quod non timendum
sit; ónoloyovfitixaq TVQai/i>iôa avßiifvä^tTCii (17.1). Velim
ex Theophane expiscere, quonam in me animo sit Ara-
barches. Quaeres scilicet narà to -Aydenovixóf et ad me
ab eo quasi vnod\'^-Aag adferes, quem ad modum me
geram. Aliquid ex eius sermone poterimus tt^^j tw^\'oXw/^
suspicari (Cf. I 13.4, supra p. 160 sq.) (§ 3). Populäres isti
iam etiam modestos homines sibilare docuerunt (mox:
„neminem tenent [Boot pro vulg. tenet] voluntate; ne
metu necesse sit iis uti, vereor.") Pompeius, nostri
amores (once my beau idéal, Tyrrell; cf. nostrum
Pompeium § 3), quod mihi summo dolori est, ipse se
afflixit (19.2). Pompeius significat studium erga me non
mediocre; idem affirmat verbum de me ilium (Clodium)
non esse facturum; in quo non me ille fallit, sed ipse
fallitur (§ 4). Pompeius amat nos carosque habet.
,Credis?\', inquies. Credo: prorsus mihi persuadet. Sed
quia volgo pragmatici homines.... cavere iubent et

vêtant credere, alteram facie, ut caveam, alterum, ut
non eredam, facere non possum, Clodius adhuc mihi
denuntiat periculum : Pompeius affirmat non esse peri-
culum; adiurat; addit etiam se prius occisum iri ab
eo quam me violatum iri, Tractatur res (Pompeius cum
Clodio agit de periculo Ciceronis, Boot) (20. 1 et 2)."

Pempeium, minus iam aura populari fruentem, Cicero
commiserari coepit : „Ille noster amicus ,,,, quo se
conférât nescit,,., bonos inimicos habet, improbos ipsos

omnibus a me pictum et politum artis coloribus subito
deformatum non sine magno dolore vidi: quamquam
nemo putabat propter Clodianum negotium (adoptionem
scilicet) me illi amicum esse debere, tamen tantus fuit
amor, ut exhauriri nulla posset iniuria, Itaque Archi-
lochia in illum edicta Bibuli (cf. 20,4 et 5) populo ita
sunt iucunda, ut eum locum, ubi proponuntur, prae
multitudine eorum, qui legunt, transire nequeamus;
ipsi ita acerba, ut tabescat dolore ; mihi mehercule
molesta, quod et eum, quem semper dilexi, nimis ex-
cruciant et timeo, tam vehemens vir tamque acer in
ferro et tam insuetus contumeliae ne omnianimiimpetu
dolori et iracundiae pareat (2\'1,8—4)."

Pompeium ipsum — quae volumus, credimus libenter ! —
societatis cum Caesare et Crasse taedere arbitrabatur:
„Summum odium omnium hominum in eos, qui tenent
omnia: mutationis tamen spes nulla. Sed, quod facile
sentias, taedet ipsum Pompeium vehementerque paenitet
(22,6)," Cf.: „Te scire volo Sampsiceramum, nostrum

amicum, vehementer sui status paenitere restituique in
eum locum cupere, ex quo decidit, doloremque suum
impertire nobis et medicinam interdum aperte quaerere,
quam ego possum in venire nullam ; deinde omnes illius
partis auctores ac socios nullo adversario consenescere;
consensionem universorum nec voluntatis nec sermonis
maiorem umquam fuisse (23.2)."

Etsi ipsi Clodium in Ciceronem armarant, Pompeius
et Caesar ut bono esset animo eum adhortari numquam
destiterunt. Qui tamen fidem iis non habebat: „ad
Att. II 20. 1 et 2 (p. 164 sq. laud.). Pompeius confirmât
eum (Clodium) nihil esse facturum contra me. Mihi
periculosum est credere; ad resistendum me pare(21.6).
Cum hoc Pompeius egit et, ut ad me ipse referebat —
alium enim habeo neminem testem —, vehementer egit,
cum diceret in summa se perfidiae et sceleris infamia
fore, si mihi periculum crearetur ab eo, quem ipse
armasset, cum plebeium fieri passus esset, fidem récé-
pissé sibi et ipsum et Appium de me ; banc si ille non
servaret, ita laturum, ut omnes intellegerent nihil sibi
antiquius amicitia nostra fuisse. Haec et in eam sen-
tentiam cum multa dixisset, aiebat illum primo sane diu
multa contra, ad extremum autem manus dedisse et
affirmasse nihil se contra eius voluntatem esse factu-
rum. Sed postea tamen ille non destitit de nobis
asperrime loqui; quod si non faceret, tamen ei nihil
crederemus atque omnia, sicut facimus, pararemus (22.2).
Pompeius de Clodio iubet nos esse sine cura et summam
in nos benevolentiam omni oratione significat (24.5).

Pompeius omnia pollicetur et Caesar, quibus ego ita
credo, ut nihil de mea comparatione deminuam (ad Q-
fr. I 2.16)".

In summo autem discrimine Pompeius Caesare prae-
lato Ciceronem deseruit cui periclitanti omne negavit
auxilium, ut apparet ex lis quae postea scripsit ad
Atticum (III 15.4) de Pompei minus liberali response,
quo perterritus fuisset. Responsum fuisse videtur: se
(Pompeium) nihil contra huius (Caesaris) voluntatem
facere posse (ad Att. X 4.3 Cf. Ill 18.1 cit. p. 168 sq.). In
orationibus, quas post reditum habuit, artissimum per
omne hoc tempus amicitiae vinculum fuisse affirmare
non desinit: „Hunc (Clodium) vir clarissimus mihique
multis repugnantibus amicissimus, Cn. Pompeius, omni
cautione, foedere, exsecratione devinxerat nihil in tri-
bunatu contra me esse facturum (pro Sest. 15)....
virum studiosum mei (ib. 41). Me Cn. Pompeius multis
obsistentibus eius erga me studio atque amori semper
dilexit, semper sua coniunctione dignissimum iudicavit,
semper non modo incolumem, sed etiam amplissimum
atque ornatissimum voluit esse (in Pis. 76)." — Pro
Sestio 39 tamen leniter et auditoribus satis obscure
illiberale illud responsum tangit : „Auctore Cn. Pompeio
clarissimo viro mihique et nunc et quoad licuit (per
Caesarem sc., vid. Halm) amicissimo." —

Exulantis animus primum subita defectione Pompei
(ad Q. fr. I 4.4) turbatus est, quem sibi pertimuisse
arbitrabatur (ib. § 1 : „intimus, proximus, familiarissimus
quisque sibi pertimuit" ad Pompeium pertinere videntur),

et simulatorem etiam (i. q. etiamnunc, „still", Tyrrell)
putabat (ib. I 3.9). Atticus autem exspectationem dissen-
sionis inter Pompeium et Clodium attulit, quod Pom-
peium impelleret ut pro Ciceronis reditu operam daret ;
quae exspectatio Ciceroni in exiguum tempus spem
animumque reddidit: „Sermonem tuum et Pompei
cognovi ex tuis litteris: motum in republica non tantum
ego impendere video, quantum tu aut vides aut ad me
consolandum affers; Tigrane enim neglecto sublata sunt
omnia (ad Att. III 8.3). Ex tuis litteris plenus sum
exspectatione de Pompeio, quidnam de nobis velit aut
ostendat ; comitia enim credo esse habita, quibus absolutis
scribis illi placuisse agi de nobis. Si tibi stultus esse
videor, qui sperem, facio tuo iussu (14.1). Proximis
litteris scripseras, fore uti secundum comitia aliquid de
nobis in senatu ageretur; id tibi Pompeium dixisse.
Qua de re, quoniam comitia habita sunt tuque nihil ad
me scribis, proinde habebo ac si scripsisses nihil esse,
neque temporis non longinqui spe ductum me esse
moleste feram; quem autem motum te videre scripseras,
qui nobis utilis fore videretur, eum nuntiant, qui veniunt,
nullum fore (13.1)." Non tamen nescit invito Caesare
Pompeium opem sibi laturum non esse, itaque se ex
Caesaris arbitrio pendere: „Exspectationem nobis non
parvam attuleras, cum scripseras Varronem tibi pro
amicitia confirmasse causam nostram Pompeium certe
suscepturum, et, simul a Caesare ei litterae, quas
exspectaret, remissae essent, actorem etiam daturum :
utrum id nihil fuit, an adversatae sunt Caesaris litterae ?

An est aliquid in spe? (18.1)." A.ttamen spes omnis in
Pompeio, quem apud Caesarem sibi patrocinaturum esse
sine dubio exspectat, posita manet: ,,In novis tribunis
pi. intellego spem te habere: id erit firm am, si Pompei
voluntas erit (ad f. XIV 2.2). Lentulus (cos. a, 57)
suo in nos officio, quod et re et promissis et litteris
declarat, spem nobis nonnullam affert Pompei voluntatis ;
saepe enim tu ad me scripsisti eum (Lentulum i)) totum
esse in illius (Pompei) potestate (ad Att. Ill 22.2,
cf. 23.1)." Et denique revera „ipso referente Pompeio
rediit." ([Aurel. Vict.] de vir. illustr. 81, cf. Dio 39.6).—
Post reditum Cicero gratiam referendi causa Pompeio
adfuit in rebus omnibus, quarum prima fuit ut ei
daretur potestas rei frumentariae —

Caesaris in Ciceronis scriptis piioribus multo rarior
quam Pompei mentio est, quoniam in occulto eius potestas
crevit, donee praepollens subito emicuit. Initia autem
eius, qui iam aedilis a. 65 de regno cogitaverat (Suet,
lul. 9 ex epistula Ciceronis ad Axium), adeo infelicia

1) Sic explicat Boot (Lentulum nihil non facere ex voluntate
Pompeii. Si itaque Lentulus ille consul designatus Ciceronis causam
agebat, certum erat Pompeio hoc gratum esse), contraria ratione
Frey et Tyrrell (eum: Pompeium; illius: Lentuli), sed cf. ad
f. XIV 1.2 : „Si... habemus Lentulum tam studiosum quam videtur,
si vero etiam Pompeium et Caesarem, non est desperandum.\'\'

2) In quo officio etiam postea eum permansisse demonstrat
Tyrrell (F p. 102 II 1) cl. ad Att. VII 1.2; VIII 1.4; 3.2;
IX 4.2; 5.3; 7.3; 19 2 et VIII 2 4: „Ego pro Pompeio lubenter
emori possum. Facio pluris omnium hominum neminem."

fuere, ut a. 63 ad desperationem adductus matri diceret :
se nisi pontificem demum non reversurum (ib. 11).

A. 61 domi suae deprehenso Clodio, uxori nuntium
remisit (ad Att. I 12.3 et 13.3) et consulatum petiturus
cum Lucceio coire cogitabat, ne M. Bibulus consul fieret
(ib. 17.11).

A. 60 cum Caesaris „venti valde secundi sunt", Cicero
eum meliorem reddere cogitat (i. e. optimatibus conci-
liare) ; Caesar contra cum Pompeio et Crasso Ciceronem
quoque sibi coniungere studet, ut quatuorviratus fiat;
quod Cicero abnuit, memor versuum suorum:
Interea cursus, quos prima a parte iuventae
Quosque adeo consul virtute animoque petisti,
Hos retine atque auge famam laudesque bonorum.

(ib. II 1.6 et 3.3). Caesar tamen a consilio non absistit ;
omnibus modis oratorem, cuius facultates plurimi fa-
ciebat, pellicere studet; vigintiviratum (ib. II 19.4),
legationem (18.3 et 19.5) aut in exercitu suo aut liberam
„voti causa", ei offert; se quicquam de P. Clodii adop-
tione tulisse negat (12.2) atque Ciceronem se defen-
surum esse affirmat (ad Q. fr. I 2.16). Luculenter ubique
apparet neminem tunc temporis Caesaris ingentem in-
genii vim perspexisse. Omnes Pompeium futurum regem

1) Gf. Phil. V 49: C. Caesar omnem vim ingenii, quae summa
fuit in illo, in populari levitate consumpsit.

salutabant: „Tulit Caesar graviter: litterae Capuam ad
Pompeium volare dicebantur (ad Att, 11 19.3), Putarat
Caesar oratione sua posse impelli contionem, ut iret ad
Bibulum ; multa cum seditiosissime diceret, vocem ex-
primere non potuit. Quid quaeris? Sentiunt se nullam
ullius partis voluntatem teuere (21.5)." Cicero quoque
serius intellexit ab eo omnia pendere: ,,Varronis sermo
facit exspectationem Caesaris, atque utinam ipse Varro
incumbat in causam! (ib. III 15.3, cf. imprimis 18.1
p. 168 sq. citât.)." Sed denuo Pompei et Caesaris stu-
dium ex aequo iudicat ad f. XIV 1.2. Quintus autem
frater pro oboedientia Marei, si reditus concederetur,
apud Caesarem vadimonium in se recepit (ad f. 19.9). —
Post reditum in multis rebus Caesari morem gerere
coactus est, ita ut etiam librum scriberet quo Caesaris
acta probaret (ad Att. IV 5.1), Vatinium et Gabinium
defenderet, alteram rogatu Caesaris, alteram postulante
Pompeio : „Caesaris ut illum defenderem, mira contentio
est consecuta (ad f, I 9.19). Quocum me si ante Cn.
Pompei auctoritas in gratiam non reduxisset.. . (pro
Rab. 19). Si me invitum putas, ne Cn, Pompei animum
offenderem, défendisse, et illum et me vehementer igno-
ras (ib. 33. Hic enim vulgi quam Ciceronis verbis
maior fides habenda est)." Quae omnia tarnen Ciceroni
mitigavit Caesaris comitas et indoles amabilis, quae
fecit ut in disiunctione sententiae coniuncti tamen ami-
citia manerent (de prov. cons. 40). —

Tertius triumvir, M. Licinius Crassus, in epi-
stuhs Ciceronis magnum locum non obtinet, et quam-

quam Cicero, ab eo impense laudatus, scribit hunc diem
se valde Crasso adiunxisse (ad Att. I 14.3 sq.), inter
eius amicos numerari nequit — quod mirum non est,
nam Crasso quod sciam amicus fuit nemo. Optime
Cicero intellexit Crassum, non ut ipsum sibi conciliaret,
sed ut Pompeium ofïenderet utque senatui acceptum
se redderet, ita esse locutum, quia praesertim laudem
illam eo minus deberet, quod omnibus ipsius litteris in
Pompeiana laude perstrictus esset. Quid quod tam ei
infensus erat, ut Cicero diceret Pompeium animo fractum
spectaculum uni Crasso iucundum praebere (ib. 1121.4). —

Brevi post indices Clodianos corrupit, iuvitque igitur
Ciceronis adversarium: „Nosti Calvum ex Nanneianis,
illum laudatorem meum, de cuius oratione erga me
honorifica ad te scripseram : biduo per unum servum,
et eum ex gladiatorio ludo, confecit totum negotium
(ib. I 16.5)."

In causa publicanorum Asianorum, quos Crassus impulit,
ut postulare auderent, ut locatio vectigalium a censoribus
induceretur. Cicero adiutor ei fuit, quia summum erat
periculum, ne, si nihil impetrassent, plane alienarentur
a senatu (ib. 17.9). Cum autem Clodius Ciceronem
aggressus est „M. Crasso auctore quae faciebat se facere
clamabat" (de har. resp. 47) et eum infestissimum
Ciceronis fortunis praedicabat (pro Sest. 39). Clodium
non errasse verisimile reddunt ad Att. II 22.5: „Puto
Pompeium a Crasso urgeri" (ita Tyrr ell) et ex epistulis
de exilio locus, ubi Crassum nominat : „In novis tribunis
pl. intellego spem te habere. Id erit firmum, si Pompei

voluntas erit, sed Crassum tamen metuo (ad f, XIV 2.2)."
Probe vero sciens Crassum, si cum aliquo rem transigere
posset, non curare quarum in re publica partium is
esset (cf. Mommsen III 15), Cicero censebat Quinto
fratri, si pecuniae inopia urgeret, Crassum adeundum
esse (ad Q. fr. I 3.7). Quod in Sestiana (39 et 41)
Crassum virum fortissimum appellavit, quecum sibi
omnes essent amicitiae necessitudines, quique a con-
sulibus suam causam suscipiendam esse diceret, nihil
probant, cum praesertim ipse in epistula ad Lentulum
(ad f. I 9.20) narret se a. 55 demum cum eo in gratiam
rediisse. —

Primum post „reges" locum inter eos, quibuscum
Cicero in gerenda re publica coniunctionem habuit, pro-
cul dubio M. Porcio Cato ni attribui oportet, etsi
Cicerone exule ipse quoque a Roma absens nullo mode
ei prodesse potuit.

Cicero Catonem, theoreticum illum, qui iis temporibus,
quae quam maxime homines pragmaticos requirebant,
temere sententiam suam tamquam in Platonis noliTtia,
non tamquam in Romuli faece, dicere solebat (ad Att.
II 1.8) — qui rem publicam constantia magis et inte-
gritate quam consilio aut ingénié curabat (ib. I 18.7),
plurimi semper aestimabat atque eius iudicium omnium
maxime reverebatur (II 5.1). Sed Cato, qui si comitia
gratuita fuissent, plus unus potuisset quam omnes leges
omnesque iudices (ad Q. fr. II 14 [15b], ad Att. IV
15.8), in urbe, ubi vi atque armis aut pecunia omnia
decernebantur, nihil poterat, nisi propter nimium vir-

tutis rigorem suos socios a se abalienare (vid. p. 35).
Cum autem Clodio molestiis fieri posset neque Caesar,
in Galliam proficiscens, quemquam Romae reUnquere
vellet, qui partium optimatium dux esset idoneus, Clo-
dius legem tulit, qua Catonem sub honorificentissimo
ministerii titulo a re publica relegavit. Quippe legem
tulit, ut quaestor cum iure praetorio, adiecto etiam
quaestore, mitteretur in insulam Cyprum, ad spoliandum
regno Ptolemaeum (Vellei. II 44 cf. Cic. de dom. 20) i).

In exilio Cicero semel tantum Catonem commémorât.
Scripserat Attico omnes, quos amicos putasset, sibi
invidisse, Atticus conatus erat eos purgare, Catonem
imprimis ei ante oculos ponens ; Cicero respondet se de
eius fide numquam dubitasse: „Quod purgas eos, quos
ego mihi scripsi invidisse, et in eis Catonem, ego vero
tantum illum puto ab isto scelere afuisse, ut maxime
doleam plus apud me simulationem ahorum quam istius
fidem valuisse (ad Att. III 15.2)." -

Cum Cicerone Q. Hortensius Hortalus princi-
patum in re oratoria tenebat, quae aemulatio tamen
eorum amicitiae non nocuit — utrique honorificum pro-
fecto testimonium! Saepius unum reum una defende-
runt, ut Murenam (pro Mur. 10,48), Plancium (p. Plane.
37), Flaccum (p. Flacco 41), alios. Optimatium partibus
cum Cicerone addictus Hortensius Clodii adversarius

4) Negari sane non potest, lepidum Clodii iocum fuisse, homi-
nem omnium Romanorum integerrimum mittere ad perpetrandum
facinus quo nullum umquam populus Romanus commisit iniustius.
Cf. Plutarch. Cat. 34, Mo mm sen IIP 219.

fuit, atque ab eo contumeliose laesus est (ad Att. I
14.5). lu iudicio autem Clodiano integriiati iudicum nimis
fidens in decernendo genere eorum Fufio, adversarii
sodali, adfuit, quam imprudentiam exitus punivit (ib.
16.2 sq.). Quamquam Cicero in eo, ut in aliis illis „pisci-
nariis", ardorem animi et nervös rei publicae bene ge-
rendae desiderabat, non tamen habuit quod se ab illo
destitutum esse quereretur. (Cf. Bardt Kommentar
p. 17 sq.). In oratione sua pro Flacco Hortensius in
Ciceronis laudibus celebrandis mullus fuisse videtur,
quod sibi gratum fuisse Cicero mandat Attico, ut Hor-
tensio significet; „At hercule alter tuus familiaris, Hor-
talus, quam plena manu, quam ingenue, quam ornate
nostras laudes in astra sustulit, cum de Flacci prae-
tura et de illo tempore Allobrogum diceret ! Sic habeto,
nec amantius nec honorificentius nec copiosius potuisse
dici: ei te hoc scribere a me tibi esse missum sane
volo (ad Att. II 25.1)."

Exul de collega longe alia dicit Cicero, cum praesertim
ei ignoscere non possit quod consilium sibi dederit Romam
relinquendi; proditorem etiam saepius eum appellat,
modo nomen ipsum ponens, modo universe loquens:
„Non faciam ut enumerem miserias omnes, in quas
incidi per summam iniuriam et scelus non tam inimi-
corum meorum quam invidorum (ad Att. Ill 7.2).
Cuius enim scelere impulsi ac proditi simus iam pro-
fecto vides (8.4). ^Nunc Hortensium allice et eius modi
viros.\' Obsecro, mi Pomponi, nondu m perspicis quorum
opera, quorum insidiis, quorum scelere perierimus?

(9.2). Quantum Hortensio credendum sit nescio. Me
summa simulatione amoris summaque assiduitate coti-
(iiana sceleratissime invidiosissimeque tractavit, adiuncto
Q. Arrio: quorum ego consiliis, promissis, praeceptis
destitutus in hanc calamitatem incidi. Sed haec occul-
tabis, ne quid obsint... puto per Pomponium fovendum
tibi esse ipsum Hortensium (ad Q. fr. 13.8)... nisi intra
parietes meos de mea pernicie consiha inirentur (ad Att.
III 10.2). Ego iis, quibus meam salutem carissimam
esse arbitrabar, inimicissimis crudelissimisque usus sum
(13.2). Iis credidi, a qtiibus nefas putaram esse me decipi,
aut etiam, quibus ne id expedire quidem arbitrabar (ad Q.
fr. I 4.1)... si me omnibus amphssimis, carissimis iucun-
dissimisque rebus perfidia hominum spohatum, si me a
meis consiliariis proditum et proiectum vides (ad Att.
III 19,3)."

Si alia non haberemus testimonia, frequens ea accu-
sationum repetitio nobis persuaderet, Hortensium revera
Ciceronem in miseriis turpiter deseruisse, sed ipse Ci-
cero postea alia tradit: Hortensium pigritiam minime
ostendisse, immo vero vitae periculum adiisse in Cicerone
contra Clodianos defendendo: „Vidi enim; vidi hunc
ipsum Q. Hortensium, lumen et ornamentum rei pu-
blicae, paene interfici servorum manu, cum mihi adesset
(pro Milone 37)", quod factum est in eodem tumultu,
de quo Dio 38.16: tea re "\'oqvrjaia xal t(ü Kovqlwvi, OTi
nul d&Q0iG(yi7(SÎ ffqptfft (equitibus) Gvi/tyévowo, xui ti]v
nqfßßfiui\' vtttattjfyav, ttiixalei (GabiniuS consul). 5<«i
avTovg Ó KXœôioç tg to nXi^&og iaayaywv nXtjyaTg ènl

Neque postea Ciceronem amicitiam eius, quem pro-
ditionis totiens accusa verat, respuisse, iam inde apparet,
quod simul cum eo Sestium defendit (pro Sest. 3,44). —
P. Cornelius LentulusSpintiier — „non solum
temporibus bis, quae per te sum adeptus, sed iam
olim nascenti prope nostrae laudi dignitatique favisti
(ad f. T 7.8, a. 56)" — praetor a. 59 inter „amicissimos
et acerrimos cives" erat (ad Q fr. I 2.16) atque proximo
anno pro Cicerone exule adeo fortiter egit ut Cicero
ipse — quamvis desperate esset animo — semel tantum
dubitaverit non de voluntate eius sed de viribus : „Credo
tua (Quinti fratris) causa velle Lentulum, qui erit
consul: quamquam sunt facta verbis difficiliora (ad Q.
fr. I 4.5)." Alibi semper de eo ut de sui studiosissimo
loquitur: „Lentulus sue in nos officio, quod et re et
promissis et litteris declarat, spem nobis nonnullam
affert Pompei voluntatis : saepe enim tu ad me scripsisti
eum totum esse in illius potestate (ad Att. III 22.2,
cf. p. 169). Si Lentulum tam studiosum (habemus) quam

omnino difficile non obsequi vei amicissimo homini
Lentulo vel Metello... sed vereor, ne, hos cum tamen
tenere potuerimus, tribunos plebis amiserimus (ib. 24.2)."

novis designatis (Lentulo sc. et Metello), cum omnes
boni omnem spem melioris status in eorum fidem con-
vertissent, princeps P. Lentulus auctoritate ac sententia
sua, Pisone et Gabinio repugnantibus, causam suscepit
tribunisque plebis octo referentibus praestantissimam
de me sententiam dixit... Veniunt Kalen dae Ian uariae :
vos haec melius scire potestis, equidem audita dico,...
quae (tum) virtus actio gravitas P. Lentuli consulis
fuerit." (Cf. ad Att. III 26, Dio 39.6). —

Cum Lentulo a. 57 consul erat Q. C a e c i 1 i u s
Metellus Nepos, qui, nobilitate generis inter omnes
excellons sed Pompeio addictus. Ciceroni dum optima-
tium partibus favebat, inimicissimus fuerat. Tribunus
plebis a. 63 Ciceronem „magistratu abeuntem contionis
habendae potestate privavit (ad f. V 2.7)." Cicero tan-
tum vanitati inflictum vulnus inultum non sivit et
„sic cum eo de re publica disputavit, ut sentiret sibi
cum viro forti et constanti esse pugnandum (ib. § 8)."
Metellus autem cum non desineret eum accusare, ora-
tionem in eum scripsit Metellinam (ad Att. I 13.5),
cuius nonnulla fragmenta servata sunt. Contentio in
dies acrior facta eventum habuit, ut Metellus ad Pom-
peium se contulerit (Dio 37.42 sq.). Sed propterea quod
Pompeius Muciae Metelli sorori nuntium misit (Dio c. 49)
et fortasse alias quoque ob causas Metellus a Pompeio
abalienatus est. Odium autem in Clodium et triumviros
(ad Att. Il 12,2) effecit, ut Ciceroni appropinquaret.
Qui ab urbe absens animum eius mutatum primo ne-
sciebat, nam consulem designatum inimicum sibi esse

dicit ad Att. Ill 12.1, postea vero eius moderationem,
qui inimicitias sibi cum Cicerone susceptas patribus
conscriptis dixit se permissurum (pro Sest. 72), cognovit
atque mox reconciliatum eum cum Metello videtiius.
(Id P. Servilii Isaurici opera eifectum esse plus semel
affirmat, vid. p. 189): „De Metello scripsit ad me frater,
quantum sperarel, perfectum esse per te (ad Att. Ill 22.2).
De Metelli voluntate ... perscribis (23.1). Fuit omnino

nissime deponeret ( 242)." In senatu enim de Cicerone
mitissimam orationem babuerat, ut Quintus frater Cice-
roni scripsit; quae benevolentia Ciceronem permovit,
ut ad Metellum epistulam (ad f. V 4) daret, qua gratias
ei ageret et de reliquo tempore auxilium ab eo peteret.
Quam gratiarum actionem totiens repetiit, quotiens post
reditum de suis temporibus locutus est (de prov. cons. 22,
in Pison. 35, de domo 7,70 etc.). —

Post consules Ciceronis spes posita erat in tribunis
plebis tam anni 58, quorum octo i) duce L. Ninnio —
viro incredibili tide magnitudine animi — de reditu
promulgaverunt 2), cuius legis tertio capite Cicero minime
contentus erat 3), quam anni 57, quos fautores sibi
futures sperabat. Ad illos pertinent: „Si omnes tribunes
plebis habemus ... non est desperandum (ad f. XIV 1.2),

1 ) Nam nonus, Aeii u s Ligiis, se absente delhixit (pro Sest. 69),
et decimus Clodius erat, de quo alii iam fuse egerunt.

octo nostri tribuni (ad Att. III 23.3)", ad hos quae
sequuntur in eadem epistula (§ 4) de lege a novis
tribunis ferenda, et: „Nunc spes reliqua est in novis
tribunis plebis (ad f. XIV 3.3)". Per breve tempus
tamen — ut videtur, iniuria — veritus est ne eos
amisisset (ad Att. III 24. 1 et 2 atque ibi Tyrrell).

Novi autem tribuni Ciceroni fa ventes hi erant :
T. A n n i u s Mile, P. S e s t i u s, Q. F a b r i c i u s,
C. Cestilius, M. Cispius, T. Fadius Gallus,
M. Curtius, C. Messius (enumerantur p. red. in
sen. 19—22); adversarii Numerius Quintius Rufus
(de nomine vid. Halm ad pro Sest. 82) et Sex.
Atilius Serran us.

Milo et Sestius in orationibus plurima laude
extolluntur, quia vi atque armis pro Ciceronis salute
pugnaverant, Milo audit: homo divinus, insigni quadam,
inaudita, nova magnitudine animi, gravitate praeditus...
vindex vestrae (populi Romani scilicet) libertatis, custos
salutis Ciceronis, subsidium afflictae rei publicae, exstin-
ctor domestici latrocinii, repressor caedis cotidianae,
defensor templorum atque tectorum, praesidium curiae
(pro Sest. 85 et 144), in epistulis vere (ad Q. fr. 14.3)
cum Curtio (vel Curio), Fadio, Fabricio sine ullo singular!
honore coniungitur ; Sestius contra non solum !n oratione,
qua Cicero eum defendit, sed etiam in epistulis laudatur :
„Me Pomponius et Sestius et Piso noster adhuc Thessa-
lonicae retinuerunt.... Est ille quidem in me officiosis-
simus Sestius... Tu nobis amicissimum Sestium cognosces
(ad Q. fr. I 4.2, 3.5). Non deseram Sestii ceterorumque

promissa (ad Att. Ill 49.2)." Rogationis vero, quam Sestium
habere in animo scribebat Atticus, textus Ciceroni non
placebat: „Rogatio Sestii neque dignitatis satis habet
nec cautionis. Nam et nominatim ferri oportet et de
bonis dihgentius scribi (ad Att. Ill 20.3). Sed, si est
aliquid in spe, vide legem, quam T. Fadio scripsit
Visellius: ea mihi perplacet. Nam Sestii nostri, quam
tu tibi probari scribis, mihi non placet (23.4)."

Pro Ciceronis salute tribunus designatus iter ad Cae-
sarem suscepit (pro Sest. 71) — Caesar autem nihil
promisit —, tribunus plebis plurimis vulneribus ab
operis Clodianis concisus est (ib. 79). —

Ceteri tribuni praeter sententiam latam Ciceronis
saluti nihil impendisse videntur; sin aliter fuisset, non
est dubium, quin orator eos supra astra tulisset. Ita
enim semper est: exuli Ciceroni amicorum res gestae
displicent, reduci isdem factis, quae antea non satis
placuerunt, vel maxima laus videtur exihor. Praeter no-
mina autem haec de iis innotuerunt. Q. Fabricius
et M. Cis pi us, cum de reditu Ciceronis legem ferrent,
ab operis Clodianis pulsi sunt (pro Sest. 75 sq., pro Mil.
38). T. Fadius Gallus, qui Ciceroni consuliquaestor
fuerat, C. Visellium Varronem adiit atque ab eo exem-
plum legis de reditu accepit, quae Ciceroni perplace-
bat (ad Att. Ill 23.4 cit. supra). Hunc ipse Cicero postea
exulantem consolatus est (ad f. V 18). C. Messius
Pompei satelles erat, ut apparet ex lege, quam paulo
post promulgavit (Vid. ad Att. IV 1.7. Cf. ib. VIII 11
d. 2). -

Consulum virtus non solum tribunorum plebis sed etiam
praetorum summa fide et diligentia subievabatur (p. red.
i. sen. 18), quorum omnium — praeter unum A p pi u m
Clau diu m, Clodii fratrem, quem quaestionem de pe-
cuniis repetundis sortitum Cicero Quinti fratris ex Asia
redeuntis causa metuebat (ad Att. III 17.1) quemque
postea salse derisit (pro Sest. 126 cf. ib. 78) — in Cice-
ronem „omnia officia summa constiterunt." Krant:
L. Caecilius, M. Calidius, C. Septimius, Q. Va-
lerius, P. Crassus, Sex. Qu in tili us, C. Cor-
nutus (p. red. i. sen. 23). L. Caecilii domum in-
stinctu Clodii oppugnatam scribit Cicero (pro Mil. 38).
Asconius (a. 1.) insuper narrat: „Is (Caecilius) cum
faceret ludos Apollinares, ita intima coacta multitudo
annonae caritate tumultuata est, ut omnes, qui in theatro
spectandi causa consederant, pellerentur." M. Calidius
statim designatus declaravit „quam esset cara sibi mea
salus" (p. red. in sen. 22); Quintum fratrem Cicero ad-
hortatur ut, si forte quid futurum sit molestiae, ad
Crassum et Calidium se conférât (ad Q. fr. I 3.7). De
ceteris nihil peculiare memoriae traditum est. —■

Maximum fructum Cicero exul percepit ex officio
Cn. Plancii, qui in Macedonia quaestor L. Appulei
propraetoris erat (pro Plane. 28). Is simulac Ciceronem
Dyrrhachium attigisse audivit, illico lictoribus dimissis,
insignibus abiectis, veste mutata ad eum profectus est
(Cf. pro Plane. 98). „Hic ego nunc de praetore Mace-
doniae nihil dicam amplius nisi eum et civem opti-
mum semper et mihi amicum fuisse, sed eadem timuisse

quae ceteros; Cn. Plancium fuisse unum, non qu
minus timeret, sed, si acciderent ea, quae timerentur,
mecum ea subire et perpeti vellet (ib. 99)." Neque
epistulae benevolum huius animum infitiantur: „Ex-
trudimur, non a Plancio — nam is quidem retinet —,
verum ab ipso loco minime apposito ad tolerandam in
tanto luctu calamitatem (ad Att. Ill 14.2). Me adhuc
Plancius liberalitate sua retinet iam aliquotiens conatum
ire in Epirum: spes homini est iniecta non eadem, quae
mihi, posse nos una decedere, quam rem sibi magno
honori sperat fore. Sed iam, cum adventare milites
dicentur, faciendum nobis erit ut ab eo discedamus
(ib. 22.1). Plancius, homo officiosissimus, me cupitesse
secum et adhuc retinet.... sperat posse fieri, ut mecum
in Italiam decedat (ad f. XIV 1.3)." —

Reliquos „amicos" ordine alphabetico enumerabo
adiectis locis quibus de iis mentio iniecta est.

L, Aelius Lamia: „L. Lamiam, qui cum me ipsum
pro summa famifiaritate, quae mihi cum patre eius erat,
unice dihgebat, tum pro re pubhca vel mortem oppetere
cupiebat, in contione relegavit (Gabinius consul anni 58)
edixitque, ut ab urbe abesset milia passuum ducenta,
quod esset ausus pro elvi, pro bene merito civi, pro
amico, pro re publica deprecari (pro Sest. 29). L. Lamia
praeturam petit: hoc ego utor uno omnium plurimum...
nihil mihi eius est familiaritate iucundius. Magno
praeterea beneticio eius magnoque merito sum obligatus:
nam Clodianis temporibus, cum equestris ordinis princeps
esset, proque mea salute acerrime propugnaret, a Gabinio

consiile relegatus est, quod ante id tempus eivi Romano
Romae contigit nemini (ad f. XI 16.2. Cf. in Pis. 64,
ad f. XII 29.1)."

L. Aelius Tu ber o, annalium scriptor, legatus erat
Q. Ciceronis (ad Q. fr. I 3.10): „L. Tubero, meus neces-

quas mihi paratas ab exulibus coniuratis audierat, ad
me animo amicissimo detulit (pro Plane. 100)."

T. Agusius: „T. Agusius et comes meus fuit illo
miserrimo tempore et omnium itinerum, navigationum,
iaborum, periculorum meorum socius, neque hoc tem-
pore discessisset a me, nisi ego ei permisissem : qua re
sic tibi (P. Servilio) eurn commendo, ut unum de meis
domesticis et maxime necessariis (ad f. XIII 71)."

L. Aurelius Cotta, qui oppressa Catilinae coniura-
tione supplicationem Ciceroni decrevit (Phil. II 13):
„Tum (Kal. Ian. anni 57) princeps rogatus sententiam
L. Cotta dixit id, quod dignissimum re publica fuit,
nihil de me actum esse iure, nihil more maiorum, nihil
legibus: non posse quemquam de civitate tolli sine
iudicio: de capite non mode ferri, sed ne iudicari
quidem posse nisi comitiis centuriatis.... quare me,
qui nulla lege abessem, non restitui lege, sed revocari
senatus auctoritate oportere (pro Sest. 73, de dome 68,
de leg. Ill 45. Cf. ad Att. Ill 15.5)."

L. Cornelius Balbus, familiaris ille Caesaris, „qui
non mode non exsultavit in minis nostris, sed omni
officio, lacrimis, opera, consolatione omnis me absente
meos sublevavit (pro Balbo 58)".

L. Cornelius Lentulus Crus, qui P. Clodii
accusator fuerat (de har. resp. 37. Cf. ad Att. I 16.3
et ibi Boot), praetor (a. 58) pro Cicerone L. Pisonem
consulem deprecatus est (in Pis. 77).

L. Domitius Ahenobarbus, a Vettioindiceconiu-
rationis in Pompeium insimulatus (ad Att. II 24.3)
itaque iam tum triumvirorum adversarius, quem prae-
torem designatum Cicero a. 59 inter amicissimos et
acerrimos cives recensuit (ad Q. fr. I 2.16), praetor
a. 58 dixit se relaturum esse (ad Att. III 15.6).

Q. Fabius S a n g a cum aliis pro Cicerone L. Pisonem
consulem deprecatus est (in Pis. 77).

L. GelliusPoplicola, „quiasuamclassemattempta-
tam magno cum suo periculo paene sensit, dixit in con-
tione, si ego consul, cum fui, non fuissem, rem publicam
funditus interituram fuisse (post red. ad Quir. 17^,
mihi.... civicam coronam deberi a re publica dixit
(in Pis. 6)."

M. luven tius Laterensis, homo dies atque noctis
de laude et de re publica cogitans (in Vat. 26), a Vettio
indice nominatus est (ib. Cf. ad Att. II 24.3). „Qui cum
mihi esses amicissimus, cum vel periculum vitae tuae
mecum sociare voluisses, cum me in illo tristi etacerbo
luctu atque discessu non lacrimis solum tuis, sed animo,
corpore, copiis prosecutus esses, cum meos liberos et
uxorem me absente tuis opibus auxilioque défendisses...
(pro Plane. 73)."

M. La e ni us Fl accu s: ,,Brundisium veni vel potius
ad moenia accessi.... in hortos me M. Laenii Flacci

contiili, cui cum omnis metus, publicatie bonorum, exi-
lium, mors proponeretur, haec perpeti, si acciderent,
maluit quam custodiam mei capitis dimittere; cuius ego
et parentis eius, prudentissimi atque optimi senis, et
fratris et utriusque filiorum manibus in navi tuta ac
fideli collocatus eorumque preces et vota de meo reditu
exaudiens Dyrrhachium .... petere contendi (pro Plane.
97). Nos Brundisii apud M. Laenium Flaccum dies
tredecim fuimus, virum optimum, qui periculum fortu-
narum et capitis sui prae mea salute neglexit neque legis
improbissimae poena deductus est, quominus hospitii
et amicitiae ius officiumque praestaret. Huic utinam
aliquando gratiam referre possimus! habebimus quidem
semper (ad f. XIV 4.2)." Et post reditum: „Nonis
Sextilibus (a. 57,^ me domus eadem optimorum et doctissi-
morum virorum, M. Laenii Flacci et patris et fratris eius,
laetissima accepit, quae proximo anno maerens reeeperat
et suo praesidio periculoque defenderat (pro Sest. 131)."

L. (Li vin ei us) Regulus mittit libertum suum
Livineium ad Ciceronem cum nuntiis (ad Att. Ill 17.1).
De quo ad f. XIII 60.1: „L. Livineius Trypbo est omnino
L. Reguli, familiarissimi mei, libertus .. . Sed ego libertum
eius per se ipsum diligo; summa enim eius erga me
officia exstiterunt iis nostris temporibus, quibus facillime
benevolentiam hominum et fidem perspicere potui."

M. Licinius Lucullus, L. Lueulli, clarissimi
imperatoris, frater — hunc a Cicerone exilii temporibus
nusquam nominatum repperi; eum fuisse inter eos, qui
teste Cicerone „intra parietes" de pernicie consilia

missent, non inepte nonnulli coniciunt — a. 58 pro
Cicerone L. Pisonem consulem deprecatus est (in Pis.
77); post reditum in contentione de area domus ponti-
fex cum aliis pontificibus Ciceroni favebat et pro eo
verba fecit (de domo 132, de har. resp. 12, ad Att. IV 2.4).

L. Manlius Torquatus, qui tempore coniuratio-
nis Catilinae infirmitatem corporis animi virtute supe-
ravit (pro Sulla 34) et magnis rebus in Macedonia gestis
Cicerone referente ab senatu imperator est api)ellatus
(in Pis. 44), pro Cicerone L. Pisonem consulem depre-
catus est (in Pis. 77) et praeter ceteros furebat contu-
macia responsi illius (ib. 78).

P. Plautius Hypsaeus bello Mitbridatico quaestor
fuerat Pompeio (Ascon. in Milon. p. 31, Cic. pro Flacco
20) et eam fortasse ob causam apud Pompeium multum
valebat; videbatur saltern eum Ciceroni conciliare posse
atque id ut efficeret operam dedisse : „Varroni me iubes
agere gratias; faciam, item Hypsaeo (ad Att. Ill 8.3)."

C. Rabirius Postumus: „Sed iam, quoniam, ut
spero, fidem, quam tibi dedi, praestiti, Postume, reddam
etiam lacrimas quas debeo: quas quidem ego tuas in
meo casu plurimas vidi : versatur ante oculos luctuosa
nox meis omnibus, cum tu totum te cum tuis copiis ad
me detulisti. Tu comitibus, tu praesidio, tu etiam tanto
pondéré auri, quantum tempus illud postulabat, discessum
ilium sustentasti; tu numquam meis me absente libet is,
numquam coniugi meae defuisti (pro Rabir. 47)."

In C. Scribonium Curionem patrem, quod
senatui adversaretur et Clodium iuvare studeret (ad

Att. I 145; 16.1 et 10) et imprimis fortasse quod
Ciceronis consulatum iocans dnod-icoaip vocasset (ib. 13),
Cicero vehementer invectus est (ib. § 1) et orationem
etiam — in Clodium et Curionem — scripsit. Postea
vero, cum Curio, filium secutus, centra Clodium pugnare
coepisset, Cicero orationem compressit, quam cum
nihilominus se exule et invite prolatam audiret, valde
sollicitus erat : „Percussisti autem me etiam de oratione
prolata. Cui vulneri, ut scribis, medere, si quid potes.
Scripsi equidem olim ei iratus, quod ille prior scripse-
rat; sed ita compresseram, ut numquam emanaturam
putarem. Quo modo excideritnescio. Sed quia numquam
accidit, ut cum eo verbe uno concertarem, et quia
scripta mihi videtur neglegentius quam ceterae, puto
posse probari non esse meam (ad Att. III 12.2). Sed
quid Curie? An illam orationem non legit? (i. q. nonne
legit? Boot). Quae unde sit prolata nescio. Axius
eiusdem diei scribens ad me acta non ita laudat Curionem.
At potest ille aliquid praetermittere (ib. 15.3)". De domo
Ciceronis tune temporis publice privatimve — erat
autem inter pontifices — aliquid dixisse videtur: „De
domo et Curionis oratione, ut scribis, ita est (ib. 20.2)".
Post reditum idem pontifex Ciceroni auxiliatur (de har.
resp. 12) et a. 56 bonis annumeratur (ad Q. fr. II 3.2).

C. Scribonius Curie filius ipse dixeratse miran-
dum in modum „reges odisse superbos" (ad Att. II 8.1)
et Vettius index eum in suspicionem facinoris contra
trium viros meditati adducere conatus est (ib. 24.2 sqq.).
Quod Clodio quoque inimicus erat (ib. 12.2: suum

exprompsit odium), a bonis cum plausu, consalutalione
forensi perhonorifica aliisque benevolentiae signis accep-
tus est, quod Caesar graviter tulisse dicitur (ib. 18.1 et
19.3). De auxilio a Curione Ciceroni exuli praestito singu-
lare nihil comperimus, sed a. 53 Cicero ad eum scribit :
„Meam tuorum erga me meritorum memoriam nulla
umquam delebit oblivio (ad f. II 1.2)."

P. Servili US Vatia Isauricus „quotienscumque
ei locus dicendi ac potestas fuit, Gabinium et Pisonem ...
propter illud insigne scelus eorum et importunam in
me crudelitatem non solum sententia sua, sed etiam
verborum gravitate esse notandos putavit (de prov.
cons. 2). Dixit (cum reditus ageretur) opera mea rem
publicam incolumem magistratibus deinceps traditam
(p. red. ad Quir. 17)." Idem „auctoritatis et orationis
suae divina quadam gravitate" Q. Meteilum Nepotem
cum Cicerone reconciliavit (p. red. in sen. 25. Cf. pro
Sest. 130, de prov. cons. 22).

Q. Terentius Culleo cum Attico locutus est de
privilegio: „Quod tecum Culleonem (ita Tyrrell pro-
bante Bootio) scribis de privilegio locutum, est ali-
quid." (ad Att. III 15.5, ad quem locum Boot: „Hoc
tempore tribunum plebis fuisse credibile est, sed certo

aqua et igni interdiceretur, erat Privilegium, quod irro-
gari vetabat lex duodecim tabularum. Hoc igitur nomine
abrogatione non opus erat, sed poterat Cicero senatus-
consulto revocari. Cf. Sest. 73").

et vetustate amicitiae coniunctus (Acad. I 1), etsi ipse
quoque optimatibus studebat, tamen inter intimos ora-
toris amicos non erat : „Varro satisfacit nobis (ad Att.
II 20.1; 21.6). Multa per Varronem nostrum agi possunt
(ib. 22.4)" (Agitur de concilianda Ciceroni Pompei manu
ad versus Publii furorem, Boot ad 20.1). „Cum aliquern
apud te laudaro tuorum familiarium, volam illum scire
ex te me id fecisse, ut nuper me scis scripsisse ad te
de Varronis erga me officio, te ad me rescripsisse eam
rem summae tibi voluptati esse; sed ego mallem ad
illum scripsisses mihi illum satisfacere, non quo faceret,
sed ut faceret; mirabihter enim moratusest, sicutnosli:
éh-Avà xal ovdav — Sed nos tenemus praeceptum illud,
ràg Ttav ttgarothrcût^." (ib. 25.1. Varro amici speciem prae
se ferebat, sed animo minus sincero erat et candido.
Sed, cum Vatro Pompei esset amicissimus, nolebat
Ciceru hominis fucum detegere, Boot).

De exule autem bene meritus est, nam èt Pompeium
Ciceroni conciliare posse videbatur èt revera id egisse
teste Attico: „Varroni me iubes agere gratias; faciam
(ad Att. III 8.3). A Varrone scribis tibi esse confir-
matum de voluntate Pompei (ib. 15.1). Varronis sermo
facit exspectationem Caesaris; atque utinam ipse Varro
incumbat in causam ! quod profecto cum sua sponte
tum te instante faciet (ib. § 3). Exspectationem nobis
non parvam attuleras, cum scripseras Varronem tibi
pro amicitia confirmasse causam nostram Pompeium
certe suscepturum (ib. 18.1)." Unde quamquam constare
videtur, Varronem Ciceronis saluti non parum operae

impendisse, hic tamen Varroni, contra atque tam multis
aliis, quibus minus debebat, publico quidem laudes
nullas tribuit. Neque in epistulis privatim actas gratias
deprehendi; post (ad Att. IV 2.5) ut ante exilium (ib. II
22.4) simpliciter ,,noster" appellatur.

P. Valerius, „homo officiosus" (my kind friend,
Tyrrell) „scripsit, id quod ego maximo cum lletu
legi, quem ad modum a Vestae ad tabulam Valeriam
ducta esses (ad f. XIV 2.2)."

M. Valerius Messalla Niger consul a. 61 „et in
me perhonorificus et partium studiosus ac defensor bona-
rum ... vehementer adhuc agit severe (ad Att. 1 IB.2 et 3).
Messalla consul in senatu de Pompeio quaesivit, quid
de (Clodiana) religione .... sentiret (ib. 14.2). Messalla
consul est egregius, fortis, constans, diligens, nostri
laudator, amator, imitatoi\' (ib. § 6)." Quinti fratris Cicero
exul Messallam studiosum esse arbitratur (ad Q. fr. 13.9)
et proximo anno pontifex Ciceroni adest in quaestione
de domo (de har. resp. 12).

Videmus igitur inter familiares nullum fuisse, quin
Ciceronis accusationes proditionis et invidiae ulla
ratione redargueret. De uno Q. Arrio, quem simulationis
et insidiarum exul arguit (ad Q. fr. 1 3.8), nihil tale acci-
pimus, quia numquam amplius Cicero de eo loquitur.—
Non minus quam Cicero Ovidius queritur cum
gratia amicos fugisse:

Adloquor extremum maestos abiturus amicos.
Qui modo de multis unus et alter erat.

Vix duo tresYe mihi de tot superestis amici;
Cetera Fortunae, non mea turba fuit.

Donec eris sospes, muitos numerabis amicos:
Tempora si fuerint nubila, solus eris.

(Tr. III 65)
Ut cecidi, cunctique metu fugere ruinam,
Versaque amicitiae terga dedere meae....
.... misero vix duo tresve mihi.

Subtrahis effracto tu quoque colla iugo?
Quo ferar? unde petam lassis solacia rebus?
Ancora iam nostram non tenet ulla ratem.

Pars etiam credi pertimuisse velit,
Naufragiumque meum tumulo spectarit ab alto,

Nec dederit nanti per fréta saeva manum,
Seminecem Stygia revocasti (Cotta) solus ab unda.

In mediis lacera nave relinquor aquis.
Cumque alii nolint etiam me nosse videri,
Vix duo proiecto tresve tuHstis opem.

(ex P. II 3.25—30)
Nec vos parva datis pauci solacia nobis,
Quorum spectata est per mala nostra fides.

(lb. 7.81 sq.)
Mollior est animo femina nulla tuo (Brute).
Hoc ego praecipue sensi, cum magna meorum

Notitiam pars est infitiata mei.
Immemor illorum, vestri non immemor umquam,
Qui mala solliciti nostra levatis, ero.

Erant etiam qui, cum in ipsa damnatione fidem
servassent, postea infideles facti essent, ut Tr. V 6
queritur de amico, qui tunc demum descivit. Non
iratum se iis esse scribit Maximo Cottae, qui fid us
remanserat :

.... Ignoscimus illis,
Qui cum fortuna terga dedere fugae ....
Me quoque amicorum nimio terrore metuque,

Qui mecum velles currere, primus eras.
Nunc, quia contraxit vultum Fortuna, recedis,

Auxilio postquam scis opus esse tuo.
Dissimulas etiam, nec me vis nosse videri,
Quisque sit, audito nomine, Naso rogas.
Ille ego sum, quamquam non vis audire, vetusta

Et tibi iucundis primus adesse iocis:
Ille ego convictor densoque domesticus usu,
Ille ego iudiciis unica Musa tuis !

Rarus ab Italia tantum mare na vita transit,
Litora rarus in haec portubus orba venit.

sed non ita paucas eas fuisse, ipse docet : iam in itinere
Roma nuntios venisse demonstrant:

(Tr. I 3.91 sqq.)
Tu facis, ut spolium non sim, nec nuder ab illis,
Naufragii tabulas qui petiere mei etc.

Grata tua est pietas . . .
Quae (Metamorphoses) quoniam non sunt penitus sublata,

[sed exstant.
(ib. 7. 1, 11, 23)
Qua potes, excusa, nec amici desere causam!
Qua bene coepisti, sic bene semper eas.

Exiguus nobis cum quibus usus erat?
Cur, quotiens alicui chartae sua vincula dempsi,
Illam speravi nomen habere tuum?

(Tr. IV 7.5-9)
Pluribus accusem, fieri nisi possit, ut ad me
Littera non veniat, missa sit illa tamen.

(ib. V 13.15 sq.)
A Cotta et a Severo complures eum accepisse apparet :
Tum tua me primum solari littera coepit.

(ex P. II 3.67)
Orba tamen numeris cessavit epistula numquam
Ire per alternas officiosa vices.

(ex P. IV 2.5 sq.). —
At praeter epistulas nonnihil etiam aliud pro eo operae
impendisse videntur amici, laudantur quidem saepius,
gratiae iis aguntur atque auxilium rogatur in posterum:
Albino van um (ex P. IV 10.71—84) monet, ut

fidem Thesei, quem carmine lauiiavit, sibi servet, qualem
ad id usque tempus servaverit (vs. 83 sq.):

Haec tibi, qui perstas indeclinatus atnico,
Non est quod lingua dicta querente putes.

Atticus in Tr. V 4 Patreclus et Pylades suus ab
Ovidie appellatur, unus ex paucis qui fideles man-
serunt (35). Poeta gratias ei agit pro „tot ac tantis
factis" (47) et erat, ut constanter profugum tueatur (49).
Ex P. II 4 e contrario de Attici fide dubitat, cuius
infidelitas tamen incredibilis fere ei visa est:
Ecquid adhuc remanes memor infelicis amici,

Deserit an partes languida cura suas?
Non ita di mihi sunt tristes, ut credere possim
Fasque putem iam te non meminisse mei ....
Ne tamen haec dici possit fiducia mendax
Stultaque credulitas nostra fuisse, cave,
Constantique fide veterem tutare sodalem
Qua licet et quantum non onerosus ero.

Cuius amor nobis pignora mille dedit :
Sed quia res timida est omnis miser ....
Nec vos parva datis pauci solacia nobis.

Quorum spectata est per mala nostra fides.
Coepta tene, quaeso, neque in aequore desere navem,
Meque simul serva iudiciumque tuum.

O mihi care quidem semper, sed tempore duro
Cognite, res postquam procubuere meae ....
Nunc quoque summotum studio defendis amicum.
Et mala vix ulla parte levanda levas.

(Tr. III 4.1 sq., 41 sq.)
0 mihi non dubia cognite Brute nota.
Nam cum praestiteris verum mihi semper amorem,
Hic tamen ad verso tempore crevit amor.

Qua potes, excusa (crimina mea), nec amici desere causam !
Qua bene coepisti, sie bene semper eas.

(Tr. I 9.65 sq.)
Ut cecidi, cunctique metu fugere ruinam,
Versaque amicitiae terga dedere meae,
Ausus es igne lovis percussum tangere corpus ....
Spe trahor exigua, quam tu mihi demere noli

Tristia leniri numina posse dei.
Seu temere expecto, sive id contingere fas est,
Tu mihi, quod cupio, fas, precor, esse proba,
Quaeque tibi linguae facundia, confer in illud,
Ut doceas votum posse valere meum.

Per non vile tibi nomen amicitiae....
Quanta potes, praebe nostrae momenta saluti.
Quae nisi mutato nulla futura loco est.

O cui praecipue sors mea visa sua est,
Attonitum qui me, memini, carissime, primus

Ausus es adloquio sustinuisse tuo ... .
Haec mihi semper erunt imis infixa medullis,
Perpetuusque animae debitor huius ero.

(Tr. I 5.1—4, 9 sq.)
Sis memor, et siquas fecit tibi gratia vires,
Ilias pro nobis experiare rogo.

(Tr. III 6.21 sq.)
Cotta, qui fuit ex fautoribus poetae, sed artiore quam
ceteri amicitiae cum eo iunctus consuetudine (Owen I
p. XXXll sqq.), quaecumque poterat, saluti Ovidii
videtur impendisse; quod Ovidio persuasum erat:

Unica fortunis ara reperta meis ....
Qui veritus non es portus aperire fideles
Pulmine percussae confugiumque rati;
Cuius eram censu non me sensurus egentem.

Si Caesar patrias eripuisset opes !.. ..
Utque facis, remis ad opem luctare ferendam,

Dum veniat placido mollior aura deo ....
Teque, quod est rarum, praesta constanter ad omne
Indeclinatae munus amicitiae.

(Tr. IV 5.1 sq , 5—8, 19 sq., 23 sq.)
Ille (Augustus) dedit vitam ; tu, quam dedit ille, tueris.
Et facis accepto munere posse frui.

Ex P. I 9 Cottam orat, ut quae pro eo Celsus olim
poetae pollicitus sit, solvat atque igitur principem adeat
(vs. 25—30).

Postquam ex P. II 3 vehementer invectus est in
infidos amicos, per totum reliquum carmen Cottam
egregie laudat, quod miserum se et paene mortuum
sustentet :

Vela regis quassae qualiacumque ratis.
Quaeque ita concussa est, ut iam casura putetur.
Restât adhuc umeris fulta ruina tuis.

Merita (vs. 96) autem potentis amici fuisse videntur
nil nisi litterae consolatoriae (vs. 67) et promissa con-
versi Augusti animi.

Pars estis pauci melior, qui rebus in artis
Ferre mihi nullam turpe putastis opem.

sed in carmine quinto eiusdem libri ex eodem Cotta
quaerit num sui etiam memor sit, se desideret (37—44),
spes adhuc supersit:

Unde (Tomis) ego si fato nitor prohibente reverti,
Spem sine profectu, Maxime, tolle mihi.

Fabium Maximum, quem semper coluit, poeta,
ut praesto sibi sit apud Augustum, cui erat gratissimus,
tam sua quam uxoris gratia, hu milis supplexque rogat :
Ille ego sum, qui te colui, quem festa solebat

Inter convivas mensa videre tuos ....
Ille ego de vestra cui data nupta domo est... .
Nec tamen ulterius quicquam sperove precorve.
Quam male mutato posse carere loco.

Aut hoc, aut nihil est, pro me temptare modeste
Gratia quod salvo vestra pudore queat.

Tinctaque mordaci spicula felle gerant:
At tua supplicibus domus est adsueta iuvandis,
In quorum numero me, precor, esse velis.

(ex P. III 3.105—108)
Ex P. III 8.19 sqq. tristia ei dona, quae sola Pontus,
nunc „loca sua" (vs. 22), dare poterat, pharetram
Scythicam cum sagittis venenatis mittit. Cum autem —
paulo ante Augustum mortuum — Maximus incertum
an voluntariam mortem obisset (Tac. Ann. 15), Ovidius
de eo nisi laudabilia non enuntiat. Eo tamen iam de-
sperationis provectus erat, ut putaret unumquemque,
qui constituisset pro salute sua loqui, eo ipso facto
mortem sibi contracturum esse, quia fatum crudele
vetaret preces principem ad misericordiam iam inclinan-
tem (vs. 15) assequi:

Numen ad Augustum supplice voce loqui:
Occidis ante preces, causamque ego, Maxime, mortis

— Nec fueram tanti — me reor esse tuae.
Iam timeo nostram cuiquam mandare salutem:
Ipsum morte tua concidit auxilium.

(ex P. IV 6.9—14)
L. Pomponius Flaccus, qui tantummodo ex P. 110
nominatur, poetae semper auxiliatus esse dicitur atque
multo minus serviliter eum Ovidius cornpellat quam
Maximum vel Cottam :

Hanc (anxietatem animi) nisi tu pariter cum fratre levares,
Vix mens tristitiae nostra tulisset onus.

Vos estis fracto tellus non dura phaselo:
Quamque negant alii, vos mihi fertis opem.

Ferte, precor, semper, quia semper egebimus illa,
Caesaris offensum dum mihi numen erit.

Frater Flacci erat C. Pomponius Graecinus
quocum Ovidio iam iuvetii familiaritas fuisse videtur
(am. II 10). Modus autem, quo auxilium eius implorât
poeta, talis est, ut appareat adulationis magis et officii
gratia eum rogatum esse, quam quod inde poeta fructum
aliquem se percepturum speraret (Koch ap. Owen I
p. XXXIX):

At nunc, quod superest, fer opem, precor, eminus unam
Adloquioque iuva pectora nostra tuo ....

Qui (Augustus deus) ne diflficilis mihi sit, Grraecine, precare.
Confer et in votum tu quoque verba meum.

Fac modo permaneas lasso, Grraecine, fidelis,
Duret et in longas impetus iste moras.

Quae tu cum praestes, remo tamen utor in aura,
Nec nocet admisse subdere calcar equo.

Atque utinam, cum iam fueris (ut novus consul) potiora precatus
Ut mihi placetur principis ira, roges ! . . .

Et si quem dabit aura sinum, laxate rudentes,
Exeat e Stygiis ut mea navis aquis.

M a c e r, fortasse Pompeius Macer (de quo Sueton.
Caes. 56, Owen I p. XLV et 69 sq.), ad quem datum
est Am. II 18, etsi inter intimos amicos erat, proficiscenti
Ovidio praesto non fuit, qua de causa vehementer
perstringitur Tr. I 8, et in fine (vs. 47—50) monetur,
ut finem amicitiae reddat initio congruentem :

Ut careant numeris tempora prima suis,
Effice, peccati ne sim memor huius, et illo
Officium laudem, quo queror, ore tuum.

Macer non audiens fuit adhortanti, nam cum Ovidius
ei inscriberet ex P. II 10, ne litteras quidem ad eum
dedisse videtur neque postea de Macro mentionem
factam invenimus excepto, quod inter aequales poetas
recensetur ex P. IV 16.6 (Ihacusque Macer, cf. 1110.13 sq.).
Attamen nec multa nec operosa Naso ab eo petierat;
contentum se futurum contendebat, si Macer sui memi-
ni sset ut ipse eius:

Inque Getas media iussus ab urbe venis.
Redde vicem, et, quoniam regio felicior ista est,
Istic me memori pectore semper habe.

Messallinus, i. e. M. Valerius Corvinus Messalla
vel Messalhnus, frater erat Cottae, sed Ovidio multo

minus familiaris (Owen p. XXXII). Gum tamen Tiberio
coniunctissimus esset itaque in aula multum valeret,
eius quoque intercessionem expetiit, sed dubitanter et
modestissime et — frustra:

Tantaque in Augusto est dementia, si quis ab illo
Hoc (mutationem loci) peteret pro me, forsitan ille daret.

Non tibi Tarpeio culta Tenante minus ...
Sic igitur, quasi me nullus deceperit error.
Verba fac, ut vita quam dedit ipse fruar . . .
Sit tua mutando gratia blanda loco ....
Difficile est, fateor: sed tendit in ardua virtus.

Sext US Pompeius, Pompeiorum ultimus, quo anno
Ovidius relegatus est, propraetor fortasse Achaiae
(Owen XLl), pecunia et praesidio eum adiuvit:

Accipe, Pompei, deductum carmen ab illo.
Debitor est vitae qui tibi, Sexte, suae.

Effectum cura pectoris esse tui:
Addita praeterea vitae quoque multa tuendae
Munera, ne proprias attenuaret opes.

Eum, qui iam tanta benevolentiae testimonia dedit,
rogat, cum praesertim consul factus sit (ib. 4) et amicus

intimus Germanici (ib. 5.25 sq.), ut pro se „deos oret"
et mutationem loci exuli efficere conetur:

Quod quoniam in dis est, tempta lenire precando
Numina, perpétua quae pietate colis.

Ru fin u S epistulam consolatoriam Ovidio miserai, qua
referebat „veterum exempla virorum, qui forti casum
mente tulerint"; rescribit Naso talia minimo sibi usui
esse quippe qui graviore calamitate quam ceteri omnes
sit affectus, non tamen ideo sibi minus gratum esse
animum:

Ex P. TII 4 poeta Rufmum adit, ut favore suo carmen
commendet, quod scripserat de triumpbo Tiberii.

Tuticani collegae amor quidem constans laudatur,
sed apparet Ovidium ab eo non multum exspectasse
subsidii :

Tu modo per superos, quorum certissimus ille est.
Quo tuus assidue principe crevit honor,

Vestalis denique, quem poeta (ex P. IV 7) rogat,
ut testis sibi sit, se non falsa queri solere, quemque
acrem militem depingit, procul dubio antea inter intimos

amicos non fuerat neque Ovidius carmine facta eius
immortalia reddidisset (ib. 53 sq.), nisi e testimonio
Tiberii legati aliquid boni sibi exspectasset. Veilsiraile
enim est, Vestalem fuisse centurionem illum, quem
Tiberius iu Tbraciam misit, ut nuntiaret regibus
Rbescuporidi et Cotyi, ne armis disceptarent (Tac.
Ann. II 65). —

Sic singulos laudat amicos, in universum eos laudandi
parcior (fortes amici Tr. I 6.15; memores sudales
ib. III 8.9; vos quoque, consortes studii, pia turba, poetae
ib. V 3.47): e contrario continuo crescente impatientia
plus semel tarditatem eorum increpat itaque multum
redimit servilis adulationis, quam, ut quivis eodem
loco positus, ostendere coactus erat. Primo le viter
tantum eos perstringebat ut : „Timor officium cautus
compescit" (Tr. III 4^65), sed cum iam per complures
annos officium, quod exspectaverat, spem frustrasset,
indignatio vincula omnia rupit et in eos invectus est,
qui identidem rogarent: „Quis tibi, Nase, modus lacri-
mosi carminis?" (Tr. V 1.35), qui libellos carperent, „quod
(esset) in bis eadem sententia" (ex P. III 9.1), cum
tamen nihil magis excusabile esset, nam quamquam
Et pudet et metuo semperque eademque precari,
Ne subeant animo taedia iusta tuo.

Ut iam nil praestes, animi sum factus amici
Debitor et meritum veile iuvare voco.

Verba mihi desunt eadem tam saepe roganti,
lamque pudet, vanas fine carere\' preces ....

Quod bene de vobis speravi, ignoscite, amici:
Talia peccandi iam mihi finis erit....

Est tamen utilius, studium cessasse meorum.
Quam, quas admorint, non valuisse preces.

In universum igitur, contra atque quae de Cicerone
exule statuimus, dicendum est verum esse, quod scribit
Reichart 1): „Die milde seines wesens hat ihm die
trübsal nicht geraubt, er verräth keine Verbitterung,
keine Ungerechtigkeit gegen seine freunde."

Inimicum unum ei novimus, I bin, quem, poetam iam
exulem infamare et bonis spoliare conantem, ab uxore
avunculo Rufo adiutore fortiter repulsum esse supra
iam scripsimus. De eius persona nihil notum est.

Cicero iam multo ante inflictum malum quietem
sibi se emere posse sciebat aut eo, quod optimatium
partibus relictis cum trium viris se consociaret, aut vitae
se dederet otiosae. Illud vero levitatem, immo prodi-
tionem existimabat rationis, quam in re publica gerenda
secutus erat, quamquam foret „reditus in gratiam cum
inimicis, pax cum multitudine, senectutis otium" (ad
Att. II 3.3 supra p. 170). Minui enim sibi auram popu-
lärem sentiebat, quam semper apud „bonos" captaverat,
favorem plebeculae, „contionalis birudinis aerarii" (ad
Att. I 16.11) parum curans, usque adeo ut „populärem"
se dicere ausus esset, cum populi ipsius voluntati et com-
modo repugnaret in dissuadenda lege agraria i). Otii,
etiam dignitatis expertis, primum fecit periculum (Cf.

p. 87 sq.), quod cura per brevissimum tantum tempus
ferre potuisset, verba sibi dare coepit operam suam
forensem principibus viris ingratam non fore, dummodo
ipsorum personis parceret. Attamen mox apparebat
constantiae suae eum nimis esse confisum, nam in causa
Antoniana Caesarem tamquam huius iudicii auctorem
aggressus est (Dio 38.10. Cf. Cic. de dom. 41). quo facto
mox poenam sibi contraxit. Caesar enim statim Clodium
ad plebem traduxit. Iam Cicero agnovit, ut salvus esset,
Caesarem sibi conciliandum esse : ilium unum plus
valere quam totam rem publicam ; itaque animo fractu.s
per fratrem Caesarem adiit. Hic vero non sine cautione
exulem oratorem redire passus est. qui prius promittere
debebat nihil se contra eius voluntatem esse facturum,
quod per fratrem fecisse videtur (ad f. I 9.9). Non enim
iis, quos Varro malum tricipitinum vocaverat, parere
recusabat, dummodo Romam forumque suum revisere
liceret. Supra (p. 171) iam cognovimus, eum promissum
officium praestitisse scribendo libro, quo Caesaris acta
probaret. Ne quis tamen putet hanc oboedientiam gravis
servitutis speciem gessisse, nam Caesar cum Cicerone
ut cum collega tam in magistratu quam in re iitteraria
maxima utebatur familiaritate, ita ut iam a. 54 Marcus
ad fratrem scriberet se amore Caesaris unice delectari
(ad Q. fr. Ill 5.3) atque etiam poema ad eum insti-
tueret (ib. Ill 1.11).

Quae omnia post exilium demum apparuerunt, nam
exul totus ab amicorum subsidio pendebat, cum legum
auctoritas Romae adhuc tanta esset, ut quem populus

suffragiis suis expulerat, solus populus revocare posset,
licet, ut semper, tunc quoque mobile vulgus paucorum
praevalentibus duceretur ingeniis. —

Dimidio saeculo post potestas omnis in unum collata
damnatorum condicionem omnino mutavit. Ovidius
expertus est legem summam factam esse principis volun-
tatem, ad damnationem non iam lege opus esse populi
sulfragiis comprobata : decreto principis homines relegari,
eiusdem arbitrio revocari, principem igitur solum mol-
liendum esse, ut qui felicitatem dempsisset, redderet
etiam. Cum autem nihil esset, quo facilius animi leni-
rentur quam laudibus et adulatione, Ovidius minime
iis pepercit:

Saepe fidem adversis etiam laudavit in armis
Inque suis amat hanc Caesar, in hoste probat.

Sed tamen ia duris remanentem rebus amicum
Quamlibet inviso Caesar in hoste probat,

Nec solet irasci, — neque enim moderatior alter —
Cum quis in adversis, siquid amavit, amat.

Divitiis etiam multos et honoribus auetos
Vidi, qui tulerant in caput arma tuum, etc.

Nulla quidem sano gravior mentisque potenti
Poena est, quam tanto displicuisse viro.

Principe tam iusto posse nocere puto.
Ipse pater patriae — quid enim est civilius illo? —
Sustinet in nostro carmine saepe legi.

Mitius inmensus quo nihil orbis habet?
Ipsaque delictis victa est dementia nostris
Nec tamen errori vita negata meo est?

Caesare nil ingens mitius orbis habet.
Sed tua peccato lenior ira meo est.

superstitibus civibus peperci, ib. VI 17 (cum ann. Momrasenii),
Dio 53.16 (corona civica donatus est ob cives servatos, cf. Ov.
Met. I 562, Val. Max. II 8 i. f., Sen. de dem. I 26.5, Plin. n.
h. XVI 4,8; Sueton. Claud. 17 et nummos de quibus Mo mm sen
agit 1.1.)

Utque aliis, quorum numerum comprendere non est,
Caesaream numen sic mihi mite fuit.

Quique suis homines pabula fecit equis:
Sed piger ad poenas princeps, ad praemia velox,

Quique dolet, quotiens cogitur esse ferox :
Qui vicit semper, victis ut parcere posset,

Clausit et aeterna civica bella sera:
Multa metu poenae, poena qui pauca coercet.
Et iacit invita fulmina rara manu.

Accipiet voces Antiphatesve tuas:
Sed placidus facilisque parens veniaeque paratus,

Et qui fulmineo saepe sine igne tonat.
Qui cum triste aliquid statuit, fit tristis ct ipse,
Cuique fere poenam sumere poena sua est.

(ex P. Ill 6.7 sq.)
Principe nec nostro deus est moderatior ullus
lustitia vires temperat ille suas.

Sed sero ira „mitis Caesaris" (ex P. IV 5.32) mollita est :
Coeperat Augustus deceptae ignoscere culpae
Spem nostram terras deseruitque simul.

(ex P. IV 5.15 sq.). —
Augusto mortuo successor rogandus, sed Tiberius
quomodo adeundus sit poeta nescit. An clemens futurus
non sit dubitat, itaque amicum Tuticanum, qui Tiberii
indolem melius noverit, ut viam monstret, orat:
Nec quid agam, invenio, nec quid nolimve velimve,

Nec satis utilitas est mihi nota mea.
Crede mihi, miseros prudentia prima relinquit,

Et sensus cum re consiliumque fugit.
Ipse, precor, quaeras, qua sim tibi parte iuvandus,
Quoque viam facias ad mea vota vado.

Tiberium ipsum alloqui non audet, ut apparet ex ex
P. II 1 1), quod carmen, quamquam de triumpbo Tiberii
scriptum, ad Germanicum datum est, deinde ex IV 6.20 :
sacrae domus, denique ex IV 9.67: gravitas auctoris.
Aut patrem landaus novi imperatoris animum Hectare

conatur (IV 9.125—134), aut Germanico, quem sciebat
clementierem — „Non sinit illa (ara Germanici) sui
vanas antistitis umquam Esse preces. (8.25 sq.)" —
quemque cellegam salutabat (vid. p. 49), ut pro se
operam impendat, persuadere temptat.

Laudes, quae Augusto familiaeque eius offeruntur,
non tamen uberrimae sunt neque apud Ovidium usque
adeo numerosiores quam in scriptis aequalium, ut
iudices ad tam severa iudicia permoveri iustum sit,
qualia sunt recentiorum complurium, qui libenter Bois-
sier ie assentiuntur loquenti de „delirio adulationis"
(Opposition p. 154). Severitatis origo est, quod poeta
principem etiam vivum ut deum praesentem adorare
non desinit. Neque infitiandum est, cum huiusmodi
laudationum numerus spectatur, modum eum excessisse.
Quod locis compositis facile quivis perspiciet:

Tristium liber I 1.20 (deus) 32 (dei) 71 sq. (ful-
mina iactat cf. 81 : levis
arma) 74 (dees)
2.4 (deus, comparatur cum Apol-
line etc.) 12 (irato deo)

9.4 (deos)
10.42 (offensi dei)
Trist. II 40 (more dei) 54 (praesentem conspicuumque
deum) [sed 55: vir maxime, 139: tanto viro]

141 (numen) 573 (niimina) [sed 181 : pater
patriae, cf. Fast. II 131]
Trist. Ill 1.38 (lovis) 78 (dive)
2.28 (deus)
5.7 (lovis) 26 (dei)
6.23 (numinis)
8.13 (numen) 14 (deum)
11.62 (lovis)
Trist. IV 1.46 (deos)
3.69 (lovis)

(Caesareum numen)
4.17 (numen) 19 (dei) 22 (dei)
8.22 (dei) 29 (deum, quibus accessurus

et ipse est)
11.25—27: lure deos, ut adhuc caeli
tibi limina claudant, Teque
velint sine se, comprecor,

1) Quae sequuntur usque ad 52 (cf. il.25—27) hodie
quoque omnes principes civitatura a laudatoribus suis aiidiunt,
ex antiquis e. g. conferendi sunt: Verg. georg. I 32 Hor. c. I 2.46
Val. Flacc. I 19 Statius Thebaid. init. Plin. Paneg. 11,89 „et in-
numeri alii" (Burm. a. 1.).

(dis manifestior ipse) 77 (superi)
2.71 (deus) 73 (numen) 105 (praesen-
tia numina) [sed 118: aequandi
superis viri]
4.44 (dei) 55 sq. (Caesaribus... dis

122 (deos)
8.2 (deos) 6 (numen) 8 (caelestes)
9 (deos) 15 (numen caeleste)
[sed 23 : vir inmenso maior
virtutibus orbe, 25 : saecli decus
indelebile nostri, ad ipsum
Augustum] 76 (dei)
Ex Ponto III 1.97 (numen) 100 (deos) 163 (Augu-
stum numen)
6.16 (Augustos deos)
Ex Ponto IV 3.56 (summi dei)

6.17 (post mortem: caeles recens)
8.63 (quem virtus addidit astris)
9.116 (dei) 127 sq. (superis adscite..
Caesar cf. 129 sq.) 133 (tua
numina)

nostra dei,
Nam patris Augusti docui mor-
tale fuisse
Corpus, in aetherias numen
abisse domos.
Videmus Ovidium de Augusto non ubique tamquam
de deo locutum esse (Tr. II 55, 139, 181; IV 8.52;
ex P. I 2.118; II 8.23), quod factum non esset, si talibus
offendi posse principem putasset. Erat autem vivi haec
apotheosis nihil nisi officiosa loquendi formula, veluti
Francogalli olim Ludovicum regem suum ,,Le Roi-Soleil"
appellare solebant. —

Universa vocatur: sacra domus (ex P. IV 6.20)
mitissima numina, superi, dei, publica numina (ib. 8.51,
56, 58, 67) numina iam facto non leviora deo (ib. 9.108)
dei (ib. 13.47).

Li vi a, quam uxor Nasonis omnes per annos coluit
(Tr. I 6.25) et quae sola digna est tali marito (ib. II 162),
ipsa quoque dea fit:

III 1.125: femina princeps, 145: luno, 150:
ad non mortales braccbia tende pedes,
155 sq. : sentiet illa Te maiestatem
pertimuisse suam [Clementiam eius
poetam non magni aestimasse, apparet
ex vs. 129 sqq.]

IV 13.29 sq. : (docui) Esse pudicarum te
Vestam, Livia, matrum Ambiguum nato
dignior anne viro.

Verumtamen poeta „delirans in adulando" Liviae maio-
rem honorem t)on habuit quam urbes Asiae et Hispaniae,
quae delubrum ei dicaverunt (Tac. A. IV 15 et 37). —

Tiberius, cuius animum minime affabilem nimisque
constantem fiectere atque sibi conciliare se posse, ne
cogitasse quidem videtur, raro modesteque adulatione
petitur (Cf. p. 212 sq.). Longius tamen provectum
esse arbitrer Merkelium (prolus. p. 397 sq.), qui
tecte Ovidium Tiberium comparasse cum saevis tyrannis
contendat, ad quod demonstrandum attulit: Tr. Ill 11.39
sqq., Metam. XV 836, Tr. II 166, ex P. II 8.37—42.

Tiberii virtute bellica atque victoria de Germanis
merito celebrata (Tr. II 171, 229; III 12.46; IV 2),
Ovidius eum, quem Augustus sibi potestate et honore
aequaverat, adulatione deo assimulare incipit. Est ei
unus ex Caesaribus, qui ex P. 14.55 adorantur; hostibus

„mitis deus" dicitur ib. II 1.48, sed hoc loco, util2.41
(Remana numina}, 122 (deos), cum Augusto iunctus.
Quae autem ib. 8.37—42 laus profertur, immodica certe
appellanda non est (Vid. Merkelium 1.1.) neque haec
verba nimiam produnt futurae clementiae spem:
Et tua, si fas est, a Caesare proxime Caesar,

Numina sint precibus non inimica meis:
Sic fera quam primum pavido Germania vultu

Ante triumphantes serva feratur equos :
Sic pater in Pylios, Cumaeos mater in annos
Vivant, et possis filius esse diu.

Cum IV 7 Vestaiis rogatur, ut de misero poetae statu
nuntiet, Tiberio iam principi haec mandata destinata
sunt, sed ipsius ne nomen quidem edere ausus est.
IV 9 Grraecine consulatum gratulatur Ovidius:
Multiplicat tamen hunc gravitas auctoris honorem,

Et maiestatem res data dantis habet,
ludiciis igitur liceat Flaccoque tibique
Talibus Augusti tempus in omne frui.

Et tamen haec (mala nostra) tangent aliquando Caesaris aures :
Nil illum, toto quod fit in orbe, latet.

Quibus quamquam mea quidem sententia Merkeiii
indicium minime probatur, non tamen iis adducimur,
ut consentiamus cum ßoissierio (Oppos. p. 158):
„Après quelques moments de découragement il se
remettait à flatter et à prier, comme si l\'âme cruelle
et dédaigneuse de Tibère pouvait être sensible à la
prière et aux flatteries". —

Germanicum quoque, quem propiorem sibi ac
benevolentiorem iudicabat, adulatione permovere studuit,
ut apud Augustum — et apud Tiberium postea — patronus
sibi esset. Illum tamen ne uxori quidem contra arbitrium
suum indulgentem scire poterat i). Eloquentiam „oris
caelestis" Germanici supra modum extollit ex P. II
5.47—54. Suillius cum scripsisset se gratia, qua apud
Germanicum frueretur, fretum pro Ovidio verba facturum
„si posset superos lenire rogando" (ex P. IV 8.3),
Ovidius scribens:

significat non sibi deum esse Germanicum, quod porro
declarat, ubi Caesarem iuvenem ut strenuum bellatorem
alloquitur eundemque magnum poetam, cui tamen
aliorum laudes non inutiles sint (vs. 31—88). In fine
demum epistulae ex mente denuo Suilli, ut illa vota
sua ad „caelestia numina" perferat, orat.

d) Sueton. Aug. 84: Sermones quoque cum singulis atque etiam
cum Livia sua graviores nonnisi scriptos et e libelio habebat, ne
plus minusve loqueretur ex tempore.

Neque cum (ib. 13.31 sq.) Getico sermone domum
augustam se celebrasse dicit, Caesares iuvenes inter
immortales recipit.

Hisce libertatis, ne dicam superbiae, signis magis
reconditis multoque contrariis rarioribus aut non obser-
vatis aut contemptis omnes critici, quorum quidem
indicia mihi innotuerunt, mirati ad tantam humilitatem
tantamque nequitiam Ovidium delapsum esse, propensi
sunt ad accusationi Victorii subscribendum: „Ovidius
vita et moribus enervatus." Si quis poetam ab hoc
crimine, quia iniustum putet, defendere velit, melius
propositum assequi non poterit quam instituenda com-
paratione, quae fuerint acta et dicta Senecae exulis,
cui non tantum poetae sed etiam philosopbi nomen
tuendum erat. Id quod nos quoque, quamvis satis securi
de existimatione Ovidiana, faciemus. Sed prius notandum
est, Ovidium non tantum exulem imperium et potesta-
tem Augusti celebrasse, sed iam iuvenem impera-
toriam domum numenque Augustum laudibus extulisse
(a. a. I 177 sqq., imprimis 203: „Marsque pater
Caesarque pater, date numen eunti") idque ipsum in
Metamorpbosibus facientem subita clade afflictum esse :
Inventes vestri praeconia nominis illic
Invenies animi pignora multa mei.

(Tr. II 65 sq.)
Aspicies, quantum dederis mihi pectoris ipse,
Quoque favore animi teque tuosque canam.

Caesare tura pius Caesaribusque dedi:
Si fuit hic animus nobis, ita parcite divi!

At aliorum acta eum defendent. Aequalium primum
quaedam eitare volo, quibus dementia principis opus
non erat, ut ex barbaria redire iis liceret i).

Propertius carmen III 4 (IV 3 M.) ita incipit:
Arma deus Caesar dites meditatur ad Indos.
et de Augusto denuo tamquam de deo:
et lacrimas vidimus ire deo.

Vergilius, cum ei Octavianus praedium paternum
serva vit vel restituit, exclamat:

O Meliboee, deus nobis haec otia fecit,
Namque erit ille mihi semper deus ; illius aram
Saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus.

(Une apothéose bien prématurée au lendemain des
proscriptions, Boissier Oppos. 131) et planius etiam
loquitur in Georgicis (124—42 : „votis iam nunc adsuesce
vocari") et in Aeneide (I 289—291):

Hunc tu olim caelo, spoKis Orientis onustum,
Accipies secura; vocabitur hic quoque votis.
Aspera tum positis mitescent saecula bellis.

1) Cf. Wölffei Ovid\'s Klaglieder p. 1976, Boissier religion
romaine I 109—186 (l\'apothéose impériale), id. Opposition p.
130—132, Sellar the Roman poets .of the Augustan age P Virgil
Oxford 1883 p. 14—21, Owen Tristia I p. XX ann.

Horatio Augustus mortuus cum deis videtur accumbere:
Hac arte Pollux et vagus Hercules
Enisus arcis attigit igneas,
Quos inter Augustus recumbens
Purpureo bibet ore nectar.

praesentem deum adorat epist. H 1. 15—17:
Praesenti tibi maturos largimur honores,
lurandasque tuum per nomen ponimus aras.
Nil oriturum alias, nil ortum tale fatentes.

Velleius (H 123 i. f.) de Augusto moriente : „animam
caelestem caelo reddidit."

Valerius Maximus autem in praefatione operis sui aeque
adulatorie „delirat" atque Ovidius (Tr. IV 4.20, Boissier
Oppos. 154): ,,Cetera divinitas opinione colligitur, tua
(Tiberii) praesenti fide paterno avitoque sideri par videtur."

Praemium tamen in adulatorum certamine non
Romanus, sed Germanus ille reportasse videtur, qui
petiit, liceret sibi Albim transgredi, ut Tiberium Caesa- .
rem videret, quique diu eum contemplatus : „Hodie"
inquit „vidi deos: nec feliciorem ullum vitae meae aut
optavi aut sensi diem" (Veil. II 107).

Neque scriptis tantum sed statuts etiam signisque
publice divinitas Augusti insignita est, ut apparet ex
statua notissima àugusti loricati, cuius pedes nudi deum
vel semideum indicant (Jahn ap. S ell ar p. 18) et ex
aliis et ex gemma Augustea, depicta apud Seeckium,
ubi Augustus lovis fert personam. Qua re hodiernis
hominibus nihil vilius esse videtur, nihil abiectius, sed

cum Sell a ri O (p. -14) credo, in his multum valuisse
„the sense of gratitude for the rest and prosperity
enjoyed under Augustus, the admiration for the real
power of intellect and character which made him the
most successful ruler that the world has ever seen, the
confidence in the unbroken good fortune which marked
all his earlier career." Neque negari potest, Ovidii plus
etiam quam aliorum damnatorum interfuisse, ut bene-
volentiam principum sibi conciliaret, quippe cui gravius
etiam supplicium imminere videretur (Cf. p. 141 sqq.),
quem metum ostendit:

Iam vero de Seneca videamus, quem tales excusa-
tiones non habuisse mox apparebit.

Rerum scriptores (excepto uno Philostrato in Vit.
Apoll. V 27 et 32) Claudii corporis mentisque facultates
tam atris coloribus nobis depinxerunt, virtutes autem
— iuris et historiae artes, populärem civilitatem (Leh-
mann p. 142 sqq.) —tantopere in ridiculum verterunt, ut
iustum de eo indicium ferri iam nequeat. Sin autem duce
aliquo ex recentioribus historicis facta omnia, quae de eius
regno nota sunt, accurate perlustro, sanum et prudentem
rectorem, quamvis ingenii viribus neque Augustum neque
Tiberium adaequantem, agnoscere mihi videor i). —

Seneca postquam in consolatione ad Hel viam matrem
„verbis doctorum" (Ov, ex P. IV 41.12) eam seque ipse
consolari sibi visus est, in altera, quam exul scripsit,
consolatione scopum plane diversum attingere studuit.
Non enim lenire alicuius dolorem in animo habebat,
sed gratiam sibi captare tam Polybii, potentissimi Claudii
aulici, quam ipsius imperatoris. Quae ad Polybium
dedit, hic praetermittere licet, Claudii vero adulatio
qualis quantaque fuerit, loci non pauci indicabunt:
„Multa tibi (Polybi) non licent, quae humillimis et in
angulo iacentibus licent. Magna servitus est magna
fortuna.... Non licet tibi, inquam. Here, ut multos
fientes audire possis. Ut periclitantium et ad miseri-
cordiam mitissimi (cf. 16.6; 17.3) Caesaris pervenire
cupientium lacrimae siccari possint, tibi tuae ante sic-
candae sunt (6.4. Ecce verum libelli propositum male
dissimulatum!). Caesarem cogita. Vide, quantam huius in
te indulgentiae fidem, quantam industriam debeas....
Caesari quoque ipsi, cui omnia licent, propter hoc ipsum
multa non licent: omnium somnos illius vigilia defendit,
omnium otium illius labor, omnium delicias illius indu-
stria, omnium vacationem illius occupatio. Ex quo se
Caesar orbi terrarum dedicavit, sibi se eripuit. Et si-
derum modo, quae inrequieta semper cursus suos ex-
plicant, numquam illi licet nec subsistera nec quicquam
suum facere.... Fas tibi non est salvo Caesare de
fortuna queri: hoc incolumi sal vi tibi sunt tui, nihil
perdidisti, non tantum siccos oculos tuos esse, sed etiam
laetos oportet (7.1—4). Tunc Caesaris tui opera, ut per

Ne quis autem faustum illud iudicium — quod eo
quidem invito emanavit, nam auctore Dione (Cf. p. 55 sq.),
cum eum puderet „subito defecisse et ex tanta orationis
magnitudine (in consolatione ad matrem) descivisse"
(ad Pol. 11.6), consolationis ad Polybium memoriam
delere sedulo studuit — sincerum putaret, ipse Seneca
cavit, cum in Clau<lium mortuum Apocolocyntosin suam
scriberet. Acerbius fortasse se expressif eo quod exul
tam diu fuerat, nam

Strangulat inclusus dolor atque exaestuat intus
Cogitur et vires multiplicare suas,

non ita tamen, ut apud bistoricos non inveniantur loci
qui Senecae enuntiata omni ex parte confirment (Vide
commentarios, imprimis Bücheler i, ad Ludum). Quae
quidem similitude non probat crimina vera esse !

Qui decern annis ante exemplum bene scribendi
Polybio dabat (ad Pol. 8.2), iam fatuus est (Lud. 1, 7, 8),
cui Baba et Augurinus idonei convictores erunt (ib. 3);
qui „optime formabat condebatque res gestas" iam in
caelo „sperat futurum aliquem historiis suis locum
(Lud. 5)", quia scilicet in terris in venire non potuerit.
Polybio Claudius „iam omnia exempla, quibus ad animi
aequitatem compellereris, tenacissima memoria rettulit.
Iam omnium praecepta sapientum adsueta sibi facundia
exphcuit (ad Pod. 14.1)", post mortem per iocum dicitur

omnes mortales sapientia antecellere (Lud. 9), atque
oblitijs esse omnium amicorum familiariumque quos
interfecerat i).

Princeps, qui vel nocenti ignoscere volebat (ad Pol.
13.3), iam „antequam de causa cognoscebat, antequam
audiebat, damnabat (Lud. 10)" et merito in iudicio
Claudiano apud inferos „Aeac.us homo iustissimus, vetat
(patronum Claudii respondere) et ilium altera tantum
parte audita condemnat (ib. 14)". Mitissimus ille prin-
ceps (ad Pol. 6.4; 16.6; 17.3) „ex cuius virtutibus
dementia primum obtinet locum (13.2)" secundum eun-
dem Senecam „uno gestu homines decollare solet (Lud.
6)", consanguineos, amicos multosque alios, „quorum
numerus iniri non potuit", interficit (ib. 11, 13, 14).
Moituo illo, qui „publicum omnium solatium, lassis
hominum rebus datum (ad Pol. 14.1 ; 16.6)" audiebat,
„populus Romanus ambulabat tamquam liber (Lud. 12)."

Quem „numen" Seneca (ad Pol. 12.3) vivum com-
pellarat, eundem mortuum caelo eiectum apud inferos
liberti famulum fingit (Lud. 15) In Consolatione

1) Memoria prudentiaque Claudii revera non magnae fuisse
videntur, nam et Tacitus et Suetonius de iis similia tradunt: Tac.
A. XIII 3: „postquam ad providentiam sapienliamque Oexit (Nero
in laudatione Claudii), nemo risui temperare"; Sueton. Cl. 39: „in
eo mirati sunt homines et oblivionem et inconsiderantiam" (Cf.
Tac. A. XI 38); verum non ita excusatur Senecae orationis incon-
stantia.

2) Neque hoc inepte, nam, si quis alius imperator, Claudius
,,cum esset civium dominus, libertorum erat servus" (Plin Paneg.

(12.3) cam precatas esset: „sera .... dies .... sit... .
qua ilium gens sua caelo adserat," in Ludo (10 sq.)
Augustum vehementissime resistentem inducit, quominus
Claudius deus fiat i).

Quis talia exspectaret a sapiente illo, qui magister
morum aequalibus suis et esse voluit et fuit ^j? Neque
postea eum mores suos mutasse inde efficitur, quod
post alteros decem annos quem tunc in Ludo et in
libris de dementia celebrabat Neronem de medio tol-
lendum censuit (Cf. Gercke p. 319).

At non solum adulatione Ovidius usus est, ut Au-
gusto persuaderet supplicio nimis gravi se esse affectum.
Contra crimina vetera — Artem dicit — se defendit
imprimis Tiist. 1. Il (Cf. ex P. III 3.49 sqq.), contendens
se vitam pure agisse usqua ad „errorem" illum, quem
infltiari numquam conatur:

Auctoris mores abstinuisse sui:
Scis vêtus hoc iuveni lusum mihi carmen, et istos.
Ut non laudandos, sic tamen esse iocos

2) Cf. Martha les moralistes p. 16—23, ,,auf zwei Stühlen
aber zu sitzen, das war die Characterfestigkeit Seneca\'s [Dio LXl 10]
(Bücheler Symbola etc. p. 35)".

Nec quisquam est adeo media de plebe maritus,
Ut dubius vitio sit pater ille meo.

Crede mihi, distant mores a carmine nostro —
Vita verecunda est, Musa iocosa mea.

Nec mihi, quod lusi vero sine crimine, prodest,
Quodque magis vita Musa iocata mea est.

Cum tamen hic essem, minimoque accenderer igni,
Nomine sub nostro fabula nulla fuit.

Nos quoque praeteritos sine labe peregimus annos:
Proxima pars vitae transilienda meae.

Nec mea, si tantum peccata novissima demas,
Esse potest domui vita pudenda tuae.

Sive velis, qui sint mores inquirere nostri,
Errorem misero detrahe, labe carent.

Porro profitetur se ambitionem, qua ductus antea
altiora petisset, iam totam amisisse:

Donec eram sospes, tituH tangebar honore,
Quaerendique mihi nominis ardor erat.
(Nunc) satis a media sit tibi plebe legi.

Cum plebe („moderate, ordinary people, Owen ad
Tr. I 1.88) enim sola in posterum consuetudinem ha-
bebit — ut iam antea se habuisse Augustum ad monet
(II 351) — ibique sibi quaeret legentes:
Sumite plebeiae carmina nostra manus!

Vive tibi et longe nomina magna fuge.
Vive tibi, quantumque potes praelustria vita:

Saevum praelustri fulmen ab igne venit....
Haec ego si monitor monitus prius ipse fuissem,

In qua debebam, forsitan Urbe forem ....
Crede mihi, bene qui latuit, bene vixit, et intra

Fortunam debet quisque manere suam ....
Vive sine invidia, mollesque inglorius annos
Exige, amicitias et tibi iunge pares.

revera poeta obtemperasset, si redire ei licuisset, in hac
quidem re, ut vidimus, Ciceronis similis. Seneca
vero, cum e more suo (vid. indicem Haasii) in con-
solatione ad Helviam matrem per tota tria capita (c.
10—12) vehementius et copiosius de contemnendis ho-
noribus luxuria divitiisque disputans, se occupationes
potius quam opes perdidisse iactasset, statim redux dare
ostendit ambitionem quidem, quod vitium in consolatione
ad Polybium (4.2) obiter tantum atque exempli instar
inter ea nominarat, quae homini larga llendi et assidua
materia sunt, se non exuisse. Divitias autem congestas
adversaiiis eius tam aequalibus quam posterioribus
ansam praebuisse ad philosophum aggrediendum, res est
notissima. Atque difficillima defensio erat et ipsi et iis,
quibus postea visum est virum, qui tantam sapientiam
prae se gereret, exemplum etiam continentiae integri-
tatisque in privata vita esse oportere.

Restât ut inquiramus quo animo Cicero, Ovidius.
Seneca exilium tolerarint, ubi quaesierint infoitunii
solatia, num cite spem amiserint, quo eos compulerit
salus desperata.

Ciceroni brevitas exilii et iam mox paratus reditus,
quo omnes eius cogitationes occupabantur, consolationis
sive e philosophia sive e labore quaerendae copiam non
fecit. Quo evenit ut animus eius in unis vicissitudinibus
contemplandis defixus inter spem desperationemque
tluctuans cum variante fortuna ipse quoque mutaretur.
Spes autem cum ea non esset, quae eum proficiscentem
prosecuta erat (ad Att. Ill 7.2) — triduo summa cum
gloria se esse rediturum (ad Q. fr. I 4.4) — aliunde
salutem exspectare debebat. Primo motum rei publicae,
qui discidio Pompei et Clodii futurus esse dicebatur,

sibi profuturum sperabat. Sed iam brevi post scripsit:
„Motum in re publica non tantum ego impendere video,
quantum tu aut vides aut ad me consolandum alïers;
Tigrane enim neglecto sublata sunt omnia (ad Att. Ill 8.3)."
Quae spes ubi evanuit, Atticus statim aliam ostendere
coepit, quae amico tamen non arridebat: „Me tuae litterae
sustentant, ex quibus, quantum tu ipse spares, facile
parspicio; quaa quidem tamen aliquid babebant solalii
anta, quam ao venisti a Pompeio : ,nunc Hortensium allica
et eiusmodi viros\' (ib. 9.2)."

Novam tamen viam ingradi Cicero non omnino ab-
nuit: „Nunc si ista sunt, quaa speras, sustinebimus nos
at spe, qua iubes, nitamur (ib.)." Sed magis officiosa
haec quam vare dicta puto, quia eodem dia ad fratrem
ita scribit: „Scribunt ad me quidem multi multa, et se
sperare demonstrant, sed ego, quid speram non dispicio,
cum inimici plurimum valeant, amici partim daseruerint
me, partim etiam prodidarint (ad Q. fr. I 3.5)."

Quo diutius autam morabatur eventus, eo magis spes
eius imminuta est: „Tuaa quidem litterae, quo saepius a
me leguntur, hoc spam faciunt mihi minorem, quod,
cum lectae sunt, tum id, quod attuleiant ad spem, in-
firmant, ut facile appareat te et consolationi servira et
varitati; itaqua te rogo plana, ut ad me, quaa scis, ut
arunt, quaa putabis, ut putabis, ita scribas (ad Att. HI i6).
Cetera, quaa ad me eisdem litteris scribis da nostra
spe, intallego essa languidiora, quam alii ostandunt (17.2).
Quod eiusmodi mihi litterae a vobis affarebantur, ut
aliquid ax iis asset exspectandum, spe at cupiditate

graviter commotus, quod illa ipsa spes exigua, quae
erat, videretur esse sublata (24.1). Perspicio nobis in
hac calamitate tabescendum esse; neque enim, si ulla
spes salutis nostrae subesset, tu pro tuo amore in me
hoe tempore discessisses (25.1)." Et in ultima de exilio
ad Atticum epistula (27): „Ex tuis litteris et ex re ipsa
nos funditus perisse video."

Exul igitur cum neque admonitionibus amicorum et
famiharium, Attici imprimis (cf. p. 152), parens aequum
animum sibi compararet neque res suae prospéré suc-
céderont, tantopere increvit desperatio, ut homines fugere
se veile diceret : ,,Odi enim celebritatem, fugio homines,
lucem aspicere vix possum (ad Att. Ill 7.1). Ego prop-
ter viae celebritatem.... non commovi me adhuc Thes-
salonica, sed iam extrudimur.... ab ipso loco minime
apposito ad tolerandam in tanto luctu calamitatem (14.2).
Statuam in tuosne agros confugiam, ut neque videam
homines, quos nolim .... (15.6). Celebritas mihi odio
est... ero cum paucis, multitudinem dimittam (19.1).
Ego volebam loco magis deserto esse in Epiro.... si
offendet me loci celebritas, alio me conferam (ad f.
XIV 1.3 et 7)."

Quin etiam vitae se taedere et de fine vitae facienda
saepe se cogitare scribit i) et amicis irascitur, quod

1) Iam in ipso certamine cum Clodio vitae eum pertaesum esse
videtur, si quidem locum corruptum ad Att. II 24.4 Lambin us
bene restituit: ,,nihil me infortunatius, nihil fortunatius est Catulo,

proliibuerint quominus idoneo tempore id faceret (Cum
ad familiam Jitteras dat, se ipsorum causa se continuisse
contendit i) ) : „Utinam illum diem videam, cum tibi agam
gratias, quod me vi vere coegisti! Adhuc equidem valde
me paenitet (ad Att. III 3). Ne, mi Pomponi, valde
paenitet vi vere: qua in re apud me tu plurimum va-
luisti (ib. 4). Quod utinam minus vitae cupidi fuissemus !
Certe nihil aut non multum in vita mali vidissemus.
Quod si nos ad aliquam alicuius commodi aliquando
recuperandi spem fortuna reservavit, minus est erra-
tum a nobis; sin haec mala fixa sunt, ego vero te quam
primum, mea vita, cupio videre et in tuo complexu
emori (ad f. XIV 4.1). Honestissime viximus, ttoruimus ;
non Vitium nostrum, sed virtus nostra nos afflixit. Pec-
catum est nullum, nisi quod non una animam cum or-
namentis amisimus. Sed si hoc fuit hberis nostris gratius,
nos vivere, cetera, quamquam ferenda non sunt, feramus
(ib. § 5). Quod me ad vitam vocas, unum efficis, ut a
me manus abstineam, alterum non potes, ut me non
nostri consilii vitaeque paeniteat.... Hoc affirmo, nemini
mortem magis optandam fuisse. Cuius oppetendae tem-
pus honestissimum praetermissum est; reliqua tempora

cum splendore vitae, tum mortis tempore." Catulus enim modo
mortuus erat, Cicero vero illud in summa gloria moriendi tempus
praetermisit, cuius nimii vitae amoris postea acriter se paenituisse
dicit.

1) Yid. 11. cit. ex ad Q. fr. et ad f. et locum ad Att. 1IH9.2,
ubi insolitum illud in initio (§ 1) „vobis" fortasse indicat epistulam
etiam aliis responsum esse destinatam.

sunt non iam ad medicinam sed ad finem doloris (Cf.
pro Ciuentio 171 : Quid eripit mors praeter sensum
doloris?) (ad Att. Ill 7.2). In hunc me casum vos vivendi
auctores impulistis (9.1). Quod optimo tempore facere
non licuit, minus idoneo fiet (ib. § 2). Me a te videri
nolui.... vidisses.... quandam effigiem spirantis mortui.
Atque utinam me mortuum prius vidisses aut audisses !
Utinam te non solum vitae, sed etiam dignitatis meae
superstitem reliquissem ! Sed tester omnes deos me hac
una voce a morte esse revocatum, quod omnes in mea
vita partem aliquam tuae, vitae repositam esse dicebant :
qua re peccavi scelerateque feci. Nam si occidissem,
mors ipsa meam pietatem amoremque in te facile
defenderet (ad Q. fr. I 3.1 sq.). Ego tamen, quam diu
tibi opus erit, si quid periculi subeundum videbis, vivam ;
diutius in hac vita esse non possum : neque enim tantum
virium habet ulla aut prudentia aut doctrina, ut tantum
dolorem possit sustinere (Fraterne eum consolari conatus
est recensitis clarissimorum virorum patientia et philo-
sophorum de tolerando dolore praeceptis ?). Scio fuisse
et honestius moriendi tempus et utilius.... nec fieri
potest, me diutius, quam aut tuum tempus aut firma
spes postulabit, in tam misera tamque turpi vita com-
morari (ib. § 5 sq.). Hic utrum tandem sum accusandus,
quod doleo, an, quod cornmisi ut haec .... certe vivus
non amitterem? (ad Att. III 10.2; locus corruptus
[Tyrrell] aut neglegenter scriptus [Boot].) Scio nos
nostris multis peccatis in hanc aerumnam incidisse:ea
si qui casus aliqua ex parte correxerit, minus moleste

feremiis nos vixisse et adhuc vivere (14.4). Quintum
fratrem meum fac diiigas, quem ego miser si incolumem
relinquo, non me totum pei\'isse arbitrabor (13.2). Lacrimae
meorum me ad mortem ire prohibuerunt ; quod ceite
et ad honestatem et ad effugiendos intoierabiles dolores
fuit aptissimum. ... Ego vitam, quoad putabo tua
interesse aut ad spem servandam esse, retinebo (ad Q
fr. I 4.4 sq.).... Sin autem spei (bonorum sc. resti-
tutorum) nihil est. quae est mihi vita? (ad Att. III 45.6).
Si ea (salus) praecisa est hanc miserrimam vitam vel
sustentabo vel, quod multo est melius, abiecero....
Sed tamen, quoniam coeptum est agi, quoquo modo
coeptum est et quacumque de causa, non deseram neque
optimi atque uriici fratris miseras ac luctuosas preces
nec Sestii ceterorumque promissa nec spem aerum-
nosissimae mulieris Terentiae nec miseriimae Tulliolae
obsecrationem el fideles litteras tuas: mihi Epirus aut
iter ad salutem dabit, aut quod scripsi supra (49.4 et 2; cf.
p. 235 ann.). Mihi ex agi\'O tuo tantum adsignes, quantum
meo corpore occupari potest (ib. § 3). Si perficitis quod
agitis, me ad vos venire oportet: sin autem — sed nihil
o|)us est reliqua scribere (ad f. XIV 3.5). Sed tamen
quam diu vos eritis in spe, non deficiam, ne omnia mea
culpa cecidisse videantur (ib. § 2). Te oro, ut, quibus
in rebus tui mei indigebunt, nostris miseriis ne desis
(ad Att. Ill 27). Vide ne, cum velis revocare tempus
omnium reservandorum (verba coiTupta), cum qui
servetur non erit, non possis (ad f. V 4.2)" i).

Forsitan Drumann (V 644, 646 sq.) iure coniecerit,
Ciceronem mala sua et desperationem in maius extulisse,
ut amici maiore ardore saluti suae studerent, verum-
tamen facile intellectu est homini tam vano, quam
Cicero fuit, aeque grave fuisse honoribus ac vita carere.
Itaque consilium Clodio non resistendi et Roma abeundi,
si sincere loquitur, ei est ,,imprudentia" (ad Q. fr. I 4.1),
„error" (ad f. XIV 4.1; ad Att. IV 1.1), „stultitia"
(ib. Ill 8.4 ; ad Q. fr. I 3.6), „amentia" (ad Att. Ill 15.7),
„culpa" (ib. 8.4; ad f. XIV 3.1), „peccatum" (ad f. XIV
4.5; ad Att. Ill 9.1; 14.1. Cf. ad Q. fr. I 3.2: „peccavi
scelerateque feci" [my culpable imprudence, Tyrrel I]),

Contra in orationibus, quas post reditum habuit,
„turpissimum" illud ,,consilium" (ad Att. Ill 15.4), quo
„miserius, turpius, indignius nihil" fuerit (ad f. XIV 3.1),
nmlto honestioribus désignât nominibus : „Eiciuntur duo,
quos videre improbi non poterant, alter per honorem
turpissimum, alter per honestissimam calamitatem (pro
domo 65)"; „Rem publicam concidere unius discessu
quam omnium interitu occidere malui (ib. 96)" ; „Servavi
rem publicam discessu meo .... unus bis rem publicam

licet Geiger Selljstniord p. 25 sq. neget — di versa de morte
volunlaria dicebat, tontiuin scilicet suorum rationes repetens (e. g.
de rep. VI c. 14 et 15: „non iniussu eius, a quo ille [animus]
est vobis datus, ex hominum vita migrandum est, ne munus
assignatum a deo defugisse videamini " CC. Cato maior § 72 sq..
Contra ïuscul. I 74 sapienti „vincula carceris" rumpendi arbitrium
dat. Plura ap. Geiger 1.1.)

servavi, semel gloria, iteriim aerumna mea (pro Sest. 49)";
„Cum ego me e complexu patriaeque conspecluque vestro
eripuissem et metu vestri periculi, non mei... cessissem
patriamque, quae mihi erat carissima, propter ipsius
patriae caritatem reliquissem (ib. 53)." —

Homo novus, cui, ut nemini fere bis turbidis tempo-
ribus, fortuna arriserat, et qui, secundum ipsius testi-
monium, si sibi ante exihum mors obtigisset, nihil aut
non multum in vita mali vidisset (ad f. XIV 4.1), subita
clade a priore vita usque eo abaüenatus est, ut animum
quietum sibi parare intra breve tempus minime posset.
Quod ut statuamus, subtili et molesta inquisitione opus
non est; ipsius verba loquuntur: „Ad te quod scribam
nescio (ad Att. III 5). Me vix misereque sustento (ib. 6).
Atqui ego, qui te confirme, ipse me non possum
(ad f. XIV 4.5). Ita perturbato sum animo de Quinto,
ut nihil queam statuere (ad Att. III 8.3). Ex epistularum
mearum inconstantia puto te mentis meae motum videre
(ib. § 4). Me et meorum maiorum memoria et metus
de fratre in scribendo impedit (ib.). Vidisses ... eftigiem
spirantis mortui.... pigritia fuit et quaedam infinita
vis lacrimarum (ad Q. fr. I 3.1 sq.). Nunc si potes, id
quod ego, qui tibi semper fortis videbar, non possum,
erige te et confirma (ib. § 5). Maerore impedior (ad
Att. Ill 10.3). Desidero me ipsum (1.5.2). Neque istam
mihi ascisco sapientiam, quam nonnulli in me require-
bant, qui me animo nimis fracto esse atque afflicto
loquebantur e.q.s. (de domo 97)." Sed quae ipse con-
fitebatur, ab aliis dici non vult: „Quod scribis te audire

me etiam mentis errore ex dolore affici, mihi vero mens
intégra est (ad Att. Ill 13.2). Inimici mei mea mihi, non
me ipsum ademerunt (ib. 5). Quintus frater metuens,
credo, defectionem animi mei... (18.2). Scribe me ita
dolere, ut non modo a mente non deserar, sed id ipsum
doleam, me tam firma mente ubi utar et quibuscum
non habere (15.2)." Decimo anno post, sexto post Clodium
mortuum, animum suurn hoc tempore perturbatum
fuisse enixe negat: ,,Vide (Clodi) quam ista tui latrocinii
tela contempserim : iactam et immissam a te nefariam
in me iniuriam semper duxi; pervenisse ad me num-
quam putavi..,. Si mihi eripuisses divinam animi mei
conseientiam .... si illam mentem, unde haec consilia
manarunt.... tum ego accepisse me confiterer iniuriam
(Paradoxa § 28 sq.)."

Hisce fidem habendam esse nullam quivis intelleget.
Ciceroni exuli animum aequum omnino defuisse pro certo
statuere licet. Cum vero quies animi condicio sit sine
qua consolatio valere possit nulla, inutilia ei fuerunt
cum quae frater ceterique repetierunt exempla veterum,
tum quae philosophi Graeci, quos tam ardenter lecti-
tabat, ad animum firmandum potuissent afferre, iis
praesertim temporibus, quibus ne private quidem homini
tranquillitatis satis contingeret, ut remotis curis sapien-
tiae colendae propagandaeque daret operam :

Nam neque nos agere hoc patriai tempore iniquo
Possumus aequo animo nec Memmi clara propago
Talibus in rebus communi desse saluti,

Ovidio, cui citi reditus spes mentem non irritabat —
melius Augusti noverat constantiam — iam statim in
longo tranquilloque cursu maritimo rediit animus neque
nisi in ipso calamitatis discrimine de morte voluntaria
cogitasse videtur. Amici vero et spes futuri prohibue-
runt quominus conata perficeret:

Qui mihi consilium vivendi mite dedisti.
Cum foret in misero pectore mortis amor.

Magna enim spes erat „in bonitate dei" (ib. 46), quam
spem Augusto vivo numquam poeta amisit:

Ipse licet sperare vetes, sperabimus usque.
Hoc unum fieri te prohibente potest.

Parce, pater patriae, nee nominis immemor huius
Olim placandi spem mihi tolle tui!

Spe trahor exigua, quam tu (Care) mihi demere noli,
Tristia leniri numina posse dei....

Denique non possum nullam sperare salutem.
Gum poenae non sit causa cruenta meae.

Forsitan hanc ipsam, vivam modo, finiet olim.
Tempore cum fuerit lenior ira, fugam.

Gum subit, Augusti quae sit dementia, credo
Mollia naufragiis litora posse dari.

Gum yideo, quam sint mea fata tenacia, frangor,
Spesque levis magno victa timore cadit.

Spes quoque, posse mora mitescere principis iram,
Vivere ne nolim deficiamque, cavet.

Postquam autem triumplius Tiberii de Germania, a
cuius ceiebratione multum exspectaverat

(Dum faciles aditus praebet venerabile tempus:
Sperandum est nostras posse valere preces.

Seque semel vera scire perisse fide ....
Dummodo non nobis hoc Caesaris ira negarit,
Fortiter Euxinis immoriemur aquis.

Augusto mortuo quamquam adulatione Germanicum
et per eum Tiberium sibi conciliare studet, desperata
manet animi condicio, nam

Coeperat Augustus deceptae ignoscere culpae
Spem nostram terras deseruitque simul.

At magno poetae solatium erat illud
Non omnis moriar, multaque pars mei
Vitabit libitinam.

(Hor. carm. III 30.7).
Carmina enim sua iam inde ab initio magno favore
frui videbat et meritorum suorum conscius fruitura e.sse
opinabatur :

mihi fama perennis
Quaeritur: in toto semper ut orbe canar . . . .
Ergo etiam, cum me supremus adederit ignis,
Vivam, parsque mei multa superstes erit.

(ib. 15.7 sq., 41 sq.)
Nequitiam vinosa tuam convivia narrant:
Narrant in multas compita secta vias.
__(am. Ill 1.17 sq.)i)

Quid petitur sacris, nisi tantum fama, poetis?
Hoc votum nostri summa laboris habet.

(ars am III 403 sq.)
Ore legar populi perque omnia saecula fama,
Siquid habent veri vatum praesagia, vivam.

Aura populi in admirandis carminibus perstabat etiam
poeta exule (quamquam recenti clade animo demisso
de ea re dubitationem suam expressit:

[Tr. I 1.64]):
Ingenio certe non latet illa (domus) meo
Quo videar quamvis nimium iuvenaliter usus,

Grande tamen toto nomen ab orbe fero,
Turbaque doctorum Nasonem novit et audet
Non fastiditis adnumerare viris.
(Tr. II 116—120; [111—122 damn. Riese et Güthling])
Et mea sunt populo saltata poëmata saepe,
Saepe oculos etiam detinuere tuos.

(Tr. Ill 4.45 sq.)
Ante volebatis, gratique erat instar honoris,
Versibus in nostris nomina vestra legi.

Utque ego maiores, sic me coluere minores,
Notaque non tarde facta Thalia mea est.

Carmina cum primum populo iuvenalia legi.
Barba resecta mihi bisve semelve fuit.

Moverat ingenium totam cantata per Urbem
Nomine non vero dicta Corinna mihi ....

Tu (Musa) mihi quod rarum est, vivo sublime dedisti
Nomen, ab exequiis quod dare fama solet....

Cumque ego praeponam multos mihi, non minor illis
Dicor et in toto plurimus orbe legor.

Carmina quod pleno saltari nostra theatro
Versibus et plaudi scribis, amice, meis ....

Nec tamen ut lauder, vigilo curamque futuri
Nominis, utilius quod latuisset, ago.

Quicquid ages igitur, scaena spectabere magna.
Et pia non paucis testibus uxor eris.

Audiet et caelo posita est quaecumque (tellus) sub ullo,
Transit nostra feros si modo musa Getas !

Posteriores etiam sui memores fore neque carmina
sua Augustei iudicii gratia damnaturos esse probe seit,
nam „fama post cineres maior venit (ex P. IV 16.3)":

Quantumcumque tamen praeconia nostra valebunt,
Carminibus vives tempus in omne meis.

Et diuturna magis sunt monimenta mihi,
Quos ego eonfido, quamvis nocuere, daturos
Nomen et auctori tempora longa suo.

Me tamen exstineto fama superstes erit,
Dumque suis victrix omnem de montibus orbem
Prospiciet domitum Martia Roma, legar.

(ib. 7.49—52j
Quodque querar, notum, qua patet orbis, erit...
Nec tua te sontem tantummodo saecula norint:
Perpetuae crimen posteritatis eris.

Nec potes in maestos omnis abire rogos ....
Perpetui fructum donavi nominis idque.
Quo dare nil potui munere maius, habes.

(Tr. V 14.5 sq., 13 sq.)
Carmina iure damus raros testantia mores,
Ut tua venturi nomina, Celse, legant.

(ex P. I 9.43 sq.)
Nomine non utar, ne commendere querella,
Quaeraturque tibi carmine fama meo.

(ex P. IV 3.3 sq.)
testataque tempus in omne
Sunt tua, Vestalis, carmine facta meo.

(Tr. V 9.7 sq.)
Crede mihi, nostrum si non mortale futurum est
Carmen, in ore frequens posteritatis eris.

Vos etiam seri laudabunt saepe nepotes,
Claraque erit scriptis gloria vestra meis.

attamen ultima vatis vox est altisona illa carminum
suorum gloriatio : ex P. IV 16, ubi ex longa serie nomi-
num poetarum aequalium Ovidii unum nomen nobis
elucet (Cf. Ribbeek II p. 335).

Verumtamen Ovidius gloria caecus factus non est.
Sciebat carmina sua Tomitana, quorum materia exiiis
adeo et parum varia esset, prioribus minus bona esse
atque quo plura fierent, eo fieri détériora:
Ut peragas mandata, liber, culpabere forsan

Ingeniique minor laude ferere mei.
ludicis officium est, ut res, ita tempora rerum
Quaerere. quaesito tempore tutus eris.

(Tr. I 1.35- 38)
Aequus erit scriptis, quorum cognoverit esse
Exilium tempus barbariamque locum.

(Tr. m 14 29 sq.)
Tu quoque non melius, quam sunt mea tempora, carmen.
Interdicta mihi, consule, Roma, boni!

„At mala sunt", fateor. quis te mala sumere cogit ?
Aut quis deceptum ponere sumpta vetat?

(Tr. V 1.69 sq.)
ingenium longa robigine laesum
Torpet et est multo, quam fuit ante, minus ....
Carmina nulla mihi sunt scripta, aut qualia cernis,
Digna sui domini tempore, digna loco.

(Tr. V 12.21 sq., 35 sq.)
In quibus ingenium desiste requirere nostrum,
Nescius exilii ne videare mei.

Plaudis et e rivo flumina magna facis.
Grata quidem sunt haec animo suffragia nostro,
Vix sibi cum miseros posse placere putet.

Et Carmen vena pauperiore fluit....
Impetus ille sacer, qui vatum pectora nutrit,
Qui prius in nobis esse solebat, abest.

Insignis vitiis forsitan esse suis ....
Nec te mirari, si sint vitiosa, decebit
Carmina, quae faciam paene poeta Getes.

Saepe aliquod qnaero verbum nomenque locumque,
Nec quisquam est, a quo certior esse queam.

Dicere saepe aliquid conanti — turpe fateri! —
Verba mihi desunt, dedidicique loqui.

Threïcio Scythicoque fere circumsonor ore.
Et videor Geticis scribere posse modis;

Crede mihi, timeo, ne sint inmixta Latinis
Inque meis scriptis Pontica verba legas.

Siqua meis fuerint, ut erunt, vitiosa libellis,
Excusata suo tempore, lector, habe.

Nec dubito, quin sint et in hoe non pauca libelio
Barbara: non hominis culpa sed ista loei.

Si quis in hac ipsum terra posuisset Homerum,
Esset, crede mihi, factus et ille Getes.

Taedia consimili fieri de carmine vobis,
Quidque petam, cunctos edidicisse reor.

Nostraque quid portet, iam nostis, epistula, quamvis
Cera sit a vinclis non labefacta suis.

Quod sit in his eadem sententia, Brute, libellis,
Carmina nescio quem carpere nostra refers:

Nil nisi me terra fruar ut propiore rogare,
Et quam sim denso cinctus ab hoste, loqui.

Quo taedio timet — nam „res timida est omnis miser
(ex P. II 7.87)" - ne restinguatur amicitia:

Verum quid faciam? res immoderata cupido est:
Da veniam vitio, mitis amice, meo.

Scribere saepe aliud cupiens delabor eodem:
Ipsa locum per se littera nostra rogat.

Et tamen haec eadem cum sint, non scribimus isdem,
Unaque per plures vox mea temptat opem.

Non fuit hoc tanti. confesso ignoscite, docti:
Vilior est operis fama salute mea ....

Naso fatetur aliter fieri non posse quin stultus, demens
insanus aliis videatur; „nil tamen in scriptis magis
excusabile (ib. 33)" et optimas causas se habere putat,
cur non sileat. Intellegit enim hoc esse oblivioni se

ipsum dare, Romae praesertim, in urbe „sermonum
avida", quae semper novi aliquid sibi quaerebat, prioris
diei acta „mature plena relinquens". Cum autem scribit,
quod Roma legat, vinculum cum patria, quod identidem
in eo est ut solvatur, denuo coniungere sibi videtur
(Tr. V 1.80 infra laud.). Atque praeterea in ipso studio
atque labore, quibus furtim horae falluntur, medicina est
quiesque malorum:

Seu stupor huic studio, sive est insania nomen,
Omnis ab hac cura mens relevata mea est.

Numina cultori perniciosa suo.
At nunc — tanta meo comes est insania morbo —
Saxa malum refero rursus ad ista pedem.

Raptaque sint, adimi quae potuere mihi,
Ingenio tamen ipse meo comitorque fruorque:
Caesar in hoc potuit iuris habere nihil.

(Tr. Ill 7.45—48 ad Perillam)
Exul eram, requiesque mihi, non fama petita est.

Mens intenta suis ne foret usque malis ....
Sed nunc quid faciam? vis me tenet ipsa sacrorum,

Et carmen demens carmine laesus amo....
Forsitan hoc studium possit furor esse videri,
Sed quiddam furor hic utilitatis habet.

(Tr. IV 1.3 sq., 29 sq., 37 sq.)
Tristia, quo possum, carmine fata levo.
Quod quamvis nemo est, cuius referatur ad aures.

Nulla nisi in studio est Pieridumque mora....
Est aliquid fatale malum per verba levare ....
Denique nulla mihi captatur gloria quaeque

Quae tamen inrumpunt quoque vetantur eunt.
Cur scribam, docui; cur mittam, quaeritis, isto?
Vobiscum cupio quolibet esse modo.

(Tr. V 1.33 sq., 59,75-80)
Carminibus quaero miserarum oblivia rerum:
Praemia si studio consequar ista, sat est.

(ib. 7.67 sq. cf. 37—40, 65 sq.) —
Nil mihi debebat cum versibus amplius esse ....

.... si demens studium fatale retemptem ....
Nec tamen ut verum fatear tibi, nostra teneri
A componendo carmine Musa potest.

In carmine ex 1\\ I 5 vere tristi, cum poeta, qui
iuvenis atque vir et delectare alios et sibi prodesse sibi
visus est, senex iam factus neque delectare neque pro-
ficere se posse videt, pronuntiat se scribere desinere
non posse, licet scribat ,,invita vixque coacta manu
(vs. 10)," et insanum servare non utile studium
(31 sq.. 41), nam

Otia: mors nobis tempus habetur iners.
Nec iuvat in lucem nimio marcescere vino,
Nec tenet incertas alea blanda manus.

Cum dedimus somno, quas corpus postulat, horas,
Quo ponam vigilans tempora longa modo?

Artibus bis, quae nil utilitatis habent.
Consequor ex illis casus oblivia nostri:

Auctorem certe res iuvat ista nihil....
Vosque, quibus perii tunc, cum mea fama sepulta est,
Nunc quoque de nostra morte tacere reor.

(ex P. III 5.33 sq.)
Vixque mihi videor, faciam qui carmina, sanus,
Inque feris eurem corrigere illa Getis!

(ib. 9.31 sq.)
Quid, nisi Pierides, solacia frigida, restant.
Non bene de nobis quae meruere deae ?

Quidve loqui certis iuverit ista modis,
„Detinui" dicam, „curas tempusque fefelli:

Hunc fructum praesens adtulit hora mihi.
Afuimus solito, dum scribimus ista, dolore.

A tenerorum lusore amorum nemo, ut opinor, postulet,
ut philosophicis contemplationibus se consoletur; non
tamen omnino talis rationis absunt vestigia. Eum, qui
in Metamorphosesin quoque de Pythagorae doctiina —
Varronem secutus i) — fuse disputavit, de fati ratione
deque deorum arbitrio cogitasse apparet:

Socratern eiusque in morte constantiam non ignorât :
„ille senex, dictus sapiens ab Apolline (ib. 12.il—16)",
qui „imperturbato ore (Ibis 560)" poculum letale bibit.
Legisse videtur Platonis Phaedonem : „ut qui Socraticum
de nece legit opus (Ibis 494)". In Epistulis ex Ponto
(I 3.63—84) ostendit se optime novisse nomina et
historias eorum, qui philosopbis exempla esse solebant
summae in calamitatibus patientiae. Ex P. IV 9.41 autem
ipse sententiam vere pbilosophicam versu expressit:

Mente tamen, quae sola loco non exulat, utar;
quam repetivit Seneca: „Animus est, qui divites facit,
hic in exilia sequitur et in solitudinibus asperrimis, cum
quantum satis est sustinendo corpori in venit, ipse bonis
suis abundat et fruitur (ad H. m. 11.5)". Idem igitur

1) A. Scbmekel de Ovidiana Pytbagoreae doctrinae adum-
bratione Diss. Grypbisw. 1885, mihi cognita ex censura Ehwaldii
in Bursians Jahresb. 43 (1885) p. 165—168.

Naso, qui poeta nequissimus et nominari volebat et
nominabatur, si Gallionis (ex P. IV 11) coniuge mortua
ut eius dolorem leniret animum induxisset, verba doc-
torum referre potuisset, id est, consolationem scribere,
quales sunt Annaeanae. —

Poetam illa doctrinae ostentatie parum decebat,
Seneca contra, utpote pbilosopbus, cum primum dam-
natus est, quaecumque de exilio alii scripserunt, colli-
gens, quaeque de ea re atque de similibus ipse cogi-
tasset sedulo adiungens, recens exul ad matrem libellum
misit sapiente ab omni parte dignissimum.

Verum de ipso exilio non ita multa in scriptoribus
suis — sive plures sive solos Brutum et Varronem
cum aliquo compendio Stoico inspexit i) — repperisse
videtur, quae hue fere redeunt:

Prima sententia philosophica posita est in capitis
quinti initio: „Unusquisque facere se beatum potest.
Leve momentum in adventiciis rebus est : nec secunda
sapientem evehunt nec adversa demittunt." Seneca quam-
quam ipsum se sapientem non esse dicit, tamen sapientibus
se viris dedisse et omnia bona, quae fortuna largita sit, eo
loco posuisse unde possit sine motu suo repetere contendit ;
itaque in his, quae mala vocantur, nihil tam terribile
ac durum invenit quam opinio vulgi minabatur. Remoto
igitur iudicio plurium videt exilium esse loci commu-
tationem, quo quis patria carebit. Id autem intolerabile
non esse demonstrat primo magna multitude hominum

1) Cf. Giesecke de philosophorurn veterum quae ad exilium
spectant sententiis p. 101 sq.

non in patria viventium, deinde „invenio qui dicant"
(sunt autem Stoiei. Giesecke p. 101) inesse naturalem
quandam irritationem animis commutandi sedes et
transferendi domicilia, cum cäelestis sit animi origo,
caelestia autem omnia moveantur atque agantur. Capite
septimo ad terras rursus descendens humana exempla
alfert, quibus thesin defendat. Capite octave Varronis
argumentum — quod quocumque venimus, eadem
rerum natura utendum est — tractatur. Contemplatie
enim mundi „quo nihil neque maius neque ornatius
rerum natura genuit (§ 4)" animum a terrenis abducit
atque ita virtuti appropinquat, quam bona externa, ut
porticus caelum, abscondunt. Iam Brutum auctorem
secutus virtutem remedium exilii esse ex ponit, sed capite
decimo ad paupertatem transit, quam exilio plane ne-
glecto ita tractat, ut in luxuriam invehatur; itaque quae
sequuntur ad nostram rem nihil faciunt praeter singula
quaedam de ignominia et contemptu, de quibus vide
p. 82 sq.

Haec mentis condicio videbatur hominis, qui ipse
matri indicarat victa fortuna (1.1) se non esse miserum,
ne fieri quidem se posse miserum (4.3), quique evol-
vendis omnibus clarissimorum ingeniorum monumentis
ad compescendos moderandosque luctus compositis tem-
pus triverat. Sed mox haec philosophica occupatie,
quae solitis administrationis bonorum suorum occupa-
tienibus succedebat, homini ad meditandum minime
propenso iam non sufficiebat, ita ut longo situ obsolesce-
ret et hebetaretur animus (ad Pol. 18.9). Sin autem

Stoicorum — quos tam saepe laudat — praecepta non
in ore tantum sed etiam in pectore gessisset, aut exilium,
quod otium dabat, fortuna sibi paratum putasset ut
mentem coleret (talem eum finxit auctor tragoediae
Octaviae [vs. 381 sqq.]:

Melius latebam procul ab invidiae malis
Reraotus inter Corsici rupes maris,
Ubi liber animus et sui iuris mihi
Semper vacabat studia recolenti mea.)

aut mortem — „dolorum omnium exsolutionem et
finem ... magnam et aeternam pacem ... optimum in-
ventum naturae (ad Mare. 19.5, 6; 20.1)" — vitae tam
miserae anteposuisset. Et ante et post exilium i) eos
laudare solebat, qui remedio, quod in sua potestate
erat, mala sanarent atque levissimas etiam causas suf-
ficere arbitrarentur ut mortem sibi consciscerent,
ut Zanoni quoque et Cleantbi et Attalo magistris
visum est. Optimum illud naturae inventum cum
aliis dolores ferendos leviores reddit tum (ad Mare.
20.2) „exulibus in patriam semper animum oculosque
tendentibus ostendit nihil interesse, infra quod quis
iaceat." Ipsi vero exilium patienti mutationem loei
pro nihilo non fuisse atque aliud ac mortis remedium
eum quaesivisse vidimus. Ipso indice (vid. p. 108)
maximas perpessus calamitates, multo certe graviores
quam quae Stoicos ad mortem pellere solebant, mori

récusa vit, immo ad humillimas preces descendit, ut vitae
urbanae occupationes molestissimas sibi denuo compara-
ret. Quod tamen non impedit, quominus ad Polybium de
contemnenda morte multa dissej-at : „Tn hoc tam procelloso
et in omnes tempestates exposito mari navigantibus nullus
portus nisi mortis est (9.7), restituit mors in eum locum,
in quo quis fuit antequam nasceretur (ib. 2), quisquis
ad vitam editur, ad mortem destinatur (11.3), tota vita
nihil aliud quam ad mortem iter est (ib. 2)." —

Cicero igitur et Ovidius, quamvis vitae cupidissimi i),
aliorum manibus a morte retinendi fuere, laudator vero
eorum, qui mortem sibi consciverant, de aemulandis exem-
plis ne cogitavit quidem. Senecam, cum adulescensetsenex,
ante et post acceptes honores, in vitae ratione sapientum
praeceptis obsequi studuit, virum ipsis illis honoribus
sei\'viliter apparet fuisse obnoxium. Utrum post despe-
rationem, cuius fructus fuit libellus ad Polybium, spem
aliquam récupérant an studiis physicis, philosophicis,
poeticis longas horas fallere conatus sit an muto torpore
annos egerit donec ad summa imperii vocatus est fastigia,
nescimus; sed Consolationes duae, quas tamquam animi
eius documenta habemus, satis superque testantur, etiam
exuli Senecae „studiis quam maxime variis ac inter se
oppositis vitam agitatam fuisse" (Diepenbrock p. 3).

1) „Qimntlo vivemus?" ad Q. fr. 1111.12, Boissier Cic. p. i3 ;
,,Me nunc denique natum gralulor" a. a. III 121 sq.

gendis neglegentes esse nec habere quasi signa quaedam
et notas, quibus eos, qui ad amicitiam essent idonei,
iudicarent.

Liv. 24, 39.6:
Inde passim discurritur et urbis captae modo fugaque
et caedes omnia tenet, nihilo remissiore militum ira,
quod turbam inermem caedebant, quam si periculum
par et ardor certaminis eos inritaret.
Pro quod corrigendum est qua.

Romam Fregellanus nuntius diem noctemque itinera
continuato ingentem attulit terroram; tumultuosiorem
quam allatus erat concursus hominum adfingentium
vana auditis tota urbe concitat.

Numidis speculator, nequaquam in spem tantae rei
positus, sed si quos vagos pabuli aut hgnorum causa
longius a castris progresses possent excipere, signum
dat, ut pariter ab suis quisque latebris exorerentur.

Boudicca curru fihas prae se vehens, ut quamque
nationem accesserat, solitum quidem Britannis femina-
rum ductu bellare testabatur; sed tunc non ut tantis
maioribus ortam regnum et opes, verum ut unam e
vulgo libertatem amissam, confectum verberibus corpus,
contrectatam fiharum pudicitiam ulcisci.

Sein, hânc quam dicit sórdidatam et hórridam,
Magnum hóe queque signumst, dóminam esse extra

[quam tu facile ames,
Filiam Phanócratae nostri.
Verba, quae sequuntur post „Gnate mi" Chremeti
attribuenda sunt.

Et patriam, modo sit sospes, speramus ab illo.
Pro sit legendum esse censeo: sim.

Ovid. ex P. I 5.21 sq.:
Torquet enim fortuna parum, nisi Lissus in Hebrum
Confluât, et frondes Alpibus addat Atho?
Pro frondes legendum est fontes.

Nil nisi non sapiens possum timidusque vocari:
Haec duo sunt animi nomina vera mei.
Pro animi legendum est ausi.

ipse capaces
Heliadum crustas et inaequales berullos
Virro tenet tenet phial a.
Legendum esse puto:.. capac is... inaequal i s be-
rull 0 ... phial a e.

l.Xaiov Si TOV tp yvfivaaioig 6(S[irj xai naQoiiaa ijdicop
>j\' ^tfqov yvvail^i xal dnovaa no9iiPOTiqa.

órt d\'tj naïg eig Tovma&ep xannTOfiévi] TQO^ovg ènifitÏTO,
ixiipog Tavrd ravra tig ró ffiTTQOffO\'fp tniAimrwv (iifitXadai
\\TQ0i0%)g\'\\ tTitiQaro.

ib. II 27 ante &dTToi> lacuna statuenda est hoe fere
modo SUpplenda: ttqwxov }ièv ^qaèiwg tntiTu 8i.

Lucian. Gall. 2 (II p. 704—5):
tarijxef (o tov ^A^iVkimg "istnog^ tv fitsio tw noXénco
diaXtyófievog, ïntj oXa QUipcoScóf, ot)j( uisntQ iyw vvvj aviv
xt\'ov [itTQojp, dXXd xai tfiapTtïfiTO.

Het is zeer te betreuren, dat de Griekse wijsgeren
vóór Aristoteles zo veel aan bespiegeling, zo weinig aan
feiten-onderzoek hebben gedaan.