ji /fz tPH. y /f fj

De Latijnsche Woorden in het
Oud= en Middelnederduitsch.

K. LATER.

. i ■■■■■•, ■ \' ■ • 1 ■

# f ■

I

. r - . f) ■■ ■ ■■.

■ V"

\'.-\'M

J.

fv

r."

\' Y^m"

( w
>

. ■ \' I \'

\'m , •

M-

[ \' -

■ i \'

■ ■ a:-

\' \' ■ " \'cr ■ -

■■ f ■■V-T

-m

De Latijnsehe ^Voorden

IN IIET

Oud- en Middelnederduitseh.

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN

R li ö[ itö[RLiöi[ mm

AAN DE JliJKS-pNIYERSITEIT TE pTRECHT,
NA 5IACIITIGING VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS

Dr. C. H. H. SPRONCK,

lloogleeraar in de Faculteit der Geneeskunde,

VOLGENS BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT,

TEGEN DE HEDENICINGEN VAN

DE FACULTEIT DER LETTEREN EN WIJSBEGEERTE

TE VERDEDIGEN

op Vrijdag 4 December 1903, des namiddags om 3 uur,

DOOll

gcl)orcn tc Winscliotcu.

-io;-

UTRECIIT,

KEMINK & ZOON (over den Dom).
1903.

Typ. Kemink & Zoon, over den Dom, Utrecht.

^an mijn ©uders

.V.M\'Ï

■ s;\'. :

Nu de voltooiing van mijn proefschrift tot stand gekomen is,
gevoel ik de levendige behoefte, een luoord van dank te richtcn
tot de Iloogleeraren der Groningsche Letterkundige Faculteit,
wier lessen het mij vergund geweest is längeren of korteren tijd
bij te wonen.

In het hijzonder een woord tot U, hooggeschatte Prof. Sijmons.
Omstandigheden, gelegen in de keuze van mijn ondcnverp en in
het feit, dat ik te Utrecht een maatschappelijken werkkring ge-
vonden heb, zijn oorzaak geiceest, dat Gij niet, zooals het oor-
spronkelijke plan was, mijn promotor zult zijn. Toch heb ik
ten opzichte van de inrichting mijner studie wenken van U
mogen ontvangen, die mijn werk zeer zeker ten goede gekomen
zijn. Aanvaard daarvoor, evenals voor zooveel, dat ik van ü
geleerd heb, mijn hartelijken dank.

Hooggeleerde Gallée, hooggeachte Promotori Ik gevoel mij
aan U ten zeerste verplicht. Gij hebt den TJ vreemden doctorandus,
die tot U kwam, om Uw voorlichting tc verzoeken, ontvangen
met onwaardeerbare welwillendheid. Ten allen tijde heb ik U
bereid gevonden mij bij ie staan; Uio kennis van het Nederdaitsch
en de vele, nog ongepubliceerde, resultaten van Uw onderzoekingen
zijn steeds te mijner beschikking geweest, Zeer is dit alles mij
bij de bewerking van mijn proefschrift ten voordeel geweest. Het
is mij een voorrecht, U daarvoor mijn diep gevoelden dank te
kunnen uitspreken.

Ten slotte een tvoord van dank aan U, Zeergeleerde Buitenrust
Hetïema. Uiu lessen in dc Friesche Taal en Letterkunde aan
de Universiteit alhier, die ik gedurende een paar cursussen heb
kunnen hijwonen, blijven mij steeds in zeer aangename herinnering.

-■■■\'r\'-Kir

inSTHOUDSOPGr^VE.

Blz.

iNLEiDma................I •

LIJSÏ VAN AFKORTINGEN..........XI.

ALFABETISCHE LIJST DER ONTLEENDE WOORDEN. 1.

A. Oudnederduitscli.............1-

B. Middelnederduitseh............34.

WOORDEN, WAARVAN DE HERKOMST UIT HET

LATIJN TWIJFELACHTIG IS........58.

A. Oudnederduitscli.............58.

B. Middelnederduitseh............04.

KLANK- EN VORMENLEER DER ONTLEENDE

WOORDEN. . . .\'............71.

I. De Vocalen in lettergrepen mot don

hoofdtoon.............70.

A. De korte Vocalen.........76.

B. Dc lange Vocalen.........99.

C. De Diphthongon..........107.

IL Do Vocalen der Suffixalc lettorgrepen. 109.

A. Woorden, waarhij geen analogische suffix-
wijziging heeft plaats gehad......111.

B. Woorden met analogische suffixwijziging . 114.

C. Syncope. Svarabhakti........110.

D. De middensyllaben in hot Mnd.....117.

III. DoCon sonanten. .........119.

A. Liquidae en Nasalen........119.

B. Geruischklanken..........124.

Blz.

1. Labialen...........124.

2. Dentalen...........132.

3. Gutturalen..........137.

lY. FlexieenGenus..........141.

A. Lat. mannelijke o-stammen......142.

B. Lat. onzijdige o-stammen.......144.

C. Lat. vrouwelijke «-stammen......146.

D. Lat. ?«-stammen..........148.

E. Lat. /-stammen en consonant-stammen . . 149.
Aanhangsel.............150.

Y. Adjectiva.............151.

YL Yerba..............152.

Indeeling der leenwoorden naar hun cultuurhistorische
INDEELING DER LEENWOORDEN NAAR HUN CUL-
TUURHISTORISCHE BETEEKENIS ......154.

AANHANGSEL. DE AAN DE LATIJNSCHE SCHRIJF-
TAAL ONTLEENDE WOORDEN........162.

OOJEIHIG^-J^NIDJ^\'

Blz. 22 r. 20 1. 2° in plaats van 2.

„ 25 r. 13 • 1. § 70 in plaats van § 79.

„ 29 r. 10 1. * in plaats van * spëgulo.

„ 43 r. 5 moet vervallen „zie § 70."

„ 43 r. 17 „ „ „Over do suffix verandering

vgl. § 70."

„ 44 r. 10 1. § 59 in plaats van § 08.

74 r. 18 1. § 88 in plaats van § 58.

„ 79 r. 11 moet vervallen „vgl. § 70."

„ 105 r. 4 moet ingevuld worden „§ 40."

IlTLEIIDinsrGh.

Door de overwinning in 58 v. Clir. op Ariovistus behaald,
had Caesar de heerschappij van Germanen in Gallië doen
eindigen en den Eijn gemaakt tot grens tegen do barbaren.
Tweemaal heeft hij, om deze grens te bevestigen, een tocht
over de rivier gedaan, eens om de Usipeten en Tencteren, die
den Rijn in grooten getale overgetrokken waren, terug tc slaan
en grootendeels te verdelgen, een andermaal tegen de Sueven,
die zich echter voor de Romeinsche legioenen in hun wouden
terugtrokken. Toch bleven germaansche stammen de grens
verontrusten, zoodat Augustus besloot hen krachtig in hun eigen
land aan te vallen en tot onderwerping te brengen. Het opper-
bevel gaf hij hiertoe aan zijn stiefzoon Drusus, die van 12 tot
9 v. Chr. vier veldtochten in het germaansche gebied ondernam.
Geholpen door de met Rome verbonden Germanen, de Bataven
en de Friezen, liet hij een kanalensysteem aanleggen, om van
den Rijn gemakkelijk in de Noordzee te komen, daar zijn plan
was, eerst de noordduitsche Germanen ten onder to brengen.
Zoo bereikte hij te water het land der Chauken aan de Wezer
en bracht deze tot een verdrag . (12 v. Chr.). Het volgende
jaar drong hij over den Rijn het land der Sugambri door naar
de Cherusken, tot aan de Wezcr. Aan de Lippe werd, om
de Germanen in toom te houden, de versterking Aliso gebouwd.

II

Ook in do jaren 10 on 9 v, Chr. voerde Drusus strijd met de
Germanen, eerst met de Chatten, daarna weer met de Cheruskon.
Hij overschreed nu zelfs do Wezer en bereikte de Elbe, die
hij echter wegens de dreigende houding van de Semnonen en
Langobarden aan de overzijde niet durfde overtrekken. Op
den terugtocht naar den Rijn stierf de groote veldheer tenge-
volge van een val van zijn paard.

Na hem nam Tiberius hot werk der onderwerping van de
Germanen ter hand. Ook hij trok meer dan eens den Rijn
over, sloot in 4 na Chr. een verdrag met de Cheruskon en
overwinterde zelfs, steunende vooral op een sterke roraeinsch-
gezinde partij bij dit volk, aan gene zijde van de "Wezer.
Van uit deze winterkwartieren trok hij in 5 na Chr. langs den
oostelijken Wezeroever stroomafwaarts naar hefc N., naar de
stam der Chauken, die links en rechts van de rivier bij de zee
woonden. Tegelijkertijd voer een sterke vloot van de monding
van den Rijn uit over de Noordzee. Zoo van twee kanten
aangevallen, onderwierpen de Chauken zich, en hiermee waren
tot aan de Elbe verschillende Germaansche stammen, hetzij aan
Rome onderworpen, hetzij er door een verdrag mee verbonden.

Toen echtor in-het jaar 9 na Chr. den stadhouder Quinctilius
Varus door de Cherusken en de met hen verbonden stammen
onder aanvoering van Arminius een verpletterende nederlaag
werd toegebracht, werd daardoor een eind gemaakt aan deze
pogingen der Romeinen om ook de Germanen tusschen Rijn
on Elbe bij het wereldrijk in te lijven. Wel trachtten Tiberius
(11 en 12 na Chr.) en, nadat deze keizer was geworden, zijn
neef en aangenomen zoon Gormanicus (14—16 na Chr.) door
herhaalde tochten over den Rijn en van de zee uit de Wezer
op het verloren gezag te herwinnen, wol gelukte hot den laatste

III

in 16 na Chr. de Cherusken in den slag bij Idist^^^yo» to ver-
slaan, maar blijvend succes hadden deze pogingen niet. Do
romaniseering dezer landen, door Drusus met zooveel moed on
takt voorbereid, was verijdeld door het ontwakend nationaliteits-
gevoel der germaansche stammen. Van nu af moesten do
Romeinen den Rijn als de grens van hun gebied beschouwen,
dat zij to verdedigen hadden tegen de aanvallen van de Ger-
manen. Zij hebben dit kunnen doen, zij het met de grootste
moeite en door onophoudelijken strijd tot het begin der eeuw,
toon Stilicho, de feitelijke beheerscher van het west-romeinsche
rijk onder Honorius, de bezettingen aan den Rijn terugtrok,
daar hij ze noodig had tegen de aanvallen der Goten op Italië
zelf (402). Nu niot langer tegengehouden drongen dc germaan-
sche stammen, waarvan reeds sedert de derde eeuw de Trankon
vooral genoemd worden, de rivier over, en na een kleine eeuw
van strijd en verovering, een tijdperk van welks geschiedenis
onzo bronnen weinig verhalen, zien wij Chlodowech als koning
van hot Frankische rijk tronen in zijn hoofdstad Parijs.

Zoo is, in grooto trekken aangegeven, de uiterlijke geschie-
denis geweest van do aanrakingen tusschen de Romeinen on do
germaansche volken in do landen aan en oostelijk van den
Benedon-Rijn. i) Zij kan ons do verklaring geven van don
machtigen invloed, dien de kennismaking met het hooger be-
schaafde volk van Italië uitgeoefend heeft op de kuituur van
de Germanen, een invloed, dio zich weerspiegelt in den woor-
denschat der germaansche dialecten. Een groot aantal leen-
woorden toch loggen ons getuigenis af van hot drukke verkeer.

1) Vgl. F. rialin, ürgoschiclite ilor germanisclion nnil romanisclicn Vülker,
bnd. II, welk werk liicr in hoofdzaak gevolgd is.

IV

dat er tusschen beide volken heeft plaats gehad; zij deeleh onä
medo, wat de Germanen op het gebied van krijgs- en rechts-
wezen , van handel en industrie, van land- en tuinbouw, van
de inrichting en het bouwen van woningen enz. van de Romeinen
hebben geleerd. Het spreekt van zelf, dat dit verkeer het
drukst moet geweest zijn aan den Rijn, Hier toch waren steeds
in talrijke grensvestingen en kampementen de romeinsche legioe-
nen gelegerd, die voor de beschavingsgeschiedenis van de
Germanen van veel gewicht geweest zijn. Do vele behoeften
voor hun onderhoud riepen in de buurt van hun standplaatsen
nederzettingen te voorschijn, die het aanzijn hebben gegeven
aan tal van steden en dorpen; straatwegen en kanalen werden
aangelegd, bosschen omgekapt om land- en tuinbouw mogelijk
te maken. In hun gevolg verscheen de romeinsche handelaar,
die zijn waren tot ver in het binnenland aan den man wist te
brengen. Niet gering gewicht moeten wij ook toekennen aan
het feit, dat tal van Germanen als krijgers dienst namen in de
romeinsche legioenen. Reeds in Caesar\'s tijd streden germaansche
huurlingen in den slag bij Pharsalus; keizer Augustus had tot
den slag in het Teutoburgorwoud een lijfwacht van Germanen
en in later tijd\'traden wel heele volksstammen in romeinschen
krijgsdienst i).

Het is echter niet alleen bij de stammen, die dicht aan den
Rijn woonden, dat wij de romeinsche cultuur. ingang zien
vinden; niet alleen in hun taal verschijnen de talrijke latijnsche
leenwoorden. Ook de meer noordelijk wonende volken, zij die

1) Vgl. over \'t gebied waar liet latijn gesproken werd en over de kennis
van die taal bij Germanen: Budinszky, Die Ausbreitung der Lateinischen
Sprache, Berlin 1881, blz. 144 v.v\'.

deel uitmaken van de anglofriesche en saksische stammen hebben
dienzelfden invloed ondergaan, ook in de door hen gesproken
dialecten treffen wij over \'t algemeen dezelfde vreemde elementen
aan. En dit is wel te verklaren. Van de Friezen weten wij,
dat ze reeds vroeg een nauw verbond met de Romeinen hebben
gesloten; de oostelijk van hen wonende, tot den anglofrieschen
stam behoorende Chauken \') sloten eveneens in 12 v. Chr. een
verdrag met Drusus; in 5 na Chr. bracht Tiberius ze onder
romeinsche opperheerschappij (zie boven). Van het jaar 12 v.
Chr. tot den Varusslag in 9 na Chr. was de romeinsche macht
gevestigd in al het land tusschen Rijn en Elbe. In hot land
der Cherusken, aan de Boven-Wezer, werd door romeinsche
stadhouders recht gesproken en gestraft volgens romeinsche
wyze. Maar ook door het verkeer van de meer binnenwaarts
gezeten stammen met die aan den Rijn moet ongetwijfeld voel,
dat de laatsten van de Romeinen leerden, door de eersten zijn
overgenomen.

Met den aftocht der romeinsche legioenon van don Rijn naar
Italië in het begin der 5e eeuw houdt ochtor do invloed, dien
een latijn sprekende bevolking op de Germanen oefende, niet
op. We hebben gezien, hoe in de tweede helft van de ge-
noemde eeuw in Noord-Gallië en België het rijk dor Franken
ontstond. In do plaats van do overheoreching der Romeinen
aan den Rijn kwam nu de heerschappij der Franken, die ook
de volken over den Rijn aan zich trachtten te onderworpen.
Wanneer wo nu bedenken, dat de Franken, die zich in romein-
sche landen vestigden, het in die streken gesproken volks-

1) Vgl. over hen Bremer iu Paul\'s Gruiidriss III, 844, 857 v.v.

VI

latlja als hun taal hebben aangenomen, dan kunnen wij hierin
do verklaring vinden voor het overnemen van latijnsche woorden
door de Germanen over den Rijn tot aan de 9e eeuw toe. En
nu komt er in dezen tijd een nieuwe zeer gewichtige factor
bij. Toen het Karei den Groote in bet laatst van de 8e en
het begin van de 9e eeuw gelukte na hevigen strijd de Priezen
en de Saksen onder\' zijn macht te brengen, ging die onder-
werping gepaard met de verbreiding van hefc Christendom in
het onderworpen gebied. Karei deelde hefc land in bij de bis-
dommen Keulen, Mainz en Würzburg en greep de zaak der
bekeering, waarmee reeds onder Karloman en Pepijn begonnen
was, met krachtige hand aan. i) Geen wonder dus, dat onder
de in dezen tijd overgenomen woorden een groofc aantal be-
trekking hebben op zaken met den godsdienst of het klooster-
leven in verband staande. 2)

In de navolgende bladzijden hebben wij getracht een behan-
deling te geven van de latijnsche en romaansche woorden, die
aangetroffen worden in de ons overgeleverde oud-nederduitsche
bronnen en in het middelnederduitsch. Het zal niet overbodig
zijn met een enkel woord rekenschap af te leggen van het dool,
dat wij ons daarbij gesteld hebben.

Een beschouwing van ontleende woorden in een zekere taal
kan tweeërlei zijn. Men kan, uitgaande van die vreemde
elementen in de taal een blik doon slaan in de cultuurverhou-
dingen, die er bestaan hebben tusschen de volken, die de

1) Vgl. Ilauck, Kirchengeschichtc Deiitsclilands II, 332 v.v.

2) Over den invloed van dc bckooring tot liet Cliristeiidoin op de taal der
Saksen vgl. de inleiding bij do uitgaaf der „altsiiclisische Dcnkm.^ler" vau
Dr. ,T. II. Gallée.

YII

verscliillende idiomen spraken. In dat geval schrijft men
cultuurgeschiedenis en de bron, waaruit men bij die beschrijving
put, is de taal en wel dat deel der taal, dat men den woorden-
schat noemt, i)

Men kan zicb echter bij de behandeling van de ontleeningen
in een taal ook op een ander standpunt plaatsen. Men kan
met terzijdestelling van de beteekenis der woorden voor de
cultuurhistorie, het oog richten op de taalkundige zijde van
het vraagstuk. In de eerste plaats toch geeft die taalkundige
beschouwing der leenwoorden een helderder inzicht in het ont-
staan van den woordenschat van een taal in een bepaalde
periode. Wij zien door haar, hoe nieuw verworven begrippen,
.of wijzigingen, door vreemden invloed, van reeds bestaande,
hun uiting krijgen in de taal. In de tweede plaats leert ons
deze studie, hoe de taal zich vreemde elementen eigen maakt,
op welke wijze zij ze in zich opneemt en aanpast aan haar
karakter: het leven der taal vertoont zich aan ons in een van
zijn uitingen, in zijn plooibaarheid en gemakkelijkheid van
wijziging naar de behoefte die zich voordoet.

Een taalkundige behandeling nu is het, die wij in dit proef-
schrift van de aan het latijn ontleende woorden in het oud- en
middelnederduitseh wenschen te geven. Het is niet de eerste
keer, dat een germaansch dialect in dit opzicht het voorwerp
van onderzoek geweest is. Om van ouderen (von Räumer,
Wackernagel} niet te spreken, zijn het vooral drie taalkundigen,

1) Met dit doel is gebruik gemaakt van de latijnsehe woorden in het hoog-
duitsch in de, zij het in populaircn vorm, op ondcrlioudende en leerzame
wijze geschreven werkjes van F. Seiler, JJie Entwickeliing dor doutscheii Kultur
im Spiegel des deutschen Lohnworts. 2 dl. Halle iv. S. 1895—1900.

YIII

wier werken wij als voorbeeld hebben kunnen nemen. Voor
het oudhoogduitsch toch bezitten wij de monografie van
Franz, Die lateinisch-romanischen Elemente im Althochdeutschen,
Strassburg 1883, voor het angelsaksisch die van Pogatscher,
Zur Lautlehre der griechischen, lateinischen und romanischen
Lehnworte im Altenglischen (Quellen und Forschungen zur
Sprach- und Culturgeschichte der germanischen Völker, 64 heft),
Strassburg 1888, terwijl Kluge in Paul\'s Grundriss der Ger-
manischen Philologie met name in den tweeden druk van het
eerste deel, blz. 333 v.v. een heldere en van even uitgebreid
als nauwgezet onderzoek getuigende bespreking heeft gegeven
van die ontleeningen, die in de gezamenlijke germaansche
dialecten zijn overgenomen vóór de vijfde eeuw. Voor het
nederduitsch ontbrak het echter tot nu toe aan een afzonderlijke
aan deze stof gewijde behandeling, en wij hebben gemeend,
dat die naast het reeds bestaande niet overbodig kan genoemd
worden.

Zooals gezegd is, worden hier de latijnsche woorden in het
oud- èn het middelnederduitsch besproken. Wij hebben bij
deze samenvoeging niet uit het oog verloren, dat het middel-
nederduitsch , zöoals wij dat uit onze bronnen kennen, niet
beschouwd kan worden als de regelrechte voortzetting van de
oudere taal, die ons in den Hëliand, de Genesis-fragmonten en
de kleinere gedenkstukken is overgeleverd, i) We duiden dit
oudere dialect — beter zou misschien zijn, deze oudere dialec-
ten — aan door den algemeenen naam oudnederduitsch, daar
het ons voorkomt, dat de naam oudsaksisch te beperkt zou zijn
en het gebruik daarvan in veel gevallen een schijn van zcker-

-I) Vgl. Bremer 1.1. blz. 860 v.v.

IX

heid omtrent het dialect van sommige gedenkstukken zou geven ,
die in werkelijkheid nog niet bestaat.

Ten slotte het volgende over de inrichting van deze studie.
Om den omvang van het voorhanden materiaal duidelijk te doen
uitkomen, geven wij in de eerste plaats alfabetische lijsten van
de leenwoorden in het oudnederduitsch en het middelnederduitseh,
waarbij voor het eerste de bewysplaatsen volledig zijn opge-
geven. Voorts hebben wij hier de beteekenis bijgevoegd en
het latijnsehe of romaansche etymon.

Het tweede gedeelte wordt gevormd door een behandeling
van de klank- en vormenleer der ontleeningen. Hierin wordt
dus uiteengezet, welke veranderingen en vervormingen de
latijnsch-romaansche woorden bij hun overname in het ger-
maansche dialect hebben ondergaan.

Hoewel wij ons onderwerp, zooals gezegd is, in hoofdzaak
uit een taalkundig oogpunt beschouwen, komt het ons voor, dat
het niet wenschelijk is de cultuur-historische beteekenis der
leenwoorden geheel uit het oog te verliezen; we laten daarom
een derde gedeelte volgen, waarin een indeeling der woorden
naar deze beteekenis gegeven wordt.

In een aanhangsel geven wij eindelijk nog een lijst van
latijnsehe woorden, die in het middelnederduitseh aangetroffen
worden als jonge ontleeningen aan de middeleeuwsch-latijnsche
schrijftaal.

Ons materiaal hebben we geput uit de volgende bronnen:
a. Oudnederduitsch.

Hëliand, hsg. v. Sievers, Halle 1878.

De Vaticaansche Hëliand- en Genesis fragmenten in de uitgave
van Zangemeister und Braune, Heidelberg 1894,

X

De kleinere bronnen in de uitgaven van Gallée, Leiden
1894—1895 en van "Wadstein, Norden und Leipzig 1899. De
citaten zijn volgens deze laatste uitgaaf.

Bovendien hebben we het voorrecht gehad gebruik te kunnen
maken van prof. Gallée\'s verzameling voor het woordenboek
van het oudnederduitsch, dat door hem wordt voorbereid.

6. Middelnederduitsch.

Schiller-Lübben, Mittelniederdeutsches Wörterbuch.

Lübl)en-"WaIter, Mittelniederdeutsches Handwörterbuch. Norden
und Leipzig 1888.

Valentin und Namelos, ed. Seelmann, Norden 1884.

Gandersheimer Eeimchronik, ed. "Weiland, Deutsche Chro-
niken II, 397—429.

Sächsische Chronik v. Eike von Bepgow, ed. Weiland, Han-
nover 1877.

Sachsenspiegel., ed. Homeyer, 1842 v.v.

Lijst van afkortingen.

Abron. — Abrenuntiatio diaboli, Wadstein blz. 3, Gralléo blz. 248.

Alt. Reg. Prop. — Altes Register dor Praopositur dor Abtei Worden,
hds. Staatsarchiv Düssoldorf.

B. — Biecht, Wadstein blz. 16, Gallée blz. 123.

Bed. — Homilie van Beda, Wadstein blz. 18, Gallóo blz. 190.

Bern. gl. — Het Nederduitsch glossarium van Bern, uitgog. door
Dr. F. Buitenrust Hettema, Groningen, 1889.

Bruss. Prud. — Brusselscho Prudontiusglosson, Galléo blz. 320 vv.

Dannoil. — J. F. Danneil, Wörterbuch dor altmärkisch-plattdoutschon
Mundart, Salzwodel 1859.

Ducange — Ducange, Glossarium Mediae ot Infimao Latinitatis, ed.
Henschol, Parijs 1840 v.v.

Ess. Ev. — Glossen bij hot Essener Evangeliarium, Wadstein blz.
48 V.V., Galléo, blz. 29 v.v.

Ess. Heb. — Essener Heborogistor, Wadstein blz. 21, Gallóo blz. 116.

Fr. Heb. — Freckonhorstor Heberollo, Wadstein blz. 24 v.v., Galléo
blz. 172 v.v.

Gandorsh. Plonar. — Gandershoimor Plonarium, uitgog. door Schilling
P. B. B. 26, 558 v.v. on Alid. Gl. 4, 374.

Gen. — Oudsaksischo Genosisfragmonton, cd. Brauno.

gl. — Glossao Lipsianao, od. Iloyno, Kloinoro Altniedordoutscho Denk-
mäler 2, Paderborn 1877, blz. 41 v.v.; on v. Holten, Dio Alt-
ostniodorfränkischon Psalmonfragmonto, dio Lipsius\'schon Glosson,
onz. I, Groningen 1902, blz. 58 v.v.

Hamb. — Hamburger glossen, Galléo blz. 212.

XII

Hël. — Hëliand, cd. Sievcrs, Hallo 1878.

Königsb. gl. — Plantenglossarium in een Königsberger hds., uitge-
geven in het Jahrbuch d. Vereins für Niederdeutsche Sprach-
forschung XYII 81.
Oxf Verg — Vergilius-glossen in een hds. te Oxford, Wadstein blz.

109 v.v., Gallée blz. 156 v.v.
Par. Prud. — Prudentius glossen in eon hds. te Parijs, Wadstein blz.

88, Gallée blz. 315 v.
Petr. — Glossen-verzameling uit het klooster St. Peter, hds. te Karls-
ruhe, Wadstein blz. 73 v.v., Gallée blz. 284 v.v.
Pr. — Liber privilegiorum major, hds. in het staatsarchief te Düs-
seldorf.

Ps. — Oudnederfrankische psalmen^ ed. Heyne, K\'einere altnieder-
deutsche Denkmäler 1 v.v.; V.Helten, Die altostniederfriinkischen
psalraenfragraente enz. I, 13 v.v.
Ps. Comm. — Fragmenten van een omschrijving van psalm IV, 8—
V, 10 in een Dessaüer hds., Wadstein blz. 4 v.v., Gallée blz.
224 v.v.

Schachb. — Meister Stephan\'s Schachbuch, hrg. von Schlüter, Leipzig
1889.

Str. — Straatsburger Glossen, Wadstein blz. 106 v.v., Gallée blz.
273 v.v.

Trier gl. — Trierer glossen uitgegeven in \'t deel der Althochd.
Glossen.

Werd. fragm. — \'Fragmenten van glossen-verzamelingen in een

Werdener hds., Gallée blz. 336.
Werd. Heb. — Wordener Ileberegister, Wadstein blz. 23.
Woeste — Woeste, Wörterbuch der Westfälischen Mundart, Norden
und Leipzig 1882.

Alfabetische Lijst der ontleende woorden.

A. Oud=nederduitsch i).

abdiska zw. f. abdis: d. sg. abdiscon Fr. Heb. (K) 24.2t;
(M) 24.is,29; abdisscon Fr. Heb. (K) 33.22 ; (M) 33.2,
37.18,21, 40.t.

Samenstelling: ahbediscanrod voorkomende in eon Ganders-
beiiner plenarium uit het begin der 11e eeuw (in hds. to
Koburg); vgl. Schilling, P. B. B. 26, 558.
mnd. abbadisse. — rom. *abbadissa < m.lat. abbatissa.
a dik ebulum: n. sg. adic Königsb. Gl. 40.

mnd. adeke. — lat. acte (gr. xKTïj en xktSx).
alemösa st. f. aalmoes: d. pl. alemoson Fr. Heb. (M) 43.i;
almoson 42.8, Bij een n. sg. alemösna behooren: a. sg.
alamosna Hël. M 1556, alamosnie Hël. M 1226, alamuosna
Hêl. C 1226; d. pl. alemonsnon (lees alemosnon) Fr. Heb.
(M) 35.3,1.

mnd. alemisse, almese. — rom. *alimosna.

Aan het kerkelijk lat. elimosina (zio Du Cango) ontleend

is os. a. sg. elimosina Hël. C 1556.

1) Dc in do oudnoderfrankische psalmonvertaling en glossen voorkomende
woorden zijn door een f gekenmerkt.

altari m. altaar: n. sg. altari W. Prud. 99.i5; a. sg. altari
Hël. C M 107; d. sg. altare Fr. Heb. (M) 41.3i, Ess.
Ev. 57.1, altere Hël. C M 1471.
mnd. altar, olter. — lat. altare.

bekkin bekken, kan: n. sg. beckin (cantharus) W. Prud. 95.ic,
bekkin (labrum) Petr. 74.i8.

mnd. becken bekken. — lat. baccimis (Du Cange, urceus,
pelvis).

bikeri st. m. beker (ook een bepaalde maat): a. pl. bikera
Ess. Heb. 21.e, 12, is, 19, bikerias Oxf. Yerg. 112.2t (crateras).
mnd. beker beker. — lat. Hcariim (Du Cange).
biskop st. m. bisschop: n. sg. biscop Hel. C M 4146, 4164,
4470, 4941, 5081, 5098; n. pl. biscopos W. Prud. IOI.33;
a.pl. liscopos B. 17.i5.

f n. sg. biscop gl. 146; n. a. pl. Mscopa gl. 144.
mnd. biscop. — De anl. b tegenover de inl. p maakt het
bij dit woord moeilijk te beslissen, aan welken romaanschen
vorm het ontleend is. Uit hot lat. qnscopus is rom.
*(e)biscobu ontstaan (vgl. it. vescovo), waaraan echter het
germ. woord niet geheel beantwoordt. Vgl. verder Pogatscher
§ 365 v., Klugo Et. ^Yh.C\' s.v. bischof.
brëf st. m. geschrift: a. sg. bref Hül. M 230, 352, brief G
230, 352.

Afleiding: hrëvian zw. w.w. opschrijven: part. jixmct, (jibreuid
(conscriptum) W. Prud. 104.2s; part. praes. n. pl. brevian-
thia (annotantes) W. Prud. 104.2?.

mnd. brëf geschrift, oorkonde. — lat. brevis (scil. liber,
libellus) of ntr. breve, dat in de beteekenis van „geschrift,
brief, lijst, oorkonde" gebruikt wordt. Vgl. Du Cange

b

s. V. en Wattenbach, Das Schriftwesen im Mittelalter ^,
bl. 199 V.

busc struik: hramalhusc (rubus) Petr. 74.«.

mnd. husch struik, bosch. — lat. bosciis, husca (Du Gange).

de gm O zw. m. tiende: a. sg. degmon B. I6.27, 28. —
rom. * deguma < lat. decuma.

In de Fr. Heb. (K) 33.3ü, (M) 32.24, 33, 33.io wordt het
oorspronkelijk germ. woord tegotho hiervoor gebruikt; het
mnd. heeft het,daaraan beantwoordende tegede.
disk st. m. tafel: d. sg. disce Hël. C 3020 (M diske)^ discae
C 3342 (M diské)\', gerecht: (a.) pl. hradine diski (adorea
liba) Oxf. Verg. 113.32.
t n. sg. disc (mensa) Ps. 68.23.

mnd. disch tafel. — lat. discus schijf, schotel, bij Du Gange
ook „cibus qui in disco apponitur".
diubal st. m: duivel: n. sg. diuhall Hël. C 2480 (M diuhal);
gen. sg. diuhales Hël. C 1366, diuhules M 1366, dioholes
Abren. 3.8,y; d. sg. dioLolae ibid. B.t, diabolae ibid. 3.5;
a. pl. diuhlos Hël. C 2279 (M. diuhlas)] g. pl. rf/wtaVo Beda
18.9; d. pl. ditihlon Hel. C 4442 (M diuhlun).
Samenstelling: dioholgeldae d. sg. (offer aan den duivel)
Abren. 3.g , 7.

mnd. duvel. — lat. dialolus.
f du om st. m. tempel: n. sg. duom (templum) Ps. 64.o; g. sg,
duomis gl. 220; d. sg. duome (templo) Ps. 67.3o.
mnd. dom-., alleen in samenstellingen, als b.v. domdeken. —
lat. domus (seil. deij.

ocid azijn a. sg. ecld Hêl. C 5645. — Met o.eng. eced is dit

woord ontleend aan oen rom. vorm *acëdum, uit lat. acetum^
waaraan got. alceit beantwoordt. Vgl. Pogatscher § 373 v.
mnd. etik wyst evenals ohd. ezzili op een grondvorm *atëcum.
t etig, d. sg. etige (aceto) Ps. 68.22; vgl. Borgeld, De oud-

oostnederfrankische Psalmen, § 85, 98 i).
ëmbar st. n. emmer; een maat voor honig en vet: a. sg.
emhar Fr. Heb. (K) 27.37, 31.34, (M) passim; a. pl. emhar
Fr. Heb. (K, M) passim; emmar ibid. (M) 27.5; emier Ess.
Heb. 21.18,19.

mnd. emmer. — Dit woord berust op lat. amphora (vaat-
werk met hengsel; ook een inhoudsmaat, gelijk aan 24
sextarii), maar heeft, evenals ohd. eimbar, in het germ.
omvormingen ondergaan, die wel door volksetymologie te
verklaren zijn.

en gil st. m. engel: n. sg. engil ïïêl. G M 119, 172, 251, 256,
274, 316, 414, 427, 679, 694, 700, 709, 4789, C 5814,
Gen. 145; a. sg. engil Hel. C 113, C M 140, 395, M 270,
C M 4888, engel ibid. C 270; n. pl. engilos Hël. C M
2598, 3350, 4301, 4371, 4382, C 5843, Gen. 248, 284,
299, 307; a. pl. engilos Hël. C 5845, Gen. 270, engelos
Gen. 157; g. pl. engilo Hel. C M 410, 416, 1117, 1973,
2596, Gen. 331; d. pl. e7igilon Hël. C 1087 (M engilun).
mnd. engel. — lat. angelns.
forcetere m. geneesheer: n. pl. ercetere (medici) gl. 259.
mnd. arste. — lat. archiater (arts, in \'t bijzonder hofarts,
vgl. Du Cange).
esil m. ezel: n. sg. {uiiildi) esil (onagro) Str. lOS.io.

mnd. esel. — lat. asimis.
estrik estrik, vloer: n. sg. estric (pavimentum) Ahd. Gl.
4,258,20.

mnd. estrik, astrak. — lat. astracum, astricus^
evenin adj. van haver: g. sg. n. eneninas Fr. Heb. (M) 33.8,
(K) fiieninas; eueninas Fr, Heb. (M) 35.24,; n. pl. iuenina
ibid. (M) 28.18, i», — Afleiding van lat. avena.
Als subst. wordt in de Fr. Heb, havoro zw. m. gebruikt,
b.v. 31.20, 25.20.

fakla st. en zw. f. fakkel: n. sg. facla (fax) W. Prud. 91.25;
a. pl. faclun Hel. C 4813 (M faklon)\', facla (tedas) Par.
Prud. 88.t; d. pl. faclon (facibus) W. Prud. 90.i5.
mnd. fackel(e). — vuig. lat. facla < lat. facula, vgl. Klugo,
Et. Wb.6 s. v. fackel.\'
fëbar koorts: d. sg.(?) fefra (febribus). Ess. Ev. 55.ii.

mnd. vever. — lat. febris.
fern st. n. hel: a. sg. fem Hël. C M 899, 3358, 3368, 3401;
g. sg. fernes ibid. C 5439; d. sg. ferm ibid. G M 1276,
2141, M 2510 (C ferna), inferne ibid. C M 1490, M 2641
C (inferna).

Samenstelling: a. pl. ferndalu Hël. M 1115 [O farndahC). —
lat. infernum.

figa zw. f. vijg.: n. pl. figon (carica) Petr. 8O.21; a. pl. figun
Hël. C M 1743.

Samenstelling: figlonun (lupini) Petr. 87.2; ficlane Oxf.
Verg. 110.1.

mnd. vlge. — rom. *flga < lat. //ct<s.
fill ui st. m. doopeling, (scholier?): a. pl. fillulos B. I6.22. —

lat. filiolus (Du Cango: filius in baptismo).
firion zw. w. vieren: 1 pl. praes. conj. ^non (torpeamus) Ess.
Ev. 52.30; 1 sg. praet. ind. firioda B. 16.2t.
mnd. zw. w. vlren, subst. vlre. — lat. feriae.

i

f fïringa zw. f. plechtigheid: g. sg. firingon (solemnitatis)
Ps. 73.4.

Afleiding: ftrlic adj.: a. pl. ßrlica (festos) Ps. 73.8.
fisc fiscus: n. sg. fisc (fiscus) Petr. SO.si. — lat. fiscus.
t flamma f. vlam : d. pl. (an) flammun (inflammatum) Ps. 72.2i.

mnd. vlamme. — lat. flamma.
flegil vlegel: n. sg. ftegil (tribula) Oxf. Verg. IIO.37.

mnd vlegel. — lat. flagellum.
forst bosch: n. sg. vorst (forestibus) Hamb. od. Gallée bl. 212;
a. pl. forsti (nemora) Werd. Heb. A HL
mnd. vorst woud.\'— lat. forestis. Vgl. Kluge Et. Wb^ s.
v. forst.

fruht st. m. vrucht: n. sg. fruht Hël. C 2394; g. sg. fruhtes
ibid. C 2544; n. pl. friihti ibid. C 2566; g. pl. fruliteo
ibid. C M 1743, fruhtio ibid. C 2556.
f n. sg. fruht (fructus) Ps. 71.ib; d. sg. fruhti (frumonto)
Ps. 64.14.

mnd. vrucht. — lat. fructus.
furka st. f. vork: n. pl. furhe (furcille) Oxf. Verg. llO.c;
windas: n. sg. furca (trochlea) Petr. 80.25; stang, boom:
a. pl. furka (trudes, Aen. V 208) Oxf. Verg. III.7; {scalt)
furca (ferreamanus) Trier, gl. 106^
mnd. vorTce vork. — lat. furca.

gellita of geilet? schaal, beker: n. sg. geilet (galleola)
Trier, gl. 106^. Het mnd. gelte wijst op oon ondd. n. sg.
*gellita, terwijl een n. sg. *gellet zou overeenkomen mot
oeng. geilet.

mnd. gelte vat. — lat. gallëta (Du Cange).

her etile eri st. ra. ketter: n. sg. <hereli> keri Ps. comnii
14.15; n. pl. heretikere ibid. lö.is—is; g. pl. heretikero ibid.
15.20. — lat. haereticus.

infern zie fern.

kalend m. kalendae: n. sg. kalend Bed. 18.ii. — lat. kalendae.
kalk st. m. kalk: n. sg. calc (calx) Petr. 8G.22, calc (candor)
W. Prud. 103.t, (niveus pulvis) ibid. 103.20; g. sg. calcas
(liquor aridus) ibid. 103.2; d. sg. calca (calce) ibid. 103.2i;
caloa 1. calca (calce) Str. 107.20.

Afleiding: kelkian zw. w. met kalk bestrijken, witten:
part. praet. d. pl. gikelcton (dealbatis) Ess. Ev. 52.7.
mnd. kalk. — lat. calcem (acc. van calx).
kamara f. kamer: n. sg. kamara (conclave) W. Prud. 98.39,
{trese)camere (aerarium) Petr. 73.20, (fisc)cantera (fiscus)
Petr. 80.31.

Afleiding: n. sg. camerari (primus scrinius,, Petr. 81.2.
Samenstelling: camerwlf (pedissequa) Ahd. Gl. 3, 710, 7
(Chelt.) f d. sg. helekameren (thalamo) Ps. 19.5.
mnd. kamer. — lat. camara, camera.
kamp in plaatsnamen: n. sg. {Jconinges) camp Dortm. Urkb.
n° 56 (a° 1188); {kirse)canip Lac. Urkb. I n° 234 (a\'\'
1083); d. pl. kUikampon Pr. Heb. 40.ii en rngikampon
ibid. 38.0,26.

mnd. kamp stuk land, kamp. — lat. campus.
kappa f. kap, sluier: n. sg. kapjye (flammeolum) Par. Prud.

88.16.

mnd. kapjje lang bovenkleed, dat ook het hoofd kan
bedekken; monnikskleed; kap. — lat. cajypa (Du

8

Cange: vestis species, praesertim monachorum; capitis
tegmentum).

kaps kist: n. sg. caps (capsa) Petr. SO.s, (absis) ibid. 80.34. —
lat. capsa.

kapsilin kistje: n. sg. capsilin (capsella) Petr. 75.i8.\'— Van
lat. capsella, met germ, diminutief-uitgang -in, of van het
bovenstaande kaps met den uitgang -ilin (vgl. Kluge Nom.
Stammbild. § 59) gevormd,
kar da f. distel: n. sg. (thistil) carda (carduus) Oxf. Verg. IIO.20.

mnd. karde distel; kaarde (weverswerktuig). — lat. carduus.
karkari st. m. kerker: g. sg. carcaries Hél. C 4680; d. sg.
carcarie Hél. C 2723 (M karkerea), carcre Hél. C 4400
(M karkaré).

Afleiding: adj. karkar tik: n. sg. f. carcarlika (carceralis)
W. Prud. 98.21.

mnd. kerker. — lat. (acc.) carcerem.
kar ra st. f. lijkbaar: d. sg. carra (sandapila) gl. s. Bert. Oros.
7, 10, 7.

mnd. kare kar. — lat. carrus, carra (Du Cange).
kastel st n. burcht: a. sg. castelUe]. C 5959. — lat. castellnm.
kelik st. m. kelk: a. sg. kelic Hël. C 4704 (M kelik).
f g. sg. kelicas (calicis) gl. 177.
mnd. kelk. — lat. (acc.) calicem.
kelkian zie kalk.

kellari st. m. kelder: n. sg. kellere (prompluarium) Ahd. Gl. 3,
716, 21 (Chelt.); d. pl. kelleron (cellis) Ahd. Gl. 2, 701, 51.
t n. pl. kellera (promptuaria) gl. 178.
mnd. keiler. — lat. cellarium (spijskamer),
k 0 m i n a d a zw. f. verwarmde kamer: n. sg. keminadu (I. keminada)
Ahd. Gl. 2, 5G0, 10.

9

Samenstelling: kirilckimimda (pastorium) Trier Gl. 108a.
mnd. kemenade verwarmbaar vertrek. — rom. * caminada
< lat. camimta (Du Cange).
keri5ila kervel: n. sg. keruila (cerfoliura) Trier. Gl. 104b,
107a; keruele Königsb. Gl. 32, Abd. Gl. 3, 571, 19, ibid.
3, 595, 28; kereuel (cerefolium) Ahd. Gl. 3, 719, 22,
(Chelt.).

mnd. kervelde kervel. — lat. cerfolhim < caerefoliim.
kësi st. m. kaas: a. pl. kiesos Fr. Heb. (M) 29.ii, 43.7,13, kiesas
ibid. (K) 33.22, kaseos ibid. (M) 33.2; g. pl. ^-ieso ibid. (M)
37.10, 39.12.

Samenstelling: n. sg. kieseuath (calatlio) Brues. Prud. ed.
Gallée bl. 320. Misschien zijn de Brusselsche Prudentius-
glossen, voor voorzoover niet hoogduitsch, oostned.-fraak.
Ygl. Steinmeyer Zs. f. D. Alt. 16, 2, Anz. f. D. Alt.
22, 2Q1 .casikokelin (folmellas) Trier. gl. 105^. casicorf
(fascina) Trier. gl. 105b. kesecorph (cartellum) Ahd. gl. 3,
718, 2 (Chelt.)
mnd. këse. — lat. caseus.
f kestegon pijnigen: 3° sg. praet. ind. kestegoda (anxit) gl.

181. — lat. castigare.
f kestigata f. tuchtiging: n. sg. kestigata (castigatio) Ps. 72.ii.

— lat. castigatio.
kësur st. m. keizer: n. sg. kesur Hël. C M 3909, 5252, 5363,
keser ibid, C 02, kiasiir W. Prud. 95.ii; a. sg. kesar Hêl.
C 5375, kiesur Bcda 18.i; g. sg. kesures Hël, C 66, C M
3824, 3827, 5175, 5188, 5193, 5202, 5209, 5230, C 5313,
5356, 5358, 5475, 5557, 5723; d. sg. kesure ibid. C M 342,
C 351 (M kesura), C M 5127.

Afleidingen: d. sg. kesurdome Hel. C M 605; g. sg. kesar-

10

duomes ibid. C 2890 (M kesurdomes); kësarïïk adj.: comp,
n. sg. m. kiasarlicara (augustior) W. Prud. 98.26.
Samenstellingen: a^alkësur: g. sg. d^alkesures Hël. C M
3186; d. sg. a^alkesiire ibid. C M 3195; uueroldkësur: g.
sg. uueroldkesures Hël. C M 3827.

mnd. keiser. — lat. (acc.) caesarem. Met Kluge, Grundriss
F bl. 335 een lat. acc. ^caesörem te veronderstellen, is niet
noodig, vgl. Schlüter Jahrb. d. Yer. f. Nied.d. Sprachf.
25, 157.

ketil st. ra. ketel: d. sg. ketile Werd. Heb. A. I.

Afleiding: kietelari st. m. ketelmaker: d. pl. kietelaren Fr.
Heb. (M) 42.35.

Samenstelling: kietelkap: d. sg. kietelkapa Fr. Heb. (M)
36.40,42.

mnd. ketel. — lat. catinus of catillus.
kip stok: a. sg. kip (stipitem) W. Prud. 99.2o. — lat. cippus
(paal).

t kip boei: d. pl. kippon (compedibus) gl. 186.

Samenstelling: ^fuotkip voetboei: fuotkippon (compedibus)
gl. 355. — Ook dit woord is, ovonals het voorgaande os.
kip, ontleend aan lat. cippus (Du Cange: instrumentum
quo reorum pedes constringuntur; ligneum vinculura). Vgl.
Wadstein P. B. B. 22, 245 v.v.
kirika zw. f. kerk: n. sg. Urica Werd. Heb; 23.3,5,c; d. sg.
kirihun B. lTi4, kerikon Beda 18.ii.

Samenstelling: kiricland land, dat aan een kerk behoort,
Werd. Heb. 23.3,0; kirikkiminada (pastorium) Trier. Gl.
108a; kerku-eg Alt. Reg. Prep. 50«.

mnd. kerke. ^— gr. Ttuptccy.öv, vgl. v. Raumer, Die Ein-
wirkung des Christonthums auf die althochd. Sprache,

11

Stuttgart 1845, bl. 288, en Zs. f. D. Alt. 6, 409 v.; Kluge,
Et. Wb.« s.v. kirche, Grundriss 13 bl. 358.
kir sic in de samenstellingen kirsichöm (cerasius) Oxf. Verg.
112.9J kir shorn (cerasus) Ahd. Gl. 3, 720, 15 (Chelt.); kirse-
camp kersenboomgaard, Lac. Urkb. I n° 234 (a"" 1088).
mnd, kerse. — vulg. lat. * ceresea < cerasus. Vgl. Schuchardt,
Vokalismus I 192; Romania 13,286 — Over den uitgang
-ic van het os. woord zie § 55.
kista kist: n. sg. kista (cista) Trier. Gl. 104^\'.
Afleiding: kistilin (cistella) Trier. Gl. 104^.
mnd. kiste kist. — lat. cista.
klus tar plaats waar men opgesloten wordt: d. pl. clustron
Hel. C 4680.

Samenstelling: d. pl. clustarhendiun boeien Hêl. C M 2723.
— lat. clustrum., vgl. Bücheler in Wölfïlin\'s Archiv f. lat.
Lex. I 111.

kok st. m. kok: d. sg. koka Fr. Heb. (M) 42.29.

rand. kok. — lat. cocus < coquus.
köl kool: n. sg. col (caulis) Trier. Gl. 105^, 107»; a. pl. köli
(brassica) Petr. 87.i4.

Samenstellingen: romescol (beta) Konigsb. Gl. 16; colscot
(madigera) Königsb. Gl. 77.
mnd. köl. — lat. caulis.
kop a f. kuip: d. pl. copon Fr. Heb. (M) 24.i7, 29.i9.

Samenstelling: a. pl. kopanhendi hoepel Fr. Heb. (M)
43.14.

mnd. köpe groot vat. — lat. coj;«, vgl. Du Cange, en Corp.
Gloss. Lat. V 584.
kop ar koper: n. sg. coper (es) Ahd. Gl. 3, 717, 32 (Chelt.)
mnd. kopper. — lat. cuprum.

12

köponi) zw. w. koopen: inf. copan Hël. C 1147, (M. copon),
copun Gen. 124; 3® sg. praes. opt. copo Hël. C 5334; part.
praet. gicopot ibid. C M 5153, gicop<Cod^ uuerthan (emi)
W. Prud. 103.10.

Samenstelling: farJcöpon zw. w. verkoopen: inf. farkopan
Hël. C 3525, 4577, 4G06 (M farcopon), C 3285 (M farco-
pien)] part. praet. farcopot Hël. C 4462 (M farkopot), far-
copod ibid. C 4806 (M farcopot), fercoft Ess. Ev. 6O.21,
d. pl. ferkopton (venditis) W. Prud. IOO.3; 2 sg. praes. ind.
farcopos Hël. C M 4837.

rand. kopen koopen. — Afleiding van het lat. subst. caiipo
(kramer), vgl. Schräder, Handelsgeschichte bl. 18 v. De
algemeene beteekenis handeldrijven, die het w.w. oor-
spronkelijk gehad moet hebben, blijkens \'t got. en ohd.,
heeft in \'t os. reeds plaats gemaakt voor de meer beperkte
van koopen. Handeldrijven is in \'t os. mangon (ontleend
aan lat. mango, zie beneden) of uuehsal driian.
Als verbaal substantief bij köpon behoort:
kop st. m. koop, koopprijs: a. sg. cop (retributionem) Ess. Ev.
50.35; g. sg. copes Hël. C M 1096, kopas (negociationis)
Ess. Ev. 59.18; d. sg. cope Hël. C 2826 (M kope), copa
(mercationom) Ess. Ev. 54.ii, copa (merce) "W. Prud. 103.9.
Samenstellingen: d. sg. uischkapa inkoop van visch Er.
Heb. (M) 35.31, kietelkapa inkoop van ketels Fr. Heb. (M)
36.10,12, mezaskapa inkoop van messen ibid. 40.5.
a. sg. copstedi Hël. C M 3736, d. sg. copstedi ibid. 1191.
mnd. kop koop, koopprijs,
koppodi adj. met eon kam voorzien: n. sg. coppodi (cristatus

1) Vgl. Schlüter ill Dieter\'s Altgcrm. Dial. § 111 anm. 4 cn 0 (bl. 471, 47\'2).

la

draco) Str. lOG.si. — Afleiding van een subst. dat aan
lat, coppa < cuppa (naast cupa) ontleend moet zijn. Vgl.
Kluge Et. Wb.ß s. v. kuppe.
kosp in de samenstelling lithokosp boei: d. pl. lithocospon Höh
C 2724 (M -cospun)] ibid. C 4427 (M -kospun). — lat.
cuspus (Du Cange: eippus, genus tormenti quo servi tor-
quentur), uit gr. KovtrTro/;, vgl. Kluge, Grundriss F bl. 337.
kostarari st. m. koster: n. sg. costarari („claüstris sacrorum
preerat", .geglosseerd door „ille erat sigiristo costarari") W.
Prud. 99.26. — lat. costurarius (Du Cango: custos ecclesiae).
Zio mnd. koster.
kriici st. n. en m. kruis: a. sg. n. cruci Hêl. C 4462 (M cruce)
5551, 5562, 5624, 5820, 5859; a. sg. m. cruci IIöl. C
5508; d. sg. cruce ibid. C 5584, crucie ibid. C 5374, 5418,
5438, 5535, 5567, 5680, 5634, 5725; d. pl. crticium
Ilêl. C 5347.

Samenstelling: d. sg. cruceuuikon krulsweek (woek vóór
Hemelvaart) Fr. Hob. (M) 42.i6.
mnd. kriice. — rom. *crHcem < lat. crücem.
ku^in vat: a. sg. ctcvin Word. Heb. II, 28\'».
Afleiding: cuiiilin (fiscina) Trier. Gl. 105^.
Vgl. biormeo het ondcr mnd. kop genoemde nndd. kUven,
kuve. — lat. eiipa.
kullundar koriander: n. sg. kuUuiidar (coriandrum) Petr. 74.i6,

— vulg. lat. *coliandrum < lat. coriandrum. Vgl. Kluge
Grundriss P bl. 337.

kurnil kornoelje, in dc samenstellingen, curnilböm (corna) Oxf.
Verg. 112.11; cornilberi Word. Fragm. ed. Gallóo bl. 336.

— Afleiding van lat. cormis. Do uitgang -il is dan germ.,
vgl. namen van vruchten als ohd. eihhila^ mhd. büechele^

14

Kluge Nora. Stammbild. § 56. Echter wijzen fra. cornouille
(waarvan het ndl. kornoelje), ital. corniolo erop, dat reeds
in hot romaanseh afleidingen met een Z-suffix van dit woord
hebben bestaan, zoodat os. kiirnil evenals ohd. kornul ont-
leend kan zijn aan een rom. *cornUo. Oeng. corn in corntréo
komt natuurlijk van lat. cornus. Vgl. Pogatscher § 146.
quagul stremsel: qiiagul (coagola) W. Prud. 89.20.

mnd. quagel. — lat. coagulum.
t (ge)quahlian zw. w. doen samenkomen: part. praet. ge-
quahlit (coagulatos) Ps. 67,17; gequalhit (coagulatus) gl. 431.
Volgens Franck I. F. Anz. XII bl, 111 v, behoort Uiiorbij
ook do vorm geuuallit (coagulatum) gl, 474, waarvoor to
lezen is: geqxialilit\'^).
mnd zw. w. quagelen. — lat. coagulare. •

ladika latuw: ladike Ahd, Gl. 3, 719, 47 (Chelfc); lattike (lat-
tuca) ibid. 3, 719, 10 (Chelt,); latuc Königsb. Gl, 64.
mnd. ladeke, lattike, lattuke. — lat, lattuca.
lauil bekken: n. sg. lauil (pelvis) W. Prud, 95,io; laual (lutor)

Trior, Gl, 107». — lat, lahellmn (dimin, van labrum).
leccia zw. f, het lezen van een stuk uit den bijbel: n. sg.
leccia Ps, Comm. IS.ie; d, sg. lecciun B. 17.i5.
mnd. lexie, lexe. — lat. lectio.
lektor lessenaar: n. sg, lector (pulpitum) Petr, 87,t, — lat.

lectrum (Du Cange: pulpitum).
lilli lelie: n. sg. lilli Hël. C M 1681. — rom. * lUia < lat.
Ulium.

■1) Vgl. ook V. Ileltoii, Aonfr. Psalmen I blz. 71 (bij Gl. 3.55-). Daartegenover
echter Borgeld, Tijdscln-ift 21, 190.

15

lint een maat voor boter: Cod. Trad. Westf. 1,81: I lint
hutiri. — lat. Unter.

mandala f. amandel: n. sg. mandale (amygdalum) Petr. 73,25.
Samenstelling: madalböm (lees mandal-) amigdalus, Königsb.
Gl. 55.

mad. mandel. — lat. amandula, zie Baist bij Kluge Et.
Wb. O s. v. mandel;.vgl. amijndala Corp. Gl. L. III 316, 14
uit amygdala.

mangon zw. w. handel drijven: 3^ pl. praet. ind. mangodun
Hêl. C M 3737.

mnd. subst. manger, menger handelaar. — Afleidingen van
lat. mango. Ygl. Schräder, Handelsgeschichte, bl. 88 v.
mar cat markt: n. sg. marcat (forum) Petr. 83.i2.

Samenstelling: iärmarcat (nundinem) Petr. 76.34; marcatman
(pandox) Trier. Gl. 108^.

mnd. market. — vuig. lat. * marcatus < lat. mercatiis; vgl.
ofra. marchie.

niartir st. m. martelaar: g. pl. martiro Beda 18.8. — gr.-lat.
martgr. Vgl. v. Räumer, Einwirkung bl. 293.
mnd. marter marteling. — lat. martgrium.
matta mat: n. sg. malta (psiatum) Trier. Gl. 108^.

mnd. matte mat, — lat. matta.
mei ar st. m. rentmeester: g, sg. meiieras Pr. Heb. (K) 33.21,
meiras ibid. (M) 33.5; d. sg. meira Fr. Heb. (M) 36.i enz.
mnd. meier. — lat. majorem (scil. domus, jfgk Du Cange).
merigriota zw. f. parel: a. pl. merigriotim Ilêl. C 1721 (M
merigriton). — Omvorming van lat. margarita.
mnd. margarite beantwoordt regelrecht aan höt lat. woord,
is echter een jongere schrijftaalontleening.

16

mes tar st. ra. raeester, heer, leermeester: n. sg. mestar Hel.
C 3258, mester ibid. C 30, C M 8192, M 3258; d. sg.
mestra B. 16.9,

mnd. mester heer, meester. — rom, * ma(j)estro < lat.
magister.

rainta zw. f. munt (plant): a. sg, mintun (mentam) Ess. Ev, öl.ss.

mnd. minte. — lat. ment(h)a.
mi spil a mispel: n. sg. mispele (cornum) Ahd. Gl. 3, 720, 34
(Chelt.).

Samenstelling: mispel\'jöm (cornus) Ahd. Gl. 3, 720, 33
(Chelt).

mnd mispele mispel. — lat. mespilum.
mis sa st. f. mis; a. sg. missa B. 16,24; d. sg. missa Pr. Heb.
(M) 42.3,19,21 en passim, misso Ess. Heb. 21.6,18; d. pl. missou
Fr. Heb. (M) 42.22.

Samenstelling: d. sg. liethmissa Fr, Heb, (Mj 42.9.
mnd. misse. — lat. missa. Oorspronkelijk is dit een van
de woorden van de formule „ito, missa est concio", waar-
mee degenen, die de avondmaalsplechtigheid niet mochten
bijwonen, uit de kerk verwijderd werden. Het heeft dan
de beteekenis gekregen van „incruentum Christianorum
sacrificium" en wordt verder ook gebruikt „pro festo sancti
alicujus, quod in eo Missa soleranis peragitur". Vgl. Du
Cange, en Kluge Et, Wb,^ s. v. inesse.
rauddi st n. rand (korenmaat): a sg, muddi Fr. Heb, (K) 33.3i
en passim (5 maal), ibid (M) 25,3 (7 maal); a pl, muddi
Fr. Heb. (K) 33.3o enz. (53 maal), ibid. (M) 25 i enz (320
maal), miidde ibid 2412, Ess Heb. 21.5 (7 maal), mudi
Fr. Heb, (K) ^3.29, (M) 26.i7.
mnd mudde, — lat. modius (korenmaat).

17

mül in de samenstelling mülbuom moerbeiboom Ess. Ev. 56.ii>.
mnd. mUr- {mor-). — lat. morum, morus.

muli molen: d. sg. mulin Werd. Heb. III blz. 21.

muli n in de samenstelling mulinsiên (mola asinaria, mola asino)
Petr. 81.13,li.

Afleiding: muleneri molenaar: d. pl muleniron Fr. Heb.
(M) 37.12.

mnd molne, mo(l)le; molner, moller. — lat. molina, moli-
narius. Vgl. Du Cange.
m uni ta st. zw. f. munt, muntstempel: a. sg. mimita
(nomisma) W. Prud. IOO.17; d. sg. miiniia (monete) ibid.
99.31; muniton (monete) Bruss. Prud. gll. ed. Gallóo bl. 321.
Afleiding: muniton zw. w. munten: part, praet. gimunitod
Hêl. G M 3823.

mnd. munte rnunt, plaats waar gemunt wordt, muntrecht,
muntstempel, gemunt geld; munten zw. w. — lat. nioncta
(plaats waar gemunt wordt, munt, stempel).

munitari st. m. geldwisselaar: n. pl. mimiterios Hêl. C 3737
(M muniterias)

mnd. munter munter, geldwisselaar. — lat. monetarius
(munter).

m ü r a f. muur : d. pl. mtiron Hêl. C 3G26 (M murun).
Samenstelling: mürlrUca (ariote) Oxf. Verg. 112.33.
t a. pl. mura (muros) Ps. 54.ii.
mnd. müre. — lat. murus.

muskula f. schelp: n. sg. muschele (conchilium) Ahd. Gl.
3, 721, 15 (Chelt.;; d. pl. musculon (conchis) Petr. 85.i,2.
mnd. musset. — lat. musculus.

18

f muton zw. w. veranderen: 2« sg. praes. ind. gemutos (mu-
tabis) gl. 413.

mnd. muten zw. w., veranderen; ruien van vogels; waarbij
het subst. mute het ruien. — lat. mutare (Du Cange: ook
in de beteekenis van „ruien".),
myrra st, f. myrrhe: a. sg. myrra Hël. M 675 (C mirra).
mnd. mirre. — gr.-lat. myrrha.

non st. f. hora nona: a. sg. nuon Hël, C 5631; d. sg. noon
(1. nono of nuon, Schlüter in Dieter\'s Altgerm, Dialekte
§ 70 b anra, 1 (bl. 98)) Hël. C 3491, nonu ibid. M 3491,
C 3420.

Misschien is hier ook bij te noemen de runennaam non in
het bij Gallée bl. 260 afgedrukte vaticaansche runenalfabet,
vgl. Bugge bij Gallée bl. 258.
mnd. none middag. — lat, nona (seil. hora).

foffron zw, w, offeren: inf. offron (offerre) Ps. 67.3o, gl. 722,
offran (sacrificare) Ps. 53.8, (offerre) Ps, 05.ib.
Afleiding: offringa f. offer: a. pl, offringa (holocausta)
Ps, 65.15 ;\'d, pl. offringon (holocanstis) Ps. 65.i3.
Samenstelling: offerman campanarius. Alt. Heg. Prop. 3b;
offermelo (ador) Trier. Gl. 103».

mnd. offeren zw. w. offeren. — lat. offerre fbet. „offeren";
Du Cange: sacrosanctum missao sacrificium celebraro).
f oli olie: a, sg. olig (oleum) Ps. 54,22,

mnd, olie. — lat. oleum.
O pp erJana) misdoek: n. pl. opper(uanan) Ahd, Gl. 4, 374
anm. (Gandersh. Plenar.).

mnd. verbum opperen. — vuig. lat. *oprare < lat. operari.

19

oral mantel: n. sg. oral (peplum) Petr. 86.4; oral (brandeum)
Ahd. Gl. 4, 197, 31. ~ lat. *oralium < orarium. Vgl. got.
aurali.

ore kruik: d. pl. orcon Hêl. C 2009 (M orcim.) — lat. orca
(vaatwerk, ton).

pal paal: n. sg. pal (paxillus, parvus palus) Petr. 74.37.

mnd. pal. — lat. palus.
pal ma f. palm (plant): d. pl. palmon Hël. C 3677 (M. palmun).

mnd. palnie. — lat. palma.
palencea st. f. paleis: a. sg. palencea Hël. 0 5304. — lat.
palantium (Du Cange) <i palatium. Baist, bij Kluge Et.
Wb.o s. v. Pfalz, meent, dat rechts van den Rijn plaats-
namen op -antia, -enlia (als Brigantium, Constantia, Va-
lentia, Consentia e. a.) op het tijdens Karei den Groote
overgenomen woord palatium (of palatia) invloed gehad
hebben. Dat echter in het mlat. de vorm palantium bestaan
heeft, wordt bewezen door het oeng. püle^idse, een ge-
leerde ontleening. Vgl. Pogatscher § 186.
mnd. palant in palandesgreve is niet uit os. palencea ont-
staan, maar een nieuwe ontleening aan het latijn.
pTio zw. m. pauw: n. sg. pao (pavo) Ahd. Gl. 3, 457, 33b.

mnd. paive. — lat. pavo.
pappa st. f. pap, brij: n. sg. pappa (saba, vinuni quasi dul-
ciatum) Gloss. Werth. B.
mnd pappe brij. — lat. pappa.
paradis st. m. paradijs: d. sg. paradise Hël. C M 3136, pa-
radyse Hël. C 5606.

1) Trier. Gl. 108» hoeft palinz. Of dit ndd. is?

äö

mnd. paradis. — lat. paradisus.
parafrid paard: n. sg. parafhrelit (}. parafreht) [yQXQÜixx?,) Ahd.
Gl. 4, 210, 38; palafrith (veredus) Ahd. Gl. 3, 721, 32
(Chelt.).

Samenstelling: ueldperetli Ahd. Gl. 3, 716, 52 (Chelt).
Afleiding: harafridara n. pl. (veredarü) Petr. 78 is.
mnd. pert paard. — lat. paraveredus.
pascha Pascha (paaschfeest, paaschmaaltijd): n. sg. pascha
Hël. C M \'4459; a. sg. pascha Htl. C M 4203, 4562, 5142,
C 5259 (M pasca)-, d. pl. paschon Fr. Heb. (M) 42.i3.
Samenstelling: paschadag Hël. C M 5179.
mnd. paschen. — lat. pascha.
püYOS st. m. paus: n. sg. patios Beda 18.3

mnd. paves — Men is gewoon als den oorsprong van dit
woord te beschouwen het mlat. papa (gri. TrarTraz), dat,
oorspronkelijk een algemeene titel voor geestelijken, sinds do
5e eeuw uitsluitend gebruikt werd voor den bisschop van
Rome. Sinds de S^te eeuw noemden de bisschoppen van Rome
zelf zich met dien naam Vgl. Wetzer en Welte, Kirchon-
lexicon2 IX kol. 1383 en Kluge Et. Wb.c s. v. papst.
Tegen deze afleiding bestaan bezwaren.
In de eerste plaats: hoe is, wanneer men van oen m.lat.
IHipa uitgaat, de auslautende s in os. pavos en ohd. hcd)es
(dat voor het eerst bij Nötkër, dus ± «1000, voorkomt)
te verklaren? Kluge, t. a. p. wijst in navolging van Jac.
Grimm en v. Raumer (Zs. f. D. A. 6, 409) op ofra. mascu-
lina op lat. -a, die naar analogie van die op lat. -us \'m
den nom. sg. een s hebben aangenomen, zooah hy.poete(s),
prophete(s), hermite(s) enz. Hiertegen is echter in te brengen,
dat dergelijke nominativi op -s in het ofra. eerst in do

21

12® eeuw verschijnen i), en het os. woord, dat in de
homilie van Beda voorkomt, reeds in do 9e eeuw in het
germaansch inheemsch moet geweest zijn.
Hierbij komt nog het volgende: een vergelijking met een
ofra. papes gaat ook hierom niet op, omdat dit woord zelf
tot de z. g. mots savants behoort en dus in het ofra. ook
een leenwoord is, uit het kerkelijk latijn, terwijl de van
het os. wijst op een romaanschen vorm met intervocalischo
tonuisverzachting. Daarom zal men ook van een mlat.
papa niet mogen uitgaan.

We moeten dus tot de conclusie komen, dat of de s op
germaanschon bodem is ontstaan, of dat aan os. pavos 2),
ohd. hahes ten grondslag ligt oen rom. *pavas, waarvan
echter in de romaansche talen geen spoor meer over is,
waarschijnlijk omdat het verdrongen is door hot aan do
kerkelijke taal ontleende mlat. papa. Een verklaring is
echter noch van do ééne mogelijkheid, noch van do andoro
tc geven.

pollol zijden stof: n. pl. pelleles (sericia) Gandorsh. Gl.
Wadstcin bl. VI, Ahd. Gl. 4, 374 noot.
mnd. pellel. — lat. palliolum. Daar dit woord „mantel"
botookent, zal j)eUel in do eorsto plaats do naam gowoost zijn
voor do kostbare stof, waaruit mantels vervaardigd werden.

po nik oon koronsoort: g. sg. penikos Fr licb. (IC) 24.2i, (M)
24.13, 29.13.

1) Vgl. Schwan, Altfranz. Gramm. 2 § 348, anm.

2) Alloidingon liicrvan zijn wel: ond. (jipaphi W. 1\'nul. lOI-.ll\' {ph als ortho-
grafie voor 5?) cn (jopaftUhi Ahd. Gl. 4, 11)9, 4, beide in de beteekenis van
.jClerus".

3

22

mnd. pennik. — vulg.-lat. *panicum < lat. panicuni, vgl.
Kluge, Grundriss I» bl. 342.
pep ar peper: n. sg. peper Ahd. Gl. 3, 595, 10; pipere Ahd.
Gl. 3, G05, 2.
mnd. peper— lat. piper.
por sik in de samenstelling persicbdm (persicus) Ahd. Gl.
3, 720, 14 (Chelt.).

mnd. persik. — lat. persica (scil. malus),
perula f. parel: n. sg. perula (calculus) W. Prud. 93.ss.

mnd. perle. — Als grondvorm hebben we zonder twijfel
aan te nemen een rom. *perla < lat. *pirula, vgl. fra.
perle, ital. perla. Het ohd. kent perala en berala, zie
GrafF III, 347. Wanneer prof. Kern Tijdschrift 18, 131
zogt: „Het is duidelijk dat hot Ohd. het woord niet ont-
leend heeft aan eene Romaansche taal, want dan zou
in plaats van pf onmogelyk wezen. De p kan niet anders
zijn dan een verschoven ft; derhalve het Romaansche woord,
alsook het Ags. en Ndl. zijn uit het Ohd. gekomen", dan
is dit blijkbaar een vergissing, daar het ohd. ook na de wer-
king van de 2 klankverschuiving woorden uit het romaanseh
heeft overgenomen. Dat het ags. een woord aan hot ohd.
zou ontleend hebben, is ook niet zeer aannemelijk. Wel
moet echter erkend worden, dat de x van het oeng. pmrl
moeilijk to verklaren is, vgl. Pogatscher §§ 77, 79, 111.
Daar naast ohd. perala ook berala voorkomt, dat (behalve
met „unio") ook ééns mot „beryllus" geglosseerd wordt,
zie Graff t. a. p., meent prof. Kern niet te mogen twijfelen
aan don oorsprong uit lat. beryllus. Maar doze glosse kan,
dunkt mij, ^eer goed verklaard worden als het gevolg van
een verkeerde etymologie van berala. Voor het naast

23

elkaar voorkomen van anl. p gu h uit lat.-rom. p in jongere
leenwoorden in het ohd. zy verwezen naar Franz bl. 13 v.v.
en Braune, Ahd. Gr. 2 § 133 anm. 3.
peterari st. m. oorlogswerktuig om steenen te slingeren:
n. sg. peterari Petr. 85.23 (aries), petherari (aries. animal
quadrupedum. et signum in celo.) ibid. 83.7. — lat. petraria
(Du Cange: mangonum).
peterin peet: n. sg. j9e<erew(compater) Ahd. Gl. 3,715,29 (Chelt.).

mnd. peter peet. — lat. patriniis (Du Cange). ,
piasal verwarmbaar vertrek: n. sg. (zeta hiemalis) Trier.

Gl. 1031^; pesel (furnus, piropus, scorsten) Ahd. Gl. 4,
178, 15 (Chelt.).

mnd. pesel., pisel verwarmbaar vertrek, — vuig.-lat. pisale,
*pësile < lat. pensile.
pik pik: g. sg. pikas Pr. Heb. (M) 43.9.

mnd. pik., pek. — lat. (acc.) picetn.
pil pijl: n. sg. pil (pilum) Trior. Gl. 108\'»; ^jyZ (ferrum sagit-
tule) Westf. Urkb Add. 118, 9(pihis) Ahd. Gl. 3, 083, 2.
mnd. pJl. — lat. pilum.
pil eri st. m. pijler, tralie: n. sg. piliri (cancellus) Petr. 77.33.

mnd. pllere pijler. — lat. pilariim (Du Cange).
pi na st. f. smart, pijn: a. sg. pina Hel. C 2033 (M pine)-.,
d. sg. pinu Hêl. C 5600.

mnd. pme smart, pijn, straf. — lat. pena < poena.
pinkoston pl. Pinksteren: d. pl. pincoston Ess. Heb. 21.19,
pinkieston Pr. Heb. 42.ic.
mnd. 2}i»kesten, pinxten. — gr.-lat. pentecoste.
pi pa z\\v. f. pijp, fluit: g. pl, pipano (fistolarum) Prud. 94.3i.
Samenstelling: a. pl. liolondarpipun (sambucas) W. Prud. 92.i8.
mnd. pijp, fluit. — lat. pijm (Du Cange).

24

pias tar pleister: n. sg. j^lasfar (cataplasma) Petr. 76.29; cement:
piaster (cementum) Trier. GI. 105a.

mnd. piaster pleister, plaveisel. — lat. plastrum (Du
Cange) < emplastrum.
plum O n zw. w. met veeren volstoppen: part. praet. giplimor
(1. giplumot) (stragulatam) Petr. 78.ii, (jiplumet (indumenta
plumea) ibid. 85.6.

rand. plnmen zw. w., plüme subst. — lat. pluma,
plumare.

porro zw. m. look: n. sg. porro (porrum) Petr. 83.9.

Afleiding hiervan porret (allium porrum) Königsb. GI. 80?
mnd. por-lök. — lat. piorrum.
porta zw. f. poort: g. sg. portim Hêl. C M 4951; f d. sg.
portun (porta) Ps. 68.13; d. pl. portun (portis) Ps. 72.28.
Samenstellingen: n. pl. helUportun Hël. C 3072 (M hellie
portun)\', n. pl. himilportun Hël. CM 1799.
mnd. porte poort; in plur. ook „stad." — lat. porta.
post post: n. 8g.^os^(stuppa velpostis) Ahd.GI. 3,721, 53(Chelt.).
Dat het ond. woord ook „werk" heeft beteekend, zooals
uit de glosse zou volgen, lijkt mij niet waarschijnlijk,
mnd. post -post. — lat. postis.
f prodikon zw. w. prediken: d. pl. part. \\ivai(is. predico<Oi>don
(evangelizantibus) Ps. 67.i2,

Afleiding: f predigunga a. pl. (predicationos). Ps. 72.28.
mnd. prediken. — lat. praedicare (Du Cange: concionari in
Ecclesia).

prëstar st. m. priester: n. pl. prestera (luperci) W. Prud.
101.32; a. pl. prestros B. 17.ib.

mnd. prester. — Evenals ofra. prestre wijst dit woord op
een vulg.-lat. *2)rëstre uit gri.-lat. presbyter.

25

p r e V e n d a st. f. levensonderhoud der geestelijken: d. sg. prevenda
Fr. Heb. (M) 40.35. — rom. *prevenda < lat. praehenda.
Naast dit praehenda heeft het middeleeuwsch latijn ook
provenda gekend in dezelfde beteekenis. Dit woord moet
met lange en met korte vokaal in de eerste syllabe ge-
sproken zijn, want terwijl het ohd. pfruonta uit provenda
moet ontstaan zijn, wijst hot mnl. provene, pruevene op
provenda of *provinda.

Dit mlat. provenda nu^ hebben we ook als grondvorm aan
te nemen voor hot os. pravendi, dat als a. pl. in do
Freek. Heb. (M) 43.i voorkomt. (De a kan uit ó ontstaan
zijn als in hanero^ vgl. Schlüter in Dieter\'s Altgerm. Dial.
§ 79, 4, b. anm. 2).

mnd. provene kan zoowel oorspronkelijke ö als o hebben.
Voor de boteokenisontwikkeling van het lat. praehenda,
provenda vgl. Zs. f. d. Wortforschung I, 361.
prüm in do samenstelling prümbTm (prunus) Ahd. Gl. 3, 720,
13 (Chelt.).

mnd. prüme pruim. — lat. priinum, prunus.
t psaltare psalterium, een snareninstrument: n. sg. psaltare

Ps. 56.9. — lat. psalterium.
puliwi peluw: n. sg. puliiii (ha. pulim, plumatium) ïrior Gl.
108i>;p«?e (pulvinar vel pulvillus) Ahd. Gl. 3, 717, 24 (Chelt.).
Samenstelling: houitpuli (ceruical) Trier. Gl. 104^.
mnd. pole poluw. — lat. pulvinus.
pund st. n. pond: a. sg. punt Fr. Heb. (M) 41.2t; pund (XX
siclorum pretium) Westf. Urkb. Addit. 3; n. a. pl. punt
Fr. Heb. (M) 41.i8, 22, 26, pund ibid. 35.3o, Ess. Ev. 56.2o;
d. pl. pundan (minis) W. Prud. 100.28.
mnd. punt. — lat. pondo.

26

redi\'k radijs: n. sg. redihc (raphanurn) Ahd. Gl. 3, 571, 46;
radic (rafaauru) Königsb. Gl. 95.

mnd. redik radijs. — vulg.-lat. *radïcem > lat. rddïcem.
rosoli adj. rooskleurig: a.(?) sg. rosoZt (roseolam) W. Prud. 102.42.
— lat. roseolus.

salöina in do samenstelling sauenbötn (sabina) Ahd. Gl. 3, 595, 4;
siuenhóm Ahd. Gl. 3, 695, 6; siuehöm Ahd. Gl. 3, 719, 16
(Chelt.); sauelböm (sauina) Königsb. Gl. 99.
mnd. seven-, savenböm. — lat. sabina.
sak st. m. zak: a. pl. sekki (fiscos) Petr. 86.9.

mnd. sak zak. — lat. saccus.
f salm st. m. psalm: g. sg. salmis Ps. 70.32.

mnd. salrne. — lat. psalnia.
salm O zw. m. zalm: n. sg. salmo {esox) Petr. 80.31; a. sg.
salmon Fr. Heb. (K) 24.24 (M) 24.i3.
mnd. salme. — lat. salmo.
segina st. f. vischnet, zegen: n. sg. seina (verriculum) ïrior.
Gl 110a; a. sg. segina Hël. C M 2629; d. sg. segina
(sagone) Ess. Ev. 50.2b.
mnd. segen^. — lat. sagena,
sognon zw. w. zegenen: 3e sg. praet. ind. segnoda Hël. C 2042
(M segnade).

mnd. segenen zw. w. kruisen, zegenen, segen subst. toeken
des kruises, zegen (-spreuk), too verformulier. — lat. sig mm,
signare.

sokil st. m. geldzak: n. sg. C^syekkil (loc\'ulus) Petr. 86.ig; a. sg.
seckil (sacculum) Petr. 81.19; d. sg. sekila (marsupio) W.
Prud. 100.21; d. pl. sekilon (cruminis) Petr. 86.8. — lat.
saccellns, *

27

se nap mosterd: n. sg. senap (synapi) Ahd. Gl. 3, 595, 41.

mnd. senep mosterd. — lat. sinapis.
sigiristo zvv. m. koster: n. sg. sigiristo W. Prud. 99.2c;
sigaresto (mansionarius) Trier. Gl. 107^. — rom. segrestanus
(Du Cange: sacrorum custos) uit lat. sacristanus.
sikur adj. vrij (van zonde): n. sg. m. sicur Hël. O 5595, sicor
ibid. 3875 (M sikur)\', n pl. ntr. sicura ibid. C 5440;
a. pl. f. sicora ibid. C M 4209.

Afleiding: sikoron zw. w. vrij maken (van zonde): inf. sicoron
Hël. C M 892.

mnd. seker zeker, zonder zorgen, betrouwbaar, veilig. —
lat. *stcurus < sëcurus.

In den Hëliand komt sikur in bepaald theologische be-
teekenis voor, meestal vergezeld van den gen. plur. siin-
diono. Daar het tot de oudste ontleeningen behoort, vgl.
ohd. sihhUr, is het waarschynlijk oorspronkelijk overgenomen
als term uit de rechtspleging, met de beteekenis „vrij van
schuld en straf",
ska mi 1 st. m. in de samenstelling: fötscamil (voetbank) n. sg.
Hël. C 1511 (M •scarnel); -ffitotscamel a. sg. (scabellum) gl. 363.
mnd. schemel voetbank. — lat. scamellum (bankje).
8crii5an st. w. schrijven: inf. scrihan Hël. C 7, 14, 32, 5551;
3e pl. praet. ind. scriDun ibid. C M 352; part. praet. giscrifian
ibid. 621, 1085, 1092, 1481, 1446, 1502, C 3845 (M
gescrïben), C 5333, 5558; f n. pl. giscrivona Ps. 68.2».
Samenstellingen: hiscrWan zich om iets bekommeren: 3e pl.
praet. ind. hiscriDun Ilël. C M 752, C 5311; giscrWan
schrijven: inf. giscriDcm ibid. C 231 (M giscriban).
Samenstellingen met den verbaalstam: scriffethere (scripula) *
Ahd. Gl. 3, 718, 25 (Chelt.); scrifhorn (fucarium) Ahd.

28

Gl. 3, 718, 21 (Chelt.); scrifmcz (rasorium vel pumex) Ahd.
Gl. 3, 718, 23 (Chelt.).
mnd. schriven. — lat, scribere.

Ilct compositum biscrWan wordt geconstrueerd c. gen. (zóó
Hël. 5311: that sia ne bescribun ioioiht grimmera dadio) en
met de praepositie umbi c. acc. (zóó vs. 752: ni biscriiim
giowiht thea man umbi mcniverh), en beteekende oorspron-
kelijk wel: „schrijven wegens, betreffende iets"; daaruit
ontwikkelde zich de meer algemeene beteekenis: „ergens
moeite om doen", „zich ergens om bekommeren". Vgl.
Zimmer Zs. f. D. A. 36, 149.
SCrivo zw. m. schrijver: n. sg. scriuo (scriba) W. Prud. 92.25.
— lat. scriba. Mogelijk is echter ook, dat dit nomen agentis
in het germaansch van het w. w. scrWan is afgeleid,
scutala zw. f. schotel: d. sg. scutalan (lance) Lamspringer
Gl. 67.18.

mnd. schotele. — lat. scutella of scutula (diminutief bij
scutra).

sok st, m. schoen: n. sg. soc (caligula) Petr. 82.2i; n. pl. soclca
(udones) ibid. 87.30,

Samenstelling: socscuaha (ficones) Trier. Gl. 106^.
mnd. soc/ce sok, vilten schoen. — lat. soccus.
sola zw. f. zool: a. pl. solun (soleas) \\V. Prud. 92.3t.

mnd. sole. — Van het lat. solea kunnen we voor de ver-
klaring van dit woord, evenals van ohd. soZa, niet uitgaan,
daar we in dat geval geminatie van de l moesten vinden.
Als grondvorm hebben we aan to nemen een lat. *sola.
Vgl. fra. sole, ital. suolo.
solari st. ra. bovenzaal: n. sg. solari (tristigium) Petr. 79.i7;
a. sg. solari Hël\' O 4542 (M soleri)-, f solre (soliuni) gl. 849.

29

mnd, soller, solder. — lat. *solärium < solarium.
söra last: n. sg. söm (sagma) Ahd. Gl, 3, 717, 16 (Chelt.),
Trier. Gl. 109». Zie het volgende woord.
Samenstelling: sompenning Alt. Reg. Prop. 41b (equinarii
mansi dabunt quisque II den, qui dicuntur sompennege)
so marl st m. lastpaard: n, sg, somari (saumarius) Trier. Gl
111a; somere (sive spanesel, burdo) Ahd. Gl, 3, 445, 35
somere (sagmarius) Ahd. Gl. 3, 717, 17 (Chelt,); n. pl
somari (sagmarii) Ahd. Gl. 2, 625, 17.
mnd. somer lastdier, söm{e) last. — lat. sauma, saumarius
< sagma, sagmarius. Vgl. Seelmann, Die Aussprache des
Latein, bl. 349.
spëgal spiegel: n. a. sg. spegal (speculum) Bruss. Prud. gl.
cd. Gallée bl. 321; spiagal (speculum) W. Prud. 102.12 (door
Wadstcin in zijn glossarium als hd. beschouwd),
mnd. spegel. — rom. *spegulo < lat. spëeulum.
spelt a spelt: n. sg. spella (ador) Gloss. Worth. C; g. sg.
spalte Cod. Trad. Westf. 4,27 (X modios spalto).
mnd. spelte spelt. — lat. spella.
s\'pondon betalen, besteden: inf. of le sg. praos. ind. spendon
(orogo) Trier. Gl. 105b.

mnd. spenden betalen. — lat. spendere (Du Cange).
spikari st. m. en n. voorraadschuur: a. sg. spikare Pr. Ilob.
(M) 35.37 on passim; spieare ibid. 35.s8, 38.27, spikeri ibid.
37.li; d. sg. spikera ibid. 34.ii.

Samonstolling: spikermate Westf. Urkb. HI n" 1180 (monsura
que vulgariter dicitur spikermate), Lib. Priv. Worth. 64»
(VI mod. tritici spikermate).

mnd. sptker. — lat. spicarium (afleiding van lat. sj)ica
korenaar, zie Du Cange, Kluge Et. Wb,\'\' s. v. Speicher.

30

Het woord komt o. a. voor in de Lex Salica tit. 18 § 2:
„si quis spicarium cum annona incenderit" enz.),
spunsia st. f. spons: a. sg. spunsia Hël. C 5648. — Ontleend
aan den romaansclien vorm, met geassibileerdo gi, van
lat. spongia.

strata zw. f. straat, weg: n. sg. strata Hél. C M 1774, 1931,
C 5462 ; a. sg. stratun ibid. C M 2399 ; d. sg. stratun ibid.
C M 3611; fd. pl. straton (plateis) Ps. 54.i2.
Samenstelling: herestrate n. sg. Brem. Urkb. n° 58 (a° 1181).
mnd. strate. — lat. strata (scil. via).
(bi)stuppon zw. w. volstoppen: part. praet. bestoppet (consti-
pati, constricti) Ahd. gl. 4, 178, 2 (Chelt.).
mnd. stoppen en subst. stoppe werk. — lat. stuppa.
sus ter st. m. een inhoudsmaat: a. sg. siister Ess. Heb. 21.it;
a. pl. sos^m Ess. Heb. 21.1.
mnd. sester. — lat. sextarius.

tafla zw. f. tafel; in do samenstellingen; n. pl. uuehsitaflun
(pugillares) W. Prud. 104.25; ,n. sg. handtafla (laris) Bruss.
Prud. gl. Galice bl. 320; adj. n. pl. handtaflicon (pugil-
lares) ibid. Voorts in den eigennaam tafalbergon d. pl.,
een heuvel in de buurt van Naarden, W. Heb. 23. t.
mnd. tafele. — rom. *tavla < lat. tabula.
taverna f. herberg: n. sg. taverna (taberna) Petr. 87.8. —

rom. ^taverna < lat. taberna.
temperen zw. w. matigen: 3e sg. praes. ind. (temporat)

W. Prud. 92.2.

mnd. temperen matigen, mengen. — lat. temperare.
temp al st. m. tempel: d. sg. temple Ps. Comm. 14.23, 15.3.
mnd. tempel. — lat. templum.

31

teppid tapijt: n. sg. teppid (tapete) Trier. Gl. lOQij; teppet
(sagium vel tapete vel laneum) Alid. Gl. 3, 717, 11 (Chelt.);
d. pl. tepidun (tapetibus) Ahd. Gl. 2, 713, 63.
mnd. teppet tapijt. — rom. *tappêdo < lat. tapetum.
tiegla zw. f. tegel, steen: a. pl. tieglan (lateres) Petr. 74.7.

mnd, tegel tegel, dakpan. — lat. tëgula.
tolna st. f. tol: a. sg. tolna Hël. C 1195; toln Ess. Ev. 49.i8.
mnd. tolne. — lat. tolonexim (zie Du Cange) voor teloneum.
Over de vormen zonder w, a. sg. tol Hël. M 1195 en n. sg.
in de samenstelling cathentol (hutbelasting) M. G. Dipl.

2, 80, 26 (oork. v. Elten a° 973), mnd. tol is te verge-
lijken, hetgeen opgemerkt is in de beneden volgende lijst
van twijfelachtige ontleeningen.

trahtari trechter: n. sg. thratari (1. trahtari, infundibulum)
Trier. Gl. 1061^; trehtert (1. trehteri, tractarius) Ahd. Gl.

3, 718, 15 (Chelt.); tracter (infundibulum) Gloss. Werth.
C, ed. Galléo bl. 360.

mnd. trechter trechter. — vulg.-lat. tractarius.
trahton zw. w. overleggen, onderzooken: sg. praes. ind.
trahton fexamino) Trier. Gl. 1051^; inf. trahten (doliberaro,
cogitaro) Ahd. Gl. 4, 178, 10 (Chelt). — lat. tractare.
tresu en tresur in de samenstellingen: tresuhns schatkamer
Hël. C 3766; tresiirhUs ibid. M 3766; trasahüs (aerarium)
W. Prud. 100.11; tresecamere {aoravium) Petr. 73.2o.
mnd. trese schat, schatkamer. — Kluge, Grundriss bl. 346
gaat voor de verklaring van dit woord terecht uit van een
romaanschen grondvorm Hr^söro, vgl. fra. trésor. Do invoeging
van de r na de t blijft ochtor raadselachtig. Baist, Zs. f.
Rom. Phil. 24, 405 v.v. neemt aan, dat de r in het ger-
maansch is ontstaan onder oen of andere niet nader te

32

bepalen analogiewerking, en vandaar in het romaansch is
ingedrongen. Dit verplaatst de moeilijkheid van het romaansch
naar het germaansch, maar brengt ons voor de verklaring
geen stap verder. Aan rom. *tr\'és()ro beantwoordt eigenlijk
alleen regelmatig os. tresur. Daarnaast vindon we vormen
zonder ausl. r, tresu, frese en trasa, mnd. trese. Ook wat
dit verschijnsel betreft, kunnen we niet anders dan een
„non liquet" uitspreken. Voor de a van trasa zie § 16,
en Holthausen, As. Elementarbuch § 82 anm. 2.
Een afleiding van het behandelde woord vinden we in
n. sg. tresere (aerarium) Ahd. Gl. 3, 717, 5 (Chelt.).

f üla f. pot: n. sg. ula (olla) Ps. 59.io, gl, 964. — rom.
*öla < lat. olla.

wal st. m. muur, steile helling van oon borg of rots: a. sg.
uuall Hël. C M 2675, 3116, 3685; d. sg. iiualle ibid. 2683;
n. pl. uuallos ibid. 3699.
mnd. tval wal. — lat. valium.
wanna wan: n. sg. uuanna Oxf. Verg. (Wadstcin blz. XIV).

mnd. tvanne wan. — lat. vannus.
wïk st. m. woonplaats: n. pl. uuiki Hél. C 3699 (M uaik)\\
d. pl. ïiuiceon Hël. C 2827 (M uiükeon), uuikeom Gen. 319.
mnd, loik. — lat. vlcus i).

1) Bovendiea komt een woord wik veelvuldig voor als tweede lid vau geo-
grafische samenstellingen, \'t Is ecliter de vraag, of we hier steeds met wik
<lat, vicus te doen hebben. Er bestaat, ?ooals bekend is, ook ecu mnd.
wïk, on. vik in de beterfkeiiis van „kreek, baai, vaart", dat ook iu ons land
vooral in Groningen, Drente en Overijsel dikwijls gebruikt wordt, om een

wikka f. wikke: n. sg. uuicca (vicia) Petr. 76.i7.

mnd. ivicke. — lat. vicia.
wîn st. m. wijn: a. sg. imin Hêl. C M 2008, 2026, 2739,
4633; g. sg. uuines ibid 127, 2012, 2020, 2048, 2058,
2067; d. sg uuine ibid. 2043, 2074; instr. sg. uiiinu ibid.
2053, 2747; f a. sg. uuin Ps. 68.is.

Samenstellingen: uiiinberi Hël. C M 1742; uuinfard Fr.
Heb (M) 40.G, 43.c; uuingard Hël. C 3417, 3446, 3461,
C M 3492, 3511 ; uuingodas "W. Prud 95.7; uuinscat Fr. Heb.
(M) 34.io; nuinstedi W. Prud. 94.i3; uuinuuurmi Stv. 107.32.
mnd. îvm, — lat. vinum.

kleine vaart aan te duiden. Het is duidelijk, dat aardrijksianuligc namen
zoowel met het in de lijst gcnoemdu ontleende woord kunnen gevormd wor-
den als met het hier bodoeldo, dat oorspronkelijk germaansch is. Vgl. Nom.
Geogr. Neerl. III .359 cn Beekman, Tijdsclirift v./h, aardr. Genootscb. 2c serie
dl. 19 blz. 930 v.v. Zonder nu uit te makon met welk van de beide genoemde
woorden wc te doen hebben, hetgeen natuurlijk zonder kennis van do geogra-
lisclio gesteldheid der bedoelde plaatsen niet mogelijk is, laat ik hior een lijstje
volgen van namen in ond. bronnen aangetrollcn, waarvan het tweede deel
door wik gevormd wordt. Ik dank de meeste dezer namen aan Prof. Gallée,
die mij welwillend zijn excerpten ter beschikking heeft gesteld.

Akwik Pr. 1 5Gb; AthaUicringuuik W II I 29b; Dalauuik \\V II II 30a,
Pr. I 23b, 24a; nalcuuic Alt. Rog. Pr. 18a; Erfuuik Pr. I Oib; Erkcnesuuic
Alt. Rcg. Pr. 4a, Ob; Euuic W II I 2b, Pr. I 39a; Frilewik Pr. I 50a; Vcld-
uuig Pr. I G2a; llanauuic W II I 29a; Holluuic. W H I 10a, 28b, Pr. I, i5a;
iriipelesuuik Pr. I 14b, Ess. Heb. (cd. Wadstein) 22.5; Katimik Pr. I 33a;
Curremc Pr. I GOa; Lauuik W 11 I 34a; Linleruuic W II I 2b; Menvich
Alt. llog. Pr. 27a, b; Midehiuic Alt. Reg. Pr. 4a, Pr. I 00b, C2b; Nor-^uuik
W II I 13b; Ostcruuik Pr. I 02a; Panauuik W II I GOa, 12b (prtnninuc),
Fr. Heb. (M. cd. Wadstein) 154.« (panemiik); Stroduuik Pr. I 14b; Sutheninic
Alt. Rpg. Pr. 4b, 11a; Uucslituig Alt. Heg. Pr. 32b; Uncrstcniuik Vr. llch. M.
30.10. Uuic W 11. II 13a; Uuilbrandas unie W H 1 23a, 24b.

34

B. Middel=nederduitsch.

abbadisse, abdisse, ebbedisse, ebdisse f. abdis. —

rom. *ahhadissa. Zie ond. abdiska.
adek(e), adick (Tijdschr. 7, 262), ebulus. —Als grondvorm
is aan te nemen het lat. acte, waarvan een afleiding met
eon germ. suffix gevormd is, vgl. Kluge Et. Wb". s. v.
attich, en § 55. Zie ond. adik.
aker metalen emmer. — vulg.-lat. *acanum < aquarium (vas
ad aquam fundendam\\
» alemisso, almisso, almese aalmoes. — rom. *alimosna.
Op den vorm van hot mnd woord is zeer waarschijnlijk invloed
uitgeoefend door misse, vgl. mnl admisse. Zio ond. alemösa.
altar, alter, olter, oltar n. altaar. — lat. altare. Als echt
„volkstümliche" ontleening kunnen we alleen den mnd.
vorm olter beschouwon. De overige drio vertoonen allo
min of moer invloed van het door de geestelijkheid ge-
sproken latijn, vgl. ndl. outer naast altaar. Zie ond. altari.
alve f. misgewaad. — lat. alba (Du Cange: vestis sacerdotalis,

a candore sic nuncupata).
amber, ammer, emmer m. emmer. — Aan het lat.

{ph gesproken als p) beantwoordt regelmatig amber, ammer.
Emmer is do mnd. ontwikkeling van ond. ëmbar. Zie
aldaar.

âme, äm n. en f. aam, ton. — lat. ama (Du Cange) < hama.
anker m. en n. anker. — lat. ancora.

ar ko f. kist, ark des verbonds, houten waterleiding bij molens.
— lat. arca.

ar s te m. arts, —lat. archiater. Zio ond. ercetere.
astrak, astrik, estrik n. estrik, vloer. — lat. astracum {\\)\\x

35

Cange: pavimentum domus) en asiricus, vgl. Kluge, Grundriss
F bl. 834. Zie ond. estrik.

bak n, houten bak, trog. — lat. bacca (Du Cange: vas
aquarium).

balsemen zw w. balsemen. — Afleiding van lat. balsamum.
bocken n. bekken. — lat. baccinus, Zie ond. bekkin.
beker m. beker. — lat bicarium. Zie ond. bikeri.
böte biet. — lat. beta.

b i s c O p m. bisschop. — lat. episcopus. Zie ond. biscop.

Als afleiding behoort hierbij bischedom, dat to vergelijken
is met ohd. biscetuom. De verklaring dezer vormen is wel
hierin te zooken, dat het sterke bijaccent, dat in het simplex
op de slotlettergreep viel, in het compositum op het suffix
dom, tuom kwam te rusten. Naast biscop kreeg men dus
biscopdhm. Hier was de middensyllabe toonloos, wat do
syncope van de^ voor de dentale explosief, on verzwakking
van O tot e tengevolge had. Door den invloed van het
simplex ontstond echter ook weer de vorm mnd. bischopdom,
ohd. biscoftuom.

botter f. boter. — Voor de westgormaansche vormen van dit
woord is uit te gaan van een lat. buti/rmny dat naast hot
aan hot gri. ßavTupov beantwoordende bUtyrum bestaan moot
hobben. Het fra. beurre veronderstelt denzolfden vorm. Over
de geschiedenis van hot woord vgl. Pogatscher § 158, Kluge
Et. Wb.ß s V. butter.
bröf m. brief, oorkonde. — lat. brevis, breve. Zio ond. brëf.
burso f. beurs; gemeenschappelijk kosthuis van studenten. —

lat. biirsa (Du Cange) < gri. ßvpirx.
busch m. bosch. — lat. bosciis, busca. Zie ond. busc.

6

buss O f. bus (voor geld of geneesmiddelen; Schachb. 4689: ene
busse vul met breven). — lat. buxis < pyxis < gri. ttv^I^ ,
vgl. Löwe, Prodromus glossariorum latinorum 417: pyxides
quae vulgo buxides appellantur.

deken m. deken, kerkoverste. — lat. decänus (hoofdman van

10 soldaten; dan in kerkelijke beteekenis overgegaan),
deker tiental. — lat. deeuria, vgl. Kluge Et. Wb." s.v.
decher.

dichten zw. w. op schrift stellen, dichten. — lat. dietare
(dicteeren, op schrift stellen, vgl. Wattenbach, Das Schrift-
wesen ^ blz. 457 v.v.). Hierbij hot afgeleide verbaal sub-
stantief dichte n. het geschrevene,
disch m. tafel. — lat. discus. Zie ond. disk.
dom in de samenstellingen domdeken, dömprove (domprao-

bendo). — lat. domus. Zie ond. duom.
drake m. draak. — lat. draco, vgl. Pogatscher § 45.
duvel m. duivel. — lat. diabolus. Zie ond. diubal.

ongel m. ongel. — lat. angelus. Zie ond. engil.
onto kerst m. antichrist. — lat. antichristus.
eppe m. oppo, selderij. — lat. apitim (selderij),
er co-, crse-, aarts-, in samenstellingen als ersei/sc/jop, ersehTwe
(aartsboef). — rom. *arci- < lat. archi-,\'mat assibilatie
van ci.

osei m. ozcl. — lat. asinus. Zio ond. esil.
etik, O tok m. azijn. — lat. *atecum. Zio ond. ecid.

m

gelte vat. — lat. galleta (Du Cango). Zio ond. gellita.
gimmo edelsteen. — lat. gemma.

gorgel- in de samenstelling gorgelstrote keel. — lat. gurgulio.

37

hederik m. klimop. — Kluge verklaart Et Wb.c s. v. hedericli
dit woord, dat ook in het mhd. hederich luidt, als een
„Umbildung des lat. {glecoma) hederaceay We kunnen
echter ook uitgaan van het lat. subst. hedera (klimop),
waarachter na de ontleening het germ. suffix -ik resp. -ich
gevoegd kan zijn, zooals dat voor meer namen van planton
aan te nemen is; vgl. ond. kirsic — lat. *ceresea] ohd.
attah, nhd. attich, mnd. adeke (zie aldaar) — lat. «c^c;
ohd. ephJh, nhd. eppich — lat. apiim, zie § 55.

ïken zw. w. ijken. — lat. aequare in vulg.-lat. uitspraak *wcrre,
vgl. Kluge, Zs. f. d. Ph. 29, Grundriss F 334. Hiervan
is afgeleid het verbaal-subst. Ike f. ijk.
in go s egel zio secjel.

kalk m. kalk. — lat. (acc.) calcem, Zio ond. kalk. Hiervan is afge-
leid het zw. w. kalken, dat blijkens hot ontbroken van don
umlaut niot do mnd. vertegenwoordiger van hot ond. kelkian
is, maar oen nieuwe, jongere afleiding van het substantief,
kal o wo, kalwe f. kaal hoofd. —• lat. calvus, vgl. Klugo Et.
Wb." s. v. kahl, Grundriss F 330. Zonder veel waarschijn-
lijkheid wordt het germaansche woord wol als niet ontleend
beschouwd on gedacht aan verwantschap mot oslov. (jolu,
naakt, bloot; vgl. Zupitza, K. Zs. 37, 389.
kamer f. kamer. — lat. camara. Zio ond. kamara.

Afleiding: kamerer, kemerer hoofd van hot finantiowezon
eener stad; vgl. ond. camerari. Doze woorden kunnen
echter ook ontleend zijn aan het lat. camerarius (Du Gange:
dignitas in palatiis rogum, cui camorao regiae, id est
Thesauri, cura incumbebat).

38

kamp m. omheind stuk land, kamp. — lat. campus. Zie
ond. kamp.

kappe f. kap, monnikskleed. — lat. cappa. Zie ond. kappa.
karde distel, kaarde. — lat. Carduus. Zie ond. karda.
kare zw. f. kar. — lat. car rus. Zie ond. karra.
katte f. kat, ook in de beteekenis van belegeringswerktuig.
— lat. cattus, catta. Deze beide vormen worden steeds
naast elkaar in dezelfde beteekenis gebruikt, terwijl cattus
ook als fem. voorkomt. Vgl. over deze woorden Sittl,
Zur geschichte der Hauskatze, Arch. f. lat. Lex. V 133.
Over het hierbij behoorende (?) kater, ond. katere (cattus)
Ahd. Gl. 3, 721, 42 (Chelt.), zie Kluge, Et. Wb.ß s. v.
kater.

kaum. kooi. — lat. cavea, vgl. Kluge, Grundriss F 336.
kedene, kede f. keten. — rom. *cadena < lat. catena. In
denzelfden tijd ontleend en dus uit denzelfden romaanschen
vorm ontstaan is ohd. ketina, terwijl ndl. Zeesen overgenomen
moet zyn, vóórdat de intervocalische tenuisverzachting in
het romaansch had plaats gehad,
keiser m. keiler. — lat. (acc.) caesarem. Zie ond. kësur.
kekeren wikke. — lat. cicera (een peulvrucht). Hiermee
identisch is ohd. chihhira, mhd. nhd. kicher, en ndl. keker.
Jongere ontleeningen, ten deele ook wijzende op eenigszins
afwijkende romaansche vormen, zijn mnd. seker en ndl.
sisser. Zie seker, en Kluge Et Wb." s. v. kicher.
keiler, kelder m. kelder. — lat. cellarium. Zie onA. kellari.
keiler, kelre m. keldermeester. — lat. cellarius.

s

kei lik, kelk m. kelk. — lat. (acc.) calicem. Zie ond. kelik.
- ♦

1) Vgl. liât. sg. karen Schachb. 4493.

39

kemenade, kemmenade, keninade,kemnedef. vertrek
dat verwarrad kan worden, woonkamer, alleenstaand huis.
— rom. *caminada < lat. caminata (Du Cange: coenaculum
quodvis in quo caminus exstat). Zie ond. keminada.
kenselero ra. kanselier. — lat. cancellariiis, vgl. Kluge Et.

Wb.ö s. V, kanzel.
kerke, karke f. kerk. — gri. xvpixxsv. Zie ond. kirika.
kerker, kar kor ra. kerker. — lat. (acc.) carcerem. Zie ond.
karkari.

kersc, kar se f. kers. — vulg.-lat. *ceresea. Zie ond. kirsic.
kor vol de kervel. — lat. cerfoliim < caerefolium, vgl. Kluge

Et. Wb.ß s.v. kerbel. Zio ond. kerVila.
kêse ra. kaas. — lat. caseus. Zio ond. kësi.
ketel ra. ketel. — lat. catinus, catillus. Zie ond. ketil.
kiste f. kist. — lat. cista. Zio ond. kista.
klos tor n. klooster. — lat. claiistrum (Du Cange), vgl. Kluge

Et. Wb.ß s.v. kloster.
klüs(o) f. kluis. — lat. cliisa (Du Cange: cellula in qua degit

raonachus inclusus; naast clausa).
kok m. kok. — lat. cocus < coquus. Zie ond. kok.
koken zw. w. koken. — lat. *cocere < coqtiere.
kokono, koke f. keuken. — lat. *cocina < coquina. Op
latijnsche vormen mot inl. c uit qu wijzen ook do roraaanscho
talen, b.v. ital. cuocere, ciicina, fra. cuire, cuisine. Voor de ver-
klaring er van vgl. Moyer-Lübko, Einführung in das Studium
dor romanischen Sprachwissenschaft, blz. 129 on Nachträge,
knl n. kool. — lat. caiilis. Zio ond. köl.
kolro ra. en n. galziekte. — lat. c/joZem (c/t uitgesproken als c).
kolse broek. — vulg.-lat. calcia (Du Cange: crurum tegmen)
< lat. calceus. Franck, Et. Wb., neemt denzelfden oorsprong

40

aan voor ndl. kous. Hier is echter even goed ontleening
aan het fransch denkbaar, en wel aan een noord-fransch
dialekt, dat den overgang van lat. c vóór a in ch niet
kent; vgl. picard. caucier < lat. calciare, b.v. Aucassin et
Nicolette, ed. Suchier, 24.2o.
kome(n), kamen komijn. — lat. cuminum.
kop m. beker, hoofd. — Het latijn heeft als verwante vormen
gekend: cüpa, cuppa, coppa en cöpa (Corp. gloss. lat.
y 584). Uit lat. cüpa ontstond fra. cuve\\ lat. cuppa, coppa
leverde ital. coppa, fra. coupe op. Deze verschillende
latijnsche woorden hebben alle hun vertegenwoordigers in
do germaansche talen en wel niet het minst in het ndd.
In het mnd. toch vinden we:

1° küpe beantwoordende aan lat. cüpa\\ vgl. ndl. kuip.

kop, dat uit lat. cuppa, coppa is ontstaan; vgl. ohd.
chupf, kopf, oeng. cuppe, mnl. kop.

3° köpe, waarin we het lat. cöpa herkennen; vgl. ond.
köpa, ohd. kuofa.

4° kTwe, dat wijst op eon rom. *cóva uit lat. cöpa.
Bovendien\' kennen de moderne ndd. dialecten nog andere
vormen. Zoo geeft b.v. Gallée, Wrdb. van het Ovorijselsch
Dialect, kuve op, in Twonthe gebruikt men küven, dat over-
eenkomt met hot westfaalsche kuewen (zie Woeste) en hot in
den Theutonista vermelde kuyven, vgl. ond. küUn. Doze
woorden zijn blijkbaar afleidingen van een rom. *cTwa < lat.
cüpa, waaruit ook fra. ciive. Ygl. verder Klugo, Et. Wb."
s.v.v, kopf, kufe en kübel.
köpe, küpe zie kop.

kopen zw. w. koopen. — Afleiding van lat. caupo. Zio ond.
köpon. Hiervan is afgeleid het verbaal-substantief kop koop.

41

koppel band, koppel. — vulg.-lat. *coi}la < lat. copula, vgl.
fra. couple.

kopper n. koper. — lat. cuprum, vgl. Kluge, Et. Wb.^ s.v.

kupfer. Zie ond. hopar,
kor s te f. korst. — lat. crusta.

koste f. prijs, kosten; onderhoud, spijs. — lat. costa (Du Cange;
expensae, sumtus), een afleiding van het w.w. costare < con-
stare, dat als ontloening verschijnt in:
kosten zw. w. waard zijn.

koster, kustor m. koster. — Dit woord kan evenals het ohd.
custor afgeleid zijn van een lat. custor, dat in do middel-
eeuwen naast custos in gebruik was. Mogelijk is echtor
evenzeer herkomst uit lat. costurarius, zooals we voor ond.
costarari aangenomen hebben. De mnd. vorm is dan ont-
staan uit *kosterer.
krosom m. chrisma. — lat. chrisma {ch uitgesproken als c)
< gri\'- ZPÏ^l^^\'

krito f. krijt. — lat. crëta, vgl. Kluge Et. Wb.\'\' s.v. kreide,
krone f.. en m. kroon. — lat. corona.

kruft f. crypta. — gri.-lat. crypta, uitgesproken cnipta, vgl.

ital. (frotta, ofra. croule.
kr un O f. tonsuur. — lat. corona (bij Du Cange ook „tonsuur".)
krïico n. kruis. — lat. (acc.) crucem. Zie os. krüci.
kun kei een klein soort vaartuig. — lat. concula (Du Cange : „pro
conchula", dat oen diminutief is van „concha, navigii species"),
küpe zio kop.

kussen n. kussen. — P. Meyer heeft Romania 21, 83 de etymo-
logie van fra. coussin, ofra. coissin behandeld en als grondwoord
aangewezen hot lat. coxlnus, dat voorkomt in een charter
van de 11® eeuw: pulvinar sivo coxinum. Het is een

42

afleiding van lat. coxa, dij, fra. cuisse, en beteekent een
kussen, dat onder de dijen gelegd werd. Terecht heeft
Kluge, Grundriss F 337 en Et. Wb.c s.v. kissen de
heerschende verklaring van ohd. chussln, ndl. kussen enz.
uit een mlat. cussinum, dat uit een lat. *culcitinium (een
hypothetische afleiding van culcita) ontstaan zou zijn i),
prijsgegeven, en als etymon het genoemde coxinus aan-
genomen. Hierop meen ik alleen dit te moeten aanmer-
ken, dat wel niet het lat. coxinus, maar een daaruit
ontstaan *cossinus overgenomen zal zijn. De eerste vorm
toch zou in het ohd. *kuhsin gegeven hebben, vgl. lat.
exilium — ohd. ihsili; lat. huxis — ohd. buJisa. Daarom
zal ook ohd. chussin enz. niet tot de groep der oudste ont-
leeningen to brongen zijn, zooals Kluge doet. Zio ond. kussin.

ladeko, lattike, lattuke latuw. — lat. lattuca < tactuca.
Onverklaarbaar is mij de d van het mnd. ladeke tegenover
de tt van het latijn, oen verschijnsel, dat ook op te mer-
ken valt bij mnd. adeke naast ohd. attah uit lat. acte
> *atte, on. sedek, lat. psittacus. Aan oen vulg.-lat. vorm
Haduca valt wel niet te denken. Dddrtegon pleiten do
modern romaansche talon; vgl. ital. lattuga, dat op lat.
lattuca wijst; en fra. laitue, sp. lechuga on port. leituga,
die allen ontstaan zijn uit lat. lactuca > rom. *lactuga.
Zie ond. ladika. »

lage f. zio legen.

lake f. waterpoel, moeras. — lat. lacus, vgl. Kluge, Et. Wb."

s. V. lache.
_ *

1) Zie Franck, Et. Wdb., Franz blz. 29,

43

lare(böm) zie lör(böm).

leb art m. luipaard. — rom. *leobardus < lat. leopardus.
legel, legen, lage f. vaatje. — lat. lagena, dat in het
germaansch met verschillende suffixen in gebruik geweest
moet zijn, zie § 70.
leie (lege), lëk ra. leek. — Do eerstgenoemde vorm is, evenals
ohd. leijo, owfri. leio ontstaan uit een rom. *laijo > lat.
laïcus. Mnd. Wc, mnl. leek, owfri. lëka kan oude ont-
leening aan het latijn zijn. Mogelijk echter is ook, dat
het een vorm is, die naast leie gebezigd werd onder invloed
van het kerkelijk latijn.
lemol (lomel) n. kling. — vulg.-lat, Hamella < lat. lamella

(diminutief van lamina kling),
lïre f. lier. — rom. *Ura < lat. Igra.
lör(böm) laurier. — lat laiirus.

mango, mangel wals, oorlogswerktuig. — lat. manganum

(Du Cange). Over de stiffixvorandering vgl. § 70.
mank adj. mank, gebrekkig. — lat. mancus.
mantel in. on f. mantel. — lat. mantelhim, vgl. fra. manteau ,
ital. mantello.

markot, markt, mor kot markt. — lat. mercatus. Zio ond.
markat.

martel, marter, merter f. marteling. — lat. marlgritm.
Hiervan is afgeleid martelëre, merteler martelaar. Zio ond.
martir.

matte f. mat, van stroo of teenen gevlochten. — lat. matta

(raat van biezon). Zio ond. matta.
ra ei m. Mei. — lat. majus (scil. monsis).
ra ei er ra. raeier. — lat. major. Zie ond. meiar.

44

menger, manger m. handelaar. — Afleiding van lat. mango.

Vgl. ohd. mangUri, oeng. mongére. Zie or^d. mangon.
mergel mergel. — lat. *margi.la, „gallisches diminutief dos bei
Plinius überlieferten marga\'\\ Meyer-Lübko, Einführung
blz. 40.

merle merel. — lat. merula.

mormel marmer. — lat. marmor. Wat het suffix betreft, vgl.
ohd. marmul. We hebben hier wel met dissimilatie van
r—r tot r—l to doen, die we ook kunnen opmerken bij
mnd. martel naast marter, vgl, § 68.
morse koopwaar. ■— lat. (acc.) mercem.
mort O Maart. — lat. martius (seil, mensis),
mes tor m. moester. — rom. *mnjestro. Zie ond, mëstar.
motton O, motte f. metten, — lat, *mattina matutina (scW.

hora), vgl. ital. mattino, fra. matin.
mïlo f. mijl, — lat. milia (passuum).
min te f. munt (plant). — lat. ment(h)a. Zie ond. minta.
mispel mispel. — lat. mespilum. Zie ond. mispila.
misse f. mis. — lat. missa. Zie ond. missa.
m 010, m 01 n e, -m 011 e f. molen. — lat. mola , molina. Hierbij :
molner, moller, molre m. molenaar. Do beido eerste
woorden kunnen ontleend zijn aan lat molinarius, zooals
ook voor ond, mulineri kan worden aangonqnion. Mnd,
molre echter is een afleiding van mole, door middol van
het suffix -er, dat nomina agentis vormt,
monnik, monik, monk ni, monnik. — vulg.-lat. monieiis
naast monacus < lat. monaehus. Vgl. Schuchardt, Voka-
lismus III 100.
mör(bore) zio mUl{dere).

mor (man) m. moor. — lat. mauriis. Zie ond. mor.

45

mud de n. mud. — lat. modius. Zie ond. muddi.
mül m. muildier. — lat. mulus.

mnl(bere) moerbei. — lat. morum, morus. Zie ond. mUlhuom.
Naast dezen vorm heeft liet mnd. ook mor-, evenals naast
mhd. mid-, het ohd. mor- (ook mUr-) staat, vgl. § 40, 41.
munster m, kerk. — lat. *monisterium, dat naast wonas^mwm
bestaan kan hebben, zooals monicus naast monacus. Voor de
beteekenis vgl. Du Cange: cella in qua unicus degit
monachus; postea etiam ipsa coenobia m. dicta; saopo
pro ecclesia Cathedrali suniitur.
m u n t e f. munt. — lat. moneta. Zie ond. munita.
mure f. muur. — lat. murus. Zie ond. mïlr.
muschelo, mus solo schelp. —lat. musculus. Zio ond. muskula.
must, most most. — lat. mustiim.

mvit(e) f. het ruien, mTiten zw. w. ruien, verandoron. —
lat. muta, mutare. — Zio ond. müton.

nöno f. middag. — lat. nona (scil. hora). Zio ond. non.
nunno f. non. — lat. nonna.

offeren zw. w. offeren; do geestelijken hot hun toekomende
betalen. — lat. offerre. Zie ond. offron. Hierbij hot afgo-
loido verbaal substantief offer n. offer,
olie m. olie. — lat. oleum. Zie ond. oli.

opperen zw. w. offeren. — vulg.-lat. *oprare > lat. operari.
Vgl. ohd. opfarön, Klugo Et. Wb.c s. v. opforon. Hierbij
het afgeleide verbaal-substantief opper offer; verder de
samenstelling opperman, de bij het misoffer behulpzame
dienaar, kerkeknecht, klokluider. Zio ond. opper.
orden, orde m. orde, regelmaat; vereeniging van menschen,

46

die volgens een bepaalden regel leven; levenswijze. — lat.
(acc.) ordinem. Hierbij het w.w. ordenen ordenen, in een
geestelijke orde opnemen, dat óf aan het lat. ordinäre
ontleend, óf van het substantief afgeleid is.
orgen, orgel n. orgel. — lat. Organum, voor welks beteekenis
te vergelijken is het citaat van Augustinus bij Kluge, Et.
Wb." s. V. orgel. Het mnd. orgel heeft zich, wat het
suffix betreft, aangesloten bij de vele namen van instru-
menten op -el. Een derde vorm, organ, vertoont voort-
durenden invloed van het kerkelijk latijn, een verschynsel,
dat we ook reeds bij altar naast olter hebben opgemerkt,
zie aldaar.

pacht f. pacht. — lat. pactum. Hierbij het zw. w. pachten
pachten, dat door Kluge Grundriss 341 als ontleend
aan lat. *pactare beschouwd wordt, maar m. i. even goed
een afleiding van het subst. kan zijn.
pal m. paal. — lat. palus. Zie ond. pal.

palm(e) m. palmboom, palmtak. —palma. TAq ond. palma.
palm in de samenstelling vlakke hand. —lat. palma.

pantel in de samenstelling panteldër panter. — lat. panther
m., panthera f. De l van het mnd. woord is misschien te
verklaren door invloed van lat. pardalis f. (ook: panter),
vgl. nhd. pardel. Het mnd. panter kan een jongere schrijf-
taalontleening zijn van lat. panthera, of het is overgenomen
uit fra. panthère. Zie ook pard.
pap, pappe pap. — lat. pappa. Hierbij het w.w. pappen pap

koken, of eten. — lat. pappare. Zie ond. pappa.
pape ra. geestelijk^. — gri. ttktx;, vgl. Kluge, Et. Wb.\'\'
s. V. pfafFe,

47

paradis n. en m. paradijs, voorhof van een kerk. — lat.
paradisus. Zie ond. paradis. Het lat. woord, dat tot de
taal der kerk behoorde, bleef invloed uitoefenen op de
ontleening, waardoor het accent op do slotlettergreep, dat
het behoud der lange i tengevolge had, wordt verklaard,
pard panter. — lat. pardus. Zio panteldêr.
pasche(n) Paschen. — lat. pascha. Zie ond. pasca.
pa we ra. pauw. — lat. pävo. Zie ond. pao.
pek, pik n. pik. — lat. picem. Zie ond. pik.
polegrine, pelegrira(e) m. pelgrira. — lat, peleyrinus, àoov
dissimilatie van r—r tot l—r uit peregriniis, vgl. Gröber,
Archiv IV 431.
pell el zijden stof. — lat. palliolim. Zie ond. pellel.
pels ra. pels. — lat. pellicia, vgl. Schrador, Ilandelsgeschichto

blz. 87.
p O ra e s s O zio pomes.

penne f. veer, veeren pen. — lat. penna.

ponnok een korensoort. — vulg.-lat. *panicmn. Zio ond. penik.

peper m. peper. — lat. piper, vgl. Kluge Et. Wb.ß s. v.

pfelfer. Zie ond. pepar.
perle, parle parel. — lat. *piriila. Zie ond. peraîa.
p 0 r s i k m. perzik. — lat. persica (scil. malus) of persicum (seil.

malura). Zio ond. persik.
port n. paard. — lat. paraveredus. Zie ond. parafrid.
peter ra. poter. — lat. patrinus (Du Cango : qui levât aliquem
do sacro fonte, vel intromittit in Ecclcsiam). Zio ond. peterin.
pik n. zio pek.

pil ra. pijl. — lat. pllum. Zio ond. ptl.

pïlere ra. pijler, zuil. — lat. pllarium. Zie ond. plleri. ^Inä. pilaris
een jongere schrijftaalontleening, vgl. ndl. pilaar natist pijler,

48

pille f. pil. — lat. pilula.

pïn(e) f. pijn. — lat. *pena. Zie ond. plna.

pin kosten, pingesten Pinksteren. — gri.-lat. pentecoste.

Zie ond. pinkos ton.
pip m. pip (een vogelziekte). — Uit sp. pepita, port. pevide,
prov. pepida, fra. pépie, it. pipita heeft Gröber, Archiv IV
439 tot een vulg.-lat. *pipita uit lat. pituita geconcludeerd,
waaraan het ohd. pfiffiz volkomen beantwoordt. De inter-
vocalische p van het fra. pépie wijst echter op oen vulg.-lat.
*pippita, een vorm, dien we in het ohd. als pfipfiz (nhd.
pfipfs) terugvinden. Uit geen dezer beide substraten
kunnen we echter mnd. pip, dat met m.eng. mnl. pippe,
eng. ndl. pip overeenkomt, afleiden, daar hier overal do
te verwachten ausl. t ontbreekt en we bij een vorm *pippet
(uit *pippita) aan apocope van den slotconsonant niet
kunnen denken. Er schiet dus niets over, dan tor ver-
klaring van de ndd. ndl. en eng. vormen nog oen derden
vulg.-lat. vorm aan te nemen, die dan * pippa moet geluid
hebben.

pipe f. pijp, buis, fluit. — lat. pipa. Zie ond. pipa.
pïsol, pösel m. verwarmbaar vertrek; pronkkamer. — lat.

pcsile, pisale < pensile. Zie ond. piasal.
p Iii ge f. plaag (vooral de door God gezonden). — lat. plaga.
plank0 f. plank, palissade; in plur. omheining. — lat. planca.
plante f. plant. — lat. planta. Hierbij het zw. w. planten —
lat. plantare.

piaster n. pleister, plaveisel. — lat. plastrum. Zio ond.
plUstar. Salverda de Grave beschouwt, Taal en Lett. VII
105, mnl. plaester als ontleend aan hot ofr. piastre. Mot
hot oog echter op den hoogen ouderdom van dit loon-

49

woord in het ond. en ohd. (pflasiar), hebben we ook
voor het ndl. m. i. eerder .aan ontloening uit het latijn
te denken.

pliïnio f. pruim, zie prfime.

plüme f. pluim. — lat. pluma. Zie ond. pifimon.

priïmo f. pruim. — lat. prunum kan niet de vorm zijn, die
door do Germanen is overgenomen. We hebben aan te
nemen, dat hot vulg.-lat. eon femininum *pruma gekend
heeft en, met het oog op mnd. plüme., mhd. pflüme, oeng.
plüme, ook oen fem. *plüma. Vgl. Klugo Et. Wb." s.v.
pflaumo en Moyor-Lübko, Rom. Grammatik I bl. 77. Zio
ond. prüm.

polo m. peluw. — lat. pulvinus. Zio ond. puliwi.

pomos, pomesso puimsteen. — Aan het lat. pümex, pümicem
kan dit woord evenmin als ohd. humiz, mnl. pomse ontleend
zijn. We moeten, wegens do korte vocaal in de oersto
syllabe, uitgaan van een vulg.-lat. (acc.) *pumicem. Dat we
het recht hebben een dergelijken vorm te veronderstellen,
blijkt ook uit do romaansche talon. Hier toch vindon we
it. pomice, sp. pomez en fra. ponce, dio allo wijzen op eon
rom. *pnmice, mot een gesloten o, do klank, dio zooale
bekend is, ontstaan is uit een lat. u of ö.

poppe f. pop. — vulg.-lat. puppa < lat. pupa, vgl. Gröber,
Archiv IV 453.

por(lr)k) allium porrum (Tijdschr. 7, 276) — lat. porrnm.
Zio ond. porro.

porto f. poort; in plur. ook stad. — lat. porta. Zio ond.
porla.

post m. post van oon deur of vonstor. — lat. (acc.) posfem.
Zie ond. post.

50

predeken zw. w. prediken. — lat. proedicare. Zie ond.
predilcon.

prester m. priester. — vulg.-lat. *prëstre. Zie ond. prêstar.

pröst zie provest.

provende, provene f. praebende. — rom. *provenda. Zie
ond. prevenda.

provest m. hoofd van een domkapittel. — Dit woord is ont-
leend aan een rom. *provosto uit lat. *propositus, dat naast
praepositus bestaan moet hebben. Voor de beteekenis van
dit laatste zij verwezen naar Du Cange. De vervanging
van \'t praefix prae- door pro- hebben we ook opgemerkt
bij mnd. provende naast ond. prevenda; vgl. ook ohd. prohost.
Mnd. pröst is ontstaan uit *pröfst en dit weer uit provest,
vgl. mnl. provest, proofst, proost.

punt n. pond. — lat. pondo. Zie ond. pnnd.

punte pont, veerboot, transportschip. — lat. ponto.

purper purper. — lat. purpura. Mnd. purpur sluit zich nader
aan bij het geschreven latijn.

quagel stremsel. — lat. coagulum. Zie ond. quagul.

qnagelen zw. w. doen stollen. — lat. eoagulare. Zie ond.
quahlian.

red ik m. radijs. — vulg.-lat. *radicem < lat: radlcem. Zie
ond. redik.

re gele f. regel van een geestelijke orde. — Met ohd. regula,
oeng., rejol is dit woord ontleend aan lat. *r\'i\'gula (in plaats
van rëgula, zooals ook ofra. riule, it regola bewijzen).
Misschien heeft het oorspronkelijk geen geestelijke beteekenis
gehad, maar heeft het die aangenomen onder invloed van

51

het kerkelijk-lat. rcyula, vgl. Pogatscher § 44. Bij het
mnd. regule strekt zich die invloed ook over den vorm uit.
rëme m. roeiriem. — lat. rëmus.

rulle, rolle f. rol; ook papierrol, brief, oorkonde. — rom.
*rolla < lat. roiula, vgl. it. rullo. Lat. rotula heeft in de
middeleeuwen ook do beteekenis van „brief, oorkonde",
■\\Vattenbach, Schriftwesen 3 blz. 151, 166 v.v.
rusch m. bies. — lat. ruscus.

sack m. zak. — lat. saccus. Zie ond. sak.
salm(e) m. zalm. — lat. salmo. Zie ond. salmo.
salme m. psalm. — lat. psalma. Zie ond. salm.
Salter zie solter.

santo, sente (sinte, sunte) sint, heilig. — lat. sanctus.
sätor(dach) m. zaterdag. — lat. saturni (dies),
schemel m. voetbank. — lat. scamellum. Zie ond. skamil.
schole f. school. — lat. schola. Dc kwantiteit der mnd. o is

onzeker, vgl. hierover § 42.
schotele, schottele f. schotel. — lat. scutella, scutula.

Zie ond. sJcutala.
schrïn n. kist, kast. — lat. scrinhm.

schriven st. vv. schrijven. — lat. scrïbere. Zie ond. scrWan.

Hierbij het subst. schrift f. schrift,
segol, ingosogel n. zegel. — De oersto van do beide mnd.
vormen is ontleend aan lat. sigillum, ovenals oong. sijil, sejel,
mhd. sigel. Onverklaarbaar is echter do langere vorm ingesegel,
waarmee to vergelijken is mhd. insigel, ingesigel, ohd. insigli.
Franck, Et. Wb. s.v. zogel, denkt aan een ontlconing aan
lat. insignia (plur. van insigne, met do beteekenis „zegel"),
maar al zou ook ohd. insigli, mhd. j\'xsi\'^enneruit verklaard

52

kunnen worden, mnd. imjesegel, mhd. m^es/yeZ bhjven toch
raadselachtig.

segene, sege, seine f. zegen, sleepnet. — lat. sagena.
Zie ond. segina.

segenen zw. w. zegenen, bekruisen, segen m. zegen, teeken
des kruises. — lat. signare, signum. Zie ond. segnon.

seker adj. zeker. — lat. securus. Zie ond. sikur.

seker een soort erwt. — De anl. s wijst er op, dat dit woord
in jongeren tijd overgenomen is, dan het boven behandelde
keker. Terwijl wo voor de verklaring van dit laatste uit-
gegaan zijn van lat. cieera, zullen we voor mnd. seker
als grondslag moeten aannemen een vorm, waarin de inl.
c niet voor een palatale vokaal stond, daar we anders hier-
voor in het mnd. een sibilans zouden moeten verwachten.
Of we nu, zooals Kluge en Franck in hun etymologische
woordenboeken dat ter verklaring van ohd. chihhurra geneigd
schijnen to doen, ook hier mogen denken aan invloed van
een lat. cicoria, cichoria, durf ik, met het oog op do geheel
afwijkende beteekenis van dit woord, niet beslissen. Als
jonge ontleening aan lat. cicer(a) hebben wo ndl. sisser te
beschouwen.

selvo f. salie. — lat. saIvia. Een jongere, schrijftaal-ontloening
is mnd. salvie.

semele f. zemelen; meel zonder zemelen; brood daarvan ge-
bakken. — lat. simila.

senet zie sent.

sennop m. mosterd. — lat. sinapis. Hot mnd. kent ook
mostart, mustart. Zie ond. senap.

sent, senet ra. en n. synodo. — lat. synodus, raot uitspraak
als i van de y.

53

seilte zie santé.

se ster een maat. — lat. sextarius. Zie ond. suster.
seven(bom) m. zevenboom, — lat. sahina. Na do werking
van den i-umlaut is overgenomen mnd. saven(hdm), waar-
nevens, met een ander suffix, savet-., vgl. ond. saiiel-
Königsb. Gl. 99, mnl. savet-, ndl. zavel-. Zie ond. saïiina.
side f. zijde. — rom. *sêda < lat. seta (scil. serica). sela be-
teekent „borstel, haar"; sela serica werd gobruikt in do
beteekenis „zijde", die verder ook door \'t eerste woord
alleen kon worden uitgedrukt, vgl. Du Cangej voorts
Schräder, Handelsgeschichto blz. 248 v.v.
sidik, sedek m. papagaai. — lat. psittacus. Lat. fnegenover
mnd. d hebben we ook reeds bij mnd. ladeke opgemerkt.
Zie aldaar,
sinto zie santé.

sip el O, si polio m. ui. — vuig-lat. *cepulla < lat. caepulla,

vgl. it. cepolla, Gröber, Archiv I 544.
socke sok. — lat. soeciis. Zio ond. sok.
solder, soller zolder. — lat. *solarium. Zio ond. solari.
sol tor m. psalmboek. — j)salterium. Invloed van hot door
de geestelijkheid gesproken latijn vertoont mnd. saltervgl.
alter naast olter.
som(o) last van een lastdier; sönier lastdier. — vulg.-lat.

sauina, saumarius. Zie ond. sömari.
sparge m. asperge. — lat. asparagus, vgl. it. sparagio.
spêgel m. on n. spiegel. — rom. *spc\'glo. Zie ond. spegal.
spolte spelt. — lat. spella. Zio ond. spelta.
sponde f. gift aan do armen, aalmoes. — lat, spenda (Du
Cango: olemosina). Hierbij hot zw. w, spenden schonken. —
lat. spendere (Du Cango: libaro). Zio ond, spendon.

64

spense spijskamer. — lat. spensa (Du Cange^.
spïker m. en ntr. voorraadschuur. — lat. spicarium. Zie ond.
splkari.

spinde f. en n, kast, spijskast, — lat. spenda.

spïse f. spijs. — vulg.-lat. *spêsa < lat. spensa.

sponde, spunde f. bedstede. — lat. sponda (onderstel van

een bed; ook \'t heele bed),
stolt adj. heerlijk, voornaam; "hooghartig, trotsch. — lat.
stultiis. Voor de beteekenisontwikkeling bij dit woord
vgl. Kluge, Et. Wb.ß s.v. stolz,
stoppe werk. — lat. stuppa. Hierbij:

stoppen zw. w. stoppen, dichtstoppen. — lat. stuppare. Zie

ond. bisluppon.
sträte f, straat. — lat. strata. Zie ond. sträta.
stront, strunt m. stercus. — lat. struntus. Vgl. Corp. gl.
lat. n 189,38: strundius sive struntus <nrsKs&oi;\\ Kluge,
Grundriss F 345.
strop m. gedraaide strik, strop. — lat. stroppus.
strüs m. struisvogel. — lat. strulJuo.
summe m. som. — lat. summa.

tafele, taffel f. tafel. — rom, *tavla. Zie ond. tafla.
tegel (t ei gel), in \'t Westen tichel m. steen, dakpan. —

lat. tëgula. Zie ond. tiegla.
tcke f. beddetijk. — lat. thëca, vgl. Kluge, Et. Wb." s.v. zieche.
tempel m. tempel. — lat. templum. Zie ond. tempal.
temperen zw. w. mengen, matigen. — lat. temperare. Zie
ond. temperon.

teppet, tept m. tapijt. — rom. *lappëdo < lat. tapetum, \\g\\.
it. tappeto, Pogatscher § 69.

55

De ausl. t van het mnd. woord is de verscherping van
een d, die in de verbogen casus te voorschijn komt,
vgl. b.v. d. pl. teppeden Gandersh. Reimchron. 7. Ook
het ooDg. vertoont de verzachte consonant in teped, even-
eens het ohd. teppidy dat naast teppih voorkomt. Zie ond.
teppid.

Een jongere ontleening, waarschijnlijk aan het italiaansch,
is mnd. tappët, ndl. tapeet (vgl. Salverda de Grave, Essai
bl. 60), nhd. tapet. Door contaminatie van teppet en tappët
ontstond ten slotte een derde vorm, nl. mnd. teppët.
test m. aarden scherf, pot. — lat. testa.
tichel ni. zie tegel.
tïne f. vat. — lat. tina (wijnvat),
tolne, tollo m. tol. — lat. toloneum. Zio ond. tolna.
trechter m. trechter. — vulg.-lat. *tractarius < lat. trajecto-
riim, vgl. Kluge, Et. Wb." s. v. trichter, Grundriss F 340,
Ehrismann, P. B. B. 18, 227. Zie ond. tralitari.
trese m. on f. schat. — Zie ond. tresu.

Afleidingen hiervan: tresel m. schatkamer, treseier, treserer
m. schatbewaarder,
trui vat, maat om te schenken. — lat. tridia (Forcellini: vas

sivo instruniontum excavatum ad aliquid hauriondum).
tur tcl(drive) tortelduif. — lat. turtiir. Misschien hoeft do
dissimilatie van r—r tot r—l al in het volkslatijn plaats
gohad, zooals bij pelegrinus, zio bij pelegrime.

unse, untze ons. — lat. iincia.

nr(o) f. uur. — lat. hora. Do anl. h van lat. woorden ver-
dwijnt steeds bij overname in hot germaansch, zio Kluge,
Grundriss 351 (§ 17).

56

fa eke 1 f. fakkel, — vulg.-lat. *facla. Zie ond. facla.
vennekol, vennekel m. venkel. — vulg.-lat. *feniclum < lat.

foeniculum.
venster n. venster. — lat. fenestra.
vermen zie virmen.
vers n. vers, strophe. — lat. versus.
vëver n. koorts. — lat. fehris. Zie ond. febar.
vige f. vijg. — rom. *ftga. Zio ond. fïga.
vïk m. ulcus digitale. — lat. ftcus.

Yïre f. feest. — lat. fêriae. Hierbij het zw. w. vlren vieren. —
Zio ond. firion,

virmen, vermen, vormen zw. w. bevestigen als lid van
de kerk. — lat. firmare. Dit woord komt ook voor met
anl. /■, fermeny formen, waarschijnlijk door den invloed
van het in de kerk gebruikte latijn.
viver(e) n. en f. parotitis bij paarden. — lat. vivolae (Du Cange:

equorum morbus), ook vivae.
vlamme f. en m. vlam. — lat. flamma. Zio ond. flamma.
vlegel m. vlegel..— lat. flagellum. Zie ond. flegil.
vlëtom(e), vlëto f. vlijm. — Evenals ohd. flietuma, oong.
flytme uit vulg.-lat. *fletoma < gri.-lat. phlebotomum, zie
Pogatscher § 129. Op rom. *fiëdoma berusten ohd. fliedima,
mnl. vlieme, vUme, ndl. vlijm.
voget m. voogd. — rom. *vogado < lat. vocatus. Hierbij de

afleiding vogedie voogdij,
vorko f. vork. — lat. furca.
vorst m. woud^ — lat. forestis. Zio ond. forst.
vrucht f. vrucht. — lat. fructus. Zio ond. fruht.

57

vullen zw. w, vollen, en vuiler m. volder. — Afleidingen van
lat. fullo.

vunto, vonto f. doopvont. — lat. (acc.) fontem, vgl. Pogatscher
§ 163 v.v.

wal m. wal. — lat. valium. Zie ond wall.

wanne f. wan. — lat. vannus.

wel, wil n. nonnensluier. — lat. velum.

wicke wikke. — lat. vicia. Zie ond. tciJcka.

wïk n. on f. stad, dorp. ~ lat. vicus. Zio ond. tvïlc.

wil zie wël.

Wime, wïm m. lat, in \'t bijzonder do latten in don schoor-
steen, waar het vleesch on do worst aan gehangen wordon
(in dezo beteekenis veelvuldig in do tegenwoordige ndd.
dialocton). — lat. vïmen (rijs, twijg),
win m. wijn. — lat. vlnum. Zio ond. ivm.

Woorden, waarvan de herkomst uit het
latijn twijfelachtig is. \'

Van een aantal woorden is het m. i. niet met zekerheid te
zeggen, of ze als ontleeningen van het latijn te beschouwen
zijn of niet. Dikwijls is de opvatting wel te verdedigen, dat
men met oorspronkelijk germaansche woorden te doen heeff.
Bij enkele andere is naar mijn meening ten onrechte wel eens
ontleening aangenomen. In de volgende lijst is dit, in hoofd-
zaak dus onzekere, materiaal in alfabetische orde bijeengebracht.
Bij het beschrijven der grammaticale verschijnselen hier achter
is met deze woorden geen rekening gehouden.

A. Oud=nederduitsch.

ënkoro adj. eenzaam, als een kluizenaar: n. sg. masc. zw.
enhoro Hël. C 861 (M encora).

Men ziet in dit woord gewoonlijk een volksetymologische
- vervorming van lat. anachoreta. De eerste syllabe van het
ond. woord is dan het telwoord m. Te vergelijken is in
de eerste plaats ohd. einchoro. Het oeng. kent het woord

in verschillenden vorm: ten eerste met korte vocaal ancora,
*

ancor, oncor\\ maar ook met lange vocaal ancor; vgl. «(«zcor

59

Beda ed. Miller 100, 20; 424, 12. Zie Pogatscher § 187
en Anz. f. d. A. 25, 5; verder P. P. B. 8, 53G.
korf korf, vogelkooi: n. sg. corf (clitella) Ahd. Gl. 4, 199, 28.
corf (corbis) ibid. 105», corpU (cophinus) Ahd. Gl. 3, 718, 1
(Chelt.); corf (tugurium) ibid. 4, 246, 28; corf (qualus)
ibid. 4, 208, 13; corf (quassus) ibid. 4, 208, 16. —
mnd. horf.

Afleiding: korfjilin korfje: n. a. sg. coruilin (fiscellam) P.
74.2,3; conielin (fiscina) Ahd. Gl. 2, 700, 53 (Paris.
Georg. 1, 266); curuelin (fiscina) Ahd. Gl. 3, 718, 36
(Chelt.).

Samenstelling: n. sg. fogel-korf k\\t. Reg. Prep. Werth. 3^;
kese-corpli (cartellum) Ahd. Gl. 3, 718, 2 (Chelt.); casi-corf
(fascina) Ahd. Gl. 4, 202, 1; casjcor/" (fiscella) Ahd. Gl.
2, 377, 18.

Met dit woord stemmen overeen ohd. chorp (waarnaast ook
churp), mnl. corf, dat ook Aoor data, geglosseerd

wordt, zio Verdam III 1914. Ontleening .aan het lat.
corlis, corhem, waartegen do vorm van de germ. woorden
zich niet verzot, wordt door Kluge, Grundriss2 I 337^
353 (§ 18, c) aangenomen. Indien echter mhd. krehe korf
verwant is, heeft mon natuurlijk met een oorspronkelijk
germ. woord to doon, vgl. Norcen, Abriss d. Urg. Laut-
lohro blz. 98, Kluge, Et. Wb." s.v. korb,
gi-lauon zw. w. laven: praes. ind. 3 sg. gilavod (rcfectus
praobeat) Prud. GO»; praes. conj. 3 sg. gi\'uKa (rccreet) Par.
Prud. 159t>; praet. conj. 3 sg. gilauodi {[nccessitatoni hu-
manae carnis] expleret) Eltener Gl. (Wadstein) 46.ii, 15,
\' Ess. Ev. 48.28. — mnd. laven zw. w. laven, verkwikken.
Dit woord is waarschijnlijk niet in verband te brongen met

60

lat. lavare. De beteekenis „wasschen" komt alleen voor
bij ohd. lahoUy mhd. laben, zie Lexer I 1806. Noch het
ond. on mnd., noch \'t mnh laven kent een andere beteekenis
dan die van het ridX. laven ^ zie Verdam IV 219. Vgl.
voorts Kluge, Et. Wb.^ s.v. laben,
panna pan: n. s.g. panna (patella) Petr. 87.33, (sartago) Ahd.
Gl. 4, 208, 48, ibid. 3, 684, 53; panne (sartago) Petr.
74.21. — mnd. panne.

Samenstelling: n. sg. fuirpanne (arula) Oxf. Verg. 111.26;
glölpanna (arula) Ahd. Gl. 4, 195, 27; panne/is^i? (caulicus)
Ahd. Gl. 4, 246, 31; pannokokelin (sorbiciunculas) Ahd.
GI. 4, 200, 49.

Met dit woord zijn te vergelijken ohA. pfanna, oeng. ponne.
Men heeft het in verband gebracht met lat, patina. Moeilijk is
hieruit echter de germaansche vorm te verklaren. Vgl. Klugo,
Grundriss 3 I, 342, Et. Wb.« s.v. pfanne, Franz blz. 67.
pap pill a St. f. malva: n. sg. papilla (malva) Ahd. Gl. 4, 205,
9, papla Königsb. Gl.; d. pl. pappillan (malvis) Str. 107.29.
Daarnevens de vormen: n. sg. poppele (malva) Ahd. Gl.
3, 719, 12 [Ghelt), poppelle (malvam) Ahd. Gl. 3, 595, 20. —
Mnd. poppele, popele, pippele (malva, altea).
Vgl. ohd. papula, mhd. papele. Het verschil in dc stam-
vocaal bij de genoemde woorden in het nd. maakt hot
moeilijk de herkomst uit een mlat. papula met zekerheid
aan to toonen. Vgl. Kluge, Grundriss ^ I 342, Et. Wb."
s.v. pappel

pin pin, nagel: n. sg. pin (paxillus) Petr. 74.37. — mnd.
pin. Herkomst uit lat. pinna is niet waarschijnlijk, vgl. K.
Zs. 36, 342 V., waar Johansson dit woord en verschillende
skandinavische verwanten (zooals zw. pinne, oijsl. pinni,

61

noorw. pinne, pinn, deensch pind) uitvoerig bespreekt;
vorder Klugo, Grundriss^ I 342 (waar echter geheel ten
onrechte lat. penna als oorsprong genoemd wordt),
putto\') st. m. put; n. sg. putte (puteus) Ps. 68.10; a. sg. pute
(puteum) Ps. 54.2t. — mnd. putte, put, goot, poel.
Overeenstemmende vormen uit andere dialecten zijn ohd.
p)fuzzi, oeng. pytt, ndl. put, zw. putt, putta. Meestal
verklaart men dit woord voor oen ontleening aan lat,
putetis (dat als *putio zou zijn overgenomen). Waarschijnlijk
is echter oorspronkelijk germaansche herkomst aan to nemen,
daar men het in verband kan brengen met wostfaalsch jjö^,
dat dezelfde beteekenis heeft en uit *paut-, een ablauts-
vorm dus van *piit-, kan ontstaan zijn. Ook zou, indien
het woord een ontleening was, de tt der zweedsche vormen
moeilijkheid opleveren, daar in de skandinavische talon de
rekking van consonanten voor volgende j onbekend is.
Vgl. Johansson K. Zs. 36, 342 v.v., Klugo, Et Wb.c s. v,
pfützo,

quedana f. kwee; n. sg. quedana (cidoa, genus pomo) Ahd.
Gl. 2, 723, 11, qidene (cideum vel coctana) Ahd. Gl. 3, 720,
28 (Chelt.).

Samenstelling: qidenhöm (cidcus) Ahd. Gl. 3, 720, 27 (Cholt.).
— mnd. quede, quedde f.

In hot ohd. bobben wo hiervoor don vorm chutina, in \'t
mhd. quiten, nhd. quitte. Het mnl. komt overeen mot het

1) Ygl. over vorin cn gcslaclit van dit woord: Borgeld, De oudoostned.
frank. Psalmen ^ 113, uant.; v. Holten, Die altostiiied.friink. Psalmenfragmentc,
I blz. 42, a.aut. bij vs. IG; Gramm. I § 57 « en f.

62

mnd., nl. kwede. Men heeft verschillende latijnsehe woorden
hiermede in verhand trachten te brengen, \'t Ohd. chutina
met lat. cotonea (waarnaast ook cottanum, zie Du Cange),
mnl. mnd. kwede, mhd. quitte met een gri.-lat. cydonium
(gr. nuluviov). Terwijl tegen ontleening van hot ohd. woord
geen bezwaar zou bestaan, is het aannemen van verwant-
schap tusschen het mnd. (resp. mnl. mhd.) woord en \'t lat.
cydonium wegens het verschil in den anlaut gewaagd. Vgl.
Kluge, Et. Wb,« s. v. quitte,
sap sap: n. sg. sap (suber) Ahd. Gl. 2, 712, 5; sah (suber)
Ahd. Gl. 4, 209, 27 (Trier. Gl.). — mnd. sap. \'t Ohd.
heeft sapf, saf, mhd. saft, oeng. sxp. De ohd. pf wijst
op oude geminatie pp\', evenzoo hot ndl. sap (vgl. v. Heiten,
Tijdschr. 18, 290). Herkomst uit lat. sapa wordt daardoor
onwaarschijnlijk. Men heeft verwantschap aangenomen met
Skr. sahar, nektar. Vgl. Kluge, Et. Wh.\'» s. v. saft.
Noreen, Abriss blz. 121.
sark doodkist: n. sg. sarc (aedicula) Werd. Prud. 102.n, sarc
(sarcophagus vel tumba) Ahd. Gl. 3, 716, 47 (Chelt.). —
mnd. sark m. en ntr., sarke f. doodkist.
Ontleening aan lat. sarcophagus wordt voor dit woord
evenals voor ohd. saruh, sarh aangenomen door Kluge,
Grundriss^ I 344, Et. Wb." s. v. sarg. Door anderen wordt
echter aan oorspronkelijk germaansche herkomst gedacht;
men vergelijkt dan on. serkr hemd. Zoo Franck, Et. Wb.
s. v. zerk. Noreen, Abriss blz. 87.
tins st. m. cijns: a. sg. tins Hul. C M 1195, Ess. Ev. 49.i7;
a. pl. tinei IIcl. C M 3190, 3810, 5189; gen. pl. tinseo
Hel. C M 3207. — mnd. tins in. cijns.
In \'t ohd. heeft dit woord den vorm zins. \'t Ligt voor de

63

hand, dat men verband gezocht heeft met lat. census.
Voor het ohd. zou dit geen moeilijkhoden opleveren. De
anl. t van het ndd. echter maakt het minder waarschijnlijk.
Schuchardt\'s Zs. f. rom. Ph. 21, 235 uitgesproken, door
Kluge, Et. "Wb." s. v. zins overgenomen meening, dat het
lat. census in een vorm "^tenso (met t door de tusschen-
trappen kx, uit de palatale explosief ontstaan) in het
germ. zou gedrongen zijn, is weinig aannemelijk. Men
heeft ook aan de mogelijkheid gedacht, dat ndd. Uns eon
„vernederduitsching" van het hgd. zins zou zijn, terwijl
Suchicr Zs. f. rom. Ph. 21, 132 verklaarde, dat do anl. t
(hgd. z) berust op „anlehnung" aan het germ. zehnte, ndd.
tëhende, tënde. Door al deze verschillende meeningen wordt
duidelijk, dat de etymologie van het woord nog niet ge-
vonden is en dus „adhuc sub judice lis est."
tol tol. Naast do vormen met ond. tolna, mnd. tolne, zio
de alfabetische lijst hiervoor, blz. 31 en 55, komt Hêl. M
1195 de acc. sg. tol voor, ovenzoo in \'t mnd. do vorm tol
(ook de afleiding tolre naast tolner), vgl. ohd. zol(l), oong.
tol, on. tollr. Men heoft voor dit woord gedacht aan gor-
maanschcn oorsprong. Zoo Noreen, Abriss blz. 157, die
oijsl. telja, ohd. zeilen (tollen) vergelijkt, en voor tol dus
do beteekenis „hot geteldo" aanneemt; zoo Detter, Zs.
f. d. A. 42, 58, die aan verwantschap met gr. ^xt£o,uxi ,
1x7ßoc, IxTixx (dus ohd. zoll < idg. *ddtlós) of mot skr.
dalas deel (dus ohd. zoll < idg. *dlnós) denkt. Eormool is
tegen geen van beide verklaringen wat in to brongen.
Alleen gaat hot m. i. moeilijk aan zoll, tol, van tolna
< toloneum te scheiden. Hoe echter het naast elkaar
voorkomen van vormen met In en II to verklaren is, ig

64

mij niet duidelijk. Vgl. nog Schlüter, Jahrbuch Ndd. Sprachf.
25, 157, Kluge, Et, Wb.c s. v. zoll,
trahton zw. w.w. overleggen: inf. trahten (deliberare, cogitare,
destinare) Ahd. Gl. 4, 178, 10 (Chelt.); praes. ind. 1 sg.
trahton (examino) Ahd. Gl. 4, 201, 32. — mnd. trachten
zw. w.w. bedenken, overleggen.

Ohd. trahton, oeng. trahtian, ndl. trachten. Daar \'t oeng.
waarschijnlijk wel ontleening is aan het lat, tractare, vgl.
Pogatscher §§ 198, 317, kan men voor het ohd. en ndd.
ndl. \'t zelfde aannemen. Men zou echter, van do laatst-
genoemde dialecten alleen uitgaande, ook aan con oor-
spronkelijk germ. woord kunnen denken, dat mot gri.
2spK0[jt.xi, skr. dargämi verwant is.

B. Middel-nederduitsch.

bolte, bolton m. bout, pijl, boei. Ohd. bolz, oong. bolt,
on. boUi, ndl. bout. Ten onrechte wordt door Klugo,
Grundriss^ I 336 dit woord als oen afleiding van lat.
(cata)pulta beschouwd. De etymologie is echtor onbekend.
Zio ook Kluge. Et. Wb.\'\' i. v. bolzen,
bunt n. pelswerk, bont. Gewoonlijk wordt dit woord als
identisch beschouwd met het adjectief bont, mhd. nhd.
bunt, en neemt men herkomst uit mlat. piinctus, gevlekt,
aan, zie Klugo, Et. Wb." s. v. bunt. Eon bezwaar hier-
tegen is echter, dat lat. anl. p alleon in hot opporduitsch
in jonge leenwoorden soms als b weorgcgeven wordt, zio
beneden § 62 en Braune, Ahd. Gr. § 133 anm. 3, terwijl
het onderhavige woord in het opporduitsch niet gebruikt

65 . .

r ■

wordt en\'vooral* postmiddelduitsch en oostnederduitscli is.
Kan dit misschien, in verband met de beteekenis „pels-
werk" op slavischo herkomst wijzen?
butte f. houten vat. To vergelijken is hiermee oeng. hjtt, on.
hytta, mhd. Mite. Men beschouwt wel terecht dit woord
als een ontleening aan lat. *buttis, welk substraat door
Gröber, Archiv I 254 vastgesteld is op grond van vormen
in do romaansche talen (sp. bota, fr. botte), vgl. Pogatscher
§ 205, Kluge, Et. Wb.ß s. v. butte. Oorspronkelijke ver-
wantschap met lat. futis waterbak wordt echter aange-
nomen door Noroen, Abriss blz. 155, en Dieter, Altgerm.
Dialekte, blz. 184, (§ 114 B, b, f).
d rolle m. dril. Ontleening cn omvorming van lat. trilix (tri-
licem) zou voor \'t mhd. drilich, nhd. drillicli verdedigd
kunnon worden, de rand. vorm echtor wijkt van don ge-
nooraden latijnschen te veel af. We hebben m. i. te donken
aan oen zelfstandige afleiding van don stam pri-. Hierop
wijst ook oeng. prili, Bosworth-Toller 1096, terwijl eon
gelijksoortige vorming voorhanden is in ond. tmiili „twco-
draadsch" Qloss. Werth. C. Vgl. Klugo, Et. Wb.« s.v.
drillich.

orkovoron horstellen, winnen. Of dit woord mot ohd. irko-
baron, oong. dcofrian werkelijk oen ontloening is aan lat.
recuperare, waag ik niot te beslissen. Vgl. Klugo, Grundriss ^
I 343.

holk, hulk m. holko f. groot lastschip. Ohd. holcho, m.eng.
hulce n.eng. hulk, ndl. hulk. Naar vorm en beteekenis
komt hiermee overeen ralat. holcas (Du Cange: onoraria
navis). Indien dit het gr. c\'ajc«? lastschip is, zal men voor
do gorm. woorden ontleening mooton aannemen. Vreerad

«6

is dan echter het bewaard blijven van de h in anlaut, daar
die anders in volksontleeningen (en we kunnen het woord
toch moeilijk anders opvatten) zich niet vertoont, vgl.
Kluge, Grundriss2 I 351.
kant m. kante f. hoek, kant, rand. Kluge, Grundriss ^ I 335
leidt dit woord af van gall.-lat. cantlms, velg van een
rad, waarvan ook it. canto, fra. cant. Er tegen pleit,
dat het woord niet oud schijnt te zijn in de germaansche
talen (ohd. kanzwagen, door Kluge aangehaald, moet om
zijn beteekenis toch wel buiten beschouwing blijven). Of
ontleening aan het fransch waarschijnlijker is? Vgl. Kluge,
Et. Wb." s.v. kante. Voor den keltischen vorm van het
woord vgl. nog kymr. cant n. „an orb, rim or verge of a
circle", cantel n. „a rim", cantell n. „a rim or a verge", W.
Richards, A pocket Dictionary.
koker m. koker. Ohd. kohhar, kohhari, oeng. cocor, mnl.
koker. De verhouding van dit woord tot mlat. cucurum
(Du Cange: pharetra, theca sagittarum) is geheel onzeker,
vgl. Kluge, Grundriss 2 I 337, Et. Wb." s.v. köcher.
krucke, krocke f. kruk. Ohd. chrucchea, oeng. erge. Grund-
riss 2 I 337 wordt dit woord door Kluge opgegeven als
afkomstig van mlat. cruccea baculus pastoralis i). Et. Wb".
s.v. krücke wordt het „jedenfalls ein echt germ. Wort"
genoemd. Aan laatstvermelde meening is de voorkeur te
geven met het oog op on, krake, krdkr, krókr haak, vgl.
Noreen, An. Gr. § 148 anm., Abriss blz. 43 78.
linsen(korn) linze, Sachsenchronik blz. 183, vs. 1.2) Ohd.

"1) Du Cange geeft\'op: a\'ocia, crocous, crucca, crocc.ia.
2) Niet bij Schiller—Lubben vermeld.

Gl

linsï, linsin. Ontleening aan den lat. nominatief lens is
niet waarschijnlijk, zie Et. Wb." s.v. linso. Kluge neemt
daarom Grundriss 2 I 339 een jongeren vorm *lensmiim (voor
*leniïnum, afleiding van den stam lent-) aan, een hypo-
thetische bijvorm dus van een even hypothetische afleiding.
Een zeker wantrouwen ton opzichte van een dergelijke
verklaring is niet misplaatst.

1 ü n e f. volle maan, maangestalte; luim (in dezo beteekenis ook
lün m.) Mhd. lüne in dezelfde beteekenissen. Gewoonlijk
wordt dit woord als een ontleening aan lat. lüna beschouwd,

. . Kluge, Et. "Wb." s.v. laune. Kögel heeft het echter, Idg.
Eorsch. III 290, in verband gebracht met os. sliiima, ohd.
slfma (fortuna}, slünig (prosper) en liiini (fere). Terecht?

mager adj. mager. Ohd. mag ar, oeng. mxger, on. magr. Do
verbreiding van dit woord over bijna \'t geheele germaanscho
taalgebied (alleen in het got. is het niet overgeleverd)
pleit niet voor ontlconing aan het latijn. Oorspronkelijke
verwantschap met lat. macer is niet onmogelijk. Kluge,
Et. Wb." s.v. mager is echter geneigd ontleening aan een
uit lat. ynacer ontstaan romaansch *magro (it. niagro, fra.
maigre) aan te nemen, en voegt daarbij „beachto hirz aus
lat. curtus\'\\ Aan deze verwijzing naar eon tot dezelfde
botookonis-categorie behoorend adjectief is niet veel waarde
to hechten, daar kurz oen zeer oude ontleening is (^ is
hgd. tot z verschoven) en mager c. q. tot dc jongere groop
van ontleoningen zou behooren (intervocalischo lat. c ver-
zacht tot g). .

plicht f. plecht, verdek. Ohd. pflihta, oong. pliht, mnl.
plecht. Aan ontlconing aan lat. plectrum gubornaculum
navis, kan wegens \'t groote verschil in beteekenis on omdat

68

in geen van de germ, woorden de r van het latijn terug-
gevonden wordt, niet met Kluge, Et, Wb." s. v. pfiicht,
Grundriss\'2 I 343 gedacht worden,
plu eken zw. w,w. plukken, Mhd. pfiüclceii, oeng. pluccian,
on. plokka. Of men hierin een ontleoning aan mlat.
*piluccare (it. piluccare druiven plukken, fra. éplucher, prov.
pelucar) te zion heeft, of dat omgekeerd de romaansche
woorden uit het gormaansch zijn overgenomen, ia moeilijk
te beslissen. *Piluccare Jcomt in het latijn niet voor; het
zou een afleiding van pilare moeten zijn. Met zekerheid
is hier niets vast te stellen. Vgl. Kluge, Et. "Wb." s. v.
pflücken, Johansson, K. Zs. 36, 342 v.v.
puls polsstok. Dit woord zou een verbaalsubstantief zijn be-
hoorende bij ndl. polsen, mhd. pfolsen (visch in het net
drijven), dat ontleend zou zijn aan lat. ptilsare, zio Grundriss^
I 343. Germaansche ooraprong wordt aangenomen door
Johansson K. Zs. 1.1.
pungo m. buidel, zakje. Got. puggs, ohd. pfung, oeng. pim^,
on. pung, fri. pong. De raeeningen omtrent dit woord zijn
verdeeld. Kluge, Grundriss^ I 343, noemt ontleoning aan
mlat. punga (mgr. ■ïïov\'yyvi, Trovyyiov) aan, evenals v. Grlenbor-
ger, Sitzungsber. Wien. Akad. bnd 142 (1900). Uhlcnbcck,
Et. Wb. d. got. Spr., denkt aan slavische herkomst. Et.
Wb.\'\' s. v. börse verklaart Kluge \'t wóórd voor oorspron-
kelijk germaansch. Deze laatste meening wordt ook ver-
dedigd door Johansson 1.1.
schelp n. bies. Ohd. sciluf. Bij \'t aannemen van ontleening
aan lat. scirpus blijft de l in do germaansche woorden on-
verklaard. Vgl. Kluge, Et. Wb.ß s. v. schilf, Grundriss\'-1 352.
ach orte f. schort. Vgl. ohd. scurz, oeng. sceort kort. Ilet

69

alban. skurte heeft Kluge er toe gebracht ontleening aan
een vulg.-lat. *excurtus aan te nemen, vgl. Et. Wb." s. v.
schurz. Andere geleerden hebbon gedacht aan oorspron-
kelijk idg. herkomst. Zoo Siebs K. Zs. 37, 306, die Ht.
skurstü „im Wachstum zurückbleiben" vergelijkt. Zio ook
Zupitza, Germ. Gutt. 157, Johansson, K. Zs 32, 486,
Noreen, Abriss blz. 182.
schrüve f. schroef. Mhd. schrübe, ijsl. scrüfa. De herkomst
van dit woord is niet met zekerheid aan te goven. Baist,
bij Kluge, Et. Wb.ö s. v. schraube, denkt aan ontloening
uit lat. scropha „porca vetula" (vgl. voor den beteekenisover-
gang woorden als bok, ram, keper). Du Gange geeft als
beteekenis van het lat. woord op „machina ad suffodiendos
urbium obscssarum muros." *
sekele f. sikkel. Ohd. sihhila, oeng. sicol, mnl. sekele. Her-
komst uit vulg.-lat. *secla (< lat. secula, vgl. v. Holten,
Tijdschr. 18, 290 noot 1) is om vorm on beteekenis niet
onwaarschijnlijk. Men kan echter ook denken aan het
naast elkaar bestaan van idg. wortolvarianton sek en seg,
vgl. lat. secare naast seges (oogst, wat afgesneden moot
worden). Een wortel seh seg sek is in \'t germaansch nog al
verbreid, vgl. b.v. ohd. seh ploegschaar, se^ansa, ndl. ms,
ohd. sega, saga, oeng. sage, on. sog, ndl. zaag, ooag. seeg
zwaard.

8porkcl(mrint) Februari. Vgl. mnl. sporkele, ndl. sprokkel-
(maand), nedornjnsch sporkel, spiirkel. Jacob Grimm bracht
den naam in verband met het in don saksischon Indiculus
Suporstitionum voorkomende spurcalia. Dezo afleiding is
onzeker cn verschillende pogingen zijn gedaan hot woord als
oorspronkelijk germaansch te verklaren. Zie Weinhold,

0

70

Deutsche Monatsnamen 5G v.v., Ehrismann, P. B. B. 20,
64 (die verband zoekt met lit. spürgas plantenkiem, gr.
acTrxfxya.:, zend. gparegha), Leendertz, N. en Z. 22, 321 v.v.
stoppel m. Stoppel. Ohd. stupfala. Gewoonlijk neemt men
ontleening aan van vulg.-lat. stupula (naast lat. stipula.
Gröber, Arch. f. lat. Lex. V 482, Kluge, Grundriss^ I 345).
Vgl. echter over mogelijke germ. herkomst Siebs K. Zs. 37,
306 V., die verwantschap bepleit met ndl. stomp, ndd. slump,
nhd. stumpf en verschillende slavische vormen aanhaalt
met de beteekenis halm, stoppel, stengel (czech. stéblo,
o.bulg. stublo)] verder Sütterlin, Idg. Forsch. lY 103 (ohd.
stupfala, ndd. stoppel een deminutief van een germ. *stuppó
< idg. *stupnä, vgl. gr. to (iTVTroq stok, stengel),
valsch adj. valsch, verkeerd. Mnl. i\'aZsc, mhd. valsch. De
verklaring van dit woord als een betrekkelijk jonge afleiding
van een infinitief, die in het ohd. als gifalscön voorkomt
en ontleend zou zijn aan een lat, *falsicare is mogelijk,
maar met het oog op het niet voorkomen van dit latijnsehe
werkwoord (zelf een afleiding van lat. falsus) wel wat ge-
waagd. Vgl. Kluge, Et, Wb." s. v. falsch.

Klank- en Vormenleer der ontleende
woorden.

§ 1. Nu we in do voorafgaande lijst hot materiaal, dat ons
ter beschikking staat., bijeengebracht hebben, kunnen we or toe
overgaan, te onderzoeken, op wolko wijzo do verschillende
klanken en vormen der latijnsche woorden bij do ovornamo in
hot germaansch dialect behandeld zjjn. Wij zullen daarbij do
gelegenheid hebben op to merken, dat, in hot algemeen geno-
men, de latijnsche klanken onveranderd zijn overgenomen,
indien het germ. een klank bezat, die niet afweek van den in
hot latijnsche woord voorkomenden. Wijziging vindon wo alleon
daar, waar het latijn een klank vertoont, waarvoor het germ.
geen aequivalent bezat. In dit goval werd hot woord in hot
germ. gesproken met don inhoomschen klank dio het dichtst
bjj don latijnschen lag, of, om don door Gröber gebozigdon
term 1) to gebruiken, or had „lautsubstitution" plaats. Zoo kende
hot germ. b.v. goon korte o voor eon i ecnor volgende letter-
greep. In een woord als lat. modius werd nu de o door do
nabijliggende u vervangen, zoodat we in hot ond. dit woord
als muddi weer vindon. Om ook uit het consonantisme oen

1) Franz, blz. (>.

12

voorbeeld aan te halen: de lat. g was een explosief, die het
west-germaansch alleen in den inlaut na een nasaal of in de
geminatie kende. "Werd nu een lat. woord overgenomen met
een g in den anlaut, dan werd dit woord in \'t west-germaansch
gesproken met de stemhebbende gutturale spirans. Zoo moet
gallêta overgenomen zijn als "^jaltïta, waaruit mnd. gelte.

Wat het accent en de kwantiteit der vocalen betreft, hierop
is door de onderzoekingen van Franz, blz. 56 v., Pogatscher
blz. 36 v.v. en Kluge, Grundriss F 349 v.v. (§ 16) voldoende
licht gevallen, zoodat een breede uiteenzetting der feiten hier
overbodig genoemd mag worden. Het oud-nederduitsch is in
dezen geen anderen weg gegaan, dan het oud-hoogduitsch en
oud-cngelsch en we meenen dus te kunnen volstaan met, onder
verwijzing naar het werk der genoemde geleerden, in hoofd-
trekken het resultaat van hun nasporingen mee te deelen,
voorzoover het betrekking heeft op de in het oud-nederduitsch
voorkomende ontleeningen.

In overeenstemming met den voor de inheemsche woorden
geldenden regel komt het accent bij de ontleeningcn op dc
eerste syllabe te vallen. Zoo vinden wc b.v. bij ond. engil uit
lat. angelus geen wijziging van het accent, wel daarentegen bij
ond. scaniil, dut uit het lat. scamellum ontstaan is. Dezo regel
geldt zonder uitzondering voor alle aan hot gesproken latijn
ontleende woorden. Anders echter is het met do woorden, dio
in jongeren tijd uit do latijnsehe schrijftaal overgenomen zijn,
met wat men pleegt te noemen de „geleerde" ontleoningen.
Bij deze toch blijft in den regel het accent rusten op do syllabe,
dio het in het latijn droog; vgl. b.v. mnd. advente — lat.
adventm \\ diaken"—diaconus-, phasgan —phasianus. Als criterium
voor de onderscheiding van de „volkstümliche" en do geleerde

73

ontleeningen is het accent, tenminste bij de meer dan twee-
lettergrepige woorden, van veel gewicht.

Ten opzichte van de kwantiteit der latijnsche vocalen in de
ontleeningen kunnen we als regel opstellen, dat aan lat. korte,
ond. (rand.) korte, aan lat. lange, ook ond. (mnd.) lange vocalen
beantwoorden. Lat. bicarium wordt ond. bikeri, met korte i,
zooals mnd. beker getuigt; lat. strata is ond. strata, mnd. streite,
welks (i door don vorm van modern-saksische dialecten, wost-
faalsch, geld.-ovorijs. strü^te bewezen wordt.

In enkele gevallen vinden wo oen verschil tusschen do
ond. (mnd.) kwantiteit en die van het latijn. Zoo staat tegen-
over lat. sölüriim een ond. solari, rand. solre\', tegenover lat.
sëcurus ond. sicur, rand. seker. Wo hebben hier echter van
vulgair-latijnsche vorraen uit te gaan, waarin een „vortonige"
lange vocaal verkort was, daar er geen enkele reden voor do
vcrondorstelling is, dat oen lange vocaal, die bij de overnarae
in oen bohoofdtoonde lettergreep kwara to staan, in hot ger-
raaansch verkort zou zijn; vgl. Klugo, Grundriss P 350. Ook
beantwoordt oen ond. brëf, brief, rand. brëf niet aan oon lat.
brevis, met korte e, maar veeleer aan eon daaruit ontwikkelden
romaanschen vorm mot hetzij gerokte, hetzij gediphthongoordo
vocaal; vgl. § 37, 38.