\'/rf,...............

\' \' •-■te\'\'M\'„

^^ ^ !>\'^v % ^ Al \'J, X , . a,; \'f\'H

.. . ... ...s.,p. : . . ,, . ..p.

f ) ^ .r r j i ^ \' i f / / > \' • h 1 ^ \\ > ^

\'/v

T--T-^ ry^ ^

) \'

K\'^li.;\'

_____A. (

t

"f

s

r^ v \\\\ 5 >

\'* i ^ f^ ^ ^^ \'t >VA r, t u M iM Ift /■» s^ J ^ I

^^

t^.^\'KJ^Z^.........

DE ARMEZORG TE LEIDEN TOT HET EINDE
VAN DE 16E EEUW

CjA^ / ƒ ^ o

DE ARMEZORG TE LEIDEN TOT HET

EINDE VAN DE 16® EEUW

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD
VAN DOCTOR IN DE NEDERLANDSE LETTERKUNDE
AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE UTRECHT, NA BE-
KOMEN MACHTIGING VAN DE RECTOR-MAGNIFICUS
DR. W. H. JULIUS, HOOGLERAAR IN DE FACULTEIT
DER WIS- EN NATUURKUNDE, VOLGENS BESLUIT
VAN DE SENAAT DER UNIVERSITEIT, TEGEN DE
BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT VAN LETTEREN
EN WIJSBEGEERTE TE VE:RDEDIGEN OP WOENSDAG
\'10 JUNIE 1908, DE:S NAMIDDAGS TE 4 UUR, DOOR
CHRISTINA LIGTENBERG, GEBOREN TE BOLSWARD.

\'S GRAVENHAGE — MARTINUS NIJHOFF — 1908

STOOMDRUKKERIJ — KOCH & KNUTTEL — GOUDA

Ik zou aan mijn plicht te kort doen, indien ik niet op deze
plaats een woord van hartelike dank richtte tot allen, die mij
bij de samenstelling van dit boek op enige wijze hebben gesteund.

Ik noem hier de archivaris van Leiden Mr. Dr. J. C. overvoorde
en de heren Bijleveld en van Rhijn, die mij op het Gemeente-
Archief, waar ik zoveel uren aan de voorbereiding van dit boek
werkte, steeds met veel welwillendheid tegemoet zijn gekomen;
de Diakenen van de N.D.-Herv. Gemeente, die mij vriendelik
toestonden stukken uit het archief van het Huiszittenhuis te
gebruiken; de Regenten van het Heilige Geest- of Arme Wees-
en Kinderhuis en wel in de eerste plaats hun archivaris Dr. A. Beets,
die mij het werken in hun archief zo biezonder aangenaam en
gemakkelik maakten; en de regenten van het St. Anna-hof op de
Hooigracht en van het Jeruzalemshof, die mij welwillend stukken
uit hun archieven ter inzage gaven. Ook de beambten van de
Rijks-Universiteits-Bibliotheek te Leiden dank ik voor de daar
ondervonden hulp.

Maar de meeste dank ben ik verplicht aan mijn hooggeachte
promotor, prof. Kernkamp, die mij ook na zijn vertrek uit
Amsterdam heeft willen helpen, zowel bij de keus van mijn onder-
werp als bij de samenstelling van dit boek, terwijl hij mij bij het
gereedmaken voor de druk menige wenk gaf, waar ik dankbaar
gebruik van maakte.

Waar dit geschrift officieel ook mijn studietijd besluit, wil ik
hier openlik de hoogleraren aan de Amsterdamse Universiteit dank
zeggen, van wie ik de kolleges mocht volgen. Persoonlik kan ik
mij nog slechts tot de hoogleraren Boer en te Winkel en de
oud-hoogleraar kan richten, maar niet minder ben ik verplicht
aan wijlen H. C. RoGGE en C. bellaar Spruyt, die ik hier met
dankbaarheid gedenk.

I

r- \'H.

INLEIDING.

Toen ik, mij aangetrokken voelend tot het behandelen van de
door de Rijkskommissie voor Geschiedkundige Publikaties gevraagde
Geschiedenis van de Armenzorg in Nederland »), besloten had mij
voorlopig tot die van mijn woonplaats te bepalen, begon ik met
enige twijfel te onderzoeken, of deze werkelik stof genoeg voor
een dissertatie zou opleveren. Nauweliks had ik evenwel met de
te Leiden aanwezige bronnen daarvoor nog maar oppervlakkig
kennis gemaakt, of die twijfel week voor de zekerheid, dat er een
geschiedenis in verscheiden delen over te schrijven zou zijn. Ik
stond toen voor de keus: de hele geschiedenis van Leidens arme-
zorg in hoofdzaken, of wel een deel ervan nauwkeurig te behan-
delen. En ik koos het laatste. Mocht mijn werk hierdoor minder
af lijken, ik was er te zeer van overtuigd, dat wij op het ogen-
blik voor onze geschiedenis het allermeest detailonderzoek behoeven,
om hier ook maar even te aarzelen.

Weliswaar is in de Leidse stedebeschrijvingen van Orlers, van
Leewen, van Mieris, Pleyte en Blok en ook bij de kerkelike
schrijver van Heussen heel wat over mijn onderwerp te vinden,
maar ik oordeelde het toch voorzichtig overal tot de geschreven
bronnen terug te gaan, wat mij al spoedig volstrekt niet overbodig
bleek. Ik had dus in de eerste plaats alle in het Gemeente-Archief
bewaarde handschriften van de insteUingen van armezorg door te
werken, benevens het Weeshuis-Archief, dat van het Huiszittenhuis
en de bij regenten bewaarde stukken van het Jeruzalemshof en het
St. Anna-hof.

1) Zie „Overzicht van de door bronnenpublicatie aan te vullen leemten der Ned. ge-
schiedkennis", bl. 92—94.

INLEIDING. ^ 2

Er was hier evenwel een groot bezwaar: behalve het Weeshuis-
Archief en dat van het St. Anna-hof is geen van deze archieven
geordend of beschreven, zodat ik vaak in het wilde zoeken moest.
Om een voorbeeld te noemen: in de Inventaris Elsevier van het
Gemeente-Archief, die geheel verouderd is, worden van het Ka-
trijnengasthuis alleen enige rekeningen genoemd i). In het Over-
zicht van het Archief, in 1897 door de archivaris Dozy gegeven,
staat er slechts het volgende van :

„St. Catharinagasthuis.

Diverse registers van algemeenen aard......217

Rekeningen van 1394 af met de blafferden.....788

Diverse registers van finantieelen aard......192".

Overigens had ik geen enkele aanwijzing van wat er in die 1197
delen en in de honderden, niet eens vermelde, zegelbrieven stond.
Weliswaar stelde de biezondere welwillendheid van de archivaris Mr.
Overvoerde mij in staat voor mijzelf een soort inventaris te maken van
alle in het Archief aanwezige handschriften van de inrichtingen van
armezorg, maar ik kon natuurlik die honderden delen niet nauw-
keurig inventariseren. Stellig heb ik het belangrijkste wel onder
ogen gehad, maar er moeten mij op deze wijze allerlei dingen
ontsnapt zijn, die het toch wel de moeite waard geweest zou zijn
te weten. Niemand kan er dan ook meer van overtuigd zijn dan
ik zelf, dat mijn studie mettertijd, als het Archief geordend zal
zijn, onvolledig moet blijken.

Dit is te eer te verwachten, omdat natuurlik in de meest ver-
schillende boeken en stukken biezonderheden over mijn onderwerp
te vinden moeten zijn. Ik heb volstrekt niet geprobeerd ze alle te
vinden, maar mij tot het doorzoeken van het voornaamste bepaald :
de Privilegeboeken, het Stedeboek, de Vroedschapsboeken, de Af-
lezingsboeken, de Gerechtsdagboeken, het Register der Smalle
Diensten en het oudste Dienstboek, benevens de in portefeuilles
bewaarde stukken over armwezen en instellingen van liefdadigheid.

Voor de Keurboeken gebruikte ik de uitgaaf van Hamaker; de
Tresoriersrekeningen van de stad liet ik na 1449 Ügg^") toen de
tijd, voor het doorwerken ervan nodig, mij in verhouding tot de
resultaten te lang bleek ; voor het rechterlik archief gebruikte ik eerst
de uitgaaf van de Rechtsbronnen van Leiden van Blok, maar hier
moest ik vaak tot de bronnen zelf teruggaan, en de Correctie-boeken

1) Aldaar I 196.

2) Jaarverslag met Overzicht over het Gemeente-Archief van Leiden in 1897, bl. 50.

INLEIDING. ^ 3

bleken mij ten slotte belangrijk genoeg om ze geheel door te zien.

Terwijl ik met mijn studie bezig was, kwamen de regestelijsten
van de archieven van de drie hoofdkerken in handschrift klaar,
zodat ik deze kon raadplegen; vooral het archief van de St. Pan-
kraskerk leverde mij veel belangrijks. Uit enige kisten zegelbrieven
kwamen bij de ordening allerlei stukken te voorschijn, die mij
welwillend ter inzage gegeven werden; hoe dankbaar ik hiervoor
ook ben, de schrik slaat me om het hart, als ik denk aan de vele
belangrijke stukken, die nog in hoeken en gaten verborgen kunnen
zitten en die ik niet toevallig in handen gekregen heb.

Een ander bezwaar van het werken in een archief zonder
inventaris is nog de onmogelikheid om goed te citeren. Met name
bij de onbeschreven zegelbrieven gaf dit moeilikheid: ik kon ten
slotte niet anders doen dan in de noten nauwkeurig datum en
jaartal ervan opgeven, en vermeld op deze plaats, dat de aange-
haalde losse zegelbrieven meestal in pakken, trommels of kisten
liggen bij de stukken van de instelling, waaronder ze genoemd
worden, maar dat dit toch niet altijd het geval is. Alleen de
zegelbrieven uit de archieven van de kerken citeer ik volgens de
nummers van de voorlopige inventaris; mochten deze nog eens
veranderd worden, dan zij men dus gewaarschuwd. Verder citeer
ik een en ander volgens de inventaris Elsevier; de fouten daarin
heb ik, zo nodig, aangewezen.

Wat ik overigens aan gedrukte bronnen heb gebruikt, wijzen
de noten vanzelf aan; slechts over een van die bronnen moet ik
hier enigszins uitvoerig spreken.

Toen ik mijn onderzoek juist was begonnen verscheen in de
Bijdragen en Med. van het Hist. Genootschap i) een zeer belang-
rijk rapport over een verbetering van de armezorg te Leiden in
^577, uitgegeven met een inleiding door J. Prinsen J.Lzn.; kort
daarvoor had Dr. Prinsen in De Beweging een artiekel over dit
rapport geschreven. Het wordt in het Leidse archief in de portefeuille
Armwezen bewaard, staat in de Inventaris Elsevier 3) vermeld, en
wordt daar aan Jan van Hout toegeschreven. Ook Dr. Prinsen
meent dit met vrij grote zekerheid te mogen doen; ten onrechte,
naar ik hoop te bewijzen.

De zaak staat zo: dit rapport, uitgebracht door een kommissie,
maar waarin al spoedig één persoon voor zichzelf gaat spreken,

1) Bijdr. en Meded. van het Hist. Genootschap te Utrecht, XXVI 113—160.

2) De Bewegixig I 2, bl. 69 (April 1905).

3) Aldaar II 136.

INLEIDING. ^ 4

is in de vergadering van de vroedschap van 20 Febr. 15 77 door
Jan van Hout voorgelezen; met het handschrift ervan heeft men
blijkbaar een nieuw vroedschapsboek willen beginnen. Maar inder-
daad begint het nieuwe vroedschapsboek eerst met 29 Julie 1577,
terwijl er van 18 Maart 1572 tot die datum geen vroedschapsre-
soluties bewaard zijn. Dr. Prinsen meent, dat de vraag wie dit
rapport opgesteld had, misschien te beantwoorden zou zijn, als het
ontbrekende boek gevonden werd, maar dit is onjuist, want 1°.
bestaan voor een deel van deze tijd, n.1. vanaf 24 Des. 1574 wel
kladnotulen van de vroedschap, door Jan van Hout in het Ge-
rechtsdagboek geschreven i), en hierin komt niets over het instellen
van die kommissie voor, en 2°. moet men dit ook niet in het
Vroedschapsboek maar in het Gerechtsdagboek zoeken, daar het
„eenege gecommitteerden van burgermeesteren ende gerechte"
waren, die een plan voor de armezorg moesten ontwerpen. De
armezorg behoorde n.1. tot de kompetentie van het gerecht; alleen
als dit niet durfde beslissen, zoals in dit geval, werd de vroed-
schap erover geraadpleegd. Dit plan nu was schriftelik bij het
gerecht ingebracht; zo is het waarschijnlik te verklaren, dat er
ook in de notulen van het gerecht niets over staat. Langs deze
weg is het zoeken naar een oplossing dus vergeefs.

We moeten er op andere wijze zien achter te komen, en ik begin
dan met de vraag: is het waarschijnlik, dat Jan van Hout de
hoofdpersoon van die kommissie is geweest? Van het instellen
van zulke kommissies voor een bepaalde zaak zijn mij uit de Ge-
rechtsdagboeken en de Vroedschapsresoluties veel voorbeelden
bekend, maar ze werden altijd gevormd door een burgemeester
met een of twee schepenen, of door twee burgemeesters en twee
schepenen, of door twee of drie schepenen of vroedschappen alleen,
maar ik heb er nooit een voorbeeld van gevonden, en het lijkt
me ook niet waarschijnlik, dat de sekretaris daarvan deel zou heb-
ben uitgemaakt. Jan van Hout was in 1577 nog niet eens voor
vast aangesteld, en dat hij zo\'n hoog woord gevoerd zou hebben,
is a priori al niet zeer aannemelik.

Maar er is meer: de opsteller van het rapport verklaart, dat
de drapeniers zijn „vrinden ende naemaegen" zijn, daar hij van
vaderszijde uit „een van de vermaerste geslachten van dien", de

1) In Gerechtsdagboek A, van fol. ii—115, staan de kladnotiilen van de vroedschap
telkens tussen de notulen van het gerecht in; ze lopen tot 15 Julie 1579. De vergade-
ring van 20 Febr. 1577 staat op fol. 58 vs.; J.an van Hout tekende alleen het besluit van
de vroedschap over het rapport aan.

INLEIDING. ^ 5

Garrabijnen, gesproten is, en ook zijn overgrootvader, grootvader
en vader „t ambacht van weven binnen deser stede hebben gedaen
ende gebruyct gehadt". Die Garrabijnen zijn geen bekend Leids
geslacht; ik heb onder honderden namen maar ééns een „Garbijn
die mutsemaker" gevonden, die in 1498 en 1502 20 scell. belasting
betaalde i). Deze Garbijn kan onmogelik het vermaarde drape-
niersgeslacht vertegenwoordigen, en er is geen ander besluit mogehk
dan dat ze elders dan in Leiden zeer bekend moeten geweest zijn.
Over van Houts familie heb ik ook een en ander gevonden, dat
Dr. Prinsens onderstelling allerminst bevestigt.

Zijn vader, Cornelis Meesz. van Hout, woonde al in 1538 met
zijn broer Pieter Meesz. samen als schoolmeesters op de Volders-
gracht 2); zij onderwezen toen de kinderen uit het Heilige Geest-
huis op heiligedagen zowel als op gewone dagen en werden elk
afzonderlik of samen betaald. In 1545 nam men voor die kinderen
een vaste schoolmeester aan, maar Cornelis Meesz. maakte toen
ï^og de opschriften van de Heilige Geestboeken of schreef brieven
en bond ook boeken in; men noemde hem in 1545 "iet meer
„scoelmeester"\' maar „.scrijver". Ook leerde hij in 154? weer vier
kinderen op heiligedagen schrijven, en het beginnen van de boeken
bleef hij tot 1571 geregeld doen; in 1562 noemt men hem voor
\'t eerst „van Houdt", maar er is geen twijfel, of dit is dezelfde
Cornelis Meesz. van de vorige blafferds. Behalve als school-
meester en schrijver van de Heilige Geest vond ik hem ook
als schrijver van de rekeningen van het Stevenshof van 1559
tot 1583^ en in 1564 wordt hij daar ook genoemd als rent-
meester van Wolfert Albout, de erfgenaam van de bekende heren
van Rijsoorde 3). In 1546 komt Cornelis Meesz. van Hout met
de tietel „scrijver" voor als voogd van Katrijn Garbrandsdr. 4),
1555 en 1556 met dezelfde tietel als voogd van Elisabeth Ja-
cobsdr. 5). Ook het origineel van de laatste brief is in duplo be-
waard en daar ziet men beide keren zijn handtekening, een echte
schrijvershandtekening met dezelfde krullen, die zijn zoon Jan

maakte 6). In 1586 was hij nog „secretarys-ordinarys ende gezworen

1) Tresoriersrekening (hs. Archief Leiden) 1498, fol. 88 vs. en 1502, fol. 51 vs..

2) Zij worden het eerst genoemd onder het hoofd „Alrehande uutgheven" in de blafterds

van de Heilige Geest van 1538, 1539 en 1540 (Cat. H. G , Boeken III 384)- Ook de ver-
der geciteerde plaatsen zijn in de blafferds onder hetzelfde hoofd te vinden.

3) Rekeningen Stevenshof 1559—1603 (hs. Archief Leiden, fol 7 vs., 62 vs. en passiin.

4) Groot Bewijs B hs. Archief Leiden , fol. 251.

5) Register Leprozen II (hs. Archief Leiden), fol. 89 vs. en 90.

6) Origineel op papier van 28 Maart 1556 (Archief Leiden).

INLEIDING. ^ 6

clercq ter weescamere", en vroeg toen wegens ouderdom aan het
gerecht om een onder-sekretaris Het is niet aan te nemen, dat
deze schoohneester-schrijver-rentmeester-sekretaris van de weeskamer
zich ook nog met weven bezig gehouden zal hebben.

Van zijn vader Mees van Hout weet ik alleen met zekerheid,
dat hij al in 1541 met zijn vrouw op het Jeruzalemshof de grote kamer
bewoonde, maar zijn vroeger beroep wordt niet vermeld 2); het
feit van zijn wonen daar maakt de verwantschap van de familie
van Hout met het vermaarde geslacht van de Garrabijnen intussen
niet waarschijnliker.

Zijn vader, dus Jan van Houts overgrootvader, kan wel de Jan
van Hout zijn, die in 1518 en 1519 voorkomt onder de schoen-
makers, die schoenen geleverd hadden voor de H. G. armen 3),
en is ook gelijk te stellen met de Jan Jansz. van Hout, die in
1512 en 1517 gasthuismeester van het Elisabethsgasthuis was 4).
Hogerop vond ik nog een Meyns van Hout Jansdr., die in 1500
land onder Voorschoten aan de Heilige Geest verkocht s), een Jan
van Hout, die in 1453 lammeren aan het Katrijnengasthuis leverde
en een Jan van Hout, die in 1413 land van dat gasthuis huurde 7).
Ik merk hierbij evenwel op, dat er in de i6e eeuw te Leiden nog
een andere familie van Hout was; tegelijk met de bekende Jan
van Hout komt b. v. een Jan van Hout Sebastiaensz. voor, lijn-
draaier van beroep.

Heeft men dus aan deze laatste gegevens niets^ wat over de
vader, grootvader en vermoedelike overgrootvader van Jan van
Hout gezegd is, bewijst wel, dat hij niet behoord heeft tot een
geslacht van wevers.

Verder vestig ik er biezonder de aandacht op, dat de steller van
het rapport verklaart niet meer over de achteruitgang van de
lakennering te willen spreken, omdat men hem ervan zou kunnen
verdenken dit uit eigenbelang („eygene jichte") te doen. Welk.direkt
belang kon Jan vj(.n Hout bij de voor- of achteruitgang van die
nering hebben ? Spreekt hier niet eer een konkurrent van de laken-
wevers dan de bezoldigde stads-sekretaris ?

]) Gerechtsdagboek A, fol. 448.

2) Rekeningen Jeruzalemshof 1541—1547 (hs. bij regenten), op de jaren 1541 en 1542.

3) Blafferds H. G. 1518 en 1519, onder het hoofd „An loot van schoenen".

4) Register Elisabethsgasthuis I (hs. Archief Leiden), fol. 55 vs. en 58.

5) Blafferd H. G. 1500, fol. 15.

6) Rekening Katrijnengasthuis (hs. Archief Leiden) 1453, fol. 42 vs..

7) Id. 1413, fol. 29 vs..

INLEIDING. ^ 7

Of het door Dr. Prinsen uitgegeven handschrift door van Hout
geschreven is, durf ook ik, zelfs na nauwkeurige vergelijking met
andere stukken van zijn hand, niet beslissen. Onmogelik is het
niet, maar de halen lijken mij te dik voor Jan van Hout, en in
dezelfde tijd komt te Leiden een andere klerkehand voor, die veel
nieer op die van het rapport lijkt.

Is het na dit alles nog nodig veel te zeggen over de drie punten,
die Dr. Prinsen het meest ertoe doen overhellen het rapport aan
van Hout toe te schrijven? Kort weergegeven zijn ze: 1° Jan van
Hout had evenals de steller van het rapport een warm hart voor
de minder bedeelden blijkens de door hem opgestelde Deductie
ten bate van de arme warmoezeniers van 1603; 2° stijl, taal en
spelling van het stuk zijn van van Hout; en 3° hij heeft in 1596
zijn Loterij-spel geschreven voor een verbouwing van het ICatrijnen-
gasthuis, waartoe het plan in het rapport al geopperd was.

Het eerste argument is al heel zwak: getuige wat men na 1577
op het gebied van de armezorg tot stand bracht, deelde de meer-
derheid van de Leidse regeerders dat gevoel met de steller van het
rapport. Over het 2e punt kan Dr. Prinsen, de grote van Hout-kenner,

die hem als \'t ware ontdekt heeft, veel beter oordelen dan ik; maar
hij

geeft hier niet meer dan een indruk, geen vaste punten, waar-
over men in debat zou kunnen treden. Alleen dit: wat aan het
slot van het Loterij-spel tot de armen gezegd wordt, niet veel
meer dan een vermaning om geduldig te zijn, is volstrekt niet in
overeenstemming met de toon van het rapport, en hierom zou ik

het dan ook liever niet dan wel aan van Hout toeschrijven. En wat
punt 3°. betreft: er werd na 1577 op het gebied van de armezorg
zoveel veranderd in overeenstemming met het rapport, en daarvan
was die verbouwing van het ICatrijnengasthuis maar zo\'n klein
onderdeeltje, dat van Houts ijveren voor de loterij niets bewijst.

Vraagt men, wie het rapport dan wèl geschreven kan hebben,
dan moet ik het antwoord schuldig blijven. Een van de vier bur-
gemeesters of van de acht schepenen moet het geweest zijn, en
van die twaalf weet ik alleen van Pieter Adriaansz. van der Werf
genoeg om te zeggen, dat hij de schrijver niet is. Maar wat weten
wij, om er maar eens een paar te noemen, van Pieter Pieter Jorysz.
of van Pieter Oem Pietersz. om te zeggen, dat zij dit rapport
niet opgesteld kunnen hebben ? Niets immers. Zéker is het alleen,
dat in een stad, waar de burgerij nog geen drie jaar geleden zo
zeldzame bewijzen van durf, volharding en inzicht in wat het meest
belangrijke was, had gegeven, wel meer dan één mens geweest

INLEIDING. ^ 425

moet zijn, die zo iets had künnen .schrijven. Misschien brengen
latere onderzoekingen zijn naam nog aan het hcht.

De bedoehng van dit proefschrift is een bijdrage te leveren
tot de geschiedenis van de armezorg in Nederland. Daarom bepaal
ik mij ertoe over mijn onderwerp zoveel mogelik feiten bijeen te
brengen, en onthoud ik mij opzettelik van het leveren van be-
schouwingen over verschillende manieren van armverzorging en
vergelijkingen met andere steden en landen, die in een werk als
dit niet noodzakelik zijn. Ik kan dit te eer doen, omdat een
Hollandse stad in de middeleeuwen en tot het eind van de i6e
eeuw genoeg een staat op zichzelf vormt om haar instellingen en
geschiedenis afzonderlik te beschouwen.

Toch dient hier, waar de aard van de stof een indeling in af-
zonderlike, slechts los verbonden hoofdstukken noodzakelik maakte
een overzicht vooraf te gaan van wat als resultaat van mijn studie
voor Leiden vastgesteld kan vvorcien ten opzichte van de aard van
de liefdadigheid en de aard van het pauperisme in de door mij,
behandelde tijd.

In de feodale tijd, toen iedere stad, elk kasteel met zijn om-
geving, elke plattelandsgemeente een staat op zichzelf vormde, was
er toch één sterke organisatie, die een band tussen al die staatjes
vormde: de Katolieke kerk met haar universele taal en haar
universeel grondbezit. De geesteliken, vrijwel enige bezitters van
alle kennis en beschaving, oefenden een onbeperkte macht over
de geesten; zo openbaarde het hele geestelik leven van de middel-
eeuwen zich uitsluitend in de vormen van de Katolieke kerk. En
ook het maatschappelik leven werd in een tijd, toen het nog zo
weinig samengesteld was, geheel door het kerkelike beïnvloed.

Tot de gewichtigste funkties van de kerk behoorde al vroeg de
armezorg, en juist aan deze dankte de geestelikheid overal een belang-
rijk deel van zijn macht, rijkdom en invloed op het volk i). Zo is
het ook te verklaren, dat de liefdadigheid gedurende de middeleeuwen
in alle Katolieke landen veel punten van overeenkomst vertoont.

Ik meen de aard van deze het best te kenschetsen door te
zeggen, dat het zorgen voor de armen als iets vanself sprekends
gold, daar het onmiddellik voortkwam uit de leer van de kerk.

1) Karl Kautsky-Thomas More und seine Utopie (2e Auflage, 1907), bl. 45.

INLEIDING. ^ 426

De woorden, door Christus over de armen gesproken, waren door
de kerkvaders vastgelegd in het leerstuk van de werken van
barmhartigheid, en in overeenstemming hiermee veroverde dc
liefdadigheid zich een vaste plaats in de maatschappij. Zij kon
dit te eer doen, doordat aan het uitoefenen van de goede werken
de belofte van een toekomstige zaligheid verbonden werd: nauw-
keuriger gezegd, doordat men het stichten of begiftigen van lief-
dadige instellingen beschouwde als een middel om de ziel rust te ver-
zekeren na de dood, waartoe v.n.1. de bijna altijd in ruil voor de gaven
geëiste memoriediensten dienden, en doordat aan het bezoeken of
begiftigen ervan dikwels een aflaat van kerkelike straffen verbon-
den werd. Gevolg hiervan was nog iets anders, dat zeer kenmer-
kend is voor de middeleeuwse armezorg: dat veel meer op dé
gevers dan op de ontvangers gelet werd i).

Is dus de middeleeuwse armezorg geheel uit het scholastieke
katolicisme of zelfs uit „het Christendom" te verklaren ? Dit laatste
menen zowel de Bosch Kemper als Moll te kunnen doen 2). Ook
Alberdingk Thijm zoekt de oorsprong van de caritas in de leer
van Christus zelf 3), maar later wijst hij er toch op. dat een
hoofdtrek van de meeste stichtingsoorkonden een verlangen is
naar verzoening met God, voortkomend uit een rouwvol en nederig
gemoed, al neemt hij veel van de indruk van het gezegde weg
door erop te wijzen, dat de edelmoedigheid vaak ook uit mode-
zucht, sleur of vrees voor straf ontstond 4). Dit is van Katolieke
zijde, b.v. door Viollet-le-Duc s), nog wel eens krasser gezegd, en
die mening bevat stellig waarheid, maar hoe onpartijdig ook
bedoeld, ze is mij toch te eng.

1) H. Pirenne - Histoire de Belgique III (1907). Wz. 277.

2) J. de Bosch Kemper- Geschiedkundig Onderzoek naar de Armoede in ons Vader-
land (1851), bl. 40: „Het Christendom, de godsdienst der liefde, der verstandige belang-
stelling in het lot der ongelukkigen, was, in haren uiterlijken, nog niet ontwikkelden,
\\orm, de godsdienst der ruime, niet altijd bedachtzame hedeeliug".

"W. Moll - Kerkgeschiedenis van Nederland I (1864), bl. 513 spreekt van „het verblijdend
verschijnsel, dat zich bij onze voorgeslachten reeds toen de eerste beginselen openbaarden
van dien geest van barmhartigheid en weldadigheid jegens armen en ongelukkigen, die
ons volk later steeds versierde en bij uitnemendheid een vrucht des Christendoms
tnag heeten".

.S) P. P. M. Alberdingk Thijm - De Gestichten van Liefdadigheid in België van Karei
den Groote tot aan de XVIe eeuw (1883), bl. 17.

4) Ib., bl. 186 en 187.

5) Dictionnaire raisonné de l\'Architecture française VI 103, i.v. Hôtel-Dieu : .„Il faut
dire que, souvent, tel seigneur qui fondait un hospice en mourant avait, sa vie durant,
fait plus de malheureux qu\'on n\'en pouvait secourir de longtemps dans Va maison
élevée par lui".

INLEIDING. ^ 427

Noch uit „het Christendom", noch uit vrees voor straf meen ik
het ontstaan van zoveel inrichtingen van armezorg in de middel-
eeuwen te moeten verklaren, maar in de eerste plaats, en dan
i wel in het biezonder voor Leiden, uit het bij uitstek mystieke van
■ het volksgeloof, dat de behoefte meebracht zich aangenaam te
maken bij God of bij de Moeder Gods, met wie men zich in
onmiddellike en persoonlike betrekking dacht Hierop is, voor
zover mij bekend is, alleen door Pirenne even gewezen 5); het zij
mij dus vergund dit nader toe te lichten.

Er bleek mij voor Leiden niets van een bepaalde armezorg
door gilden, broederschappen of kloosters, zoals die elders voor-
komt, al hebben zij stellig bij het houden van memoriediensten
brood en geld aan de armen uitgedeeld 3). Ook van het stichten
van liefdadige instellingen als opgelegde straf, waarover Alber-
dihgk Thijm spreekt, vond ik voor Leiden niets. In de honderden
giftbrieven, die ik doorlas, wordt maar ééns vermeld, dat een
kapelrie gesticht was als zoen voor een moord (1462); overigens
is de uitgesproken bedoeling altijd vrijwillig eigen of anderer
zielsrust te verzekeren.

Maar treffend is het volgende: terwijl Leiden tussen 1276 en
j i390 als inrichtingen van armezorg alleen het Katrijnengasthuis,

^ ^ een partikuliere, en de Heilige Geest, een parochiale instelling

bezat, die zich beide juist op het eind van de 14e eeuw buiten-
gewoon begonnen te ontwikkelen, kreeg het tussen 1390 en
1430 twee andere gasthuizen, een leprooshuis, drie huiszitten-
huizen en drie hofjes 4), terwijl er verder in de loop van de 15e
en in de i6e eeuw alleen nog wat. hofjes bij kwamen s). Dit kan

1) Het is hier niet de plaats over het ontstaan van de mystiek in de middeleeuwen
te spreken. Men zie: H. Roland Holst - Maatschappelijke oorzaken van middeneeiiwsche
en moderne mystiek, in De Nieuvi^e Tijd II (1897—98), bl. 325; en J. A. N. Knuttel - Het
Geestelijk Lied (1906), bl. i—47.

2) t.a.p. „C\'était bien plus dans un esprit de mysticisme que dans un esprit social,
que tant d\'hôpitau.v, de refuges, de maisons-Dieu avaient été créés".

3) Stellige bewijzen hiervoor vond ik in de broederschapsbrief van de St. Nicolaasbroe-
derschap in de Pieterskerk van 1394 (van Mieris - Leyden I 33); in de stichtingsbrief van
hef St. Barbaraklooster van 1411 (ib. 115); in een rekening van de St. Maria-Magdalenen-
broeder- en zusterschap in de Pieterskerk van 1548—49 (Archief Üud-Bisschoppelijke
Klerezij te Utrecht, no. 178) ; en in de broederschapsbrief van de linnenwevers van 1563
(hs. Archief Leiden). D:t zal ook wel bedoeld zijn, als in 1435 bepaald wordt, dat de
vollersknechts iets aan de broederschap moeten geven „tot hulpe horen bloken ende kairsen
ende tot horen armen behoef" (van Mieris - Handvesten enz. der Stad Leyden, bl. 379).

4) Het lijkt mij onnodig hier voor dit alles de bewijsplaatsen uit mijn boek aan te geven.

5) Het Weeshuis ontstond door een uitbreiding van de werkkring van de al bestaande
Heilige Geest.

INLEIDING. ^ 11

niet toevallig zijn, en het is evenmin geheel uit maatschappelike
oorzaken te verklaren, al zijn hiervan twee voorname te noemen:
1°. dat men, vóór de overgang van de zgn. Naturalwirtschaft in
de Geldwirtschaft kapitaalvorming mogelik had gemaakt, gaarne,
weggaf, wat men zelf niet gebruiken kon i), en 2\'. dat er vnj
veel armoede te lenigen viel. Maar tegen het laatste kan men
b.v. dadelik inbrengen, dat in de i6e eeuw, toen de armoede
oneindig groter was, geen enkele inrichting van belang meer
werd gesticht.

Deze bloei van de liefdadigheid nu valt juist in de bloeitijd van
de mystiek in Holland. Voor Leiden wijs ik erop, dat vlak bij de
stad twee kloosters van de Windesheimer kongregatie, die in het
begin van de 15e eeuw zoveel invloed had, lagen: Engelendaal
bij Leiderdorp en Hiëronymusdal of I^opsen buiten de Rijnsbur-
gerpoort; dat de meeste vrouwekloosters, die gedeeltelik naar
de regel van St Augustinus, gedeehelik naar de derde regel van
St. Franciscus leefden, in het begin van de 15e eeuw gesticht
zijn; en dat het enige manneklooster binnen Leiden, dat van
de Cellebroeders, van 1421 dagtekent. Een klooster van Minder-
broeders, die de latere, meer demokratiese richting in de mystiek
vertegenwoordigen, werd in 1445 buiten de stad gesticht.

Deze neiging tot het kloosterleven aan de ene, de geneigdheid
om dit door geldelike en zedelike steun mogelik te maken aan
de andere zijde, wijzen op een algemene geestesrichting, waarbij
n^en, zich afkerend van het aardse, alle geluk zoekt in een nauwe
gemeenschap met God. Het ligt voor de hand, dat men die
gemeenschap trachtte te versterken door het doen van goede
werken. Zo kunnen wij de veelheid van liefdadige stichtingen
voor deze tijd verklaren uit de innige begeerte om God te bewij-
zen, dat men werkelik afstand wilde doen van het aardse ten
behoeve van de armen, met wie Hij zich vereenzelvigd had.

Ik kan dit alles niet met wiskundige zekerheid bewijzen, daar
er uit de stukken zelf weinig van blijkt Wel wijst het feit, dat
men aan elke liefdadige stichting een kapel verbond, en een
bepaling als in het reglement van het Elisabethsgasthuis voor-
komt, dat de arme zieken dikwels aan het lijden van Christus
herinnerd moesten worden en dat ze minstens vijfmaal per jaar
moesten biechten, op de begeerte om ook anderen de zozeer

1) Kautsky, t. a. p. bl. 54.

INLEIDING. ^ 12

gewenste gemeenschap met God mogelik te maken. Maar dit is
nog geen mystiek, — Duideliker blijkt, dat de zucht om voor de
armen te zorgen vaak een gevolg was van de eveneens mystieke,
maar eenvoudiger en kinderliker Maria-verering, uit de stichting en
bloei van het Vrouwengasthuis, dat in de eerste helft van de 15e
eeuw niet minder dan vijf aflaten kreeg, en uit het rijkelik
vloeien van de gaven voor het Maria-beeld in het Katrijnengast-
huis sedert het jaar 1402.

Ik meen wel recht te hebben de veelheid van liefdadige stich-
tingen voor deze bepaalde tijd v.n.1. uit die heersende geestes-
richting te verklaren, zonder dat ik daarbij uit het oog verliesj
dat er ook maatschappelike oorzaken waren, die direkt meewerk-
ten. Het behoeft nauweliks gezegd te worden, dat de gevers zich
van dit alles natuurlik niet bewust waren: bij hen zullen, zoals
dat altijd het geval is, zeer ideële en zeer wereldse motieven
samengegaan zijn i), die hun zelf grotendeels verborgen bleven.

Zoals op het eind van de middeleeuwen alles veranderde,
wijzigde zich ook het karakter van de armezorg. Het meest ken-
merkende van die verandering is, dat waar de kerkelike en
partikuliere, hoofdzakelik uit geestelike motieven ontstane arme-
zorg te kort begon te schieten, de zorg van overheidswege begon,
die onmiddellik uit maatschappelike oorzaken voortvloeide -). Het
waren nu ook niet meer de gevers, maar de voor de samenleving
hinderlik wordende armen, die de meeste aandacht trokken.

Alvorens dit nader te verklaren dien ik iets te zeggen over
de aard van het pauperisme in de middeleeuwen. Over het
algemeen genomen onderscheidt dit zich van het tegenwoordige
hierdoor, dat men niet die grote massa van loonarbeiders had,
die altijd gebrek lijden aan het nodige, wat ze zichzelf meestal
niet meer bewust zijn, en wier arbeidskracht, hun enig bezit,
zelfs elk ogenblik op de arbeidsmarkt alle waarde kan ver-
liezen ; maar terwijl in gewone tijden de levensstandaard van
de arbeiders lang niet zoveel van die van de gegoede stan-
den verschilde als tegenwoordig 3), kwamen vooral in ver-
band met de sterk wisselende graanprijzen telkens tijden van

1) Hoe die samen kunnen gaan bij een vrome stichting is voor onze tijd met even-
veel humor als mensekennis beschreven in: Het Hofje, uit In de Natuur, van Cyriel Buysse.

2) Kautsky t. a. p. bl. 54; J. E. Thorold Rogers - Six Centuries of Work and Wages
(1884), II 418 vlgg.; Pirenne, t. a. p. bl. 277.

3) Voor Leiden is dit berekend bij P. J. Blok - Eene Hollandsche Stad onder de
Bourg. - Oostenr. Heerschappij (1884), bl. 343 en Bijlage VI.

INLEIDING. ^ Ï3

grote armoede voor, die in gevolg, niet in oorzaak, met onze
krisissen te vergelijken zijn, en die de ärmsten natuurlik het eerst
troffen. Zo\'n krisis vormden b. v. de jaren 1438—39> door de
Leidse Heilige Geest-meesters in hun registers opgetekend, toen
overal in de Nederlanden hongersnood en pest heersten als gevolg
van misgewas en oorlog met Engeland en de Oostzee-steden i).

In de 2e helft van de iSe eeuw, vooral tijdens het regentschap
van Maximiliaan van Oostenrijk, werden die krisissen menigvuldiger:
biezonder ongunstig voor Leiden waren de jaren 1481—82 en
1489—92. Omstreeks deze tijd begon de overheid zich met de
armezorg te bemoeien: de oudste algemene verordening tot rege-
ling van de bedelarij voor de Nederlanden is die van Philips van
Bourgondië van 1459 2). Te Leiden bestonden toen al bepalingen
tegen de bedelarij, maar na 1459 werden ze strenger en richtten
ze zich vooral tegen bedelaars van buiten.

De bedelarij, vroeger gaarne toegestaan en beschouwd als een
middel om zich door het "doen van goede werken verdienstelik te
maken, was langzamerhand een maatschappelik kwaad geworden.
In de loop van de iSe eeuw nam het aantal landlopers in West-
Europa onrustbarend toe als gevolg van de oorlogen, waardoor
de boeren van het platteland verdreven werden, de achteruitgang
van de lakenindustrie in de Vlaamse steden en de toenemende
ontaarding van de bedelmonniken. Zodra men het gevaar voor
verstoring van de orde, dat zij opleverden, inzag, trachtte men
de bedelarij door een vaak gruwzame wetgeving te onderdrukken :
tevergeefs natuurlik, daar men de oorzaken niet wegnam.

Niet alleen de landloperij, ook de armoede in de steden nam
op het eind van de 15e en in de 16e eeuw toe. Ik kan voor Leiden
maar weinig en geen sterk sprekende cijfers geven. In 1425 gaven
de Heilige Geest-meesters met Kerstmis aan 495 personen schoenen,
aan minstens 1500 porties brood met vlees. Dit lijkt veel op een
bevolking, die ± 6000 zielen zal geteld hebben, maar men be-
denke, dat deze mensen geen geregeld bedeelden, laat staan armen,
waren. Iets meer zegt het, dat men in 1435 in de Vrouwenpa-
rochie, de kleinste van de drie, rekende op 50 arme mensen, die
\'s winters tweemaal per week warm eten kwamen halen, en in
M55 in de Pietersparochie op IIO huiszitten-armen. Mogelik is

1) Blok, t.a.p. bl. 30S, en Pirenne - Histoire de Belgique II 408.

2) Anselmus - Codex Belgieus (1649), bijv. bl. 12; gedeeltelik bij de Bosch Kemper
t-a.p. bl. 314. Vgl. Pirenne t.a.p. bl. 409.

INLEIDING. ^ 14

het feit van dit voor de middeleeuwen vrij grote aantal bedeelden
zo te verklaren, dat Leiden v. n. 1. leefde van de lakenindustrie,
waar de manufaktuur al vroeg was doorgevoerd. Men had er dus
de tegenstelling tussen de bezitters van grondstoffen en werktuigen
en een klasse van loonarbeiders, die weliswaar in broederschappen
georganiseerd waren, maar nooit politieke of ekonomiese invloed
oefenden zoals de gilden in de Vlaamse steden, al kwamen zij
een enkele keer in opstand i).

Wagenaar vertelt, dat er te Leiden in 1490 wel 10.000 mensen
bedeeld werden wat hij waarschijnlik aan Velius ontleent 3),
maar aan dergelijke sensationele berichten over een bekend ongun-
stig jaar behoeft men geen waarde te hechten. In 1495 bedeelden
de Heilige Geest-meesters met Kerstmis 1600 mensen.

Het is zeker, dat het aantal armen in de 16e eeuw zeer toenam ^
behalve de zoeven genoemde oorzaken werkten nu ook de ophef-
fing van veel kloosters, en voor Leiden het totale verval van de
lakenindustrie mede. We hebben drie officiële opgaven van het aantal
armen: in 1514 was het 1/3 van de bevolking 4), in 1529 precies
1822 S), en in 1545 wel 5 ä 6000 Dit laatste jaar was er weer
een van hongersnood evenals 1521, 1530—31, 1537, 1552—53,
1555 en vooral 1556—57.

Sinds 1481 placht de Leidse overheid in zulke jaren de armen
direkt te steunen. Had zij dit tot dusverre alleen gedaan door alle
inrichtingen van armezorg onder haar toezicht te nemen (iets waar-
door Leiden zich van andere steden onderscheidt en dat te ver-
klaren is uit de strenge centralisatie, die het Leidse bestuur ver-
toont), en door het maken van keuren en verordeningen, nu ver-
zocht zij eerst de burgers de armen te helpen (1481), dwong er
vervolgens de onwilligen toe door het heffen van een soort arme-
belasting (1531), en gaf eindelik zelfs steun uit de stadskas (i 552).
Hieruit blijkt wel zeer duidelik, dat de burgerij in de j6e eeuw
niet onmachtig, maar vooral onwjllig was om de armen te helpen:
men kon nu zijn bezit, dat elk ogenblik in geld om te zetten was,
anders aanwenden, en het katolicisme had zijn mooie dagen gehad.

Intussen was die reusachtige ontwikkeling van maatschappelike

1) P. J. Blok - Eene Hollandsche Stad in de Middeleeuwen (1883), bl. 204—213.

2) Vad. Hist. IV 272.

3) Chronijck van de stadt van Hoorn (uitg. 1604), bh 77.

4) Informaeie 1514, uitg. Fruin, blz. 243.

5) Los papiertje bij de vroedschapsresolutie van 15 Maan \'-/^g.

6) V\'^roedschapsresolutie van 10 Nov. 1545.

INLEIDING. ^ 15

Welvaart en die bevrijding uit de middeleeuwse wereldbeschouwing
begonnen, die men onder de naam renaissance samenvat. Maat-
schappelik betekende deze vooral de opkomst van een klasse
Van kapitalisten, maar ook van die van een loonproletariaat, zonder
etwelk zij niet hadden kunnen bestaan i), anderzijds een ontplooiing
van de beste eigenschappen van de menselike geest en de over-
gang tot een nieuwe, gedeeltelik naar klassieke voorbeelden ge-
vormde kuituur. Het humanisme vond in de Nederlanden zijn geniale
Woordvoerder in Erasmus, die eerst veel invloed had: het begin
van de i6e eeuw is altans voor Zuid-Nederland, dat eerder dan
et Noorden tot nieuwe bloei geraakte, de tijd van het praktiese
umanisme. Dit geldt in \'t biezonder op het gebied van de armezorg.

De klassieke oudheid kent de barmhartigheid niet als deugd,
maar wel de zorg voor de armen als taak van de staat in het
^ ang van de maatschappelike orde. De humanisten nemen deze
T? \' Tbomas Morus\' Utopia komen zo min als in Plato\'s

epubhek armen of bedelaars voor. Wat meer zegt: deze idee werd
het begin van de i6e eeuw in enige Zuid-Nederlands steden
verv/erkehkt (Rijssel 1506, Brugge 1512, Antwerpen 1521), het meest
volledig te IJperen in 1525. Dit is hierdoor te verklaren, dat staats-
armezorg in het belang was van de drie op dat ogenblik meest
invloedrijke soorten van mensen: van de regering, die zich tegen
massa vagebonden en bedelaars te verdedigen had, van de
pi alisten, wie de massa luie bedelaars het aanwerven van ge-
e vverkkrachten belette, en van de humanisten, die de armezorg \'
vo^al aan de geestelikheid wilden onttrekken f

^^ IJ die uitdrukking gaf aan wat bij hen allen min of meer
wust aanwezig was, was de Spanjaard Joan Ludovico Vives
• te Valencia in 1492), de vriend van Erasmus en Morus, die
"a te Parijs gestudeerd te hebben naar de Nederlanden kwam, en
1540 te Brugge stierf 3). Zijn geschrift „De subventione paupe-
\' i.\'526 te Brugge verschenen en in de löe eeuw herhaaldelik
j^y rukt en ook vertaald, geeft volkomen het gevoelen van de
Tianisten over de armezorg weer, en zal de stoot gegeven hebben

1) Pirenne-Histoire de Belgiqiie III 276.

Ib., bl. 279.

3) Zie

wezen ri^^"^ \' ^^ Kemper-Overzigt van de letterkunde omtrent het Arni-

(iSSo"! \'bl ""«^tiende eeuw, in Ned. Jaarboeken van Regtsgeleerdheid en WetgeA-ing XII
meyer " - " Ludoviciis Vives (1851); Blok - Stad II 351; J. J. Alt-

en m\'"^ es Précurseurs de !a Réforme aux Pays-Bas (1886) U 48; en Prinsen - Bijdr.
en Meded. Hist. Gen. XXVI ï2i. \\ 7 . j

16 INLEIDINO.

tot de invoering van het z.g.n. IJperse stelsel van armverzorging,
waarbij de inkomsten van alle liefdadige instellingen samengevoegd
werden onder beheer van een kommissie, die de armen in hun
woningen opzocht en de aalmoezen verzamelde, terwijl de bedelarij
geheel verboden was, en onverzorgde kinderen naar school of op
een ambacht gezonden werden.

Ook in het Noorden heeft men dit stelsel willen invoeren en
in 1527 werd aan de landsadvokaat van der Goes door de Staten
van Holland bevolen zich te Brugge en IJperen van de werking
ervan op de hoogte te gaan stellen i); in Nov. bracht hij een
kopie van de ordonnantie van IJperen in de vergadering ter tafel 2).
De zes grote steden vergaderden er op 25 Febr. 1529 over en
men besloot overal alvast inlichtingen in te winnen over het aantal
armen en de voor hen beschikbare gelden 3). Voor Lelden was
toen alleen de pensionaris Mr. Willem Uyttenagger aanwezig 4), en
na zijn verslag nam de vroedschap op 15 Maart geen vast besluit,
maar liet wel de armen tellen. Op de vergadering van 16 Maart
verklaarden vier steden, dat de invoering van het IJperse stelsel
wel gaan zou, maar Leiden en Gouda durfden het niet aan 5) ;
men .stelde de beslissing uit, en er kwam niets meer van. Wel gaf
Karei V op 7 Okt. 1531 het bekende Groot-Plakkaat over de
armverzorging, dat geheel naar het voorbeeld van de IJperse veror-
dening was gemaakt maar het werd te Leiden niet ingevoerd.
Men ontleende er alleen de bepaling aan, dat landlopers maar één
dag en nacht in de stad mochten blijven. Men dacht er niet over
uit te voeren, wat van dit stelsel het voornaamste was : het bij-
eenvoegen van alle voor de armen bestemde gelden in één cen-
trale kas.

Hoe is hier de houding van Lelden te verklaren ? M. i. uit drie
oorzaken: de armezorg was er vrij goed geregeld, terwijl men de
bedelarij al door strenge keuren tegenging; de industrie beleefde
een tijd van verval, en men vond er nog niet als in het Zuiden

1) Register van der Goes (1524—43), bl. 47.

2) Ib., bl. 53. De „Forma siibventionis pauperum qiiae apud Hiperas Flandrorum
lirbera viget, universae republicae Christinae longe utilissinia", verscheen in druk te
Antwerpen in 1531, en werd in hetz, jaar te Utrecht vertaald uitgegeven.

3) Vroedschapsresolutie Leiden van 15 Maart 1529; van der Goes, t. a. p. 104.

4) Tresoriersrekening 1529, fol. 37 vs..

5) Van der Goes, t. a p. bl. 105.

6) Groot-Placcaatboek I 470; voor het grootste deel bij Luttenberg - Vervolg op liet
Groot Plakkaatboek, Armwezen, bl. 1—5, en evenzo bij de Bosch Kemper-Armoede, bl. 321.

INLEIDING. ^ 7

een klasse van kapitalistiese werkgevers, die alleen bij een goede
^irmverzorging goede werkkrachten konden krijgen, ja zelfs ver-
beten in die tijd veel volders, wevers, kemsters en spinsters de
stad wegens gebrek aan werk; en eindelik had de geestelikheid
ï^og veel invloed, daar noch humanistiese noch reformatoriese
denkbeelden hier sterk waren doorgedrongen i).

Toch ziet men gedurende de i6e eeuw een heel andere geest in
armverzorging dan vroeger. Het meest kenmerkende hiervan
is wel, dat men sinds 1530 de vermogende burgers in tijden van
grote armoede dwong wekeliks iets voor de armen bij te dragen,
dat de regering in zulke jaren de instellingen van de Heilige Geest,
Huiszitten en het Katrijnengasthuis beval elkaar met geld te
i^elpen, en dat ten slotte zelfs geld uit de stadskas voor de armen
gegeven werd. Hier ziet men het beginsel doorgedrongen, dat
zorg voor de armen in het belang van de gemeenschap nodig is.

In de vroedschapsvergadering van i Des. 15 30 werd dit voor
bet eerst uitgesproken, in die van 20 Febr. 1577 werd het uitvoerig
betoogd 2). ^^^^ ^^^ de burgemeester Willem van

^y, die de maatschappehke oorzaken van de armoede onomwonden
blootlegde met een argumentatie, die sterk herinnert aan de denk-
beelden van Vives; de tweede keer een van de burgemeesters of
schepenen, die schriftelik rapport uitbracht over een verbetering
van de armezorg en dat rapport begon met een uitvoerige be-
schouwing over de vraag, waarom er te Leiden zoveel bedelaars
waren, en de schuld daarvan v.n.1. gaf aan de rijke kloosters, die
maar aalmoezen uitdeelden, aan de bewoners van het platteland, die
gaven uit angst voor de wraak van de bedelende landlopers, en
aan de lage lonen in de lakenindustrie. Beide keren werd ingrijpen
van de overheid gebiedend noodzakelik genoemd, en de tweede
heer werd aan de vroedschap een in biezonderheden uitgewerkt
plan van armverzorging voorgelegd, vrijwel geheel naar het voor-
beeld van het Yperse stelsel.

Besloot men in 1530, toen Leiden in verval verkeerde, slechts
tot verplichte hulp van de burgerij aan de armen, wat trouwens
geheel in de lijn van de nieuwere denkbeelden lag, in 15 77
kreeg de stad, die ekonomies begon op te leven, en die als
andere steden van Noord-Nederland een toevoer uit het Zuiden

1) Over het laatste: L. Knappert - Hervormmg te Leiden, in Theol. Tijdschr. XL (1906),
W. 307.

2) Men zie hiervoor vooral mijn laatste hoofdstuk.

18 inleiding.

kreeg van ruimer ziende, door de geest van de renaissance ge-
vormde mannen, een verordening voor de huiszitten-armen, ge-
heel volgens het Yperse stelsel, en met verbod van alle bedelarij,
terwijl een paar jaar later tenminste drie van de vier gasthuizen
samengevoegd werden.

Het is merkwaardig, dat in de korte tussenpoos, toen de Kato-
lieke kerk de macht in de staat en de macht over de geesten
verloren had, en de Kalvinistiese kerk nog geen gelegenheid gehad
had zich van deze meester te maken, te Leiden op het gebied
van de armezorg de idee van het humanisme zo schitterend is
uitgesproken en in zoveel opzichten is verwezelikt.

HET katrijnengasthuis.

Een nauwlettend, opmerker, die op zijn wandeling langs de
Breestraat een ogenblik heeft stilgestaan vóór het Rijnlands huis,
en dan zich omkerend ook een bhk werpt op de Franse kerk aan
de overzijde, zal misschien boven de kerkdeur een stenen wapen-
schild opmerken, waarin een door zes messen omgeven rad is uit-
gehouwen. Vraagt, hij ,aan verschillende Leidenaars, wat die steen
beduidt, dan zal het waarschijnlik heel wat duren, eer hij ten ant-
woord krijgt, dat dit \'rad . met de vilmessen, het marteltuig voor-
stellend van de heilige Katrijne, de herinnering bewaart aan het
feit. dat op deze plek eens een van de oudste en beroemdste
gebouwen van Leiden, het Katrijnengasthuis, gestaan heeft.

Het stond daar al in 1276 als het hospitale of hospitale
pauperum de Leyden, dus als het eerste en enige gasthuis.
Wat verstond men hieronder in de middeleeuwen? Het woord
zelf drukt het uit: een huis voor gasten of vreemdelingen, en wel
voor arme vreemdelingen als bedelmonniken, handwerkslieden zonder
werk, weggelopen lijfeigenen, verbannenen, landlopers, in het kort
voor allen die op hun zwerftochten geen onderkomen vonden in
een vreemde stad Zij vormden de scharen van bedelaars, die van
ene kloosterpoort naar de andere trokken om de daar uitgedeelde
aalmoezen in ontvangst te nemen, het platteland en de steden
onveilig makend door hun niets ontziende ruwheid, levend van de
ene dag op de andere hun ellendig bestaan met nog maar één
verlangen: tenminste niet om te komen van honger. De klooster-
lingen zagen hen niet ongaarne komen; aan wie konden zij beter

I) Zie Alb. Thijm, t. a. p. bl. 59—61, en Mr. S. Muller Fzn.- Middeleeuwsche
Liefdadigheid, in de Gids 1901 IV, bl. 424.

20 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

de door de kerk geëiste werken van barmhartigheid volbrengen ?
Spijzen van hongerigen, laven van dorstigen, kleden van naakten,
het was aan die triestige schaar wèl besteed, en de kloosters
gaven, gaven rijkelik uit hun overvloed, niet om die mensen, maar

alleen om te geven i). En dan____trokken de ongelukkigen verder

zonder dat iemand er zich over bekommerde, wat er van hen werd.
Drie van de werken van barmhartigheid waren aan hen volbracht:
de kerk eiste er zeven. Er moeten vermogende en vrome rnensen
geweest zijn, in de ene stad meer, in de andere stad minder, hier
vroeger, daar later, die zich met bekommering afvroegen, of men
wel genoeg deed. Zij zochten en vonden een middel om de kerk
nog op andere wijs te dienen, en dit middel was: het gasthuis.
Herbergen van vreemdelingen, later ook verzorgen van zieken,
twee werken van barmhartigheid waren aan de andere toe-
gevoegd.

Zo is ook het Katrijnengasthuis ongetwijfeld bestemd geweest
om aan deze ellendigen een nachtverblijf te verschaffen: voor een
enkele nacht, als zij zoals bedevaartgangers met een bepaald doel
voorttrokken, voor langer als zij, ziek door uitputting, niet meer
verder konden. Hiervan is echter geen sprake in de twee oor-
konden van het jaar 1276, onze oudste bronnen voor de kennis
van het gasthuis, waarin dit natuurlik bekend wordt verondersteld,
en die uitsluitend betrekking hebben op de verhouding, waarin
de bij het gasthuis gebouwde kapel zou staan tot de Pieterskerk.
De eerste van deze oorkonden 2) heeft de volgende inhoud:

Petrus van Zuden 3), wijbisschop van Utrecht, die de kapel en
het altaar van het gasthuis te Leiden gewijd heeft, geeft op i Jan.
1276 nadere voorschriften voor \'t gebruik van deze kapel ten
einde te voorkomen, dat de moeder-parochie, die van St. Pieter,
nadeel van de stichting zal ondervinden. Daarom mag niemand.

1) Bekend is liet verhaal, dat aan de abdij van Rijnsburg 3 maal per week 2000
mensen hun onderhoud kwamen halen; zie o. a. Mr. P. de la Court - Het welvaren der
Stad Leyden (1659), uitg. Wttewaall, blz. 72; en H. v. H(eussen) - Oudheden en Gestichten
van Rhijnland (1719), blz. 530. De la Courts bron, de Hollandse Cronik, is echter niet
zuiver genoeg om het verhaal onvoorwaardelik te geloven.

2) Arch. Ridd. Duitsche Orde, Balije te Utrecht; uitg. door Jhr. de Geer tot Oudegein,
II No. 600. Ook in Oorkondenboek van Holl. en Zeel., Nalezing No. 59. Zie hierachter:
Bijlage I.

3) In Weidenbachs Calendarium komt onder de 13e eeuwse bisschoppen geen „Zudensis
episcopus" voor. Behalve deze Petrus is mij alleen nog een Jacob van Zuden bekend, die
in 1320 en 1326 voorkomt; hij was kommandeur van de Jansheren. Zie Mr. S. Muller Fzn.-
Catalogus V. h. Arch der Bisschoppen van Utrecht (1906), bl. 30; en Dr. R C. H. Römer-
Kloosters en Abdijen van Holland en Zeeland (1854), I bl. 183, 185, 1S7 en 188.

HRT katrijnengasthuis. 21

geen broeder of zuster van het gasthuis noch enig ander inwoner
van Leiden, in of buiten de kapel begraven worden, behalve een
of twee beschermers of stichters van het gasthuis, mdien zij üat
wensen. Tevens wordt bepaald, dat ook in de gasthuiskapel geen
dienst gehouden zal mogen worden, als de parochie van bint netei

onder geestelik Interdikt staat. .

Uit deze oorkonde blijkt, dat de kapel op i Jan. 1276 nog aiet
lang geleden gewijd was, en dat er op dat tijdstip nog een ot twee
stichters van het gasthuis in leven waren. Hieruit kan men met
zekerheid besluiten," dat het in het 3e kwart van de 13e eeuw ge-
sticht is, waarschijnlik zelfs kort vóór 1276; immers het is bekena
dat men liefst dadelik bij de stichting aan elk gasthuis een kapel
verbond i).

Het blijkt niet, of deze ook tegelijk aan S. l^atrijne werd ge-
wijd, maar het is wel waarschijnlik. In de oudste stukken wordt
nooit van het Katrijnengasthuis, maar altijd van „het gasthuys te
Leyden" of „het gasthuys in Sinte Pieters prochie" gesproken );
eerst op het eind van de 14e eeuw maakte de stichting van een
tweede gasthuis het noodzakelik de naam van de heilige erbij te
noemen. Als er echter na 1400 weer sprake is van „het gasthuys
of „het ghemeen gasthuys", dan is ook dan nog altijd het oudste
bedoeld. De naam „Sinte Katrinengasthuys" vond ik het eerst m
een schepenbrief van 13703), en in 1373 heet het „Sinte Katrijn
mit den gasthuysse" 4). Maar al in 1318 werd aan het gasthuis
geld vermaakt „in die ere der maghet sente Katrinen" door een
echtpaar, dat op dezelfde dag ook de Heilige Geest bedacht
zonder die toevoeging 5); dit wijst reeds op S. Katnjne als be-
schermvrouw van het gasthuis.

Oudere geschiedschrijvers vertellen, dat er nog lang relieken
van de heilige bewaard werden, die de broeders of boden overal
ronddroegen om aalmoezen te verzamelen. Van Leewen o) heelt
het uit de Divisiekroniek 7), en vertelt er honend het „scoen
mirakel" bij, volgens zijn bron in 1204 gebeurd, dat de boden

1) Zie S. Muller Fz.. Gids 190t IV, bl. 434.

2) Zie het oudste Register van het gasthuis, begonnen in 1397 (^s. Archief Leiden), passnn.

3) Ib., bl. 73.

4) Ib., bl. 21.

5) Ib., bl. 10 en H. G. Reg. B i, fol. 2 vs..

6) Mr. Simon van Leewen - Korte Besgrijving van het Lugdunum Batavorum, nu
Leyden (1672), bl. 475—478.

7) Die cronycke van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslant, te Leyden bij Jan Seversen
(1517). fol. 157 en 158.

2 2 HET •: KA TRI JNENGASTHUIS.

gekomen waren aan de oever van de zee, juist toen het water
hoog opwies, en het rondzwaaien van het rehekkastje voldoende
was om het water acht el hoog te doen oplopen en een plek
droog- te\' laten, waar de mannen tot het invallen van de eb veilig-

O O

bleven staan. Antonius Matthaeus i) vertelt, dat het rondvoeren
van de relieken gebeurde onder de Utrechtse bisschop Balderik
(die in 917 bisschop werd), en heeft het evenals van Heus-
sen 2) uit de onuitgegeven kroniek van Henricus Thaborita. Het
moet dus niet alleen vóór de stichting van het gasthuis gebeurd
zijn, maar ook voordat de heilige Katrijne in West-Europa haar
grote populariteit verkreeg 3). In de stukken van het gasthuis is
nergens sprake van relieken, zodat we het hele verhaal als een
legende van de kroniekschrijvers moeten beschouwen.

De oudheid van het gasthuis gaf aanleiding tot meer fabelach-
tige verhalen, en wel over de stichting. Er blijkt over de stichters
inderdaad niets anders, dan dat er in 1276 nog een of twee van
hen leefden, en onwillekeurig denkt men bij dit „unus vel duo"
aan een echtpaar, van wie de man meer dan de vrouw op de voor-
grond trad. Maar alle geschiedschrijvers van Leiden: van Lee-
wen 4), van Heussen s), van Mieris Pleyte 7) en Blok Orlers
alleen- uitgezonderd, vertellen, dat het ga.sthuis door het geslacht
van Steenvoorde is gesticht, en dat die familie het kollatierecht
van de kapel behield, al werd het hun wel eens door de heren
van de Duitse orde, onder wie de Pieterskerk stond, betwist.

Het verst gaat Van Mieris. Hij drukt een hem toevallig ter hand
gekomen stuk af, door een kapellaan van het gasthuis, Otto Her-
man, omstreeks 1340 opgesteld, waarin een smakelik verhaal wordt
opgedist over de stichting van het gasthuis d^or Willem van
Steenvoirden in 1125 en over de verdefe lotgevallen, waaronder
het omwaaien van de gasthuistoren in 1205 9) en het verbranden

1) Fundationes et Fata Ecclesiarum (1703), Lib. I, Fund. X, pag 191.

2) Batavia Sacra (1714) II 260; Oudh. van Rhijnl. bl. 241; Historia Episcopatuum
(1733) I 473-

3) Over haar dienst: Baillet - La Vie des Saints (1724), Tome III 397 vlgg..

4) T. a. p. bl. 33 en 469.

5) Bat.\'\'Sacra II 259; Oudh. v. Rhijnl. 239; Hist. Ep. I 473.

6) Frans van Mieris - Beschrijving der Stad Leyden (1762) I 163—166.

7) W. Pleyte - Leiden vóór 300 Jaren en Thans (1874), bl. 13.

8) Dr. P. J. Blok - Eene Hollandsche Stad in de Middeleeuwen (1883), bl. 338.

9) Waarschijnlik dacht de opsteller van dit verhaal hier aan het instorten van de toren
van de St. Pieterskerk in 1512, waarbij veel kostbare papieren van d"é stad, die in deze
toren bewaard werden, verloren gingen.

HET KATRIJxATENGASTHUIS. 23

^an de regentekamer met alle oude papieren in 1275 de meest
^ angnjke zijn. Over dit stuk, dat in taal en inhoud alle kenmerken
van onechtheid draagt, behoeft hier verder niet uitgewijd te worden,
\'^eeds Blok i) wijst op de onechtheid en voegt erbij: „Ik weet
"iet, vanwaar van Mieris die papieren gehaald heeft, maar ik geloof
niogen veronderstellen, dat hij hier de bedrogene is geweest,
^a^t men kan niet aannemen, dat de nauwgezette van Mieris de
geweest zou zijn". Het ligt niet in mijn bedoeling \\^an
^ leris vrij te spreken van een zucht tot mooi-maken, waarvan men
^em onwillekeurig bij het lezen van het voorgaande moet beschul-
, en evenmin hem een misschien onverdiende smet aan te
rijven door te zeggen, dat hij opzettelik de historie vervalst. In
et Archief te I.eiden is het hs. van van Mieris\' boek gedeeltelik
ewaard m de portefeuille Gasthuizen, en bij de stukken, die hij
erj/oor afschreef, ligt ook het verhaal van Otto Herman. „Uit
papieien van....." staat erop, maar de naam is onleesbaar

gemaakt. ^

sie^t^^^^ ^^^ bedrieger of als bedrogene, van Mieris zet hier
mak ^at een ander reeds begonnen was, n.1. het mooier

te ^^^ geschiedenis van een oude instelling door deze voor
e stellen als stichting van een aanzienlik geslacht. Ik behoef
ïiauweliks te zeggen, dat de neiging tot mooier-maken bij onze
t,eschied.schrijvers van vroeger tijd verre van ongewoon was. Wij
^^nden het stichtingsverhaal het eerst bij van Leewen, die een tijd
ik ^^"^rneester van het gasthuis geweest is, maar van hem weet
zeker, dat hij te goeder trouw de echtheid van het stuk aannam,
waaruit moet blijken, dat de Steenvoordes het Katrijnengasthuis
^esticht hebben, een stuk waarvan ik de onechtheid meen te kunnen
^ Ijzen. In de daareven genoemde portefeuille Gasthuizen ligt
dc kopie, die hij ervan maakte, met onderschrift: „Naar collatie
^esen met gelyke copye, ter kamer van het Katrinen Gasthuys
erustende, bevonden ad accordem. Desen 22 Febr. 1669 by my
van Leewen".

fik^ t" ^^^^ daarom te mogen beschouwen als een mysti-

le van een of ander 17e eeuws regent: terwijl immers van
too^^^*^ ^^^ ^^^^ ^^ ^^ regentekamer vond, werd het niet ge-
n aan Orlers, die ook zijn inlichtingen van de gasthuismeesters
«n hun rentmeester had 2). De door van Leewen gemaakte kopie

^ T. a. p. bl. 337 en 338.

2 ■ I. Orlers-Be-\'chrijvinge der Stadt Leyden (2e druk 1641), bl. 126.

24 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

was middellik of onmiddellik de bron van alle latere geschied-
schrijvers I).

De inhoud ervan is de volgende :

Schout, schepenen en raad van Leiden maken op de eerste
Zondag van Mei 1368 bekend, dat aangezien Jan van Steenvoorde
en de heren van de Duitse orde aan twee verschillende priesters
het gasthuis van Leiden hadden opgedragen, zij oude mensen vóór
zich ontboden hebben, die verklaarden, dat de oudste uit het ge-
slacht van Steenvoorde altijd kollator van het gasthuis was geweest.
Vóór de nu levende Jan was het Geryt, zijn vader; vóór die
Geryt een andere Jan; men noemde drie kapellaans op, die deze
laatste achtereenvolgens aangesteld had, en een man van 90 jaar
verklaarde de eerste van de drie nog gekend te hebben. Allen
verzekerden eenstemmig, dat bij oud en jong te Leiden de over-
tuiging bestond, dat de Steenvoordes stichters en kollators van het
gasthuis waren.

Op zichzelf is het laten afleggen van zo\'n verklaring door oude
mensen niets onwaarschijnliks ; het kwam b.v. bij verschil over servi-
tuten en grenzen van landerijen wel voor 3). Ook heette in I368dekureit
van de Pieterskerk werkelik heer Jacob, zoals men hem in dit stuk
noemt, en is Jan van Brabant, een van de getuigen, in 1329 en 1335 gast-
huismeester geweest. Maar juist het voorkomen van die naam, tegelijk
met de namen Oitgodt en Geryt van Boshuysen, die ook vooraan in het
oudste register van het gasthuis te vinden zijn, kan wijzen op een
zoeken naar de schijn van historiese waarheid. Overigens komen er ver-
schillende uitdrukkingen in het stuk voor, die heel vreemd en on-
waarschijnlik kHnKeh 4); taal en spelling laat ik nog buiten be-
schouwing, omdat die altijd aan latere afschrijvers geweten kunnen
worden. Dit alles doet al aan de echtheid van het stuk twijfelen,
zonder dat het nog iets bewijst. Maar het sterkste bewijs voor de

1) Van Mieris geeft wel als bron: „M. S. Privilegien van Leyden. Uit de .A.rchiven van
Ste. Katrijne Gasthuis", maar het feit, dat van Leewens kopie bij zijn h. s. ligt, bewijst
voldoende, waar hij het vandaan had.

2) Het is in zijn geheel te vinden bij van Leewen, t. a. p. bl. 46c, en bij van Mieris,
t. a. p. bl. 165.

3) Een voorbeeld uit 1459 in het tweede Register van het Katrijnengasthuis, begonnen
in 1513, bl. 217. Tussen dit register en dat van 1397 moet er minstens één verloren
zijn geraakt, dat blijkens de rekeningen in 1416 begonnen, in 1423 afgemaakt en in 1432
van een tafel voorzien werd (Gasth. rek. 1416, fol. 30 vs.; 1423, fol. 36 vs.; 1432, fol. 50L

4) Ik bedoel v.n.1.: „want Jan van Steenvoirden heer Jacob Claesz., priester, gegeven
heeft om goede dat gasthuys binnen Leyden; collatoir van desen goeds-huysen; meester
Huyge sijn broeder, die zeder keyser Henrix clerik wa--, ende by synen tyde starff; een
knaep die oudt is over tnegentich jaren, die heer Jan voirsz. after suster kynt was".

het katrijnengasthuis. 3 I

onechtheid zouden we hebben, als te verklaren was, hoe de een
of ander er toe kon komen zo n stuk samen te stellen. En dit
meen ik inderdaad te kunnen doen.

Van Leewen en van Mieris drukken beiden na dit stuk een
ander van 1398 af i), dat zij de bevestiging ervan noemen, maar
waar niets anders in staat dan dat broeder Geryt Splinter Uyt den
Enge, landkommandeur van Utrecht, geschil heeft gehad met Jan
van Steenvoorde over de (of een) kapelrie, gevestigd in het Katrijnen-
gasthuis te Leiden, dat zij tot scheidsrechters in de zaak de Deken
van Rijnland en mr. Mairtyn Ghysbrechtsz. van Delft benoemd
hebben, dat de Landkommandeur zich bij hun beslissing neerlegt
en belooft zich eraan te houden, op straffe als in de door scheids-
rechters gegeven brief bepaald is.

Wat stond er in die brief? Ziedaar wat wij graag zouden willen
weten, maar wel nooit te weten zullen komen. Ziedaar ook wat
van een 17e eeuws regent de verbeelding zozeer zal hebben ge-
prikkeld, dat hij naar de pen greep en het stuk opstelde. Hij had
de verklaring van de Landkommandeur blijkbaar niet al te goed
gelezen, en wist niet, wat wij nu wèl weten, dat in de gasthuis-
l^apel eenvoudig een kapelrie van Steenvoorde gevestigd was, waar-
voor driemaal per week een mis gelezen moest worden.

Ik vond die het eerst genoemd in 1424^): heer Gheryt Jansz.,
aan wie de bediening van de kapelrie van Gheryt van Stienvoorde
voor de tijd van vier jaar was opgedragen, las de missen toen op
de dagen, dat de gasthuismeesters het \'t liefst hadden, en kreeg
als beloning voor zijn welwillendheid de kosten van zijn dienst
vergoed. Maar in 1441 liet Geryt van Stienvoirde zijn kapelrie
vaceren en betaalde hij niet terug, wat de gasthuismeesters voor
hem aan de vroegere kapellaan betaald hadden, zodat tot twee-
maal toe een bode naar Rijswijk gezonden moest worden om hem
aan zijn verplichtingen te herinneren 3); het blijkt niet, of men
hiermee het beoogde doel bereikte.

1) Ook voor dit stuk is onze oudste bron een kopie van Van Leewen in de portef.
Gasthuizen; toch meen ik hier niet aan de echtheid te mogen twijfelen.

2) Gasthuisrekening 1424, fol. 33. Gheryt Jansz. kreeg ook in 142S en 1426 zijn kosten
vergoed, maar niet meer in 1427.

Op het Archief te Leiden zijn de oude Gastbuisrekeningen bewaard van de jaren 1394»
1396. 1397, 1398, 1401—1406, 1411-1427, 1432, 1434-143Ö, 1439. 1441. 1448-1450.
1452—1454, 1458, 1459, 1467 en 1485. De oudste blafferds zijn van 1440, i454, ï456.
1458, 1461, 1466, 1475, 1477, 1480 en 1484, waarna ze vrij geregeld tot 1600 doorlopen.

3) Rek. 1441, fol. 48.

443 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

Wel betaalde Geryt van Stienvoerde in 1454 en in 1456 weer
II pond aan het gasthuis voor zijn „proven"

Maar dit is ook al wat wij erover weten. Er blijkt niets anders
dan dat een kapelrie van Steenvoorde in 1398 al, in 1456 nog
in de gasthuiskapel gevestigd was, maar in 1441 al dreigde te
verdwijnen. De stichting ervan heb ik niet gevonden, eveninin als
biezonderheden over de Steenvoordes. Het is geen Leids geslacht

O O >

maar het stamt uit Rijswijk, waar vroeger de vier huizen Voorde,
Overvoorde, Steenvoorde en Duivenvoorde dicht bij elkaar stonden.
Jan van Steenvoorde, die in 1398 een scheidsrechter uit Delft
aanwees, woonde zeker zo goed in Rijswijk als Geryt in 1424 en
1441, maar overigens is noch te Leiden noch te Rijswijk iets
over Steenvoordes uit de 14e en 15e eeuw bekend. En de roem
van het Katrijnengasthuis gesticht te hebben moet men hun zeker
ontnemen.

Keren wij van hen tot de unus vel duo patroni seu fundatores
terug, die vóór 1276 het gasthuis onder de hoede van enige
broeders en zusters gesteld hadden. Hebben wij hier te denken
aan een geestelike broederschap, zoals we die in de middeleeuwen
in veel gasthuizen in Noord- en Zuid-Nederland vinden 3)? Mij
dunkt van niet. Het duurt meer dan een eeuw, eer wij weer iets
over hen vernemen, maar dan zijn ze ook niets anders dan prove-
niers, voor hun leven in het gasthuis opgenomen om voor het
huishouden en de tijdelike en blijvende bewoners te zorgen. Een
broederschap met bindende statuten en gewoonten zou zo gauw
niet te niet zijn gegaan. En de vrees voor het te niet gaan van
de stichting, reden waarom men zo\'n broederschap placht op te
richten, behoefde in Leiden niet te. bestaan, daar immers de Leidse
regering elke inrichting van armezorg, gewoonlik al bij het leven
van de stichters, onder haar toezicht nam.

Zij oefende het toezicht op het gasthuis door middel van twee
door haar aangestelde personen, die aan haar rekenplichtig waren
en voor alle belangrijke financiële ondernemingen haar toestem-

1) Blafferd 1454, fol. 2; 1456, fol. i.

2) Volgens inlichtingen, mij welwillend verstrekt door de gemeentesekretaris.

3) Zie Alb. Thijm t. a. p. bl. 250—265, en vooral Mr. S. Muller Fzn.: Middeleeuw-
sche Liefdadigheid (Gids 1901 IV, bl. 421) en de bronnen van dit artiekel: Fundatiën
beheerd door het College van Regenten der Vereenigde Gods- en Gasthuizen te Utrecht
(igoo), en Stichtingsbrieven van Utrechtsche Gasthuizen (Arch. v. d. gesch. v. h. Aartsbis-
dom Utrecht 1905, bl. 42).

HET katrijnengasthuis.

•ming nodig hadden; zij komen al in 1293 in een schuldbrief aan
•de abdij van Rijnsburg onder de naam van gasthuysberadeis
voor In de 14e eeuw heten zij meest uytmeesters of gasthuys-
meesters, maar ook wel bewairres, berechters, goodshuysmeesters
of raetslude binnen Leyden, later altijd gasthuysmeesters. Zij
werden op St. Pieter uit de regeringsfamilies gekozen, waren
terstond herkiesbaar, en moesten sedert 1351 zeven jaar poorter
van Leiden geweest zijn Op de H. Sakramentsdag werd hun
van stadswege wijn geschonken 3), maar als zij hun rekenmg
aflegden, trakteerden zij op kosten van het gasthuis op wijn 4).
In het keurboek van 1406 was bepaald, dat zij dit binnen een
maand na hun aftreden moesten doen op een verbeurte van 3
pond 5); in dat van 1450, dat-zij binnen 12 weken in het gast-
huis moesten rekenen voor de kureit van St. Pieter, twee of
meer schepenen en enige buren van de parochie ; in 1486
besloot de vroedschap, dat zij het altijd tussen St. Pieter en
Palmpasen moesten doen 7); volgens het keurboek van 1508 moesten

zij binnen 12 weken rekenen voor wie het gerecht daartoe zou

■aanwijzen S), en volgens dat van 1545 evenzo binnen een maand,

nadat het hun door de burgemeesters was aangezegd 9). In 1450

werd een kast gemaakt om er „opter stede toern", dus in de

Pieterskerk, hun rekeningen in te bewaren -o), maar die moet in

1512 bij het instorten van de toren vernietigd zijn. Gelukkig heten

\'de gasthuismeesters door een schrijver uit hun blafferd altijd twee

rekeningen samenstellen, waarvan zij er zelf één bewaarden : het

zijn onze beste bronnen voor de kennis van het gasthuis, In later

tijd,, toen hun bezittingen zkh meer en meer uitbreidden, heten

•de meesters de eiijenlike administratie voeren door een rentmeester
. ö

1) Oorkondenb. v. HoU. en Zeel. II No. 860. ,

2) Van Mieris-Groot Charterboek 11 796.

3) O. a. Tresoriersrekening Leiden (hs. Archief) 1413, fol. 31; 1420, fol. 14; 1420,
fol. 39 VS..

4) Gasthuisrek. 1423, fol. 36.

5) Dr. H. G. Hamaker - De Middeneeuwsche Keurboeken van de Stad Leiden {1873), bl, 12.

6) Ib, bl. 155. Volgens de rekening van 1423 waren die buren de klerk, die de reke-
ning geschreven had, twee boden en een stedeknecht, die elk 2 tunen presentiegeld kregen.

7) Vroedschapsresolutieboek (hs. Archief Leiden) op 22 Maart 1486.

- 8) Hamaker, bl. 284.

9) Ib., bl. 355.

10) Rek. 1450, fol. 41.

11) Van sommige jaren zijn ook 2 eksemplaren bewaard; dan had men dus verzuimd
■er een in te leveren.

12) Een uitvoerige instruktie voor deze uit het jaar 1573 is afgedrukt bij van Miens-
■Leyden 1 174.

28 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

Het aantal van de meesters was blijkens de opgaven vóór in de-
rekeningen in 1435 nog twee, in 1436 en 1438 drie, in 1439, 1440-
en 1441 vier, in 1447 weer drie, in 1485 zelfs vijf, maar na 1440\'
toch gewoonlik vier; in 1485 werden zij voor het toezicht op de
huishouding ook al bijgestaan door twee buitenmoeders die
jaarliks tegelijk met hen gekozen werden 2). Eerst na 1540 waren
er altijd vijf gasthuismeesters.

Hun voornaamste taak was en bleef de zorg voor de financies,
terwijl in het begin de broeders en zusters al het overige bezorg-
den, maar langzamerhand breidde de macht van de meesters zich
uit, en werden de vroegere broeders en zusters eenvoudig hun
betaalde ondergeschikten.

Wij horen over die broeders en zusters voor het eerst weer iets.
in 1388. Toen maakte het gerecht een keur 3), dat men geen
nieuwe broeders, zusters of proveniers in het gasthuis mocht opne-
men, vóór de op dat ogenblik levende op drie na gestorven
waren. Daarna mocht er weer één broeder of zuster bij komen.,
liefst altijd zó, dat er twee broeders en twee zusters tegelijk waren,
die met al hun bezittingen als proveniers voor hun leven in het
gasthuis werden opgenomen, met recht op onderhoud en kleding.
Maar die moesten dan ook, twee vóór en twee achter in het
gasthuis, al het werk doen dat de gasthuismeesters hun zouden
opdragen. De broeders en zusters waren toen dus eigenlik niets
anders dan proveniers, zij het ook dienstdoende. Maar al uit 1366
hebben wij het bericht, dat de gasthuismeesters voor 48 pond
Holl, aan Aelwyn die cammaker verkochten, dat „Dirc Buyer
ontvangen is sine noetorft te hebben bi rade ende goedenken
srechts van Leyden in den gasthuus voirsc. sijn leven"\' 4). Men kon
dus toen al voor zijn leven kost en inwoning in het gasthuis kopen,,
geheel in strijd met de oorspronkelike bedoeling van de stichters,
maar als onvermijdelik gevolg van het opnemen van een onbeperkt
aantal broeders en zusters, voor wie er geen werk was. Door de

1) Rek. 1485, fol 16 VS .

2) Zie Register der Smalle Diensten (hs. Archief Leiden), begonnen in 1515; hierin
werden jaar op jaar alle namen van de gasthuismeesttrs enz. opgetekend.

3) Reg. Katr. g. 1397, bl. 109; ook bij Hamaker, bl. 46 (Deze keur was bekend aan
Orlers en van Heussen, maar van Leewen, van Mieris en Blok noemen als keur, wat
alleen de bevestiging ervan was, in 1401 door hertog Albrecht gegeven). Zie hierachter r
Bijlage III.

4) Reg. Katr. g. 1397, bl. 14. Boven een brief van 1365 (Ib, bl. 70) staat: „Enen
scepenbrief van 16 hont lants, die Heynric Veen die stillegancmaker in t gasthuys brocht,
als hi dairin ovitfanghen wort". Ook deze klompemaker moet een provenier geweest zijn j
het blijkt niet, wanneer hij werd opgenomen.

HET KATRTJNENGASTHUIS. 29

T<eur van 1388 heeft het gerecht de verwording van het gasthuis
tot een proveniershuis willen tegenhouden, en het is daarin ook
geslaagd, al is de keur zelf met het wijzigen van de vormen al
heel gauw vergeten.

In 1394 stierf er een zuster en werd zekere Oetgaaf door
gerecht en raad van Leiden in het gasthuis, hun gasthuis noemen
zij het, als zuster opgenomen om er in het biezonder voor de
zieken te zorgen; de meesters beloofden haar volledig onderhoud
-als redelic ende weselic is in den gasthuyse", Oetgaaf aan het
huis trouwe dienst en zorg voor alles als voor haar eigen goed 2).
^ij bracht 12 pond 16 schell, in en de helft van een huisje,
waarvan de andere helft gekocht werd van Allaert, haar man,
die al in het gasthuis was 3). Hij was daar als broeder 4), en dat
hij nog iets aan de meesters kon verkopen, kan hieruit verklaard
worden, dat hij bij zijn opname rijk genoeg geweest was om iets
achter te houden. Dat de broeders en zusters dit mochten doen,
werd uitdrukkelik gezegd in de bevestiging, die hertog Albrecht
in 1401 van deze keur gaf s). Maar dit is ook de laatste keer,
dat we iets van broeders en zusters vernemen. Oetgaaf komt van
1394—Hl 2 geregeld in de rekeningen voor, eerst als moeder m
het gasthuis, later als gewezen moeder aan wie op bevel van het
gerecht een lijfrente werd uitbetaald 6). Naast haar was er eerst
<iok een moeder Ave, in 1401 vervangen door moeder Lysbet
Clemments, die in 1421 stierf als de laatste echte zuster uit het
gasthuis, want terwijl men in 1412 en 1413 ook nog een onbe-
zoldigde moeder Margriet (waarschijnlik de opvolgster van Oet-
gaaf) had, kregen sedert 1414 de nieuwe moeders geregeld loon
en bleven zij niet voor haar leven in het gasthuis, zodat zij zich
van de andere dienstboden alleen door de naam, wat hoger loon
■en wat meer verantwoordelikheid onderscheidden; zij werden ook
vaak het ene jaar moeder, het andere weer joncwijf genoemd. In
1435 noemde men . al vier van de zes dienstboden moeder, en
daarom ging men in 1450 ter onderscheiding maar van overmoe-

1) Rek. 1394, fol. 7 VS..

2) Stedeboek (hs. Archief Leiden), fol. 53 vs..

3) Rek. 1394, fol. 7 vs. en 16.

4) Rek. 1398, fol. 8: „broeder Allert in den gasthuysse".

5) Zegelbrief van 4 Aug. 1401 (Inventaris Elsevier I 27); opgenomen in de Privilegs-
Ijoeken A fol. 60, AA fol. 41 vs. en B fol. 51 (hss. Archief Leiden). In Reg. Katr. g. 1397,
bl. 116 staat een vidimus, dal de stadsregering er op t8 Okt. 1401 van gaf. Gedrukt bij
■Orlers bl. 126 en bij van .Mieris - Leyden I 168. Zie hierachter; Bijlage IV.

6) Rek. 1412, fol. 24.

30 HET KAÏRIJNENGASTHUIS.

ders spreken, als men de plaatsvervangsters van de vroegere zusters,
bedoelde. Van broeders blijkt na 1394 niets meer; zij werden hier
als op zoveel andere plaatsen al vroeg geheel door de zusters
verdrongen ; en voor het ruwe werk hield men geregeld een of
twee knechts.

Maar proveniers bleef men opnemen, zij het dan ook in klein
aantal. Al in 1401, het jaar waarin de keur van 1388 bevestigd
werd, vroeg Joncfrou. Alyt, Heynric Tiers weduwe, opname in het
gasthuis 2). Het was een buitenkansje voor de meesters, want Alyt
was een „oude, reckelicke, gedaechde vrouwe", die stellig niet heel
lang meer leven zou, en zij .was rijk, zo rijk, dat het onverant-
woordelik geweest zou zijn haar af te wijzen. Dus vonden de
meesters er iets op: Alyt werd opgenomen „niet als een suster
mar als een reckelicke joncfrou", die behalve wat andere prove-
niers genoten ook voor haar dienstmeisje vrije kost kreeg. Zij
was, geen goedkope, kostgangster 3), maar de uitkomst bewees, dat
de gasthuismeesters goed hadden gezien, want zij stierf al in
1404; het gasthuis had alleen nog een dure begrafenis te beta-
len 4), en bezat haar goederen verder onbezwaard. — En zij bleef
niet de enige, zoals men , zien kan uit de rekeningen en uit enkele
provenierskontrakten, waarvan de kopie bewaard is. Zo werden
in 1413, 1421 en 1424 proveniers opgenomen 5), die heel wat
geld en landerijen inbrachten, de laatste twee met de bepaling,
dat het kontrakt verbroken zou zijn, als ze zich in het gasthuis
slecht gedroegen, waarbij ze na betaling van de gemaakte kosten
het ingebrachte ook terug zouden krijgen. Zulke rijke mensen
kon men niet afwijzen, dat vond het gerecht ook, en daarom
maakte het (waarschijnlik in 1438) een keur, dat de meesters voort-
aan alleen proveniers mochten opnemen, die minstens 150 gouden
Eng. nobels of de, waarde daarvan inbrachten Dat men ook
hierna nog van proveniers verneemt 7), bewijst wel, dat zij het in
het Katrijnengasthuis goed hadden. Toch bleven zij er altijd bijzaak.

1) Zie Alb. Thijm t. a. p. bl. 257.

2) Reg. Katr. g. 1513, bl. 182.

3) Zij had voor haar dageliks onderhoud aan „versehe spisen, visch ende vleisch" 15,
pond, 8 schell., 8 penn, per jaar nodig: Rek. 1402, fol. 13 vs..

4) Rek. 1404, fol. 15 VS. en 1405, fol. 19 vs..

5) Reg. Katr. g. 1513, bl. 86, 357 en 278.

6) Hamaker bl. 492. De keur is niet gedateerd, maar de volgende, die met „Item so-
is gecuert" begint, is van 24 Nov. 1438.

7) B.v. in losse zegelbrieven van 23 Aug. 1442 en 28 Junie 1456 in het Archief ter
Leiden; en in brieven van 1495 en 1498 in Reg. Katr. g. 1513, bl. 346 en 306.

het katrijnengasthuis. 3 I

Maar ook datgene, waarvoor een gasthuis oorspronkeUk bestemd
was, het opnemen van arme zwervers, was in het Katrijnengast-
huis op het eind van de 14e eeuw al bijzaak geworden. Het was
toen in hoofdzaak, wat het meer en meer werd, een tehuis voor
arme zieken. Hoe die verandering in zijn werk ging, is niet precies
"a te gaan: onze enige bronnen voor de kennis van het gasthuis
tot 1394 zijn koop- en giftbrieven. Toch leren de testamenten,
waarin-het gasthuis bedacht wordt, ons een en ander hierover
door de termen, waarmee de bewoners ervan aangeduid worden.
Heten zij in 1349 nog ^,die. armen die in tgasthuys legghen" i),
in 1389 noemt men hen „die zieken die legghen in tgasthuys"
of „die rechte armen die voir in den gasthuyse in hoir siecbedde
legghen" in 1390 „die alendighe zieken voir in tgasthuys" en
»die arme alendighe zieken in tgasthuys lègghende" 3). Armen,
zieken, zieke armen, ellendige zieken, arme ellendige zieken, dat
waren dus de voornaamste bewoners van het gasthuis. Geheel in
overeenstemming met wat wij van elders weten, werden ook m
het Katrijnengasthuis alleen die zieken verpleegd, die te ellendig
waren om. zich nog voort te slepen; ook hier was ziekeverplegmg
niet anders; dan een vorm van liefdadigheid. Maar onder die vorm,
hoe zeer ook afwijkend van de oorspronkelike, bleef het gasthuis
bestaan, en genoot het lange jaren roem en voorspoed.

De armen lagen er in 1390 vóór in hun ziekbed, terwijl de
broeders, zusters en proveniers achter huisden 4). Het gasthuis be-
stond toen v.n.1. uit een kapel en twee gebouwen, een aan de
Breestraat en een daarachter, maar juist omstreeks deze tijd werd
het herhaaldelik vergroot. In 1392 verzekerden de meesters bij
missive aan het gerecht, dat het hoog nodig was een nieuw huis
voor de zieken aan de Breestraat te bouwen, waarvoor ze behalve
een hun al toebehorend klein huisje ook het huis van hun buur-
man Symon Jude nodig hadden. Zij vroegen d^s, of het gerecht
dit volgens schepenschatting 5) wilde laten verkopen öf hun toe-
staan het tegen een .ander huis te ruilen; verder vroegen ze 50
gld. voor de verbouwing en bericht, als het gasthuis iemand naar
Deventer zond om hout te kopen; zij waren volkomen bereid ge-

\'\' Reg. Katr. g. 8_

=) Ib.. bl. 38 en 77.
3) Ib , bl. 83 en 48.

die siecke e^ri^"^\' ^en gasthuys binnen desen helen jair, voir onder

/ip " susteren ende broeders, 104 vate hoppens biers enz.".

5) Z,e hierover Hamaker, bl. 98. keur 24.

32 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

heel volgens de wil van het gerecht te bouwen Het gerecht
dwong Symon Jude inderdaad zijn huis volgens schepenschatting
aan het gasthuis te verkopen, en in 1394 betaalden de meesters
hem als eerste termijn de helft terwijl ze tegelijk van Gheryd
van Bennenbroec een jaarlikse rente van 5 schell. „mit den houde" 3)
afkochten, die erop was blijven staan. Eerst toen de volle som
betaald was, droeg Symon Jude in 1395 zijn huis aan de gasthuis-
meesters over 4), en in 1396 Averd er blijkens de rekening heel
wat verbouwd. Ook in 1399 kreeg men weer 8 pond voor de ver-
bouwing 5), en de hele 15e eeuw door bleef men het terrein en
het aantal gebouwen uitbreiden. Zo kocht men in 1413 een huis
met erf achter het gasthuis aan de Rijn dat men ten behoeve
van het gasthuis verbouwde/); in 1421 een huis met erf naast
het gasthuis aan de Breestraat en ook het hierachter gelegen huis
met erf aan de Rijn welk laatste tot turfschuur werd ver-
bouwd 9). In 1432, 1441 en 1454 waren er blijkens de rekeningen
weer grote verbouwingen 1°); in 1471 kocht men weer een huis
met erf naast het gasthuis aan de Breestraat en twee kleine huisjes
met erven daarachter aan de Rijn "), en in 1502 een huis met
erf aan de Rijn Zo besloeg het gasthuis met zijn huizen en
erven ten slotte het hele terrein tussen de Breestraat en de
Nieuwe Rijn, dat nu wordt ingenomen door de Stadsgehoorzaal,
de F"ranse kerk en de Meisjesschool 2e klasse aan de Breestraat,
de Gehoorzaal, de Jongensschool le klasse en de Gemeente-apoteek
aan de Aalmarkt.

Maar ook op andere wijze breidden de vaste bezittingen van
het gasthuis zich steeds uit. Al in 1314 konden de meesters voor
16 schell. aan tPieter Douwen soen 10 gaarden veen te Benthuizen
in erfhuur geven, en aan Gheryd, vir Machtelden sone, voor 20
schell. 2V2 morgen land in de Weypoort ^3). In welk jaar het gast-

1) Hun verzoekschrift ligt vóór in de Tresoriersrekening van 1392.

2) Rek 1394, fol. 16.

3) D. i. het recht van de hypotheekhouder om bij verkoop het huis aan zich te houden.

4) Reg. Katr. g. 1397, bl. 22.

5) Reg. Katr. g. 1513, bl. 185

6) Reg. Katr. g, 1397, bl. 167.

7) Rek. 1413, fol. 23 VS. en 24.

8) Reg. Katr. g. 1513, bl. 520.

9) Rek. 1421, fol. 27 VS..

10) Rek. 1432, fol. 42—48 VS.; 1431, fol. 39—42; 14*54, fol. 38—39.

11) Reg. Katr. g. 1513, bl. 525.

12) Ib..

13) Reg. Katr. g. 1397, bl. 64 en 66,

het katrijnengasthuis. 3 I

huis in het bezit kwam van de 400 gaarden veen, door ridder
irc Boekei in 1311 gegeven aan Heynric die Mattemaker, wordt
\'^\'et vermeld 1). In 1327 werden 9 andere gaarden breed veen
onder Benthuizen voor 18 schell, in erfpacht gegeven aan Enghe-
"■echt Lammekiaensz., onder voorwaarde dat wie als pachter
opvolgde, steeds verplicht zou zijn het gasthuis het eerste jaar 5
^ goede turf uit te reiken 2). In 1329 gaven Gheryd van
oschuysen en Jan van Brabant, de oudste gasthuismeesters die
ons bij name bekend zijn, voor 22 schell, een stuk land bij de
stadswal in huur aan Dirc Mathys soen 3). Van koop en verkoop
van jaarlikse renten hebben we de oudste voorbeelden uit 1328 4)
^330 5). Na 1361 worden de brieven steeds talrijker, waarbij
^envoudig vermeld wordt: die en die gaf over aan het gasthuis.
^ eri deel van deze zijn misschien giften geweest, maar het meeren-
ee toch stellig niet, want bij giften maakte men meestal voor-
waarden. Niet altijd was dit het geval: Gheret Rutghers gaf b.v.
V d^^^^" »in rechter aelmosse ende in oirbair mijns

er ziele ende miere moeder" een rente van 2 schell, zonder

J iets bepaalds voor te eisen 7). Maar gewoonte was: dit wèl
te doen.

j ^en gaf, wij merkten het al op, in de middeleeuwen in de eerste
^ de kerk het voorschreef. Hiermee is niet gezegd,

er in die tijd geen vriendelike mensen geweest zullen zijn,
ko d S^ven een vreugde was. Maar ook deze wisten het: zij
^ en er de hemel mee verdienen. En er was nog iets anders.
^ en kon, zo leerde de kerk, de jaren die de ziel na de dood in
vagevuur zou hebben door te brengen verminderen door het
aten lezen van zielsmissen en het laten doen van gebeden, hoe
meer hoe liever. Er was wel haast niemand, hoe arm of verlaten,
voor wie niet een of meer gebeden werden opgezonden na zijn
00 . Maar eerst als men zich een eeuwigdurende memorie had
veizeKerd, kon men gerust zijn op zijn zaligheid. De vermogenden
adden hiervoor graag een deel van hun tijdelike bezittingen over.
IJ gaven of vermaakten daarom huizen, landerijen of renten aan

I) Ib., bl. 66. Misschien hoort deze brief ook slechts bij de volgende.

J-b., bl. 65.

3) Ib., bl. I.

4) Ib., bl. 13.

5) Ib., bl. 4. ■ ■
ö) Ib., bl. 41. ■ ■

7) Ib., bl. II.

34 het katrijnengasthuis.

een blijvende instelling, onder voorwaarde dat voor hen en hun
familieleden ten eeuwigen dage memoriediensten zouden worden
gehouden. Eerst waren het alleen de kerken, die zich deze diensten
zagen opgedragen; later werden het meer en meer de gasthuizen.
Men ■ had zo meer zekerheid: de beheerders van het gasthuis oe-
fenden dan een zeker toezicht uit op de geestelikheid, die wel eens
geneigd geweest zal zijn zich makkelik van deze diensten af te
maken. Als beloning hiervoor kregen de armen een deel van de
jaarlikse rente; soms werd nauwkeurig voorgeschreven, waarvoor
dit geld besteed zou moeten worden, b.v. voor wijn. Sommige
schenkers gaven de brieven tegelijk over, andere droegen de zorg
hiervoor aan hun erfgenamen op.

Van dit alles leveren de testamenten en schenkingsbrieven van
het Katrijnengasthuis uit de 14e eeuw ons voorbeelden. Ze zijn
in het begin niet talrijk; eerst omstreeks 1390 ziet men de bezit-
tingen van het gasthuis met de daarbij opgelegde verplichtingen
snel toenemen. Het oudste testament waarin het gasthuis ge-
noemd wordt, is dat van Pieter van Leyden van 13162). Hij ver-
maakt zonder meer „den gasthuyse aldaar (sc. Leyden) jaarlycx
5 schellingen". Maar wij hebben al een testament, uitsluitend voor
het gasthuis, van 24 Nov. 1318 3). Reymer, vir Gobburghen soen,
en zijn vrouw Badeloghe bepaalden toen, dat na hun dood twee
goede bedden, elk met een paar lakens en een deken, voor het
gasthuis uit de boedel genomen zouden worden, eer de erfgenamen
iets mochten aanvaarden; ook mochten de gasthuismeesters aller-
eerst een pond Hollands nemen uit het gerede geld. Verder ver-
maakten zij aan jaarlikse rente 10 schell, na de dood van een
van hen en een pond na beider dood om daarvoor jaar op jaar
linnen lakens te kopen voor de arme lieden om op te liggen. Een
vriendelike gedachte, ongetwijfeld bij hen opgekomen, toen ze de
arme zwervers op stro alleen hadden zien liggen. Maar het was
geen kleinigheid, die ze in ruil voor hun liefdegave eisten: men
moest alle dagen voor het altaar in de gasthuiskapel hun zielen
gedenken.

Minder begerig was de volgende schenkster, Joncfrou Aechte

1) Blok - Stad in de M. E. bl. 329 zegt wel, dit testament noemend: „Vóór dezen tijd.
spreken de testamenten wel van het Katrijnengasthuis, maar niet van den Heiligen Geest",,
maar er is mij hiervan geen voorbeeld bekend.

2) Zie hierover onder de Heilige Geest.

3) Reg. Katr. g. 1397, bl. 10.

HET KATRIJNENGASTHUIS. 35

Heynefi dochter van ^Velsen die de zorg voor haar memorie-
^enst aan de Heihge Geest opdroeg. Aan het gasthuis vermaakte
-\'j m 1322

yy simpelike om Godes wiUen ende om zalichede miere

ZlGlPn" 11

^^ roerende en onroerende goederen, die ze rechtens van

^ar broer Ysebrand geërfd had, onder voorwaarde dat zijn
uwe Yde en een andere broer, meester Hughe, tot hun dood
sebrands huis zouden mogen wonen. Dat dit huis niet Yse-
s enig bezit was, bewijst een hierbij gevoegde schoutsbrief
land onder Rijswijk. Voor de vierde keer werd het gasthuis
m 1334, in het onder de Heilige Geestmeesters berustend
een Heinric van Screvelant, met een bed, twee lakens en

^n deken Dan volgt het testament van heer Lyclaes van
^ y sburch, Jans Moilnairs soen 3). Zijn erfgenamen droegen in
335 een pond Holl, jaarlikse rente aan het gasthuis over voor
uitvoerig oinschreven memoriedienst in de Pieterskerk; hier-
5 schell. bestemd voor „vigheliekeersen", de 15 andere
blTef ^^ j^^^\'likse dienst. Alleen wat er van die 15 schell. over-
ste ^^^ afhing van het aantal aan de dienst deelnemende pries-

\'"\'^O\'^hten de gasthuismeesters voor de armen houden,
""en ^^ lezer niet vermoeien met een opsomming van al de-

nen, die achtereenvolgens iets aan het gasthuis vermaakten,
twee testamenten moet ik nog de aandacht vestigen. In
eue, dat van Willem Foytgen van 1390 4), zien we voor het
^i"st, hoe aan de gasthuismeesters behalve de zorg voor een me-
m^oriedienst ook het uitreiken van een lijfrente aan de vrouw van
had^^^^^^^"^ werd opgedragen s). Juist een jaar vroeger, in 1389,
^ nien aan Claes die Vos van Medenblic en Didde zijn vrouw
eerste lijfrente verkocht, waarvan na de dood van een van
van ^^^^ uitbetaald zou worden 6). Dit verkopen

^an^ lijfrenten was een veel toegepast middel om in dure tijden
deel ^ inrichting van armezorg te stijven ; het had het voor-

van \' ^^^ dadelik in het bezit van een zeker kapitaal kwam, waar-
u men eerst langzamerhand een deel behoefde terug te betalen. Maar

ï) Ib. bl. 67.

\'I H. G. A IV No. X.

5) 2i\' j

glazen ^^^^ ^^^^ lijfrente aan het gasthuis voor het kopen van nieuwe

"lemoried\' \' droeg zij aan de gasthuismeesters de zorg voor

de St P uitdelingen op (Zegelbrief van 3 April 1428 ; ook Memoriale B van

■ lankraskerk, fol. 79).

\' Reg- Katr. g. w. IIO.

het katrijnengasthuis. 3 I

men moest er toch voorzichtig mee zijn : bleef de verzekerde wat lang
leven, dan kon het per slot een schadepost worden. Vaak werd de hele
lijfrente op de langstlevende van twee personen vastgezet; het
eerste voorbeeld hiervan is uit 1395 Vaak ook werd aan het
betalen van de lijfrente de verplichting tot het houden van een
memoriedienst verbonden. Zo kochten de gasthuismeester Harman
Bitter en zijn vrouw in 1397 een jaarlikse lijfrente van 12 pond
en 10 schell., op S. Katrijnendag of binnen 8 dagen daarna te be-
talen ; bij verzuim hiervan hadden zij voor elke dag uitstel recht
op 4 groot. Stierf Harman vóór zijn vrouw, dan moesten de gast-
huismeesters met de Heilige Geestmeesters samen zijn jaargetijde
en memorie doen; de kosten daarvan mochten ze van de lijfrente
afhouden. Was ook de vrouw gestorven, dan moesten de meesters
van het gasthuis en de Heilige Geest aan de kerk van Egmond
een rentebrief van 20 schell. of een even grote jaarlikse rente uit-
reiken om beider eeuwigdurende memorie te doen 2). Een derge-
lijke overeenkomst sloten de meesters in 1399 met Pieternelle, Jan
Willemsz. dochter, die een lijfrente van 20 pond kocht 3), maar
aan een in 1407 verkochte lijfrente van 31 pond was de verplich-
ting tot het houden van memoriediensten weer niet verbonden 4).

Van Pieter Hughen soen is het eigenaardig, dat hij in 1391 twee
uiterste wilsbeschikkingen maakte: een voor de zielsrust van zijn
overleden vrouw alleen en een voor zichzelf en zijn hele familie 5).
Zijn vrouw was in het klooster van Onser Vrouwen broeders in
Haarlem begraven; daar moest men jaarliks een memoriedienst voor
haar houden, waarvoor aan het klooster een pond Hollands zou
worden uitgereikt. Als de memorie verzuimd werd, mocht men het
geld besteden voor de ellendige zieken; lagen er op dat ogenblik
geen in het gasthuis, dan moest het gebruikt worden voor een
uitdeling van tarwebrood aan de armen, op Sint Katrijnendag vóór
het gasthuis te houden^

Het is hier niet de plaats om uitvoerig over de aan het gast-
huis opgedragen memoriediensten te spreken: zij staan met de
armezorg alleen in zoverre in verband, als zij een bron van in-
komsten voor het gasthuis vormden, en er vaak een uitdeling van
brood of geld aan de armen bij de dienst werd voorgeschreven.

1) Ib., bl. III.

2) Ib., bl. 112.

3) Ib., W. 113.

4) Ib., bl. 139.

5) Ib., bl. 35 en 46.

het katrijnengasthuis. 3 I

Zo bepaalde Hubrecht van den Werve in 1394, dat jaarliks bij zijn
graf aan hoogstens 60 personen een wittebrood van een penning
uitgereikt zou worden i), en Aernt, IJsebrants soen van der Laen,
1398, dat men bij zijn memorie 7 groot onder de armen moest
verdelen, zodat 8 mensen samen één groot kregen 2). Uit de reke-
ningen van het gasthuis kan men zien, hoe het aantal te houden
memorieën langzamerhand aangroeide. Men moest n.l. altijd kaarsen
bij het graf zetten en dit zogenaamde belichten van de memorieën
werd aan een bepaald persoon opgedragen; in 1394 was het aantal
te belichten memorieën\' nog maar 34, i" 1390 en 1397 al 43, en
et werd 65 in 1401, 87 in 1411, 125 in 1421, 136 in 1432, I55
1441, 183 in 1452, 222 in 1467- De «meeste diensten hadden
plaats in de Pieterskerk, waar ook voor het gasthuis werd ge-
kollekteerd. De opbrengst van die kollekte werd gebruikt voor de
bij de mem.oriediensten verplichte uitdeUngen van geld aan de pastoor,
de kapellanen en de koster, maar er schoot gewoonlik nog wel
wat over: in 1394 b.v. 36 pond 18 sch., in 1403 10 pond. Om
bet beheer te vereenvoudigen, deelde men later geen geld meer
"it aan de priesters, maar loodjes, die ze tegen geld konden in-
wisselen. Al in 1419 kocht men ijzers om deze loodjes mee te
merken, een vorm om ze in te gieten, een houten kist om ze m
te bewaren en een bord om ze op te leggen bij de uitdeling 3), m

H23 en 1434 weer een pinsoen of ijzeren priem om ze te merken 4),

terwijl men in 1436 het lood liet vergieten en de vorm vermaken 5).

Hieruit blijkt, dat men om bedrog te voorkomen de vorm en
tekening van de loodjes steeds veranderde. Een vaste loodmeester
bad ze in bewaring en deelde ze in de Pieterskerk aan de priesters
uit; om dit nauwkeurig te kunnen doen had hij ook een Memorie-
boek onder zijn berusting De memoriediensten waren voor de
priesters van de Pieterskerk zo voordelig, dat men hen sinds 1436
een inlage liet betalen om eraan deel te mogen nemen, waarvan

ï) Ib., bl. 91.
Ib., bl. 136.

3) Rek. 1419, fol. 29 en 29 vs..

4) Rek. 1423, fol. 37 en 1434, fol 40 vs..

5) Rek. 1436, fol. 42 VS..

6) Aant. op de laatste bl. van het Memorieboek No. 7. Er zijn in het Gem. Archief
3 Memorieboeken van het Katr. gasthuis, No. 5, 6 en 7 gemerkt. No. 5 is begonnen m

1397 onder de gasthuismeesters Harman Bitter en Dirck van der Specke, die ook het Register

1397 lieten schrijven; de kalender staat er met rode letters in. No. 6 is iets jonger en zal
begonnen zijn in 1403, toen men perkament voor een nieuw Memorieboek kocht (Rek.
1403, fol. 22). Beide boeken lopen van St. Pieter tot St. Pieter. No. 7 begint met i Jan,
en is met een tóe eeuwse hand op papier geschreven; het bevat ook veel meer.

3 8 HET KATRTJNENGASTHUIS.

het gasthuis 1/4 deel kreeg i); in 1448 was dit 13 pond 11 schell.
6 penn., in 1467 12 pond, in 1485 14 pond 6 schell. 10 penn..
Het kwam meermalen voor, dat de gasthuismeesters met de Heilige
Geestmeesters samen voor een memoriedienst moesten zorgen; een
enkele maal moesten zij ook toezien op de deputaten van de Pieters-
kerk of de oversten van het H. Sakramentsgild bij het houden van
memoriediensten, waarvoor dan de armen uit het gasthuis een kleine
vergoeding kregen. Dit was b.v. in 1498 bepaald voor een memo-
riedienst met een uitdeling van 30 witte bollen aan de armen, in
1497 voor een uitdeling van een pond aan wittebrood bij het graf
van een priester 2). Die brooduitdelingen bij de graven kwamen
zoveel voor en gaven aanleiding tot zoveel rumoer in de kerken,
dat het gerecht ze in 1442 moest verbieden 3); men mocht toen
alleen nog maar brood uitdelen in het Katrijnengasthuis.

Maar behalve de zorg voor memoriediensten en het uitdelen
van brood werden aan de gasthuismeesters nog allerlei andere
dingen opgedragen.

In de eerste plaats: verschillende kapelrieën. In 1383 stichtten
Willem Vlaminck en Aechte van Haarlem samen een kapelrie van
St. Anna in de Pieterskerk, waarvan beider afstammelingen om
de beurt de gift zouden hebben, terwijl de gasthuismeesters de
landen en renten ervan in beheer kregen; de priester moest min-
stens tweemaal per week in de Pieterskerk een mis lezen en
bovendien moest hij jaarliks twee memoriediensten laten houden
onder toezicht van de Heilige Geestmeesters, de ene keer voor
Willem Vlaminck, zijn drie gestorven vrouwen en al hun kinderen,
de andere keer voor de familie van Aechte van Haarlem 4). - In
1389 bepaalde Pieter Simonsz. van den Oerde, dat de gasthuis-
meesters van 9 morgen land onder Zoeterwoude na zijn dood jaar-
liks 8 pond Holl, moesten uitkeren aan Jan, heer Simon Jansz.
Moenenzn. en later aan een andere arme priester om hiervoor
ééns of tweemaal per week op het hoogaltaar van het gasthuis
een mis te lezen voor de ziel van de schenker, zijn familie en
alle latere begunstigers van de kapelrie. Verzuimden de gasthuis-

ij Hierover uitvoeriger ouder de Heilige Geest.

2) Register Katr. g. 1513, bl. 291.

3) Hamaker - Keurb. bl. 485.

4) Register Katr. g. 1513, bl. 437. In 1^55 droeg Mr. Adriaan Dirksz. van Leyden,
pensionaris van Delft, de gift van deze kapelrie over aan Claes van Berendrecht, schout
van Leyden {Ib., bl. 440); een proces over de bezittingen van deze kapelrie gevoerd op
het eind van de i6e eeuw, is voor de geschiedenis van het gasthuis niet van belang.

het katrijnengasthuis. 3 I

meesters binnen een maand na het overUjden van de priester zijn-
plaats te doen vervullen, dan kwam de gift aan de kureit van St.
ï\'ieter; Het de priester gedurende langer dan een maand na de
missen te lezen, dan moest men hem van zijn rechten vervallen
verklaren. Wat het land boven 8 pond per jaar opbracht, was be-
stemd voor een wekelikse uitdeling aan de in het gasthuis liggende
zieken, waarom men de kapelrie geen beneficium maar de „elemo-
sina Petri Symonis van den Oerde" moest noemen Meer dan
door deze kapelrie maakte Pieter Simonsz. van den Oerde zich bekend
door de stichting van het zgn. Pieter Simons Begijnhof, dat hij
eveneens aan de zorg van de gasthuismeesters toevertrouwde. -
1399 stichtte Jutte, Jan Pietersz. weduwe, weer een kapelrie
van drie missen per week (op Maandag, Woensdag en Vrijdag)
het St. Maria Magdalena altaar in het gasthuis, dat juist gewijd
zou worden, waarvan eerst zijzelf en haar familie, en na het uit-
sterven van deze de gasthuismeesters de gift zouden krijgen
Het volgende jaar stichtte Aechte, Claes Barlaers weduwe, een
kapelrie van één mis per week op het hoogahaar in het Katrijnen-
gasthuis, en droeg deze evenals Pieter Simonsz. gedaan had, op
aan heer Jan, heer Simon Jansz. Moenenzn. en na diens dood aan
zijn vader heer Simon, terwijl de gift later aan de gasthuismees-
ters kwam. Verzuimden zij de plaats van een overieden priester
binnen de maand te vervullen, dan ging de gift van hen op de
H. G. meesters over. De priester van deze kapelrie ontving 8 pond
en 3 schell. Holl, per jaar, van verschillende percelen te heffen,
en men mocht ook hieraan niet de naam van beneficium geven,
maar moest het „eleemosina Agathe, relicte Nycolay dicti Bariaer"
rioemen 3). Het is mogelik dat er behalve deze kapelrieën ook nog
andere in het gasthuis gevestigd zijn geweest, waarvan geen be-
richten tot ons zijn gekomen. We weten over dit punt alleen nog,
dat de gasthuismeesters ook de zorg hadden voor een kapelrie,
in 1462 gesticht als zoen voor de moord op Willem Duyker Ys-
brantsz., waarvoor elke week twee missen gelezen moesten worden
op twee verschillende altaren in de Pieterskerk 4), en sedert 1554
voor die van Ermgard van Leewen, bestaande uit twee wekelikse
missen, op het St. Nicolaasaltaar in de Pieterskerk te lezen S).

Register Katr. g. 1397, M. 51.

Pundatieboek Pieterskerk (Hs. Arch. Leiden), fol. 81.

3) Register Katr. g. 1397, bl. 120.

4) Register Katr. g. 1513, bl. 255. Vgl. Rek. 1485, fol. 26 vs.,

5) Rhijnl. Oudh bl. 41 en 244. Vgl. Memorieboek No. 7, bl. 41-

40 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

Behalve voor uitdelingen aan hun eigen arme zieken kregen de
meesters ook voor jaarlikse uitdelingen aan anderen te zorgen,
hetzij partikulieren, hetzij andere armen als de leprozen, de be-
gijnen, de huiszitten, de andere gasthuizen, de hofjes, de bedelorden.
Soms was bepaald, dat de meesters, als ze iets van het hun op-
gedragene verzuimden, een boete aan een andere instelling moes-
ten betalen. Zo droegen Aernt van Rollant en zijn vrouw Erm-
gairt Hugendr. in 1449 aan de gasthuismeesters op jaarliks een
vat goed Delfts bier in het Leprooshuis te zenden en driemaal
per jaar de zieken in het gasthuis te onthalen, ééns op gebraden
vlees met Rijnwijn en tweemaal op zoete wijn met Gentse koeken;
bij verzuim verbeurden de meesters twee gouden Wilh. Holl. gul-
dens aan de leprozen

Het werd in de 15e eeuw meer en meer gewoonte bij elke
schenking aan het gasthuis te bepalen, waarvoor het geld besteed
moest worden; in \'de meeste gevallen was dit om de zieken te
onthalen op wijn of andere lekkernijen 2). In 1451 kreeg het
gasthuis b.v. van Lijsbet, Reyner Reynerzns. wed., een rente van
één gouden Eng. nobel om daarvan elke Zondagmiddag een pint
Rijnwijn voor de zieken te schenken en op elke van de zes Vrou-
wedagen een mengelen Rijnwijn 3). In 1487 gaven de erfgenamen
van Huge Claiszn. aan het gasthuis een rente van 4 pond over
om daarvoor elk jaar in de week vóór Kerstmis in het gasthuis
een mis van requiem te laten lezen voor Huges zielsrust, en om
op Kerstavond onder de zieken voor 2 pond gebraden vlees en
12 mengelen Rijnwijn uit te delen 4). Ook bij gelegenheid van de
jaarlikse mis in het gasthuis voor Geryt, Jan Kerstantz. zn., kregen
de armen sedert 1528 een maaltijd van gebraad en wittebrood
met Vs pint wijn elk s). Veel van dergelijke testamenten zijn be-
waard, maar veel moet ook verloren zijn gegaan. Wil men nauw-
keurig weten, wat er zo al bij testament aan de gasthuismeesters
werd opgedragen, dan sla men de Memorieboeken op, waarin bij
elke datum staat aangetekend, wat men in acht te nemen had.
Bij optelling blijkt, dat de zieken in het gasthuis in het begin

1) Zegelbrief van 2 Okt. 1449 (Arch. Leiden); vgl. Memorieboek No. 7, bl. 8.

2) Eens vond ik ook de eigenaardige bepaling, dat het gasthuis aan alle vrienden van
een erflater een goede maaltijd moest geven, als men zijn erfenis aanvaardde (Rek. 1419
fol. 27).

3) Register Katr. g. 1513, bl. 257.

4) Ib., bl. 349.

5) Ib., bl. 135.

HRT katrijnengasthuis. 41

van de i6e eeuw 159 maal per jaar recht hadden op wijn, het
grootste aantal dagen in de maand Augustus (20), het kleinste m
April (6), 25 maal op een maaltijd van gebraden vlees of wild,
24 maal op wittebrood of Gentse koeken en nog 4 «^aal op fijne
suiker. Heel dikwels was uitdrukkelik bepaald, dat zij dan bij de
maaltijd moesten bidden voor de ziel van wie hen zo goed
onthaalde, of zelfs voor de zielen van alle gelovigen in het vage-
vuur Of men dit alles werkelik in acht nam? Ik durf het met
verzekeren, en houd het niet voor waarschijnlik.

Door deze testamentaire beschikkingen kwam het gasthuis lang-
zamerhand in het bezit van een groot kapitaal. Men vermaakte
het soms ook wel bedden, huiken, kaarsen, zilveren lepels en
spannen, koppen en schalen, een pantser of een schuit, zoals uit
de rekeningen blijkt, maar meest landerijen, huizen en renten. Bij
goed beheer werd dit kapitaal steeds groter, vooral toen de
landerijen en huizen in waarde stegen. En ook: het gasthuis had
nog andere inkomsten, waaronder in de eerste plaats de erfenissen
te noemen zijn, die men niet vrijwillig maar rechtens aan de
gasthuismeesters overdroeg, n.1. die van alle in het gasthuis ge-
storvenen.

Dit recht bezat het gasthuis sinds onheuglike tijden en men
kan niet nagaan, wanneer het dit kreeg; waarschijnlik werd het
zelfs nooit officieel geschonken, maar berustte het uitsluitend op
gewoonte. Bij een in 1448 gevoerd proces over de erfenis van
een vrouw, die eerst na het Heilige Sakrament ontvangen te heb-
ben in het gasthuis gebracht was, en daar heel gauw was ge-
storven, beriepen de meesters zich erop, dat „van ouder gewoenten
costumelic is, dat soewie in den gasthuyse comt of gebrocht wort
ende dairinne oflivich wort, dat die alle syne goeden die hy heeft
ende afterlaet, comen sullen ende bliven an den gasthuyse voirsz.,
tensy dat sy mit voirwairden dairin comen ende hoir goeden
buyten bedingen" ; en zij werden bij de kenning ook in het gelijk
gesteld 2). Stellig gold dit recht al in 1394, want toen werden
blijkens de rekening niet alleen de nagelaten goederen aanvaard,
die de mensen zelf in bezit gehad hadden, maar werd ook een
vader, wiens kind in het gasthuis gestorven was, gedwongen 8 pond
als erfenis te betalen, en moest een weduwe om enig door haar

1) Memorieboek No. 7, bl. 32.

2) Kenningboek B (Hs. Archief Leiden), fol. 41 vs. en 45 vs.. Ook gedeeltelik bij Dr,

J. Blok - Leidsche Rechtsbronnen uit de Middeleeuwen (Oude Vad. Rechtsbr. I No. 6),
bl. 174 en 179.

42 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

man nagelaten goed te mogen houden, dit voor 40 schell, van
het gasthuis kopen In één geval moest men in dit jaar op
bevel van het gerecht een deel van de erfenis aan de dochter
van de gestorvene en haar man uitkeren, zodat er na de betaling
van de schulden en de begrafenis niet veel meer overschoot 2).
Ook in 1397 is weer sprake van zo\'n uitkering aan een dochter
op bevel van het gerecht 3). Maar dit waren uitzonderingen, want
gewoonlik aanvaardden de meesters onmiddellik alle goederen en
renten, maar ook de schulden van wie ziek in het gasthuis ge-
bracht werd, evenals zij het van de proveniers deden, en gaven
zij ze niet meer af, daar verreweg de meeste in het gasthuis ge-
brachte zieken daar ook hun dood vonden.

Het aantal doden was dan ook jaarliks vrij groot, wat na te gaan
is uit de rekeningen, waarin het aantal gebruikte doodkisten of
gemaakte graven of dat van beide wordt opgegeven 4). Blok 5) wil
uit het aantal graven opmaken, dat de bevolking van het gasthuis
in het begin van de 15-6 eeuw niet zeer toenam, maar deze ge-
volgtrekking blijkt voorbarig, als men niet twee maar alle jaren
vergelijkt. Terwijl het 23 was in 1394, 18 in 1396, weer 23 in
1397, 27 in 1398, 16 in 1401, 20 in 1402, 25 in 1403, 23 in
1404, 21 in 1405, 23 in 1406, werd het 70 in 1411, maar weer
21 in 1412, 34 in 1413, 29 in 1414, 37 in 1415, 50 in 1416, 46
in 1417, 30 in 1418 en 43 in 1420. Van 1421 tot 1429 is het
aantal van de graven niet opgegeven, omdat ze toen door de
knecht van het gasthuis gemaakt werden, maar het was weer 18
in 1432 en 1434, 10 in 1441, 13 in 1448, 25 in 1449, 40 in
1450, 25 in 1452, 35 in 1453, 15 in 1454, 48 in 1458, 26 in 1459,
„véél" in 1467 en 22 in 1485. Men ziet, dat het aantal graven te
weinig regelmatig over de verschillende jaren verdeeld is om daar-
uit iets over het al of niet toenemen van het aantal zieken te
mogen besluiten, terwijl de al besproken vergrotingen in het begin
van de 15e eeuw stellig op een voortdurende toename van de be-
volking wijzen.

We lezen in de rekeningen onophoudelik biezonderheden over
die erfenissen van in het gasthuis gestorvenen, b.v. dat een man

1) Rek. 1394, fol. 7 en 7 vs..

2) Ib., fol. 7 VS..

3) Rek. 1397, fol. 12 VS..

4) Gewoonlik waren er een paar doodkisten meer, zeker doordat men de graven wel
eens twee keer kon gebruiken.

5) Stad M. E. bl. 340,

HET KATRIJNENGASTHUTS. 43

pond betaalde als erfenis van zijn vrouw ; dat men bijen
verkocht, door een in het gasthuis gestorvene nagelaten 2); dat een
meesteres van wie de dienstbode in het gasthuis gestorven was, het
aan deze nog verschuldigde loon aan de meesters afdroeg 3); dat
de Vrouwe van Alkemade aan het gasthuis een schild gaf voor de
geringe inboedel, die een arme vrouw bij haar had laten staan,
toen ze naar het gasthuis ging om er te sterven 4); dat de mees-
ters voor een zieke inden, wat haar dochter haar had nage-
laten 5); en dat zij geen kosten spaarden om van een in Wiermgen
wonende man het erfdeel van zijn vrouw los te krijgen, waarbij ze
ook de gerechtelike hulp van de Raad van Holland inriepen O).
Het is licht te begrijpen, dat de familie van de gestorvenen er
gewoonlik weinig op gesteld was de erfenis af te staan, maar ook
dat het gasthuis stevig aan zijn oude recht vasthield, dat in 1401
nog aanmerkelik werd uitgebreid.

Wij hebben over de broeders en zusters sprekende al gezegd,
dat Albrecht van Beieren , in 1401 de stedelike keur van 1388
over het gasthuis bevestigde, wat hij deed uit de overweging:
»dat het veel versoecs ende anvals heeft van veel armer zieker
luden, die dairin gebrocht worden om des groten toesiens wille
ende gemacs, die hem allen aldaer comende gedaen woirt". In
deze zelfde oorkonde nu gaf hij aan het gasthuis ook het recht
"^P wat alle daar gestorven bastaarden en vreemdelingen zouden
nalaten, en tevens op wat bastaarden en vreemdelingen bij testa-
ment aan het gasthuis zouden vermaken. Als graaf van Holland
kwamen hem n.1. alle nagelaten goederen van die beide soorten
van mensen toe, waarvan zijn rentmeester de opbrengst inde.
Hierom was het privilege voor het gasthuis ook niet geldig, eer
^net door Philips van den Dorp, rentmeester van Noord-Holland,
was bevestigd; dit gebeurde nog in hetzelfde jaar 7). Sedert bleef
l^et van kracht, want toen WUlem van Beieren in 1413 nieuwe
bepalingen maakte over de erfenissen van bastaarden, verklaarde
dat de vroeger hierover gegeven handvesten ongeschonden

Rek. 1403, fol. II VS..

2) Ib., fol. 12.

3) Rek. 1423, fol. 23 vs..

4) Rek. 1432, tol. 25

5) Rek. 1441, fol. 25.

ö) Rek. 1459, fol. 91 VS..

7) Privilegeboeken A, fol. 60 vs. en B, fol. 51 vs..

het katrijnengasthuis. 3 I

zouden blijven Later meende men wel, dat ook het recht op
de erfenissen van alle in het gasthuis gestorven zieken door Al-
brecht verleend was, zoals blijkt uit een brief van 1526, waarbij
een voogd de erfenis van zijn nicht overlevert uit de overweging:
„achtervolgende die privilegie den voirsz. gasthuyse gegunt ende
gegeven wesende van den Grave van Hollant ende nae inhoude
van die, so is dit gasthuys gerechticht totten achtergelaten goeden
dergeenre, die in den voorn, gasthuyse oflivich worden" 2). Men
kan dit dan ook wel uit het handvest van 1401 lezen, als men in
de uitdrukking „wanneer dat mer enich in ontfaet" het woord
„enich" opvat als „iemand", en er niet op let, dat dit op de
vooraf genoemde proveniers slaat.

Maar zoals gezegd is, het gasthuis oefende in de praktijk dit recht
al vóór 1401 uit, daar men in 1394 inkomsten uit die erfenissen kon
boeken. Behalve het geld en goed, behield het gasthuis ook de oude
kleren van de zieken; de moeder gebruikte hiervan zoveel zij nodig
had, en verkocht de rest, wat soms een niet onbelangrijk sommetje
opbracht. In 1394 was het 12 pond 10 schell., in 1396 maar
6 pond 6 schell., in 1401 al 30 pond, in 1404 50 pond 18 schell.
8 penn., in 1406 weer 16 pond, in 1414 93 pond 6 schell. 8 penn.,
in 1427 136 pond 19 schell. 6 penn., later weer wat minder.

In de derde plaats genoot het gasthuis inkomsten uit verschillende
koliekten. De oudste hiervan was die in de Pieterskerk, waarvan
al in de 14e eeuw sprake is. In het keurboek van 1397 was n. 1.
bepaald, dat niemand in de kerk of op het kerkhof ten behoeve
van een ander mocht bedelen, behalve de kerkmeesters, gasthuis-
meesters en H. G. meesters, waaruit blijkt, dat deze toen al ge-
woon waren te koliekteren 3). Zoals al gezegd is, gebruikten de
gasthuismeesters de opbrengst van deze kollekte in de eerste plaats
om er de memoriediensten in de Pieterskerk van te betalen, en
schoot er daarna gewoonlik nog wel wat van over, welk geld in
afzonderhke beurzen bewaard werd 4). Behalve in de Pieterskerk
koliekteerden de meesters bij biezondere gelegenheden in de gast-
huiskapel 5), en daar hadden zij ook, tenminste al in 1402, vóór

1) Privilegeboek A, foL 79 vs.. Latere handvesten van het gasthuis zijn niet bekend;
alleen vond ik, dat men in 1459 tweemaal naar Den Haag reisde om over handvesten te
spreken (Rek. 1459, fol. 92 vs.),

2) Register Katr. g. 1513, bl. 360.

3) Hamaker, bl. 45 en 91.

4) Rek. 1417, fol. 34.

5) Zie b.v. Rek. 1411, fol. 19 vs. en 1485, fol. 14 vs..

HET KATRIJNENGASTHUIS. 45

het Mariabeeld een offerblok staan, waarin de gaven meest rijkelik
oeiden. Verder werd door enige daartoe aangestelde mannen
geregeld gekollekteerd in de kerk op het Hogeland, waarvoor in
H03 drie beschilderde borden gekocht werden ; de mannen
^ ^gen in hetzelfde jaar elk een paar gevoerde handschoenen van
gasthuis volgens een in de middeleeuwen meer gebruikelike
^ijze om diensten te belonen 3). In 1405 kregen zij behalve de
^andschoenen ook een buidel 4), zeker om het geld in te bewaren.
^ a er had men er een kast, waarvan een bode jaarliks plechtig
, ^ sleutels bracht aan wie aangesteld waren om de kollekte te
5); in noemde men die kollektanten zelfs „de gast-

^^ysmeesters in Sinte Pancraes prochy" 6). Eindelik werd nog voor
gasthuis langs de huizen gekollekteerd, waarvan voor het eerst
droe^^ 1411 7). De twee mannen, die deze kollekte hielden,

luid witte huiken en maakten hun nadering kenbaar door het
ook^*^ een bel 8); in 1426 kreeg een van hen van het gasthuis
geld voor kousen en mouwen 9).

van"^ ^^ vierde plaats kreeg het gasthuis van de stad de opbrengst
sommige boeten, hetzij die in voorkomende gevallen als straf door
"Opgelegd werden, b. v. een kaars van 8 pond was in
boete ^ ^ nobelen in 1410 hetzij vaste

Pu" t^\' "" verbeurde boter van wie te licht gewicht gaf of

ho\'oft"^^ verkocht zonder dit door een „wasic van stroo upt

^^ duiden "), alle verbeurde haring verbeurd vlees en
stad?^ al het te licht gebakken brood m). Ook schonk de

gasth\'uis^\'^\'"^ ^^^ gasthuis de opbrengst van het ijken, dat in het
afo-eleze vaak dit van de pui van het stadhuis werd

^ en van de koemarkt, die vóór het gasthuis op de

11 f®\'\'- H03, fol. 16 VS. en 18.

Ib., fol.

3) Vgl. Mr T r r>

Leiden in B\' \'-\'vervoorde - Rekeningen uit de Bouwperiode van de St. Pieterskerk

uen, in Bijdr. Gesch. Bisdom van Haarlem XXX i, bl. 77-
Rek. 1405, fol. 20.

5) B.v. Rek, 1435, foi\' 45 vs- en i4S3. t^^-

6) Rek. 1485, fol. 38 VS..

7) Rek. 1411, fol. 18 VS.. ^ ■

Rek. -14x4, fol. 24 VS.; 1427, fol- 35; H49. fo- vs..
Rek. 1426, fol. 29.

Blok - Rechtsbronnen, bl. 22, 43 en 48-

Hamaker, bl. 50 (Vl), 97- 223 en 362-

12) Ib., bl. 55.

13) Ib., bl. 229.

14) Ib , bl.

509-

Afl^^i-^Ssboek A (Hs. Arch. Leiden.), fol 52.

15)

46 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

Breestraat gehouden werd; in 1485 vond ik van beide de inkom-
sten voor het eerst geboekt Over de beestemarkt weten we
eerst uit 1574, dat toen voor elk beest boven de 2 jaar Vg stuiver,
voor jongere st. staangeld aan het gasthuis betaald moest wor-
den 2); in 1578 werd de markt naar het Weeshuis verplaatst en
kreeg dit de opbrengst ervan 3). De stad begunstigde verder het
gasthuis door het verlenen van vrijdom van aksijns. In 1396 en
volgende jaren werd nog koren-, slacht- en bieraksijns betaald 4),
maar in 1429 werd het gasthuis tegelijk met andere instellingen
van armezorg hiervan vrijgesteld s), onder voorwaarde dat men
geen bier mocht verkopen. Dit was de bevestiging van een al
enige jaren bestaand voorrecht, want in de stadsrekening van 1427
is er voor \'t eerst sprake van : de pachters van de bier- en van
de molenaksijns hadden zich erover beklaagd, dat het gerecht
tegen de afspraak toch sommigen van het betalen van aksijns had
vrijgesteld, waarom hun wat op de pachtsom gekort werd, voor
het Katrijnengasthuis b.v. 45 zakken meel. Behalve de boeten en
de vrijdom van aksijns kreeg het gasthuis van de stad ook nog
wel eens toevallige baten, zoals een stuk in de ramen gevonden
laken, waarvan geen eigenaar kwam opdagen 7).

Hiertegenover stond, dat het gasthuis soms op bevel van het
gerecht aalmoezen moest geven, b.v. in 1436 gedurende 11 weken
een uitkering van 2 plakken per week aan een zieke broeder
Philips 8), in 1449 gedurende 15 weken een dagelikse toelage van
3 duiten en een mengelen bier aan een ziek liggende priester,
heer Jan van Oestgheest 9), in 1453 een dagelikse tegemoetkoming-
van een leliaard aan een ketelboeter, die bij het maken van een
klok zijn been gebroken had Over de verplichte bijdragen tot
het onderhoud van krankzinnigen zal onder het Vrouwengasthuis
uitvoerig gehandeld worden.

Behalve deze inkomsten had het gasthuis nog de gewone baten
van elke grote huishouding in de middeleeuwen, zoals het smeer,

1) Rek. 1485, fol. 16 VS..

2) Aflezingsboek D, fol. 5 vs..

3) Gerechtsdagboek A (Hs. Arch. Leiden\\ fol. 87 vs..

4) Rek. 1396, fol. 10 VS..

5) Stedeboek, fol. 267.

6) Tresoriersrekening 1427, fol. 72.

7) Rek. 1441, fol. 22 VS. en 1449, fol. 80 vs..

8) Rek. 1436, fol. 42 VS..

9) Rek. 1449, fol. 47 vs..
10) Rek. 1453, fol- 56 VS..

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

de huiden en de wol van de beesten, de opbrengst van de over-
gebleven melk, boter en kaas, de gemeste varkens voor zover men
ze zelf niet nodig had, en allerlei rommel en afbraak, waarvan
men zich wilde ontdoen. Ook had het wel eens een voordeeltje,
b.v. in 1402, toen de gasthuismeesters bij het afleggen van hun
rekening een som van ruim 25 pond schonken, juist zoveel als
er meer was uitgegeven dan ontvangen

De eindcijfers van de oudste rekeningen vertonen een voortdu-
rende, schoon niet gelijkmatige vermeerdering van inkomsten en
uitgaven ; men moet ze echter telkens wat kleiner nemen dan opge-
geven staat, daar wat van renten en pachten achterstallig bleef,
eerst wel bij de inkomsten werd geteld, maar later als „afterstal"
onder de uitgaven werd geboekt. In 1394 was de ontvangst ruim
879 pond, de uitgaaf ruim 681, maar er was ruim 141 pond

afterstal; in 1396 was de ontvangst 613, de uitgaaf 790, de afterstal

ÏÏ7 pond, dus toen was er een tekort van I77 Pond, dat door de
meesters werd voorgeschoten; in 1397 waren de getallen 628, 665
en 71, in 1398 was het tekort ingehaald en waren de eindcijfers
668, 651 en 171 pond. In 1401 ziet men een vermeerdering, die
echter gedeekelik een gevolg was van een verandering in de
geldswaarde, tot 902, 927 en 138 pond; in 1402 was het 807, 807
en 71 pond. In 1406 werd het 1107, loio en 235 pond, dus was
de vermeerdering van het feitelik inkomen niet groot; in 1411 was
bet i5ï8, 1366 en 450, in 1413 1645, 1601 en 383, maar in 1414
weer 1309, 1279 en 411. De cijfers van 1416: 2276 en 1978
bjken plotseling veel hoger, maar er was 714 pond afterstal; zo
was er ook in 1419 bij de cijfers 2824 en 2507 niet i dnder
dan 1020 pond achterstallig, maar in 1423 werden de cijfers 3038,
3013 en 505. In 1424 daarentegen was het weer veel minder:
2125, 2150 en 656, in 1427 weer meer n.1. 3242, 3216 en 1195,
maar in 1432 maar 2096, 2101 en 566, in 1434 zelfs 1680, 1700
en 495- In 1436 en 1441 was het weer wat meer, in 1448:2733,
2739 en 698; toen was ook de 523 pond, die men aan de nieuwe
gasthuismeesters overleverde, onder de uitgaven gerekend 2). In
1452 was de ontvangst 3445, de uitgaaf 3472 (-689), de afterstal
953 pond; in 1459 was het 3597, 3603 (-375) en 1070, in 1467:
3456, 3456 en 1364, en in 1485 maar weer 1751, 1769 en 57-Het

1) Rek. 1402, fol. 13.

Het verschil tussen ontvangsten en uitgaven moet veroorzaakt zijn, doordat men bij
et overbrengen van de waarde van allerlei munten in ponden en schellingen wel eens
kleme getallen verwaarloosde.

het katrijnengasthuis. 3 I

blijkt dus, dat de werkelike inkomsten van het gasthuis van 738
pond in 1394 en 496 pond in 1396 tot 2533 pond in 1433 stegen,
maar dat ze daarna gewoonlik niet veel meer dan 2000 pond
bedroegen en in 1485 nog geen 1700 pond. In het begin van de
15e eeuw, men ziet het ook hier, had de voornaamste ontwikkeling
van het gasthuis plaats.

Wij hebben tot nu toe een heel belangrijk deel van het gast-
huis wel af en toe genoemd, maar nog niet nader besproken: ik
bedoel de gasthuiskapel. Dat die kort vóór l Jan. 1276 gewijd
was, is in het begin van dit hoofdstuk vermeld, toen we over de
tijd van de stichting van het gasthuis spraken. Aan deze kapel
danken wij dan ook de oudste berichten over het gasthuis, n.1. de
al genoemde oorkonde van de wijbisschop Petrus van Zuden,
waarin verboden werd: liemand in of bij de kapel te begraven
behalve één of twee stichters van het gasthuis, en 2°. er dienst
te houden, als de Pieterskerk onder geestelik interdikt stond, en
nog een tweede oorkonde van 25 Maart 1276, een pauselike bul
over de dienst in de kapel In dit stuk deelt Innocentius V
aan de elekt van Utrecht, Jan van Nassau 3) mee, dat hij aan de
opziener (preceptor) en broeders van het gasthuis voor de armen
te Leiden op hun nederig verzoek toegestaan heeft op hun eigen
kosten een kapellaan voor hun kapel aan te stellen om de diensten
te houden en de bewoners de H. Sakramenten toe te dienen; hij
draagt dus aan de elekt op hun dit toe te staan zonder zich op
andere rechten te beroepen.

Men zal stellig dadelik na het ontvangen van deze vergunning
een eigen kapellaan aangesteld hebben, en ik vond hem ook al
genoemd in een testament van 1335 onder de kapellanen van de
Pieterskerk als „die persoenre uten gasthuysse te Leyden" 4). Ook

1) Privilegeboek van Leiden (Hs. Archief) A, fol. 41 en AA, fol. 31. Afgedrukt bij van
Leewen, bl. 474; van Heussen - Bat. Sacra II 260, Oudh. v. Rhijnl. bl. 241 (vertaald) en
Hist. Ep. I 473; van Mieris - Leyden I 164 (met de vertaling); en Oorkondenboek v. Holl.
en Zeel. II No. 309 Zie hierachter: Bijlage: II.

2) De paus noemt zijn\' getal niet en geeft ook het jaartal niet volgens de Christelike
jaartelling aan, maar het moet Innocentius V zijn, want Inn IV werd paus in 1243, lang
vóór, en Inn. VI in 1352, lang na de stichting van de kapel; Inn. V was paus van Febr.-
Junie 1276.

3) Al de uitgevers van de bul drukken „episcopo" af, hoewel in het Privilegeboek
duidelik „electo" staat; dit is ook juist, daar Jan van Nassau nooit de wijding tot bis-
schop ontving.

4) Register Katr. g. 1397, bl. 5.

HET KATRIJNENGASTHUIS. 49

moet hij er geweest zijn in 1368, toen het in 1366 gestichte ka-
pittel van St. Pankras het goede recht van het gasthuis op het
hebben van een eigen kapellaan erkende door een vidimus te geven
van de bul van Innocentius V Volgens de rekeningen van 1394
tot 1401 ontving de kapellaan jaarliks op St, Maria Magdalenen-
dag 12 pond voor zijn diensten maar sedert 1402 is deze post
zonder naspeurlike reden uit de rekeningen verdwenen. De gans,
die men hem op Kerstavond en op de avond, voorafgaande aan
de wijdingsdag van de kapel placht te schenken en die ook al m
1394 voorkomt 3), kreeg „heer Pieter onse capellaen" echter nog

wèl in T412 en 1413: in het laatste jaar met de bijvoeging „(om)dat

hy die collecten Saterdages sinct in tgasthuus" 4). In 1418 kreeg
dezelfde of een andere Pieter, Burchgerts zoen, de Kerstavond-
gans 5), waaruit blijkt dat men toch wel een vaste priester bleef
houden, schoon deze stellig niet de volledige dienst waarnam. Hij
was niet dezelfde als de priester van de door Pieter Symonsz.
gestichte kapelrie, die geregeld jaarliks zijn 8 pond kreeg: die
heette toen Jan, heren Symansz., en werd eerst in 1422 door heer
Heynric Screvelants vervangen. Naast deze laatste was er in 1422
een heer Jan van Boschuysen, die de gans kreeg, maar ook met
vast werd bezoldigd.

In 1421 kwam er in de dienst van de gasthuiskapel een belang-

I) Een afschrift hiervan door van Leewen bernst in het Archief in de portefeuille
Gasthuizen. Het is afgedrukt bij van Heussen-Bat. Sacra II 260 en bij Mr. Daniël van
Alphen in zijn vervolg op van Mieris, III 1068. Dit vidimus gaf aanleiding tot een ver-
warring van jaartallen bij van Leewen, die mij eerst duidelik werd, toen ik zijn afschrift
ervan onder ogen kreeg. Onder de bul van Innocentius V staat bij hem afgedrukt: „In
ewius testimonium sigillum nostrum praesentibus est appensum. Datum ipso die Sanctae
Agathae Virginis, hora terciarum vel quasi. Anno Domini millesimo trecentesimo sexage-
simo octavo". Dit is natuurlik het slót van het vidimus, maar van Leewen vat het op als
een nadere datum en stelt de bul zelf op 13,68. Ook van Heussen drukt het onderschrift
af, maar als beter kenner van kerkelike oudheden zegt hij er in een noot bij, dat het
1276 en niet 1368 moet zijn. Van Mieris laat het onderschrift weg en wijst in een noot
op de fout van van Leewen, maar zónder het vidimus van St. Pankras te noemen. Wel
doet dit van Alphen, maar hij heeft de vergissing van van Leewen niet begrepen, en
stelt het vidimus na het eerste kwart van de 15e eeuw.

Ik merk hierbij op, dat bij van Leewen de bul van Innocentius V zo heel goed klopt
met de door mij als onecht gekenmerkte verklaring van de oude mannen van 1368
(zie hiervóór, bl. 24), terwijl van Mieris vertelt, dat men uit hoofde van de in 1276 ver-
kregen vrijheid in____1368 er toe overging een eigen kapellaan aan te stellen!

2) Het eerst Rek. 1394, fol. 14.

3) Ib., fol. II VS..

4) Rek. 1412, fol. 26 en 1413, fol. 27.

5) Rek. 1418, fol. 26.

4

50 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

rijke verandering ï). De regering van Leiden kreeg toen n.l. van
de heren van de Duitse Orde, vergaderd te Tiel, toestemming om
een kerkhof te laten maken en wijden bij het Katrijnengasthuis,
waar alléén de arme zieken, niet de proveniers en dienstboden,
uit het ga.sthuis begraven zouden mogen worden. De heren van de
Pieterskerk, dus de kureit en zijn twee gezellen, moesten de zieken
naar gewoonte de H. Sakramenten toedienen en bij elke begrafenis
de lijkdienst houden, tenzij de kureit hier iemand anders mee be-
lastte ; het bij de lijkdienst gegeven offergeld zou altijd voor de
kureit zijn. Ook zouden volgens onde geivoonte alleen de heren van
de Duitse Orde in het gasthuis mogen preken, waaruit met zeker-
heid op te maken valt, dat de kapellaan van het gasthuis al sinds
lange tijd alleen gewone mi.ssen bediend had, ofschoon Innocentius
V toegestaan had, dat hij de dienst volledig zou waarnemen en
ook de Sakramenten toedienen. Te meer valt het daarom op, dat
de regering van Leiden verzocht had een vierde priester van de
Duitse Orde in de Pieterskerk aan te stellen om het meerdere
werk, dat de heren van die Orde nu in het gasthuis te doen kregen.
Dit werd toege.staan onder voorwaarde, dat hij een gelijk aandeel
in de memoriegelden zou krijgen als de oudste kapellanen en met
de drie anclere priesters en de koster gelijk op zou delen, wat zij
vroeger met hun vieren verdeeld hadden. De stadsregering bepaalde
daarbij, dat het Duitse Huis als vergoeding voortaan jaarliks 8 pond
Holl. zou krijgen van de kerkmeesters van St. Pieter, 12 pond van
de gasthuismeesters van het Katrijnengasthuis en 4 pond van de
Heilige Geestmeesters, waaraan al deze personen voor zich en hun
nakomelingen beloofden zich te zullen houden.

Nog in 1421 werd het kerkhof gemaakt aan de Breestraat, aan
de O. zijde van de kapel, en ook door de bisschop gewijd onder
verlening van een aflaatsbrief, die op perkament geschreven naast
de ingang van het kerkhof vastgespijkerd werd; ook schafte men
een boek met het dodenrituaal aan 2). Maar eerst in 1423 beves-
tigde Harman van Keppel, landkommandeur van Utrecht, zijn
belofte om op de genoemde voorwaarden een vierde priester aan
het Duitse Pluis te Leiden te verbinden .3), en in 1425 betaalde
men aan de kureit van de Pieterskerk voor het eerst zijn 12 pond 4).

1) Met hierop l)etrekking hebbend stuk berust in het Archief van de Balije te Utrecht
en is uitg. bij de (ieer II No. 613. liet begin er\\an is afgedrukt in Ant. Matthaei
.\'\\nalecta (1704) VI 11, en bij van Mieris - Leyden I t68.

2) Rek. 1421, fol. 19 vs., 27, 27 VS. en 30.

3) Zegelbrief van 6 Mei 1423, Archief Leiden.

4) Rek. 1423, fol. 32.

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

De vierde priester werd evenwel nooit aangesteld, waarom het
gerecht de bijdrage van het gasthuis in 1427 tot op 6 pond ver-
minderde i). Het kerkhof werd in 1454 vergroot en bij die ge-
legenheid opnieuw gewijd 2) onder verlening van de enige ons
bewaarde aflaatsbrief aan het gasthuis 3). De wijbisschop Jodocus
van Jeruzalein beloofde hierin 1° aan wie op het kerkhof driemaal
Paternoster en Ave Maria gebeden zou hebben voor alle daar en
elders rustende Christenen, 2° aan wie bij het luiden van de
avondklok driemaal Wees gegroet gezegd zou hebben, en 3° aan
wie de armen in het gasthuis bezocht of iets voor het gasthuis
en de kapel gegeven zou hebben, 40 dagen aflaat van kerkelike
straffen. Dat er wel meer aflaten aan het gasthuis gegeven werden,
blijkt echter hier en daar uit de rekeningen \\ zo liet men in 1432
de aflaten uit verschillende brieven verzameld opschrijven en er
een bord voor maken 4) en in 1452 twee aflaatsbrieven schrijven
op perkament met het wapen van de paus en twee op papier
tijdens de „Roemsche oflaet" s).

In 1441 kwam er weer een belangrijke verandering: toen gaf
de kureit van St. Pieter met goedkeuring van de Landkommandeur
aan de gasthuismeesters verlof een eigen priester aan te stellen,
die \'s Zondags vóór twaalven in het gasthuis zou mogen preken,
de biecht van de zieken horen en hun de Sakramenten toedienen
Zo keerde men dus tot de oude toestand terug, hoewel er enige
voorwaarden gemaakt werden, n.1. dat de priester eerst aan de
kureit moest voorgesteld worden; dat de heren van het Duitse
Huis elk ook een sleutel zouden hebben van het Sakramentshuis,
dat nu in de kapel gemaakt werd 7); dat alle gezonden uit het
gasthuis naar gewoonte in de Pieterskerk moesten komen biechten;
dat wat men bij een lijkdienst in het gasthuis aan offergeld gaf,
voor de kureit zou zijn; en dat de Duitse heren op St. Katrijnen-
dag en op de wijdingsdag van de kapel er volgens gewoonte zelf
de dienst zouden waarnemen, waarvoor ze altijd op wijn onthaald

1) Rek. 1427, fol, 41 VS. cn vooral Rek. 1434, fol 46 vs..

2) Rek. 1454, fol. 84 VS..

3) Zegelbrief van 23 Aug. 1454, Archief Leiden.

4) Rek. 1432, fol. 50 VS..-

5) Rek. 1452, fol. 59 VS. en 66. Waarschijnlik de aflaat van het gulden jaar 1450,
toen men te Rome de groote aflaat krijgen kon.

6) Het stuk is bewaard in het Archief van de Balije te Utrecht, maar niet afgedrukt.bij
de Geer (zie aldaar II bl. 728); maar het is gedrukt bij van Mieris - Leyden I 166 uit
een nu verloren Blaffaard van de Pieterskerk.

7) Rek. 1441, fol. 39 vs. en 40 vs..

52 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

werden i). Inplaats van 6 pond zou de kureit voortaan jaarliks
maar één pond krijgen „tot een teyken dat hy doverste cureyt
in tgasthuys is", zoals in de rekening van 1441 staat, want het
gasthuis moest nu natuurlik zelf de priester bezoldigen; deze kreeg
ruim 12 pond en een gans per jaar Er staat uitdrukkelik, dat
hij werd aangenomen om \'s Zondags te preken en de zieken het
H. Sakrarrient toe te dienen; betekent dit, dat hij geen gewone
missen las ? Het blijkt niet, maar daar we weten, dat het gasthuis
in 1409 al recht had op 5 a 6 missen per week uit kapelrieën
spruitende, en er later stellig meer bij kwamen, is het waarschijnlik,
dat het niet nodig was hem ook nog missen te laten lezen. De
kapelrieën komen niet geregeld in de rekeningen voor, behalve
die van Pieter Symonsz., waarvoor jaarliks 8 pond werd uitgekeerd ;
een enkele \'maal werd wat schrijfgeld betaald voor een kapelrie 3).

Na de stichting van het klooster van de Minderbroeders-obser-
vanten bij Leiden lezen wij telkens, dat een minderbroeder een
kleinigheid aan het gasthuis gaf, omdat hij er zijn eerste mis had
mogen zingen 4), en een enkele keer horen wij hetzelfde van een
nieuwe kruisbroeder 5). Het verwondert ons niet, dat juist de
minderbroeders, demokraties en populair als ze waren de meest
geschikte geesteliken werden gevonden voor de arme zieken in het
ga.sthuis ; al in 1450 preekten zij er gedurende een paar maanden 7)
en broedei- Jacob Stoeltgen, die voor het eerst in 1452 als kapellaan
van het gasthuis genoemd wordt, was een minderbroeder en ver-
diende voor het preken, biecht horen en toedienen van de Sakra-
nienten 17 pond per jaar S). Ook liet men in 1452 de zielsmissen
voor een gestorven gasthuismeester en voor een knecht uit het
gasthuis door de minderbroeders houden 9), waarin wij een nieuw
bewijs mogen zien van de gunst, waarin zij bij de Leidse regeerders
stonden lö). Jn 1458 trachtten de gasthuismeesters van de paus een
eeuwige bisschopsmacht voor hun „biechtvaer ende predicare" te
krijgeri, waarom zij aan een bode van de abt van Egmond, die

1) Zie de relceningen, jaar op jaar.

2) Rek. 1448, fol. 49 V.S.; dit i.s de eerste na 1441, die bewaard is.

3) Rek. 1450, fol. 42.

4) Het eerst Rek. 1450, fol. 26.

5) Rek. 1453, fol. 34 VS..

6) Zie hierover : J. A. N. Knuttel - Het Geestelijk Lied, bl. 16—21.

7) Rek. 1450, fol. 46 vs..

8) Rek. 1452, fol. 64 VS. en 1453, fol. 57 vs..

9) Rek. 1452, fol. 65.

10) Romer - Kloosters en Abdijen I 511.

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

naar Rome ging, een verzoekschrift meegaven \'■); het bhjkt niet,
of hun verzoek toegestaan werd.

In 1470 konden de meesters de dienst in de gasthuiskapel weer
belangrijk uitbreiden door het instellen van een dagelikse vroegmis
voor de reizende man; de vroedschap gaf er zijn toestemming voor,
mits hij uit zou zijn vóór het begin van de eerste mis in de
parochiekerken 2). Het waren enige poorters en poorteressen van
Leiden, die het geld hiervoor gaven, zoals blijkt uit de oorkonde 3)
van 1471, waarbij Jacob van der Woirdt, kureit van St. Pieter^
vergunde de mis te doen houden uitgezonderd op de vier hoog-
tijden van de kerk, alle Vrouwedagen en 8 heiligedagen, onder
voorwaarde dat de mis in de verschillende jaargetijden om 2, 4
of 5 uur afgelopen moest zijn. Behalve de heren van het Duitse
Huis mochten geen geestelike, maar alleen wereldlike priesters
deze vroegmis lezen, en het was hun verboden onder de mis te
preken, uit de bijbel of uit de katechismus te lezen, ja zelfs heilige-
dagen aan te kondigen, wat alles op Zondagmiddag gebeuren moest.
Alleen mochten ze zich vóór het lavabo en het nemen van het
water, voor het altaar staande, omkeren en aalmoezen vragen voor
de arme zieken in het gasthuis. Het tijdens de mis ontvangen
offergeld zou voor het gasthuis zijn, in ruil waarvoor dit aan de
„papelike prove" van St. Pieter 6 schell. groot Vlaams per jaar
moest uitkeren. En nu gaf de kureit aan het gasthuis tegelijk nog
een ander voorrecht. In 1421 was bepaald, dat het offergeld van
de lijkdiensten in het gasthuis voor cie kureit zou zijn; daar hem
gebleken was, dat het „gemeene vollick" deze diensten minder
trouw bijwoonde, omdat de armen er toch geen voordeel van
hadden, bepaalde hij nu, dat de opbrengst ervan gelijkelik tussen
de kureit en het gasthuis verdeeld zou worden. Hij hoopte, dat
hierom verwanten en vrienden, buren en ambachtsbroeders van de
gestorvenen de missen trouwer zouden bijwonen. Ook dit gunst-
bewijs moest men enigszins vergelden door tweemaal per jaar aan
de kureit een zijde gerookt spek of een ham te zenden.

Zo was langzamerhand de vorm gevonden, naar welke de dienst
in de kapel tot de hervorming geregeld zou blijven. Het gasthuis
hield zijn eigen priester, die in 1485 ruim 30 pond verdiende

1) Rek. 1458, fol. 61. Ik heb de betekenis van de uitdrukking „eeuwige bisschopsmacht"
nergens gevonden. Was het misschien het recht om Sakramenten te mogen wijden?

2) Vroedschapsresolutie van Airekinderendach 1470.

3) Zegelbrief van 5 Maart 1471 met doorgestoken goedkeuring van bisschop David
van Bourgondië van 10 Nov. 1471, Archief Leiden.

54 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

maar dan ook een deel van de missen las, terwijl hij voor het
houden van de vroegmis in de Vasten b.v. door een Schotse
priester werd bijgestaan\'^). In 1501 kocht men een huis voor hem
naast het gasthuis aan de Breestraat, dat evenwel nooit bij het
gasthuis noch bij enig ander geestelik huis getrokken zou mogen
worden met het oog op de stedelike belastingen 2), zoals de
vroedschap een jaar tevoren bepaald had 3). In 1512 beklaagde
de kureit van St. Pieter zich bij de vroedschap, dat in het Katrij-
nengasthuis meer preken en missen gehouden werden dan ooit
toegestaan was, tot nadeel van de parochiekerk 4); de vroedschap
liet de zaak aan vier scheidsrechters, waarvan twee door de stad
en twee door de kureit aangewezen, over, wier uitspraak niet
bewaard is. Maar er kwam stellig in de dienst geen noemens-
waarde verandering. Zelfs werd het aantal missen nog uitgebreid,
doordat men vergunning kreeg er ook te doen houden in de zaal
voor de arme zieken, die te waren om naar de kapel te

gaan; in het begin van de i6e eeuw had men er daar vast één
op Zondag, geschonken door coman Ysbrant en zijn vrouw, één
op Dinsdag van Wermbout Claesz. en zijn familie en één op
Donderdag van Joncfrouwe Baert van Buschuysen, de vrouw van
Jan Danels s).

Ik zou menen de geschiedenis van het Katrijnengasthuis maar
half te hebben geschreven, als ik niet getracht had ook een indruk
te geven van het leven in zo\'n middeleeuws gasthuis. Op zeld-
zaam gelukkige wijze stellen de rekeningen mij hiertoe in staat.
Door de uitvoerige cn gemoedelike manier, waarop de posten
daar geboekt zijn, krijgt men bij het doorlezen ervan vaak een
verrassend duidelike voorstelling van gebeurtenissen en toestanden.
Met wat fantasie ziet men het hele gasthuis, zoals het in de
eerste helft van de 15c eeuw was, eruit te voorschijn treden.
Voor" het uiterlik van het gasthuis hebben we ook enkele gege-
vens uit het eind van de lóe eeuw en later, die onze verbeelding
te hulp komen: het zijn de tekeningen en plattegronden uit de
prentverzamehng in het Archief De oudste plattegrond in
waterverf, door de landmeter J. Pietersz. Dou in 1604 getekend,

1) Rek. 1485, fol. 26 VS. en 28.

2) Register Katr. g. 1513, bl. 522.

3) Vroedschapsresolutie van 15 Febr. 1500.

4) Vroedschapsresolutie van 10 Sept. 1512.

5) Memorieboek Katr. g. No. 7, bl. i88a.

6) Catalogus Prentverzameling I No. 2880—2904.

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

dateert weliswaar van meer dan 3 eeuwen na de stichting, maar
geeft toch opheldering over een enkel belangrijk punt, n.1. de
ligging van de kapel. De oudste afbeelding van de voorgevel
aan de Breestraat is de plaat, die bij van Mieris is afgedrukt \'■),
voorstellende het Katrijnengasthuis, zoals het zich anno 1567
vertoonde. Van de achterkant aan de Rijn hebben we eerst teke-
ningen uit de 17e en i8e eeuw, van het binnenplein een aardige
waterverftekening uit de i8c eeuw. De plattegrond in het Chaert-
bouck van Dulmanhorst (eind i6e eeuw) 2) geeft ook een afbeel-
ding van het voorgedeelte van het gasthuis, maar hier zal de
tekenaar wel wat gefantaseerd hebben: hij geeft b.v. een hoge
toren, terwijl op alle andere afbeeldingen het torentje maar heel
klein is.

Ik heb gebracht er mij een duidelike voorstelling van tc
maken, hoe het er in het gasthuis in de eerste helft van de 15e
eeuw moet hebben uitgezien, en ziehier wat ik gevonden heb.

Aan de Breestraat, grote weg dwars door het oude Leiden, met
kiezelsteen en harde steen bestraat 3), lopend tussen wijd uit elkaar
gebouwde huizen met tuinen en erven: een oude huizingv groter
dan de andere, klomp van gebouwen bijeengebracht tot een weinig-
samenhangend geheel. Boven al het andere uitstekend de kerk:
klein stenen 4) gebouw in vroeg-Gotiese stijl 5), met toren 6) aan
de I^reestraat en koor 7) naar de kant van de Rijn, leien 8) dak
en glazen venstertjes met ijzeren tralies 9). Vanuit het stevige torentje
met ijzeren binten ^o), bekroond door het grote, verguld-ijzeren
kruis ") met zijn weerhaan waarschuwt het kleine klokje ^3)
voor de dagelikse dienst, en op hoge feestdagen klinkt er het
beieren van de zware ^4), aan Onze Lieve Vrouwe gewijde ^S) klok.

1) Leyden I, tegenover bl. 163.

2) W. Pleyte - Leiden, vóór 300 Jaren en Thans, plaat No. 2.

3) Rek. 1396, fol. 12 VS. voor straat aan de Rijn; voor Breestraat: Rek. 1404, fol. 16.

4) O. a. Rek. 1402, fol. 17 en 17 vs..

5) De tijd, waarin de kapel gesticht werd, maakt dit waarschijnlik.

6) Rek. 1402, fol. 17, 17 VS., 19.

7) Rek. 1396, fol. 13 VS..

8) Rek. 1398, fol. 16.

9) Rek. 1403, fol. 21 VS..

10) Rek. 1402, fol. 19 VS..

11) Rek. 1402, fol. 19 VS. en 1449, fol. 46.

12) Rek. 1402, fol. 20 en 1449, fol. 41, 43 vs. en 46.

13) Rek. 1403, fol. 22.

14) Rek. 1415, fol. 25 VS.; de klok woog 339 pond.

15) Rek. 1415, fol. 22 VS..

56 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

Boven de torendeur het beeld van Sint Katrijne de heilige met
haar gebroken martehad. Naast de kerk groter en kleiner gebouwen,
deels met leien en rode pannen deels met riet en zoden 3) ge-
dekt, het ene nieuw 4) en stevig gebouwd uit harde steen en goede
houtsoorten: sparren, eikehout, vurenhout, wagenschot 5), het andere
wrak tot instortens toe van de muren, waarvan er op een goede
dag een bezwijken zal, het lage huisje ernaast onder stenen be-
delvend. De goede luiden van het gerecht zullen dan het hoofd
schudden over zoveel zorgeloosheid en het gasthuis dwingen tot
schadevergoeding 6). In de voorgevel van het grote huis naast de
kerk drie glazen vensters ?) en daartussen twee gekleurde beel-
den s), heiligen voorstellend, beschermd door een baldakijn van
gebeeldhouwde .steen 9). De grote voordeur met rood-stenen
drempel het houtwerk met een ijzeren lelie ") versierd, blijft
meest gesloten, want het glas erboven geeft licht genoeg in
het portaal, en door het winket ^3) kan men alles zien, wat er op
straat voorvalt ^4). Op sommige dagen kan het druk zijn voor de
deur: op hoge feesten als er brood wordt uitgedeeld onder de
armen, zoals vrome mensen het in hun uiterste wil hebben be-
paald 15), en op St. Jan, als de hongerigen er elkaar verdringen,
omdat zij weten, dat straks maar 12 van hen zullen worden binnen
gehaald, waar een heerlike maaltijd met bier en gebraad klaar
staat als jaarlikse herinnering aan een goedhartige w^eduwe

Maar ook op gewone dagen is het er druk van gaande en ko-
mende mensen, vooral tegen de avond als bedelende landlopers.

1) Rek. 1454, fol. 81 VS..

2) Rek. 1394, fol. 13 VS. en 1396, fol. 12 VS..

3) Rek. 1394, fol. 13VS.; 1452, fol. 48 vs..

4) Rek. 1396, fol. 12 VS. en 1454, fol. 38.

5) Rek. 1396, fol. 13.

6) Rek. 1402, fol. 17.

7) Rek. 1404, fol. 16.

8) Rek. 1404, fol. 20 VS. en 21.

9) Rek. 1405, fol. 17.

10) Rek. 1401, fol. 19 VS..

11) Rek. 1401, fol. 22.

12) Rek. 1441, fol. 39 VS..

13) Rek. 1432, fol. 42 VS..

14) Er is telkens alleen sprake van de deur of de voordeur; kerk en huis moeten dus
één ingang gehad hebben, zoals het ook nog is op de plaat van 1567, en zoals we het
ook van het hospitaal van St.Jan in Brugge weten (Alb. Thijm, t.a.p. bl. 219).

15) Register 1397, bl. 35.

16) Memorieboek No. 7, bl. 72. Het testament van 1450 staat in het Register 1513,
blz. 334.

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

mannen en vrouwen, een bed komen vragen voor de nacht in „der
gheseUen huys" of in het huis „dair die vrouwen om Gode in
slapen, die after lande gaen" 2). Er zijn kreupelen 3) bij en lam-
men 4), blinden s) en stommen krankzinnigen 7) en melaatsen
zwangere vrouwen 9) en lijders aan afzichtelike ziekten maar
allen zonder onderscheid zijn ze dakloos en haveloos, lijders door
honger en gebrek. Hier worden ze goed verzorgd, dat weten ze:
het huis is maar klein en met zoden gedekt maar het licht
valt er in door glazen vensters en binnen is het warm. \'s Winters
brandt er een turfvuur, ook nog na St. Pieter (27 Febr.), sedert
een moeder van het gasthuis, wetend wat een kou er vaak in
Maart en April nog wordt geleden, daar bij testament voor ge-
zorgd heeft De moeden vinden er niet alleen een leger van
.stro 14) en matten ^s) om zich op uit te strekken, maar ze zien
ook kisten \'ö) gereed staan met houten schotels ^7) en lepels en
stenen kannen daarnaast; vóór men slapen gaat, wordt het
avondeten binnen gebracht: \'s winters altijd erten 20) of bonen 21),
gekookt in een grote koperen pot \'s zomers wel eens warmoes
of gort 23), en op Kerstavond vis 24) voor het hele gezelschap. De
ruwe bende valt aan op het eten, zij gunnen het elkaar niet, en
het kan er somtijds woest toegaan, zo woest, dat de schoutendienaars,
die \'s nachts waken voor de veiligheid op straat, het horen, en

1) Rek. 1406, fol. 16 VS..

2) Rek. 1432, fol. 48.

3) Rek 1419, fol. 18 VS.; 1423, fol. 22 vs..

4) Rek. 1413, fol. 17.

5) Rek. 1413, fol. 17; 1423, fol. 38 VS..

6) Kek. 1432, fol. 48 VS..

7) Rek. 1432, fol. 55 ; 1436, fol. 40 vs..

8) Rek. 1422, fol. 32.

9) Rek. 1413, fol, 25 vs.; 1422, fol. 32.

10) Rek. 1427, fol. 35.

11) Rek. 143S, fol. 41.

12) Ibidem.

13) Memorieboek No. 7, bl. 184.

14) Rek. 1406, fol. 16 VS..

15) Rek. 1416, fol. 31 VS..

16) Rek. 1421, fol. 27 VS..

17) Rek. 1434, fol. 42; 1453, fol. 55.

18) Rek. 1453, fol. 55.

19) Rek. 1406, fol. 16 VS .

20) Rek. 1398, fol. 12.

21) Rek. 1397, fol. 9 V5..

22) Rek. 1417, fol. 33 VS..

23) Rek. 1419, fol. 29.

24) Rek. 1405, fol. 20.

5 8 HET KATRIJNENGASTHUIS.

wetend dat er een goede nieuwjaarsfooi voor hen op zit, bin-
nenstormen in hun kleurige tabberds om met stokken de vech-
tenden te scheiden. Dan komt er rust over het gasthuis, die duurt
tot het klokje oproept voor de morgendienst, waar allen, de
zieken alleen uitgezonderd, aan moeten deelnemen. Vóór ze verder
trekken, gaan dus ook de zwervers de kerk binnen, en daar prevelen
ze hun gebeden in de morgenschemering, die alle omtrekken vervaagt.

Door het grote venster achter het hoogaltaar 3) valt het meeste
licht in het koor. Op de vloer van grauwe stenen 4) staat er het
rijkversierde hoogaltaar, en op de trappen S) daarvan bedient de
priester in zijn witte alve de amicta (amitte) 7) om hals en
.schouders gehangen en het manipel (hantvaen) S) om de linkerarm
geslagen, de mis. Het altaar is door een kleed met geborduurde
strook 9) bedekt, en op twee reusachtige metalen kandelaren
branden er de gewijde kaarsen; de voorzijde vertoont onduidelik
een drieluik, waarvan de kreupele schilder Hans, als hij in het
g-asthuis ziek ligt, op zijn goede dagen de deurtjes nog beschilderen
zal in olieverf, met bonte kleuren en goud ii). Boven in het koor
hangt een geverfde kroon een mat ligt voor het altaar \'3), en
in het rond staan houten zetels m) en kleine bankjes ^s), voor wie
de dienst niet ten einde toe staande of knielend bijwonen kan.
Nu ligt naast het opengeslagen missaal het witte korporaal ^7)
op het altaar uitgespreid, de misbel klinkt, en de priester heft
de kelk ^9) en de heilige hostie omhoog.

1) Rek. 1415, fü!. 26 en volgende jaren. Na 1441 (fol. 46 vs.) krijgen de schouten-
<lienaars geregeld een braspenning per itiaand voor \'t bewaren van do orde.

2) Blijkens de Tres. rek., passim, was het laken, van stadswege aan de schoutendienaars
verstrekt, rood, paars of groen.

3) Rek. 1418, fol. 28.

4) Rek. 1452, fol. 48 vs..

5) Rek. 1418, fol. 28.

6) Rek. 1394, fol. 12 Vb..

7) Ibidem.

8) Ibidem.

g) Rek. 1454, fol. 61.

10) Rek. 1411, fol. 25 VS..

11) Rek. 1459, fol. 82 vs. en 87 vs..

12) Rek. 1453, fol. 54 VS..

13) Rek. 1417, fol. 35 VS..

14) Rek. 1402, fol. 20.

15) Rek. 1423, fol. 32.

16) Rek. 1396, fol. II VS. en 1427, fol. 34.

17) Rek. 1434, fol. 40 VS..

18) Rek. 1416, fol. 31 VS. en 1459, fol. 80 vs..

19) Rek. 1394, fol. 12 VS.; 1452, fol.62vs..

20) Rek. 1394, fol. 13.

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

Het is niet altijd op het hoogaltaar, dat de mis wordt bediend ;
ook Sint Katrijne heeft hier het hare, versierd met de beelden van
de twaalf apostelen \'). Achter een kleed staat nog het kruis-
altaar 2) met twee tinnen kandelaars 3), waartussen het Christus-
beeld hangt aan een zilveren kruis 4). Maar het kostelikst versierd
is het altaar aan Onze Lieve Vrouwe gewijd, met het mooie hek
ervoor s). In een kleine houten kapel 0) met rode bakstenen
vloer 7), door één venster verlicht staat het onder een verguld
tabernakel (krebbe), dat gesneden is uit de kostbaarste houtsoorten
en beschilderd met de voorstelling van Maria\'s sterven, en van
hoe zij voor de ogen van de twaalf apostelen ten hemel vaart 9).
Ernaast op een gekleurd voetstuk 1°) het kostelike beeld van Onze
Vrouwe met de vergulde houten kroon "), die schittert van paarlen
en edelstenen en met een kleed van het fijnste bolkeraan,
zwaar van geborduurde stroken (voirwerc) ^3), of op andere dagen
een van kostbaar, geborduurd laken ^4), waarover een rood fluwelen
mantel hangt, met zijde gevoerd ^S). Naast het beeld het offerblok
en op en tegen het voetstuk al wat aan Onze Lieve Vrouwe uit
dankbaarheid wordt geschonken \'7): edelstenen gouden ringen
zilveren schalen buidels met zijden snoeren 21), vachten tarwe
en wijn. Soms kan men vóór het beeld een herstelde zieke zien,

1) Rek, 1402, fol. 23.

2) Rek. 1422, fol. 32.

3) Rek, 1419, fol. 28 VS..

4) Rek. 1418, fol. 29.

5) Rek. 1411, fol. 27 VS..

6) Rek. 1425, fol. 27.

7) Rek. 1441, 39 VS..

8) Rek. 1441, fol. 40 VS..
0) Rek. 1411, fol. 25.

10) Ibidem.

11) Rek. 1412, fol. 25 VS. en 1413, fol. 25 VS..

12) Ibidem.

13) Rek. 1412, fol. 26.

14) Rek. 1420a, fol. 8 VS..

15) Rek. 1485, fol. 28 VS..

16) Rek. 1413, fol. 18 VS. en volgende jaren.

17) Rek. 1411, fol. 19 VS..

18) Rek. 1414, fol. 19.

19) Rek. 1432, fol. 28; 1441, fol. 22.

20) Rek. 1441, fol, 22.

21) Ibidem.

22) Rek. 1424, fol. 22 VS.. Mr. J. C. Overvoorde (Bijdr. Bisdom v. Haarlem XXX,\' bl.
83) houdt dit voor offergaven van wolkooplieden als bewijs v.an dankbaarheid voor \'t be-
houden binnenkomen van een schip uit Galais.

477 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

die zelf op de ene schaal, een paar zakken tarwe i) of tarwe en
wijn 2) op de andere, zich hiertegen Iaat opwegen om het juiste
gewicht aan Onze Vrouwe te kunnen schenken. Een andere keer
zijn het plunderaars, die van hun geroofd goed een deel komen
neerleggen aan de voeten van het Mariabeeld 3).

Een trap 4) voert in deze kapel naar het Heilig Sakramentshuis,
grote, houten, kleurig beschilderde kast s) met een raampje erin
versierd met zijden gordijntjes, zwaar van edelgesteenten, van goud-
en zilverdraad 7), waarachter de gewijde hostieën rusten in een
gulden bus 8). Als eeuwig offer aan het Allerheiligste brandt
vóór het Sakramentshuis een glazen lamp 9).

Aan een wand van het kerkruim de preekstoel, van ter zijde
verlicht door glazen 1°); twee banken") erbij en stenen zetels
in het rond. Wat verder het orgel 13) met zijn leren balgen \'4) op
een zoldertje ^s), waar op feestdagen ook de trompers, de pijpers
en blazers een plaats vinden. In de toren de paal, waarlangs men
naar de klok klimt ^ö) naast de houten koker van de klokketouwen ^7),
en boven in de schemering de klokken, de kleine met klepel, de
grote met hamer en as en rad "^s). Hier en daar, langs de wanden
en in de hoeken, meer kleurige versieringen, gordijnen ^9) en beelden :

1) Rek. 1427, fol. 19 VS. en 1450, fol. 26. Vergelijk hiervoor: Mr. S. Muller Fzn.-
Schetsen uit de Middeleeuwen, bl. 254.

2) Rek. 1450, fol. 26 vs..

3) Rek. 1420a, fol. 2. Leiden werd van Junie tot half Aug. van dat jaar door Jan van
Beieren belegerd; het beleg eindigde met een nederlaag van de Hoekse partij, waarbij de
burggraaf Philips van Wassenaar zijn rechten op de regering en de rechtspraak van de
stad moest opgeven (Meerman - Ueleg van Leyden in 1420). Tijdens het beleg werden alle
diensten verzet; wij hebben van dit jaar twee rekeningen, a en b, van verschillende gast-
huismeesters. Er werd gedurende dit beleg niet gepreekt in de gasthuiskerk en weinig
gekollekteerd (Rek. 1420a, fol. 8; vgl. ook Meerman bl. 97-99 en zijn bijlagen bl. 447-450),

4) Rek. 1441, fol. 39 vs..

5) Rek. 1441, fol. 40 VS..

6) Ibidem.

7) Rek. 1420a, fol. 8 VS,.

8) Rek. 1441, fol. 44 VS. en 46 vs..

9) Rek. 1441, fol. 44.

10) Rek. 1405, fol. 17.

11) Rek. 1467, fol. 48.

12) Rek. 1450, fol. 49 vs..

13) Rek. 1416, fol 29.

14) Rek. 1426, fol. 32 VS..

15) Rek. 1416, fol. 26 VS..

16) Rek. 1403, fol. 17 VS..

17) Rek. 1406, fol. 14.

r8) Rek. 1415, fol. 22.

19) Rek. 1441, fol. 43.

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

Sint Katrijne van hout, in kleuren beschilderd i) en met zilveren
kroon 2jj een kastje inet een Mariabeeld 3), een ander met Sint
Nicolaas 4), Sint Joris onder een baldakijn s) en een mooi
gestoffeerde Olijfberg met kruis (>).

Een deur voert naar de sakristie, waar in een kast 7) meer
kostbaarheden bewaard worden : alven, amicta\'s, manipelen, stola\'s
gewijde gordels 9) en kazuifels in soorten: van verguld laken zijn
er met linnen gevoerd 1°), of van blauw laken met kostbaar band
geboord, de voor- en achterkruisen van rood leer of van
fusteyn ook wel, gemaakt uit oude tabberds maar gevoerd met
bolkeraan, met rood leren kruisen en met franje afgezet Hier
bergt men ook de vergulde kelk, gewikkeld in het korporaal, de
korporaalzakken in dozen ^3), het kistje met de kristallen monstrans
op gulden voet \'4), de zilveren olievaatjes ^5) met het chrisma, dat
de provisor van Rijnland jaarliks op Witte Donderdag uit de Dom
van Utrecht haalt waar de olie voor het hele bisdom gewijd
wordt, het geborduurde baarkleed van laken, met franje omzet \'7),
dat over de kist wordt gehangen, als het lijk op de katafalk (craem)
in de kerk staat ^s) tussen twee houten kandelaars ^9) met kaarsen,
waarvan het onderstuk ook van hout is de wierook 21), de mis-
wijn 22), het misbrood 23), het wijwater 24), de paasborden 25) en het

1) Rek. 1402, fol. 23.

2) Rek. 1404, fol. 20 VS..

3) Rek. 1412, fol. 23.

4) Rek. 1412, fol. 23 VS..

5) Rek. 1412, fol. 23.

6) Rek. 1453. fol. SS.

7) Rek. Ï441, fol. 41 VS..

8) Rek. 1394, fol. 12 VS..

9) Rek. 1423, fol. 37.

10) Rek. 1403, fol. 22 VS..

11) Rek. 1404, fol. 21.

12) Rek. 1423, fol. 37.

13) Rek. 1434, fol. 40 VS..

14) Rek. 1426, fol. 32 VS..

15) Rek. 1441, fol. 44 VS..

16) Rek. 1449, fol. 47 VS,; 1452, fol. S9 vs..

17) Rek. 1467, fol. 46 VS..

18) Ib., fol. 48 VS..

19) Ib., fo\'l. 48.

20) Ib., fol. 48 VS..

21) Rek. 1452, fol. 63.

22) Rek. 1485, fol. 26 VS.; in de vroegere rekeningen geboekt bij de wijn voor de zieken.

23) Rek. 1403, fol. 16 VS..

24) Rek. 141S, fol. 25.

25) Rek. 1406, fol. 16 VS.; 1454, fol. 83,

62 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

bord, waar men de bede in de kerk mee doet alle drie met
Sint Katrijne.s beeld beschilderd. Ook liggen hier boeken: het
dodenrituaal („boec daer men die doden mede ter aerden helpt
ende daer men mede olyt ende monicht") 2) met koperen .sloten,
en de twee zangboekjes, in het Warmonder klooster geschreven
in vierkant noteschrift, op mooi perkament en in hout gebonden 3).

De kostbaarheden worden te voorschijn gehaald op de grote
feestdagen van de kapel: de herdenking van de wijding en St.
Katrijnendag, en zo vaak een nieuwe aanwinst voor de kerkdienst
plechtig door de vertegenwoordiger van de bisschop van Utrecht
wordt gewijd. Nu eens zijn het amicta\'s en manipels, stola\'s en
kelkzakken 4), dan weer is het een beeld van Maria s) of een
nieuwe klok (>), die de inzegening behoeven, waarvoor de wij-
bisschop met zijn gevolg (gesin) overkomt. Een andermaal moet
het kerkhof 7) of een nieuw deel daarvan gewijd worden, of
wacht een altaar slechts op de bisschoppelike zegen om in gebruik
genomen te worden 9). Bij die wijfeesten wordt voor de bisschop
en zijn helpers de wijn rijkelik geschonken 1°), en zij krijgen een
geldelike beloning, groter of kleiner naar mate van de belangrijk-
heid van het gewijde voorwerp Dan komen ook de .school-
meesters met hun goed geschoold jongenskoor de liederen zingen
de ko.ster haalt met zijn helpers het wijwater uit de St. Pieters-
kerk 13), en het luiden van de grote klok verkondigt, dat er in
de gasthui.skapel iets biezonders te doen is ^4).

Maar de groot.ste feestdagen voor het gasthuis zijn de kermis-
dag en St. Catherina. Dan wordt de dienst in de kapel waar-
genomen door de kommandeur van St. Pieter zelf, met wie de
kapellanen en de koster mee komen \'5), het jongenskoor zingt,

1) Rek. 1423, fol. 37 VS..

2) Rek. 1421, fol. 30.

3) Rek. 1434, fol. 40.

4) Rek. 1394, fol. 12 VS,.

5) Rek, 1412, fol. 25 VS..

6) Rek. 141S, fol. 25.

7) Rek. 1421, fol. 30.

8) Rek. 1454, fol. 84 VS..

9) Rek. 1427, fol. 34.

To) Rek. 1421, fol. 30 en 1427, fol. 34.

11) Rek. 1394, fol. 12 VS.; 1404, fol. 20; 1412, fol. 25 vs. en 1421, fol. 30.

12) Rek. 1415, lol. 25; I4S4, fol. 84 vs..

13) Rek. 1415, fol. 25.

14) Rek. 1454, fol. 84 VS..

15) Rek. 1394, fol. 13.

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

waarna het onthaald wordt op wittebrood en de organist van
St. Pieter bespeelt het orgel 2). Ook \'s Zaterdagsavonds en op alle
avonden, aan de heiligedagen van Maria voorafgaande, komen
de schoolmeesters met de jongens het lof zingen 3), de pijpers
blazen op hun fluiten en de organist bespeelt het orgel, terwijl
de blazer uitzet om de balgen aldoor met lucht te

vullen s). Alle bewoners van het gasthuis, allen die er tijdelik
verblijf houden, en ook de omwonenden, die zich in het kleine
kerkje beter thuis voelen dan in de wijde ruimten van de Pieters-
kerk, wonen deze diensten bij; alleen de zieken kunnen er zich
niet heen slepen.

Maar ook voor hen is gezorgd: vóór in het gasthuis, in de zaal
van de bedlegerige zieken, staat een altaar, en daarnaast is ook
de stenen nis, waardoor het water kan afvloeien, dat de priester
tijdens de mis gebruikt heeft om de kelk en zijn handen te
wassen 0). De schilder Dirc heeft dit altaar met een kleine tafel
versierd; de schildering kan verborgen worden achter twee gor-
dijntjes 7), maar die worden opengeschoven, zo vaak hier de mis
wordt gelezen. Dat moet een sclTilderachtig gezicht zijn: op een
rij de zieken op het stro van hun lage bedsteden s), waar ze
afgesloten liggen achter een hek 9), zich somtijds moeizaam ophijsend
aan hun beddetouwen de blauw-linncn gordijnen ") wijd open-
geschoven om het gezicht op het altaar vrij te laten ; aan de ene
wand de haard onder zijn stenen overwulving in de andere de
glazen vensters, waardoor het daglicht binnen valt; op de vloer
van rode bakstenen ^3) het altaar met zijn kleurige beschildering
en de vlammetjes van de waskaarsen, die branden op twee grote
kandelaars h), en aan de zoldering een kaarsekroon. De inrichting

1) Rek. 1417, fol. 35.

2) Rek. 1405, fol. 19 VS.; 1412, fol. 24 vs..

3) Rek. 1412, fol. 24 vs.; 1413, fol. 45 vs.; 1415, fol. 25.

4) Rek. 1413, fol. 26 vs..

5) Rek. 1419, fol. 30; 1432, fol. 54 VS.,
\'j) Rek. 1401, fol. 25.

7) Rek. 1449, fol. 45 VS..

8) Rek. 1394, fol. 13.

9) Rek. 1394, fol. 9.

10) Rek. 1432, fol. $2 v.s .

11) Rek. 1450, fol. 44.

12) Rek. 1432, fol. 44 VS. en 46 vs..

13) Ib..

14) Rek. 1401, fol. 25.

64 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

is verder hoogst eenvoudig : een tafel i), stoelen en manden
voor de kleren 3). Een paar bij de bedsteden hangende pelzen 4)
en schaapsvellens), die de herstellende zieken omslaan, als ze even
uit hun bed mogen komen, en de tinnen beddewarmers bewijzen,
dat men de ongelukkigen \'s winters geen kou laat lijden. Van
weelde kan hier wel allerminst sprake zijn, maar toch wordt het
oog getroffen door een voorwerp, louter ter versiering: de zeven
werken van barmhartigheid, door de beeldemaker Claes Jans soen
begonnen en door meester Jan afgemaakt Op die voorstelling
van lijden en lijdenstroost moet het oog van de zieken wel dikwels
rusten gedurende de lange, eentonige dagen, dat ze hier liggen,
met geen andere afleiding dan eten en drinken, een praatje met
de verplegende moeder en dienstmeisjes, en een paar keer per
week een mis. Die vaste missen zijn meest bij testament geschonken,
„voir die arme ellendige zieken mee te troesten", zoals er een
enkele maal bij staat 9); soms moeten ook de schenkers ervan in
de gebeden herdacht worden Een afzonderlike toestemming
(placet) was nodig om deze missen buiten de kapel te mogen doen
lezen ").

Zo wordt bij voorkeur voor het geestelik heil van de zieken
gezorgd, maar naast de zorg voor de ziel staat ook die voor het
lichaam. Er zullen nog vele jaren moeten verlopen, eer de genees-
kunde een trap heeft bereikt, waarop het mogelik is sommige
ziekten te genezen. Hier kan men nog niet anders doen dan lijden
verzachten, en dat doet men zoveel mogelik en zó goed, dat zieken
uit andere plaatsen van Holland uit Zeeland ^3), zelfs uit Brabant ^4)
in het Katrijnengasthuis verzorging en genezing komen zoeken.
Men kan ze niet alle opnemen: met name krankzinnigen ^s) en

1) Rek 1413, fol. 23 VS..

2) Rek. 1432, fol. 51.

3) Rek. 1452, fol. 65 VS..

4) Rek. 1394, fol. 13.

5) Rek. 1453, fol. 37 VS..

6) Rek. 1434, fol. 41 VS.; 1448, fol. 48.

7) Rek. 1403, fol. 18.

8) Rek. 1404, fol. 20.

9) Memorieboek no. 7, bl. 156.

10) Ib., bl. i88a.

11) Rek. 1449, fol. 47 VS..

12) B.v. uit Alphen (Rek. 1414, fol. 24 vs.), Aarlanderveen (Rek. 1422, fol. 32), Gouda
(Rek. 1435, fol. 47), Den Haag (Rek. 1449, fol. 47 en 51 vs.).

13) B.v. uit Borselen (Rek. 1432, fol. 24 vs.).

14) Rek. 1413, fol. 25 VS..

15) Hierover onder Vrouwengasthuis.

HET KATRIJNENGASTHUIS. 65

melaatsen i) worden geweerd, en ook hoog-zwangere vrouwen wijst
men liefst af 2), omdat zuigelingen veel en afzonderlike zorg behoe-
ven. Maar gebeurt het een enkele keer, dat in het gasthuis
een kind wordt geboren, of dat er een moeder wordt gebracht,
die vlak onder de stadsmuur bevallen was 3), dan zorgt men ook
voor kleertjes 4) en voor het dopen 5), waarna het kind op kosten
van het gasthuis wordt uitbesteed Want wie hier eenmaal is
opgenomen, behoort met al zijn hebben en houwen, met lichaam
en ziel aan het gasthuis, maar krijgt daarvoor ook alles terug,
wat hij redelikerwijs eisen kan: eten en drinken, kleren 7) en
geneesmiddelen, ten slotte een doodkist s) en een graf 9). Het is
het gasthuis, dat de kosten draagt voor zijn vervoer dat zijn
schulden ") en huishuur betaalt, maar ook al wat hij heeft, tot
zijn kippen toe, inpalmt 13), zijn renten int h), en ten slotte beschikt
over zijn nalatenschap \'S). Dat is het oude recht van het gasthuis,
waar het stevig aan vasthoudt, al laat men een enkele keer genade
voor recht gelden, als iemand hersteld weggaat Alleen voor
de zwervers, die een tijdlang ziek in het gasthuis liggen, die soms
zelfs de landstaal niet verstaan, geldt dit niet: zij krijgen bij hun
vertrek vaak nog wat teergeld mee 17). Enkele van de herstellende
zieken doen ook wel lichte werkzaamheden: netten breien huis-
houdelik werk ^9), schilderen maar alleen ten bate of ten
behoeve van het gasthuis. Verreweg de meesten, die in deze zaal
liggen, zullen hier niet meer levend vandaan komen. Soms wordt

1) Hierover onder Leprooshuis.

2) Rek. 1422, fol. 32; 1450, fol. 43.

3) Rek. 1413, fol. 25 VS..

4) Ib., fol. 26.

5) Ib., fol. 25 VS..

6) Ib. en 1422, fol. 32.

7) Rek. 1413, fol. 25 VS.; 1449, fol. 45; i4\';9, fol. 47.

8) Rek. 1394, fol. 16, en verder elk jaar passim.

9) Als voren. Na 1421, toen het gasthuis een eigen kerkhof kreeg, maakte de knecht
de graven.

10) Rek. 1422, fol. 32.

11) Rek. 1404, fol. 15 vs..

12) Rek. 1413, fol. 26 VS..

13) Rek. 1458, fol. 61 VS..

14) Rek. 1415, fol. 17 vs..

^S) Vergelijk hierover bl. 41—44.

16) Rek. 1402, fol. 22 VS.; 1420a, fol. 3; 1436, fol. 41 vs.; 1449, fol. 47 vs,.

17) Rek. 1432, fol. 54.

18) Rek. 1423, fol. 20 VS..

19) Rek. 1432, fol. 41 VS..

20) Rek. 1459, fol. 82 VS. en 87 vs..

4

66 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

iemand geopereerd (gesneden) met zo gunstig gevolg, dat hij weer
naar huis kan gaan i) ; voor andere zieken wordt de stadsdokter
geroepen, of wel men laat beproefde recepten klaarmaken maar
het beste, wat men voor de zieken bedenken kan, is hun genees-
krachtige kruiden uit de apoteek te geven en lekker eten. Zo
slaat men zoethout 3) in en wormkruid 4), pillen en keizerpoeder 5),
tybys en hop koelwater en seynpoeder 7), maar liever nog ver-
kwikt men hen met honing fruit ?), als druiven, appelen en
peren, of ook vijgen en rozijnen, wittebrood konijnen kan-
dijsuiker en malvezij water en mede ^3). En het meest van
alles wordt hun wijn gegeven, liefst de lichte soorten als rijnwijn
en romenije, vaak met gebraden vlees, wittebrood of Gentse
koeken, zoals het bepaald werd door vele geslachten van vromen,
die hierdoor in de herinnering wilden blijven voortleven. Zorg
van andere aard ondervinden de mannelike zieken nog, als ze
worden geschoren ^4); en ook past de barbier, de heelkundige,
zijn als bij uitstek gezond beschouwd middel, het aderlaten, toe ^s);
heelkundige is hij ook, als hij nardusolie voorschrijft om de zieken
mee te wrijven of zalf en zwarte pleister ^7).

Het is niet het beste deel van de Leidse burgers, dat hier
gebracht wordt; het zijn niet de meest welkome vreemdelingen,
die men hier heeft opgenomen. Daar ligt een vreemde, die in een
vechtpartij door een vrouw gestoken is een vrouw met de
bijnaam van Dronken Katrijn ^9), een kreupele vechtersbaas en

1) Rek. 1435, fol. 47.

2) Rek. 1414, fol.\' 24 VS.; 1452, fol. 63; 1453, fol. 56; 1458, fol. 63 vs..

3) Rek. 1436, fol. 35 VS..

4) Rek. 1423, fol. 28 VS..

5) Rek. 1449, fol. 48.

6) Ib..

7) Rek. 1452, fol. 63.

8) Ib..

9) Rek. 1419, fol. 24.

10) Rek. 1394, fol. II.

11) Rek. 1432, fol. 35.

12) Rek. 1448, fol. 45.

13) Ib. fol. 45 VS..

14) Ib. fol. 45 en volgende jaren.

15) Rek. 1452, fol. 63 en volgende jaren.

16) Rek. 1459, fol. 83.

----------------"O*

17) Rek. 1485, fol. 20 VS. en 40.

18) Rek. 1448, fol. 46 VS..

19) Rek. 1449, fol. 45.

20) Rek. 1450, fol. 42 VS..

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

Wilde Robbe, in een kloppartij gekwetst i). Bij de deur klinkt
gestommel en haastig komen enige mannen binnen, die een bewe-
geloos lichaam dragen: een vrouw, zo juist op straat door een
beroerte getroffen Weer gaat de deur open en kermend wordt
een man binnengedragen, die bij een val van een dak zijn been
gebroken heeft 3).

Waar zou men ze beter brengen dan hier? Want al is er geen
sprake van een bepaalde verpleging, onder het gasthuispersoneel
zijn toch een moeder en twee dienstmeisjes, die uitsluitend voor
de zieken zorgen. Zij hebben een afzonderlike keuken, de kruid-
kamer 4) of kleine keuken 5) genoemd ter onderscheiding van de
keuken achter in het gasthuis, waar zij de lekkere kostjes en
eenvoudige huismiddeltjes voor de zieken, maar ook hun gewone
eten klaarmaken. Bedrijvig lopen ze tussen keuken en ziekezaal af
en aan, maar in de keuken vinden ze toch haar voornaamste werk.
Daar kijken ze ook de oude kleren van alle in het gasthuis gestor-
venen na om te beslissen, wat nog kan worden gebruikt en wat
verkocht moet worden Als er op een ogenblik niets anders te
doen is, zetten ze zich aan het weefgetouw en weven wat laken,
blauw 7) of wit of zwart 8), dat in het gasthuis gebruikt, maar
ook wel verkocht wordt. Zij hebben hier trouwens minder tijd
voor dan de moeder en de dienstmeisjes achter in het gasthuis,
die weliswaar de proveniers moeten bedienen, maar zich verder
geheel aan hét huishouden kunnen geven. Die heersen op het erf,
in de stal en in de melkerij en vooral in de grote keuken: de
hele dag vlamt hier een reusachtig vuur van turf en elzehout 9) in de
stenen haard ; \'s morgens vroeg en \'s avonds branden er de olie-
lampjes flikkeren de waskaarsen en walmen de smeerkaarsen ^3),
en altijd is er de drukte en vrolikheid van een groot huishouden.

1) Rek. 1458, fol. 61 VS..

2) Rek. 144S, fol. 47.

3) Rek. 1449, fol. 45.

4) Rek. 1417, fol. 28.

5) Rek. 1411, fol. 18 VS..

ö) Rek. 1394, fol. 7 VS. en alle volgende jaren.

7) Rek. 1398, fol. 7 VS..

8) Rek. 1411, fol. 19, 19 VS. en 20.

9) Rek. 1394, fol. 12.

10) Rek. 1404, fol 16.

11) Rek. 1394, fol. II VS..

12) Rek. 1397, fol. 14.

13) Rek. 1415, fol. 27.

68 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

De moeder en de meisjes koken en bakken, weven en spinnen
doen het laken de hele behandeling van smouten, kammen en
vollen ondergaan 2), als ze het niet ook nog zelf verven en scheren,
bleken het linnen en naaien het tot kussens en slopen, wassen wat
vuil is 3) en verstellen wat niet langer houdt. Er is heel wat nodig
voor zo\'n groot gezin, zodat men vaak ook nog buitenshuis moet
laten werken door begijnen of anderen 4). Soms worden honderden
ellen linnen tegelijk tot lakens verwerkt S) en een 40 el tot kus-
senslopen ; dan weer reedt men dubbele wollen dekens, waarvoor
men aan de wol van de gasthuisschapen niet altijd genoeg heeft 6).
Tafellakens 7), gordijnen kleren 9), alles wordt hier genaaid
en versteld in de rommelige, maar gezellige omgeving van de
keuken, waar langs de muren veel kasten staan: de grote keuken-
kast 1°), gevuld met honderden houten schotels, borden nappen
en koppen met houten ^3) en zilveren lepels ^4), met keuken-
messen 15) en ander kleingoed, de kaaskast en de andere „spin-
den" 17), vol eten van allerlei soort. Op de vloer en in het rond
ai wat men verder maar nodig kan hebben: de spinnewielen en
de weefgetouwen, een tafel met stoelen een leunstoel voor de
moeder de vleesbank 20) niet het grote vleesmes 21) en het
beendermes 22), koperen ketels 23), aarden en koperen potten 24),

1) Rek. 1394, fol. 12 VS..

2) Rek. 1398, fol. 7 vs.; 1413, fol. 27.

3) Zeep passim, o.a. 1417, fol. 27.

4) Rek. 1411, fol. 27.

5) Rek. 1413, fol. 26 VS..

6) Rek. 1415, fol. 26.

7) Rek. 1420b, fol. 28.

8) Rek. 1432, fol. 51 VS..

9) Ib., fol. 52 VS..

10) Ib., fol. 48.

11) Rek. 1417, fol. 35 VS..

12) Rek. 1419, fol. 29.

13) Ib..

14) Rek. 1420b, fol. 28.

15) Rek. 1418, fol. 29.

16) Rek. 1449, fol. 40.

17) Rek. 1427, fol. 32 VS..

18) Rek. 1432, fol. 51.

19) Rek. 1452, fol. 61.

20) Rek. 1402, fol. 23.

21) Rek. 1432, fol. 51.

22) Rek. 1449, fol. 45 VS.,

23) Rek. 1398, fol. 16 VS..

24) Rek. 1404, fol. 20 VS. en 1413, fol. 26 vs..

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

rekken met stenen kannen aarden vaten ijzeren braad-
pannen 3), manden 4), tonnen s), kisten lantarens 7) en tin-
nen olielampen zelfs een grote ratteval 9), gekocht toen
rattekruid niet genoeg tegen de ondieren hielp 1°). Grote hoeveel-
heden van meest heel eenvoudig eten worden hier bereid : de dage-
likse kost, vers vlees van koeien en schapen en varkens i^) met
witte erten warmoes ^3) of gort ^4), op vastendagen veel vis-
soorten als droge vis \'^s), gedroogde schol ï^), haring 17), bokking
gezouten aal ^9), zalm ^o^ en gedroogde roggen ^i). Alle vlees wordt
met gekruide sausen opgediend, toebereid uit wijn en kruiderijen
gember, peper, saffraan 23), azijn 24), look, ajuin 25), grein 26) en
mosterdzaad 27), dat nu eens bij kleine hoeveelheden van kruideniers
uit Leiden, dan weer bij grote hoeveelheden uit Brugge of
Antwerpen 29) wordt betrokken. Als lekkernij worden met Kerst-
mis 30) en op Paasavond vogels opgedist: ganzen 31), kippen 32)^

70 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

eenden i), ook wel gezouten vogels ; en hoogst zelden lamme-
ren 3). Bij de maaltijden eet men tarwebrood en wittebrood
met Pasen ook wel wielbrood s), en dat is ook het voedsel voor
de kleinere maaltijden, aangevuld met kaas eieren 7), zoete-
melk en karnemelk 8) en soms ook vijgen en rozijnen, bij korven
vol gekocht 9), appelen noten ^i) en bij feestelike gelegen-
heden oublieën en koek 13). De gewone drank is het bier, met
of zonder hop gebrouwen ^4), terwijl wijn voor de gezonden alleen
op feesten als Kerstmis, Pasen, Pinksteren, Heilige Sakramentsdag
en de kermisdag van de kapel wordt ge.schonken ^s).

Hét meeste bier wordt in het gasthuis zelf gebrouwen en in de
koele bierkelder bewaard, waarvan de venstertjes op het erf uit-
komen i^). Naar de andere voorraadskelder, waar de grote Ham-
burger tonnen met wijn staan ^7), voert een trap uit de keuken
en op de ruime zolders boven de grote zalen bergt men het
koren en het mout ^9), dat men met katrollen ophijst Trappen
van wilgehout, met wagenschot beschoten, voeren naar de „hanc-
camer" =1), een soort opkamer, en naar een ander bovenvertrek 22).
Achter in het huis heeft de moeder ook haar eigen kamer 23)
evenals de ziekemoeder vóór 24), en dan komen we nog langs
allerlei andere vertrekken, waar vermogende proveniers en prove-

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

niersters wonen i), en langs de grote zaal voor de arme prove-
niersters waar alles nog eenvoudiger is dan bij de zieken vóór.
Maar de rijkere proveniers, die zelf al hun huisraad meebrengen,
en waar mensen onder zijn als Claes, bijgenaamd Costelike
Poorter 3), kunnen zich zo weelderig inrichten als ze zelf willen:
een oude heer, die in een ledikant met gekleurde gordijnen
slaapt, neemt twee bedienden mee 4); oude vrouwen houden haar
eigen dienstmeisjes S), of men huurt er tijdelik een om haar in
dagen van ziekte op te passen Zij worden gekleed met pelzen 7)
en kaproenen 8), terwijl voor hun arme lotgenoten kousen 9), een
wollen rok of een broek ^i) al mooi zijn ; zij eten op Kerst-
avond ganzen en eenden zij drinken geregeld wijn ^3), als zij
maar genoeg aan het gasthuis betalen. Wij lopen hun kamers
voorbij om nog even een blik te werpen in de kamer van de
gasthuismeesters, waar in een grote kast de boeken bewaard
worden en in het kamertje, waar de met ijzer beslagen ^s)
kist i^) voor de zegelbrieven, handvesten zowel als eigendoms-
bewijzen, op twee houten blokken ^7) staat, brandvrij onder het
stenen gewelf en achter de ijzeren deur

Dan gaan we door de keukendeur naar buiten, waarbij we vóór
de keuken nog de visbank opmerken en erachter het rommelhok
met de bezems 21) en boenders 22), zakken en manden 23), ladders 24)

1) Passim, o.a. Rek. 1423, fol. 27.

2) Rek. 1434, fol. 23.

3) Rek. 1458, fol. 62 VS..

4) Rek. 1413, fol. 17 VS. en 27.

5) Rek. 1401, fol. 15 VS..

6) Rek. 1413, fol. 27.

7) Rek. 1419, fol. 29,

8) Rek. 1420b, fol. 28.

9) Rek. 1423, fol. 38 VS..

10) Rek. 1459, fol. 47.

11) Rek. 1449, fol. 45.

12) Rek. 1443, fol. 21 VS..

13) Ib., fol. 21.

14) Rek. 1434, fol. 37 VS..

15) Rek. 1403, fol. 18.

16) Rek. 1404, fol. 16.

17) Rek. 1406, fol. 14.

18) Rek. 1420b, fol. 26 VS..

19) Rek. 1421, fol. 26.

20) Rek. 1452, fol. 61 VS..

21) Rek. 1436, fol. 41 VS..

22) Rek. 1449, fol. 48.

23) Rek. 1416, fol. 31 VS. en 31.

24) Rek. 1415, fol. 22 VS..

72 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

en berries, bijlen en zelfs pieken, in tijd van gevaar aangeschaft
en kijken het grote erf rond. Maar.... is dit een gasthuis? Men
waant zich op een boerderij verplaatst met zijn schuren en stallen,
zijn vee en gevogelte, zijn meiden en knechts. Allerlei bijgebouwen
staan zonder regelmaat dooreen: eerst het huisje, waar \'s zomers
gekookt wordt 3), als dit in de grote keuken, immers woonvertrek
en middelpunt van het huis, hinderlik zou zijn. Dan de melkerij,
met riet gedekt 4), waar de melkmeisjes, vroeg in de morgen en
\'s avonds laat, \'s winters bij het flauwe licht van een paar kaarsen s),
de melk uit haar houten emmers in de karn 7) storten, als zij
van het land of uit de stal komen. In de zomer lopen de koeien,
de ossen en de schapen van het gasthuis in de weide waar
soms ook anderen hun paarden sturen 9) en waar een hond het
vee helpt bewaken ^o), of men laat ze onder toezicht grazen langs
de singel de ossen zorgvuldig met dikke snoeren gekoppeld
de koeien aan zelen ^3). Maar \'s winters houdt men de beesten in
de grote stal ^4), waar het ijzeren kruis op staat ^s), en voert ze
uit troggen ï^), de koeien meest met hooi, de kalveren ook met
bonen ^7). De hooiberg daarnaast op zijn stenen plaatsje onder
zijn rieten dak ^9), met de windas om het hooi op te halen en neer
te laten wordt jaar op jaar vernieuwd ^i) en omgewerkt ^2). Het

1) Rek. 143S, fol. 45.

2) Rek. 1420 a, fol. 8 vs. en b, fol. 28.

3) Rek. 1416, fol. 25 VS.. S. Muller Fzn. - Schetsen uit dèMiddeleeuwen, bl. 188 en 191
verklaart zomerkeuken uitsluitend als washuis, maar de uitdrukking „daer men somer-
daghes in koect in tgasthuys" laat geen twijfel aan de betekenis over.

4) Rek. 1401, fol. 25 vs..

5) Rek. 1422, fol. 32 vs..

6) Rek. 1397, fol. II.

7) Rek. 1434, fol. 42. Een tijdlang hadden zij, die in \'t molkenhuis dienden, ook hun
eigen huishouden, maar in 1434 hield dit op (Rek. 1434, fol. 33).

8) Rek. 1394, fol. 14.

9) Rek. 1397, fol. 7 vs..

10) Rek. 1436, fol. 40 vs..

11) Rek. 1398, fol. 13.

12) Ib., fol. 16 vs..

13) Rek. 1402, fol. 22 vs..

14) Rek. 1450, fol. 41.

15) Rek. X452, fol. 52 vs..

16) Rek. 1398, fol. 16 vs..

17) Rek. 1402, fol. 22 vs..

18) Rek. 1398, fol. 16 VS..

19) Rek. 1441, fol. 41.

20) Rek. 1398, fol. 16 VS..

21) Rek. 1394, fol. 9 en II vs..

22) Rek. 1403, fol. 18.

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

opdoen van het hooi is een feestelikheid voor de meisjes en knechts:
ze drinken bier in overvloed en worden op vis onthaald of
op schaapsbuik en eendvogels 3). Dat is een druk ogenblik, evenals
dat wanneer de beesten naar de weide gebracht of eruit gehaald
moeten worden, waar men een wagen voor pleegt te huren 4).
Maar rustig is het toch nooit op een erf, waar altijd varkens met
bellen om hun hals S) rondwroeten in het slijk en in de afval
uit hun troggen 7), als ze niet liever de straat opgaan om daar
hun gading te zoeken tot ze vetter en vetter geworden in het
gasthuis geslacht 9) of aan anderen verkocht worden ; waar het
doordringend gekakel klinkt van de eenden en ganzen i\') en de
vreedzamer kippen hun haver pikken terwijl de meisjes rond-
lopen met haar emmers melk, die ze naar de keuken brengen of
in de stad gaan verkopen \'3), de mest op haar kruiwagens \'4) naar
de mesthoop rijden, en eens een praatje maken met de knechts
en allerlei werkvolk, dat op het erf bezig is.

Hoog boven alles uit troont de ooievaar op zijn nest ^s), en de
duiven vliegen af en aan, van de duivetil i^) naar het erf, en van-
daar weer naar een van de vele schoorstenen of naar de kroon-
lijst 17) langs de dakgoot, waaruit het water afvloeit in een stenen
vergaarbak ^S). Dit regenwater gebruikt men, maar het meeste

1) Rek. 1394, fol. II VS..

2) Rek. 1404, fol. 15.

3) Rek. 1415, fol. 20.

4) Rek. 1396, fol. 10.

5) Rek. 1403, fol. 22.

6) Rek. 1394, fol. 10. Toen men zelf ging brouvven, kregen de varkens daarvan natuurlik
de bostels (afval) en het dunnebier.

7) Rek. 1404, fol. 20 VS..

8) In 1455 werd te Leiden verboden de varkens los te laten rondlopen op verbeurte
van de beesten, die dan half aan de schout en half aan het Katrijnengasthuis kwamen:
Hamaker-Keurboeken, bl. 244.

9) Rek. 1394, fol. 13.

10) Rek. 1434, fol. 23. Men ging er toen meer mesten en verkopen, omdat men toch
bostels en dunnebier over had.

11) Rek. 1417, fol. 33 vs..

12) Rek. 1397, fol. 10.

13) Rek. 1394, fol. 9. Wat men zelf niet gebruikte aan zuivel, en ook de mest werd
geregeld verkocht.

14) Rek. 1403, fol. 18.

15) Dit komt niet in de rekeningen voor, maar wel op latere afbeeldingen; ook het H. G.
huis had er in 1510 al een.

16) Rek. 1394, fol. 12 VS..

17) Rek. 1404, fol. 16.

18) Rek. 1394, fol. 13.

74 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

water wordt gehaald uit de diepe gemetselde put afgedekt met
grauwe steen, die heel uit Antwerpen aangevoerd is en van binnen
met planken beschermd tegen het stoten van de emmers 3). Een
deel van het erf is opgehoogd en bestraat 4), maar een ander deel,
door een heining van oude netten uit Noordwijk omgeven 5), vormt
de tuin, waar men in een afzonderlik hoekje achter een hek, de
kruidtuin, ook wat groenten kweekt Daar is ook het prieel,
uit houten stijlen en oude wijntonnen losjes ineengezet 7), en een
stenen bank onder de grote boom 8); de wingerd bedekt de oude
muren met zijn groen of rood 9) en geeft wat sierlikheid aan de
rommel van gebouwen en gebouwtjes. Daar staan het gezelhuis en
het vrouwehuis, de stenen turfschuur met riet gedekt de
timmerloods, gebruikt zo vaak er iets verbouwd moet worden
de „heymelicheden" ^3), de mosterdmolen ^4), het brouwhuis ^S)
met de grote kuip over de brouwketel de droogoven met een
haren kleed bedekt ^7), veilig afgeschoten door een ijzeren deur
het bakhuis ^9) met de gepleisterde, rood-geplaveide broodoven 2°),
de baktroggen 21) en broodplanken 22), het varkenskot met de
hopzolder erboven 23), de proveniershuisjes 24) en het pesthuis 25).
Achter op het erf, tussen de stal en het brouwhuis, voert een

1) Rek. 1421, fol. 26 VS..

2) Rek. 143S, fol. 38 en 38 vs..

3) Rek. 1436, fol. 37 VS..

4) Rek. 1452, fol. 48 VS..

5) Rek. 1432, fol. .■^3.

6) Rek. 1454, fol. 38 VS..

7) Rek. 1452, fol. 51 VS.. S. Muller Fz. (Schetsen, bl. 191) verwondert zich in 1559 al een
prieel aan te treffen; dit prieel in het Katrijnengasthuis is nog meer dan 100 jaar ouder.

8) Rek. 1415, fol. 23.

9) Rek. I43S, fol. 44.

10) Rek. 1414, fol. 23.

11) Rek. 1452, fol. 48 VS..

12) Rek. 1418, fol. 28.

13) Rek. 1427, fol. 36.

14) Rek. 1449, fol. 46.

15) Rek. 1432, fol. 39, 43 en 43 vs..

16) Rek. 1449, fol. 46.

17) Rek. 1432, fol. 52 VS..

18) Rek. 1454, fol. 75.

19) Rek. 1450, fol. 39 vs..

20) Rek. 1424, fol. 30; 1432, fol. 45 VS..

21) Rek. 1419, fol. 29.

22) Rek. 1453, fol. 54-

23) Rek. 1434, fol. 36 VS..

24) Rek. I4S9, fol. 63.

25) Rek. 1458, fol. 56.

HI^T KATRIJNENGASTHUIS. 75

bestrate gang i), waarlangs een diepe goot het water afvoert
door een gemetselde poort met stenen drempel 3), de deur van
een stevig wervelslot voorzien 4), naar de Rijnkant, waar de
schuiten van het gasthuis s) vastgemeerd liggen. Opvallend zijn
nog op het dak van een van de grote huizen het rad van Sint
Katrijne in koper als weerhaan draaiend op het ijzeren kruis 7),
en het koperen beeld van de heilige zelf als weerhaan op het
andere

In de hoek naast het koor van de kerk, naar de kant van
de Breestraat, ligt het kerkhof. Het is met zand opgehoogd,
van een muur omgeven en door een deur uit de sakristie te be-
reiken 9j; een schelpepad loopt er rondom heen en op de
muur staat een groot ijzeren kruis i^). Het is er hoogst eenvoudig,
want alleen diegenen mogen hier begraven worden, die als arme
zieken in het gasthuis gekomen en daar gestorven zijn, niet de
proveniers en het personeel, van wier lijkdiensten de Pieterskerk
de voordelen blijft trekken ; de knechts van het gasthuis delven
zelf de graven 13), waar de ruwe houten kisten zonder veel vertoon
in worden neergelaten.

Het is maar een klein onderdeel van hun taak: zij doen in de
stal en op het land al wat een boereknecht moet kunnen, en zij
zijn brouwer 14) of bakker of kosteres) of bottelier of weer wat
anders, al naar het uitkomt. Maar zij kunnen alle werk toch lang
niet af, en men ziet op het erf vaak allerlei ander werkvolk:
timmerlui, metselaars, opperlieden, rietdekkers, stratemakers, steen-
houwers, smeden, glazemakers, leidekkers, slotemakers, ververs.

1) Rek, 1402, fol. 18 VS..

2) Rek. 1421, fol. 27.

3) Rek. 1411, fol. 25 VS..

4) Rek. 1452, fol. 52 VS..

5) Rek. 1402, fol, 23.

6) Rek, 1454, fol, 39.

7) Ib., fol. 75.

8) Rek. 1459, fol. 67 VS..

9) Rek. 1421, fol. 27 en 27 vs,.

10) Rek. 1452, fol. 59 VS..

11) Rek. 1454, fol. 75.

12) Vgl. bl. 50. Zeer ten onrechte haalt de Bosch Kemper - Armoede bl. 56 - deze plaats
aan als een bewijs van de verschrikkelike armoede, die in 1421 te Leiden heerste. Degenen
„die van armoede sieck in tgasthuys comen" staan hier eenvoudig tegenover de prove-
niers en dienstboden; het maken van een eigen kerkhof was een zuinigheidsmaatregel van
de meesters.

13) Rek. 1427, fol. 31.

14) Rek. 1432, fol. 41 vs..

15) Rek. 1441, fol, 39.

76 het katrijnp:ngasthuis.

witters, bierdragers, schoorsteenvegers, slagers, de molenaar, de
bakker of bakster, de kuiper, de omroeper en allerlei mensen, die
kleine karweitjes doen, waaronder typen als Robbetgen, Aernt
mitten Ouaden Bien i). Roede Jannetien en de stomme uit het
^ gezelhuis 3). Hebben zij in een jaar veel te doen gehad, dan krijgen
de timmerlui, metselaars en opperlieden op Paasavond een paar
handschoenen van de gasthuismeesters 4), naar de oude gewoonte
om het werkvolk met kledingstukken te betalen. Zo krijgen ook
de meiden en knechts geregeld hun schoenen S), kousen en
klompen 7) van het huis, maar daarenboven verdienen zij geld en
krijgen ze met Pasen offergeld en op Kerstavond een goede fooi
Ook wie buitenshuis voor het gasthuis werken, zoals de schrijvers
en de boden, die soms lange reizen moeten ondernemen, worden
wel beloond met een hemd 9), met wollen laken of een grauw-
lakense rok maar natuurlik ook met geld. terwijl de priesters
en advokaten uitgelezen geschenken als ganzen en konijnen krijgen
X. De moeders, immers als proveniersters in het gasthuis opge-
nomen, krijgen geen geld maar wel kleren en al wat ze nodig
hebben, en zij voeren zelfs een zekere staat, gekleed als ze gaan
in grauw-Iakense ^3) of wit-lakense rokken ^4), jakken met mouwen
van wit laken lammerenpelzen en grauwe kaproenen ^7). Maar
zij staan dan ook aan het hoofd van de grote inrichting, onmid-
dellik onder de gasthuismeesters, die heel wat aan haar moeten
overlaten, maar toch één ding nooit verzuimen: zelf de koorden
van de beurs vast te houden. Vaak kan men hen plechtig zien
rondstappen door de zalen of over het erf, de zieken toesprekend

1) Rek. 1401, fol. 17 VS..

2) Rek, 1394, fol. 12 VS..

3) Rek. 1432, fol. 48 VS..

4) Rek. 1396, fol. 13; 1401, fol. 21.

5) Rek. 1394, fol. 13.

6) Rek. 1401, fol. ig. Eens besprak een provenier het zwarte laken, dat over zijn
lijkkist gelegen zou hebben, aan de knechts voor kousen: Rek. 1415, bijvoegsel, fol. i vs..

7) Rek. 1401, fol. 16.

8) Rek. 1394, fol. 12 vs..

9) Rek. 1412, fol. 26.

10) Rek. 1421, fol. 31 VS..

11) Rek. 1424, fol. 29 vs..

12) Rek. 1454, fol. 50 .

13) Rek. 1394, fol. 12 VS..

14) Rek. 1396, fol. 10 VS..

15) Rek. 1398, fol. 16 VS..

16) Rek. 1397, fol. 12 VS..

17) Rek. 1398, fol. 16 VS..

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

en de meiden en knechts vermanend, of hen zien neerzitten in
hun kamer, ernstig beraadslagend over de belangen van het gast-
huis. Eens per jaar leggen ze nauwkeurig rekening af van hun
beheer aan de stadsregering, waarbij op kosten van het gasthuis
wijn wordt geschonken voor het gerecht, en de klerk en de boden
fooien krijgen De meesters mogen van tijd tot tijd wel wat
hebben voor al hun moeite, want ze beheren het geld en het goed,
of het hun eigen was. Wij zien hen telkens reizen ondernemen
naar verafgelegen landerijen of naar de beroemde Voorschoter
markt; wij zien hen, als de oude klok gebarsten is, naar Woerden
trekken om daar met Mr. Willem Butendijck, de bekende Utrechtse
klokkegieter, te spreken, want hertog Willem ligt overhoop met
de bisschop en zij mogen niet zelf naar Utrecht gaan. Maar wat
later is het bestand gesloten; eerst zenden zij gauw de koster
naar Utrecht om Mr. Willem te waarschuwen de vorm van de
nieuwe klok klaar te houden, tegen dat men hem de oude zendt,
en dan zetten ze de gebarsten klok met de nieuwe klokspijs op een
wagen, gaan er met hun beiden bij zitten en rijden zo naar
Utrecht. Daar blijven ze wel drie dagen om zelf het overgieten
bij te Avonen en de feestelikheid van het breken van de vorm, en
tot besluit vragen zij Mr. Willem en zijn vrouw te eten om samen
vrolik de goede uitslag te vieren

Lang niet al hun uitstapjes zijn zo aardig; ze hebben ook dikwels
onaangenaamheden, als ze b.v. te doen krijgen met onwillige pach-
ters, waarbij ze zelfs de rechterlike macht te hulp moeten roepen.
Het gasthuis laat hen nooit met rust: ligt een meester met het
leger voor Gorkum in een van de twisten met de heren van Arkel,
dan wordt hem daarheen zelfs een brief gezonden over de belangen
van het gasthuis 3). Maar .... door al wat we gezien hebben
zijn wij al overtuigd, dat de bloei van de stichting voor een niet
gering deel aan het beheer van de meesters te danken is, en we
mogen dankbaar zijn, dat hun ordelievendheid door de eeuwen heen
een reeks van rekeningen bewaarde, die ons een vrij volledig
beeld geven van een middeleeuws gasthuis.

Eenmaal voor goed gevestigd, voor goed in de richting gestuurd,
waarin het zich zou blijven voortbewegen, had het Katrijnengast-

1) Rek. 1423, fol. 36.

2) Rek. 1415, fol. 25 VS., 26 en 27.

3) Rek. 1402, fol. 16.

78 IIET KATRTJNENGASTHUIS.

huis evenmin als enige andere inrichting van armezorg een
geschiedenis, die zich door belangrijke gebeurtenissen onderscheidde.
Er zijn dan ook nog maar enkele feiten, in de i6e eeuw voor-
gevallen, die hier vermelding verdienen, omdat ze een verandering
van betekenis brachten in de gewone gang van zaken. Het voor-
naamste hiervan was wel, dat het bekende klooster St. Jeronimusdal
of Lopsen buiten de Rijnsburgerpoort, door de regulieren van de
orde van St. Augustinus verlaten en aan de regering van Leiden
overgedragen, door deze bij het Katrijnengasthuis gevoegd werd.
Het eerste bericht hierover is van 1524: toen werd op i Sept.
van de pui van het raadhuis afgelezen, dat de prior van Windes-
heim en andere prioren van tot dezelfde orde behorende kloosters,
kort geleden zelf waren komen zien, hoe het klooster Lopsen
onherstelbaar was vervallen, waarop ze de burgemeesters van Leiden
verzocht hadden het bewind hierover op zich te nemen. De burge-
meesters hadden dit op proef gedaan en riepen daarom alle schuld-
eisers en schuldenaars van het klooster op binnen 8 dagen op
de schrijfkamer van het raadhuis hun rechten te laten aantekenen:,
mochten de overgebleven broeders na die datum nog andere ver-
bintenissen aangaan, dan zouden deze niet erkend worden De
proef slaagde en het gerecht kwam met de prior en het kapittel
van Windesheim overeen, dat Lopsen aan het gasthuis zou komen ;
men richtte het tot ziekehuis in en liet op 5 Julie 1526 afkondigen,
dat alle inwoners van loeiden, rijk of arm, ambachtslieden of hun
dienstboden, mannen of vrouwen, er opgenomen zouden kunnen
worden, en dat de allerrijksten er maar 4 Phil. gulden hoefden te
betalen, hetzij ze stierven of herstelden; voor anderen was de som
minder, terwijl onvermogenden kosteloos werden opgenomen. De
nieuwe inrichting werd vooral aangeprezen om de „goede open
lucht", en omdat men er iedereen „goet beschej^t" zou doen
Terwijl we dus weten, dat in 1526 de overname een feit was,
lijkt het vreemd, dat de zaak in de vroedschap eerst op het eind
van 1527 ter sprake kwam 3); toen eerst werd daar n.1. uitvoerig
verteld, hoe het klooster Lopsen door slecht beheer meer en meer
was achteruitgegaan, hoe de burgemeesters alles gedaan hadden
om het in zijn oude staat te herstellen en hoe met het oog hierop
eerst de prioren van de Windesheimer kloosters te Amsterdam en

1) Aflezingsboek A, fol. 126 vs..

2) Ib., fol. 135 VS..

3) Vroedschapsresolutie van 8 Okt. 1527.

HET KATRIJNENGASTHUIS. 5 1

Leiderdorp gekomen waren, later de prior van Windesheim zelf,
maar alles zonder gunstig gevolg. Bij het laatste bezoek was
gebleken, dat er nog maar 2 broeders van de orde in het klooster
leefden en dat alle goederen verkocht of zeer bezwaard waren,
zodat het klooster nagenoeg geruïneerd was. Eerst had men de
beslissing uitgesteld, maar eindehk had het Windesheimer kapittel,
te Nuys vergaderd, besloten, dat men behoudens goedkeuring van
de paus het klooster aan de stad Leiden zou overdragen, mits
deze het wilde bestemmen tot een geestelik gesticht of gasthuis
en de twee laatste broeders een lijfrente toekennen.

De paus had het onderzoek van de zaak opgedragen aan de
deken van Abbenbroeck, die zich nu tot de Leidse regering ge-
wend had. De vroedschap keurde de overname na lange besprekingen
goed, als de schulden van Lopsen maar niet meer bedroegen dan
de bezittingen, en ook hechtte hij zijn goedkeuring aan al wat in
vorige jaren door het gerecht was gedaan, waaruit blijkt dat die
lange besprekingen toch niet veel meer waren dan een wassen
neus. Ook in 1531 werd in de vroedschap nog eens over Lopsen
gesproken, alsof het nu eerst overgenomen zou worden i).

De pauselike toestemming voor de overdracht was toen eindelik
gekomen en de vroedschap besloot het klooster zo spoedig mo-
gelik tot een ziekehuis in gereedheid te doen brengen, of liever
.stemde toe, dat wat met goedkeuring van het gerecht al door de
gasthuismeesters van het Katrijnengasthuis gedaan was, voortgezet
zou worden. Mocht het gasthuis door de overname van Lopsen
ooit enige schade lijden, dan zou deze door de stad gedragen
worden. In de blafferd van het gasthuis van 1531 wordt Lopsen
voor het eerst genoemd onder de uitgaven voor vertimmering, het
loon van een moeder, allerlei spijzen en dranken enz.; de blafferd
van 1532 heet al die van „S. Katrinengasthuyse binnen Leyden
ende van Lopsen buyten Leyden" ; toen werden ook voor het eerst
S meesters aangesteld voor de beide huizen. Eerst in 1540 werd
Lopsen officieel aan de stad Leiden overgedragen 2); de regering
had voor de zekerheid om een open brief gevraagd en het te
W\'indesheim vergaderde kapittel vond geen reden deze te weigeren,
aangezien de twee nog overgebleven broeders een voldoende lijf-
rente genoten en het klooster tot een hospitaal voor „arme crancke
menschen" was ingericht. Eigenaardig is, dat terwijl op de blafferds

1) Vroedschapsresolutie van 28 Junie 1531.

2) Zegelbrief van 20 April 1540, Arch. Leiden; Inv. Elsevier I 104.

497 iiet katrtjnengasthuis.

van 1532, 1534, 1536 en 1537 al vijf gasthuismeesters genoemd
worden, hun aantal volgens het Register der Smalle Diensten tot
1540 vier bleef; eerst tegelijk met de feitelike overdracht van het
klooster werd ook de vermeerdering van het aantal gasthuis-
meesters een feit.

Het blijkt niet, of tussen beide huizen enig verschil werd
gemaakt; ook in Lopsen werden arme zieken voor langere tijd
opgenomen. Zo gaf de vroedschap in 1545 aan iemand, die bij een
brand op de Hoogewoerd hevig was gekwetst, voor de tijd dat
hij niet werken kon de keus tussen een uitkering van 2 pond
\'s jaars of volledig onderhoud als een „miserabel persoen" in
Lopsen Sedert de vereniging werd ook vaak in testamenten
gezet, dat de geschonken pinten wijn, maaltijden, witte bollen of
Gentse koeken zowel aan de zieken buiten als aan die binnen de
stad uitgereikt moesten worden, ook wel eens aan die van Lopsen
alleen, of zelfs dat een zielsmis zo goed in de kerk van Lopsen
als in die van het gasthuis gehouden moest worden 2). Intussen
weten we, dat de kerk van Lopsen later tot ziekezaal was inge-
richt en dat daar evenals in de eetzaal bedsteden waren gemaakt 3).

Werden dus in Lopsen geen andere mensen verpleegd dan in
het gasthuis aan de Breestraat, men had het toch nodig gevonden
voor twee soorten van zieken afzonderlike maatregelen te nemen,
en wel voor die aan de pest en die aan de pokken leden. Het
„pestilentiehuys" vond ik het eerst genoemd in 1458, toen men
geld aan een vrouw betaalde, die daar een poosje dienst had
gedaan 4); in 1459 waren er twee dienstmeisjes, uitsluitend voor
dat huis bestemd 5), en in 1467 werd daar verbouwd en stierven
er velen aan de pest, wat de uitgaven voor grafmaken deed stijgen ;
er waren toen mannelike zieke-oppassers maar in 1485 weer
twee vrouwelike met de tietel van moeder 7). De stadsdokter
mr. Ewout Wel, die in 1481 door de vroedschap tot dokter voor
het Katrijnengasthuis werd aangesteld, kreeg ook in het biezonder

1) Vroedschapsresolutie van lo Nov. 1545.

2) Zie b.v. Wijn- en Maaltijdenboek Katr. g. No. 8, hs. Arch. Leiden (eigenlik een
Memorieboek, ouder dan No. 7) op 17 Mei, St. Lourysdach, Zondag na St. Michiel,
Zondag na St. Simon en Judendag, en Allerheiligen.

3) Bijdr. en Mededeelingen Histor. Gen. XXVI 146.

4) Rek. Katr. g. 1458, fol. 56.

5) Rek. 1459, fol. 62.

6) Rek. 1467, fol. 47 VS., 50 en 50 vs..

7) Rek. 1485, fol. 38.

het katrijnengasthuis. 5 1

de Opdracht de pestzieken te bezoeken i). Het pesthuis voorzag
in een werkehke behoefte en bleef jaren lang aan het gasthuis
verbonden. Eens trof mij de vermelding, dat iemand geld aan
het gasthuis vermaakte speciaal voor het pesthuis 2).

Dan had men er ook een „pokhuys", dat ik het eerst in 1512
vermeld vond, toen de Heilige Geestmeesters een kind opnamen,
dat daar geboren was en natuurlik niet bij de moeder kon blijven 3).
In 1582 en 1583 vond ik het pokhuis nog genoemd 4) en ook
Orlers spreekt ervan. Het verwondert ons niet, dat aangezien in
het Katrijnengasthuis de ergste zieken werden verpleegd, de
meesters van het gasthuis door de vroedschap geraadpleegd plachten
te worden over de aanstelling van de stadschirurgijns; dit gebeurde
b.v. in 1558 5), en in 1583 stelden zij mede de toen benoemde
stadspestmeester aan Uitbreiding van hun macht was niet meer
nodig, maar wel waakte de stadsregering ertegen, dat deze ver-
minderd zou worden, door in 1546 nog eens uitdrukkelik te ver-
bieden mensen in het gasthuis te brengen zonder verlof van de
meesters 7). De vermelding dat men voortdurend trachtte van
buiten en binnen de stad arme ellendige zieken met schuiten en op
berries in het gasthuis te brengen, pleit intussen voor de roep, die
het ook toen nog genoot.

De onrustige eerste jaren van de Sojarige oorlog brachten ook
in het Katrijnengasthuis veranderingen. In 1570 vond men Lopsen,
als buiten de stad gelegen, niet veilig genoeg meer voor de zieken,
en zoals Orlers in zijn kroniek vertelt, begon men in Julie van
dat jaar een huis naast het gasthuis voor de verbouwing af te
breken om daar een grote nieuwe zaal te maken ®);in 1571 moesten
de gasthuismeesters met het oog hierop enige keren renten en
land verkopen 9). In 1573 was Lopsen verlaten, want toen besloot
men de gasthuisrosmolen, die daar gestaan had, op landskosten naar
binnen de stad Leiden te verplaatsen \'^o), waarvoor het terrein van het

1) Vroedschapsresolutie van 13 Junie 1481.

2) Zegelbrief van 25 April 1537, Arch. Leiden.

3) Catalogus H. G. Boeken VII 754, bl. 50.

4) Gerechtsdagboek A, fol. 155 vs. en 211 vs..

5) Vroedschapsresolutie van 10 Nov. 1558.

6) Vroedschapsresolutie van 16 Julie 1583.

7) Aflezingsboek B, fol. 145 vs..

8) T. a. p. bl. 560; zie ook bl. 128.

9) Gerechtsdagboek I, fol. 65, 71 vs. en 87.
Jo) Ib., fol. 137.

82 iiet katrtjnengasthuis.

vroegere klooster van St. Ursula werd uitgekozen en tijdens het
beleg is het oude Windesheimer klooster geheel verdwenen.

Al vóór het beleg raakte het gasthuis in grote geldverlegenheid.
Tengevolge van de oorlog verarmde het platteland, zodat de
pachten en renten van het gasthuis haast niet meer betaald werden ;
daarbij kreeg men door dezelfde oorzaak voor een ongewoon groot
aantal arme oude en zieke mensen te zorgen en ook nog voor
een menigte van gewonde soldaten. In 1573 verzochten de gast-
huismeesters daarom aan het Hof van Holland, of zij tot een
waarde van f3000 (juist zoveel als de soldaten hun al gekost
hadden) aan munt mochten laten slaan, en wel koperen oortjes
en halve stuivers met het wapen van Leiden aan de ene en het
rad van St. Katrijne\' aan de andere zijde, die alleen in Leiden gang-
baar zouden zijn en binnen 6 jaar ingelost zouden worden. Zij
kregen slechts verlof voor f 1000 tegelijk koperen oortjes te laten
slaan, die zij telkens na 3 maanden of eerder tegen ander geld
zouden moeten inwisselen en die alleen in Leiden gangbaar zouden
zijn 2). De toen geslagen koperen munt, aan de ene zijde het
wapen van Leiden vertonende met de woorden: „Gedenct den
armen 1573" er omheen, aan de andere een rad met vilmessen,
is nog in de Lakenhal te zien. Maar men had niet lang plezier
van deze maatregel. Al in 1576 werden deze oortjes nagemaakt
en vervalst tot groot nadeel van het gasthuis, waarom het gerecht
beval dadelik met het uitgeven ervan op te houden en alle in
omloop zijnde oortjes binnen een dag op het raadhuis in te leveren
aan de gasthuismeesters en andere gekommitteerden, die dan later
uit zouden maken, op hoeveel schadevergoeding ieder recht had 3),

Zo had dit middel niet veel geholpen, wat ook wel blijkt uit
het feit, dat de gasthuismeesters in 1574 weer een paar maal geld
moesten opnemen 4), en dat ze in 1575 aan de Staten van Hohand
vroegen hun het vervallen St. Agnietenklooster af te staan, dat
ze in het biezonder voor krankzinnigen en pestzieken wilden ge-
bruiken, terwijl ze bereid waren de overgebleven zusters tot haar
dood te onderhouden. De Staten traden hier niet in, maar waren
bereid de kosten, die het gasthuis voor gewonde soldaten gemaakt
had, door het land te laten betalen, waarom deze som van de
achterstallige quote van de stad Leiden mocht worden afge-

1) Ib., fol. 140 VS..

2) Gerechtsdagboek I, fol. 139; het oktrooi is afgedrukt bij van Mieris - Leyden 1170.

3) Aflezingsboek D, fol. 94.

4) Gerechtsdagboek I, fol. 155 en 167.

het katrijnengasthuis. 5 1

houden i). Toen men het over de som niet eens kon worden,
stelden de Staten een van de Delftse magistraten als gekom-
mitteerde aan om de zaak tot een goed einde te brengen 2).

Het gasthuis kreeg enige jaren later evenals de meeste andere
instellingen van armezorg toch een van de verlaten kloosters, het
Ceciliënklooster achter de Vrouwenkerk. In 1580 gaf de vroed-
schap er zijn toestemming voor 3), maar eerst in 1596 werd er
door de gasthuismeesters een bestemming aan gegeven. Geldgebrek
zal wel de oorzaak zijn geweest, dat zij dit niet eerder deden.
Maar in dat jaar hadden zij gelegenheid hun financies te herstellen
door het houden van een loterij, een meer toegepast middel, waarbij
b.v. 20 jaar vroeger het Delftse gasthuis veel baat gevonden
had. Het plan hiervoor was al in 1577 in de vroedschap
geopperd, toen men de kosten van een voorgestelde centralisatie
van de hele armezorg op deze wijze had willen bestrijden. Over
dit plan wordt in het laatste hoofdstuk uitvoerig gehandeld; hier
volsta de mededeling, dat het toen niet in zijn geheel werd uit-
gevoerd, maar dat allerlei onderdelen ervan, zoals deze loterij,,
later tot uitvoering kwamen.

In 1592 besloot de vroedschap n.l. op advies van het gerecht
op kosten van alle gasthuizen samen een afzonderlik pesthuis te
laten bouwen, waaraan grote behoefte was, en liet aan het gerecht
over de gasthuizen te steunen door een subsidie van de stad,
het houden van een loterij of een subsidie van de Staten van
Holland 4). Men koos het tweede. In 1593 gaven de Staten van
Holland aan de regering van Leiden toestemming een openbare
loterij te houden om de meesters van het Katrijnengasthuis in
staat te stellen een pesthuis te bouwen en ook een dolhuis, waaraan
even grote behoefte was, daar de krankzinnigen op een zeer on-
geschikte plaats waren ondergebracht s). Met de voorbereiding van
de loterij gingen een paar jaar heen, want eerst in Okt. 1595 stelde
het gerecht vast, dat men ze van Mei tot Augustus 1596 zou
houden Ze viel nu samen met het grote rederijkersfeest van
de Camer der Witte Acoleyen, dat zo een reklame werd voor de
loterij. Jan van Hout was de ziel van dit feest, en zijn merk-

1) Resol. St. v. Holl. 21 Febr. 1575.

2) Res. St. v. Holl. 29 Maart 1575.

3) Vroedschapsresolutie van 7 April 1580.

4) Vroedschapsresolutie van 29 Febr. 1592.

5) Zegelbrief van 13 Maart 1593, Inv. Elsevier I 132; afgedrukt bij van Mieris -
Leyden I 172.

6) Van Mieris - Leyden I 173.

84 iiet katrtjnengasthuis.

waardig Loterij-spel, op Maandag 27 Mei 1596 gespeeld, eindigt
met de aanbeveling om de armen te steunen door geld te steken
in deze loterij En het middel hielp, te Leiden zo goed als el-
ders. Al gauw kon men beginnen het Ceciliënklooster tot een
pest- en dolhuis in te richten, dat een onderdeel van het Katrijnen-
gasthuis werd.

Hiermee treedt het oude gasthuis in een nieuw tijdperk, en zo
besluit ik, die de geschiedenis van de Leidse armezorg tot het
eind van de i6e eeuw wil geven, met de vermelding van deze
ingrijpende verandering mijn hoofdstuk over het Katrijnengasthuis.

j) Zie hierover: J. Prinsen J.Lzn. - Bronnen voor de kennis van leven en werken van
Jan van Hout, in Tijdschr. v. Ned. Taal- en Lett. XXIII, bl. 201—256; dez. - De Neder-
landsche Renaissance-Dichter Jan van Hout, in De Beweging III (1907), Afl. V, bl. 251—
260 en Afl. VII, bl. 48—60. Dit laatste artiekel is ook onder dezelfde tietel als boek ver-
schenen (Amsterdam 1907).

HET VROUWENGASTHUIS.

In 1395 stond op de Hooigracht, waar is niet te bepalen een
klein gasthuis, gesticht door Claes Rengher, oud-schepen en
jonkvrouw Machtelt van den Zijl, zijn vrouw. Zij hadden het op-
gericht „in der eren Goods ende der reynre moeder ende maghet
Marien" en het was evenals het Katrijnengasthuis bestemd om
arme zwervers voor een of meer nachten een bed met vuur en
licht en wat eten te verschaffen; natuurlik was alles op veel kleiner
schaal ingericht dan in het bloeiende oude gasthuis. Claes Rengher
kocht er op 19 Sept. 1395 een jaarlikse rente van tien schellingen
Holl, voor, waaruit de kosten voor een deel bestreden konden
worden 3). Een paar jaar later, op 7 Sept. 1398, schonken Claes
en zijn vrouw samen aan dit zelfde gasthuis het derde deel van
4^/2 morgen, één hont en 40 gaarden land onder Koudekerk (belast
met een jaarlikse rente van 7 penningen), en hieraan verbonden
zij de voorwaarde, dat men op beider sterfdagen een memoriedienst
zou houden over hun graven in de St. Pankraskerk. Men zou dan
vier „stalkaersen" moeten plaatsen op het graf, en \'s avonds zowel
als \'s morgens aan de deken één groot en aan de kanunniken en
de koster elk 1/2 groot uitreiken 4).

Blijkbaar voldeed op den duur dit gasthuis op de Hooigracht
de stichters niet. Misschien was het te klein of had het andere
gebreken. Hoe dit zij: Claes Rengher en Machtelt verplaatsten

ï) De enige aanwijzing is: „vlak naast Jan Grieten soens huis en erf".

2) Hij komt in 1387 en 1388 als schepen voor in Reg. i H. G., fol. 66 vs. en 84 (Cat.
H. G. Bi, op bl. 5).

3) Zegelbrief van 19 Sept. 1395, Archief Leiden (Inv. Elsevier I 197). Ook opgenomen
in het oudste register van O. L. Vrouwengasthuis (Inv. Elsevier I, bl. 198), fol. 149 vs..
Zie hierachter: Bijlage V.

4) Zegelbrief van 7 Sept. 1398 (Inv. Elsevier I 197). Zie hierachter: Bijlage VI.

86 het vrouwengasthuis.

hun stichting na enige jaren naar een terrein aan de Hooglandse
Kerkgracht, gelegen tussen die gracht en de Burchtgracht.

Begin 1403 was het gasthuis daarheen al overgebracht want
op 8 Maart droeg Haestgen, Dirc Smeders soens wed., aan de
gasthuismeesters van het Katrijnengasthuis op, jaarliks een pond
rente uit te reiken „den gasthuyse op tHoghelant, also langhe alset
in sijnre staet blijft", en op 28 Maart van dat jaar schonken Claes
Rengher en Machtelt „in rechter aelmissen den ghasthuse op
tHoogelandt, gelegen op die Kercgraft" 4 morgen, één hont en
10 gaarden land onder Koudekerk (belast met een jaarlikse rente
van 7 schellingen en 2 penningen) 3). En nu achtten zij ook de tijd
gekomen om aan hun gasthuis een blijvende plaats in Leiden te
verzekeren door van de stichting ervan plechtig kennis te geven
aan schout, schepenen en raad. Op de avond vóór Pinkster, 2 Junie,
1403 verschenen ze hiertoe op het stadhuis, waar de stichtings-
oorkonde werd opgemaakt 4). Hierin werd bepaald, dat het huis
met erf op de Hooglandse Kerkgracht een gasthuis zou blijven,
waar men arme mensen, die het nodig hadden, moest herbergen.
Voor zover de geldmiddelen het toelieten, moest men het huis
door een turfvuur verwarmen en de armen \'s avonds vlees, spek
of ander eten voorzetten om het hun zo aangenaam mogelik te
maken.

Het geld hiervoor kon gevonden worden uit de opbrengst van
landerijen onder Koudekerk, dezelfde die al in 1398 en in Maart
1403 door Claes Rengher en Machtelt aan hun gasthuis gegeven
waren. Ook de bepaling, dat na beider dood een jaarlikse memorie-
dienst gehouden zou worden op hun graven in _de St. Pankras-
kerk, werd herhaald, want zij verheelden niet, dat ze het goede
werk deden „om zalichede hore ende hore ouder ziele ende ghe-
denckenesse". Ten slotte werd de stichting onder toezicht gesteld
van de kureit en de vier kerkmeesters van de St. Pankraskerk en
hun opvolgers, maar zolang Claes en Machtelt nog leefden, zouden

1) Pleyte - Leiden vóór 300 Jaar en Thans, bl. 40, noemt de zegelbrieven van 1395 en
1398 uit de Inventaris Elsevier, en plaatst toch het gasthuis al dadelik op de Hooglandse
Kerkgracht. Blok-Stad in de M. E. stelt de stichting beurtelings op 1403 (bl. 61), op 1416
bl. 182) en op omstreeks 1395 (bl. 340). De oudere schrijvers noemen allen 1403 als
stichtingsjaar.

2) Register Katrijnengasthuis 1397, bl. 118.

3) Zegelbrief van 28 Maart 1403, Archief Leiden. Opgenomen in Register I O. L. Vrou-
wengasthuis, fol. 18.

4) Zegelbrief van 2 Junie 1403 (Inv. Elsevier I 197). Opgenomen in Register II O. L.
Vrouwengasthuis, fol. i. Afgedrukt bij van Mieris - Leyden I 180. Zie hierachter: Bijlage VII.

tiet vrouwengasthuis. 8/

zij zelf het toezicht houden of het doen houden door personen, die
zij daarvoor zouden aanwijzen.

Het gasthuis was in 1403 nog niet geheel af en de middelen,
waarover het beschikte, waren maar gering. Dit blijkt uit een
aflaatbrief van Palm-Zondag (23 Maart) 1404 gegeven door de
wijbisschop Mathias van Budoa 2), vikaris-generaal van de bisschop
van Utrecht. „Aangezien het nieuwe gasthuis voor de armen, dat
op de St. Pankraskerkgracht te Leiden gebouwd wordt, wegens
zijn kennelike armoede zonder aalmoezen van de vromen niet tot
het gewenste doel kan geraken", zo heet het hier, „worden aan
alle gelovigen, die hun gaven schenken voor de bouw van dit
gasthuis en voor het verkwikken of verwarmen van de armen, die
er verpleegd of geherbergd worden, veertig dagen aflaat van de
hun opgelegde kerkelike straffen toegestaan". Het was in de
middeleeuwen niet ongewoon, dat men op deze wijze de geld-
middelen van een gasthuis trachtte te verbeteren 3); wij zullen
zien, dat dit middel voor het Vrouwengasthuis herhaalde malen
werd toegepast. Of het werkelik hielp, kan ik niet zeggen: onder
de schenkingsbrieven in de registers en bij de losse zegels is er maar
één uit de eerste jaren na de stichting, n.1. een van 10 Junie 1411,
waarbij Machtelt, Willem Janzs. weduwe, een jaarlikse rente van
8 comans groot aan „Clais Renghers gasthuus" geeft 4). Hoe het
met de geldmiddelen stond, blijft dus onzeker. Maar wèl weten
we, dat er veel arme mensen verpleegd werden en dat het gast-
huis goed werd beheerd; immers dit verklaarde het gerecht in
een keur van 19 Okt. 1416 s). Claes Rengher en Machtelt waren toen
beiden overleden 0), zodat volgens de stichtingsbrief de kureit en
de vier kerkmeesters van de St. Pankraskerk nu wettige beheerders
van het gasthuis waren.

Waarschijnlik waren zij niet biezonder met die opdracht inge-
nomen, of deden ze het werk niet geheel naar de zin van het
gerecht; dit vond het tenminste nodig „alsulcke godlike wercken

1) Register II O. L. Vrouwengasthuis, fol. 84 vs..

2) In Slavonic; een bisschop in partibus infidelium dus.

3) Vergelijk S. Muller Fzn. in de Gids 1901 IV, bl. 434, en dez. - Bijdr. tot degesch.
van het aartsbisdom Utrecht 1905, bl. 59, waar zo\'n aflaat staat afgedrukt. Zie ook Moll-
Kerkgeschiedenis II4, bl. 187 en 188.

4) Register II O. L. Vrouwengasthuis, fol. 10.

5) Hamaker - Keurboeken, bl. 489 en Register II O L. Vrouwengasthuis, fol. 2. Het
origineel onder de stukken van de St. Pankraskerk (Archief Leiden), Inv. No. 97. Zie hier-
achter : Bijlage VIII.

6) In 1411 waarschijnlik nog niet, blijkens de schenking van Machtelt aan „Clais
Renghers gasthuus". Zie boven.

88 het vrouwengasthuis.

van caritaten te stareken ende in horen staet te houden na alle
(onse) vermoghen" door te bepalen, dat in het vervolg op St. Pieters-
avond ook voor het Vrouwengasthuis twee gasthuismeesters benoemd
zouden worden. Hun taak zou zijn het gasthuis te besturen, het
geldelik beheer erover te voeren en mee rond te gaan met de
bede in de St. Pankraskerk ten behoeve van hun gasthuis. Ook
moesten zij driemaal per week iemand met een schel laten rond-
gaan in de St. Pankrasparochie om gaven voor het gasthuis te
verzamelen. Op St. Pieter 1417 moeten dus de eerste gasthuis-
meesters gekozen zijn; hun namen zijn niet bekend. Eerst in een
brief van 7 Febr. 1421 i) worden twee gasthuismeesters bij name
genoemd, Pouwels Reynerszn. en Dirc Rengher. Nog in 1434
komt de laatste als gasthuismeester voor 2); hij zal stellig familie
van de stichters geweest zijn. Of hij hun zoon was, kan ik niet
uitmaken, maar het is best mogelik. In het op 28 Jan. 1395 door
Claes Rengher en Machtelt gemaakte testament 3) is sprake van
„hore beider kinder, die si tezamen hebben\'\', en hiertoe kan deze
Dirc behoord hebben. Het aantal van de gasthuismeesters werd
tussen 1440 en 1450 uitgebreid, eerst tot drie en later tot vier,
zoals uit de koop- en giftbrieven blijkt; in 1515 waren er ook al
„butenmoeders" of regentessen 4).

Werden de kureit en de kerkmeesters zo maar als beheerders
afgezet, zonder dat ze hiertegen in verzet kwamen? Ik vermoed,
dat ze eer blij waren van het geldelik beheer af te zijn, en dat
ze volkomen tevreden waren met de geestelike macht over het
gasthuis, die ze bleven behouden, daar de gasthuiskapel natuurlik
onder de St. Pankrasparochie hoorde. Want ook het Vrouwen-
gasthuis kreeg een kapel, waarover we de eerste aanwijzing hebben
uit 1418. In dat jaar kreeg het ga.sthuis n.l. een nieuwe aflaatbrief
van dezelfde wijbisschop Mathias van Budoa s), en daarin werd
behalve aan degenen, die de armen in het gasthuis óp enige wijze
wel zouden doen, ook een aflaat van 40 dagen beloofd aan hen,
die in het gasthuis de mis bediend of andere heilige diensten
verricht hadden, en aan hen, die er gebeden en preken uitge-
sproken of aangehoord hadden. Niet alleen werd dus in 1418 in
het gasthuis de mis bediend, maar er werd zelfs al gepreekt; en

1) Zegelbrief van 7 Febr. 1421 (Inv. Elsevier I 198). Opgenomen in Register I O. L.
Vrouwengasthuis, fol. 139 vs..

2) Register II O. L. Vrouwengasthuis, fol. 12.

3) Stedeboek, fol. 57.

4) Register der Smalle Diensten, 1515 en volgende jaren.

5) Register II O. L. Vrouwengasthuis, fol. 84.

het vrouwengasthüis. 89

dit laatste kunnen we ons niet goed anders dan in een kapel voor-
stellen. Er was toen nog geen altaar; dit werd eerst op St. Michiels-
dag (29 Sept.) 1421 door Mathias van Budoa gewijd, onder ver-
lening van een nieuwe aflaatbrief i). Dat dit het eerste altaar (altare
fixum) was, blijkt uit het opschrift van de brief in het register:
„Dit is die brief naevolgende van die wiynge des outaers". Tot
1421 zal men dus de mis bediend hebben op een gewijde steen
(altare portabile), zoals wij weten dat in de kapel van Onze Lieve
Vrouwe in het Katrijnengasthuis gebeurde. Het altaar van O. L.
Vrouwe werd daar n.1. in 1427 gemaakt en gewijd maar een
jaar tevoren had men een gewijde steen gekocht „dair men misse
op doet voir Onser Vrouwen" 3). Ik meen gerust te mogen aan-
nemen, dat men zich ook in het Vrouwengasthuis een tijdlang
met zo\'n altare portabile beholpen heeft, voor de plechtige wijding
van het altaar met zijn relieken plaats had. Daar dit op St. Michiels-
dag gebeurde, werd het altaar óók aan die heilige gewijd, en de
jaarlikse herdenking van de plechtigheid werd vastgesteld op de
Zondag voor Maria Hemelvaart. Het was een zgn. altare privele-
giatum, en de aflaat van 40 dagen werd aan een groot aantal
mensen toegestaan. Zo werden o. a. genoemd al degenen, die bij
de altaarwijding of op de feestdagen van O. L. Vrouwe en in de
oktaaf daarvan bij het altaar en de relieken zouden komen bidden,
of die iets zouden geven voor het begraven van de in het gasthuis
gestorven armen, of die de priester zouden volgen, als zij hem naar
het gasthuis zagen gaan om daar aan iemand het laatste Oliesel
toe te dienen, of die aan de kapel kaarsen, priestergewaden, mis-
boeken, kelken of iets anders zouden geven. Natuurlik werden ook
weer de weldoeners van de armen genoemd evenals in de aflaat-
brieven van 1404 en 1418, maar het verzorgen van de armen was
blijkbaar niet langer het enige, waaraan men zich in het Vrouwen-
gasthuis gelegen liet liggen; de dienst in de kapel trok meer en
meer de belangstelling van meer wereldse dingen af.

Omstreeks 1418 zal wel reeds door het kapittel van St. Pan-
kras de regeling omtrent de kerkdienst in het Vrouwengast-
huis gemaakt zijn, waarvan we alleen een ongedateerde kopie
bezitten 4). De gasthuismeesters kregen verlof twee missen

1) Register II O. L. Vrouwengasthuis, fol. 83. Zie hierachter: Bijlage X.

2) Rekening Katrijnengasthuis 1427, fol. 33 en 34.

3) Rekening Katrijnengasthuis 1426, fol. 32 vs..

4) Los afschrift op papier in het Cartularium van de St. Pankraskerk (hs. Archief
Leiden), tussen fol. 105 vs. en 106. Zie hierachter: Bijlage IX.

90 het vrouwengasthuis.

per week te doen houden, waarvan het offergeld evenwel aan
het kapittel zou komen. Alleen als geen priester van St. Pan-
kras bereid gevonden werd ze tegen behoorlik loon te lezen, zou
men ze ook aan een ander mogen opdragen. Verder mocht men
ééns per jaar een kerkmis doen lezen of zingen, wat de kureit
van St. Pankras bereid was zelf te doen, terwijl hij dan ook wel
wilde preken en de mensen opwekken tot het geven van aalmoe-
zen aan het gasthuis; ook van deze dienst zou hij het offergeld
krijgen. Overigens mocht er nooit gepreekt worden, mocht men
er niet met wijwater werpen en werd het verboden ooit een
grotere klok op te hangen dan er toen boven de gevel van het
gasthuis hangen kon.

Op 17 April 1431 kocht de priester Jan Schade „tot behoef der
cappelryen, dier nu gedoteert is in Onser Vrouwen ghasthuus te Ley-
den" een jaarlikse rente van 3 gouden Wilhelmusschilden i). Ik ver-
moed, dat met deze kapelrie de 2 missen bedoeld zijn, waarvoor het
kapittel van St. Pankras zijn toestemming gegeven had, en dat dus
toen al het misverstand bestond, als zouden deze missen gelijk staan
met een in de St. Pankraskerk gevestigde kapelrie. Dit misverstand
was bijna noodlottig geworden voor het gasthuis, want men ging nu
alle op het altaar van Onze Lieve Vrouwe geofferde gaven
beschouwen als uitsluitend voor de kerkdienst bestemd, zodat de
armen grote schade leden, daar het gasthuis hierdoor een voor-
name bron van inkomsten miste. Het gerecht van Leiden vond
dan ook reden om zich met de zaak te bemoeien. In 1443 wendde
het zich samen met de priester Jan Schade en de gasthuismees-
ters tot bisschop Rudolf van Diepholt, en deze erkende de recht-
matigheid van hun klachten. Hij verklaarde alle schenkingen aan
de kapelrie op het altaar van Onze Lieve Vrouwe voor nietig, en
besliste dat de op dat ogenblik door de kapelrie genoten inkomsten
in het vervolg gebruikt moesten worden voor de armen in het
gasthuis 2). Zo was het gevaar afgewend, dat de belangstelling
voor de kapel de armen benadelen zou.

Het is intussen zeker, dat het Vrouwengasthuis toch wel v.n.1.
om die kapel bezocht en begiftigd werd. In de eerste plaats zal
dit te danken zijn geweest aan de op het eind van de middel-

1) Register I O. L. Vrouwengasthuis, fol. 127.

2) Register II O. L. Vrouwengasthuis, fol. 85. Het opschrift van de brief luidt: „Een
brief inhoudende dattet gheen cappelrye en is op thoge altair in tgasthuus, ende alle
brieve, die dairof zijn, hiermede zijn te niet".

het vrouwengasthüis. 91

eeuwen steeds toenemende Maria-verering, maar het kan ook in
verband gestaan hebben met de in de kapel bewaarde relieken.
Wat het voor relieken waren, blijkt nog niet uit de brief van de
altaarwijding, maar wel uit een aflaatbrief van 1435, gegevendoor
een wijbisschop Martinus van Magionië i), waarin sprake is van
een stukje hout van het kruis van Christus, in de kapel in een zilveren
kruis bewaard. Zal niet dit mysterieuze stukje hout, niet dan
onduidelik in zijn kostbaar omhulsel te onderscheiden, veel gelovigen
naar de kapel gelokt hebben? Het komt mij niet onmogelik voor.
In 1451 kreeg het gasthuis nog weer eens een aflaatbrief, nu voor
100 dagen, van de kardinaal Nicolaas van Cusa, legaat van de
pauselike stoel in Duitsland, die in dat jaar ons land bezocht en
ook tijdelik in Leiden was 2). Na een bloemrijke aanduiding van
de Hemelkoningin, schitterende morgenster, als voorspraak van de
mensheid bij God, volgt hier de uitdrukkelike verzekering, dat de
kardinaal de aan Maria gewijde kerken biezonder wilde onderscheiden.

Behalve uit de vele aflaten blijkt de bekendheid van de kapel
ook uit het grote aantal van de kapelrieën, die er gevestigd werden.
In 1431 schonken op de kermisavond van de kapel een zoon van
Claes Rengher, die zich met zijn moeders naam Jan van Zijl
Claeszn. noemt, en zijn vrouw 10 Wilhelmusschilden aan het gast-
huis voor een kapelrie, gewijd aan Maria, die zij de eerste keer
opdroegen aan hun zoon Claes Rengher. Zolang deze nog school
lag, moest hij er 3 Paternosters en 3 Ave Maria\'s daags voor
bidden, maar voor het vervolg was de bezitter van de kapelrie
verplicht \'s Zaterdags een mis in het gasthuis te lezen of te doen
lezen en daarin voor de schenkers en hun familie te bidden. De
kapelrie werd onder bescherming van de heren van St. Pankras
gesteld, maar de gift ervan bleef aan het geslacht van Zijl, uit

1) Ib., fol. 83 vs.. Ik heb geen diocese Magionië (?) kunnen vinden. Deze wijbisschop
was ook niet door de eigenlike bisschop Rudolf van Diepholt, maar door de tegenover
hem gestelde elekt Walraven van Meurs, die het concilie van Bazel aan zijn zijde, maar
paus Eugenius IV tegen zich had, aangesteld. In 1435 stond dus het kapittel van St.
Pankras aan de zijde van de vroegere aanhangers van Zweder van Kuilenburg, terwijl de
stadsregering zich in 1443 tot Rudolf van Diepholt zelf wendde. Die kwestie over een
kapelrie in het Vrouwengasthuis had dus misschien ook nog wel een diepere, politieke
ondergrond.

2) Register II O. L. Vrouwengasthuis, fol. 85 vs.. Over dit bezoek van Nicolaas van
Cusa aan Leiden vergelijke men: J. Pool - Frederik van Heilo en zijn schriften (1866),
bl. 10. Hij schonk ook een aflaat van 100 dagen aan het vrouweklooster van Rome op
het Rapenburg ; Pool\'s vermoeden, dat dit uit vriendschap voor Frederik van Heilo was,
en zijn gevolgtrekking, dat Frederik dûs biechtvader in dit klooster geweest zal zijn, ver-
liezen veel van hun grond, nu we weten, dat ook aan het Vrouwengasthuis een aflaat van
100 dagen gegeven werd. Zie ook Alb. Thijm t. a. p. bl. 128.

92 het vrouwengasthuis.

welk geslacht de priester ook liefst altijd gekozen moest worden i).
Vermelding verdient nog, dat Jan van Zijl in dit stuk als mede-
stichter van het gasthuis zijn oom Dirc Nuweveen noemt, die
nergens anders voorkomt. — In 1434 hechtte bisschop Rudolf van
Diepholt zijn goedkeuring aan de instelling van deze kapelrie 2).
In 1483 stierf Claes van Zijl, de bezitter ervan, waarschijnlik wel
dezelfde als de Claes Rengher uit 1431, en zijn broer Florys van
Zijl, zeker ook dezelfde Florys, die in het stuk van 1431 van
Rijsoirde heet, stelde zijn kleinzoon Dirck van der Does als opvolger
aan het kapittel van St. Pankras voor 3). In 1487 gaven de klein-
kinderen van de stichters ander land aan de kapelrie dan er in
de stichtingsoorkonde voor aangewezen was, en bepaalden zij tegelijk,
dat er behalve de Zaterdagse mis wekeliks nog een zielsmis
gelezen zou worden volgens de wens van hun oudoom Claes van
Zijl voor hemzelf, zijn ouders, broers, vrienden en weldoeners. De
uitvoerige bepalingen over wat er gedaan moest worden, als deze
mis op een feestdag viel, kunnen wij hier wel overslaan 4). In 1500
gaf Pieter van Zijl de door Dirck van der Does opengelaten
kapelrie aan zijn zoon Willem van Zijl S). In 1503 ruilde deze zijn
waardigheid met een vikaris uit Hulst 0), tot wiens opvolger Pieter
van Zijl in 1511 zekere Franciscus Johannis de Brielis benoemde 7).
In 1541 werd deze Frans Jansz., die dan kanunnik van Oudshoorn
heet, weer vervangen door een Pieter van Zijl, zodat de wens van
de stichters van de kapelrie weer vervuld was 8). Verdere be-
richten erover ontbreken.

In 1445 stelde mr. Jacob van der Goude in het gasthuis een
kapelrie in, gewijd aan St. Apolonia, waarvoor hij dageliks 3
Paternosters en 3 Ave Maria\'s bad. In 1476 bepaalde hij, dat een door
de afstammelingen van zijn broers aan te wijzen priester er na zijn
dood wekeliks een mis voor lezen zou op het hoogaltaar van het
Vrouwengasthuis, wat de heren van St. Pankras en David van
Bourgondië goedkeurden 9). In 1510 werd mr. Pieter van der Goude

1) Zegelbrief van 28 Sept. 1431, Inv. St. Pankras No. 828a.

2) Zegelbrief van 2 Jan. 1434, Inv. St. Pankras No. 828b.