
■dirt\'s

Pauca tantum in prima fronte huius libelli inscribere
iuvat, sed quae tacere me vetet mens grata ac memor.

Triennio ante, Tibi, clarissime DAMSTÉ, munus Latinae
linguae in hac Universitate docendae traditum est. Quo
quid optatius censes evenire mihi potuisse? Ita enim factum
est, ut mihi, quem iam pridem in gravissimis rebus car-
tissimum amicum expertus essem, eodem nunc promotore
uti liceret. Sed neque ilia memorare huius loci est neque
vero dicere possum quantopere me dehinc benevolentia ac
familiaritate Tua devinxeris, qui et hoc opusculum dili-
genter pertractaveris et semper litterarum ingeniique Tui
copias mecum benigne communicaveris.

Neque Tui, clarissime NABER, immemorem me esse
aequum est, cuius doctrinae (cum per ires annos scholis
Tuis interfuerim) debeam disciplinae iuris Romani, quantula-
cumque sit, scientiam et amorem. Quorum studiorum Tu
cum mihi auctor exstitisses, etiam dissortationom meam
perlegoro non solum non recusasti, sed cam tam diligenti
cura oxaminaati, ut multa mo indo a To didicisso confitear.
Quaproptor Tibi bono do mo merito debitam habeo gratiam.

Tu autem, clarissime VOLLGRAPF, a quo raagistro puor
litterarum Graecarum elementis imbutus sum, volim sciaa,
quantum mihi etiam nunc prosit iucundissima consuotudo
Tua, in quam rovocaro mo non dubitasti.

Cum lectionibus de Brunsii Fontibus iuris Romani anti-
qui in huius Universitatis scholis iuridicis habitis magna
voluptate aliquamdiu interfuissem, mihi iam de argumento
reputanti de quo specimen inaugurale conscriberem baud
alienum visum est e iure Romano criminali caput quod-
dam öligere, cum praesertim haec iuris pars prae iuris
privati studio iacere mihi quidem semper videretur, atque
quasi ultro so mihi tunc obtulerunt leges ablatao pecuniae.
Studium üutem iuris poenalis a posteris tantoporo neglec-
tum esse, fortasse inde explicandum est, quod iurisconsulli
Romani ipsi nonnisi rare huic iuris provinciae operam
impenderunt, cuius rei causam imprimis ipsius naturae
atque indoli attribuendam esse censeo. Praeterea praotorom
de iure publico non edixisse nequo igitur quidquam huius
magistratus laborem ad ius poenale corrigendum vel tantum
suppleudum profuisso, ros est notissima. Quo factum est,
ut ius poenale nequaquam ad egregiam illam ao porfectam
formam provectum sit, quam in iure private nes posteri
semper et ubique iure miramur, neque ad id conferrentur
recentiorum hominum studia. Sic nostra quoque aetate
praetor Mommsenii opus nemini non notissimum pauci
tantum libri de hac iuris materie prodierunt. Attiimen scire
quid ipsi Romani inde a priscis temporibus usque ad lus-
tiniani tempora de iure criminali sensorint, pcrmagni nostra
interesse quis neget? Quae cum ita sint, singula capita
cum pulvisculo excutere itaque exponere ut, quid certum,
quid dubium sit, luculenter perspicere quivis possit, deinde
res obscuras sive aliorum sententiis adhibitis perpensisque
80U nova aliqua opinione prolata illustrare quam plurimum,
mihi quidem opus videtur hand prorsus inutile: modo

illius sententiae scriptor semper bene memor sit, quam tarn
acute expressit Mommsen: „Omnium artium difficillimam
esse artem nesciendi".

Quid his delictis commune sit, Papinianus nos docet 1.16
D. 48.13: „publica iudicia peculatus et de residuis et repe-
tundarum similiter adversus heredem exercentur, nec
immerito, cum in his quaestio principalis ablatae pecuniae
moveatur."

Eo tamen inter se differunt, quod repetundarum crimen
a solis magistratibus fieri potest tantumque ad pecuniam
privatam pertinet, peculatus autem est furtum pecuniae
publicae a quovis surreptae; in residui crimine agitur de
pecunia publica a quolibet retenta.

Notissimum est hasce leges — atque hie vel maxime
repetundarum leges volo — aetate saltern liberae reipu-
blicae, quam egredi mihi non est propositum, iis quorum
causa praecipue latae esse dicuntur, vix quicquam profuisse.
Cuius rei testis mihi sit litis aestimatio in iudicio Verris;
cf. Plut. Cic. c. 8: ißSofi^^Myra vévrt [ivpiiSuv TifiijjdfMEyog rijv
ilüijv i. e. 750.000 drachm. sive 3.000.000 HS, at vero

genties sestertium i. e. 40.000.000 HS ex Sicilia contra
leges abstulisse". Vide praeterea Cic. de Oif. 2.21.76:
„nondum centum et decem anni sunt, cum de pecuniis
repetundis a L. Pisone lata lex est, nulla antea; cum fuisset.
At vero postea tot leges et proximae quaeque duriores,
tot rei, tot damnati... tanta sublatis legibus atque iudiciis

expilatio direptioque sociorum, ut imbecillitate aliorum,
non nostra virtute valeamus".

Parum igitur profuerunt repetundarum leges, sed ut
Romanorum vitam publicam privatamque cognoscamus,
earum notitia permagni momenti est: tempore enim liberae
reipublicae hae leges nihil fere aliud erant nisi instrumenta
quibus quis adversaries suos vel inimicos perderet. Itemque
prosunt ad scientiam iuris criminalis antiquioris et prae-
sertim iudicii publici.

Quae de hac materie viri docti vulgarunt, quod sciam
haec sunt. Superiore saeculo semel aliquis de repetundarum
legibus librum singularem scripsit sc. Carolus Timotheus
Zumpt: de legibus iudiciisque repetundarum, Berol. 1845.
Cf. praeterea Klenze: Fragmenta legis Serviliae repetund.
Berol. 1825; Rudorff: Ad legem Aciliam de pecuniis repe-
tundis, Berol. 1861 ; Mommsen: C. I. L. I p. 49-72, Ge-
sammelte Schriften I Abt. (Jur. Sehr.) 1, p. 1 sqq., Rom.
Staatsr. et Rom. Strufr. passim; Rein: Criminalrecht der
Römer; Geib: Rom. Criminalprocesz; A. W. Zumpt:
Criminalrecht der Rom. Rep.; Richard Hesky: Anmerkungen
zur lex Acilia repetund. Wiener Studien 1903, 2o3 Heft
p. 272 sqq.; E. Bormann : Festschrift für Hirschfeld p. 433,
Fontes ex quibus hauriendum est, sunt imprimis scripta
Ciceronis, Livii, Plinii, Taciti, aliorum. Porro lex Acilia
(Bruns: Fontes iuris Rom. ant. Ed. VI p. 55-73) quacum
coniungenda lex Bantina-Latina (Bruns 1.1. p. 5S-55); denique
ICti: Gaii Instit., Paul. Sent., Digesta, Instit. Codex.

Longo gravissimae nimirum sunt repetundarum leges,
quam ob causam primum de peculatu et de residuis breviter
agam, deinde de repetundis, hoc ordine:
§ 1. De legibus peculatus et de residuis.
§ 2. Do legibus repetundarum:

Quomodo peculatus et residuum cum repetundis cohae-
reant, quomodo inter se différant, supra exposui. Utrum
una lex fuerit, quae tam peculatum quam residuum simul
comprehenderit, an duae leges, dubitandum est. Videtur
legis luliae quae de bis delictis lata est, auctor fuisse dic-
tator Caesar, quoniam Suetonius V. Aug. c. 34 de hac
lege silet. Separatim mentio occurrit legis luliae de resi-
duis § 11 I. 4. 18 et 1. 2 et 1. 5 pr. D. 48, 13; sed parum
constat utrum fuerit legis luliae peculatus pars an ipsa per
se exstiterit. Rubrica tituli 13 D. 48 haec est: „ad legem
luliam peculatus et de sacrilegis et de residuis", sed banc
inscriptionem difficultatem non tollere, manifestum est.
Sed parvi refert, opinor, utrum duae fuerint leges an una.

Peculatus sive depeculatus, a pecore \') dictum, olim erat
furtum pecoris publici sacrificiis destinati. Antiquis iam
temporibus peculatum commisaum fuisse videmus apud
Gellium XI, 8, ubi M. Catonem inducit vehementibus et
illustribus verbis de impunitate peculatus conquerentem :
„fures, inquit, privatorum furtorum in nervo atque com-
pedibus aetatem agunt, fures publici in auro atque purpura".
Verum anno Go a. C. n. peculatum lego aliqua punitum
fuisse apparet ex Cic. pro Murena c. 20,\' ubi legimus :

„Quid tua (i. e. Servü Sulpicii) sors? ( i. e. quae tua
praetura ?) Tristis, atrox ; quaestio peculatus" e. q. s.

Quaenam fuerit haec lex, ignoramus ; sed ante legem
quae dicitur municipii Tarentini \') earn latam esse verisi-
mile est. In lege enim municipii Tarentini cap. 1 sermo
est de peculatu municipali poenaque iniungitur quadrupli.\')
Videtur lex Tarentioa lata seu potius data fuisse ante
annum 62 a. C. n. et verisimiliter paulo post annum 8;) a.
C. n.¹) ; Romae igitur hoc anno iam exstitisse legem de pe-
culatu valde est probabile Lege Tarentina apparat pecu-
latum pertinere ad pecuniam publicam, sacram, religiosam
poenamque fuisse in quadruplum ; est enim genus furti.
Haec quadrupli poena aliquamdiu mansit aetate impera-
toria, sed in eius locum substituta est poslea deportatio ®)
quacum ipso iure coniuncta est publicatio bonorum
Fieri tamen potest ut pro hac maxima poena interdum
iuiuncta sit poena relegationis vol iutordictionis, quo casu
damnato bona non adimebantur, sed quadrupli poena iu
usu rotenta est. \') Non semper tamen peculatum munici-
palcm poena publica punitain fuisse docot nos Papinianus
1. 82 D. 47, 2 : ,ob pccuniam civitati subtractam actione
furti, non crimino peculatus tenolur". Cui tamen obloquitur
oius acqualis Marcianus 1. 5 § 4 D. 48. 13 : .sod ot si do
ro civitatis aliquid surripiat, constitutionibus divorum

1 \') Roin : Crim. r. d. R. p. 074 ot 080 orrat ubi hoc iudicium pouit
anno 90, patrora Sulplcium pro Alio sumpsit.
\') cf. Qirard: Toxics do droit Romain, Ed. Ill, p. 01.
*) of. Qirard z Toxtoa do droit Romain 8mo od. p. 01 sqq.:
. . . .noivo qiiis, quod oius municipii pocuniao pubiicno sacrao roii-
KiosAO 08t orit fraudato noivo avortito noivc focito, quo oorum quid
llat noivo por liltoraa publicas fraudomvo publicum poius Tacito dolo
malo. Quoi faxii quanti oa ros orit, quadruplum multao oslo"...o.q.s.
\') cf. Cic. pro Archia, 6. 10 ot 4. 7.

Arte cum peculatu coniunctum erat sacrilegium, cf. leg.
Tar. c. 1 et inscriptionem D. 48. 13 „ad legem luliam
peculatus et de sacrilegis". Sacrilegium est furtum rerum
sacrarum i. e. earum rerum quae rite düs dedicatae
sunt. Inde dubium non est, quin is qui res privatas in
fano depositas surripiat, sacrilegium non committat; non
enim sunt res sacrae. Sic iudicaverunt divi Severus et An-
toninus ï). Aliter Cic. de leg. 2. 16. 40 : „Sacrilego poena
est neque ei soli qui sacrum abstulerit, sed etiam ei qui
sacro commendatum". At contra 1. 16 § 4 D. 48.19 : „locus
facit, ut idem vel furtum vel sacrilegium sit". Videtur tamen
hac de re controversia exstitisse quam diremit rescriptum
divorum Severi et Antonini. Et recte, opinor ; est enim
sacrilegium furtum rerum sacrarum, sunt vero res sacrae eae
quae rite ac sollemniter düs dedicatae sunt, ut scriptum est
apud Gaium (2,5) : „Sacrum quidem hoe solum existimatur
quod ex auctoritate populi Romani consecratum est, veluti
lege de ea re lata aut senatusconsulto facto".

Homo autem privatus, qui pecuniam aliasvo res in aede
sacra deposuerat, nihil aliud spectabat nisi ut tutius essent
asservatae.

Peculatus, ut iam dixi, est praecipue pecunia publica
surrepta; unde manifestum est praesertim a magistratibus
eorumque ministns hoe crimen committi potuisse. Residuum
est genus peculatus, est pecunia publica retenta; similiter
ac furtum rei ipsius et furtum usus inter se differunt. Quod
coUigi posse mihi videtur ex 1. 11 § 6 D. 48. 13 ubi haec:
,eum, qui pecuniam publicam in usus aliquos retinuerit

nec oro;?avorit, hac lepo tcneri T.4\\boo libre triRonsimó octnvo
postoriorutn acripsit", quibuacutn conforua Ouii verba (3,190),
ot Paul. Sont. G. 27 (atl logom luliaiu peculatus) „Si quia
fiscalem pecuniam attrectaverit surripuerit mutaverit seu

in suos usus converterit" e. q. s., ubi „in suos usus conver-
terit" signiticat: „alio modo usus erit ac licito". Cic. de I agr. 2.
22. 50 loquitur de pecuniis repetundis sed intellegit pecu-
nias residuas; fortasse locus corruptus est.

Insuper Labeo scripsit: „cum eo, qui cum provinciaabiret,
pecuniam, quae penes se esset, ad aerarium professus reti-
nuerit, non esse residuae pecuniae actionem, quia eam
privatus fisco debeat, et ideo inter debitores eum ferri :
eamque ab eo is, qui hoc imperio utitur, exigeret, id est
pignus capiendo, corpus retinendo, multam dicendo". Sed
eam post annum residuam lex esse iussit.Qua lege dam-
uatus amplius tertia parte quam debet punitur. •)

Praeter furtum pecuniae publicae ex aerario vel ex alia
qua area publica, sub apeciem peculatus cadunt qualea-
cumque res publicae aversae etiamsi non sint in aerario
positae, e. g. praeda de hostibus captA.\')

Tertio loco peculatus crimini obnoxius est is qui quovis
modo „publicum peius facit dolo malo". Sunt haec ipsa
legis Tarentinae verba. Scialoja ante „publicum" inserit
„aurum argentum aes" collata logo 1 D. 48. 13. Iniuria,
credo, quia praecedunt verba: „per littoras publicos frau-
demve". Scialojnm verba „aurum argentum aes" adden-
tom errare inde quoque efficio, quod in hac legis Tarentinoe
clausula do nummis adulterandis sermo fieri non videtur;
verbum onim „fraudandi" pertinere mihi videtur ad jKJcuniam
municipalem residuam sicut „avortito" ad peculatum.

Cum Mommsenio¹) igitur facio vocabulum „publicum"
idem significaro opinato quod „aerarium". Vocom „publicum"
saopissimo hac significatione esse usurpatam tesUmtur opti-
morum Ecriptorum velut Cicoronis.Caesaris,Livii loei permulti.

\') cf. Mommson, Oos. Sehr. p. 147, n. 4: «Certo panim rocte sibi oppo-
nuntnr .littoroo", scillcot fraus por llttoros commisso, et «fruus";
sod cum in logo col. Qon. c. 81 logatur: .noquo so fraudom per lit
toraa facturum osso", non supplobimus cum Scialoja (aurum argen-
tum aos) sed tolorablmus quao iraduntur".

Eum autem qui nummos adulterinos flavit vel tantum
iis metallum aliquod vilius immiscuit, legis Corneliae de
falsis potius quam legis Iuliae peculatus poenae obuoxium
esse puto.

„Publicum" autem „peius facere" non proprie est furtum,
sed pertinet ad tabulas publicas corruptas ; cuius rei
exemplum habemus in Cic. Verr. 3, 36, 83 „ .... tabulas

Ex ceteris peculatus generibus eorum quae ad monetam
publicam pertinent, mentionem facere operae pretium est.
Sed iam antea hanc rem providerat lex Cornelia de falsis
statueus ut is qui in aurum vitii quid addidisset, qui ar-
genteos nummos adulterinos flasset, falsi crimine teneretur
(1. 9 D, 48. 10) ; atque rectius, opinor, ei qui nummos
adulterat, falsum obiieitur quam peculatus.

Fere semper peculatus est furtum pecuniae publicae, sed
fieri potest, ut sit furtum pecuniae privatae ; cf. Paulus 1.11
§ 3 D. 48. 13 qui Labeonis verba Gitans scribit : „non solum
pecuniam publicam sed etiam privatam crimen peculatus
facere, si quis quod fisco debetur simulans se fisci credi-
torem accepit, quamvis privatam pecuniam abstulerit".

Si quis autem pecunias i)ublica8 in aliquera usum desti-
natas accepit casque retiuuit, non quidem peculatus sed
residui crimen in se admittit. \')

„Est, ait Gains (4. 112), certissima iuris regula ex male-
ficiis poenales actiones in heredem nec competere necdari
solere". Itaque magnopere miror quod Mommsen conten-
dit huic regulae in peculatus iudicio derogatum esse, i. e.
adversus heredes non in simplum sed in quadruplum acti-
onem esse datam. Verum quidem est in lege Malacitina c.
67 actionem poenalem ad heredem quoque extendi\'), sed
in ceteris locis\'), quos Mommsen afFert, nec volam nec ve-
stigium huius rei invenire potui, neque in Pandectarum
titulo 13 libri 48. Ex quibus hoc certe efficere licet, praeter
clausulam legis Malacitinae nullum aliud testimonium huius
exceptionis occurrere.

Crimen repetundarum inter publica crimina a ICtis Ro-
manis enumcrala primurium certo locum obtinet; ideo
gravissimum, quia una est ex variis causis quao jwstromo
liberam perdidere rompublicjim. Immoderata onim luxus
cupido, quae moribus priscis et severia iam evanescentibus

1. ß pr. h. t.: ,Lcgo lullft do rosldiiis tonetur is, apud quom cx
locationo, ompllono, allmonUiria rationo, ox pocunia quam accopit
aliavo qua causa pocunia publica rosodil".

i. C § 1. h. t.: ,Sod ot qui pocunlam publlcam inusualiquoaccop*
tnm roUnuorit noc oroRavorlt, hoc loge tonotur".

*) cf. Qimrd, Toxt. d. dr. R. p. 117: .horoaquc oiusisquo ad quom
oa ros qua do agitur portinobit, q(uanti) o(a) r(os) orit, tantum ot
altonmi tantum municipibusoiius munlcipid(aro)d(amnas) o(stor...o.q.8.

•) cf. Plut. Pomp. 4; Cic. Brut 64, 280; ad Uor. 1,11,20; Ascon.
p. 72: Cic. de I. mr. 1, 4, 12.

orta est, nutrimenta sibi quaerebat in vexandis ac spoliandis
sociis, cum in provinciis administrandis gratissima magi-
stratibus oflferretur occasio qua fortunas, quas Romae im-
pendissent ad magistratum obtineudum, reficerent atque,
postquam ex provincia decessissent, luxuosam et quietam
vitam domi sibi pararent.

In ipsa quoque urbe hoe malum acerrime sensum esse
patet ex multis legibus adversus repetundarum crimen latis.
Quodsi legimus ingentem numerum causarum ex hoe
crimine actarum, lucide perspicimus — licet multa irae et
studio scriptorum oratorumque tribuenda sint — quam
pessime corrupti fuerint reipublicae mores, quae pestis civi-
tatis viscera absumpserit.

Non igitur mirandum est quod haec quoque magna
causa fuit pristinae libertatis deperditae, quo facto rerum
potitus est is, qui post multas turbas civiles rem Romanam
firma manu ordinavit — Augustum dico principem.

Crimen repetundarum est crimen ablatao pecuniae. Ante
annum 149 a. C. n. quo prima repetundarum lex, quae
dicitur Calpurnia, lata est, huius criminis baud saepe fit
mentio. Antiquissimis temporibus, cum ad imperium populi
Romani nondum provinciae adiunctae erant, nullum talis
delicti vestigium invenitur. Sed mox imperium latius
patuit accedentibus iam provinciis. Attamen raro legimus
eos, qui ante annum 149 a. C. n. ad exteras nationes cum
imperio missi sint,, de rebus repetundis esse postulates.

Licentiae et arrogantiae, quod quidem nos ex monumentis
quae aetatem tulere scire valeamus, exemplum primum
Bociis dedit L. Postumius consul anno 173 a. C. n. Do
quo legimus apud Livium 42,1 : „iratus Praenestinis, quod,
cum eo privatus sacrificii in templo Fortunae faciundi
causa profectus esset, nihil in se honorifice neque publice
neque privatim factum a Praenestinis essot, priusquam ab
Roma proficisceretur, litteras Praenesto misit, ut sibi magi-
stratus obviam exiret, locum publico pararet ubi dovertcrotur,
iumentaque cum oxirot inde, praesto essent; ante hunc
consulem nemo umquam sociis in ulla re
oneri aut sumptui fuit".

Sed hoc parvum est. Ilia enim res, quamvis magistratu
Romano houesto atque integro prorsus indigna, cupiditate
potius privatae ultionis accidisse videtur; eerie comparari
nequit cum nefaria imperatorum avaritia qua postea socii
premebantur. Livius ipse rbidem nos docet magistratus
mulis tabernaculisque et omni alio militari instrumente
omatos esse, ne quid tale imperarent sociis. Conspirât cum
his Dion. Halic. (ed. Reiske p. 2531): ««Jr-ji xApix^tiijTiKiç
T&v ro/\'ç ri xo/yi xpo<rioù<nv ixxvrx &rwy Séoyrju,

f^fvrpàç Kxi fisyxKoTpsreTç ùroriQeTjx xo/jjjj iiç." Itaque Postumius
imperavit quod non licebat; quod cum faceret irae iusto
graviori indulgens, hoc unum admonere voluisso videtur:
senatoris populi Romani dignitatem impune lacdi non posse.

Const^it igitur magistratibus in provincias proficiscen-
tibus publice Inrgiter ea quae opus orant, prnebita esse ;
sed neguri illud quidem minime polest, magistratus Roma-
nos postea, omnibus mails artibus imbulos, identidem ca
quae honesta acquiroro licuisset, per turpitudinem sociis
adimero maluisse. Quod ut o scriptia veterum litterisquo
dcmonstrem, liceat mihi ox inlinita copia laudaro Cic. ad
Attic. 5, 10, 3; Her. Sat. 1, 6, 45; Li v. 82, 27, porro
legem Antoniam do Termossibus Pisidis ; Cic. Verr. 3.
81 ; 4. 6 ; 5. 18 ; ubi tamon haud facile discernas quae
rcspublica Romana popendorit, quae socii more maiorum
sua sponto contribucrint. Attamcn hoc nobis porsuaaum
sit in universum nihil sonatui, dum libera rcs|niblica
vigorct, maiori curao fuisso quam ut socii ab ils, qui cum
imperio ad oxtcros missi cssont, (|uam mitissimo tractarentur.

Haoc lox latn vidotur (C. I. L. I, p. lU) c. n. u. 083 (71 a. G. n.).
Vido huitis lo«!« cap. II vs. 14 sqq.: .nolvo qiJls luagistratus provo
tnafflHtratu logatUH nolvo quia allua faclto nolvo imporato, quo quid
magls lol dont praoboant ab loiavo aurorainr, nlAol quod cos ox logo
Porcia daro pmoboro oportot, oportobli".

Fortasso hanc logom Porclam rospicit Ltv. 27, ubi haoc do Ca-
tono maloro Sardlnlaro admlnlstranto: ,sumptus quoa In cultum
praotorum socll facoro sollU orant clrcumclsl aui sublau." of. Plut.
Cato Mal. 0.

tamus nos ad posterioris aetatis memoriam, iam intellege-
mus, quam misere pecuniae cupido omnes artes bonas
subverterit. Possum gravissimorum testium sententiis et iu-
diciis intemperantiam imperatorum illustrare, qui cum in
provinciam suam pervenissent, e conspectu senatus sum-
moque praediti imperio, omnibus modis quaestui atque
sumptui dediti erant, sed nolo longus esse in re tot exem-
plis contestata et certa. Si qui erant pudore ac continentia
moderatiores, plurimorum tamen animos exercebat avaritia,
quod quidem vitium quasi materies fuit omnium malorum.

Nomine quidem provinciales non omni auxilio carebant.
Qui enim laesi erant, Romae apud praetorem peregrinum,
institutum a. 247 a. C. n., iure private actione uti poterant,
sed huiusmodi actionis exitum provincialibus admodum
fuisse aneipitem quis est qui non intellegat? Qua autem actione
ius suum persequebantur? Auetore Mommsenio fuit „eine
Civilklage furti". Leges enim quae vetabaut, ne quovis
modo praesides provinciae a provincialibus pecuniam ac-
ciperent, nondum exsistebant ideoque tantum de rebus sociis
iniuria ademptis agi potuisse manifestum est. Dixi valde
ambiguum fuisse talis iudicii exitum, atque id ito se habere
cur existimem non longa demonstratione opus esse videtur.
Etenim antiquum iudicium privatum Romanum totum
continebatur certis verbis compositis quae legis actiones
appellabantur, in quibus, si vel minimum\' erratum essot,
actor causa cadebat. Itaque nihil est quod miremur ho-
mines peregrines, cotidiani forensis usus ignaros et omni
auxilio destitutes, ut lego agero iis licuerit, tarnen tantum
non semper causa cecidisse.

Sed oritur gravis quaestio, num revera poregrini lego
agero potuerint. Pernegant viri docti plerique, veluti
Rein in libro suo de iure criminali Romano •), peregri-
nes legis actionibus uti potuisse. Sed hac in ro Zumptio *)

forsitan quis assentiatur asseveranti populum Romanum
miseris sociis providentem, si opus esset, rem tantulam
constituere potuisse comparata Actione civitatis de qua
vide Gai Inst. 4. 37. Aliquatenus Mommsen quoque
dubitationem tollere sibi videtur, num lege agere possint
peregrini, afferens Gai. Inst. 4. 31 : „Cum ad centumviros
itur ante lege agitur sacramento apud praetorem urbanum
vel peregrinum".

Verumtamen legis actiones solis civibus Romanis desti-
natas fuisse et hune agendi modum peregrinis permissum
non fuisse, Wlassak \') luce clarius mihi probasse videtur.

Est sane res difficillima et spissis nebulis involuta ordo
iudiciorum privatorum ante legem Aebutiam ; cuius fere
unicus fons est Gaii Instit. liber quartus. Wlassak autem
contendit varios agendi modos et singulas legis acti-
ones, ut iam nomen ipsum indicat \'), fluxisse ex legibus
Romanis, quibus legibus tantum cives Romani tenerentur.

Huic regulae obstare videntur Ulpiani verba in Coll. leg.
M. et R. I, 3, 2 : „nec adiecit (se. lex Cornelia de sicariis)
cuius condicionis liominem, ut et ad servum et peregrinum
pertinere haec lex videatur". Sed ipsum Ulpianum hac de
re dubitosse, verba „pertinere videatur" demonstrant. Non
proprio quidem apud Ulpianum quaestio est logo Cornelia
quis teneatur, sed quaeritur qui hac lego defendantur;
et ex verbo „videatur" patet fieri potuisse ut servos¹)

E^t praeterea alius locus, 1. 7 § 2 D. 49, 15: „fiunt,
ait Proculus, (sc. extemi) apud nos rei ex civitatibus foe-
deralis et in eos damnatos animadvertimus". Dehocautem
loco relego ad Wlassak: Rom. Proceszges. II, p. 92, n. 17,
ubi haec : „dass die römischen Leges dabei zur Anwendung
kommen, sagt der Jurist keineswegs. Vielmehr beruht die
strafrechtliche Cognition wider Fremde auf dem Imperium,
das nur durch Staatsverträge gebunden sein kann".

Nusquam alibi apparet peregrinos legibus Romanis
teneri i). Leges autem Romanas ad peregrinos ipso iure
non pertinere videmus apud Gaium 4.37 : „Civitas Romana
peregrino fingitur, si eo nomine agat aut cum eo agatur,
quo nomine nostris legibus actio constituta est, si modo
iustum sit earn actionem etiam ad peregrinum extendi".
Et cur imperator Antoninus Caracalla peregrinos eivitate
donavit nisi ut ab iis quoque vicesimam hereditatum et
manumissionum exigeret?

Loco Gaiano 4. 37 a Reinio laudato nou multum nos
proficere, immo eum contra eius disputandi rationem verti
posse, persuasum mihi est. Praetor enim, si opus esse
videtur, fictionem inserit formulae; sed quomodo ante
legem Aebutiam vigentibus legis actionibus, quae immu-
tabiles proinde atque leges observabantur (Gai. 4. 11),
praetor peregrinis auxilium tulerit, non ita est perspieuum.

CJorroboratur Wlassakii opinio loco Cicoronis\') quem ille
exscripsit: „cum Arretinae mulieris libertatom defenderem
et Cotta decemviris religionem iniecisset non posse nostrum
sacramentum iustum iudicari, quod Arretinis adempta civi-

tas esset, et ego vehementius contendissem civitatem adimi
non posse, decemviri prima actione non iudicaverunt ; postea
re quaesita et deliberata sacramentum nostrum iustum iu-
dicaverunt".

Restât Gaii 1. IV § 31 : „Cum ad centumviros itur ante lege
agitur Sacramento apud praetorem urbanum val peregrinum".

Hanc quoqua difficultatam Wlassak sustulisse mihi
videtur: monet Ulpianum 1. 2 § 1 D. de iud. 5. 1 nos
\'docere, privatorum consensum sufficera ut se cuiusvis iuris-
dictioni subiciant ; licitum igitur fuisse civibus Romanis aive
praetorem urbanum adiré sive peregrinum.

Quaenam autem fuerit illa „Civilklage furti" quam
Mommsen 1.1. indicavit,haud facile dicas: sive enim de actione
furti sive de condictiono furtiva cogites, nullum talis iudicii
nobis remansit vestigium.

Condictione autem furtiva ipsa res repetitur; est, ut dicuut,
rai persequeudae causa comparata, idaoque in simplum,
quod idem statuitur lege Calpurnia \').

Sed perquam dubium est num antiquis illis tamporibus
condictio furtiva iam exstiterit. Restât igitur sola actio furti
quae est dupli vol quadrupli ; lego autem Calpurnia irro-
gabatur poena simpli. Inde patet, si révéra actio furti hoc
caau in usu fuorit, rapetundarum poenam loge Calpurnia
mitigatam essa. At pro certo Imc in re nihil affirmaro
ausim. Si quia rogot, qui fuorit agondi modus, ai respondao:
formula a praatoro porogrino data. ¹) Vorisimillima onim
est Huschkii inganiosa coniactura, iam anto lagom Aobutiam
formulas porogrinis in uau fuisse.

Verumtaman provincialibua ad senatum provocara licabat;
quod quidem, ai non magnam, at aliquam apom boni
oventua dabat. Cuiua rai nonnulla oxompla leguntur apud
Livium: 43, 2 (a. 171a.C. n.) »Iliapaniao doinda... a.q a. ;
Liv. £pit. 47 in f. „aliquot praatoraa a provinciia avaritiao
nomine accusati, damnati aunt" ; 43, 8 .arcosaoro in aonatura
Lucrotium placuit..o.q.a, (a. 170 a. C. n.). Do lioc pro-

vocatione ad senatum unus Livius testis est, praeter eum
nemo, unde facile intellegi posse puto socios populi Romani
raro Romae iudicum operam implorare ausos esse adversus
imperatorum iniurias. Quidni ? Deterrebantur homines
imperiti longi itineris molestiis quominus Romam queri-
monias suas deferrent. Nulla denique spe tenebantur fore
ut indices obviam irent iniuriis ; nou sine causa verebantur
ne indices privata amicitia et necessitudine quae iis esset
cum imperatoribus et publicanis transversi agerentur ; quare
verisimile est sapere et ringi eos maluisse. Quae cum ita
sint, causa non latet, propter quam tam raro ante legem
Calpurniam talis causa commemoretur.

Quodsi iam cognoscere volumus, quomodo ante primam
repetundarum legem causa sociorum Romae in foro acta
sit, adhibendi sunt Livii annales et vel maxime lib. 43
cap. 2, ubi sermo est de rebus anno 171 a. C. n. gestis.
Leguntur autem haec: „Hispaniae deinde utriusque legati
aliquot populorum in senatum introducti. Ii de magistratuum
Romanorum avaritia superbiaque conquesti, nixi genibus
ab senatu petierunt, ne se socios foedius spoliari vexariquo
quam hostes patiantur. Cum et alia indigna quererentur,
manifestum autem esset pecunias captas, L. Canuleio prae-
tori, qui Hispaniam sortitus erat, negotium datum est, ut
in singulos a quibus Hispani pecunias repeterent, quinos
reciperatores ex ordine senatorio daret patronosque, quos
velleut, sumendi potestAtem faceret. Vocatis in curiam le-
gatis recitatum est senatusconsultum, iussique nominare
patronos quattuor nominaverunt, M. Porcium Catonom,
P. Cornelium Cn. F. Scipionem, L. Aemilium L. F. Pau-
lum, C. Sulpicium Galium. Cum M. Titinio primum, qui
praetor A. Manlio M. lunio consulibus in citeriore Ili-
spania fuerat, reciperatores egerunt. Bis ampliatus, tertio
absolutus est reus. Diasensio inter duarum provinciarum
legatos est orta: citerions Hispaniae populi M. Catonem
et P. Scipionem, ulterioris L. Paulum ot Galium Sulpicium
patronos sumpserunt. Ad reciperatores adducti a citeriori-
bus populis P. Furius Philus, ab ulterioribus M. Matienus :.
ille Sp. Postumio Q. Mucio consulibus triennio ante, hic

biennio prius L. Postumio M. Popillio consulibua praetor
fuerat. Gravissimis criminibus accusati ambo ampliatique ;
cum dicenda de integro causa esset, excusati exsilii causa
solum vertisse. Furius Praeneste, Matienus Tibur exsu-
latum abierunt".

Apparet igitur a L. Cauuleio praetore senatu mandante
ex senatoribus reciperatores sumptos esse. De iudicii exitu
nihil constat; ne litis aestimatio quidem facta esse videtur
quae reciperatoribus supererat postquam rei solo vertendo
confessi sunt. Livius enim sic pergit: „praeteritis silentio
obliiteratis in futurum tamen consultum ab senatu Hi-
spanis" e. q. s.

Sed alia quoque agendi ratio sociis oppressis supererat:
lib. 43 c. 8 (a. 170 a. C. n.) Livius populum Romanum
ipsum ius diceutem inducit. Verba oius haec sunt : „C.
Lucretium, ubi dies, quae dicta erat, venit, tribuni ad po-
pulum accusarunt, multamque deciens centum milium aeris
dixerunt. Comitiis habitis omnes quinquo et triginta tribus
eum condemuaruut." Hoc loco de litis aestimationo nulla
fit mentio. Itaque Livii verba haec significaro videntur,
C. Lucretium condemnatum osso ad certara summam aerario
publico solvendam, quo laesum ius provincialium (Clialci-
densium) vindicabatur quidem sod ita ut socii spoliati nihil
eorum quae ablata essont recuperaront. Itaquo multum
scilicet liaec iura iis profuorunt 1

Fuerit in comitiis rci cortior condomnatio, at spesdamni
sarciendi nulla ; fuerit contra in sonatu condomnatio magis
ambigua (quandoquidoni senatores oiusdem ordinis orant
cuius accusati) sed, si quando rous condcmnarotur, maior
cortitudo dannii reponsi — porspicimus tamen provinciales
hac in ro utiquo condicionis fuisso miserrimao. Quam ob
causam nil miramur, augoscentibus iam iam robus Romanis
huic intolorabili sociorum udvorsus ius publicum condi-
cioni obviam itum usso logibus.

\') I. \'26 § 2. D. 0. 2.: .Notandum oat quod hac in actione, quae
adversus confltontom datur, iudox non roi iudicandao, sod aeati-
mandao datur: nonnullao partos sunt iudicandi In confltontoa".

Auctor primae repetundarum legis fuit L. Calpurnius
Piso Frugi, ut videmus apud Cic. Brut. 27, 106 : „L.
Piso tribunus plebis legem primus de pecuniis repetundis
Censorino et Manlio consulibus tulit" a. 149 a. C. n.

Notissimum est aliam quoque ob causam banc legem
summi fuisse momenti : viam enim patefecit, qua populus
Romanus quaestionibus perpetuis iurisdictionem suam dele-
garet. \') Initio senatores soli indices legebantur ; nempe
naturae rei consentaneum erat senatores, quibus summa pro-
vinciarum esset administratio, magis idoneos esse ad iudi-
candum in repetundarum causa quam comitia illa quae
non sine molestia babebantur ac quotiens res postulabat
ad hoc erant convocanda. Senatum semper fuisse praesidium
salutis publicae imminente gravi quodam periculo et alii
testes sunt et celeberrimum Sctum de Bacchanalibus \'),
quibus inquirendis consules a. 186 praeerant mandante
senatu.

Cicero 1. 1. sic pergit : „Hic (se. C. Carbo) optimus illis
temporibus est patronus habitus eoquo forum tenente plura
fieri iudicia coeperunt. Nam et quaestiones perpetuae hoc
adolescente constitutae sunt, quae antea nulla fuerunt".
Vide praeterea Cic. do off, 2. 75 : „... nondum centum
et decern anni sunt, cum do pecuniis repetundis a L. Pisono
lata lox est, -nulla antea cum fuisset" ; et imprimis respi-
ciendus est locus in Divin, in Caec. c. 17 sq. : .... quasi
vero dubium sit quin lota lox do pocuniis repetundis soci-
onim causa constituta sit. Nam civibus cum sunt oroptoo
pecuniae, civili fere actiono ot private iuro ropotuntur:
haec lox socialis est, hoc ius nationum extorarum ost" o.q.s.

Addenda iam sunt haec ex Verr. 2, 6, 15 : „lex ipsa de
pecuniis repetundis sociorum atque amicorum populi Romani
patrona". Opponit igitur Cicero indicium publicum sociis
destinatum actioni civili qua cives Romani uti poterant.
Non adiicit qualem actionem dicat ; fortasse intellegit acti-
onem furti, sed si verum est quod nuperrime (a. 1904) rursus
Pflüger contendit, ipsius Ciceronis aetate condictiones
iam exstitisse, baud abs re videtur mihi hoc loco cogitare
de condictione ob turpem vel iniustam causam \') et, si
metus adhibitus sit, de actione „quod metus causa". \')

Criminis repetundarum natura uno tantum loco accurate
detinitur, sc. vs. 3 legis Aciliae ¹) : „pecunia ablata, capta,
coacta, conciliata, aversa".

Haec est propria et genuina criminis repetundarum sig-
nifica tio : pecunia sociis quovis modo ablata. Posterioribus
vero temporibus, i. o. aetate imperatoria, repetundarum
crimen multa quoque alia delicta continuisse et alii veterum
scriptorum loci declarant et Tac. Ann. G. 29, ubi sermo fit
de crimine „male administratae provinciae", et titulus Dig.
de lege lulia repetund. (48, 11).

Iam consideremus quid continuent lex Calpurnia et
quomodo ex hac lege actum sit. In fragmentis legis Aciliae
repetund. (cf. Bruns I. 1.) lex Calpurnia bis commemoratur:
vs. 23 : „neive eum (legat edatve quei pecuniae captue
condemnatus est orit aut quod cum eo lego Calpu)rnia aut

1 \') II. II. PnüRor, CIcoro\'a Rodo pro Q. Roaclo Comoodo, pg. 16,100.
Cf. quoquo llbrl roconsio in Borl. Phil. Wschrft. 1005, No. 21 (B. Küblor.)

lege lunia sacramento actum siet aut quod h. 1. nomen
(delatum sie)t" ; et vs. 74 : „Quibusquom ioudicium) fuit
fueritve ex lege, quam L. Calpurnius L. f. tr(ibunus)
pl(ebei) rogavit, exve lege, quam M. Junius D. f, tr. pi.
rogavit" ...

De ipsis legis Calpurniae verbis nihil pro certo novimus,
sed ex Ciceronis locis supra laudatis vidimus legem fuisse
quae auxilium ferret iis sociis vel peregrinis qui crudelem
magistratuum avaritiam perpessi essent. Civibus enim Ro-
manis haec lex multo minus erat necessaria quippe quibus
iuris privati via, si quid damni accidisset, pateret.

Alia quaestio est quomodo ex lege Calpurnia actum sit,
i. e. utrum indicium repetundarum initio fuerit indicium
publicum an iudicium privatum recuperatorium. Secundum
Carolum Timotheum Zumpt iudicium repetundarum ex lege
Calpurnia et ex lege lunia erat iudicium privatum recu-
peratorium. Nititur eius opinio verbis legis Aciliae :
„sacramento actum siet".

Est sane res difficillima neque, ut ego quidem credo,
ita explicanda, ut varias virorum doctorum opiniones inter
se conciliare conemur.

Certo certius mirum videtur eandom legem Calpurniam
quae iudiciis novam formam dederit — constituit enim, ut
Cicero \') ait, quaestiones perpetuas — quaeque praecipuo
lata fuerit in repetundarum crimen, huic ipsi iudicio acti-
onem privatum permisisse ; cum, si quid video, ratio legis
Calpurniae et uova iudicii forma id ageret,\' ut provinciales
ab avaritia magistratuum tutiores forent quam antca
fuissent; ante banc enim legem optio iis data erat inter
actionem privatam apud praetorem percgrinum et accu-
sationem apud senatum aut apud populum.

Si autem Klenze ¹) iure contendit, alias quoquo inutationea
in forma iurisdictionis pubiicae iis legibus factns esse,
quarum praecipuum caput esset poena adversus cortum

quoddam scelus, hoc certissime valet in lege Calpurnia,
quae simul erat lex iudiciaria, quia formam iudicandi no-
vavit, simul lex iudicii public! (sc. do repetundis).

Quaestionibus perpetuis instituendis populus Romanus
iurisdictionem suam tradidit iudicibus (senatoribus) a
praetore legendis ; nemo est qui neget populi iurisdictionem
pertinuisse ad ius publicum ; qui igitur fieri potest ut iudi-
cium ex populi delegatione originem trahens, fuerit iudicium
privatum ?

Quae Zumpt affert ad probandum iudicium repetundarum
ex legibus Calpurnia et lunia fuisso privatum, satis facile
redargui posse mihi videntur. Praeter duos versus (23 et
78) legis Aciliae laudat Val. Max. 6,9,10; „L. Lentulus \')
consularis, lege Caecilia (iamdudum hie legitur „Calpurnia")
repetundarum crimine opprcssus, censor cum L. Censorino
creatus est". L. Lentulus consul fuit a. 156 a. C. n., censor
a. 147 a. C. n., i. e. biennio post legem Calpurniam.

Cum his Valerii Maximi verbis Zumpt comparai 1. 7 D.
do publicis iudiciis (48, 1): „infamem non ox omni crimine
sontcntia facit, sed ex eo quod iudicii publici causam Imbuit".

Itaquo ex eo delicto quod iudicii publici non fiat, dam-
natum infamia non scquotur, nisi id erimon ex ea actiono
fuorit, quae otiam in privato iudicio infamiam importot
condomnato, veluti furti, bonorum vi raptorum, iniurinrum"\').

Undo Zumpt ita argumontatur : patot Lentulum ox
logo Calpurnia ropctundarum esse damnatum oundomquo
brovi post consorom croatum esso : oum igitur non fuisso
infamem utpoto iure bonorum non privatum. Attamen in

Digestis (1. 1.) legimus condemnationem in quavis causa
publica infamiam consequi ; Lentulus non fuit infamia tactus ;
ex quo efficitur iudicium ex lege Calpurnia necessario
fuisse privatum. Hanc disputandi rationem firmis funda-
mentis carere mihi persuasum est. Ex Valerii Maximi verbis
hoc tantum coUigere licet, cum condemnatione ex lege
Calpurnia infamiam nondum coniunctam fuisse, idque earn
ipsam ob causam , quod Lentulus ea lege damnatus nihilo
secius a. 147 a. C. n. censor creatus est. Pandectarum
autem fragmentum a Zumptio allatum potius contra eius
argumentationem verti potest : si enim iudicium ex lege
Calpurnia privatum esset — quod equidem non credo —
repetundarum crimen, ut natura rei, si non iure, furto vel
rapinae simillimum, certo certius infamia quoque punitum
esset. Si quis forte opponat, iudicio publico itaque repetun-
darum quoque damnatos ultro et sponte infamiam consecutos
esse, id de posterioribus temporibus libenter concedo, sed
num iam lexCalpumia,quaemodcratissima fuisse videtur, infa-
miam condemnatis irrogaverit, hand iniuria dubitandum est.\')
Actionem privatam ex repetundis antiquitus, i. e. ante
legem Calpumiam, verisimiliter furti actionem fuisse, iam
supra indicavi \'). Insuper in 1. 8 D. (do lego Iulia ropetund.)
48, 11 et 1. 48 pr. D. (do adquirendo rerum dominio) 41,
1, legimus usucapionem vetitam esse rerum adversus logom
ropetund. donatarum ; quibuscum conféras quae invenimus
in lege XII lab. \') et in lege Atinia ♦) do rebus furtivis, in
lege Iulia ot Plautia do rebus vi possessis. ¹) Dixerit fortasso
quispiam antiquis temporibus perogrinos rerum suarum
dominio usucapiono cadore non potuisso, proptorea quod

1 A. Qoll. N. A. 17. 7; Bruns p. 47: „Quod subruptum orlt olus
roi aetoma auctorltas osto".

usucapio esset modus adquirendi iuris civilis, ita ut om-
nino civibus Romanis Harum rerum usucapio uon procederet
atque, quae postea videtur legi luliae repetund. inserta
clausula fuisse, pro supervacaneo habenda sit, sed illi re-
spondeo eo tempore quo Paulus, ex cuius libris illi Pandec-
tarum loci desumpti sunt, scripserit, iam fere omnes libéras
personas, quae imperio Romano subditae essent, ci vi täte
donatos fuisse a Caracalla.

Pergit Zumpt exponere lege Calpurnia indicium fuisse
recuperatorium, i. e. totam causam apud recuperatores
actûm esse ; quod probare sibi videtur ex Livio (43, 2) :
„L. Canuleio praetori negotium datum est (sc. a senatu)
ut in singulos a quibus Hispani pecunias repeterent, quinos
recuperatores ex ordine senatorio daret". Ita sane factum
esse a. 171 a. C. n. proprio repetundarum iudicio nondum
instituto, quo tempore igitur senatus cognitionem extra-
ordinariam iubcre poterat, libenter credimus. Sed nullum
aliunde testimonium Zumpt afîert ex quo appareat vigente
quoquo Calpurnia lege hune iudicandi modum in usu fuisse.
De recuperatorio iudicio quod olim iure inter gentos in
usu orat, a. 149 a. C. n. non amplius sermo esse potest \').
Intellegenda igitur sunt iudicia recuperatoria qualia Gaius
describit (4, 105): „imperio continontur (sc. iudicia) recu-
peratoria et quae sub uno iudice accipiuntur interveniente
peregrini persona iudicis aut litigantis". Quo nomine
„recuperatores" nihil aliud indicatur nisi plures indices
in causa privata. Sed etiam fieri potest ut sub nomine
„recuperatores" lateant indices litis aestimationi destinati,
quod a loco Liviano non abhorrero videtur. Quid tandom
hac in re sibi velit Zumpt mihi non est perspicuum, sed
quatenus oum intellegere mihi videor, in errorem incidisso
oum puto.

Antequam tamon pergo, haec quoquo monore mihi
licoat. Kx locutione illa in lege Acilia „sacramento
agere loge Calpurnia", sunt qui probasse sibi videantur,
legem Aebutiam, quae formulas introduxit, temporis

ordine necessario posteriorem fuisse lege Calpurnia itaque
post annum 149 a. C. n. latam. Licet autem annus quo
lex Aebutia^) lata sit, minime constet, illis legis Aciliae
locis quod ad Aebutiae aetatem attinet nihil proficimus. Fac
enim banc legis actionem Calpumianam eiusdem generis
fuisse, cuius fuerit sacramenti legis actio XII tabulis
prodita vel saltem legis verbis accommodata, quis est qui
non concédât, post legem Aebutiam perlatam legis actiones
et formulas aliquamdiu una exstitisse et alterutra uti licuisse,
donee liberior forma priorem severam paulatim, ut par est,
oblivioni tradiderit. Quod ita fuisse Gains nos docet, cuius
aetate (± 160 p. C. n.) adhuc ex duabus causis lege agere
permissum erat sc. damni infecti et „si centumvirale iudicium
futurum est", \') Erant praeterea Gaii temporibus „actiones
(i. e. formulae) quae ad legis actionis Actionem (sic enim
egregie emendavit d\' Ablaing) exprimuntur", cf. Gai 4. 10
et 33: „nulla autem formula ad condictionis fictionem ex-
primitur".

Restât quaestio quo sensu verba ilia „sacramento agere"
intellegenda siut. Forsitan dixerit quis illud „lege agere"
ex lege Calpurnia aut lego lunia pertinero ad iudicium de
litis aestimatione quod principale iudicium subscqui solcbat.
At videmus ex lege Acilia sacramenti actionem opponi
nominis delationi, quare dubitari nequit quin nobis res sit
cum ipsius iudicii initio. Accurate tamen exponore quid
illud „sacramento agere" „ex lege Calpurnia et lege lunia"
fuerit, difficilliraum esse arbitror. Veri autem simillimura
esse duco — qua in re cum Puchta facere non possum ¹)
— sacramenti actionem ox lege Calpurnia ad analogiam
veteris legis actionis sacramenti, in iudicio privato adhibi-
tae, institutam fuisse, nam, ut Gai verbis utar, (4. 13)
sacramenti actio generalis erat.

*) cf. Puchta, Inst. I. p. 838, § 80o: „dass das sacramento agere
ex lege Calpurnia ideniisch gewesen sol mit dem sacramento agere.
ex lego XII tab, ist eine unbegrQndeto Supposition".
.) Qai. i. 31.

De summa sacramenti legis Calpumiae nobis nihil
notum est, sed satis probabile est maiorem eam fuisse
quam in eausis privatis, quandoquidem in repetundarum
iudiciis grandes pecuniarum summae versabantur. Non
semper tamen litem magni aestimatam fuisse et supra
monui et videmus e. g. apud Velleium (2, 8) : „Mandetur
deinde memoriae severitas iudiciorum. Quippe C. Cato
consularis, M. Catouis nepos, Africani sororis filius, repetun-
darum ex Macedonia damnatus est, cum lis eius HS IV
milibus aestimaretur. Adeo illi viri magis voluntatem
peccandi intuebantur, quam modum, factaque ad consilium
dirigebant, et quid, non in quantum admissum foret,
aestimabant".

Sed paulisper ad quaestionem redeamus, utrum iudicium
ex lego Calpurnia publicum an privatum fuerit. Mommsen
hac do re egit p. 203/1 et 546/7 in libro II do iure publico
Romano (1874) ; secundum eum iudicium repetundarum
rationo formao privatum est, rationo materiae publicum
at vero cur iudicium ex lege Calpurnia quod ad formam
attinot privatum fuorit, no Mommsen quidem satis lucide
exposuit. Ipso enim affirmai aiïtiquum iudicium privatum
niti divisiono quaestionis iuris ot quaestionis facti, ita ut
ilia magistratui, haec iudicibus competorot; sod anno 149
a. C. n. ipsum crimen repetundarum causam fuisso quaes-
tionis porpotuao institucndao, in qua numerus iudicum
uuctus el praetor! praesidium huiusco iudicii mandatum est
(do ca ro quaororo); „inde praotor fit quoositor, immo

At vero Mommsenium ipsum indicium ex lege Calpurnia
alio loco publicum iudicare, ni fallor, ex vs. 13 legis Aciliae
efficere licet, ubi caput „de CDL vireis in hunc annum

publico conde)mnatus siet quod circa eum in senatum legei
non liceat"... e. q. s. (Redeunt eadem verba vs. 16 i. f.).
At nulla alia quaestio ioudiciumque publicum eo tempore
erat nisi repetundarum ; vocabula „quaestio" „iudiciumque"
num hoc loco eandem significationem habeant, nunc in
medio relinquo, sed etiamsi hoc non ita sit, is qui „quaestione"
condemnatus est, secundum Mommsenium in senatum legi
non potest; i. e. repetundarum damnatus iure bonorum pri-
vatus est, quae poena cum omni iudicio publico coniuncta est.

Fere eadem quae in libro Mommsenii 1.1, de iure publico
leguntur, redeunt in eins libro de iure criminali Romano

p, 202 et 203 : „Das dem magistratischen Geschwornen-
verfahren unterliegende Klagengebiet ist, wie bereits ent-
wickelt worden ist, nicht von Haus aus dem öffentlichen
Strafprozess substituirt, ja nicht einmal von einem einzelnen
Delictbegriff ausgegangen, vielmehr in seinem Anfangs-
stadium nichts anderes als ein wegen seines hervorragenden
öffentlichen Interesses privilegirter Privatprozess, von den
älteren zahlreichen iudicia publica nur unterschieden durch
die auf den ganzen Prozess erstreckte magistratische Leitung.
Aber allerdings steht neben dieser formalen Auffassung
der Repetundeuklage von vornherein die ethische und die
politische; die Geschenknahme des Beamten ist der Sache
nach Beamtenerpressung; die Klage soll dem Unterthan
gegen den Beamten zu seinem Rocht vorhelfen.

Factisch ist dio Institution von Haus aus eine Form dos
Strafprozesses und sehr bald ist sie os auch im Rechtssinn
geworden. Wir sind sehr unvollkommen unlorrichtot über
die Weitorontwickelung dieser Gorichlo in der vorsuIlanischen
Epoche. Aber wenn unsere Nachrichten nicht trügen, ist
kaum oin Decennium nach Piso ein gleichartiger Gerichts-
hof für den Mordprozess oingorichtet worden, was denn
allerdings in das Gebiet des öffonllichon Strafrochls nach-
drücklich eingriff, auch wenn der magistratisch-comitialo
Mordprozess daneben weiter bestand".

Sod haoc hactonus. lam videmus liaud facilo discorni
posse utrum primum iudicium repetundarum privatum an
publicum fuorit.

Atlamon prorsus a voro aberrasso Mommsonium opinor,
ubi repotundarum iudicium originem ox condictione inde-
biti traxisso contondit, id quod facit saopius.\') Deest onim

in repetundis id quod requiritur condictioni indebiti, sc.
solutio per errorem. Indicium autem repetundarum cum
condictione ob turpem causam vel iniustam causam co-
haerere, magis ad veritatem accedit.

Sed iam ad inceptum redeo, ad verba „sacramento agere
lege Calpurnia". Restât enim adhuc haec difficultas :
nullum discrimen factum esse videmus utrum sint cives
Romani litigantes necne.

Peregrinorum causa sane lex repetundarum lata erat sed
peregrinos lege agere potuisse hand credibile est. lamque
iterum ad Wlassakium provoco, qui rem acu tetigisse
mihi videtur hisce verbis : „Bezeugt ist darin (sc. in lege
Acilia vs. 23) lediglich ein „sacramento agere ex lege Cal-
purnia et lunia" ; über den entscheidenden Punkt, ob diese
Actio den Fremden gegeben war, fehlt jede Nachricht".
Et porro \') : „Wem das Alles nicht genügt zur Entkrâf-
tung der durch das Repetundengesetz erregten Zweifel, dem
dürfte man schliesslich selbst die Peregrinenklage ex lege
Calpurnia et lunia als erwiesen einräumen, ohne dass es
nötig wäre, weitere Schlussfolgerungen zuzugeben. Ein
„sacramento agere" (mehr ist auf der Tafel nicht
zu lesen) d. h. ein Verfahren mit Wettsumme, ist nämlich
wohl denkbar ohne begleitende Spruchformeln, die sich
dem Wortlaut einer Lex anschmiegen. Somit könnten der
in der L. Acilia erwähnte und der von Gaius geschilderte
Sacramentsprocess verschieden sein. Wären sie aber iden-
tisch, und wäre zugleich das Calpurnische und lunische
Klagerecht der Fremden dargetlmn — Zugcstündnisao, dio
an der äussersten Grenze des Möglichen liegen — so
dürften wir doch nur vereinzelte Ausnahmen anerkennen,

die weder den Grundsatz umstossen, dass die Lex blos für
Bürger galt, noch den daraus abgeleiteten Folgesatz, dass
die Legisactio zum Sonderrecht der Bürger gehörte".

Quod unura statuere possumus me iudice hoc est : iudi-
cium repetundarum ex legibus Calpurnia et lunia aliquam
similitudinem praebuisse cum causa privata, atque legis
actionem sacramenti, generalem formam agendi (cf. Gai.
4. 13), in usu fuisse ad agendum ex causa repetundarum,
donec lex Acilia nominis delatione instituta pristinum
agendi modum aboleverit.

Iudicium repetundarum utiquo iudicium publicum fuit
rei privatae, ut erat iudicium ex lege Plaetoria \'), nisi si
quis ob rem iudicandam pecuniam ceperat. Legimus apud
Gell. 20,1,7 : ^nisi duram esse legem putas, quae iudicem
arbitrumve iure datum, qui ob rem dicendam pecuniam
accepisso convictus est, capite poenitur". (Respicitur hic
lex XII tab.) Poena capitalis enim iudicii publici ost.
Quamquam parum constaro videtur, immo vori dissimilli-
mum est, indices corruptos iam lego Calpurnia punitos
osso — quod lege lulia ropetund. demum oxpressis verbis
factum esse videtur — nihil obstat quominus lege Cal-
purnia pecunia ob rom iudicandam accepta ropcti potuoril,
quoniam omnino votitum erat magistratus quoquo modo
pccuuias caporo; cf. Cic. do fin. II, 10, qui tradit L. Tu-
bulum praetorium a. 141 a. C. n. damnatum esso, quod
pccunias ob rem iudicandam cepisset, sed Tubuli causam
ox logo Calpurnia actum esse Mommson •) dubitat.

At apud Cic. Vorr. I, 13, 38 aporto legimus P. Soptimio
Bcnatoro damnato (a. 72 a. C. n. lego Cornelia repotund.)
do pccuniis repetundis, litem aestimatam osso eo nomine
„quod illo ob rom iudicandam pccuniam accopissot".

lamquo rodoundum ost ad Mommsenii do iure criminali
librum. Mommson pro corto ibi •) affirmai legem Calpurniam

\') Cic. de nftU Door. III, 80, 741 „indicium publicum roi privutao
loRo Plaotoria."
\'} Strafr. p. 033\'.
.) p. 721.

repetundarum eandem esse quam Gaius commémorât (4,19) :
„legis actio per condictionem constituta est per legem Si-
liam et Calpurniam ; lege quidem Silia certae pecuniae,
lege vero Calpurnia de omni certa re". At nullum, ne
minimum quidem,testimonium Mommsen affert quo hanc con-
iecturam nobis probet; atque sane difficile esset tale quid
invenire ! (De lege enim Calpurnia Gaiana prorsus nihil
nobis notum est nisi quod ipse Gaius tradidit, quae paucis-
sima sunt. Pleraque quae ad legis actionem per condictionem
pertinent satis incerta esse, ipse ICtus affirmat (4. 20) :
„quare autem haec actio desiderata sit, cum de eo quod
nobis dari oportet, potuerimus aut sacramento aut per
iudicis postulationem agere, valde quaeritur".)

Accedit quod de aetate legis Aebutiae, qua „effectum est,
ut per concepta verba, id est, per formulas litigemus"
(Gai. 4. 30) nihil pro certo novimus ; sed intra annos 200-
100 a. C. n. formulas primum éditas esse, communis est
virorum doctorum opinio ; quam opinionem si sequemur
itaque legis Aebutiae, quae formulas introduxisse dicitur,
aetatem circiter annum 150 a. C. n. ponemus, eodem fere
tempore (a. 149 a. C. n.) novam legis actionem (per con-
dictionem) compositam esse vix cuiquam credibile videbitur.

Scripsit de legis Aebutiae aetate Girard. \') Contendit
legem Aebutiam latam esse inter annos 149—124 a. C. n.
Licet eins disputatio sit doctrinae ac sagacitatis plena atque
more Gallico pellucida et urbana, mihi quidem jiersuadere
non potuit. Ab huiusce opusculi pro\'posito alienum est
copiosius de iis quao Girard in medium protulit disserere;
attamen paucis quid do Girardi disputatione sentiam ex-
ponere Übet.

Magni momenti hac in re esse censet Gaii verba 4, 11 :
„actiones, quas in usu veteres babuerunt, legis actiones ap-
pellabantur, vel ideo, quod legibus proditae erant (quippe
tune edieta praetoris, quibus complu res actiones introductae
sunt, nondum in usu habebantur) vel ideo, quia ipsarum
legum verbis accommodatae erant et ideo immutabiles
proinde atque leges observabantur". Quam explicationem
verbi „legis actio" nihili esse supra monui ; sed hoe nihil
ad rem. Deinde p. 15 1.1. sic pergit : „C\'est l\'exclusion
pour la période antérieure à la loi Aebutia, soit desédits
prétoriens, \' soit des actions prétoriennes et, malgré des
dissentiments récents, il n\'y a pas, croyons nous, besoin de
longs développements pour justifier ces principes générale-
ment admis, qui sont posés en termes exprès par Gaius,
entendu dans son sens le plus naturel, et qui sont con-
formes i\\ tout ce que nous savons de l\'évolution générale do
la procédure romaine".

Obiiciendum tamcn est legem Aobutiam hoc loco a Gaio
non commemorari. Deinde quid significat .tunc" ? Donotaro
potest „per id tompus quo legis actiones creabantur" (quam-
quam non omnes logis actiones simul ortao esse videntur :
logis actio per condictionom vidotur fuisso noviasima), sed
otiam „por omno tempus quo logis actiones in usu habe-
bantur" ; quod si verum ost, ut vult Mommaen \'), Icgia
actionem per condictionom anno 140 a. C. n. demum osso
proclitam, oodem redit. Parum igitur hoc loco proficimus.

Idem Gaii contoxtus aocundum Giranlum actionea civiles
oxcludit, quao iuxta formulam in ius liabont formnhim in
factuni, itomquo actionea bonao fidei. Hie viri doctiasimi
argumentationem non ossoquor: nam si anto legem Aobu-
tiam formulae non oxaiatorent, omnino do formulis in ins vol
in factum sermo osso non posset. Vidomus apud Gaium

4, 47 de deposito et de eommodato duas foi-mulas propo-
sitas, tarn in ins quam in factum conceptas, sed cur hoc
ita factum sit ICtus non addit.

Actiones autem bonae fidei post formulas introductas
demum exstitisse, verisimile est cl. Cic. de off. 3, 15, 61:

additur ex fide bona". Totus locus hic est: „atqui iste
dolus malus et legibus erat vindicatus ut (in) tuteladuode-
cim tabulis, circumscriptio adulescentium lege Plaetoria,
et sine lege iudiciis, in quibus additur ex fide bona".
Locus sine dubio ita interpretandus est: „sine lege" sc.
vindicatur dolus iudiciis in quibus additur „ex fide bona",
ludicia ex legibus opponuntur iudiciis quibus additur
clausula „ex fide bona". Interpretari vero „indicia sine lege"
barbarum est. Quomodo autem vigentibus legis actionibus
„ex fide bona" iudicari potuerit non intellegi potest. In
nulla lege ideoque in nulla legis actione haec verba „fide
bona" fuisse, ex ipsius Ciceronis verbis perspicitur.

G. exponere pergit secundum Gai. 4. 108 exceptiones
tempore legis actionum nondum exstitisse \'). Immo vero
exsistere non poterant. Attamen ne hac quidem absentia
exceptionum quidquam proficimus ad legis Aebutiae aetatem
eruendam. Audiamus enim Puchtam, Inst. I p. 338 sq.:
„Wir sind wohl berechtigt, bis auf die erste Hälfte des seclisten
Jahrhunderts zurückzugehen, um die Zeit der Lex Aebutia
zu finden. Zu dieser Annahme berechtigt das Vorkommen
von legcs imperfectae um dieselbe Zeit. Dass man bei
einem das Privatrecht betreffenden Gesetz der bestimmten
Festsetzung seiner juristischen Wirkung sich enlschlagen,
die Auaführung lediglich den Magistraten überlassen konnte,
wie es bei jenen unvollkommen verbiotenden Gesetzen
geschah, scheint eine volkommeno Entwickelung der ma-
gistratischen Macht in diesen Dingen vorauszusetzen; es

ist nicht wohl denkbar, dass man zur Zeit des einge-
schränkten (wenn auch nicht ganz mangelnden) Einflusses
der Magistrate auf jenen Gedanken gekommen wäre.

Ein solches Gesetz war die Lex Cincia v. J. 550, welche
Schenkungen über eine gewisse Summe hinaus verbot, ohne
zu erklären, dass die Schenkung nichtig sein solle. Auch
die Lex Plaetoria war. soweit sie Minderjährige gegen die
civil rechtlichen Wirkungen unvortheilhafter Rechtsgeschäfte
zu schützen gebot, ohne Zweifel eine Lex imperfecta, und
sie gehört wahrscheinlich iu dieselbe Zeit. Das Geschäft,
das contra legem Ciuciam, contra legem Plaetoriam ge-
schlossen war, konnte nicht als ipso iure nichtig behandelt,
der Anspruch des Klägers konnte nicht einfach verneint
werden, dem Beklagten wurde durch eine exceptio legis
Cinciae, legis Plaetoriae geholfen. Diese Exceptio, durch
welche dos Gesotz seine Wirkung erhielt, war nicht möglich
gegen die legis actio, dor Kläger würde hier ungeachtet
der lex Cincia oder Plaetoria seinen Zwock crroicht habon.
Auch dadurch also wird es bestätigt, dass damals das
neuere Vorfahren schon gegolten habe, welches dem Praetor
die Möglichkeit gab, dio Wirksamkeit einer Klage, dio
ipso iure tustand, zu hommon".

Doniquo Girard monet non noglegendum esso argumen-
tum ex eo potitum quod magistratui licuorit „daro aut
douegaro legis actionem". IIoc ius magistratui, doiioc legis
actiones s o 1 a o in usu erant, non compotiit, ut Girard
quoquo afTirmavit, quoniarn eo tomporo magistratus tanlum
orat audiro legis actionem, doindo iudiconi daro. Simulatquo
voro formulae iutroductao sunt iuxt4i legis actiones, \') liti-

gantibus utra uti vellent data erat optio, ita tamen ut legis
actionem denegare et ut formulam adhiberent eos cogere
praetori liceret. Sed lege Aebutia hoe effectum esse, verum
esse non potest; aperte enim Gaius(4,30)dicitlegem Aebu-
tiam legis actiones sustulisse; quod Girardum fugisse miror.

Formulas, edicta praetoria, actiones praetorias, actiones
in ius et in factum, actiones bonae fidei, exceptiones, ius
magistratus denegandi legis actionem Septem indicia varii
generis esse Girard affirmat quae necessario requirant legem
Aebutiam.

Potius dicerem haec omnia sine formulis exsistere non
potuisse ; nam valde dubitandum mihi videri, num lex
Aebutia formulas introduxerit, supra significavi ; unum
enim quod pro certo novimus hoc est, legem Aebutiam
legis actiones sustulisse ; quod modo apparet ex Gai. 4. 30
et Gell. 16, 10, 8. Nusquam alibi nisi his duobus locis
legis Aebutiae mentio fit, neque enim ex Sexti Aelii
„Tripertitis" \') aliud apparet nisi circ. a. 200 a. C. n. legis
actiones adhuc exstitisse ; formulas autem a. 70 a. C. n.
iamdudum exstitisse videmus ex Cic. Verr. II, 1, 40-46. «)

Ne longus sim in Girardi sententia impugnanda finem
iam faciam ; tantum restât ut de duobus eius argumentis,
quae cum huius opusculi proposito artissime cohaereant,
dicam quid sentiam.

Primum de iis quae leguntur 1.1. p. 43 :... Il estaujourd\'
hui de plus en plus reconnu, malgré le laconisme de nos
informations et l\'abandon duquel souffrent les études de
droit criminel romain, que nos deux lois (se. Calpurnia et
lunia), à la première desquelles se rattache l\'origine du
système des quaestiones perpetuae, n\'ont aucunement eu
pour caractère d\'organiser des tribunaux répressifs mis t\\
la place des comices judiciaires et chargés de prononcer
des peines publiques contre des crimes; qu\'elles ont sim-
plement permis contre des magistrats concussionnaires au
profit do particuliers lésés des poursuites privées. Lo déve-
loppement hybride selon lequel la procédure des quaestiones
a, sans jamais perdre complètement la marque do son
origine civile, fini par envahir, dans lo cours du 7" siècle,
tout lo domaine du droit criminel ost lo terme de l\'évo-
lution; il no doit pas égarer sur son début. Au début,
marqué précisément par nos lois, il n\'y a trace ni do peine
publique, ni do procédure criminelle, ni de tribunal ré-
pressif L\'objet du procès n\'est pas do faire prononcer la
mort ou une amende au profit do l\'Etat; il est do faire
rendre aux sujets qui l\'intentent ce qui leur a été enlové
par des magistrats malhonnêtes, sans mémo quo, comme
dans les actions pénales, elles aussi rigourousomont privées,
qui naissent dos délits, la restitution porto sur un multiple ;
car lo montant do l\'action qui, il partir do la loi Acilia, fut
du double commo dans l\'action furti nec manifosti ot qui
devint plus Uinl du quadruple comme dans l\'action furti
manifesti, est encore ici du simple commo dans la
condictio furtiva. L\'autorité compétente n\'est pos celle
qui exerce la jurisdiction criminollo ; c\'est colle i\\ laquelle
sont déférés do droit commun et sont mémo seuls
déférés H cotte époque les procès civils; lo prétour, et
puisqu\'il s\'agit do procès intentés i)ar dos i)érégrin8, lo
prétour pérégrin. Enfin le procès no s\'intente pas davan-

tage selon la forme observée depuis des siècles pour les
procès criminels, dans la forme d\'une cognitio du magistrat
suivie le cas échéant d\'une provocatio ad populum. Il
s\'intente dans la forme que Gaius indique comme étant,
au temps des Actions de la loi, celle de tous les procès
civils pour lesquels une loi spéciale n\'avait pas établi une
procédure différente, dans la forme de la legis actio sacramenti.
Il n\'est même pas certain, à notre sens, que comme on
l\'admet d\'ordinaire, la procédure se soit distinguée, dès le
temps des lois Calpurnia et lunia, des procédures civiles
habituelles par la participation du magistrat à la sentence,
— pas plus d\'ailleurs qu\'il n\'est directement établi que,
comme le veut la doctrine la plus répandue, cette sentence
fût rendue par des récupérateurs. — En tout cas et quoiqu\'
il en soit de ces derniers points, le procès est un procès
intenté en vertu d\'une créance civile, devant les tribunaux
civils, suivant les formes des procès civils. Mais, cela
étant, on ne peut comprendre qu\'il s\'intente par voie de
sacramentum qu\'à condition que la procédure dont le
sacramentum est la forme principale, la procédure des
Actions do la loi, soit encore iX ce moment la procédure
civile en vigueur, qu\'à condition que la procédure par
formules entre laquelle et la procédure des Actions do la
loi on a eu le choix depuis la loi Aebutia, n\'existât pas
encore. Si cette procédure plus commode, à laquelle l\'accès
des pérégrins no semble pas avoir jamais fait difficulté,
avait déjà existé, on eut peut ûtre exclusivement accordé
aux pérégrins visés par nos lois le droit do plaider par
formules au lieu do leur ouvrir dans des conditions oxcop-
tionnelles cotte procédure des Actions do la loi qui n\'a
certainement pas toujours été accessible à la totalité des
pérégrins. Tout au moins on no leur eut pas ouvert la
plus étroite et fermé la plus largo à uno époque où les
deux auraient déjà coexisté pour les citoyens".

Girard igitur portinacissime negat iudicium ex lege Calpur-
nia fuisse publicum ultoriusquo progreditur quam Mommson,
qui rationo mat«riae saltem publicum illud iudicium fuisse
concedit.

Sane verum est lege Calpurnia, quantum scimus, poenam
non irrogatam fuisse magistratibus qui pecunias cepissent,
quamquam de infamia baud constat; sed quin id ipsum,
quod sociis inde a lege Calpurnia facilior via data est ad
pecunias recuperandas, poena fuerit magistratibus, non
dubito. Quid vero lege Calpurnia quaestiones perpetuae
„quae antea nullae fuerunt" (Cic. Brut. 27,106) constitutae
essent nisi id agerent, ut pro actione privata, quae antea
sociis in usu erat, aliud iuris remedium substitueront? Sed
huius loci non est haec pluribus persequi.

Postremo dicendum mihi est do iis quae Girard scripsit
(p. 45\') de legis actione a peregrinis adhibita. Sunt autem
haec: „L\'emploi de la legis actio sacramenti dans notre
cas no soulève mômo pas, croyons-nous, d\'obstacle rationnel
pour les auteurs nombreux, qui refusent en principe la
legis actio aux pórégrins. En effet, ils l\'intenteraient U\\ en
vertu d\'une loi spéciale expresse, la leur concédant j\\ tous,
rationo materiae, on matière de repetundao, comme certains
pourraient môme l\'avoir reçue plus largement, en vertu de
leurs traités ratione personao ; car il nous est impossible
d\'aporcovoir pourquoi la concession expresse do la logis
actio serait plus impratiwiblo que cello du commercium:
on peut supposer, avec M. Nîommsen, Zoitschr. dor Sav. St.
12, 278, n. 1, une fiction do la cité analogue i\\ collo de
Qaius 4. 37 ; mais cela no nous paraît mörao pas nécessaire".

Hajjc Girardi disputationem logentcm hoc unum moncro
volo nullum vestigium nobis superesso legis qua porogrino
ut lego agorol pormissum sit; atquo omnino tota Girardi
commcntationo dc legis Aubutiao act^ito nos baud ita mul-
tum proücero arbitrer. Satius vidotur acquiescero in hac
duünitiono, quamvis sit longum temporis spatium: formulas
I>0Ht XII tiibulas üt anto annum 70 a. C. n. osso in-
troductjuj.

Attamon si verum esset, quod viri docti pormulti opi-
iHintur, circ. a. 150 a. C. n. vel paulo post primum por
nova conccpta verba in omnibus iudiciis privatis actum
esse, satis mirandum oasot, ut supra monui, circ. a. 140 a.
C. n. novam adhuc legis actionem (sc. i>cr condictionom)

lege Calpurnia esse inductam, quae, quod maximi momenti
mihi quidem videtur, Mommsenio aliisque auctoribus ad-
hibenda esset ad agendum de iis quae aliqua ex causa
repeti possent.

Haec repetitio res nova erat in iure Romano et adhuc
inusitata quippe nondum a ICtis comprobata et admissa.
Veterem autem ageudi formam paene obsoletam, im mo
odiosam eiusmodi novis negotiis, quae cotidiano usui
forensi materiam praebuisse certum est, adaptatam fuisse,
haud facile quisquam mihi persuadeat. Sine dubio legis
actio per condictionom licet fuerit omnium recentissima,
multo ante a. 149 a. C. n. exstitit. Mommsen p. 722 de legis
actione sacrament! agit; qualiscumque autem haec legis
actio in iudicio repetundarum ex lege Calpurnia fuit, ea
quae Mommsen ad paginae calcem adnotat (n. 4) difficultatem
minime tollunt. Haec enim dicit: „dass der Peregrinenpraetor
diese Formel braucht, kann um so weniger auffallen als
Gaius wohl eben im Hinblick auf den Repetundenprocess
die Einführung der legis actio per condictionem durch den
städtischen Prätor für überflüssig erklärt „cum de eo quod
nobis dari oportet potuerimus aut sacramento aut per iudicis
postulationem agere". Dass mit legis actio sacramenti auch
bei dem Peregrinenprätor geklagt werden konnte, versteht
sich von selbst und bestätigt Gaius 4. 31".

Fere omnia, quae Mommsen tanta fiducia hoc loco po-
suit, non vera esse puto. Singula consideremus : „wohl eben
im Hinblick auf den Repetundenprocess" Mommsen ait, sed
ne minimum quidem addit documentum quo banc suspici-
onem sane levissimam neque argumento ullo aliunde
petito stabilitam, nobis vel paululum reddat probabilem.

Deinde pergit ita: „versteht sich von selbst und bestätigt
Gai. 4. 31"; nullum tamen, quod sciam, testimonium lucu-
lentum nobis est legis actionis sacramenti antiquis tempo-
ribus apud praetorem peregrinum adhibitae itaque num
„hoc ex se intellegatur", ut vult Mommsen, equidem
vehementer dubito.

Quod tandem ad exemplum attinet ex Gai. 4. 31 alla-
tum, verbis Gaianis non tantum probari credo quantum
Mommsenio visum est. Quomodo enim res se habet? Etiam
Gaii temporibus, ut 1. 1. videmus, duabus ex causis lege
agebatur: „damni infecti causa et, si centumvirale indi-
cium futurum est". ld autem, quod Gaius vocat „damni
infecti agere", ex iure civili oriundum esse ex ipsis Gaii
verbis apparere mihi videtur neque aliter Karlowa \') cen-
suit ; hunc vero modum agendi de damno infecto vel etiam
cautionem damni infecti, inter cives Romanos et peregrines,
vel inter peregrinos, antiquitus i. e. saeculo secundo a. C. n.
in usu fuisse, hand credibile est. Tanto magis haec valent
de centumvirali iudicio : ius enim hereditarium Romanum
semper ad eos solos pertinebat qui haberent testamenti
factionem ; et U1 piano teste ¹) testamenti factio erat tantum
inter cives Romanos et Latinos coloniarios personasque
horum iuri subiectas ; ante a. 212 p. C. n. tamen, quo
anno lata est lex quae dicitur Antoniniana de civitate,
maior pars eorum qui sub dicione populi Romani erant,
civitate Romana nondum fruebantur. His igitur argumentis
ex Gaio petitis vix ac ne vix quidem quidquam proficimus \').

Magnopere miror Mommsenium hoe loco (Sr. p. 722)
non dixisse se exspectasse legis actionem per condictionem
quam eandem esse censet quae postea dicebatur condictio
i.e. actio ad repetendum (ex diversis causis); cui tamen
opinioni, si quid video, obloquuntur ipsa Gaii verba (4,18) :
„condicere prisca lingua nihil aliud significare nisi „denun-
tiare". Videtur igitur legis actio per condictionem simpli-
cior fuisse et recentior quam priores legis actiones (-sacra-
mento et -per iudicis postulationem), et quidem lege Silia
de certa pecunia et lege Calpurnia de omni certa re. Hue
pertinent quae leguntur apud Mommsenium p. 721 : „die Rück-
fbrderungsklage wegen ungerechtfertigten Geldnehmens des
Sachwalters gegen das Cüncische oder des Beamten gegen
die Repetundengesetze, ist keine andere als die condictio
nach Gains\' Ausdruck „de omni certa re", in unsern
Rechtsbüchern „sine causa" oder „ob turpem causam", ge-
richtet auf Rückgabe des Betrags oder Leistung des
Aequivalents der unrechtmässig erworbenen Gelder oder
Werthe".

Fieri potest, quamquam nullum huiusce rei indicium
habemus, ut legis actio per condictionem via fuerit recu-
perandarum pecuniarum civibus Romanis a magistratibus
ereptarum, sed quoniam repetundarum leges maxime soci-
orum querelas spectant, ea quae ad cives Romanos pertinent,
mihi minus ad rem esse videntur.

Ut ea quae supra annotavi breviter complectar, haec addo :
in Mommsenii argumentis refutandis hoc demoustraro volui :
in legibus repetundarum tractandis rationem omnino non
esse habendam doctrinae condictionum iuris privati. Nam
inde a lego Calpurnia iudicium repetundarum criminalo
et publicum et praesertim, ut hodio loquimur, „politicum"

factum est, non tam ob ipsam poenam — vidimus enim
lege Calpurnia actionem tantum in simplum esse datam —
quam ob mala gravissima, quae damnatis vel iis quos
damnatum iri constabat, imminebant. Cui opinion! meae
non adversatur locus Cic. (de off. 2, 21, 75), quo universas
repetundarum leges non multum profuisse novimus; quod
ipsi harum legum indoli „politicae" tribuendum esse censeo.

Viros doctos de aetate qua condictiones (variis ex causis)
in ius Romanum receptae sint vehementer dissentire notum
est. Quod vero pluribus persequ! non est buius loci, quo-
niam iuris privat! quaestio est. Sed etiam Karlowa, qu!
censet condictiones sine causa satis antiquas esse, concedit
(1. c. II, p. 762): „eine direkte Bezugnahme der Lex Silia
und der Lex Calpurnia gerade auf diese repetitiones kann
nicht behauptet werden".

Ipsa enim Gaii verba me iudice tule quid credere nos
vêtant, quippe qui diserto neget (Gai. 4. 5. 18 = § 15 I.
4. 6) legis actionem per condictionem cohaorere cum poste-
rioris aetatis condictione (i. o. cum actiono ad repotendum).

Recentissimo quoque oporo do condictione iuris Romani
privati conscripto a iuris doctoro R. von Mayr \') non mul-
tum proficimus in legis actiono per condictionom cogno-
scenda. Reicit von Mayr Gaii explicationem vorbi condi-
cendi,\') („condicoro" idem osso quod „denuntiaro"): corrigit
igitur ipsum ICtum, quocum facit Festus, ¹) ot Charybdin
vitaro cupions in Scyllam incidit contendons „condicoro"
idem esso quod „convenire" ; quod num argumentis pro-
baverit, aliorum iudicio permitto. Quaro haec legis actio
desiderata sit, Gaius \') ncscit, sed von Mayr suspicatur.

1 p. 20: „allein man weiss, wa.s von solchen und Ähnlichen Wort-
orklArungon dor Alton zu hniton Ist".

earn a condemnatione in ipsam rem ad condemnationem
pecuniariam fuisse transi tum.

Est satis ingeniöse inventum, sed ipse v. Mayr respiciens
Gai. 4. 48 : „omnium formularum, quae condemnationem
habent, ad pecuniariam condemnationem formula concepta
est, itaque et si corpus aliquod petamus.... index non
ipsam rem condemnat.... sicut olim fieri solebat", — fun-
damentum modo sibi positum labefactare mihi videtur.

Quid enim aliud sibi vult hoc loco „olim" nisi „eo tem-
pore quo legis actiones in usu fuerunt?"

Pauca iam addere liceat, de iis praecipue quae Mommsen
de ipsa repetundarum criminis indole protulit.

Legimus \') : „wie oft auch die Advokaten, und vom
ethischen Standpunkt aus mit Recht, die Erpressung als
Diebstahl bezeichnen, halten doch die Rechtsquellen die
Repetunden und das Furtum sachlich wie terminologisch
streng auseinander. Der Eigenthumswechsel liegt jenem
Delicto zu Grunde, und ist bei diesem ausgeschlossen."

Haec ita se habere, sc. dominii translationem, alienati-
onem, inter repetundas et furtum maximum discrimon
esse non credo Verum esse posset, si repetundarum cri-
mine semper quoque donatio illicita contineretur, i. o. donatio
qualicumque ex causa invito donatore vel non, sc. res a
provincialibus contra leges Romanis magistratibus eorumvo
filiis donatae ot secundum iuris praecopta traditao. Quod
si semper ita fuisset, quid clausula illa legis luliae ropetund.
significaret, qua res adversus banc legem\' donatas usucapi
vetitum est? Quod idem ex lege XH tab. valet do rebus
furtivis. Hao res donatae enim secundum legem luliam
repetund. (mitto nunc quaestionem, utrum haec clausula
ab initio in ipsa lege fuerit an aetato imperatoria inserta)

res vitiosae sunt i. e. propter vitium ipsi rei inhaerens in-
habiles, ut dicunt, usucapioni. Lucide hoc demonstrat 1. 8
D. 48, 11 : „quod contra legem repetundarum proconsuli
vel praetori donatum est, non poterit usucapi. Eadem lex
venditiones locationes eius rei causa pluris minorisve factas
irritas facit impeditque usucapionem, priusquam in pote-
statem eius a quo profecta res sit heredisve eius veniat".
Quid enim aliud est „venditio eius rei causa pluris
minorisve facta" nisi simulata donatio ? De vitio rei furti-
vae vel vi possessae sublato fere eadem invenimus § 8 L
2. 6 : „aliquando etiam furtiva vel vi possessa res usucapi
potest : veluti, si in domini potestatem reversa fuerit. Tunc
enim vitio rei purgato procedit eius usucapio". Vide prae-
terea 1. 48 pr. D. 41. 1, ubi uno tenore enumerantur „res
vi possessae" et „res praesidi contra legem repetundarum
donatae ab eoque abalienatae bonae fidei emptori". Ad
ipsum provinciae praesidem legis clausulam non spectare
manifestum est; hic enim neque bona fide possidet, neque
habet iustam causam usucapiendi i). — Libentor quidem
concedo donationes quoque repetundarum crimine compre-
hendi, verum ipsius legis Aciliae verba : „pecuniam auferre,
capere, cogere, conciliare, avertere" \') docent delictum
nostrum multo latins patere ; verbo enim „capere" plus
continetur quam verbo „accipere".

Porro magistratus id capere veritos esse, quod iis non
sponte a populi Romani sociis et amicis daretur, mihi
quidem non verisimile videtur. Potentia ea quovis modo
sibi praebendi quorum cupido invaserat, iis hercle non
deerat.

alias fuisse nisi donationes illicitas, ideo tarn tenax fuit,
ut doctrinam semel propositam tantaque fiducia defensam,
repetundarum iudicium simile fuisse condictioni ex iniusta
causa iuris privati (ut enim condictioni locus esse possit,
opus est dominium esse translatum), integram sibi servaret.

At — sit summa reverentia dictum — ut haec credam
a me impetrare non possum. Sic enim arbitror, repetundas
et furtum non praecipue delicti indole discrepare, sed per-
sonis qui delinquunt.

Repetundarum autem crimen furto affine esse, ex poena
legis Aciliae quoque apparet, qua poscitur restitutio dupli
aeque atque in furto nec manifesto.

Notandum est insuper nonnullas repetundarum leges in-
famiam intulisse damnatis, quod etiam furi condem-
nato accidit. Verisimile certe hoc est de lege Acilia. Lex
Servilia repetundarum damnatis ius suffragii et bonorum
ademit, quod lex Cornelia abrogasse, lex Julia deuuo sanxisse
dicitur.

lam haec restant: p. 716 Mommsen scribit: „die Erpres-
sung, das heisst die Herbeiführung von Gaben durch die
Furcht vor den Folgen des Nichtgebens, figurirt als solche
in dem älteren Criminalrecht nicht.... Aber wenigstens
seit dem 2. Jahrhundert n. Chr. wird die Erpressung ohne
dass sie aus dem Repetundenverfahren ausgeschlossen wird,
als Einschüchterung, concussio, die Erzwingung von Gaben
oder Leistungen durch Missbrauch der Amtsgewalt als selb-
ständiges Delict behandelt".

Haec ita se habere negari nequit, sed iam aetate liberae
reipublicae plerasque donationes non ex grato animo et Ii-
beralitate profectas, verum provincialibus extortas esse constat.

Concussionem vero saeculo II p, C. n. delictum factum
esse singulare, ita explicandum esse opinor, quod aetato
imperatoria varii generis crimina (e.g. male administratao
provinciae), quae cum repetundis sensu proprio minimo

vel paulum cohaerent, repetundarum nomine comprehensa
sunt; itaque denique necessitas secum tulit ut novum hoe
delictum, concussio, iuri criminali insereretur.

Vera autem significatio repetundarum est pecunia sociis
ablata quolibet modo a quibusdam magistratibus, sena-
toribus eorumve filiis. Pro hac pecunia ablata poena pecu-
niaria statuta est.

Sequitur temporis ordine lex lunia, quam tantum novi-
mus ex legis Aciliae vss. 23 et 74 :

VS. 23 : „aut quod cum eo lege Calpurnia aut lege lunia
Sacramento actum siet".

Lex lunia igitur lata est post Calpurniam et auto Aci-
liam, sed neque de aetate legis neque de auctore quidquam
amplius pro certo novimus, neque quatenus a Calpurnia
discrepuerit, uUo modo indagaro possumus.

Quoniam tamen uno tenore cum Calpurnia commemoratur,
haud ita multum ab ea distulisse atque ea, quao do ratione
iudicandi legis Calpurniae annotavi, ad luniam quoquo
pertinere arbitrer.

Quao cum ita sint, transeuudum mihi esset ad tortiam
legem (Aciliam) tractandam, nisi a lege lunia profoctus do
lego Latina \'), in altera tabulae Bantinao parte incisa, pauca
disserero docrovissem.

Klenzo affirmat hoc legis fragmentum partem fuisso logis
Aciliao (i. e. non illius logis Aciliae quam invonimus apud
Brunsium [Ed. VI, p. 56 sqq.] cui IGenze Sorviliao nomen
dodit, sed altorius logis Aciliao quam dicit Sorviliam so-
cutam osso.)

inter annos 133-118 a. C. n. (621-636 u. c.) latae, quod
ex versu 15 apparet, ubi inter magistratus ordinaries enu-
merantur: III viri a(greis) d(andeis) a(dsignandeis.) Qui
magistratus tantummodo inter annos 133-118 a. C. n.
tamquam ordinarii auctore Ti. Graccho instituti in historia
Romana occurrunt. At multo etiam accuratius legis aetatem
definire possumus, nam in fragmente nostro indices ex
senatoribus lecti dicuntur, qua de causa lex lata sit necesse
est inter annos 138-123 a. C. n., quo anno C. Gracchus
iudicandi munus senatoribus ademit.

Secundum Mommsenium (C. I. L. 1.1.) lex Latina nihil
aliud est nisi fragmentum legis foederis cum Bantinis icti.

De Lucania, cuius regionis Bantia oppidum erat, legimus
apud Liv. 8. 25: „eodem anno (327 a. C. n.)... Lucani
atque Apuli, quibus gentibus nihil ad eam diem cum Ro-
mano populo fuerat, in fidem venerunt, arma virosque ad
bellum pollicentes: foedere ergo in amicitiam accepti";
deinde 10, 12 de foedere icto cum Lucanis fit sermo (a.
299 a. C. n.) ; denique 28,11 legitur : „inde in Lucanos pro-
fecti. Ea sine certamine tota gens in dicionem populi Ro-
mani rediit" (a. 206 a, C. n.) — Civitates autem libéras et
foederatas reipublicae Romanae copias terrestres vel navales
itemque certum navium numerum praestare debuisse notis-
simum est. Qua de causa etiam socios in Italia magistra-
tuum avaritiae expositos fuisse non est quod miremur; ita
ut minime absurdum mihi videatur exemplar legis
repetundarum, ad quam fragmentum legis Latinae perti-
nuisse suspicor, Bantiae in Lucania inventum esse ; nimirum
legis eiusmodi exemplar secum habere atque penitus novisse
sociorum haud dubie perquam intererat.

Quae Klenze (Mus. Rhen. 1.1.) de eo fragmente protulit
quaeque sunt sane gravissima, fere haec sunt.

Opinatur fragmentum partem fuisse legis iudiciariae;
non illius quae vulgo iudiciaria vocatur, sed potius legis
iudicii publici qua simul iurisdictio denuo ordinaretur, quod
talibus legibus fieri solitum esse affirmat. Quid hac in re
Klenze sibi velit, mihi non prorsus perspicuum est : propriao

enim leges iudiciariae, Sempronia, Aurelia, ceterae, quan-
tum scio, iurisdictionem tantum ordinabant neque in iis
de certo quodam agebatur crimine. Sed satis est dicere
Klenzium putare fragmentum nostrum partem fuisse legis
iudicii publici et quidem legis repetundarum ; quod ut cre-
deret adduxerunt eum graves sanctiones, quae in lege inve-
niuntur, unde legem populärem fuisse colligit i. e. latam
in nobiles; talem enim legem populärem nisi de repetundis
scribi non potuisse censet, quippe quae in eos qui magi-
stratum gessissent, intenta esset. Praeterea movent eum
verba (vs. 10) „sei postulabit quei petet", unde tantum in
hoc iudicio recensendo Klenze pendere arbitratur, quam ob
rem, equidem uon intellego, cum haec de quovis petitore
in quoquo iudicio publico dici possint. Quae de legis aetate
et nomine affert, nunc mitto, quoniam de iis iam supra
egi. KirchhofF quoque (Stadtrecht von Bantia 1. 1.) cum
Klenzio facit, in eo praesertim quod fragmentum legis
iudiciariae esse putat; legem Oscam in altera tabulae parte
incisam cum lege Latina omnino non cohaerere demonstrat\');
aetatem fragmenti nostri ponit inter annos 625-636 u. c.
(129-118 a. C. n.)

Tertio dicendum est de iis quae Mommsen, cuius summa
in huiusmodi quaestionibus auctoritas, de fragmeuto nostro

„Vioimchr daa gerade Qogentholl wûre anzunehmen (dass die
lateinische Seite sp&ter beschrieben worden sei, als die oskischo),
wenn die Angaben eines anderen Augenzeugen, nitmilch Göttllng\'s,
begründet sein sollten. Denn dieser berichtot (fünfzehn römische Ur-
kunden, S. 40) von Ihnen (Mommsen) nicht vermerkte Détails hinzu-
fügend: „dass die Seite, auf welcher das oskischo Gesetz steht,
ursprünglich wirklich allein zum Beschreiben bestimmt war, 1st thells
aus den horizontal und vertikal darüber eingerissenen Linien abzu-
nehmen, welche wlo ein Netz durch divs oskischo Gesetz gezogen
sind, um dessen erloschene Gültigkeit zu bezeichnen — thells daraus,
dass die Flache des römischen Gesetzes rauher 1st, als die des
osklschen."

Ut librum in quo apographum (archetypl ectypon) phototyplco
depictum legis Oscae Invenltur (Zvetaleff, Syllogo Inscr. Ose. 1877)
insplcorom mihi contlglt, sed nullum Ibl llnearum vestigium repperl.

scripsit C. I. L. I, 45 sqq., cui titulus : „lex incerta reperta
Bantiae rogata inter a. u. c. 621 et 636."

Mommseni sententia haec est : „utraque legis pars et Osca
et Latina lex fuerit necesse est populi Roraani de foedere

„Quaecumque leges Romanae senatusveconsulta liberae
reipublicae aetate facta in civitate aliqua libera reperiuntur,
aut foedera ipsa esse, aut certe ad foedus adiecta, probabiliter
concluditur, liberam autem Bantiam adhuc fuisse, cum
lex haec incideretur aetate Gracchana, satis constat."

Itaque ex loco ubi inventa est, Mommsen efficit non esse
legem Romanam, sed legem aliquam de foedere cum Ban-
tinis icto.

De indice cuius in fragmente fit mentio, apud Mommsenium
haec sunt : „esse potuisse huiusmodi iudicem agri publici
fortasse similiumque rerum, nequaquam (quis) negabit."

De aetate legis, postquam magistratus in nostro fragmente
enumerates cum iis comparavit quos invenimus in lege
(Acilia) repetunda, Mommsen statuit legem latam esse inter
annos n. c. 621—636 (133—118 a. C. n.).

Attamen — pace summi viri dixerim — ut Mommseni
auctoritatem hac in re sequerer ab animo impetrare non
potui. Ne tamen nimiae arrogantiae arguar, non prorsus
meo Marte me a Mommsenii sententia recedere, sed in
universum quod ad argumentum legis Klenzio et Kirch-
hoffio assentiri, libéré fateor.

Habeo praeter eos ad quem provocem summum virum
alium : Karlowa \') enim suspicatur textu Latino fragmentum
legis repetundarum contineri et fortasso legis luniae.

Denique Zumpt prorsus Klenzii opinionem (fuisse legem
Latinam partem legis Aciliae) reicit hisce verbis „qua
nihil incertius, immo nihil minus verisimile inveniri potest".

Quale sit legis nostrae argumentum breviter exponam ; in
qua re aute omnia tenendum est nihil aliud nobis de hac

lege constare nisi locum, ubi tabula inventa sit et quattuor
legis capita, quorum primum et quartum valde lacerata,
omnia lacunosa sunt.

Fac, ut Mommsen voluit, in municipiis non inveniri nisi
leges municipales (quarum uonnullas enumerat), in civitatibus
vero liberis praeter epistulas magistratuum Romanorum
variis de rebus ad socios datas, quales sunt repertae veluti
in agro Teurano (SCtum do Bacchanalibus), sola foedera
solera affodi, certo tamen certius est fuisse leges Romanas
quas novisse permagni sociorum interesset; inter quas, ut supra
monui, leges repetundarum primo loco nomiuandae sunt.
Haec Huschkii quoque opinio est.

At Mommsen iudicat privato homini eiusmodi civitatis
talis legis exemplar publice proponero non licuisse. Quod
etiamsi concadamus, cuius rei nulla est necessitas, quid im-
padiat quominus nostrum fragmentum fuerit exemplaris
cuiusdam legis Romauae domi privatim a primorum
quodam Bantinorum asservati? Sed haac laviora sunt.

Argumentum praecipuum quo adducor ut eredam frag-
mentum Latinum pertinere ad legem iudicii publici, peto
ex verbis in vs. 15 : „ioudex ax h(ace) l(ege) factus".

Quis est illo „ioudex ex liaco lege factus?"
In lego Acilia lin. 19 et 62 etiam commemoratur „iudex
in oum annum, quei ox h.1. factus orit" (lin. 19) ; „quaivo
iudex hace lego factus erit" (lin. 62).

Haud facile dixeris, quis fuerit illo „ioudox ox haco logo
factus", sed quoniam inter magistratus anumoratur, alius,
opinor, fuisse non polast atquo iudox quaestionis i. o. qui
praoest quaestioni porpotuao.

Nam, si illo iudox „agri publici fortasso similiumquo
rorum" fuissot, ut Mommson cansuit, non intollogo cur inter
magistratus sit positus. Do iudico enim potestato publica
praadito ad dirimondas litas ox agri publici divisiono orlas
nullum luculontum ad nos pervanil testimonium. Vorisimil-
limum est temporibus Gracchanis foro porpotuo hanc polo-
slatam habuisse tresviros a. d. a. Do qua ro vido Liv. 58

Licet hanc iudicationem tresviri a. d. a. amisisse videntur
a. 128 a. C. n, (cf. Appian. b.c. 1, 19), ex eo, quod in
fragmento nostro et in lege (Acilia) repetund. tresviri ita
indicantur : a. d. a. neque : a. d. a. i. (oudicandis) concludi
posse III viros a. d. a. iudicationem iam amisisse, cum
hae leges (sc. Acilia et lex nostra) ferrentur, ideoque utram-
que scriptam fuisse oportere post ablatam triumviris iudicandi
potestatem, ne Mommsen quidem affirmare ausit. ®)

Restât etiam alia res quae opinioni meae haud leviter
favere videtur. In legis Latinae initio legimus eum, qui
hac lege damnatus sit iudicem esse vetari et in 1. 6 Dig.
48. 11 Venuleius Satuminus nos docet lege lulia repetund.
damnatum iudicem esse prohiberi. \') Qua poena cum nulli alii
nisi repetundarum damnati tenerentur,testimonium haud sper-
nendum hie adesse puto ad ea quae supraposui confirmanda.

Probe scio ex Mommsenii libro de iure publico Romano
(II, 1874, p. 546-555), quae propria fuerit illius iudicis
quaestionis potestas haud facile esse ad discernendum; e.g.
lin. 19 leg. Aciliae sine dubio sub „indice ex b. 1. facto"
latet ipse praetor, cum vs. 42-44 et 60-64 „iudex ox h. 1.
factus" est unus ex iudicibus selectis cui speciale ali-
quod iudicium ab eo qui quaestioni praeest, manda-
tum sit; sed id ipsum, ut iam dixi, quod in nostro
fragmento index ex h, 1. f. inter magiptratus enumoratur,
hoc loco intellegi iudicem quaestionis admodum reddit
probabilo. Quodsi iam sumimus fragmentum legis Latinae
partem fuisse legis iudicii publici, et quidem repetundarum,
cuius generis leges novisse sociorum magnopere intererat,
haud nimis temerarium videtur credere nos partem legis
luniae repetundarum ante oculos habere, quae, ut vidimus,
antecessit Aciliam, Calpumiam vero insecuta est.

Ut patet ex vss. 7 et 15 :
(7) .... „quei ex hace lege plebeive scito factus erit"....

Cuius legis supersunt tantum capita ultima, quibus poena
statuitur in eos qui legem migrant et certi magistratus
in legem iurare iubentur. Quid igitur in hac lege fuerit,
nos fugit, sed „ioudex ex hace lege plebeive scito factus",
qui saepius (vss. 15, 7, 20) inter magistratus commemoratur
quique, ut supra demonstrare conatus sum, iudex fuit
quaestionis, nos de argumento legis certiores facit.

De aetate legis iam vidimus ; lata esse videtur inter annos
133-123 a. C. n., quoniam vs. 15 mentio fit de III viro
a(greis) d(andeis) afssignandeis), qui magistratus ordinarii auc-
tore Ti. Graccho creati modo fuerunt inter annos 133-118
a. C. n. Sed iam accuratius paulo aetatem statuere licet.

Ex versu enim secundo: „in senatu seive in poplico
ioudicio ne sententiam rogato tabellamve nei dato" (in
capite primo quatenus superest tantum sermo fit de sena-
toribus) colligere licet hac lege vigente iudicia publica
penes senatores fuisse. Cum vero senatoribus C. Gracchus
a. 123 a. C. n. iudicia ademit, inter annos 133-123 lex
nostra lata sit necesse est.

Caput I partim tantum asservatum ost: deest initium ;
capita II et III intégra fere sunt, in quibus lacunae satis
facile possunt suppleri; capitis IV pars prima superest.

Caput primum iudice Klenzio (1.1.) non ad repetundarum
damnatos sed ad magistratus, qui legi refragantur („ent-
gegenwirken") pertinet, quod lex lulia demum (ultima re-
petund. lex) damnatos aenatu moverit et testimonium
publico dicere vetuerit. Documenti instar laudat Suet. lul.
43, Otho 2; Tac. Hist. 1, 77 ; 1. G Dig. ad leg. lul. repet.
(48, 11); Cic. p. Rab. Post. 4; in Vat. 12, ubi lex lulia
diserte „acerrima" vocatur. Sed ex nullo loco apparet legem
luliam primam repetundarum damnatos senatu movisso
ot testimonium publico dicere vetuisse ; hoc solum constat :

lege Iulia hasce sanctiones contineri, sed plures quoque
graviores poenas in ea invenimus de quibus fragmentum
nostrum prorsus tacet.

At contra duae sunt causae ex quibus colligo caput
primum spectasse repetundarum damnatos. Altera est, quod
legem Calpurniam nihil aliud quam restitutionem in sim-
plum statuisse admodum verisimile est itaque insequentem
legem acriorem poenam addidisse non est mirandum. Altera
causa haec est, quod iis temporibus, quibus lex nostra lata
est, factionibus popularibus rempublicam duce Gaio Graccho
tenentibus, lex saeva in nobiles ab ipso rerum statu non
abhorrere videtur.

Accedit quod sanctiones illae, si in magistratus nec ob-
oedientes factae essent, sane gravissimae esse viderentur.

Quod si tenemus, ex capite primo apparet non licuisse
repetundarum damnatum in senatu sententiam rogari, in
iudicio publico iudicem legi, testimonium publice dicere,
neque testimonium ei deferri neque denuntiari, neque
iudicem eum in causa privata vel arbitrum vel recupera-
torem dari ; praeterea vetitum esse eum cum ornamentis
senatoriis in publicum prodire et suffragium ferre in
comitiis ; neque eum in senatum legere neque in albo
senatorio relinquere censori licuisse.

Caput secundum eos spectat, qui sive agendo sive ne-
glegendo impedivissent quominus tale iudicium fieret, mul-
tamque in eos irrogat ? ? ? sest. (numer.us periit), magistra-
tibusque banc multam exigendam mandat. Deinde lex
praescribit, quomodo multa sit exigenda : magistratus (vs.
10 „sei postulabit quei petet"), cuius hoc eat officium, a
praetore recuperatores petere debet, quibus a praetore danda
est formula qua iubentur tanti (quanti ilia multa) condem-
nare, „sei ita pariat" (vs. 10) i. e. „si ita paret".

Populus igitur hac in re eodem modo quo homo privatus
ius suum persequitur: petit a praetore ut sibi recuperatores
et formula dentur. Sed in hoc iudicio magistratus pro

populo agere debet, quod seniper licitum fuisse videnius
in pr. I. 4,10 = Gai. 4. 82. Lex deinde rationem signi-
ficare pergit qua multa exigenda sit. Hoc est officium
praetoris, qui condemnatum cogere debet praedes dare,
quorum nomina a quaestore aerarii accipienda sint. Praedibus
non datis bona condemnati publice veneunt. Est etiam
altera via multae exigendae : scilicet ut magistratus popu-
lum in comitiis roget, ut reum multet, ea lege tamen, no
dimidiam partem bonorum in multando transgrediatur.

Caput igitur secundum est sanctio legis adversus eos
magistratus, qui impedire velint ne ea fiant quao lex iubet,
vel qui omnino non recto secundum legem agant.

Capite tertio agitur do iureiurando dando iis magistra-
tibus, qui legem exsequi debent, de loco ubi iurandum sit,
do sanctione adversus eos qui non iuraverint. Qui magi-
stratus sunt 00 anno quo lex perlata sit, intra V dies,
magistratus futuri intra V dies, postquam magistratum
inierunt, in legem iurare debent.

In capito quarto, quatonus superest, item senatores iuben-
tur intra dies X in legem iurare.

Postquam iam fragmentum Latinum tabulae Bantinae
pertractavi, hoc unum otiam monendum videtur. Portasse
quaerat quispiam, possitno fragmentum legis Latinae esso
pars legis (Aciliao) repetundarum. Quod primo aspoctu
haud ita absurdum vidotur ; legi enim Aciliao dcsunt sauc-
tionos, quo fieri potest ut fragmento nostro supplcantur ;
quod tamen ita esso non arbitrer, proptoroa quod in logo
Latina tabulao Bantinao indices ox sonatoribus lecti sunt,
in lego Acilia ox equitibus. Indo apparet legem Latinam-
Bantinam priorom fuisse logo Sompronia iudiciaria, Aciliam
posteriorem ; lego enim Acilia oxceptionom factam esso,
no iam tunc i. o. anto legem iudiciariam C. Gracchi in causa

■) pr. I. 4. 10 „... admonondi suraua agoro posao quomlibot ho-
minotn ant suo nomino aut allono;... cum olim in usu fuissot alto-
rius nomino agoro non posso, nisi pro populo, pro llbortato, pro
tutola".

Mommsen, qui primum legem Aciliam ordine temporis
post Semproniam iudiciariam posuit, postea opinionem
mutavit, sed postremo ad priorem opinionem rediisse vi-
detur, legem Semproniam iudiciariam ante Aciliam rogatam
esse. In sequentibus autem demonstrare conabor revera
Semproniam lege Acilia esse priorem.

Utrique sane legi (Latinae-Bantinae et Aciliae) communis
est mentio „iudicis ex h. 1. facti" (vs. 16 et vs. 7 in lege
Bantina), quem iudicem quaestionis fuisse suspicor, praesidem
quaestionis perpetuae, sed quis revera fuerit aliquantum
dubitationis iam restât. Plus igitur argumento ex genere
iudicum desumpto, quo confirmetur legem Bantinam a lege
Acilia diversam fuisse, tribuendum esse censeo neque procul
a vero aberasse mihi videor si fragmentum legis Latinae-
Bantinae partem legis luniae repetund. esse suspicor.

Tertiam repetundarum legem invenimus in C. I. L. ;
cuius legis disiecta membra (de quorum fatis vide C. 1. L.
I, p. 49-52) primus collegit Klenze (Berol. 1825).

Praescriptione legis deperdita nomen legislatoris in
fragmente deest, sod fuisse hanc legem Aciliam Mommsen
dilucide demonstravit.

Klenze veterem et communem secutys opinionem Ser-
viliam fuisse putabat, licet hac de re iam saeculo XV a
viris doctis \') dubitatum sit.

Operae pretium est, ut tam de nomine quam de aetate
legis perdoceamur, ipsius Mommseni verba hie exscribere.

\') R. Sr. p. 209: „durch C. Gracchus wurde das Verzeichniss der
Staatspferdinhaber von normal 1800 Stellen, von welchen die Senatoren
ausgeschlossen waren, als Qeschwornenllsto an die Stolle des Senats-
Verzeichnisses gesetzt"\'; n. 6 ibid.: „das gracchanische Repotundon-
gesetz geht darüber noch hinaus, indem es ausser dem Senator noch
ausschliesst wer Im Senat gesessen hat oder durch Bekleidung einer
niederen Magistratur die Anwartschaft darauf hat in demselben zu
sitzen, ferner die Väter, Brüder und Söhne der Senatoren."
*) sc. ab Augustino et Ursino.

C. I. L. I, p. 56 haec legimus : „Ut mittamus argumenta,
quae tabulam hanc legibus Iulia et Plautia anteriorem esse
evincunt, ipsa tabulae postica in qua lex agraria anni 643
perscripta est, anticam ante hune annum exaratam esse,
non minus simplici quam luculento testatur testimonio,
quod viri docti, quibus haec lex Servilia esse visa est, ut
effugerent, mira infelicitate adhuc se torserunt. Sed
paulo ulterius etiam progredi licet. Nam senatores in hac
lege cum iudicare vetentur, lata sit necesse est post legem
eam qua C. Gracchus iudicia a senatu ad equestrem ordi-
nem transtulit a. u. 631 vel 632. Denique quod lex Rubria
de colonia Carthaginem deduceuda a. 631 lata, abrogata
vero statim post caesum Gracchum a. 633 (v. commen-
tarium in legem agrar.) huius legis v. 22 ita commemora-
tur, ut eam tum adhuc valuisse appareat, legem hanc
repetundarum ipsis annis quibus C. Gracchus tribunus fuit
631 et 632 assignat. — Ei denique aetati sermo optime con-
venit paulo vetustior etiam quam legis agrariae latae a.
643. — Quibus positis ubi redimus ad ea quae de legibus
repetundarum scriptores memoriae tradiderunt, hanc sponte
sequitur Serviliam esse non potuisse, sed esse aut legem
ignotam inter luniam Aciliamque interiectam aut denique
ipsam Aciliam, neque quae de legibus Acilia Serviliaque
supra \') relata sunt, testimonia refragantur. Nam ante
Glauciae legem in iudicio repetundarum comporendinationem
non fuisso, sed ampliandi potestatem infinitum, Glauciam
voro sublata ampliationo comporendinationem induxisso,
praeterea anto oum non iis litom aestimatam esso ad quos
a reo pecunia porvonerit, ita in hanc logom conveniunt,
ut ampliatio v. 48 commomorotur, comporondinationis voro
nulla ibi usquam montio fiat neque magis iudicii illius
secutorii vestigium in hac lego exstot ; nam qui contrarium
sibi porsuaserunt, supplomentis maie factis non ipsis logis
verbis innituntur. Caput do civitato danda quod ox logo
Servilia Cicero (pro Balbo 24, 54) alTort, in hac lego invo-
nitur non tam idem quam simile ; quod onim lox haec

omnibus peregrinis proponit, Servilia relinquit solisLatinis
(v. ad 86), Ceterum his neutram in partem multum tribu-
endum est : primum, quia in tam lacera lege quid non
fuerit, difficile hodie dicitur ; deinde, quoniam ut maxime
constet capita a Glaucia primum addita a lege hac abesse,
nihil inde sequitur nisi Serviliam eam non fuisse, de quo
praeterea satis constat ; Acilia num fuerit an antiquioris
nescio cuius tribuni, inde non discimus, cum ea capita non
ab Aciha sola abfuisse necesse sit, sed item ab omnibus
repetundarum legibus ante Aciliam latis. Quid vero fuerit
in lege Acilia, hodie plane ignoratur, nec recte Rudorffius
(Rechtsgesch. I, 78) propterea, quod haec lex popularis sit
et in senatorium ordinem satis severa, Acilia autem Ser-
vilia mollior dicatur fuisse, banc esse posse Aciliam negavit,
nam atrocissima lege Servilia molliorem legem quid im-
pedit perquam duram fuisse? Denique non sine causa
Cicero homo tum popularis (in Verr. act, I, 17, 52) exci-
ta vit „Glabrionis patris vim et acrimoniam ad resistendum
hominibus audacissimis.

Totam autem rem ita fere ordinandam esse apparet, C.
Gracchus tr. pi, postquam vel in primo tribunatu a. 631
vel in secundo a. 632 (de anno enim non satis constat)
indicia a senatoribus ad equestrem ordinem transtulit, quam
legem credo pertinuisse et ad repetundarum ceterasque
quae tum fuerunt quaestiones perpetuas et ad quaestiones
extra-ordinarios deinceps ordinaudas (Gic. Brut. 34, 128,
coll. Sail. lug. 40, 65) et ad indicia denique privata,
necessarium visum est quaestionem repetundarum denuo
ordinäre. Nam indicia ea, quae praesertim C, Gracchus
exprobrarat senatoribus quaeque no optimates legem iudi-
ciariam refellere possent, efiecerant, L, Cottae quem P.
Africanus, M\'. Aquillii quem P. Lentulus princeps senatus
frustra accusarant in ipsis sociorum querelis versabantur
(cf. Cic. divin. 21, 69; App. b. c. 1,22). Nec fieri potuit
quin lata lege Sempronia iudiciaria repetundarum quaestio
uni versa retractaretur no vaque et prioribus severior de ea

Lata itaque haec lex esse videtur vivo adhuc Graccho
a M\'. Acilio tr. plebis a. 631 vel 632, cuius tribuuatus tenue
neque tamen plane spernendum indicium superest in lege
Rubria Acilia cuius senatusconsultum de Astypalaeensibus
(C. I. G. 2485, V. 12) a. u. c. 649 factum memiuit, incerti
quidem argumenti neque aetatis certa praeterea ratione
definiendae, sed quam probabiliter attribuas ipsi illi Rubrio,
qui cum C. Graccho tribunus plebis fuit, indeque efficias
eo ipso anno Acilium quoque quendam tribunatum gessisse.
Iam cum Acilium eum, qui hanc legem rogavit, paulo
post tribunatum gestum, diem obiisse videri supra docueri-
mus, periit fortasse cum aliis C. Gracchi amicis in Opimianis
turbis. Abrogatam legem hanc esse nova lego Servilia lata
a. 643 vel paulo ante, inde colligo, quod cum in postica
lex agraria prostitit, antica ad pariotom conversa latuit ;
eodem autem fero tempore et legem hanc repetundarum
abrogatam esse et tabulam in qua palam proscripta lege-
batur, reftxam consentaneum est.

Eaque causa est, cur logem Sorviliam repetundarum c.a.
643 latam osso supra posuorim. Verbo denique monebo
priorum opiniones do huius legis aotate non satis pensatas
refutatione hodie non indigero. Circumfortur quidom ea
ad hunc usque diem sub falso nomino Sorviliao repetun-
darum, quam opinionom a Carolo Sigonio profectam, ab
Antonio Augustino viro supra aotatem suam harum rerum
perito Ursinoquo recte sprotam, donuo cum alii tum ipso
Klenzius caeco magis arripuerunt quam examine institute
comprobavorint. Equidem ox quo ad haec studia mo con-
tuli statim oam improbavi ot a. iam 1843 (v. Zeitschr. für
Altorthumswissensch. 1843, p. 824, n. 26) legem hanc aetatis
Gracchanao esso brovitor significavi. Postea C. Tim. Zump-
tius oditis commontationibus tribus „do legibus iudiciisquo
repetundarum (phil. hist. Abb. der Akademie zu Berlin,

1845, pag. 1-70; 475-515) usus maxime eo argumento quod
ex ampliatione admissa, comperendinatione exclusa desu-
mitur, legem in aheneis his tabulis servatam, Serviliam
esse sano iudicio negavit, contra ad Aciliam anno, ut ex
latoris aetate conicit c. 634 latam fragmenta rettulit (1. c.
p. 20-25), quam opinionem inde ab eo tempore peritiores
fere secuti sunt."

Lucida et concisa hac Mommseni expositione cum de
aetate et nomine legis certiores iam facti sumus, paululum
de fragmentis ipsis disserere baud abs re esse censeo.

Hanc esse tertiam repetundarum legem apparet ex vs.
74 : „ex lege quam L. Calpurnius L. f. tr(ibunus) pl(ebei)
rogavit exve lege quam M. lunius D. f. tr. pl. rogavit",
cf. VS. 23. Itaque fuit haec lex aut ignota aliqua repetun-
darum lex post luniam lata aut Acilia.

Videtur esse lex Acilia de qua Cicero loquitur Verr. act.
1, 17, 51 : „fac tibi (sc. Acilio praetori in causa C. Verris)
patemae legis Aciliae veniat in mentem, qua lege populus
Romanos de pecuniis repetundis optimis iudiciis severis-
simisque iudicibus usus est".

Aetatem legis novimus ex vs. 2, ubi inter magistratus
ordinarios enumerantur III viri a. d. a. et ex vs. 22, ubi
commemorantur inter ordinarios magistratus III viri lege
Rubria coloniae deducendae creati. Itaque lex lata sit ne-
cesse est inter annos 183 et 118 a. C. n. sed vigente lege
Rubria. Lex Rubria autem a. 123 a. C. n. auctore C.
Graccho lata dd coloniam deducendam in solum, ubi olim
Carthago sita erat, a populo iam abrogata est ante C.
Gracchum caesum \'), itaque tantum annis 123 et 122 a. C.

Praeterea cf. C. I. L. I, vs. 59 legis agrariae, posticae
eiusdem tabulae incisae, qua lex nostra scripta est.

Haec igitur lex necessario rogata est a. 123 vel a. 122
a. C. n, ; quam ob causam esse non potest lex Servilia
repetund., quae, ut Mommsen dilucide exposuit, lata esta.
Ill a.C.n.

Inde concludere huius legis nomen „Acilia" fuisse propter
ea quae supra allata sunt, non nimis audax iam videri potest.

Restât de aetate legis Aciliae quaestio, quae num ita ut
omnibus satisfiat solvi possit vehementer dubito. Quaeritur
enim praecesseritne an secuta sit lex Acilia legem Sem-
proniam (Cai Gracchi) iudiciariam. Mommsenium C. I. L.
I, p. 56 affirmasse videmus legem Semproniam Acilia
fuisse priorem, sed aliquantum dubitationis ipse movit in
libro suo c. t. „Römisches Staatsrecht" (IH, I. p. 531
Ubi postquam de iudiciis a. C. Graccho in équités translatis
mentionem fecit, in nota I haec annotat: „Es kommt dabei
theils in Betracht, dass dies Gesetz \') dem gracchischen
Geschwornengesetz möglicher Weise der Zeit nach um einige
Monate vorangeht". Non habeo quo banc discrepantiam
explicem ; sed cum ipse Mommsen hac in re non sibi con-
stiterit, — nuperrime enim, ut p. 54 dixi, iterum sententiam
mutavit (Röm. Strafr. p. 209 : „das Gracchanische Repe-
tundengesetz geht darüber noch hinaus") — ratioque
suadeat, logom, quao novos instituit indices (équités), logom,
quae do corto quodam crimino (repetundis) agit, praocos-
sisse, Aciliam temporis ordino post Semproniam ponoro
non voreor.\')

Audiamus praeterea Mommsonium ipsum I.e.: „Eine directe
Bezugnahme ¹) auf das Sempronischo Geschwornengesetz
mussto fohlen, wenn letzteres erst nachher erlassen ward,

\') cf. RudorlT 1.1. p. 422 : „Somproniao iudiciariao legis praecopta
quaodam signiflcantur v. 16 ot 17. Rudorf! igitur consot Semproniam
logom Acilia priorem fuisse. Cf. p. 428, 448.

und konnte fehlen, auch wenn es älter war, da ja dessen
Clausein füglich alle wiederholt werden konnten". Meae
opinioni favent etiam Rudorffii verba (in commentatione
eius p. 428): „neque enim alia, puto, lex ad repetundarum
causam accommodavit illam Semproniam, qua C. Gracchus
indicia a nummariis senatoriisque iudicibus ad Gracchanos,
hoc est ad equestrem ordinem, transtulerat, qui deinde per
annos fere quinquaginta iudicavit sine levissima suspicione
ob rem iudicandam captae pecuniae."

Legis igitur fragmentis a Klenzio primum ordiue dispositis
(a. 1825) quamquam multa insunt minus perspicua atque
etiamnunc interpretationem certam desiderantia, in uni-
versum tamen ea quae reliqua sunt nobis satis evidenter
demonstrant, quomodo circa a. 123 a. C. n. ex repetundis
actum sit.

Rudorffii commentationem cum perlegissem, hic illic eum
a Mommseni opinione recedere perspexi, sed maximam
partem acta egisse mihi videtur, quippe qui brevi post
legem Aciliam a Mommsenio in C. 1. L. editam suam commen-
tationem in Academia Regia Berolinensi recitaverit. Ipsum
autem Rudorffium sensisse haud ita opus esse novum
commentarium ad legem Aciliam conscribere, inde colligo
quod multis ambagibus multisque usus est argumentis
ad illustrandam Aciliam legem quae saepius minus sunt
ad rem. Insunt tamen in eius commentatione observatiun-
culae sagacissimae quae minimo spernendae sunt. Sed ante-
quam breviter illa quae lege Acilia continentur, recenseamus,
praemittendum est aliquid de legis textu constituendo.

Rudorff legem in 70, Mommsen in 67 capita divisit.
Vs.S RudorfF(p. 431\') legit: „ea pecunia eius esto", Mommsen
„eaque pecunia quei eum condemnaverit eius esto"; in
calce paginae apud Brunsium (p. 00) haec sunt: „Mo:
[condemnaveri]t, [pecuni]a Rudorff, in Ritschelii tabula
potius litterae A quam T vestigia cognosci Rud. monet.

Mommsenium non recto supplesse credo ; in lege enim
„condemnaverit" i. e. „condemnare curavérit" minus accurate
dicitur, opinor. Ideo cum R. legere malim: „ea pecunia
eius esto". In novissima tamen legis Aciliae edition© Momm-
sen sic explet : „eaque pequnia quei petiveri]t eius esto."

Quoniam maior fides habenda est ipsi tabulae aheneae
quam apographo, haec Mommsenii lectio Rudorffii lectioni
praeponenda videtur ; sed miror illum in iis quae proximo
praecedunt, pro „tantam pequniam quei eum condemnaverit
dato", non item scripsisse „tantam pecuniam quoi „peti-
verit" dato".

patronum repudiaro ius esto" — neque cum M. qui : „is,
quoi ex hac lege datus erit eum repudiate" supplenda
esse censet.

Vs. 82 sic R. (p. 459\') : „praetor... postquam..
o]pinionem probaverit", — M. : c]ausam probavorit".

In tabula ahcnea tantum littera c vel o suporest. Sed neutra
lectio aptam sententiam praobet. „Causam probaverit" (cf.
„causam novisse". M. R. Sr. p. 188\') significaro vidotur:
„probaverit ea, quao inquisition© patefacta sunt". „Opini-
onom probavorit" quid sit, non bono iutollego.

Vs. 34 R. (p. 462) dat hanc rubricam : „do testibus
producoudois", — M. : „do tostibus tabulisquo custodiendis".
Rudorffio assentior, nam do custodia nulla fit mentio;
praeterea rospico vorborum roliquias in eodom capito :
„produ]cer0 proforrequ[e". Sed in oxplicando capito in quo
multa supplevit Rudorffium falsum esse credo ; nam v. c. do
teste morte intorcopto nihil video.

petetur causam sibi esse deicet"... e.q.s. Sed unde apparet
de reo hoc capite agi ? An ex verbo „adesse ?"

Vs. 39 R. (p. 482 infra) fallitur in explendo huius capitis
initio. Haec annotat : „quod cum post duas ampliationes
de re liquere debere supra lex statuerit, consentaneum vi-
debatur, qua poena maioris partis iudicum frangendam
contumaciam esse putaverat (v. 48), eandem coercendae
minoris partis iudicum iniuriae multo magis irrogatam

At, qui restant iudices, iudicare parati sunt. Verba „quei
iudicare negarint" pertinent, ni fallor, ad eos, qui iam
antea iudicare negaverant et sunt hi, qui nunc semoventur
a viatoribus.

Ad vs. 51 quae de buxeis sortibus R. narrat satis mira
et supervacanea videntur.

Vs. 64 R. legit (p. 488\') : „sententia[m ibei invenerit" —
M. : „[ea sors hab]uerit".

Secundum Rudorffium Ritschelii tabula non m, sed n
litterae vestigia exhibet. Difficile erit statuere, utrum u
legendum sit an n, sed totum caput melius a Mommsenio
quam a Rudorffio suppletum esse videtur.

Apud R. haec : „Tum praetor... e.q.s. praetorique ...
(sortem) in manu palam transdito. Quam quomque in eum
r]eum sententiam [ibei inven]erit is ei praetori renuntiato".
Sed est praepostera ordinatio, primum tradere sortem,
deinde renuntiare. In Mommsenii restitutione rerum ordo
bene servatus est. At contra Rudorffium opinor recte sta-
tuisse praetoris (non iudicis, ut vult M.) esse pronuntiati-
onem. Num autem novo capite, quod de hac materie con-
fecit R., opus sit dubito. In lectione tamen Mommseniana,
quae Rudorffiana omnino multo brevior est, partes iudicis
a praetoris partibus non accurate discernuntur.

Sic fere ego rem ordinatam fuisse mihi fingo : unus ex
iudicibus ad eam rem designatus (fortasse sorte) praescripto

modo sorticulas ex sitella detrahit, ostendit, praetorem de
sententia quam ea sors habeat, submissa voce certiorem
facit (i. e. „renuntiare"), quo facto praetor summa voce
singulas sententias pronuntiat.

AdR. p. 491. Supervacuum mihi videtur caput a Rudorffio
adiectum „de iudicio dimittendo". Cf. vs. 71.

In vs. 63 R. (p. 503) legit „tempus edito" quod non
necesse est. M. : „diemque edito".

R. haec annotat: „dum ne longius (se. tempus quam)
C dies edat". Edi est „dari" et „edici". Edici vero de ea
die oportet intra „diem decimum", hoc est intra tempus
brevissimum".

In vs. 69 R. (p. 510 infra) „sine malo pequlatu". „Nam,
ut doli, ita peculatus vox anceps apud veteres erat. Cf.
(Ulp.) 1. 1 § 2 D.\'4. 3." Sic Rudorfi¹. Sed dubito, num
verum sit doli vocem ancipitem fuisse Neque Graece
iôXoç umquam sie usurpatur. Adiectivum „malus" vocabuli
„doli" vim tantum corroborât. Sed „peculatus" potest anti-
quitus in bonam quoque partem dictus esse.

Do capitibus amissis brovis oro. Deest praescriptio logis
itomquo finis i. e. sanctio. In fine sunt quinquo rubricae
valdo lacorae, do quibus scire cupiontom rolego ad C. I. L.
1. c. Sunt haec ultima verba nimis brevia et corrupta quam
quod indo significatie celligi possit.

Pauca tantum addam „de indice ox hac lege faciendo"
de quo p. 49 ogi. Quis illo „iudex qui ex hac logo fac-
tus oritr

In vs. 19 „iudex in eum annum factns" sine ulla dubi-
tatione est praetor(est „iudex" nomen commune prae-
torum), quia apud praetorem solum reus in ius educitur
eiusque nomen defertur; de qua re in hoc capite legis
agitur. Cf. vs. 17: „quei ex h. 1. in eum annum quaeret"
i. e. praeerit quaestioni. Primo huius legis anno praeest
„pr(aetor) quei inter peregrinos ious deicet" (vs. 12), se-
quentibus annis praeerit proprius praetor sive iudex ex
hac lege factus i.e. ut in inscriptione quadam vocatur „praetor
repetundis".\')

Vs. 62 commemoratur „iudex quei eam rem quaesierit,
queive iudex hace lege factus erit". Agitur de tribute in-
dicendo, quae pars est litis aestimationis. „Quaerere iudicem"
dicitur de illo ex L iudicibus lectis cui officium aliquod
in ipso iudicio mandatur (e. g. si quis ex variis casibus
incidit) et ex hoc capite patet tjili iudici quoque litis aesti-
mationem mandari posse, nisi hanc rem prospicit ipse praetor
i. e. index ex h. 1. factus. Haec postea quoque opinio
Mommseniifuit ab ea diversa quam antea protulcrat.

Sin praetor et „iudex ex h. 1. factus" non eaedem per-
sonae sunt, tum fortasse iudicem ilium magistratum aliquem
fuisse statuendum est, secundum unamquamque legem, quae
novam quaestionem perpetuam introduxit, creandum, qui
index absentis praetoris vice functurus est et cui simul
singulae iudicii partes, veluti litis aestimatio, mandantur.

Inde fieri potuit, ut postea iudex ille sub quaesitoris vel iu-
dicis quaestionis\') nomine ipse toti iudicio solus praeponeretur.

quandoquidem „iudex ex h. 1. factus", quod sciam, nus-
quam alibi nisi bis in lege Acilia et semel in lege Bantina-
Latiua commemoratur. Novissime annotationes aliquot ad
legem Aciliam scripsit Richard Hesky (Wien. Stud. 1903
2«» Heft p. 272 sqq.), in quibus quae protulit ad vs. 74 sq.
vera esse credo. Agitur autem bisce lineis : „de rebus ex
lege Calpurnia luniave iudicatis".

De qua clausula Mommsenii indicium hoc est : „Mihi
videtur hoc loco primum cautum esse, ne de eadem re
bis agatur, deinde praescriptum, ne ad praeterita lex tra-
hatur. ünde simul apparet qui vel post hanc legem
rogatam ex lege lunia adeoque ex lege Calpurnia iudicium
fieri potuerit, quod fieri potuisse indicat „fuerit" ad „fuit"
adiectum. Nimirum, a quo pecuniae anto legem luniam
latam captae repetebantur, eius non desiit deferri posso
ex lege Calpurnia, similiterque qui post latam luniam anto
banc legem rogatam idem commémorât, lege lunia intor-
rogandus fuit".

Recto mo iudico Hesky annotat verba lineao 74 sqq.
„Quibusquom ioudicium fuit fueritvo ex lege quam L. Cal-
pumius L. f. tr(ibunus) pl(eboi) rogavit, oxvo lege, quam
M. lunius D. f. tr. pl. rogavit", eum spectare cui „bei
Eintritt dor Rechtskraft des neuen Gesetzes, die Anzeige
wegen Erpressung schon erhoben war, und dor Process,
wenngleich nicht im technischen Sinne, so doch faktisch
schon oingeleitot war" ... o.q.s.

Rudorff hac de ro egit p. 517 his verbis: „quid tamen,
ai tie anto factis sit logo Calpurnia aut lunia iudicatum?
Nimirum distinguit lox condomnatio fuorit subsecuta an
absolutio. In condemnationo facta plane acquioscit. Absolute
autom reo excopit, si quidom porlata prius lox fuorit, quam
sit absolutus reus, tum ut ex hac lege quaestio superessot".

Si quid video (nam satis obscure dictum est), Rudorfi\'
intellogit: si pendente iudicio nova lex perlata fuorit.

Mommsen ipse postea opinionem suam mutavit, ut ex
commentario nuperrime edito apparet : „quam posueram
capitis inscriptionem „de rebus ante iudicatis factisve"monente
Rudorffio mutavi ; nam de rebus ante factis agitur vs. 59.
At non recte idem sibi persuasit adversus eum qui lege
Calpurnia luniave absolutus esset ex hac lege tum agi
potuisse, si absolutus esset post legem perlatam".

Unum addere velim, secundam partem huius legis clau-
sulae, ut a Mommsenio expleta est, non ab omni parte
cum vs. 59 quadrare, ubi statuitur de pecunia ante hanc
legem rogatam capta litem simpli aestimandam esse. Sic
enim Mommsen textum constituit vs.74sq.: „Quoique contra
h.1. fecise dicentur... nisei lex rogata erit antequam ea res
facta erit], quom eis hace lege actio nei esto," quod verum
est quod ad litis aestimationem attinet, non quod ad formam
iudicii.

Est publicum indicium quod de pecunia ablata indicat.
Papinianus, ut iam dixi. 1. 16 D. 48.18 nos admonet, iudicia
peculatus et residui sub eandem speciem cadere, sed eo diiferro,
quod in his de publica pecunia ablata agatur, in illo vero
do privata.

Ex. vs. 2 patet hoc indicium locum habere, cum magi-
stratus vel senator eorumve filius iniuria pecuniam a sociis
abstulerit. Unde eos tantum in hoc crimen vocari posse
liquet.

Ruggiero \') contendit, eo maxime distaro Aciliam legem
a prioribus, quod Calpurnia et lunia legibus soli provinciarum

praesides tenerentur, lege vero Acilia omnes magistratus tam
qui in provinciis versarentur quam urbani. (Cf. leg. Acil.
v. 2 : „ab eo quei dic(tator)" e. q. s.) Quod unde noverit,
virum doctum non addidisse vehementer dolendum est.
Forsitan vere dicat de magistratibus urbanis (quamquam
ne hoc quidem constat), in quo conspirât cum Zumptio
sed quomodo probare umquam possit, ceteros magistratus
provinciales, provinciae praeside excepto, legibus Aciliam
antecedentibus non comprehendi ego sane nullus video.

Adversus quos hac in re délinquant, docet nos vs. 1, sc.
adversus „socios". RudorlF \') addere voluit „civei Romano",
sed me indice non recte. Ipsum Rudorffium audiamus :
„dari repetitionem existimavi non solum sociis ac nomini
Latino exterisve, sed ipsis otiam civibus Romanis et ita
posui in lege. Movet me non tam potostatis manus man-
cipii mentio, quas et ipsas Latinorum fuisse Flaviis legibus
certiores facti sumus, neque praemium ci vi Romano accu-
satori praestitutum vs. 87, sq., quamtot magistratuum urba-
norum index, ot petitionis, id est civilis actionis, constans
ac perpetua in lege commemoratio. Atqui lex repetundarum
socialis est. Audio equidem. At vero id impedimento
non est, quin cives tueatur maxime ab eo genere repetun-
darum, quod semper nefarium habitum fuit: captarum,
inquam, ob rem iudicandam pccuniarum. Denique M. Cicero,
quamquam socialem appellaverat repetundarum legem
(Cic. in Q. Caocil. div. c. 6) tamon C. Verrem lego Cornelia
roum focit repetundarum etiam ex praotura urbana."

Vohomentor tamon oum errasse opinor. Do pecunia enim
ob rem iudicandam accepta nulla fit in lego Acilia mentio
neque fieri potuit quoniam senatoribus, in quos lex lata
orat, iudicia a C. Graccho adempta orant. Num lego Cor-
nelia alitor constitutum fuorit, loco suo vidobimus. Ii igitur,
quibus magistratus pecuniam oxtorserunt, accusaro i.e. corlam
pecuniae summam petoro possunt, cf. vs. 9 ot 19. Ex vs. 59

apparet hac lege duplum eorum quae ablata erant, peti
posse, cum antea simplum tantum repeti potuerit ; ideoque
poena legis AciUae convenit cum poena furti nec manifesti ;
cui furti poenae tamen ipsius rei subreptae restitutio non
inerat. Huius repetundarum iudicii proprium est, ut non
exeat in poenam aliquam publicam, nam modo alterum
tantum eius quod ablatum erat, peti potest. Continnatur
iudicium, etiam si reus in exilium abierit (aut si mortuus
fuerit?) cf. vs. 29, sed, quantum novimus, poena publica
propria hoc iudicium non sequitur.

Attamen credere cogimur iura quaedam condemnato esse
adempta, ut in primo capite legis Latinae tabulae Ban-
tinae vidimus. Eorum vero nullum fere vestigium in ipsis
fragmentis legis Aciliae superest, sed ultimam legis partem
valde laceram nobis servatam fortasse hac de re egisse,
mihi admodum probabile videtur. Facile enim adducimur
ut credamus post praemia accusatori delata hand incon-
gruenter de iuribus condemnato ademptis mentionem esse
factam. Praeterea eo ipso, quod lata est c. a. 123 a. C. n.
C. Graccho adhuc in republica pollente, legem adversus
nobiles, i. e. senatores et magistratus maiores, severiorem
fuisse necesse est.

Vs. 7 et 8 agitur de iudicio post K. Sept. De quo iudi-
cio Rudorff et Mommsen, sed ille potissimum (p. 435 sq.),
nos certiores faciunt.

„Deinde, ait Rudorff, praescribitur quomodo do repetundis
indicia fiant. Apparet autem duplex de pecuuiis repetundis
proponi iudicii genus : publicum et privatum. Quamquam
enim illud etiam (?) de re privata dari manifestum est,
publice tamen et nominis delatio et patronorum datio et
pecuniae distributie fit. Atque publici quidem iudicii causa
ante Kalendas Septembres cuiusquo anni nomen deferre

lex iubet, scilicet ne pro tracta in proximum annum litium,
quo alius praetor futurus magnaque pars iudicum mutata
sit, iudicatione, effugium praebeatur nocenti. (Cic. in Verr.
Act. I. c. 10.) Quae tamen res impedimento non est, quo-
minus post Kalendas Septembres private ac recuperatorio,
id est repentino, iudicio extra sortem private succurratur,
quamvis eo tempere a iudiciis forum Remae refrixerit at-
que etiam periculum sit, ne publicae causae praeiudicium
fiat.... Atque eo iudicio privatis tantum satisfieri lex
iubet, non reipublicae : ideoque simpli dumtaxat rei reci-
piendae nomine redditur. Quoque celerius res agatur ces-

non quaestori sed ipsi praetori, aliter ac publice indicie
mandator et si selvende reus non sit, tribuenda inter pri-
vates pecunia pro portiene est". —

Praeest indicie publice ex lege Acilia praetor, cf. vs. 8 :
„pr(aetor), quei ex b. 1. q(uaerot)" e.q.s. De ratiene qua
praetor illo designetur, lex tacet ; recentiore aetate sertitiene
fiebat. Videtur bac ipsa lege Acilia praetor proprius repe-
tundis insiitutus esse: Mommsen vs. 15 sq. sic explet :
„praetor quoi post h. 1. rogatam ex h. 1. ioudox factus orit"

Legibus autem Calpurnia et lunia iudicio repetundarum
praetor peregrinus praeerat, ut prime quoque anno post
legem Aciliam rogatam, cf. vs. 12 : „pr(aetor), quei inter
peregrines ions deicet" e.q.s.

Inde quod praetor repetundis proprius creatus est, fieri
potest, ut civis Remanus \') quoquo iure accusater exsistere
petuerit, cf. vss. 7Ü, 87, quod RuderfT admittit, Mommsen
negat \').

Indices („indices in eam rem", vs. 26) quomodo legantur
discimus ex vss. 12—15 et 15—18 ; bis onim iudicum al-
bum commemoratur.
Quotannis in album iudicum referendi sunt CDL viri;

eo anno quo lex nostra lata est, hoc est officium praetoris
peregrini (vs. 12 „in diebus X proxum(eis), quibus h.1.
populus plebesve iouserit"). Sequentibus vero annis pertinet
ad praetorem, „quei post h. 1. rogatam ex h. 1. ioudex factus
erit" ; .... in diebus X proxumeis quibus quis[que eorum
eum mag(istratum) coiperit" (vs. 16).

Soli equites ab eo legendi sunt, cf. vss. 12 et 16: „quei
in hac civit(ate equum publicum habebit, habuerit".

Mommsen in Brunsii ed. V sic explet: „quei in hac cei-
vit(ate) US coco n(ummum) plurisve census siet".

De qua re haec annotat C. L L. I, p. 65: „Quod censum
equestrem in hanc legem intuli, recte factum puto; locus
enim commode eum recipit neque, nisi rerum memoria plano
fallit, ab hac lege abesse potest. Nam indices Gracchani ut ex
hac lege iudicent, non sufflcit, quod statim sequitur sena-
tores eosque, qui senatoribus aequiparantur a iudiciis arceri,
nisi arcentur praeterea cives infra HS cccc n. censi".

Rediit igitur Mommsen 0 ad opinionem quam protulit R.
Staatsr. IH (1887) p. 530\': „Die gracchanischen Richter können
nur aus den zum Staatspferd gelangten Personen genommen
worden sein, wenn auch violleicht mit Einschluss derer,
die das Staatspferd abgegeben hatten. Einmal ist die Sub-
stituirung dieser Liste von 1800 Namen für die senatorischo
von 300 oder, nach Gains\' erstem Vorschlag, von 600 der
Sachlage angemessen, während man sich unmöglich mit
der damals- höchst oberflächlich gehan Jliabten censorischon
Anerkennung der allgemeinen Qualification für das Rittor-
pferd begnügt haben kann. Zweitens sind sowohl dio nach
dem Aurelischen Gesetz richtenden Ritter wie auch dio
der Kaiserzeit zweifellos die „equites oquo publico" gewesen,
diese Rittergerichto aber nichts als die modificirto Erneu-
erung der gracchanischen".\')

Magistratus et senatores nominatim excluduntur; prae-
terea ii qui ob quaestum infames sunt: „queive morcedo
conductus depugnavit" »), itemquo qui minores XXX

Album illud publice proponi debet, in quo non nomen
tantum virorum lectorum oportet referri, sed etiam nomen
patris, cognomen, tribus. Describendi potestatem facere
praetoris est, cf. vs. 14.

Ex iis autem CDL viris in unamquamque repetundarum
causam L indices leguntur (vs. 25).

Incipit iudicium a vocatione in ius, ut fieri solet in
iudicio private: (vs. 19) „eum, unde petet... ad iudicem...
in ious educito".

Sequitur norainis delatio i. e. accusator petit a praetere
ut nomen accusati in tabulam referatur \'). Praetor petitori
satisfacere debet, sed ea lege ut accusater iuret, se calum-
niae causa non postulare (vs.19). Tum is, qui accusatus est, ad-
versarie nomina edere debet omnium ex CDL viris
eerum qui sibi affines vel cegnati sint (usque ad sextum
gradum) vel sodales et iurare debet neminem se omisisse.

Accusater vere sue nomine ex CDL viris C viros edere
debet quos vult indices futures esse. Mertues (cf. vs. 22:
„quei vivat, legat edatque"), cognates, affines, sodales, ma-
gistratus edere ei non licet ; neque ex singulis familiis plus
quam singules. Porre (vs. 23) „neive eum (legat edatve,
quei pecuniae captae condemnatus est orit aut quod cum
eo lege Calpu)rnia aut lego lunia sacramento actum siot,
aut quod h. 1. nomen (delatum siejt."

lam antea vidimus (vs. 16 sq.) praetori non licuisse
iudicem legere „quei quacstione ioudicioque puplice con-
demnatus siot quod circa eum in senatum legoi non liceat",
qua do causa miramur Mommsenium sic lacunam oxplosso :
„quei pecuniae captae (i.e. repetundarum) condemnatus est
orit" \'). lam statim fortasso quis obiiciat olim repetundarum

\') Logibus Calpurnia ot lunia iudicii initium causao privatao ozordio
similius fuisso supra, ubi do sacratnonti logis actiono ogi, indicavi.

*) Vorum 03t alias quoquo catogorias bis positas osso. Cf.
Rud. p. 420: „fatoaniur quidom nocosso ost, ubi do CDL viris
ot in hune annum ot quotannis logondis, itomquo quibus locis do
oxcusationibus actoris, roi. iudicum agiiur, (vorsu XII-XIX, ot vorsu
XXXIX-XLIV. XLV. XLVI), ibi bis, imo otiam tor oisdom vorbls

damnatum infamia non esse notatum. Atque verum id quidem
est, sed est alia causa propter quam Mommsenium hic egregie
falsum esse manifestum sit, ut Rudorffquoque nota vit; non
enim animadvertit vs. 23 mentionem fieri non de damnatis
sed de iis qui rei sunt vel erunt de repetundis. Quam ob
rem melior mihi Rudorffii lectio videtur: „neive eum (legat
edatve quei captae coactae conciliatae avorsaeque pecuniae
reus est eritve aut quod lege Calpu)rma aut lege lunia sacra-
mento actum est aut quod h(ace) l(ege) nomen delatum
erit".

De his C viris accusator quoque iurare debet nullum se
edidisse quem non liceret. Ex C viris ab accusatore editis
L viri ab accusato leguntur, qui erunt „indices in eam
rem". Quod si accusatus non facit, accusatori licet ipsi L
viros legere. Praetoris vel iudicis ex h.1. facti munus anno
peracto finitum est; indices vero „in eam rem lecti" in per-
petuum eius rei indices sunt (vs. 27).

Cf. etiam vs. 72, ubi legimus: si praetor, qui ex hac
lege quaeret eo magistratu iudiciove imperiove abierit abdica-
verit mortuusve erit ante quam ea omnia iudicata erunt...
e. q. s., quicunque deinceps (i. e. sequens, ut agnovit Rudorff)
praetor ex h. 1. quaeret, is uti quod recte factum esse volet,
facito e. q. s.

Quivis ex hac lege accusator exsistere potest, vel suo
nomine vel alieno. Scilicet alieno nomine (vs. 3) pro parente
vel Alio,\' (vs. 60) pro cive, pro populo, pro rege. Quin here-
ditario quoque nomine, quod ad hnnc legem attinet, du-
bitari nequit, nam vs. 3 nominatim commemoratur
„quoijve ipse parensve suos filiusve suos heres sit." Idem
valet in litis aestimatione.

sitnilia proferri, neque id ulla alia de causa factum videri, quam quod
res ipsae, quibus do agitur, coniunctae inter se connexaequo sunt"...
e.q.8. — At non obliviscondum ost, opinor, hnec omnia revera in
ipsa lege inveniri ; nostro tamen loco (ts. 28) verba expleta esse a
Mommsenio ; quod num iure fecerit, ut dixi, valdo dubito.

est dubitandum. Legimus enim apud Val. Max. 9,12, 7 C.
Licinium Macrum praetorium, repetundarum damnatum
(a. 66 a. G. n.), priusquam praetor (Cicero) pronuntiaret,
mortem sibi conscivisse ; ea de re nihil pronuntiatum esse,
ut in reatu Macer decessisse videretur.

Si verum est ea re filium eins Licinium Calvum ab
inopia rei familiaris servatum esse, ne lege Cornelia repe-
tundarum quidem, qua lege Macro dies dicta est, actio
in heredes permissa erat, quam demum lex lulia repetun-
darum introduxit. Sed ipse Cicero tradit (ad Att. 1, 4, 2)
Macrum fuisse damnatum itaque filium ad egestatem per-
ductum esse. Num tamen iam lege Acilia ab heredibus
pecunia repeti potuerit, non constat \').

Accusatori, i.e. ei qui ex h.1. [)ecuniam petit, licet praetorem
rogaro ut sibi patronus detur ; patronus utique dandus est,
si ante K. Sept. accusator petit.

Patroni esse non possunt cognati, affines, sodales, clientes
(vel is in cuius clientela petitor est), publico iudicio dam-
nati, iudices in eam rem, denique is, qui in simili causa
iam patronus datus est, cf. vs. 9, 10, 11.

Vs. 28 agitur „de pecunia ex hac lege ci\\pienda". Quid
sit „pecuniam ex hac lege capero", satis obscura res est,
quam neque RudorfT neque Mommsen neque Ilesky ex-
plicare potuerunt. Suspicor ego quidem fuisse eam pecuniam
praemium indici praestitutum ; quod cum odiosum esset,
hac clausula caveri, ne ea res indici detrimento sit. Sed
verum esse concedo, quod Mommsen annotat C. 1. L. I,
p. 66 : „nemo adhuc in repetundarum causa accusatori
pecuniam praemii loco datam esse, fando audivit. Prae-
cesserit poena aliqua adversus iudicem fortasse, qui
nescio quid contra hanc legem fecerit ; quam cum lex in-
dici totam partemve attribuit, pro|)ter invidiam cum ea re

coniunctam, simul prospexit, ne ea res indici fraudi esset.
Non solos senatores esse eos, qui ex hac lege pecuniam
capiant, hoe ostendit, quod lex cavet ne equus ei adimatur,
qui ex hac lege pecuniam ceperit; nam post a. 625 sena-
torem equum publicum amplius non habuisse notum est". —

lam vidimus iudicium incipere a vocatione in ius ;
sequitur nominis delatio ; praetor nomen recipit. Tune
indices in eam rem leguntur. Datur deinde accusatori dies
ad inquisitionem faciendam i. e. ad testes conquirendos et
tabulas. Quod ante nominis delationem accusator prospi-
cere non potuit, quoniam, ut id faciat, potestate publica ei
opus est ad cogendos testes et ad tabulas sibi parandas.
Quae potestas et extra et intra Italiam exercenda ei datur
praetore mandante (vs. 30, 31).

Accusator et accusatus vel eorum patroni orationes
habent, producuntur testes et tabulae.

Accusatori non amplius IIL testes secum ducere licet.
A testimonio dicendo (contra accusatum) abstinere debent
clientes accusati et ii quorum accusatus diens est, neque
causae patronus ut testimonium in reum dicat cogi potest,
sed si plures sunt patroni, unus tantum se oxcusaro potest
(vs. 33).

Inde a vs. 39 usque ad vs. 46 do variis quaestionibus
in iudicio incidentibus sermo fit.

Vs. 39:\' „ioudex no quis disputet". Quid haec locutio
sibi velit, non ita est porspicuum ; in annotatiouo apud
Brunsium (Ed. VI p. 65 n. 3) relegatur ad Arist. Pol. 2, 8:
„rJJy vofioBtrdy ol ToWot vxpxjMvi^ourtv, Sruç ol iiKxarat fiij
xomXoyûvTxi xpbç iWij\\ouç".

Videtur tamen aliud quid significasso. Cf. Gell. 14, 2,
16 sq. : „debeatne iudex inter cognoscendum ea quae dicto
quaesitoque opus est, dicere et quaerere, otiamsi, cuius ea

causamque de qua cognoscit, intorlocutionibus suis ita ox-
primero consignarequo, ut ante sententiao tempus...\'..
signa et indicia faciat motus atque sensus sui ?"

Cf. Mommsen, Ges. Schriften I p. 55 : „indicium proferre et
referre quid sit, explanant Papinianus (Dig. 4. 8. 38) „ar-
biter ita sumptus ex compromisse, ut et diem proferre
possit, hoc quidem facere potest, referre autem contradi-
centibus litigatoribus non potest, et Festus (p. 289) : „referri
diem predictam, id est anteferri religiesum est".

Diei relati exemplum causa Verrina praebet; scilicet
cum Cicero inquirendi causa C et X dies postulasset (Verr.
1. 1, 11, 30), itinere quinquaginta diebus absolute (act.
1, 4, 6) effecit, ut Verres prius causam dicere cogeretur

Vs.42 „causam non novisse" est excusationem non admittere.
Mommsen ibid. p. 5G : „Qui de his excusatienibus, iudi-
cum opiner ne iudicent, quaerit et iudicat, non ipse praetor
est (vs. 43) sed ox iudicibus aliquis cui eam rem praetor
mandaverit. Que probate Ruderffius bono adiecit iudicem
hunc „rem quaerero", praetorem „quaorere do re". Senten-
tiam tamon do multa suproma praetor videtur pronuntiasso".

Vs. 43 iudicium intellegondum esse non in causa repetunda-
rum sed do indice cuius oxcusatio reiiciatur,Mommsenmenuit.

Ad vs. 44. Videntur indices, antoquam in consilium
eant, iterum (primum iurant antoquam censidant, cf. vs.
36) iuraro dobero, iam vero, non divulgaturea so osso,
utram sententiam laturi sint, condemnatoriam abselute-
riamvo.

Vs. 45 superost rubrica : „iudico(8) mulUim supromam
dobea[nt". „Multa", Mommsen ait, „bis commomoratur,
primum vs. 42, 43 ante iusiurandum a iudicibus antoquam
in consilium eant praostandum" ; *) quamquam ibi vex
„multa" non legitur. Mommson igitur suspicatur prioro loco
loviorem multam pesitam fuisso ; altere vore, i. o. si iudex
absit ab ea sossieno in qua in consilium itur, supromam
multam (sc. evium duarum beumquo triginti\\ adaoratorum)
iudicem debuisse.

vs. 46, Mommsen valde dubitat.Videtur potius huius
quaestoris fuisse nomina iudicum excusatorum vel non ex-
cusatorum ad aerarium deferre (cf. ad vs. 15).

Testimoniis auditis iudices in consilium eunt, ut deli-
berent utrum iam satis de re edocti sint necne. Si ita est,
transeunt ad sententiam ferendam; sin minus, nondum
indicant, sed res denuo venit in iudicium (vs. 47). Haec
est quae vocatur ampliatio. Semel tantum impune
ampliare iudicibus licet; nam, si una ampliatione non con-
tenti sunt, a praetore HS CCIOO multantur (vs. 48). Iudi-
cibus deliberantibus praetor non adest. Cum duae par-
tes iudicum causam sibi liquere dixerunt, iudicatur
(vs. 49).

Praetor eos iudices, qui nondum sibi liquere dixerunt,
semovet idemque ne de ceteris iudicibus quisquam disce-
dat, cavere debet. Porro accuratissime iudicatur forma
sitellae, sorticulorum, quo modo sententiae ferendae sint
cet.\') (vs. 52). Quod has minutias ipsa lex tam subtiliter
praescripsit indicium nobis est gravissimae in sententiis
ferendis corruptelae.

Reus absolutus est, si pars maior sententiarum aequusve
numerus sunt „absolve": condemnatus vero, si plures
„condemno".

Sive absolutus est reus sive condemnatus, valet iuris
regula „non bis in idem", i. e. indicium iterari non potest
(vs. 56).\'

Est una huius regulae exceptio, sc. „nisei quod praeva-
ricationis\') caussa factum erit".

\') Ad lianc logis partora portlnoro videtur fragmentum valdo
exiguum triginta fore ante annis alicubi in Italia inventum. Exverbo
quod in eo inter pauca alia superest „coicito", conflrmatur Momm-
senii supplementum „coniecito"; ox ceteris quoquo reliquiis apparet
hoc fragmentum partem fuisse clausulae „De reis quomodo iudicetur".

Cf. E. Bormann, Festschr. zu 0. Hirschfeld\'s 60»tom Qeburtet. p.
432-433. Mommson, Oes. Schr. I. p. 64.

Reo condemnato locum habet litis aestimatio, quae copiose
describitur vss. 58-69.

Si plures sunt accusatores et ideo condemnatus totam
summam solvere non potest, pecunia pro rata parte sin-
gulis accusatoribus tribuitur.

CJondemnatus statim praedes dare debet pro solutione
summae quam iudices interim constituunt, quaeque maior
est quam summa quae solvi debet.

Si condemnatus praedes dare non potest, magistratus
publice mittit in eius bona.

De litis aestimatione lex haec iubet: erit dupli in omnibus
repetundarum criminibus post hanc legem rogatam facien-
dis ; simpli in iis, quae hanc legem praecedunt.

Solvitur pecunia ex aerario, i. e. quatenus aerario ipsi
satisfactum est: sive a praedibus sive ex condemnati bonis
publico possessis sive pecunia antea a reo in aerario posita.

Sin aerario pro parte tanfum satisfactum erit, statis
diebus distributie fiet per omnes quibus aliquid debetur.
Qui stato die non adest, eius portio post quinquennium
populi fiet. Damnato non solvente praedes adeundi sunt.

Condemnato reo praecipuus accusator i), quippo qui bono
meritus sit do republica, praemiis afficitur : datur ei civitas,
vacatio *) militiao.

Sin Latinus est neque magistratus municipalis (nam
magistratus maiores municipales munere peracto ipso iure
cives Romani fiebant), atque civitatem Romanam accipero
non vult, donatur iure provocationis ad populum et immu-
niUite militiae munerisquo publici. Videntur haec inesse in
vs. 78, sed res parum est persjiicua.

Civibus Romanis quoquo praemia ex hac lego proposita
fuisse probabilo est, sed qualia fuerint ignoratur, quia
tabula in lacuna desinit.

\') Do iudicio calumniao in accusatorom cf. Ascon. in Scaur, i.f.
\') „Vocatio" ozarntum oat, ut in logo lul. municipal! vs.03(a. 40 a. C.n.)
itaquo saoc. II saopo o pro a scriptum ost, cf. Plaut. Cas. 027(vocont).

Praeter poenam pecuniariam condemnati poena erat,
siquidem ex fragmento Latino tabulae Bantinae hoc colli-
gere licet, in iuribus quibusdam ademptis e. g. ius sedendi
in senatu, omamenta senatoria gerendi, alia.

De lege Acilia paucissima tantum exstant veterum testi-
monia. Praeter Ciceronem eiusque commentatorem As-
conium nemo hanc legem commemoravit. Legimus apud
Cic. Verr. act. I, 17, 51, ubi praetorem M.\' Glabrionem
alloquitur: „fac tibi paternae legis Aciliae veniat in meu-
tern, qua lege populus Romanus de pecuniis repetundis
optimis iudiciis severissimisque iudicibus usus est".

Deinde Verr. act. II, I, 9, 26 Cicero postquam exposuit
licere sibi comperendinare et ita bis accusare, so vero
unica actione contentum fore, ita pergit: „Glaucia primus
tulit, ut comperendinaretur reus : „antea vel iudicari primo
poterat, vel „amplius" pronuntiari. Utram igitur putas
legem molliorem? Opinor illam veterem qua vel cito ab-
solvi vel tarde condemnari licebat. Ego tibi illam Aciliam
legem restitue, qua lege multi semel accusati, semel dicta
causa, semel auditis testibus, condemnati sunt, nequaquam
tam manifestis neque tantis criminibus quantis tu convin-
ceris. Puta te non hac (sc. lege Cornelia repetund.) tam
atroci sed illa lege mitissima causam dicere. Accusabo :
respondebis. Testibus editis ita mittam in consilium, ut
etiam si lex ampliandi faciat potestatom, tamen isti turpo
sibi existiment, non primo iudicare."

Sequitur iam quarta repetundarum lox, Servilia sc., quao
lata esse videtur circiter a. III a. C. n., rogata a C. Ser-

\') Qnae Pseudo-Asconius (p. 149 ot 166 Or.) ad h. 1. annotat vol
potins nugatur, oum rem parum intelloxissedemonstrant. Sunt haec:
„(legem) Acilii Glabrionis patris hnlusce praetoris do quo etiam supra
dixit, quae lex neque comperondinatlonem neque ampliationem iiabot".
Pseudo-Asconii verba tantum attuil, proptorea quod falsam opinionem
induxerunt, logom Serviliam ante Aciliam rogatam esse. Ro a Momm-
senio exposlta nemo iam dubitat.

vilio Glaucia, qui a. 100 praetor occisus est. Eum tribunum
plebis hanc legem rogasse verisimillimum est, sed quo
anno tribunatum gesserit ignoramus. Ingeniosissima tamen
Mommsenii coniectura adducimur ut legem anno Ilia. C.
n. attribuendam esse credamus. De lege enim Acilia agens
Mommsen, ut supra vidimus, haec in medium profort :
„abrogatam legem hanc (sc. Aciliam) esse nova Servilia
lata a, 643 vel paullo ante, inde colligo, quod cum in
postica lex agraria (lata a. Ill) prostitit, antica ad parietem
conversa latuit; eodem autem fere tempore et legem hanc
repetundarum abrogatam esse et tabulam in qua palam
proscripta legebatur, refixam consentaneum est."

Quid inter hanc legem et legem Aciliam interfuerit, ac-
curate dicere difficile est, sed haec constare videntur:
1® Serviliam novum caput habuisse „de iis ad quos ea
pecunia quam quis ceperit, pervenerit". Huius rei testis
est Cic. pro Rab. Post. 4. 9. : „iubet lex lulia persequi ab
iis ad quos ea pecunia quam is ceperit qui damnatus sit,
pervenerit; hoc totidem verbis translatum caput est quod
fuit non modo in Cornelia, sed etiam ante in lege Servilia." \')
2° in iudicium ordinandum comperendinationem intro-
duxisse, cf. Cic. Verr. act. II, 1, 9, 26 : „Glaucia primus
tulit ut comperendinaretur reus: antea vel iudicari primo
poterat vel „amplius" pronuntiari".

Quae autem a Cicerone afibruntur do iis „ad quos ea
pecunia pervenerit" eorum causa qui damnum passi essent
optimo sane consilio in legem recepta esso unusquisquo
libentor concedet, sed hanc logis partem in usu vitaquo
communi provincialibus multum profuisso valdo dubito.

Oritur otiam alia quaestio sc. quo modo illa verba „ii
ad quos ea pecunia pervenerit" intellogenda sint : utrum
legibus Sorvilia ot Cornelia ii soli fuorint qui vivo reo pocu-
niarum captarum aliquam partem acceperint an illi quoquo,
qui condemnato heredes exstitorint? Legimus quidem 1. 2

leg. lui. repetund. (D 48, 11) „datur ex hac lege et in
heredes actio intra annum dumtaxat a morte eius qui argue-
batur", quocum fragmente conféras legis Aciliae vs. 29
(de iudicio eius qui mortuus est) et vs. 58 (de litibus
aestimandis), quae legis Aciliae verba, haec pars cum valde
sit corrupta, etiamsi concedamus recte restituta esse (de
qua re aliquantulum dubitare semper licet), nos non docere
videntur, hac lege actionem dari in heredes sed tantum
iubere in mortuum reum sententiam dari quasi non mor-
tuus fuerit eiusque bona antequam aliquis heres exsistat,
publice possideri.

Ante enim aditam hereditatem de berede sermo esse non
potest ; accedit quod fieri potest ut heredes tali periculo
imminente interim ab hereditate se abstinuerint.

Neque apud scriptores iis locis, quibus eorum ad quos
ea pecunia pervenerit, fit mentio, usquam heredes intelle-
guntur, cf. Cic. ad fam. (Caelius Ciceroni) 8, 2; proCluent.
41, 116; pro Rab. Post. 4, sed semper ii ad quos vivo
etiam tune reo pecunia pervenerat.

Quae cum ita sint, contra opinionem Reinii banc clau-
sulam novam in legem luliam introductam esse censeo,
eadem ratione qua iam legibus Servilia et Cornelia pecu-
niae ab iis repeti poterant ad quos vivonte dam-
nato pervenerant. Ex ipsis enim verbis : „ii ad quos ea pe-
cunia pervenit" nequaquam reapse effici potest de heredibus
esse cogitandum. —

lam \'de comperendinatione videamus. Ex vs. 47, 48 legis
Aciliae discimus iudices, si amplius bis „non liquet" pro-
nuntiaverint (quo facto praetor sententiam dicit „Amplius",
80. cognoscendum est), ab eo qui quaestioni praeest certa
summa multari.

Quocum legis praecepto Ciceronis verba supra allata (Verr.
I, 9) cohaerent : „ego tibi illam Aciliam legem restituo,
qua lege multi semel accusati, semel dicta causa, semel
auditis testibus condemnati sunt... Accusabo: respondebis;
testibus editis ita mittam in consilium ut etiamsi lex am-

pliandi faciat potestatem, tamen isti turpe sibi existiment
non primo (sc. semel dicta causa, semel auditis testibus)
iudicare". Lege igitur Acilia non solum „turpe", sed
etiam damnosum admodum erat, iudicibus „amplius bis"
ampliandi facere potestatem. Quod imprimis effecisse
opinor ut ampliatio paulatim in desuetudinem abiret
(revera praenuntia absolutionis fuisse videtur ; cf. Liv. 43,
2), quamquam sententia illa „non liquet" corruptis iudi-
cibus optimum erat remedium animi conscientiam com-
primendi.

Lex autem Servilia comperendinationem introduxit, sed,
quantum nobis notum est, comperendinatio tantum in
quaestione repetundarum in usu fuit, in reliquis non item.
Quod fortasse sic explicandum est, ut propter multam illam,
de qua agitur in lege Acilia, in iudiciis repetundarum am-
pliatio prorsus cessaverit, quippe quae profecto non semper
accusatoribus prodesset, quo facto comperendinatio eius
vice fungi necesse erat.

Notum est comperendinatione indicium in duas partes
esse divisum, quae vocabantur actio prima et actio secunda,
quibus certo temporis spatio interiecto causa peragebatur.
Secunda demum actione Anita ferebatur sententia, qua reus
aut absolvebatur aut condemnabatur ; non amplius iudici-
bus licuit „non liquet" pronuntiare. Secunda haec actio
non prioris erat repetitio sed eius quasi supplementum :
prima actione patroni non tantum accusatoris sed etiam rei
causam orabant et testimonia producebantur ; secunda ac-
tione ea, quae probationis causa utrimque allata erant,
affirmabantur vel infringebantur ; itaque in hac secunda
parte iudices magis in ipsius iuris quaestionibus versabantur.
Ampliatio totius iudicii fuerat repetitio ; comperendinatio
autem erat iudicium continuatum : illa iudicibus pormissa
erat — haec loge imperabatur. Prima actione accusator
dicere coepit, deinde rei patronus verba faciebat. Secunda
actione oodem ordino orationos habebantur; (luod luce
clarius ostendunt Ciceronis verba Verr. 1, 28; 2, 27; 2,
88 ; 5, 1 ; 6, 13.

quam accusatori prodesset. Exceptis enim quae vocabantur
altercationibus, neque partibus inter se neque iudicibus
partes vel testes interrogare licebat. Attamen iudicibus in
consilium missis fieri poterat ut de multis adhuc dubitarent
multaque obscura iis manerent. Quae difficultas antea am-
pliation e pronuntiata tollebatur, sed num res amplius co-
gnosceretur, omnino ab iudicum pendebat arbitrio; quem
sententiae ferendae modum procedente tempore in desue-
tudinem abiisse vidimus. Quod vero lex in quaestione repe-
tundarum comperendinationem imperabat, id occasionem
dabat secunda actione illustrandi et altius repetendi ea quae
priore minus perspicua erant visa sive consulto seu ne-
glegenter omissa.

De comperendinatione paulo fusius egi, quoniam virorum
doctorum opiniones hac in re in partes diversas abire
videntur. Equidem ea potissimum, quae Geibde hac
materie disputavit, sequi non dubitavi.

Iam mihi ad legem Corneliam repetundarum a Sulla
dictator© a. 81 a, C. n. latam transeundum est. Haec
quoque lex quatenus a praecedente (Servilia) recedat, baud
facile perspicias. Quod ad comperendinationem attinet, iam
Servilia lege eam institutam itemque caput introductum
esse de iis ad quos ea pecunia pervenerit, vidimus.

Nova sunt, quod vigeute leg© Cornelia senatores denuo
iudices dantur, et quod reis nop-senatoribus tres indices
reicerê licet, senatoribus reis plures.

Sed utrum ha© mutationes itemqu© aliae, quae leg© Cor-
nelia repetund. introductae esse dicuntur, revera ad hanc
legem pertineant an ad alias leges Cornelias, iur© in dubi-
tationem vocari solet.

A. W. Zumpt etiam eo usque proceditut a Sulla
nullam repetundarum legem rogatam esse affirmot; quod
nimis audacter ab eo positum esse, ex duobus Ciceronis
ocis effic©re poss© mihi vid©or. Legimus enim apud Cic.

\') Geschichte des Röm. Criminalproc p. 872 sqq.
\') Das Criminalrecht der Röm. Rep. p. II. I. p. 362.

p. Rab. Post. 4, 8 sq. : „iubet lex lulia persequi ab iis, ad
quos ea pecunia quam is ceperit qui damnatus sit, perve-
nerit, Si est hoc novum in lege lulia, sicuti multa sunt
severius scripta quam in antiquis legibus et sanctius, indu-
catur sane etiam consuetude huius generis iudiciorum nova.
Sin hoc totidem verbis translatum caput est, quod fuit
non mede in Cornelia sed etiam ante in lege Servilia" e.q,s.

Propterea quod Cicero hoc loco legem Corneliam com-
mémorât inter duas alias leges, quae certo certius sunt
repetundarum, non ulla iam restât dubitatie quin Sulla
legem repetundarum tulerit.

Alterum quem vole locum legimus in Verr. 2, 57 sq.,
ubi Cicero agit de pecunia a Verre ad statuas erigendas
comparata ; qua in re verbis ipsis utitur quae in repetun-
darum lege occurrunt : „conciliarc, cogere, avertere". Quae
pecunia nisi ante legitimum quinquennium consumpta esset,
eo nomine de pecuniis repetundis Verris nomen delatum
iri Cicero dixit. Haec lege Cornelia constituta esse admodum
est verisimile. Sed quatenus lege Cornelia lex prior immu-
tata sit, accurate indicare difficillimum arbitrer. Fortasse
poena huius legis gravier fuit quam priorum ; sed haec
satis incerta sunt.

Quid in causa Verrina de litis aestimatione statuendum
sit, equidem nescio, sed si Plutarchus Vit. Cic. c. 8 vera
nobis tradidit, ex summa quam ille affert ridicule exigua
hoc solum discimus quam parum efficax hisco etiam tem-
poribus fuerit poena eorum, qui deliquerant, et praecipue
quam parum leges repotundarum iis, qui a provinciarum
rectoribus spoliati ossent, profuerint.

Iam disputatieni meao in lege repotundarum ultima,
lulia sc., finem impesituro mihi a proposito haud alienum
vidotur paucis absolvoro, quid nobis de ratieno cogitandum
sit, qua leges repetundarum cum lego Cincia de donis ot
munoribus cohaereant. In 1. 6 § 2 Dig. 48.11 (de lego lulia
ropetund.) haec scripta sunt: ,ut urbani magistratus ab
omni sorte so abstinoant novo plus doni munoris in anno
accipiant quam quod sit auroerum centum."

ex genere legum imperfectarum et, quod ad ius privatum
attinet, intricatae illius de donationibus doctrinae causam
fuisse notissimum est, in hac legis luliae parte poenalem
sanctionem nactam esse, saltem respectu magistratuum
urbanorum.

Res tamen provinciarum magistratibus donatas baud raro
non ex liberalitate eorum, qui socii dicebantur populi Romani,
profectas esse, at contra eam ob causam datas, ut sive iis
qui praeessent blandirentur sive malum aliquod imminens
averterent, manifestum est, neque miramur donationes
certum modum egredientes vetitas esse.

Sed quatenus haec cum lege Cincia cohaereant hand
facile perspicimus. Nam licet non pro certo noverimus,
quae causa ac ratio illius Cinciae fuerit, quae est in earum
legum numero quas nos Draconicas vocamus, verisimile est
eam eo consilio latam esse, ut impediret quominus pars
civium Romanorum altera parte ditaretur quo facto haec
ad egestatem perduceretur. Nihil igitur initio lex Cincia
provincialibus profuit. — Quae autem legimus 1. 7 D. (de

dandum aliquid acceperit", a donatione, quae proprie dicitur,
aliéna esse videntur ; haec tantum ad largitiones pertinent.

Legem tamen luliam donationes proconsulibus et
propraetoribus vetuisse patet ex 1. 8 h.t. : „quod contra
legem repetundarum proconsuli vel praetori donatum est,
non poterit usucapi." et 1. un. God. (de contract, iud.)
(1,58) : „donationes vero omnimodo recusent."

Iamdudum indecorum visum esse magistratus Romanos
dona a sociis accipere, videre licet apud Dion. Hal. 20, 4 ;
Plut. Luc. 21 ; Liv. 34, 4. Cic. de leg. 3, 4 : „donum ne
capiunto... neve gerenda neve gesta\' potestato," Quod
etiam confirmatur 1. 18 Dig. de off. praes. 1,18, ubi legimus :
„plebiscito continetur, ut no quis praesidum munus donumve
caperet, nisi esculentum potulentumve".

supra obiter monui, antiquis temporibus lex Cincia, quippe
quae solis civibus Romanis destinata esset (qui ante a. 212
p. C. n. nonnisi pars exigua erant omnium, qui dicioni
populi Romani subiecti erant), nuUo modo ad socios, i. e.
non-cives, pertinebat. Si tamen de posteriore aetate quae-
rimus, ex locis supra allatis (1. 8 leg. lui. repet. et 1. un.
Cod. 1, 58) statuendum est, legem luliam sive genuinam
sive aetate imperatoria auctam hisce sanctionibus veterem
illam Cinciam supplevisse.

De lege Cincia disputanti paucissima mihi addere liceat
de eo, quod legis Cinciae caput et fundamentum fuisse
dicitur : verba dico quae leguntur Tacit. Ann. XI, 5 : „ne
quis ob causam orandam pecuniam accipiat". Saepissime
tamen a causarum patronis legem Cinciam esse violatam
ex iis quae nobis bistoria tradidit certissimum est. Vide v.o.
Plut. V. Cic. C. 7 : „i^auiiA^tro \\L^Tt (luBoùg (lî^e iûpx Tpo(Tiéiisvoç
àrb Tijç <ruy))^opiaç"; Cic. in Verr. act. 1,14,40. Recentiore aetate
autem eos in poenam legis Iuliae repetundarum incidisse procul
dubio est. Quin etiam aetate imperatoria de poena quadam
legis Cinciae saepius tit mentio. At vero liberae reipu-
blicae temporibus, certe ante legem luliam repetund.
a. 59 a. C. n. latam, Crasso, Hortensio, Cicerone clarissimis ora-
toribus aliis florentibus, do poena adversus causarum patronos
qui pecunias accepissent, quidquam statutum esse, haud
facile mihi quisquam persuadebit. \') Vigebat lex Cincia,
sed ex lege Cincia nulla erat actio ad repetendum ; \') quod
semel datum erat, manobat apud eos qui acceperant. Mira

\') Mommson (R. Sr. p. 705/6) lioc uno casu, i. e. si causarum pa-
tron! pecunias accepissont, actionem ad repetondum ox lege Cincia
fuisse putat. Quod quo iure assevoret, non addit. Hoc ipsum, quod
lox Cincia omni sanctiono carebat, causam fuisse opinor poenao illius
legis Cinclao, do qua aotato imporatoria apud scriptoros saepius
mentio fit Mommsenii verba sunt: „Im J. 204... wurde... ein Ge-
setz besclilossen, das dom Schonkungsversprechen unter nicht ver-
wandten Personen die rechtliche Wirksamkeit nahm und die end-
gültig vollzogene Schonkung zwar im Allgemeinen in Kraft Hess,
diejenige an den Sachwalter aber untersagte und für diese die
gerichtliche Rückforderung anordnete".

igitur ilia explicatione quam A. W. Zumpt suggerit minime
indigemus; qui affirmat verba illa „ob causam orandam"
significaro „ob causam quam oraturi essent" i.e. „antequam
causam orarant," itaque impunités evadere eos, qui post
causam peractam donum aliquod acciperent. At ipse ser-
monis Latini usus huic interpretationi adversatur ; locutione
„ob causam orandam" nihil aliud significatur nisi quod nos
dicimus „wegens het pleiten in een proces." Sed, ut iam
dixi, eiusmodi lusu grammatico nihil opus esse videtur,
quoniam ante legem luliam repetund. causidici Cinciam
impune migrare poterant. Sane indecorum erat pecuniam
accipere ab eo cuius causam dicebant, immo lege vetitum,
sed pecunia semel data repetitio nulla, nedum poena erat.
Aetate demum imperatoria et lege lulia repetund. et poena
illa legis Cinciae causidicorum avaritia coercebatur.

Lex lulia repetundarum ultima, lata a. 59 a. C. n. a
Caesare primum consule, aetate quoque imperatoria vigebat,
quo factum est ut eius fragmenta in Pandectis inveniantur
(48, 11). Ex ea lege habita sunt indicia celeberrima Flacci,
Scauri, Gabinii, Rabirii Postumi, Claudii (a. 58-51 a. C. n.);
sed legis aetate imperatoria mentionem crebriorem factam
invenimus, quippe qua tunc frequentius ageretur. Post
annum enim 51 a. C. n. hello civili imminente repetun-
darum indicia nimirum per magnum temporis spatium
esso desierunt.

Iniuria Mommsen contendit repetundarum quaestionem
ortam esse ex condictione indebiti (Gesammelte Schriften, I.
Jur. Sehr. I, p. 47).

Liv. 22, 82, 9: „Gratum sibi patres Romanos populumquo
facturum, si omnes res Neapolitanorum suas duxissent
dignosque iudicaverint, ab quibus donum animo ac volun-
tate eorum, qui libentes darent, quam ro mains ampliusque
acciperent". Induconda est vox „libentes^\'.

Tac. Ann. 4, 33. Servanda est lectio tradita: „...et
oasdem oxt^t causas coniungimus".

„hunc plausus hiantem
per cuneos geminatns enim plebisque patrumque
corripuit."

Hor. Od. 2, 5. Aut duae ultimae strophae delendae sunt
aut utraque retinenda; neque tamen cum Peerlkampio ul-
tima tantum secludenda.

Improbanda est ratio qualem Schanz (Geschichte der Rom.
Litter. IL I. p. 192 sq.) in nonnullis Ovidii Amoribus
percensendis iniit, ut poetam culpa liberaret.

Iniuria affirmat Boissier (Cicéron et ses amis, p. 39) Cicero-
nem Nonis Decembribus (a. 63), quo die principes coniurationis
Catilinariae ultimo supplicio affici iussit, exilium praevidisse.

Lys. Or. 1, 16. Pro vßpi^uv elç a-i xal -ri^v (rvjv yuvxTna malim
legere : vßpl^uv tlç al nutrà ri^v yvvittia.

Soph. Aiax, 1282: ip\' ùiilv oôtoç tizOt\' bpxatv ivsijia; Nauck
minus recte mihi videtur ùfih hStm vertisse „quae vobis
probarentur".

Soph. Oedip. R. 1167 : r<2y Aaîov toIvw tiç jjy ysvvijfiàrcûy. For-
tassecumHerwerdenoitaemendandum: ... tiç ijy éx iundruv.

Arist. Acharn. 893 : Pro m\'ia-cpep\' aùn^v legendum censeo :
iAA\' ixiep\' aùryjv.

Quo iure Goethe (Italien. Reise, II, p. 91—92 ed. Reclam)
argumentis ex Odyssea petitis tragoediam scripturus fuerit
do infelici Nausicaao orga Ulyssen amore, non apparet.

Ex ipsa conceptione legis actionis in rem apparet hac
saltem peregrinos uti non potuisse. Qui enim dicere po-
tuissent: „banc ego rem ex iure Quiritium meam esse
aio" ? (Gai. 4. 16). Verba „ex iure Quiritium" omittere
non licebat, nam „qui minimum erraverat, litem perdebat."
(Gai. 4. 80.)

p. 30 not. 2 verba inde effectum esse et iam ante non
cursivis litteris, sed spatiosius expressis scribi oportuit.


V\'