IL

DISSERTATIO LITERARIA.

if,!
is:

DISSEI\\TATIO LITERARIA

DE

Aeschfli Choephoris

ET

Sopfioclis Euripidisque [iectris ad elegantiae
rationes inter se comparatis,

a U AM

ANNUENTE SUMMO NUMINE,

EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI

HENRICI PETRI GOTHOFREDI QUACK,

JUR. UTR. DOCT. ET IN FACULTATE JUR. PROF. ORD.,
AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU
ET

Nobilissimi Ordinis pWlosopMae theoreticae et literarum tumaniorum

decreio ,

^ro GraJy Doctoratys

SUMMISaUE IN PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMAHIORUM DISCIPLINA
HOl^ORIBUS AC PRIYILEGIIS

IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA

bite et legitime conseqdendis ebtjditobum examini sübmittet

pUILIEL/AUS pERAi^US VAN DEI^ "^EERD,
CAMPENSIS.

Ad diem 21 m. Novemhris, A. mdccclxxiv, Horaiii.

daventriae

APUD G. F. P. ENKLAAR.

MDCCCLXXIV.

ex typogbapheo p. beitsma daventeiae.

FRATRI CARISSIMO

H. J. VAN DER WEERD

V. D. M.

IN PAGO pUDENDIJK.

(Playing\'s) end, botli at the first and now, was and
is to \'hold, as \'t were, the mirror up to nature; to
show virtue her own feature, scorn her own image,
and the very age and body of the time his form and
pressure.

Shakespeake, Hamlet,

A. in, So. 2.

ARGUMENTUM.

CAPUT L

De tragoedia antiqua........1

CAPUT IL
Argumentum trium fabularum.

1. Aeschyli Orestia......15

2. sophoclis Electra......37

3. Euripidis Electra......49

CAPUT IIL

comparatio trium fabularum.

§: 1. De ratione diversa singularum

fabularum.........59

§ : 2. De PERsoms.........72

§ : 3. De locis pulchrioribus.....87

CAPUT IV.
Appendix de Electra tum Sophoclis tum

Euripidis............102

CAPUT V.
Epilogus.............109

■ *

■tiîSl»::\'-

,"j " , ^ y.\'V fT:mo u/nosii^ .i-tg \' \' \'

a-Av\'-\'^v- -"ÄifWrrr i

p R A E F A T I 0.

Diu multumque cogitanti mihi de argumente quonam,
quod Sumerern ad snmmos in läteris consequendos honores,
obtulit se tragoedia antiqua, quam semper in deliciis habebani.
Attarnen pro viribus meis totam antiquam tragoediam animo
perkistrare »pericnlosae plenimi opus aleae" esse\' putavi.
Qnare in hoc genere rem, quam tragici poetae pro ingenio
suo quisque pertractaverint atque exornaverint, disputare
mabii quam perdere operam snscipiendo onus iuveniles ce rte
meas superans vires.

Orestis igitvu\' paternae necis ultionem, qua arte ac ingenio
singuli poetae fmxerint atque depinxerint, perquirere statui.

Quod inceptum, quam sit difficile, probe scio; nam aequnm
instumqiie indicium hac de re, nisi artis praecepta observe,?,
vix ferre possis.

Hanc ob causam pauca de antiquae tragoediae legibus
praemittere statui ; quas deinde comparationi faciendae iuste
ac vere adhibere studui; postremo summatim differentiam,
quae inter antiquam\' et recentiorem tragoediam intercedat.

X t> lî A E F A T T O,

exponere conatus sum. Laudes autem, qualescumque tandem
habeat hic libellus, non dubito Praeceptoribus meis ex animi
sententia referre.

Ac primus Tu, vir clarissime, van Rerwerden, Promotor
aestumatissime, gratias accipe meas. Tu enini et publicis et
privatis lectionibus viam mihi monstrasti, qua adinteriorem
Graecae imprimis linguae copiae ac nbertatis cognitionem
pervenire possem.

Tibi quoque, clarissime Opzoomer, gratias ago pro gratis
Tuis lectionibus de elegantiae artis praeceptis ac legibus.

Sit vestro beneficio digna baec mea dissertatinncula !

Vestrum denique, Amici, consortium atque convivinm
semper mihi animo infixnm haerebit. Per reliquam quoque
vitam maneat vestra mei, ut mea vestri memoria!

Ceterum candidi Lectoris benevolentiam hisce poetae verbis
imploro :

»si quid novisti rectius istis,
Candidus imperti."

CAPUT I.

De tragoedia antiq^ua.

Quaerentibus de tragoediae natura atque indole
erit semper fons uberrima et copiosissima liber Ari-
stotelis de Arte Poëtica, in quo liac de re accurate
et diligenter agit. Hationes igitur et leges tragoe-
diae antiquae bene noscere si quis yelit singula
capita adeat, ut rem a summo critico ordine expo-
sitam elare perspiciat.

lam primum quae et qualis sit tragoedia, Cap. YI
init, exponit. —Definitio autem illa, quamvis primo as-
pectu simplex et perspicua videatur tarnen multorum
virorum doctorum ingénia ita exercuit, ut non modo
alius illis verbis alia significari putaret, \') sed etiam de
singulorum verborum vi multum alius ab alio dissenti-
ret. Quam ob causam non inutile videtur ipsa Aristote-
lis verba afFerre; quae ita se liabent : mnv Tpxyjßia. fiif^-rimç

Trpa^iGiç a-Troudxixç %xl TiXîixg, fikyz\'Sroq êy^^oicriqg, ri^vcrixh(x>
Aóycx), yj^ph; kyAcrTov rwj ej\'Jwi/ h rcTq ju,opiciÇj Spimrwv yfxl cù
SI âTTxyyeXI.xç, Si £?^Éoü -axI tpoßov Trspxiuovcrx rhv rwv roioùrwv

7rxB-/]pcó.TMv KxSrxpa-iv. Tiagoedia, inquit, imitando
exprimit actionem severam eamque omnibus parti-

\') Friedr. von Eaumer: lieber die Poetik des Aristoteles
und sein Verhältniss zu den neuen Dramatikern, 1842, non
minus quam 22 interpretationes citat! Of. etiam Lessing,
Hamb. Dramat. cp. 77.

2) Usus sum editione Immanuelis Bekkeri, Berolini,
a«. 1873.

1

bus absolutam atque certis finibus circumscriptam,
ornato sermone ; orationis ornamenta sua cuique
(tragoediae) parti adsunt; res agitur, non narratur;
misericordia et. terrore ceteri eiusdem generis animi
afFectiis corriguntur et emendantur.

Primum autem liac in re de vi vocum éAcîç, (pbßoq
et rà roKxvTot. TraB-^u.xrx, quae et qualis sit, deinde
quaenam sit natura tpa.yi%f,c ym^ptzw, postremo quod-
nam munus tragoediae antiquae fuerit, ducibus-viris
rerum peritis quaerere conabimur.

Locus est notissimus \') apud criticum subtilitate
insignem, Lessingimn dico, qui îiaec de significatione
Yocmn ÊAssç et (pcßcg habet: „Misericordia," ait „non
solum is est animi affectus, quo alicuius misereamur,
sed prOrsus omnes animi motus continet, qui humani-
tate originem ducant (überhaupt alle philantropische
Empfindungen), item terror is est animi affectus,
quo molestia afîiciamur malorum non solum futuro-
rum (Unlust über ein uns bevorstehendes Uebel),
sed etiam malorum sive praesentium sive praeteri-
torum. Hac interpretatione etiam verborum : rà toixütx
7raSryi,uxTa: sensum comprehendit. Misericordia igitur,
ut paucis dicam, commovemur et excitamur ob oeulos
habentes mala aliéna, terrore contra excutimur mente
positis malis alienis ").

\'j Hamb. Dram. cp. \'/7.

2) Perspicuitatis causa apponam verba Ileinrichü Altii:
Theater und Kirche in ihrem gegenseitigem Verhältnisse,
Berlin 1849, p. 189, sqq.: Mitleid bezeichnet die rege Theil-
nahme an den Schicksalen des Anderen, Furcht lasst uns,
in dem wir uns selbst an die Stelle des Andern denken, was
jenem begegnet, auf uns beziehen.

De voce adhuc sub iudice lis est. Les-

singio (1.1.) animi perturbationes i. e. Leidenschaften
Baumgarto \') vero Empfindungserscheinungen (animi
affectus) sunt. Hic, quaestione accurata de usu
Aristotelico verborum Tra^og et instituta, sa-

tis certis argumentis demonstrat Aristotelem voci-
bus illis non promiscue iisque eadem significatione
usum esse, sed alteri (certe in libro: de Arte
poëtica) vim voois Germanicae: drastisches Leiden.,
alteri vim vocis y, Empfindungserscheinungen subesse
probat. Quod attinet ad vocem TraS-cc, ipse Aristo-
teles, ut saepius solet, lucem affert TläB-og inquit,

ka-ti trpol^iq (pSnxpTwh v iSwr/pa., olov o( r ku t^ ©avs/sco S-xi/ocroe
KXt xl TTtpiwSov\'m y.al rpuxrecg ym ocrx roixvrx.

lam paucis, nam quot capita tot sententiae hac
in re rpxywhv quam dicunt yM^xpa-tv absolvam.
Lessingius (1.1. cap. 78) Aristotelis sententiam hue
spectare putat: neque nos nimis aut parum miseri-
cordia commoveri oportet, neque metu nimis aut
parum percuti decet. Sunt, qui uberius de hac
tragica expiatione, ut ita dicam, disputarint pluri-
busque, quale quid sit, exponere conati sint. Luce
tarnen clarius, ut solet, Lessingius 1.1. mihi videtur
rem expedivisse; hue fere redeunt, quae hac de re

\') Hermann Baumgart, Pathos und Pathema im Aristote-
lischen Spi^achgebrauch; zur Erläviterung von Aristoteles
Definition der Tragödie dargelegt, Königsberg, 1873.

Haec est sententia Bonitzii in opere suo, quod insciibitur:

Aristotelische Studien, 5e Heft., pag. 5.

A. P. cap. 11, 1452, b. 11.

F. Susemihl in »Jahn\'s Neue Jahrbücher fur Phil, und
Paedag. 1862, Heft. 6, Abth. 1, pag. 395—424 et Ueherweg,
Aristoteles über die Dichtkunst, Berlin, 1869, pag. 58, Anm. 25.

dicit: illud munus tragoediae est, ut misericordia
terrorque, quibus afficimur, mutuo temperentur seque
invicem moderentur, ita ut inde animi status pro-
deat, quo neque aequitas animi turbetur neque se
colligendi potestas-ei deficiat. Perdignus est locus
ille in libro Lessingii, qui diligenter accurateque
perlegatur.

lam ex quot elementis constare tragoediam opor-
teat, yideamus. \' kvayy^ri, ait Aristoteles Trkcrriq

tpc(.y(^oia.q fiép\'/] duxi vjaS- « tcclx riq ka-rh v rpxyu^ix\'
rxÛTX î kcrrl ph\'^oq vm. rßr\'r] v.xl Xè^iq y.xl Scxuoix y.xl c\'^cq xxi
/hsKcttcux. Harum partium plurimum valet vel,

ut Arist. interpretatur, -h rùv TrpxypixTuiv G-óa-rxa-iq.

Fabula [o pcó3rcg) enim continet varies modos, qui-
bus per res gestas aut ad felicitatem aut ad miseri-
am aliquem perduci videamus. Pertinent porro ad
fabulam rz TtzpiTrirtixi y.xl ayxyy^pic-etq. Idcirco iure
„principium ac quasi vitam tragoediae" Arist. fabu-
lam vocat.

Quae sint ^B-n (mores) facile perspicitur. Etiam vis
vocis Aéf^ç (sermo) abunde patet. Quod attinet ad
^Lxvoixv (Gedankenbildung) habet hoc Arist.\'\'): ^ixvctx,

kv clq xTTcSciy.yùxrL ri ùq ecrriv r, ùq oly. ïtrriv, ri ti

xTTOfx\'wovTxt. Reliquas partes, cpv y.xI fizXoTrciixy le-
viter tantum tangit, quippe quae potius ad artem
scenicam atque musicam pertineant, minime vero ad

\') Cf. P. van Limburg Brouwer, Denkbeelden over het Gr.
treurspel, p. 14 sqq.

-) Dico »elementa" (fiép\'n, eïS-r]) quippe quae différant a
partibus {fiépy} ymtx to ttouov) tragoediae ut infra videbimus.
3) A. P. cap. VI, 1450, a. 8.
\') A. P. cap. VI, 1450, b. 11.

artem poeticam. Haec de partibus, quarnm singulas
Arist. j solito more , copiosius recenset explicatque,
quam pro libelli ratione nobis liceat.

Necesse vero est ea, quae Arist., inprimis de fa-
bula et moribus^ \') sqq. capitibus exposuerit, paullo
aceuratius diligentiusque perscrutemur. lam primum
quoniam tragoediam omnibus partibus absolutam esse
oporteat, initium, media pars et finis adsint necesse
est. Magnitudinis porro ratio habenda est (ró yàp
\'AxXov ä ) h (x^yéSrit y-al râ^ei ka-rbJ), qua in re normam
hanc esse voluit Arist. : sy óVw jueyés-ec k«7-« to d-aog
Y] TO auocyyccdou yiyvo/xévwi^ a-UiUßxivet dg £iTuyj.a.v Ik

SiiTroyJxg >7 éf zLiTiiyj.a.g dg dv(JTvyj.a.v fiZTaßkXXztv, i%avog opog
kuTl rov fZcyiSrcvg.

lam vero fabulam, in qua una persona agit, unam
et simplicem esse negat. — Fabula enim imitatur
res gestas; munus autem fabulae hoe est, ut rem
simplicem eamque totam ponit, cuius singulae partes
ita inter se coliaerere debeant, ut, si quantulam-
cunque mutaveris, omne vinculum \'statim solvatur
et confusa perturbataque fabula fiat. — Hac ratione
cohaerere fabulae partes debent.

Fabulae aut à7rXoi. (simplices) aut TizTrXzyixhoi (im-

<) Cap. 7—18 agit Arist. de fabula. — Quae cap. 15 de
morihus habet, transposuit Ueberweg, 1. 1. Anm. 65 post cap.
18; cap. 12 de partibus fabulae interpolatoris esse putat.

(1. 1. Anm. 53).

Pulchri attributiones sunt magnitude et ordo; pulchri
vero definitio Aristotelica haec est : KaAôy e(ttIv o xu Si xoto
alpiTOTJ ov ÏTrxLVZTov yj, Y] 0 av aya^bv ov vSh f], on ScyaS-ov

(Rbetor. I, 9, 1366, a. 34 sq.)
3) A. P. cap. VII, 1451, a. 12.

6

plicatae) sunt i); fahula implicata continet aut
Tnptxkrcixv (fortunae conversionem in contrarium) aut
kvcf.yfs^puT^hv (agnitionem), aut cluas hasce res habet
coniunctas; contra fahula simplex ambobus caret,
lam quae sit Tr^piTrirua ipse A rist. nos docet cap. 11

init. : ea-n sè trzpitrirztx /xtv -h si\'ç to syxvrhu rùi/ ^/ixttcpcéi^cùu
et addlt : y-xl rcLro Sk Y.xrk rh ziy.hq \'?i kvxyyMov.
AfFert Oedipum Regem qua in tragoedia nuntius
Corinthiacus, Polybi mortem Oedipo narrans, primnm
Regem magno gaudio afficit, deinde vero, postquam
nuntiavit se olim Oedipum, puerum adhuc, e regis
Laii famuli manibus acceptum, Polyboregi Corinthiaco
tradidisse, spem metumque Oedipo inicit.

Agnitio secundum Arist. ■\') est éf kyvohg s\'g yi/ùa-cv

/u.£to(.ßoXh >7 clg (pi?da.v \'n ey^ä-pav rüv Trphq iùrbyjxu \'r\\ Sua-Tt/y^ixy

ùpicrpchuiv. Cuius rei exemplum iterum Oedipum Regem
affert \'\'); kuxyv^ptcrcq enim in hac tragoedia cum TrepcTnrda
coniuncta est, quod laudat Arist Hoe genus
kmy^wpicrawg coniunctae cuni TTzpiTTZTrda idcirco optime
se habere putat, quod misericordia vel metu his in
rebus maxime commoveamur.

Tragoedia autem, cuius argumentum nititur fahula
implicata pulcherrima est (A. P. c. 14).

lam, quae et qualis sit natura personae, qui pri-
mas partes agit, multum interest.

Primum minime decet probum virum, cui fortuna

I) A. P. cap. 10 init.
= ) Vs. 924—1185.

A. P. cap. 11, 1452, a, 30.
1) 1. I; cf. vs. 1182—1185.

Sic etiam in Soph. Electra, 1174—1228 kmyv. cum
TTZpLTT. coniuncta est.

faveat, incidere in niiseriam (ei yàp (poßzpip cLU sKseivov
ToüTo, âAAà /uixpóu è(TTip), neqne malos homines, qui re-
bus adversis utantur, beatos fieri oportet {arpxyuiSórarcu
yàp toüt iarl ttxptuu). Deinde sceleratos perditosque
homines ne miseros ex beatis fingat, poeta caveat,
neque enim hac in re misericordia neve\' metu com-
movemur. Restât igitur, ut poeta virum pingat
moribus neqne prorsus optimis nec prorsus pessimis.
Sit (ita monet Arist. c. 14. 1453 a. 8) vir nobilis;
virtute aut iustitia ceteros non antecellens ; miser
fiat non nequitia sua neque sceleribus, sed gravi
quod am vitio aut culpa. Oedipum liuiusmqdi optimum
exemplar proponit. Pulcherrimarum tragoediarum
fons atque principium sunt fabulae, quarum hae
sunt forma faciesque.

Quod attinet ad misericordiam terroremque, duabus
rationibus spectatores movere potest poeta. Aut enim
Ik rr.g c\'I^cwç (aspectu) aut éf aoTTiC rfiq a-ua-racriwq rwv
Trpxyfikruiv (ipsa rerum compositione) hisce animi
affectibus commoveri possumus Earum rationmn
altera maxime valet et optimi poetae est. Eiusmodi
enim fabulam esse oportet, ut auditione solum et
fama si quis acceperit, quomodo res gestae sint,
aeque misericordiae metuque commoveatur, ac si ipse
spectaculum aspexisset.

lam vero quibus rebus hi animi affectus excitari
possint, quaerit Arist. \' Avó.yy.-n Jé, ait >? pt\'Awv

Eivcni TTpoç kXXijXcvq ràq roiaùraq TTpâ^sig ^ Êx^pSiv V f^V^^Tépwi/.

Sed neque hostium erga hostes facinora, neque eorum.

C. U init.

"\') 14, 1453, b, 15; cf. Lessing, Hamb. Dramat. c. 37.

8

qui nec amicitiae neve inimicitiae vinculis teneantur,
malefacta satis misericordiam nobis movent. Et pergit:

crav S eu roff.q (pûûxig syyéuriTX! rà Traä-ri, obu ei àSeXfpog
àSeXtphv Y! uiog Trxrépa yj ^wh-r^p vlov ^ viog fcrirépx à.Trc-Areivii
^ fiéXXei r, rt xXXc tolovtov Spâ, txuto. ^•rjtyjreof \'). Consan-
guineorum igitur inter se flagitia aptissima sunt ad
hop animi atfectus movendos. Yariis vero modis
traditione famaque uti potest poeta; sed caveat ne
pulchri sensum laedat.

Primo loco \') prudens admittere scelus potest
aliquis, ita ut sciât quem trucidare velit, v. c.
Medea, quae prudens pueros interficit

Secundo loco imprudens scelus perpetrare potest
aliquis, ita ut postea agnoscat, quem trucidaverit,
v. c. Oedipus, qui imprudens suum patrem iugulat.

Ultimo denique loco imprudens scelus parare aliquis
potest, ita ut, antequam facinus admiserit, agnoscat
quem trucidare velit \'\').

Earum rationum tertiam primae et secundae ante-
ponit Aristoteles.

\') 1. 1. b, 20— Quod praeceptum multum valet ad recte
aestimandam Sophoclis Electram.

2) 1. 1. b, 27—37.

3) Errat Lessing, Hamb. Dramat. c. 27 dicens: Die erste
(Klasse Yon Begebenheiten) ist: Wenn die That wissentlich
mit völliger Kenntniss der Person, gegen -welche sie vollzo-
gen werden soll, unternommen, aber nicht vollzogen wird.
Cf. Arist. verba, 1.1. b. 37 sqq.: >9 yap Trpa^ai kvayKYj y] pcin, kxI
eßoTxg >7 jU^ s\'iSÓTxg — roCrav dè TO fzeu ytvuiu-yxvrx /zeAA^cra;
Y,xl f^h 7rp5.^(x.! yzipiTTOv TO TS yap (xcxpov eytt, ytxl ob rpxyi\'Aov
äTTix^-sg yäp. — cf. Ueberweg, 1. 1. Anm. 62.

Of. Lessing, Hamb. Dramat. c. 38.

9

Agnitionum (âvayvwpjcrewv) quatuor sunt genera \').
Primo loco 7ioiae {cr-nfiäx) agnitioni ansam praebere
possunt.

Deinde ipse poeta fingere potest signa agnitionis;
ut facit Euripides in Iphigenia in Tauride, in qua
tragoedia Iphigenia per litteras agnoscit fratrem
suum Orestem, hie vero ipse se Orestem esse affirmat.

Tum agnitioni locus esse potest Sià. fxvnfim,
ala-Sréa-^rxt ri iSbvra, ut in Odjssea Ulysses in aedibus
Alcinoi audito Troiae exitio, per lacrymas aperit, quis
sit (Od. YIII, 522 sqq.).

Quarta denique agnitio est ea, quae fit per con-

clusionem (Ik cnjlXc^yio-ficü), ut in Choephoris : on o^ioibq

TIC kXijXvB-iv, \'6,uoioq Sè cùSelq «AA ^ Ofiécrrriq- cùrcq apx
^ î

O&lXhÜZV.

Omnium vero agnitionem ea est optima, quae ex
ipso rerum progressu nascatur, ut in Oedipo Rege
Sophoclis. Secundum autem locum tenent agnitiones
per conclusionem.

lam in componenda fabula huic rei praecipue
operam det poeta, ut se esse fingat, quem nobis ob
oculos proponat Quoscunque animi alFectus

depingere velit, his ipsis commoveri et excitari
eum oportet. Porro robur fioremque {rh v.a.\'SrbXov)
-fabulae teneat, ex hisce iTTzia-b^ta: suo operi insérât
ut inde crescat tragoediae summa Illud v. c.
TO y.xSrb?-.cv est fabulae, quae nomen trahat ab Iphi-
genia: sacrificabitur puella; iam in summo discrimine

1) A. P. cap. 16.

Vs. 725—826.
3) A. P. cap. 17 init.
i) 1. 1. c. 17, 1456, b. sqq.

10

mirabili quodam casu dam manibus poparum eripitur;
traducitur in terrain peregrinam, ubi mos ferebat, ut
omnes advenae Deae sacrificarentur ; cuius rei cura
puellae traditur. ÏSTon ita multo post advenit frater
puellae (quam ob causam et quem ad finem advenerit
non. ad fabulam pertinet); prensum morti dare Yult
sacerdos; sed aperit miser quis sit, quo fit ut salvus
evadat." Haec fons tragoediae. Caveat porro poeta,
ne nimia kTrua-bdix tragoediae suae insérât. \')

Suas cuique tragoediae esse oportet Jéo-ew et hjo-Eig.
Nodum ÇSka-tv) vocat Aristoteles rerum progressum
usque ad fxzTÖLßixa-cv dg druyjxy i. e. transitum ad sa-
lutem vel ad miseriam; quae deinde sequantur usque ad
finem tragoediae, ?.ó(riu (solutionem, enodationem) vocat.
Quatuor deinde tragoediae genera nominat Arist;
tragoedia enim aut implicata est {7re7rXi\'yfx,h-n) continens
TtrzpiTcirtixv et â.ycûyùipta-iv aut calamitatibus abundat
{-7ra\'.°rr,ri.Ky)\\ V. c. Sophoclis Aiax, aut mores depingit
{T,2rty.-ó). Qua.rtum genus est "ohv «r tz ^opyAdzg ym
Bpof^\'o^vjg y.xl ctra h AiScii." Sed de hoc genere dissen-
tiunt viri docti

1. Lb., 15 sqq.: h roig ^pa. fixen rà t^^eia-cSix crwrc^a,

V S k-TTOTrcüx Toùro\'.g iUyikÙvctxi.

A. P. c. 18, 1455, b. 26 sqq.

Vahlenius tragoediam simplicem memorat et

excidisse quaedum putat ante verba: v Se Trx^rfriyj-hi k. r. A.;
mox (1456, a. 2) legit: rh Sè rspxTûSag oloi>, alii: rô Jè rirxprov
■h à^PiV; genus simplex sane memorare poterat Arist., quippe
quod tragoediae genera accommodasse videatur fabulae ge-
neribus (vid. Ueberweg 1. 1. Anm. 84) et fabulam simplicem
ut supra vidimus, inter genera /xóB-wu memoret — Ueberioeg
conicit: rc dï repxTùScç ou rpxywhy ohv, cet; abhorrent enim
aspectu monstrosa a tragoediae natura (1.1. Anhang, p. 106.)

11

lam transeamus ad mores \'). In tragoedia mores
pendent a proposito {Trpcxipia-zi) qnod verbis aut factis
aliquis assequi conetur.

Primum omnium mores esse bonos {y^pna-Tk) oportet.
Deinde poeta curet, ut apti {cf.pjxbrrovraC) sint, v. c. virum
fingere licet fortem non vero feminam. Tertio loco poeta
petat TO \'ófxoLov, i. e. caveat, ne a natura humana mores
abhorreant. Ultimo denique loco mores sint sibi con-
stantes iopLaXc/.), ita ut persona inconstant! natura tarnen
per totam tragoediam semper sui similis sit et maneat.

Quaerere porro poetam oportet in moribus depin-
gendis aut to kw.\'yy.cäov (necessitatem) aut to äy.bq
(verisimilitudinem) : banc ob causam in compositione
tragoediae uti machina {pirpj^cfi.vri) non decet, neque ad-
hibere deum ex machina oportet. Verisimilia et
naturae convenientia sint omnia; quae si ita esse
non possint, t% ponat poeta.

Ultimo denique loco hoc semper teneat poeta, ut,
si qua morum vitia depingat, ea exornet et quasi
ad humanitatem informet.

Haec fere sunt, quae disputet Arist. de moribus.
Agit iam Arist. c, 19—22 de sermone; quum vero
ea, quae hae de re praecipiat, magnam partem
spectent ad grammaticae artis elementa quae ipsius
aetate admodum parva essent et quasi in nascendi
initiis versarentur, omittere haec melius videbitur.

Pauca tamen addere lubet de necessitudine, quae
intercedat inter carmen epicum et inter tragoediam

0 A. P. cap. 15.

2) A. P. c. 23 sqq.; cf. c. 5, 144-9, b, 9—20 ubi de
unitate hisce verbis agit Arist: ïti Sè {Six(pépooa-i) tSj pcnKSi\' ^
lih ykp OTI. fj-kXia-rx -TTEipxT/xi Itco f^iav TrspioSov ^Xioo dmi r,
l/.iy.pàv l^acaaàrrsw, ^ Sè Ittottoiux. kbpifJToq tCj "/jhvtjù.

12

Ut fit in tragoediis, sic etiam epici carminis fabula
nitatur rebus gestis necesse est; caveat vero poeta,
ne tota fabula utatur, immo id agat, ut, excerpta
parte aliqua, episodiis insertis augeat amplificetque
poema Hac in re exemplar proponit s-ecr^reo-^cv
"Of^ripov, qui totum bellum Troianum ab initio usque
ad finem canere recte sensit boni poetae epici
non esse.

Quot genera tragoediae, tot epici carminis genera.
Est carmen epicum aut sim.plex, aut implicatum aut
mores describit aut calamitates nobis ob oculos pro-
ponit poeta. Adsint etiam 7uzpi.7cirZLCf.i et kvar/w^pKrtiq.
Sic Homeri Ilias generis est à^rAoS et ttixStyitikoó, contra
Odyssea generis est TrtTrXzyfihov (quippe quo agnitio
contineatur) et T,SnY,oü.

Haec omnia epico carmini cum tragoedia communia
sunt. Quae kTroTrcüa. propria sint, iam videamus =).
Dilfert carmen epicum a tragoedia magnitudine et
metro. Utitur poeta epicus hexametro; est enim
metrum stabile et quasi elatum ideoque sermoni
epico aptissimum Quod attinet ad magnitudinem,
uno certe aspectu conspicuum esse epicum carmen
oportet. Tetralogiae amplitudini si convenit epicum
carmen, sane modum excedere non videtur et facile
G-bvoTTTov est Quoniam autem poeta epicus res
narrat, tragicus vero poeta agentes personas inducit,

\') A. P. c. 23, iA59, a. 34: èV pcépoq kTroXxßojv kTreiG-oSioiq

•/Àj^p-f\\Ta.L cdiTÜv TVoXkoiq.

■) A. P. c. 24, 1449, b, 17—1460, b, 5.

cf. A. P. c. 24, 1459, b, 35 sqq.
i) ibidem b, 21.

13

aiigere et amplificare poema suum episodiis potest ille,
minime yero hic.

lam monet Aristoteles, ut quam minime se ipse
poeta epicus loquentem inducat : narrando enim imi-
tari res gestas, uti summi Homeri fuit, ita cuiusvis
boni poetae epici sit. \')

Careant porro et carmen epicum et tragoedia too
aXcycv, i. e. quidquid absurdum et vix credibile est
actione absit. Quod si adsit, ponat poeta toü
fx,vB£Ùfixroç, ut fecit Soph. 0. R., vs. 112 sqq. (cf.
vs. 729 sqq.) Rogat Oedipus ubi et qua ratione
interfectus sit Laius; at eum iam antea de ratione,
qua Laius obierit supremum diem certiorem factum esse
verisimilius esse videtur ] immo vero : cum enim Laii
caedes actioni tragoediae antecesserit, nonitamirum
videtur esse id, quod rogat Oedipus; posuit enim
hanc caedem extra fabulam poeta. Contra vitupérât
Arist. Sophoclem, quod in Electra Pythiorum men-
tionem fecerit (vs. 680 sqq.)

Restât ut paucis exponamus, quibus rebus tragoe-
diam epico carmini antecellere putat Arist. Idem
est munus carminis epici ac tragoediae. Metus et
misericordiae excitantur, sed carmen epicum narrando,
tragoediae vero personis agentibus hoc propositum se-
quitur. Accedit, quod tragoedia arte musica et ip-
sarum rerum scenicarum aspectu (i\'fsO voluptatem äu-
get. Praeterea spectatae eadem ac lectae tragoediae

\') A. P. c. 24, 14()0, a, 7 sqq.: airôv yàp Sel rh-j Trcirirh\'^
k\'kkjj.<tta. \'aiyzvj ou yap \\ttl •a.xtc/. raLrv. pnf^rirriç.
0 A. P. c. 24, 1460, a, 29; cf. c, 15, 1454, b, 7 sqq.
3) A. P. c. 26, 1462, a, 16 sqq.

14

perspicuitas inest. Quae perspicuitas etiam hac re au-
getur, quod compressa rerum expositione tia-uvoTTÓTcpog
tragoedia est, quam carmen epicum. Deinde una
et simplex tragoedia est, quod non de quovis car-
mine epico dici potest. Uni enim eidemque car-
mini epico plurium tragoediarum argumenta inesse
possunt. Una vero et simplex fabula si breviori
epico carmini subest, aut mutila et quasi truncata
videtur; tenuis contra et ieiuna est si poema iustae
longitudinis modum non excedat. \')

Haec fere sunt, quae de tragoediae natura atque
indole disserat Aristoteles. \'

h A. P. c. 26, 1462, b, 5 sqq.

CAPUT II.

argumenta trixjm pabularijm.

§ 1-

Aeschyli Or est i a.

Aeschyli tragoediarum ea ratio erat, ut poeta tres
simul fabulas coniungere soleret: quarum singulae
ita inter se cohaerebant, ut coniunctim quasi unam
fabulam efficerent. lam fortuna accidit, ut eiusmodi
fabulae tres ad nostra tempora pervenerint. Illa
rpiXoyicf. constat Agmnemnone, Choephoris et Eume-
nidihus De quarum meritis, si digne iudicare
aliquis velit, necesse est necessitudinem attendat,
quae inter eas intercedat, ut, bene perspecto vinculo,
quo bae tres fabulae inter se coniunguntur, Orestiam
tamquam unam fabulam ex artis praeceptis aestimet.
Nobis vero pro instituto nostro imprimis de Choe-
phoris indicium ferendum est, quippe qua fabula
idem argumentum tractetur, quod Sophocles Euripi-
desque sibi tractandum proposuerunt. Attamen quum
Choephorae quasi secundus actus sint magni dramatis,
quod, Orestiae nomine celebratum, Agamemnone,
Choephoris et Eumenidibus constat, necesse est paucis
etiam Agamemnonem et Eumenides persequamur,
fusius vero accuratiusque Choephoras exponamus,

16

ut consilium poetae et rationem fabulae clare per-
spiciamus.

In Agamemnone res Argis in aedibus regiis agitur.
Prodit in scenam speculator, qui, in excelsa quadam
aedium regiarum parte collocatus, misere queritur
continuas yigilias, exspectans flammarum signum,
quod Agamemnon, Troia capta, se daturum promise-
rat. Subito, dum loquitur e longinquo flammam
exardescentem vidit, cuius rei laetus properat reginam
certiorem facere (vs. 1—39). Speculatore profecto
intrat Chorus senum Argivorum, celebrans Atridarum
propter Helenam adversus Troiam expeditionem,
quam, quamvis per decem iam annos multis cala-
mitatibus Grraecos obruerit, tamen sperant fore ut
exitum habitura sit prosperum; scilicet Zs)jg ^émoq
auctor iis fuit belli suscepti, neque is Paridem poenas
non dare sinet.

Ipsi autem defecti annis domi manserunt, exspec-
tantes belli finem (40—82). Dum cantant, vident
Clytaemnestram, famularum caterva stipatarn, sedulo
in sacris faciendis occupatam, de cuius rei causa
dux Chori eam interrogat ; negato vero responso,
Chorus denuo cantum incipiens (104), itineris varios
casus repetit; ac primum portentum illud feti leporis
a duabus aquilis comesi memorat, quod sic vates
Calchas interpretatus esset (vs. 126 sqq.):

Xpóuió fcèu kypei JJptx/uoo ttoXcj aos yJAsoS-og

tccptx ss ttùpyiùv

Y.T\'óvrj Tpba-^z rà, SY],uiC7rXrj3ryi
MoXpot. XXTTX^ZI TTpoç to ßixlov

\') Usus sum Guilielmi Dindorfli poetarum scenicorum
Graecorum editione quinta, Lipsiae, 4869.

17

oiov fi\'n TIC ayct. QeóÖeu yivefxcrr] TrpoTVTrèu (ttoimiov pciya Tpoiag
(TTpci.Tu^i\'^iv.-—-oïkc}) ykp kTrifBsusg Aprcfiig ayvk
TTTXvoTa-iu YMdi TTXTphg

XLtotokov Trph ^oyzpkv TTTX-AX ^uofiévota-c

(ttuyu Se SsTttvcv c/lztüv \').

Precatur Calchas, ut bene illud portentum eyenire
sinat Diana, sed metu sollicitatur, ne dea ventis ad-
versis exercitum vexatura esset sibique sacrificium
vindicatura esset „ve^Kiwi/ Tiy^Tovx cri/xtpurov xtvGiVj OU SzKrhvopx
(vs. 154); et addit severum monitum:

püpcvu ykp tpoßzpk TTxXii/opTog
cwovó/xog So?dx pcvxfjLw pLTCJig Tzy.vb\'Troivog.

Talia cum boni tum mali ominis vaticinia cecinit
Calchas.

Sequitur carmen antistrophicum (vs. 160—257)
in quo chorus sollicitudinum onus lovi imponit
omnipotenti, cui cedere Uranus et Saturnus de-
bebant , quique mortales sapere docuit ex divina lege
\'Tcx\'Srii fikSrog-, sed Agamemnon Calchantis vaticinia non
respiciens, sociis fame et inopia vexatis navibusque
procellis fractis, deinde fremitu sociorum victus va-
tem obsecrat, ut Dianae placandae rationem sibi ape-
riat, qui Iphigeniae caede solum iram deae averti
posse declarat; mox invito primum animo tum metu,
ne sociis relinqueretur, sollicitatus facinus scelestum
in se admittit. Ipse teneram virginem, ducibus sine
misericordia adhortantibus, quasi victimam arae im-
poni iubet immotus teneritate et forma iuvenili.
Ex hoe facinore quae sint consecutura nee scire se
nee dicere posse fatetur Chorus; vaticinia tarnen Cal-

\') 0/J4C}); S. Karstenus: xlvüg quod melius esse videtur;
(TTpxTwS-év, Karstenus: KpxTYjB-év.

18

chantis irrita non fore sibi persuasum habet ; Awa
enim roî^ ^ùu xxs-ova-cv /xxsrety ktrep^tr^i to [xixxov. Cetc-
rum sperat fore ut Agamemnoni et Clytaemnestrae
omnia feliciter fausteque eveniant.

Canto finite in medium prodit dux Chori ite-
rumque yenerabundus Clytaemnestram causas sacri-
ficiorum rogat; Troiam captam iis nuntiat; dubitan-
tibus tandem flammarum signum a regina memoratum
fidem firmat, diisque gratiam habent pro rebus tam
prospéré gestis. Describit regina conditionem miseram
urbis captae speratque fore ut yictores deos Troianos
et loca sacra colant nec lucri spe adducti diis iram
moyeant (257—350). Iam aedes intrat regina et Cho-
rus grato animo lovem omnipotentem laudat, quod
telum opportune in Paridem direxerit. Culpam sem-
per poena iusta manet nec Paris, hospitii violator,
deorum vindictam subterfugere potuit; quam multa,
eheu, Graecis mala intulit perfida Helena, oblita
mariti desiderio confecti; quae omnibus in aedibus
lamentationes doloresque ob filios, patres, ab hostibus
necatos, quorum ne cadavera quidem, arma solum
et cineres inpatriam reductos lugere possint. Gravi
odio cives in Atridas exardescunt, sed graviore ira
dii saeviunt in eos, qui caedibus cruentis polluti
sint. Sceleribus felicem perdunt Furiae, magnos
spiritus sumentem tangit lovis fulmen; quapropter
sors omni invidia odioque carens optanda:

d afSrovov oXßov
fz-^T eir,v TTToXiTTopS-ing

/ii^T civ abfhi; aXohq utt aXXwv ßiov y,xTiSoi/iie. ("Vs. 471 Sqq.)

Revertenti ad reginae nuntium Choro flammarum
signum vehementer dubitationem movet. Deorum

19

dolo an rumoribus capta regina ? Ecce iam redit Cly-
taemnestra, Praeconem appropinqiiare nuntians, qui
certe melius certiusque flammarum fumo laetitiae
causam praebeat!

Iam Praeco in scenam prodiens, patria terra
diisque salutatis, Cbori sollicitudines, nuntiato Aga-
memnonis adventu, tollit; recenset pericula, labores,
ex quibus incolumis salvusque eyasisse gaudet. Qui-
bus auditis Chorus tandem :

viyMiU£i/og Xoyoia-iv cùy. àvxîuofixi. (Ys. 583).

Iam invitant Clytaemnestram, ut etiam nuntium
laetum audiat; regina redit, et simulata mente se
regem laute excepturam esse declarans abit. Praeco
a Chore de Menelai reditu interrogatus, eum, na-
vibus procellis fractis, procul evanuisse narrat. Tum
Praecone digresso, carmine antistropliico a Choro ce-
lebratur Helena:

£?Jmiig, ï?\\xydpoç, ïKi-TTrcXiq. (Ys. 689).

Comparat earn cum leone, qui primum cicur man-
suetusque, pueris amicus, mox adultus indolem
veram ostendit ovesque dilacerat et domum perdit.
A^enustate eximia urbem Troianam ingressa aedibus
Priami evasit

vufj,(poy.XxuTog \'Ep\'-vùc. (Ys. 749).

Scelus ex scelere oritur; Awjj vero iustas domus
amat, aedesque sceleratorum liominum efFagit, sacra
vero tecta petit et omnia conficit. (Ys. 781).

Ecce, dum Chorus cantat, prodit in scenam Aga-
memnon una cum Cassandra curru triumphali vectus
et comitum caterva stipatus ; cui senes gratiam ha-
bere affirmant, quod fortiter bello calamitatibusque
finem imposuerit ; homines alienorum malorum doloris

20

speciem, ut fit, vultu prae se ferre monent. Ad quae
populorum rex, diis laudatis pro rebus feliciter
peraetis :

eiSùç Xeyoifi au, tv yap é^\'e^rîVra^aa^

CfliX\'lXÇ YMTOTTTpOV, eï\'§(ji}s.OU CTKlàç,

dcyioîiVTiXç ducci Y.ó.pT<x TTpîvpiZVîJç èpcol.. (Vs. 838 sqq.)

Quare sibi curae futurum esse testatur, ne inde
damnum domus capiat. — lam intrat regina et
oratione longius producta miseram suam, viro absente,
conditionem tristissimis verbis exponit, seque laetitia
de cari coniugis reditu elatam esse fingens Aga-
memnonem e curru descendere et per tapetes pictos
aedes regias intrare iubet, vs. 855—913; quos primum
rex, invidiam deorum reveritus, calcare recusans
tandem post levem altercationem precibus uxoris
obsequitur. Digredientes Chorus, qui tacitus eorum
sermonibus interfuit, cantu prosequitur: ,,Semper
mihi, quamquam invito, lugubris illa Furiarum can-
tilena animo obversatur; ipse meis oculis Agamem-
nonem reducem vidi et salutavi; nihilominus infan-
dum nescio quod malum animus mihi praesagit,
quod dii avertant! Utinam Regem incolumem
salvumque servent!" Multa sibi terrorem metumque
praebere, quae tamen tacere quam eloqui mavult.
Canto finite, iterum in scenam prodit Clytaemnestra,
Cassandram introire iubens ; cui misera vates morem
gerere tacita récusât. Quam ob rem regina irata,
eam mente captam putans, discedit. Tum Cassandra,
benigne adhortante Choro ut durae necessitati cedat os

\') Vs. 895—902 utpoie ab falsario compositos eiecit
Dindorfkis.

21

aperit, et Apolline invocato, quod domum infandis
sceleribus maculatam subire fato suo cogatur, ob-
scure primum, dein apertius tum aedibus Atridarum
imminentia mala calamitatesque tum ipsius sortem
tristem lugubremque horribili divino quodam furore
rapta vaticinatur, ys. 1072—1342. Oui yaticinio
Chorus primum yix fidem haberi posse putat, dein
yero yirginis yerbis horrendis territus payore me-
tuque sollicitatur, necdum ad ipsum Agamemnonem
spectare yaticinia sacerdotis credere sustinet. Subito
ex intimis aedibus auditur yox regis yulnere letali
icti, quocirca choreutae, quid hac in re sibi agendum
sit, consilium ineuntes délibérant : quorum alius
aliam sententiam profert; tandem yero in ipsam rem
inquirere statuunt.

Ecce yero ipsa Clytaemnestra prodit mariti caedem
patefaciens et excusans; miratur Chorus mulieris
impudentiam, mortem et exsilium ei minitatur ;
culpam in ipsum regem regina transfert; Helenam
noyam tantorum malorum causam Chorus repetit,
loyis potentiam agnoscit, regem misera morte ex-
tinctum luget, necis auctoribus poenam iustam
deprecatur. Regina incredibili impudentia facinoris
scelesti auctorem se esse non abnegat, immo yero
profitetur.

Dum loquitur, intrat Aegisthus regio ornatu, caede
Agamemnonis glorians, cui Chorus superbienti mor-
tem lapidibus paratam minatur. Ignayiae ac timidi-
tatis eum accusat, regnum appetentem ironia per-
stringit, irato gladium corripienti adyersatur (ys.
1653). Hoc temporis discrimine adyolat Clytaemne-
stra , discedere Chorum minitantem iubet Aegisthum-

22

que ulciscendi cupiditate flagrantem secum abducit.

Haec est summa Agamemnonis, fabulae maiestate
et gravitate insignis.

Iam veniamus ad Choephoros, quorum argumentum
antequam copiosius exponamus, paucis necessitudinis
ratio habenda est, qua arctissime ambo fabulae inter
se coniunctae sint.

Iam primum Agamemnonis argumentum eiusmodi
est, ut, nisi banc tragoediam cum Choephoris con-
iungas, improbi victoria sceleribus parta frui videantur.
Hoc tamen poeta minime voluit, quare in ipso
Agamemnone passim Orestes futuri paternae caedis
ultoris mentionem iniecit, cf. vs. 1280 sqq., vs.
1535 sqq. \') (1562 sqq.), 1646 sqq. et 1667. —
Contra in Choephoris nonnulla sunt, quae, Aga-
memnone non adhibito, obscura videantur, e. g.
Choeph. 491 sqq. et 981 sqq. cum quibus locis cf.
Agam. 1109 et 1382 sqq.

In Choephoris scenae locus Argis, ad Agamemnonis
sepulcrum constituitur. Procedit una cum Pylade
Orestes, quorum hic, invocato JMercurio, ut sibi in
patriam reduci auxilium ferat, cincinnum in patris
tumulo consecrat. Qua in re occupatus, mulierum
atris vestibus indutarum turbam conspicit (interque
has adest Electra) quam ob causam, quid sibi
velint illae supplices scire gestiens, paullulum cum
Pylade recedit. (Vs. 1—21)

Intrat Chorus, causamque adventus sui exponit :

\') Qui locus vide an sie sanus sit:

StKii^g S Itt aXXo Trpay^rx \'^■qyâ.vzi i-ifoç
Tfpoç oi.XXcf.iQ 3rr,yxvo!.eiTi Mdïpx.

23

se ab regina quippe somnio exterrita missas esse,
ut inferias ad Agamemnonis Mânes placandas faciant ;
sanguinem enini in terram profusum semper manere.
Postremo suam sortem tristem lugent, quippe quae
servitutis eonditione oppressae omnia laudare debeant,
quae a domina perpetrentur, sive iusta illa sive
iniusta sint; iramque et indignationem compescere
coguntur (22—83).

Iam Electra, dubia quid faciat quidve loquatur,
Chorum, ut consiliis. suis adiuvet, obsecrat :

yévccrSrs rCjuSe a-iifißoDXci. Tripi
ri,a/?C{) -/ioutrx rao-Jî %rlSdovq jokç

TTÛg evppop s\'iTTU, TTWÇ •AXTcù^wpcXl TTXTpi\',

Tcbrzpx Àéycvcrx Trxpx (p\'iXriç cpiXu) (pépetv
yuvxtytèç avdpi, rf,q ïpiTiq fZT,rpoq TTcf.px.-, ("Vs. 8G Sqq.).
Oresti ut reditum in patriam, Aegistho vero
Clytaemnestraeque Deorum iram iustitiamque ultri-
cem ut deprecetur, suadent. Tum Electra, invocatis
paternis Manibus :

iX^àv OpéiTTiV Scùpo crhv rùy^ç rivl

KXTSÙy_C/U.XL (TOi, Y.x\\ (TU Y.XÙ^L pLSU, TTÓ.TS.p (vS. 138, 139)
et mox

\'hfûp ptèv ehy^xq TxaSe, rdïq J hxvTioiq
Asyw tpxvfjvxi croii, Trxrzp, rtpió.opov,

•Kxl rohq Y.Txvóynxq avTfAxrSnxvzvj d\'wriv. (Ys. 142— 144).
Dum Electra hasce preces effundit et libamina
solvit. Chorus hymnum lugubrem canit in quo
mortem cari domini déplorât vindicemque domus
regiae vehementer desiderat. Quo cantu finito,
Electra redit et, conspecto in tumulo cincinno, ex
similitudine comarum spem capit, fore ut Orestes
\'é7rs,ufs yxirriv YoupifLTfj yó-piu Trxrpi. (Ys. 180).

24

Hanc sibi spem firmari addit vestigiis pedum
terrae impressis, sui pedis formae similibus. Interea,
dum spe et metu insana sollicite t ur, prodeunt e
recessu Orestes et Pylades ; quorum ille se fratrem
esse Electrae declarat, quod, ut sorori adhuc dubi-
tanti sibique dolos strui putanti probet, ostendit
y^ovpav et \'ó(p(X(Tfzoc

(TTfi Ipyov -fzpbt;. (Ys. 231).

His testimoniis victa, laeta fratrem agnoscit salu-
tatque ; Orestes sibi lovis auxilium implorât ut domum
Agamemnonis erigere et fulcire possit. Chorus vero
iis admonet ut depressa potius voce loquantur, sibi-
que caveant ne quis rem ad dominos referat; ad
quae Orestes:

ohToi 7rpod(ji(Tii Ao^iov fieycua-B-évrjC

yjTiCTfica. (Ys. 269.)

Tram minasque Apollinis refert, si iussa non fa-
ciat, Furiasque ultrices sibi instantes iam videre
visus est ; postremo et luctus ob Agamemnonis mor-
tem et tristis conditio, qua Argivorum populum,
Troiae nobilissimos eversores, talium dominorum
imperio subiectos, videat, se ad ultionem paternae
necis incitant. (269—305.)

Sequitur iam pulcherrimum illud carmen antistro-
phicum (vs. 306—513), quo Orestes et Electra \')

^ ) V.S. 380—3S4 recte Oresti tribuit Dindorfms cum Bothio.
Vs. 439—443 Choro tribuit Odofr. Muellerus (vulgo
Electraé).

Vs. 466—470 Electrae, vs. 471—475 Oresti tribuit Din-

dorlius, auctore Paleio.

Vs. 503—510 vide Dindorfuim.

25

alternis vicibus canentes, dum Chorus eos invicem
excipit, miserandum patris fatum déplorant, ad
ultionem sese excitant, atque patris Deorumque
auxilia precantur. Quorum nimium dolorem animi-
que remissionem sapienter monitis Chorus temperat
et moderatur, felicisque exitus spe proposita, eos
erigit et eorum precibus suas preces subiungit.

Tandem Orestes Chorum causam rogat, quare
Clytaemnestra hasce inferias miserit :

oi/K zycifx a.v dyMcrxi ràJs
rà Jw/ja, [jiZL\'si J icrri tTiÇ ài./x(xpTiaç.
rà Tvó.vrcf. yâp rig ly-yéxç kvB- alpcarsg

hoc, [xkrriv h fxbjßroq. (Vs. 518—521.)
Chorus somnio Clytaemnestram exterritam haec
libamina misisse refert : reginam scilicet sibi visam
esse draconem parere, qui uberibus admotus una
cum lacte grumum sanguinis educeret (527—533).

Portento autem isto perterritam earn has inferias
ad sepulchrum Agamemnonis mitti iussisse. Quibus
auditis Orestes se hunc draconem fore significat et
quod sibi consilium in animo constituerit, Choro
indicat. Peregrini enim habitu assumto viatoris
sarcinis oneratum se una cum Pylade tanquam hos-
pitem aedes regias aditurum esse et linguae Phociae
sonum imitaturum : \'atque simulac ianuae limen su-
peraverit, se Aegisthum interfecturum esse. Postremo
Electram Chorumque adhortatur ut pro re nata vel
sileant vel loquantur ceteraque Apollinis curae com-
mittit (533—584).

Iam, Oreste et Pylade ad rem parandam profectis
et Electra aedes regias\' ingressa, Chorus hominum
audaciam cantico célébrât et vim amoris canit, qui

26

omnia superet et ad quaecunque facinora yiam ster-
nat. Quod firmat exemple Altheae, Thestii filiae,
quae ob fratrum necem filio suo Meleagro causa
mortis exstitisset. Deinde Scyllae etiam facinus
memorat, quae, Minois amore capta eiusque donis
corrupta, patri suo Niso capillum ilium abstulisset,
a quo ipsius vita penderet. Inde Clytaemnestrae
amoris eiusque in Agamemnonem sceleris menti-
onem facit, quod cum Lemniarum facinore com-
parai. Orestem denique ultorem paternae caedis
domum . reducturam esse lustitiam sibi persuasum
habet (585—651).

Redit in scenam, viatoris habitu assumto, Orestes
una cum Pylade et ad regias aedes accedit foresque
pulsat. Famulum deinde sciscitantem unde veniat,
dominis nuntiare iubet, adesse hominem, qui nova
allaturus, cum ipsis colloqui velit. Mox prodit
Clytaemnestra, cui roganti, quid cupiant, respondet
Orestes simulans se esse hospitem Dauliensem e
Phocide atque, cum Argos tenderet, in itinere ob-
vium esse factum Strophio cuidam Phocensi. Hunc
ipsi ut Argos Orestis mortem parentibus nuntiaret
mandasse. Quare, ut recte hoc officio fungatur,
ipse rem cum iis, quorum interest, communicare
statuit. Tum regina simulatis lamentationibus cala-
mitates suas luget ; hospitem tamen, quam vis tristem
nuntium afferentem, excipere cum deceat, domum
intrare eum cum sociis iubet seque regem in consi-
lium adhibituram esse declarans abit.

Iam scena deserta Chorus, dum pro - Orestis salute

\') Vide Herod. VI, 138.

27

preces effundit, Cilissam, Orestis nutricem, ex aedi-
bus prorumpentem videns, quo tendat, eam rogat.
Ad quem nutrix :

A\'iyicrS-sv rj y.pa.TOÛ(TX róiq ^kvoiq
cTMq rky^icTT «vcoysv, ùq crocféa-rspcu
à.vr.p XTT kv^poq Tr,y vtxyyeXrov (pârtv

i\'A^ùiv TTùSrrira\'. TTivdz. (Ys. 734 sqq).
Chorus autem, Orestis moniti (581 sqq.) memor,
postquam ex nutrice audivit Clytaemuestram iussisse
Aegisthum cum armatis venire, eam monet ne hanc
mandati partem exsequatur, quod quo magis vetulae
persuadeat subobscure Orestem non periisse significat;
quibus monitis Cilissa obsecutura abit (734—782).

lam magis magisque imminente periculo Chorus
cantico solemni Deorum auxilium implorât. Primum
autem precatur ut lupiter ä.v^phq (piXsv ttü^\'acv adiuvat
dum patris necem ulciscatur, calamitatibusque eius
finem imponat ; tum Deos Penates obtestatur
yépwy (póyoq pLT^A-ir kv dipcotq tzy.cl. (Ys. 805).
Deinde Mercurium Apollinemque obsecrat, ut Ores-
tes victor imperium paternum restituât multisque
sacrificiis se diem ilium laetum celebraturum pro-
mittit. Postremo Orestem adhortatur, ut forti et con-
stant! animo ab patris interfectoribus iustas poenas
sumat (783—837).

Prodit m scenam Aegisthus, qui, incertus, obie-
ritne Orestes necne et simul metuens, ne eiusmodi
rumores civium suspicionem odiumque moveant,
Chorum ea de re interrogat, a quo admonetur ut
rem ab ipsis hospitibus audiat; cui consilio obsecu-
turus discedit rex.

lam in summo rerum discrimine Chorus anxio et

28

perturbato animo iterum lovis auxilium implorât;
nunc enim in eo esse, vel ut domus Agamemnonis
penitus intereat, vel ut civitas libertatem recuperet
et Orestes patris opes legitimumque imperium reci-
piat (855—868).

Subito auditur vox Aegisthi intra aedes percussi
et Chorus, ut ab huius facinoris culpa immunis
esse videatur, paullulum recedit; mox famulus ex
aedibus prorumpit et ad gynaeconitidem festinat,
ut reginam de perpetrate scelere certiorem faciat.
Prodit Clytaemnestra et, qua erat audacia, nec
animum demittit, audito tanto facinore, nec quamvis
mortem ob oculos habens, salutem suam desperat.
Securim poscit ut aut vincat aut vincatur:
eïSwfizv à WMf^ev viyM/xiS-x (Ys, 890).

Sed ex aedibus prosilientis filii vultu tcrrita ab hoc
consilio desistit et precibus Orestem delenire conatur.
Or. crè YM fJiarzM TÙids, S kpy.oùvruiç ey^u
Cl. OL yw. (piXrar A^iy\'uT^ov ßict..

Or. (fiXcXq TOV av^pa-, Toiyap h tcc^tû^ ràpw

%do-ec. qxvóvtx s outl jj.h ttposijç ttotz.

Cl. iTTitrytc, w ^raT, t\'ov^z aïSc(T(xi, Tsy.vov,

IXOUTTOV, Trpog w crh TroXPvà Sri apLcu.

ovXoKTiv \'s^riixzX^aç zuTpxipkç yaXx.

Frustra tamen : post vehementissimam enim alter-
cationem a Pylade divinorum oraculorum admonitus,
matrem Orestes intro ad necem rapit. (Vs. 930).

Metus et miserationis pleni sunt pulcherrimi illi
versus (908—930); precibus matris facinora in pa-
trem et in se ipsum commissa, matris exsecrationi
et minis patris diras obicit filius; videtur ipsa pa-
tris memoria quasi praesens Orestem ad poenas ab
impia muliere repetendas incitare.

29

lam Clytaemnestra et Oreste cum Pylade profectis,
Chorus iterum in scenam prodit et Agamemnonis
ultionem célébrât lovisque filiam lustitiam Oresti
in duplici caede perpetranda adfuisse declarat. Ultimo
denique loco significat domuni Agamemnonis iam
satis diu cladibus afflictam iacuisse, et tandem
illuxisse diem, quo tot malis liberari debeat (vs.
935-972).

lam aedium fores panduntur et in lecto Clytaem-
nestrae Aegisthique cadavera conspiciuntur. Pylades
et Orestes, famulorum caterva cum TTzykdrp\'^a.vSphc
(vs. 984) stipati, procedunt. Orationem habet Orestes,
in qua acerbe eorum scelera et iustam necem exagitat,
seque iure matrem occidisse, Soli omnia videnti
populoque Argivo testatur. Pallium deinde vel
indusium illud in medium profertur, quo tamquam
rete captus Agamemnon necatus fuerat. Significat
porro se Apollinis iussis ad hoc facinus excitatum
fuisse seque ramo et corona instructum, vagum et
exsulem Dei templum petiturum (vs. 1030 sqq. et
1035 sqq.) Furiis deinde maternis agitari incipit:

ttoTxl yvvoCi\'A.zq xiSz Yopybv-jiv

(pxisy^iTCßivsq yixi TrZTrXzy.rxvrifzhx\'.

ttvy.vdïç spx-ACiKTiu-, ouyÀt xv [j,ûvxL[j, kyû> (vS. 1048 sqq.)
et vs. 1054,

(Txtpûiç ykp x\'tSs f^\'irpiq eyy-orci KÙveç,

et profugus Delphos petit.

Chorus denique Orestem Apollinis curae committit
et varias aedium regiarum calamitates recenset, du-
bitatque utrum Orestem earum liberatorem, an vero
novi sceleris auctorem dicere debeat, neque malorum
finem invenit :

30

TToX SYITX \'Apxviï., y,cT

,UZTXy.Clfll(T3r£V flhoQ XTYfi-, (Vs. 1075, 1076).
Ilaec ào, Choephoris , quae si sane uberius copiosius-
que persequi potuerimus, ratio tarnen huius libelli
prohibebat, utpote supplendi singulaque aestiinandi
oceasio et locus alibi nobis defutura non sit.

lam duabis hisce trilogiae partibus ad finem per-
actis, facile patet fieri non posse, quin (siquidem
aptus exitus animis spectatorum satisfacere debeat,
eorumque affect us omnino mitigentur et quasi statui
placido reddantur) tertiam fabulam poeta adderet.
Et qua ratione Agamemnonem poeta composuit (ita
enim ut indiciis quibusdam fabulam nostram cum
illa coniunctam esse videamus necesse sit) sic eadem
usus est ratione poeta liac in fabula. Orestes enim
(vs. 1035) :

rwJc S-aAAw YMI (rréftt TTpccris^ofjixt
pU(XGfZfxAOV ö\'ßpuptx, A-C^iou TTzScV,

TTVpbq TZ (piyyog afS-ircv •/.£•/,?•.■/]pilUévcv, r. A.
postquam facinore perpetrato a Furiis agitari coepit,
significat se Delphos profugere velle. Mox, Chorus
eius animum confirmât hisce verbis :
zlg croi Kxä-xpiUbg\' AcSixç oè TrpooS-iyuiy
kXzùSrzpbv (TZ rwvJc Tr-^/uxray ytlctzi. ("Vs. 1059 Sqq.)
lam ille y.x3-xpfcèç nobis in Eumenidibus adest. Yi-
debimus in illa fabula Orestem ope Apollinis inpri-
misque Minervae omni culpa poenaque vacantem.
Qui KxS-xp/xig simul omnium per totam trilogiam na-
torum animi ajffectuum quasi rpxyiy.h y.x3-xp(Tig esse
videtur.

Sed ad ipsas Eumenides veniamus.

In hac fabula scenae locus primum Delphis,

31

deinde Athenis est. Adsunt porro deorum numina,
quae causam agant sententiamque ferant, quippe :

TO TTpxyflX fzd^OU Yj Tiq h\'lZTXL TcSz

ßpoToq hyAXztv. (Vs. 470.)

Prologum agit Pythia, invocans deos, quorum
nuniina has sacras sedes incolarint, inprimisque
Apollinis mérita in Phocidem célébrât, quippe qui
arte sua futura consulentibus detegat. Quo ofïicio
rite defuncta templum subit, ut munus suum obeat
(vs. 1—33). Mox vero in scenam redit horrendi
spectaculi conspectu perterrita; intus enim adspexit
hominem recenti caede maculatum, suppli citer in
sede sacra sedentem; et prope adstantes mulieres

OiTTTZpOl yz fiYjV idzvj
xÙTai, jxéXxtvxi S zq ro Tràu ßhzXCy.rpoTrot
ßyy.ovcri J ob TrXxroJcyi {pv(Tió(.fx,acrcv
£K J Xzlßouü-l Sva-<pûc?i Xißx.

Terrore perculsus abit (vs. 33—63); iam prodit
Apollo, qui promissis et monitis Orestem confirmât
eique suadet, inter somnium Furiarum, Mercurio
duce, Athenas aufugiat, ubi, causa ad idoneos indices
delata, tam sua quam Minervae opera, faustum
iudicii exitum sperare possit. Mox, Oreste et Apol-
line profectis, Clytaemnestrae ztdu>Xou in scena con-
spicitur, quod Furias excitât, ut fugientem Orestem
persequantur ; tandem somno solutae celeriter sur-
gunt et Carmen antistrophicum canere incipiunt, in
quo queritur, quod Apollo Oresti in aufugiendo
auxiliatus sit,

TTXPX yÓfZOl\' 3-6CÖV ßp\'oTZX ixlv TIMV)

TTxXxiyzvziq Sè fj^oipxq (pS-\'io-xq. (Vs. 171, 172.)

Redit Apollo et minis conviciisque acriter in

32

Fnrias invehitur, et ex templo excedere eas iubet;
cui minitanti crimini dant, quod ipse non solum
auctor suasorque horrendi crimini fuerit sed etiam
matricidae patrocinatus sit; negant omnino Orestem
se missuras esse, ante quam materni sanguinis
poenas luerit. Discedunt Chorus et Apollo, (vs. 234.)

Iam mutatur scena et Orestes Athenis in templo
Minervae conspicitur deae simulacrum amplexu
tenens eiusque auxilium implorans. Dum preces
effundit, venit cohors Furiarum quae, chorego duce,
vestigia matricidae reperisse gaudent, inventum obsi-
dent et exsecrabili carmine exposcunt (vs. 244—275).
Gravissimas ei poenas minitantur; vivum eum in
Orcum deicient. Ibi, apud inferos, aspiciat cruciatus
eorum, qui sive in deum sive in hospitem, sive in
parentes facinora commiserint. Pluto enim

ï(ttlv ev^uvcq ßpctüiv

ïvzp^z j^ovbq, SzXroypk^çui Sè Tiâur ZTTCiiTrk (ppzvi- (Ys. 275).

Ad hasce minas obsecrationesque nihil respondens,
Orestes denuo precibus se convertit ad Minervam ;
Apollinis enim opera se ab omni contaminatione
vacare, cum multis se vixisse, qui detrimentum ab
se numquam ceperint, quare iam

ktp kyvov a-Topcaroq (vS. 287)

deae auxilium implorât. Suum et omnium Argivorum
amorem supplicantium patronae pollicetur fidelem et
sempiternum. Adveniat igitur (adiuvant enim quam-
Yis absentes dii) ut hisce miseriis se liberet.

Sed Furiae indignatae negant Orestem vel Minervae
opera servari posse, et gaudent quod ob impium
scelus ipsis consecratus sit. Iam \'ópcvoi^ Si<rfi,tov canere
institaunt ; sui enim muneris esse, ut, iustitiae leges

33

tuentes, pie sancteque viventibus parcant, eos yero,
qui caede se polluerint, assidua yindicta persequan-
tur (299—320.)

Ideo se matrem Noctem nunc obtestari, quod
Apollo, sceleratum iusto supplicio eripiens, ipsarum
potestatem infringere conetur. Hoc enim munus
McTpxv sibi dedisse, ut impios ad mortem usque in-
sectentur seque superum honoribus destitutas et ab
eorum societate remotas semper id agere, ut domos
eyertent, neque se ullo scelerato, ne fortissimo qui-
dem, parcere. Quare hoc munus suum habeant, cum
praesertim summus lupiter hac se contumelia affece-
rit, ut tanquam impuras a coelestium societate se
arceret. Terram igitur peryagantes impios sj insec-
tari et grayem iis perniciem struere : quemcumque
enim adeant, ei honorem et famam perire et domum
caligine oftusam gemitu impleri. Quis igitur morta
lium ipsarum numen nullis flectendum precibus non
reyereatur ? Quis honores deneget iis, quarum mu-
nus divinitus sancitum sit, etiamsi obscuras et in-
yisas sedes inhabitent. (Ys. 320—396).

Interim progressa in scenam Minerya Furiarum
atque Orestis praesentiam demirata, utrosque qui et
quales sint exponere iubet (397—414). Narrant Fu-
riae genus suum et munus, causasque quare hunc
supplicem persequantur significant; iussis enim diyi-
nis obtemperantem hunc patricidii auctorem esse ne-
que iureiurando ilium rem decernere yelle: quam
ob rem se criminis indicium Mineryae committere.
(Ys. 435).

Tum iubente Minerya Orestes facinoris sui rati-
onem deae explicat: scelere expiato se haud suppli-

34

cem aram adiisse (vs, 445), quare hiiius rei curam
dea mittat ; Agamemnone, quem in balneo scelerata
uxor iugularit, ortum se iussu Apollinis ob hoc
facinus poenas a matre sumpsisse ; ceterum indicium
sceleris deae se mandare :

crû T d Siyix\'uiiç drz fih Kp\'ivov \'Siy.r,\'/

■7rpv.^at.ç yàp kv (toI vravTayr, raÉ xhicrw. ("Vs. 468).

Ad haec Minerva respondens, brevibus ostendit
huius rei molestae atque dubiae indicium neque ad
mortalium quemquam neque ad se pertinere, cum
praesertim ipse y.<x^xphç (vs. 474) aedes suas

intrarit ; Furiarum vero irae placandae causa litem
iuratis iudicibus tradere se statuisse, quibus in pos-
terum rerum capitalium discrimen mandet; postremo
monitis litigantibus, ut, priusquam iudices convene-
rint, quisque sibi testes et praesidia quaerat, abit dea.

Sequitur Chori cantus (vs. 490—565), in quo
Furiae augurantur fore ut, si Orestes absolvatur,
antiquis legibus sublatis novisque introductis, mala
ex malis oriantur. Ipsarum enim potentia eversa quis
modus aut finis scelerum? Qui mortales poenae metu
sublato, iustitiam colere vitamque iustam degere
possint? Yitam igitur legibus temperatam commen-
dant, licentiam vero aeque ac tyrannidem aversan-
dum esse demonstrant. Quare colant mortales iusti-
tiam , colant parentes et hospites, si vitam vivere
beatam neque unquam prorsus infelices esse velint.
Inpium vero tandem aliquando, miseriis obrutum,
deorum ultione eo adactum iri, ut

XKÀXVTCÇ , (/.(TTOg

intereat, declarant.

Iam iteruni mutata scena conspicitur Areopagus;

35

prodit Minerva cum selectis iudicibus; adsunt urna
et ara, prope quam stat Orestes. lubet dea per
praeconem populum silere. Dum praeconis vox
auditur, subito venit Apollo, qui, quid ea causa
ad ipsuni pertineat a Furiis rogatus, se et tan-
quam reum et tamquam testem venire respondet.
lam Chorus Orestem de caedis veritate, ratione,
auctore et causa interrogat (vs. 585— 613); deinde
Apollini, qui Orestis ad angustias adducti partes
tuetur, variis argumentis et quaestionibus adver-
satur ; tandem, ultionis memores neque Apollinis
oratione victae Orestem in patria Argivorum sede
vitam degere posse vehementer denegant. Tum
Minerva, postquam supplicem Apollo deae commen-
davit, mortemque Agamemnonis graviorem quam
Clytaemnestrae fuisse docuit rem satis explora-
tam esse putans, iudices suffragia ferre iubet et
sancto huic Areopagitarum consilio se rerum capita-
lium iudicium in omne tempus committere declarat.
(-Ys. 710.)

Sortes in urnam coniiciuntur, dum Apollo et
Furiae iudicum animos, hae minis, ille lovis auc-
toritate, sollicitare pergunt; iam inversa urna et
suffragiorum numeratione inita, calculo adiecto Ore-
stem omni culpa absolutum declarat dea.

kvhp oS ky.Tréfii/yzv txîpcoiTCç Siy^^v\'
ïcrov ykp èctti râpis-pcripia. rwv 7râ?mv.

Laetus diis fautoribus gratias agit Orestes et

\') Miro sane hoc argumento: patrem scilicet proprie filii
parentem esse, quod ex ipsius Minervae ortu demonstrat. (Vs.
657—666). Quos versus parum Aeschylo dignos putat Dindorfms.
Cf. etiam. K. 0. Mueller, Gesch. der Gr. Literatur, II, pag. 105.

36

sempiternam amioitiam Atticae incolis iurans eosque
salutans, domum proficiscitur. (Ys. 777) \').

Iam omnium per totam trilogiam ex Orestis ultione
natorum animi afFectuum vA\'^apTiq adest. Quoniam vero
placandarum Furiarum rationem argumentum huius
fabulae esse iam ex solo Eumenidum nomine pateat,
hic finem actioni imponere non potuit poeta.

Igitur, Oreste profecto, Furiaie, potentiam sibi
ablatam conquerentes, ab Atheniensium terra iniu-
riae ignominiaeque sibi allatae poenas expetere con-
stituunt; illarum iram indignationemque lenire et
placare conatur Minerva monitis et promissis, fore
ut templum et sacra sollemnia ab Atticis accipiant
et in omne tempus omni honore ornatae colantur
et venerentur. Frustra : ingeminant clamores flebiles.
Rénovât augetque promissa Minerva :

oiyroL YMfyLObfiai (rot Xeycua-x rayocB-x.

et mox:

\'é^sa-Ti yap aoi TTIITSS yxfiópa y^^S-ovog

elmi SkxIwç kg to träv tifi^fiivi^. (Ys. 890 sq.).

Tandem aures adhibent Furiae et fore ut ira
abstineant et terrae incolisque parcant promittunt.
Itaque, votis pro salute civiam factis, abeunte Mi-
nerva \') in sedes sibi destinatas deducuntur a pompa

\') Verissime K. 0. Mueller, II, pag. 106: Nachdem Orestes
freigesprochen, verlässt er die Bühne, schneller als man nach
dem groszen Interesse, das sein Schicksal eingeflöszt hat,
erwartet. Aber der Grund liegt darin, dasz nun schon
Aeschylos ganzes Herz bei den Athenern ist.

Post vs. 1027 lacunam indicavit Hermannus, qui recte
monet in versibus amissis \'Eup.zv\'iSb^v nomen Furiis iraposuisse
Minervam, quod in extrema parte fabulae factum esse testis
est Aristophanes Byzantius in vTro^imi et Harpocratio s. v.
\'JLb[x,zv\'iBs.g. IJindorßus.

37

mulierum, quae, faces manibus tenentes, laetis mo-
dis sortem celebrant quam dii urbi paraverint.
(Vs. 1047.)

§ 2.

Sophoclis Electra.

Multa sunt, quibus haec fabula ab Aeschyleae fa-
bulae simplicitate recedit. Splendidiore enim scenae
apparatu, \') pluribus personis, earumque diversis et
distinctis magis moribus, nodo maiori arte implicate,
pluribusque zTntG-oSioig vel digressionibus tragoediam
suam ornavit Sophocles.

Scenae locus Mycenis est ante regias Pelopidarum
aedes; sepulcrum vero non, ut apud Aeschylum, in
ipsa scena positum est, sed paullo remotius illud ab
aedibus esse fingitur. Ad laevam spectatorum lucus
lus, Inachi filiae et forum Apollinis conspiciuntur,
ad dextram lunonis templum (vs. 5—10). Ante
aedes posita est Apollinis statua (vs. 635, 1376).
Actio matutino tempore, sub solis ortum incipit,
(vs. 18). Chorus constat ex feminis nobilibus, (vs.
129) et provectae iam aetatis, cf. vs. 234.

Procedit in scenam Tra^JaT-wyôç cum Oreste et Py-
lade. Huic seni olim Electra post mortem Agamem-
nonis Orestem peregre educandum tradiderat. Vi-
ginti annis post eundem iuvenem in patriam reducit
ille senex, ut patris necem ulciscatur (vs. 11—14).
Ostendit Agamemnonis filio Argivum agrum et sin-
gula obvia ei declarat. Monet deinde amicos, ut,

\') Sophoclem primum c-y-rivoypx^piav ingtituisse auctor no-
bis est Arist. A. P. c. IV, 1449, a, 18.

38 .

antequam superyeniat aliquis, consilium ineant, ip-
samque rem aggrediantur. Probat Orestes yiri for-
tis ac strenui consilium commemcratque Apollinis
oraculum, quod ipsum iusserat

cKCryifjcu c/MTOv «tr^t\'J&oy rz y.y). a-rparcû

SbXoitTt y/Az\'i^ai.L yv.phq zvdîy.onç crfxyag. (Vs. 36 , 37).
Quod ut exsequatur, senem iubet aedes ingredi ut
rerum statum noscat; simulet se hospitem esse Pho-
censem, a yiro quodam, nomine Phanoteo, \' ) mis-
sum: hune enim pczynrrov dopù^zvov esse aedium domi-
nis; deinde, dato iureiurando, nuntiare eum iubet
in Pytliicis ludis Orestem curru delapsum obiisse.
Se ipsum interea, dum senex quid in aedibus aga-
tur prudenter resciscat, una cum Pylade patris tu-
mulum libationibus et comis suis honoraturum et
deinde urnam aeneam manibus ferentem reversurum
dicit, ut inde senis narration! maiorem fidem habeant.
Quid enim hoc, quod verbis mortuus, re yera yiyus
sit ? Scilicet : \' . -

ciMv pfifxa <Tbv yÂpdzi yMy.bv, (yg. 61).
Tum salutans patriam terram, et deos indigetes
precatur ut domum paternam repetendis scelerum
poenis expiare sibi liceat fiatque %xTai<TTó.Tr,g

Subito auditur in aedibus vox Electrae lugentis
sortem suam; monitis yero senis obtemperans (etsi
sororis esse suspicatur) properat Orestes propositum
suum exsequi et cum Pylade ad patris tumulum se
confert. lam prodit Electra et pulcliro cantico lu-
gubri (vs. 86—120) patris cladem propriasque ca-
lamitates déplorât. Socium doloris tletusque ut ha-

\') De Plianoteo, cf. quae infra cap. Ill, § 1 disputavimus.

39

bent nullum, tamen nunquam desinet lugere dum
lucem videt. Deos inferos, Proserpmam et Mercu-
rium , et Furias invocat, ut patris caedem ulciscan-
tur carumque fratrem sibi mittant; sola enim moe-
roris onus amplius ferre non valet. Accedit Chorus
feminarum nobilium, quae desperantis animum ab-
iectum erigere conantur ; paucis autem summ am huius
colloquii tangere lubet.

Uhorits. Quare tandem semper patris caedem lu-
gens te macéras ? Pereat qui ista patraverit, siquidem
liaec optare mihi fas est. (Ys. 121—127).

Electro. Yenitis quidem nimio dolori indulgentem
sedaturae; at sinite me, obsecro, desperatas spes
meas sie deplorare. (—Ys. 136.).

Ch. Attamen nec lamentis nec precibus patrem
ex Orco excitabis, immo miserias tuas augere videris.

Ys. 144).

El. Sanae m^entis non est qui parentum miserabili
morte exstinctorum obliviscitur. Placet luscinia,
lovis nuntia, quae Ityn, semper Ityn luget, placet
divina Niobe, quae fixa cacumine mentis semper
lacrimas fundit. (— Ys. 152.)

CK Atqui , 0 filia, non sola es malis obruta;
misere quoque vitam degunt sorores tuae et frater tuus
Orestes, quem felicem utinam domum reducat lu-
piter! (—Ys. 163.)

El. Frustra Orestem exspecto; obliviscitur mei
beneficii, mandatorumque meorum; cupit quidem,
cupiens vero non venit. (— Ys. 172.)

Ch. Bono sis animo, filia mea; regnat adhuc sum-
mus lupiter, qui inspicit omnia et gubernat; memor
tui Orestes, memor Orcus.-(—Ys. 184.)

40

El. Sed vitae tempus labitur atque tanquam in-
quilina nullius pretii vitam dego in patris aedibus,
sie quidem sordida amicta veste! (—Vs. 192).

Gh. In memoriam mihi revocas diem illum tri-
stem, quo vox patris securi trucidati audiebatur:
horrendum id scelus, sive deus sive mcrtalium quis
erat, qui illud patraverit. (—Vs. 200.)

El. 0 omnium longe acerbissima dies! 0 nox,
0 coenae nefandae! Meam quoque vitam eripuere
isti nefarii! Quos utinam lupiter male perdat!
(—Vs. 212.)

Ch. Compesce iram! Noli mala malis augere.
Cum potentioribus iurgio contendere haud expedire
cogita. (—Vs. 220.)

El. At compulit me eo malorum atrocitas. Quid
agam ? Vanum tuum solatium, vana spes. Quare
sinite me lugere et lacrimare. (— Vs. 232.)

Ch. Atqui benevolentia mota te obsecro: filia
mea, utinam ne mala malis cumules. (Vs. 233—235).

El. Quis modus ? quis finis nequitiae ? Num ho-
nestum est mortuorum euram negligere? Eheu,
peribit Pudor, peribit Pietas, nisi caedem caede
luant nefarii! (— Vs. 250.)

Ch. Tua meaque simul ipsius gratia hue veni:
si quid minus recte suadeo, tu vince; tibi enim
obsequemur. (Vs. 251—253.)

His verbis cedit Chorus Electrae indignation! irae-
que; vana enim solatia, vana consilia. At iam
animum flectit Electra excusatque suam acerbitatem
nimiumque dolorem Augeri enim in dies mala

\') Multa in hac oi\'atione pluribus verbis exsequitur repe-
titque Electra quae iam praeeunte cantu lugabri (dico Kc^a^ar^)

41

sua ; matri inYisam se cum hominibus nefariis yivere
debere, qui impune aliénas res dilapident ; ipso die,
quo olim pater interfectus esset, scelestam matrem
choros celebrare ; tacitam secum (quippe quod palam
vetaret niater) lugere se hasce miserias. Audito de
Orestis reditu nmitio reginam yehementer inyehi in
se, quippe quae puerum matris manibus eripuisset.
Frustra se semper Orestis adyentum exspectare ; quare :

h oiiy ToioÙTOiq cure crwfpsiisTy, (piXxi,

c\'6t iù(tc/3îTy ■Trkps.crrtv. (Ys. 307 sq )
Iam Chorus de Aegisthi absentia ab Electra certior
factus de Oresti fatis sciscitatur. Sperat sane soror,
fore ut frater aliquando redeat, sed nihil certi animam
suam abiectam erigere potest. Plura rogare in animo
habens impeditur Chorus Chrysothemidis adyentu,
quae inferias gestans ex aedibus procedit. Haec,
maiore prudentia et moderatione dolorem suam com-
primens, sororem precatur ne luctui nimis indulgeat
nec yanis lamentationibus dominorum , quibus parere
dura necesSitas iubet, iram et odium magis etiam
excitet et augeat. Adhortatur Electram ut malis,
quae evitari non possint, se submittat et ad ipsius
potius sententiam accedat:

Iv fjLoi TC\'A&V iiifV-ijLhJYi Soy.cï (Ys 335).
Quibus consiliis indignata Electra sorori non tantum
timiditatem exprobrat sed etiam de eius erga patrem

cecinit. Solebant enim Tragici tov ko/ü/uoü partes quasdam in
sequentc oratione paullo accuratius exponere; cf. vs. 121—
250 et vs. 254—309; Aiax, vs. 201—262 et 284—330,348—
429 et 430—480; Antigone vs. 80(?—882 et 891—928; Aesch.
Agamemn. vs. 1072—1178 et 1179—1255, ubi vid. Schneidev\\\'in,
Einl. p. 45 sqq.

42

pietate dubitare videtur. Refert Chrysosthemis se haec
tantum monuisse, ut novum malum impendens ab illa
arceret. Aegisthum enim et Clytaemnestram decre-
visse, eam, nisi querelis finem-imponat, in carcerem
tenebricosum detrudere. Quare mutet animum prius-
quam Aegisthus redierit. Tum Electra:

àXX è^îxoiTO ToïiSé y oousk h ró.yj.i, vS. 387
• et mox oîTwç kf ùfzûiv ùiç TTpoa\'(iiTÓ.T(ji (puyoi. VS. 391.

Chrysothem^in deinde abituram rogat, quid sibi velint
istae libationes. Narrat Chrysothemis reginam somnio
perterritam has inferias Agamemnon! mittere ; scep-
trum enim, quod olim gestare solebat, ipsiinterram
defixum visum esse, et ex eo ramum succrevisse,
quo obumbrata tota fuerit Mycenarum terra (vs.
(417—423) Quibus auditis obtestatur sororem
Electra, ne ista matris mandata exsequatur; neque
enim haec dona ab impia coniuge missa patri grata
futura. Comas suas potius praecidat, quas cum
ipsius crinibus et cingulo patr! oiïerat ; deinde prece-
tur ut ex inferis opem sib! mittat fiJiumque Orestem
necis ultorem reducat (431—463). Quo dicto audiens
Chrysothemis ad patris tumulum se confert.

Sequitur iam Chor! cantus (vs. 472—515), quo
lustitiae divinae poenas sceleris horrend! expetiturae
adventus significatur. Clytaemnestrae enim somnio
spem se cepisse (siquidem ulla sit fides habenda
divinationis) fore ut Euriae et Iustitia iustam vic-
toriam iustamque ultionem daturae sint. Pelopis
denique facinus Myrtilique casus memorantur, unde
omnes Pelopidarum sint ortae calamitates.

\') De hoc somnio vide cap. Ill, § 1.

43

Ecce venit ex aedibus ipsa Clytaemnestra cum
famula fruges (vs. 634) ferente Apollini offerendas
et ira percita in Electram vehementer invehitur,
quod, absente Aegistho, foras prodiens palam de
matris nequitia et iniuria in se queratur. Inde fa-
cinus a se perpetratum defendit : se enim iure Aga-
memnonem ope Iustitiae sustulisse, quippe qui in
Aulide Iphigeniam immolasset ut Graecis et Menelao
gratum faceret, oblitus infelicis matris paternique
amoris. Quocirca se sane eorum, quae fecerit, haud
poenitere (Ys. 516—551).

Yenia accepta ut libéré dicat quid sentiat, Electra
primum Iphigeniae caedis Dianam auctorem fuisse
ostendit : patrem enim olim, in Dianae luco cervum
cum fixisset, superbo quodam verbo usum esse, quo
irata dea Argivorum regem iusserit suam ipsius
mactare filiam. Hoc igitur modo illam esse immo-
latam: non enim alio pacto expedm potuisse exer-
citum vel domum vel ad Troiam. Deinde vero neque
vel hanc fuisse Agamemnonis caedis causam signifi-
cat, nisi forte Clytaemnestra, ut filiam ulcisceretur,
cum adultero, sceleris socio, eonsuescens liberos pro-
creaverit, dum legitimes Agamemnonis liberos eiiciat
iisque dominam magis quam matrem se praebeat!
Quare fratrem suum, peregre vitam terentem mise-
ram, si ultorem educare posset, sane se hoc facturum
esse, regina sibi persuasum habeat. lam vero quod
ipsa improba, maledica, impudens a matre habeatur,
minime se hoc curare. Quibus enim vitiis si sit
obnoxia, haud multum ab indole matris degenerem
se, neque matri dedécori esse! (Ys. 558—609.)

Hisce dictis commota regina iracundiae indulget

44

atque conviciis probrisque filiam persequitur et au-
daciae poenas, simul ac Aegisthus redierit, infelici
virgini solvendas minatur. Yota deinde Apollini
fundit discutiendis terroribus, quibus agitatur. Tecte
et obscure, quum aperte loqui propter Electram
vereatur, precatur ut felicem deus tribuat eventum
somnio horrendo, ut incolumem semper vitam colat
Atridarumque domum regat et amicorum consuetu-
dine liberorumque prospéra semper fortuna fruatur.
(—Ys. 659).

Accedit iam ex composite ille senex nuntium de
Orestis morte allaturus et tamquam peregrinus lo-
corumque ignarus ubinam sit regia Aegisthi domus
exquirit. Postquam audivit bas ipsas esse regis
aedes seque reginam videre longiore oratione Orestem
occidisse nuntiat. Cursuum certamine illum victorem
egressum, cum postero die equestri certamine cum
decem aemulis palmae honorem peteret, imprudenter
in metam extimam impinxisse fractoque rotae modiolo,
e curru prolapsum lorisque implicatum per solum
raptum esse, donec ipsum aurigae, vix tandem co-
hibito equorum cursu, cruore foedatum solverint ;
deinde corpore cremato, parva in urna cinerem hue
attulisse Phocensium delectos viros, ut patria in
terra tumuletur. (Ys. 680—773). Quibus auditis
vix regina, simulate dolore, laetitiam suam continere
potest Electramque lacrimantem increpat atque se-
nem , ut digne eum excipiat, in aedes abducit.
(—Ys. 803.)

Iam Electra amissa ultima, quam fovebat, spe,
scilicet fore ut aliquando Orestes patris ultor rediret
et abhorrens ab eorum adspectu, cum quibus habitare

45

cogatur, miseriis obruta neque habens quo se con-
vertat, animum despondet vitarnque parum curans,
ante aedium fores prostrata, luctu tabescere consti-
tuit. Frustra Chorus miseram Amphiarai exemple
consolari conatur; Oreste mortuo, omnem prorsus
salutis spem sibi evanuisse quis neget? Ecce redit
Chrysothemis (vs. 871) a patris tumulo laetissimum
nuntium afferens:

TrâpKTT OpidT\'riq \'hpcTv, IW^t tout kpi,oü
%Xùov<T , hapyGig, da-opxg i^i.

At illudit credulitati sororis Electra et misericordia
insanae mota eloqui eam iubet quid ipsa viderit.
Narrat Chrysothemis sepulcrum patris floribus orna-
tum esse, lactisque libationes in eo fusas summoque
in busto recens desectas comas se vidisse; quae
munera praeter Orestem quisnam obtulerit? Neque
enim sibi hoc convenire neque Electrae cui domo
exire impune non liceat! Neque matri talia facere
in mentem venire posset, nec, si fecisset, hocipsas
fugeret :

àAA £crr opittou tomto. tä.7rit0pcßta. (ys. 915.)

öorori vero respondet Electra:

tpaîj, TYig kvoiag wç tr l7rorATdp(x> TräXxi.

oiiy, olrrSr ottoi (TTYig oùS ottot yvcli^w/jç tpopY]\'

eamque deinde certiorem facit Orestem illum, quem
rediisse arbitratur , vita defunctum esse adeoque
speratam sibi salutem periisse. Adhortatur sororem,
ut, omni metu deposito, ipsae rem aggrediantur et
iustas ab patris interfectoribus poenas sumant. Mise-
ram vitae conditionem ei proponit, prospéra vero,
si consilio obtemperet, fortuna se esse usuras con-
firmât.

46

At timidae virginis indoles a tali consilio nimis
abliorret, quam ob rem vehementer sororem ab au-
daci proposito deterrere conatur:

.... avTLÓX^bi, Tuplv TCxvsiXi^pouq to ttolv

\'nix,d.q t oxka-\'^cu yévoç,

opyn-j. (Ys. 1009 sqq.)

Frustra : precibus sororis Chorique monitis immota
Electra neque consilium mutat, sed propriis viribus
tantum periculum subire constituit. Tandem post
levem ac vanam inter sorores altercationem discedit
Chrysothemis. (—Ys. 1057).

Iam Chorus cantico Electrae pietatem laudibus
effert eiusque fatum infelix miseratus victoriam glo-
riamque in omne aevum ei exoptat. (— Ys. 1098).

Ecce, cantu vix finito, procedit Orestes cum Py-
lade famulisque urnam ferentibus et se Phocensem
esse Orestisque reliquias afferre simulât. Audito Orestis
nomine fraternaeque mortis testimonio commota ur-
nam petit Electra ut sibi liceat lacrimis saltem cari
fratris honorare cineres propriamque lugere miseram
sortem. Sequitur iam pulcherrima illa Electrae ■ lu-
gubris oratio (vs. 1126—1170) vi vere tragica non
magis quam naturae veritate insignis. Iam Orestes
sororis lamentationibus commotus nee sui amplius
compos, prudentiae oblitus, miserationi indulget se-
que Orestem esse proiitetur et incredulae etiamnum
sorori patris sigillum ostendit. Quo viso laetitia ef-
fertur Electra carumque fratrem amplectens:

w (piXTXTOV (pS>g.

Or. (piPvTXTCU, [^-^lUiUOipTlipG).

El. w (pSréyfz , à(p!y.oD ;

Or. pcriYÄT (xAAcS-ey ttO^Ti,

47

El. e\'xw cTc -/tipoiv,

Or. ûq rà AîÎtt âcl.
El. M (piXrxTxi •yi/vxX-Aiç, w 7rs?dTiocç,

cpxT Opéa-T-rjU rbvcis-^firiyxyxTa-t fih

SrxvovTx, vîjy Sè fj.-riyjx.v&.iq crE.crucrfx,évov. (Vs. 1224 sqq.)

Sororis laetitiam yix moderatur Orestes, qin pru-
dens ne liberius loquatur Electra propositnmqne siiuni
prodeat, naonet suadetque. Quare missis inutilibus
sermonibus potius se doceat, quae sibi apta sint in
praesens tempus ut ridentes ininiicos opprimât. Ni-
hil vero se habere quod ulterius eum moneat respon-
det Electra, ipsum enim iam audivisse Aegisthum
domo abesse ; mox autem aliquem accedentem au-
diens , mutato sermonis argumente, hospites invitât
ut domum ingrediantur. (Vs. 1325).

Procedit ex aedibus senex et incautos reprehendit,
quod in summo periculo versantes tempus rei ge-
rendae opportunum terant.\' A fratre admonita se-
nem agnoscit Electra eumque patrem Agamemno-
niaeqne stirpis servatorem appellans, non magis in
rebus laetis quam in tristibus sibi temperat. Qui-
bus sermonibus finem inponit senex, Orestemque et
Pyladem adhortatur ne amplius cunctentur, quum
vir nullus sed sola Cly taemnestra sit domi. Quare,
postquam Apollinis auxilium inploravit Electra, aedes
ingrediuntur.

Sequitur Chori breve canticum (vs. 1384—1397)
in quo vindictae diem illuxisse et mox Orestem,
apt^ybv, gladium manibus tenentem paternam
domum ingressurum significat.

Iam in scenam redît Electra, ut Aegisthi reditum
observet, Choroque nuntiat viros in eo esse ut rem

48

exseqiiantur. Mox Clytaemnestrae mortem depre-
cantis vox auditm^, ad cuius caedem fratrem excitât
Electra; horrenda illa scena, qua terribilius vix
quidquam in tragoediis invenias.

Cl. w ri-AVoy, réy.vo\'j,

o\'ï%TZtpz rhu T£yoîj(Txv.

El. «AA cÙk (réSrev

^KrelpcS- o\'jTcç, oùB- h ycw^a-xg TrxTTip.

et mox

Cl. ZipLOL,

El. TTMTOv, ei aSréveiç, Sitt/iyiu.

Cl. üuoi pcxX avSriç.

El. ykp Klyia-Srtù y opccû.

Redit cum comitibus suis Orestes atque Clytaem-
nestram cecidisse nuntiat. A Clioro autem admonitus
Aegisthum adventare, in aedes se recipit, dum Cho-
rus Electrae suadet ut Aegisthum simulata mente \')
lenibus verbis adloquatur, quo minus periculum
suspicetur. (A\'s. 1424—1441.)

Advenit iam rure Aegisthus et Electram contume-
liose appellat quaeritque ab ea ubinam sint hospites
quos audivit nuntium de- Orestis morte attulisse.
Electra, adversae fortunae se quasi submittens,
eos in aedibus esse et huius mortis manifesta signa
attulisse significat.. Quibus auditis tyrannus fores
pandi iubet, ut omnes rem conspiciant et inanem de
Orestis reditu spem deponant. \').

\') Maie Schneidewin verba- ùq riTriiûq (vs. 1439) vertit:
recht freundlich; h. 1. wç i. e. q. specie, simulate, quae signi-
ficatie magnopere firmatur ipso Electrae cum Aegistho simu-
lato et ambiguo sermone, vs. 1441—1465.

\') Tragi cam huius ambigui colloquii ironiam animadvertere
licet inprimis vs. 1453—1457, cf. A. Westermayer, die Electra
des Sophokles aesthetisch erläutert, 1872, pag. 161 et 169 sqq.

49

Apertis foribus, conspicitur velo tectum cadaver, quod
Orestis esse arbitratus Aegisthus, velamen removet,
et simul Clytaemnestram agnoscit seque in Orestis
insidias incidisse videt. Ignavum tyrannum loqui
et mortem subterfugere conantem, ut statim occidat,
fratrem adhortatur Electra. Frustra igitur repugnan-
tem in aedes abripit, ut hoe ipso loco mortem oppe-
tat, quo olim Agamemnonem interfecerat.

Finem tragoediae facit Chorus:

w (TTrépf/, Arpéug, côç ttoXXol TaS-ci/
St sXevS-epitxg /xóXig è^^XBsg,
TYi yyv hpfj^-ç reXsojS-év.

§ 3.

Euripidis Electra.

In hac tragoedia scenae locus non Argis est aut
Mycenis, sed in excelso monte prope Argolidis fines.
Pauperis sed probi cuiusdam rustici (vs. 253) domus
in hoe agresti loco conspicitur. Chorus constat ex
mulieribus rusticis (Ys. 298 et 693). Actio nocte
sub diluculum incipit (vs. 78, 90, 102) et continuo
absolvitur.

Prologum agit rusticus, in quo omnia, quae ad
fabulam intelligendam necessaria sint, spectatoribus
declarat. Narrat igitur Agamemnonem Troia rever-
sum Clytaemnestrae dolo Aegisthique manu sublatum
fuisse Orestemque puerum a sene paedagogo dam
subductum Strophio Phocensi traditum fuisse. Elec-
tram autem in aedibus patriis mansisse, multosque
procos eius nuptias frustra ambiisse, nec cuiquam

\') De prologis Euripideis vid. Gap. bV.

50

illam ab Aegistho desponsam fuisse, quod metueret
ne nobili et potenti marito filios pareret, Agamem-
nonis futures ultores. Tandem vero Aegisthum,
eam, a matre defensam, oecidere frustra eonatum,
eonstituisse pauperi cuidam rustico eam despondere:
ùg âo-S-cVîî Sohq acrB-ivr, Xaßoi (pbßov. (Vs. 39.)

Se autem esse hunc hominem, pauperem quidem,
sed nobili genere ortum , seque Electram domi suae
intactam habere, a cuius nuptiis abstinuerit Aga-
memnonis memoriae reverentia et metu ne Orestes
aliquando redux indignarum nuptiarum poenas re-
peteret. (~Ys. 53.)

Procedit Electra squalidis comis, sordidis vestibus
induta (vs. 183), vas aquarium in capite ferens.
Tamquam rustica mulier labores subire resque do-
mesticas curare hand dedignatur, ut virum, agresti-
bus operis intentum, quantum possit, sublevet. Per-
gunt igitur haec ad aquam ex fonte hauriendam, ille
ad agros colendos.

Accedit iam cum Pylade nonnullisque famulis (vs.
392 et 793) Orestes et amico consilia sua exponit.
Apollinis enim iussu se venisse ad paternae caedis
poenas , expetendas ; patris sepulcrum hac nocte se
lacrimis comisque suis et agni sanguine honorasse;
urbem vero ipsam ingressum non esse, ne ab Aegisthi
exploratoribus agnoscatur. Sororem autem suam se
quaerere, quam alicui nupsisse audiverit, ut eam
facinoris sociam recipiat ab eaque, quae in urbe
agantur, resciscat. Mox mulierem, quam famulam
esse arbitratur, accedere videns, hanc percontari de
iis, quae scire cupiat, constituit. (—Ys. 109.)

Redit Electra, quae aquatum abierat et carmine

51

lugubri miserias suas déplorât. Patrem enim occi-
sum esse, fratrem exsulare, omni spe se carere.

cïx Sé tig y.ùyivoq ây^énxç
TOTXiU\'ictç TTxpà j^eijicxcriu
Tr/XTspa. fiXrarov CK.\'/KXXS.I,
éXópcevou SoX\'ioiç ßpojuyv

\'épy^zdlv, wç (7£ tov aä-Xtov
TTCf.Ttp êyà) yMTay.Xkofx,aij

XouTpx Travóa-raB- iSpxvapiivov y^pot, Kotrx iv owTporkra.

^xvxTou. (Ys. 151—158.)

Prodit in scenam mulierum rusticarum Chorus
Electramque adhortatur ut secum ad publica luno-
nis sacra eat. Haec vero neque prae dolore animum
suum festa appetere, nec sordidis vestibus indutam
se tristi animo sollemnibus interesse posse respon-
det. Quare Chorus, vestibus ornamentisque suis
Electrae oblatis, eam monet ne nimis lacrimis in-
dulgeat, immo potius precibus Deos adeat. Ad quae
Electra :

oùoslg S-tójy kvoTTxg y.Xùzt rxg ovaSxipiovog,

Oil TTxXxiOiv TTXTpog (r(px\'ycx(Tpcùu. (Ys. 198 Sqq.)

Deos humanas calamitates curare abnegat vehe-
menter, quod propriis miseriis probans Aegisthi Cly-
taemnestraeque impunitate confirmât.

Hoc temporis momento Orestes cum Pylade comi-
tibusque ex latebris procédons, Electram pavore per-
culsam et iam fugam parantem manu retinet fratris-
que mentione facta omni metu libérât :

"WW (pép(j)v (TOC crov y.xo\'i\'yv^Tou Xbyovg. (Ys. 228.)

Neque vero Orestem se esse sorori significat sed
ab eius fratre se esse missum simulât; hunc sibi,
ut quae Argis agantur requirat, mandasse, Quare

52

Electram non solum de misera eius eonditione \')
interrogat, sed etiam de Aegistlii Clytaemnestrae-
que consiliis. Exquirit, quo modo Orestes redux
patris caedis ultionem persequi possit, Electramque
in perpetrando facinore ei adiutricem fore comperit.
Tandem Electra, oratione longius producta (vs. 3Ü0—
338) ipsius miseram sortem repetit, matris super-
biam impudentiamque refert, Aegisthi petulantiam
et insolentiam narrat, patris inhonoratum quin etiam
contumeliose violatum sepulcrum memorat, omnia fra-
tris reditum etiam atque etiam postulare obtestatur.

Ecce redit ab agro rusticus, primumque iuvenes
cum Electra colloqui miratur : etenim

yi/miyA TOI

<xlcry(_pou /u.eT \'o.v\'Spihv ka-rxmi yzxviùv (Ys. 343 Sq.)

Mox vero, re audita, hospites invitât ut domum
suam ingrediantur, iisque fruantur quae ipsius pau-
pertas iis offerre possit. Cuius viri liberalitate mo-
tus Orestes eum cum ditioribus vel potentioribus
comparat et pluribus de mortalium variis moribus
philosophatur : neque enim hominum conditionem,
divitias, potentiam aut generis nobilitatem certa esse
virtutis, probitatis, fortitudinis aut ingenii indicia.
(Vs. 367—400.)

Oreste cum comitibus suis domum ingresso, Elec-
tra rusticum vitupérât quod hospites exceperit, qui-
bus nihil satis dignum offerre possit: quare ei sua-
det, ut senem adeat Agamemnonis olim paedagogum
eumque roget ut ipse veniat et quaedam ad coenam

1) Vs. 251: TYiXopóg pro rriXovpógl Seidler coniecit: r^A
opog-, L. Dindorfius: TXrjpcômg, (cll. vs. 206 et 305) nec pror-
sus immerito.

53

parandam secum ferat. Quod mandatum diligen-
ter persecuturus discedit rusticus domumque intrat
Electra.

lam Chorus pulchro cantico (vs. 432— 486) Grae-
corum adversus Troiam expeditionem célébrât et
Achillis arma a Yulcano fabricata describit. Inde
Clytaemnestrae facinus memorat, cuius sceleris poe-
nam expetit et a Diis vindictam precatur.

Yia montisque arduo ascensu fessus tarde accedens
senex Electrae agnum offert et caseum vinumque^
quae ad hospitum coenam attulit. Quem lacriman-
tem videns Electra, domo egressa, doloris causam
quaerit. Narrat igitur senex se Agamemnonis se-
pulcrum, haud procul a via positum, adiisse, in eoque
ovem recens mactatam vidisse et crinium cincinnos
in mortui honorem detonsos. Nec tamen hoc Argi-
vorum aliquem fecisse ; quare Orestem rediisse sus-
picatur, Electramque rogat ut capillos illos cum ip-
sius comis conférât, vestigiaque premens videat an
pedi suo conveniant. Haec vero ita nihil probari
iudicans, a peregrine quodam potius vel clam ab
Argivo haec dona tumulo imposita esse arbitratur.

(_Ys. 546.)

lam coena finita, domo cum comitibus exit Orestes,
quem vix aspicifc senex, cum agnoscit tov (piXrarov.-
Exsultans prae gaudio sibi temperare nequit, remque
statim Electrae aperit. Cui signum quaerenti, unde
certo cognoscere possit fratrem adesse, cicatricem
iuxta supercilium Orestis monstrat, quam olim puer
cum sorore hinnulum consectans ex casu contraxisset.
Omnibus igitur dubiis solutis, Electra insperatae
laetitiae tota se tradit, neque Orestes amplius se

54

eius fratrem esse negat, sed se venisse profitetiir ut
cum ea certamen ineat, cuius exitum, Diis adiu-
vantibus, felicem fore auguratur.
El. èKEïucç d (tÙ\\

Or. a-ùfx,fA,oi.joç yi croi fx,bvog,
riv sytCTTrxcTM/iioü y ov ^trkpjopca.!. ß\'oXov.
\'TrèTTQcSrx d \' Yj y^ph jU-\'/^yJB- rryzTrrSrat 3-eoùç,

et TxSiy. e(TToi.i. rrfi Sîyy/jç ijTréprepot.. (Ys. 610 Sqq).

Chorus gaudio elatus brevi carmine diem laetum
célébrât, quo tandem Orestes in patriam redierit
Diisque gratias agendas esse m^onet.

Iam Orestes cum sene et Electra consilia init,
quo optime modo rem aggredi possit : quare ex illo
quaerit num forte Argis habeat quosdam suae causae
laventes. Quam vero spem praecidit senex:

bl réy.vov, oLSeh Slkttujowtl croi (piXoq.

et mox:

\'ev jeipl rfi <tyj Trkvr zy^eiq y.cCi tyj róy/i

TTxrpùiov c\'wov ya.1 7ró?viii Xaßew cri^ev. (Ys. 610 sq.)

Quo igitur modo Aegisthum occidere possit ei
porro indicat. Se scilicet in itinere Aegisthum vidisse
haud ita procul Nymphis sacrificium parantem. Ore-
stem vero oportere eo tendere, quem, conspectum,
sine dubio tyrannus ad sacra epulasque invitaturus
sit : sic rei perpetrandae occasionem praeberi. Famulos,
quibus stipatus sit, ne metuat : istorum enim naturam
(modo res prospéré cedat) hanc esse, ut victori
semper faveant. Quod autem ad Clytaemnestram
attinet, huius caedem parare Electra suscipit. lubet
senem reginam adiré atque nuntiare filium se partu
edidisse: hoc enim audito venturam esse Clytaem-
nestram :

kXB-cÎKTa pcévToi SriXov ùç â^bXXuroLi (Ys. 660).

55

Re ita constitua, frater et soror loyis et lunonis
auxilium precantur, patrisque Manes invocant, ne
liberos deserat. Yioto vero fratre mortem sibi con-
sciscere decernit Electra.

lam Chorus carmine antistrophico (vs. 699—750)
horum malorum originem repetit aureique agni hi-
storiam célébrât: quorum omnium tamen immemor
Clytaemnestra coniugem impie trucidare non dubi-
tavit.

Mox vero, audito clamore, Chorus Electram domo
evocat, quae, primum vano metu perculsa et iam
mortem sibi parans, laeto Orestis famuli cuiusdam
nuntio omni desperatione liberatur.

w ytxX?ûvi\'/,ot TTxpSrivoi Muy.yjuSîç,

viyMi/T Opéa-T-rjv 7râ(Tiv àyysAA« (p\'ûioig,

AyapiépcvovoQ Se (pouéx %ü[j.zvov ïtsJoj

Myio-^ov\' âAAà Srs.dï<Ttv zvy^za-B-xi (Ys. 761—764.)

Deinde Electrae petenti fusius Aegisthi caedem
narrat, Orestem enim Thessalum se esse simulantem
et ad Alpheum tendere, ut lovi Olympico sacra fa~
ceret, ab Aegistho sacrificio epulisque invitatum
fuisse. Cum vero in aedes se recepissent, famulos
hastas deposuisse ut ad opus se accingerent, atque
Aegisthum vitulum mactasse, et, ut exta inspiceret,
toto corpore inclinatum ab Oreste securi percussum
cecidisse. Inde tumultum fam^ulorum ortum ; Orestem
vero turbam sedasse omnium^que animos sibi conci-
liasse , dicentem se non tamquam hostem civitati
venisse, sed ut patris caedem ulcisceretur. Mox
autem ipsum adfuturum Aegisthi caput tamquam
victoriae signum ferentem. (Ys. 774—858.)

Dum laeto cantu Chorus gaudium suum significat.

56

Electra comae oniamenta et coronas nectit easque
Oresti et Pyladi redeiintibus offert.

Aegisthi corpus et caput sorori tradit Orestes,
quae, hostis morte non dum placata, eius reiiquias
probris et conviciis insectatur, ei quaecunque passa
sit exprobrat, eiusque scelera recenset et exagitat.
(Vs. 907—956).

Iam, dum Electra \') Aegisthi cadaver famulos
amovere iubet, curru vecta appropinquat Clytaem-
nestra; matrem necare dubitat Orestes, sed Electra
fratrem animo abiectum ad ultionem excitât eiusque
dubia solvit; sororis tandem monitis obsecuturus
domum intrat Orestes. (— Vs. 987).

Advenientem reginam, splendido ornatu captiva-
rumque caterva insignem, salutat Chorus. Matri
obviam procedit Electra, ut eam a curru descenden-
ten! manu prehendat ; quod officium servile recusans
regina facinoris sui rationem filiae probare cupiens,
factum défendit, quod Iphigeniam in Aulide mactasset
Agamemnon Cassandramque in aedes induxisset. (Vs.
1011—1050).

Libere dicendi venia accepta, Electra non hanc
ob causam patrem necatum esse ostendit matremque
nullam excusationem habere, quod legitimes Agamem-
nonis liberos ex aedibus expulerit. (Vs. 1060—1099.)

Simulate amore filiae ignoscit regina atque causam
requirit, quare arcessita sit. Respondet Electra,
quum nunc primum pepererit, se nescire:

Vs. 959—961, 963, 965 Electrae, vs. 962 et 964 Oresti
tribuit Nauckius.

lisdem fere argumentis de culpa sua se excusat regina,
quibus in AeschyU et Sophoclis tragoediis.

57

JsiitZT^ (Tsknvi^ TTXiSèg (hg vojLci^erocc

adeoque matrem advocasse, ut haec sollemne in
puerperiis sacrificium ordinaret. Intrat domum regina,
ut rite hoc munere fungatur et abeuntem tecte allo-
quitur Electra:

2-ó(T£eg ykp oh y^pri (xe S<xi/u,o(riu SrCuv.

et mox

uiiiU.(p£Ó(T£i Sè YMV AtSov Sópcoig,

(\\>7r£p ^wrpSeg ïv (pxec ro(T\'^vS kyii

Jwo-w (Toi, a-l SèS\'wYiv è/aoiTixTpóg. (Ys. 1144 Sqq.)

Scena deserta repetit Chorus afx,ciPag ymymv et in-
dignam Agamemnonis caedem luget, iustitiae vero
divinae recordatione animum recipit.

Subito, dum canit, percussae Clytaemnestrae vox
auditur:

w TÉKfa, TTpog S-suiv /ah KT-ai/z^re ju,riTép<x.. (Ys. 1165.)

Matris respersi sanguine redeunt Orestes et Elec-
tra \') ac, praesenti Clytaemnestrae cadavere \'),
conscientiae iam stimulis agitati alter in alterum
culpam convertunt, factique poenitentiam, qua ex-
cruciantur, magis etiam augent, memorantes quam
misere mortem deprecata sit mater, pectus nudans,
liberorumque genua amplexa (Ys. 1177—1232).

Ecce apparent in aëre conspicui Castor et Pollux
Orestemque alloquuntur atque lovis et Fati iussa ei
significant. Iure enim Clytaemnestram esse occisam;
quod vero a filio suo necata sit, huius rei culpam

\') Suas Choro partes in hac scena primus tribuit Kirch-
hof fius, vid. Dindorf.

Cf. vs. 1227—1231 et 12M.

De hoc tragoediae exitu aTrb pcriyxvrig, disputavimus
infra cap. IV. — NaucJcius vs. 1233—1359 spurios esse putat.

58

in Apollinem coniiciunt. Pyladem autem iubent
Electram ducere uxorem et cum ea et rustico in
Phocidem reyerti, atque hunc probitatis suae causa
opibus ditare. Oresti vero nuntiant Furias ipsum
agitaturas esse :

cr xi KWWTTiîeç 3-exl

rpoy^rtXxT-ncroucr Sjic/axuri 7rXxvû>jU.£vav. (Ys. 1253.)

Quare Athenas se conférât, ut ibi Apollinis opera
ab Areopago absolvatur. Deinde in Arcadia ad
Alpheum flumen urbem incolat, cui nomen suum
imponat, monent. Aegisthi autem sepulturae curam
cives habituros, Clytaemnestram que ultimis honori-
bus prosecuturos esse Menelaum et Helenam ex
Aegypto reduces affirmant. Orestem denique, Electrae
yaledicentem et Pyladis curae sororem committentem,
admonent Dioscuri ne amplius moretur, sed matris
Furias effugiat, Athenasque se conférât. Quibus
dictis, ipsi nantis opem laturi sublimes abeunt.

Finem facit Chorus:

jx\'ipere y^x\'ipziv S oa-Ttg SCvxrxt
%xl èuj/TuyJx pr\'n nvt %xfj,vzi
Syv^r\'Gjv, ziSxifiovx TTpxTrrzi.

CAPUT III.

COMP ARATIO TRIUM FABULARUM.

§ 1.

De ratione diversa singularum fabularum.

Tragici, pront cuique ingenium erat, historiam
Orestis paternam caedem ulciscentis, partim diverse
tradiderunt, partim in enarrandis rebus inter se con-
veniunt. Nec mirum : quae enim Homerus et poetae
cyclici, porro Hesicborus, Pindarus, alii de ultione
Orestis dederant, non satis intégra ad nos pervene-
runt. Quantum colligi potest ex scriptis, quae su-
persunt, non nisi summiatim hanc historiam rettu-
lerunt ideoque poetis tragicis licebat ex ingenio suo
addere, quae apta putarent. Orestem autem futu-
rum paternae necis ultorem memorat Horn., Od. a,
35, 36; qua vero ratione viaque propositum suum
assecutus sit apud poetam summum mentio non fit.
Plura dabat Stesichorus Himeraeus ; is \' Opsa-reixv com-
posuit, in quo carmine Agamemnonis caedem et ul-
tionem canit. Nutrix AxcSapcdx Orestem, patre mor-
tuo, manibus Aegisthi et Clytaemnestrae eripuerat;
egressus puerili aetate redit in patriam, paternam
caedem ulciscitur, auctoresque caedis intcrficit. Quo
facto, Furiis agitatus, ab Apollinê arcum accipit,
quo illas propelleret. Haec sunt quae Stesichorus
de ultione Orestis memorat.

60

Quae Pindarus ^ Pyth. XI, vs, 15—37 narrat,
hue fere redeunt : Orestes matris Clytaemnestrae do-
lis subtraetus est per Arsinoën nutricem, quum Cas-
sandra et Agamemnon a regina interficerentur. Quac-
rit poeta quaenam huius eaedis causa fuerit? Num
ob Iphigeniam immolatam, an adulterio cum Aegistho
facto inducta Clytaemnestra talia eommisit? Nam
illud quidem maximum flagitium est uxorum iuve-
nilium, nec tegi potest, divulgantibus vulgi sermo-
nibiis. Occisus autem est Agamemnon cum Cassan-
dra, redux a deleta propter Helenam Troia, Orestes
vero ad Strophium delatus, unde postea reversus

7ri<pvzv T£ fx,!xrép(x S-riyJ r Aïyca-B-ou sv (povaag.

lam primum, quibus rebus de Orestis pueritia et
exsilio inter se discrepent poëtae tragici, deinde de
Agamemnonis morte, quae singuli tradant, videamus.

Narrat Aeschylus (Agam. 877 sqq.) Orestem ab ipsa
Clytaemnestra, ante Agamemnonis reditum, ad Stro-
phium Phocensem missum esse, apud quem educaretur.

Apud Sophoclem vero Orestem matris furori sur-
ripuerat Electra (vs. 297, 321, 1132 sqq.) eumque
seni cuidam (paedagogo) educandum tradiderat. Hic
Orestem, ab sorore acceptum, in Phocidem abstulerat
ibique eum educaverat (vs. 1350), ut postea patris
mortem ulcisceretur. (vs. 14.) In Phocide degit
Orestes vitam apud Strophium (vs. 1110 sqq.); ob-
stare videtur vs. 670 sqq., nam hoc loco Paedagogus,
falsum de Orestis morte nuntium afferens, dicit sea
Phanoteo Phocensi missum esse et quod difïicilius
explicandum est, ipsius Orestis iussu (vs. 45) id
dicit. Sed Sophocles consulte sic res fingit; Stro-

61

phium enim si Paedagogus memorasset, fidem ei
non. facile habuissent Clytaemnestra et Aegisthus,
quippe cui ipsi Strophio Orestes traditus esset, quam
ob causam Strophius amicus iis esse non poterat.
Phanoteus yero

fx.éytCTTOç xùroTg TvyfxvZL Sopv^évwv (vS. 46.)
et idcirco iis suspicionem movere non poterat. Fuit
etiam alia causa, quare poeta Phanotei mentionem
fecerit. Phanoteus erat Ixwy^/^s^ urbis cuiusdam
Phocidis cui nomen erat ^xvorslg vel HocuoTsög \' Urbs
illa olim inimicitias gerebat cum urbe Crisa, quae
nomen ducebat a Criso; Strophius autem Crisi filius
erat. Iam, uti Strophius cum Oreste, ita Clytaem-
nestra et Aegisthus cum Phanoteo, utpote inimico
Crisi, iuncti fingebantur.

Euripides vero narrat Orestem a patris vetere
paedagogo subductum Aegistho et in Phocide Strophio
educandum traditum esse (Ys. 16). Ille Strophius 0
cum Achaeorum duce necessitudine coniunctus est
(Orestes, vs. 1233). Pylades porro consobrinus
(àvéfcç) Orestis est (Iphig. Taur. 919) ; Strophius
enim Atrei filiam uxorem duxerat, vs. 918 ibid.

De Agamemnonis morte alia alius poeta tradit.

Primum Aeschylus partim Homerum secutus est,
partim ipse pauca addidit. Quae Homerus narrat,
haec sunt: Agamemnon, ad Troiam expugnandam
proficiscens, domi reliquerat àcidov xvSpx, cui uxoris
custodiam commiserat ; nihilominus Aegisthus blandis

Cf. Strabo, 9, 423: TIxyoTreôç, i mi/ ^^xvoTZÙg.
") Apud Aesdi. Agam. vs. 880 Strophius Agamemnonis est
zù/LC,év/;g Sopó^svcg.

62

verbis et donis Clytaemnestram eorrumpere studuit ;
tandem, custode illo in insulam desertam deportato,
eam 13-éAwv k^éXova-xv domum suam deduxit, (Od. y,
262—275). Agamemnonem in patriam redeuntem
conspicit speculator mercede conductus, statimque is
Aegisthum ea de re certiorem facit; viginti viros in
insidiis collocat Aegisthus et ipse obvius fit Agamem-
noni curribus et equis; non in regias aedes, sed
domum suam deducit, laute excipit ; repente Aegisthi
milites, Agamemnonis comités adorti, omnes trucidant
(Od. 520—538 et a, 387—389); Aegisthus, sprctis
deorum monitis (Od. 35 sqq.) Agamemnonem ob-
truncat, Clytaemnestram uxorem ducit, {y. 235).
Regnum occupât, subacto populo, (y. 304 sqq).

Iam Aeschylus speculatorem non Aegisthi auro con-
ductum, sed ab Clytaemnestra iussum Agamemnonis
reditum observare fingit. In excelsa aedium regiarum
parte collocatus exspectat, dum ignem, signum Troiae
excidii, conspiciat. Agamemnonem, simulato amore,
blande excipit Clytaemnestra (non Aegisthus), in re-
gias aedes eum deducit, ibique in balneo, velatum
pallio quodam, Aegisthi ense propria manu confodit.
Aegisthus apud Aeschylum tantum doli inventor est.
Cadaver Agamemnonis Clytaemnestra male mulcat,
vix sepulturae honore dignum habet.

Tragicus igitur, ut apparet, in multis discrepat a
summo poeta.

In paucis istis, quae Sophocles de Agamemnonis
morte habet, Homerum plerumque auctorem sequitur.
Aegisthum et Clytaemnestram (vs. 97) narrat, Aga-
memnonem in ipsius domo (194), dolo aggressos (197).
inter epulas (203) securi trucidasse (vs. 99).

63

lam vero Euripides in paucis tantum differt ab
Aeschylo. Initio fabulae (Electra, vs. 9) Agamemnonem
Clytaemnestrae dolo Aegistbique manu interemtum
refert in ipsius domo (318), sed utrumque sceleris
participem fingit (86, 123); eum enim in balneo
(157), kTTüpt^ ù(pàiTiu,<xTi impeditum (Orest., vs. 25),
securi et gladio (El. 160, 164) iugularunt.

Iam transeamus ad Clytaemnestrae somnium^ in quo
narrando discrepant Aeschylus et Sophocles. Digni,
qui conferantur, sunt hi loci (Choeph. 527 sqq. et
Electra 417 sqq.) tum ob diversam rationem, qua
somnium describant, tum hanc ob causam, quod
diversum plane ingenium utriusque poetae hac in re
conspicitur. Ex Agamemnonis sceptro ramum viri-
dum exortum esse, quo Mycenae obumbratae fuerint,
tradit Sophocles.

Aeschylus serpentem , Clytaemnestrae pectori ad-
motum, sanguinem una cum lacte eduxisse fingit \' ).
Utroque viso nocturne eadem est vis, eadem signi-
ficatie; sed hoc terrorem movet, illud vero maies-
tatis quodam sensu insigne est. Clytaemnestrae
somnium apud Sophoclem, vs. 480, àSoTrvoà oväpxrx di-
citur; apud Aeschylum vero idem vocatur, vs. 32 sqq. :

TCphg yap hpSrbSrpL^ (poßog
BopCbiV OVZipb^Cf.VTlC, UTVVOli ylOTOV
TTvi^V.

In kvayu^pia-za-i aliam alius poeta viam iniit: signa,
quibus fratrem agnoscit soror, adhibet Aeschylus

\' ) Auctorem babuisse videtur Aeschylus Stesichorum, fr. 42
(ed. Bergk.) ,

räc SpxyMV ê^ÓKyjas pcoXdi/ y.xpoc ßs.ßpoTCxifji,svog a%pov\'
J Kpx rcu ßxa-Lkzbq JlXstcrSi-svSxg ktpâvY}.
i. e. Orestes: Plisthenes enim Atrei Alius erat.

64

crines, pedum vestigia et vestem ab ipsa Electra
contextam (Choeph. 168, 183—211, 231 sqq.). Veri
vero similitudine illa agnitio ex pedum vestigiis se
non commendat. Poterat certe Electra Orestem ag-
noscere crinium similitudine (vs. 178) et vestibus
sua ipsius manu contextis \'). Ex fratris vero propi-
orumque pedum formae similitudine Orestem adesse
perdifficile videtur Electra coniicere potuisse. Repertis
comis sane spem bonam concipit; nec mirum: non
enim alienum esse videtur ab hominum natura, ex
rebus levissimis spem capere eos, qui vehementer
aliquid concupiscant. Euripides etiam (Electra, vs.
534 sqq) eiusmodi agnitionem ex pedum vestigiis
plane non verisimilem putabat. Ipsa enim Electra negat
pedes viri feminaeque eiusdem magnitudinis esse posse:
âAA xpa-Tiv K/sara (1.1.). Yidetur hac in re Euripides
tragoediae patrem ridiculi causa carpsisse (ibid. vs.
524—531 et 541—544) ■) Apud Sophoclem vero neque
crinium aut pedum vestigioruni neve vestium mentio
fit. Orestes de ipsius morte a sorore suo interroga-
tus, ostendit a-cppxyiSx, sigillum patris sui Agamem-
nonis, quod Electra fratri suo dederat, ut aliquando
eum reducem agnosceret (El. vs. 1222 sqq.)

In Euripidis fabula senex Orestem eadem ratione
agnoscit, qua Ulyssem apud Homerum nutrix Euryclea.
Scilicet Orestes olim puer cervum sectatus cicatricem
contraxerat. Hoc signo Electra fratrem suum ag-
noscit. (El. 573 sqq.)

1) Cf. A. Westermayer, die Electra des Sophocles aesthe-
tisch erläutert, p. 133 sqq.

2) Cf. imprimis Eur. El. 530 sq. et Choeph. 230; vid. supra
53.

65

Quod ad ^spc^éremy attinet, hac in re discrepat
Sophocles ab Aeschylo et ab Euripide.

Apud Sophoclem primo loco Clytaemnestram inter-
ficit Orestes, deinde Aegisthum. Contra Aeschylus
et Euripides primum Aegisthum, mox reginam iugu-
lari finxerunt. Hac ratione sane augetur tragica
vis; occiso enim Aegistho, auditores anxie reginae
fatum expectant; matricidio enim terribilius nullum
factum excogitari posse videtur neque scelesti et
ignavi tyranni mors tam vehementer animos movebit,
quam matris ab ipso filio necatae aspectus.

Sophoclis vero TrepiTérecxg ordinatione languere vi-
detur finis fabulae 0- Non enim tantam vim tragicam
habet mors Aegisthi, quantam caedes Clytaemnestrae.
Accedit quod matris maxime nece liberatur Electra a
malis suis ; fatum Aegisthi, praesertim cum eo ab-
sente res agantur, non admodum curamus. Etsi hoc
non nego Aegisthi demum morte rpxyivJhv yA\'^aipa-iv
adesse, mihi quidem maior voluptas tragica trahi
posse videtur ex caede matris, quam ex nece ignavi
tyranni. Clytaemnestrae enim culpa idcirco maior et
gravior esse videtur, quod in hac tragoedia omnia
ad Electram referri animadvertimus atque matris
potissimum nequitia Electra vexatur. Deesse sane
haec scena non potuit sed miseratione certe, ni
fallor, non admodum commovemur, quippe qui non
satis Aegisthum curemus

\') Cf. A. Westermayer, 1.1. p. 164 sqq.

Mirum sane videtur (coll. vs. 1370) Aegistho regiam
cohortem deesse; neque rationibus hoc a poeta firmatur;
melius Aeschylus Choeph. vs. 770 sqq. ubi, iussu Chori,
nutrix Regem hortatur ut quam citissime solus adveniat.

66

Alia alius poeta ex siugularum fabularum ratione
et ordine in enarranda AegistHi Clytaemnestraeque
morte finxerunt. In Choephoris tyrannum, aedes
ingressum (vs. 848 sq. et 851) ut ipse de Orestis
morte certior fiat, trueidat Orestes ; rem autem
narrat famulus. In Sophoclis vero tragoedia Aegisthus,
intro ad caedem raptus, eodem, quo Agamemnon
necatus fuerat, loco ab Oreste iugulatur, cf. vs. 1491
et 1495. Contra apud Euripidem Orestis famulus
mortem Aegisthi narrat : tyrannum scilicet, in sacris
Nymphis faciendis occupatum, securi caedit Orestes,
EL vs. 774—858.

Quod autem ad Clytaemnestrae caedem attinet:
intus ad caedem rapit matrem Orestes in Choephoris
vs. 904; eadem ratione in Sophoclis Electra (vs.
1406 et 1424) intus morti datur regina, dum in
funebrem coenam Orestis eineres honoribus ornat,
cf. vs. 1401. Contra Euripides dolo captam Clytaem-
nestram et ab Electra in aedes introductam (scilicet
ut sollemne in puerperiis sacrificium ordinaret) finxit;
stimulante autem sorore matrem trueidat Orestes,
vs. 1166 et 1172 sq.

Animadvertimus igitur poetas tragicos hac in re
con venire, quod facinus scelestum ante spectatorum
oculos ponere prorsus devitent, quippe quod fieri
minime artis leges permittant \').

Iam singular um olyiouo/xtav, ratione poetarum ingeni-
orum habita, inspiciamus.

In Aeschyli Orestia artis initia cernuntur. Uti
enim cuiuscunque artis, quae, nondum satis elabo-

\') Cf. Schol, ad Soph. El. 1404 (ed. O. Jahn, Bonnae, 1872).

67

rata, quasi ab incunabulis ad puerilem aetatem pro-
greditur, proprium est, ut rudem et incultam sane,
magnitudine vero et maiestate insignem imaginem
proférât, sic in Orestia et virtutes et vitia magni
ingenii artem nativam perficere et absolvere conantis
facile deprehendas. Eo fit, ut singulas operis partes
vel paullo neglectiores vel certe non satis elaboratas
reperias; contra ingenii vis per totum opus elucet.

Aeschyli autem tragoediae grandi orationis genere,
gravitate, simplicitate insignes sunt ; in moribus
vero depingendis facile eum superat Sophocles.
Cuius rei haec videtur esse causa, quod Chori lon-
gioribus cantibus ipse poeta sibi ad hoc propositum
assequendum impedimentum attulerit. Qui cantus,
etsi breviores nonnumquam facti, longiores tamen
sunt, quam ut aptus detur focus propriae indoli et
ingenio personarum singularum in actione explican-
dis Huic rei deinde, circumscripto Chori usu,
singulari arte operam dcderunt Sophocles et Euripides.
Minime tamen hoc ita est accipiendum, quasi mores
plane neglexerit Aeschylus, aut vitiose adhibuerit.
Hoc tantum volo, poetam non tam magnam operam

1) In Agamemnone (1673 vs.) Chori cantus longiores con-
tinent fere 800 vs.

In Choephoris (1067 vs.) fere 400 vs.

In Eumenidibus (1047 vs.) fere 400 vs.

Phrynichi chori cantus suavissimi (cf. Ar. Aves 750 et
Vesp. 200), cum uno tantum histrione usus sit, maiorem in
eius tragoediis locum occupant. Primus Aeschylus duos histri-
ones instituit, Chori partes imminuit et dialogo primas dédit,
vid. Arist. A. P. c. IV, 1449, a, 16 sqq. Postea, auctore Sophocle,
tres histriones adhibuit in Orestia, quae trilogia inter pos-
trema Aeschyh opera refertur, vid. K. 0. Müller, 1.1., II, p. 55.

68

in iis depingendis posuisse, ut personarum indoles
perturbationum afFectuumque vi et irapetu satis
proferatur et emineat. Plura hac de re infra, cum
ipsarum personarum mores exponamus, disseremus.

Aeschylus, quum factum inauditum canere vellet,
omnia arripuissc videtu^r, quae horrorem movere et
angere possent. Inde crebrae caedis regiae, Divinae
vindictae, Puriarum, ultionis mentiones. Nulli or-
natus, nullae digressiones auditorum animos a Pelo-
pidarum malis recreant. Toti fabulae atrum quasi
velum obductum est 0. Accedit quod, inclinato
iam die, mox vmrèç apfi kTrdyerxc (XKorecvóv; quae noctis
appropinquantis tenebrae terrorem movent maxime-
que conveniunt Agamemnonis umbrae, quae, Oreo
quasi excitata, rei gerendae continuo interesse filium-
que ad matrem necandam propellere videtur. Praeterea
tragoedia se commendat actionis et varietate et gravi-
tate, quo fit ut auditorum intentio magis magisque
augeatur et miseratio primum, deinde metus, tum
terror, quin etiam horror excitentur.

Ultionis consilium et ratio, quam cum Electra Cho-
roque Orestes meditatur, deinde quos struit doli ut ipsam
rem aggrediatur, tum ultio et caedes ipsae, postremo
facti inauditi et consideratie et cogitatio, quae singulae
partes quasi actus tragoediae esse videntur, aptissi-
mae sunt ad spectatorum animos movendos atque

Recte JoJi. Minchwitz: Euripides\' Electra, Einl. p. 14 de
Choephoris: Das Stück des Aeschylos zieht an uns wie ein
furchtbares Gewitter vorüber vor dessen Blitzen die Schul-
digen sich nicht verbergen können; es rollt sich am Horizont
langsam, aber immer schwärzer und schwärzer zusammen,
bedeckt endlich den Himmel und trifft dann die zu treffenden
Opfer mit schnellen tödtlichen Schlagen.

69

tenendos. Quod autem ad gravitatem attinet, qua,
ut ita dicam, imbutas omnes Aescliyli tragoedias
vides, in Agamemnone et in Eumenidibus, praeci-
pue in horum nominum personis, perspicere banc
poetae ingenii virtutem possis. In nostra autem
fabula, uti summae gravitate permovemur, ita sin-
gularum partium si liabes rationem, infixa animo
haerebit scena illa initio fabulae, in qua Orestem
in patris tumulo Mercurium infernum et lovem in-
vocantem vides, deinde Orestis sororisque sepulcro
insidentium preces et querelae, mox filius matrem
arripiens neque eins precibus motus ; ultimo denique
loco Chori canticum lugubre rerum gravitate et
personarum afFectuum altitudine vehementer animum
commoveat necesse est.

Arte iam cultiore et politiore usus est Sophocles.
Primum, etsi in multis A eschylum sequitur, plane
novam et ab Aeschylea tragoedia diversam protulit
tragoediam. Moribus enim magis distinctis personas
suas ornavit, Chori usum circumscripsit, nodum
magis implicuit, plures personas adhibuit. Praeterea
Sophoclis Electra, non ut Choephori, pars est trilo-
giae, sed ipsa per se stat. Inde efïicitur, ut, etsi
in multis Aeschylum sequitur, in plurimis ab eo
discrepet necesse sit. Sane, ut Aeschylus finxit,
Orestes cum Pylade in patriam redux falsum de
sua morte nuntium afFert, somnio perterrita inferias
Agamemnoni mittit Clytaemnestra, comas suas in
patris tum^ulo deponit Orestes aedesque regias idem
dam ingreditur. Sed non tantum in fabulae ordi-
natione tragoediae patrem non imitatus est, immo
vero aliam viam iniit et nova addidit.

70

Mercurium Infernum, Manes, Furias Aeschylo
reliquit; rem, quae in ChoepLoris quasi apud Inferos
agitur, in lucem et solem protraxit. Ipsa aurora apud
Sophoclem actio incipit, Chori feminae non fuscis
vestibus indutae, sed nobili genere orti sunt; Aga-
memnonis sepulcrum oculis non obiicitur, sed lucus,
templum, ager Argivus. Velum, Aeschyli tragoediae
obductum, reduxit.

Nec sine causa illud fecit poeta. Uti enim apud
Aeschylum Agamemnonis sepulcrum quasi cardo est,
in quo omnia vertuntur, ita mortuo regi vivam sub-
stituit Electram Sophocles. Ille Agamemnonis cae-
dem ultionem provocantem, hic vero regis miseram
filiam sibi tragoediae argumentum proposuit. Inde
factum idem novo plane modo in scenam protulit.
Hac re praeterea, difi^ert Sophocles ab Aeschylo, quod,
uti parum actionis inest Choephoris, ita in Electra
progressie quaedam spectetur. Augetur spectatorum
intentio uöque ad Clytaemnestrae mortem. Chryso-
themidis primum lenis et facilis indoles eademque
reginae dona ad patris tumulum ferens, sororemque
admonens Aegisthum decrevisse illam in carcerem
includere, Electrae indignationem movet. Sequuntur
Clytaemnestrae defensio et minae. lam senex ad-
veniens Orestem cecidisse nuntiat. Rediens Chry-
sothemis gaudio vano elata et deinde sorori ultionem
paranti adesse recusans ab omnibus desertam omni
spe destitutam reliquit. Ultimo loco adfertur urna
qua fratris continentur cineres. Sequitur kvxyvùipmç
et mox TTzpiTcirua.. Huc usque omnia bene se habent
atque uno tenore procedunt; finis vero tragoediae
laborat. Duobus enim factis constat xtpnrirux, Cly-

71

taemnestrae morte et Aegisthi nece, sed, regina
occisa, parum sequentia curamus. Causas iam supra
memoravimus.

lam vero plura de Sophoclis Electra cum infra,
cap. lY disserere in animo sit, ad Euripidis fabulam
transeamus.

Yiam ab Aeschyli Sophoclisque tragoediarum ra-
tione prorsus diversam iniit Euripides. Primum rure
procul ab urbe res aguntur; deinde novas non solum
personas finxit poeta, sed etiam Electrae malis cu-
mulum addidit deosque ex machina adhibuit. Quam
virginem in Sophoclis tragoedia miseriis certe obru-
tam, dignitate vero regis filiae per totum opus or-
natam vides, eandem hac in fabula omni splendore
exutam ac in humiliore conditione versantem repe-
rias. Indignis illa nuptiis \') rustico cuidam iuncta
et tanta egestate pressa, ut vix habeat unde hospi-
tibus coenam praebeat. Rusticus ille bonus sane vir, eius
vero erga Electram zba-tßztx paene ridicula esse videtur.

Aliam quodammodo Clytaemnestrae mentem dedit
poeta; misericordia primum, mox vero amore vere
materno mota ad filiam properat, audito falso
nuntio, Electram partu edidisse filium. Attamen hoe
non dico, quasi per totam fabulam eadem volun-
tate ac benevolentia insignem se praebuit regina;
immo vero poetae tenuitas in depingendis moribus
potius hac in re admiranda est. Gravis, dura, quin
etiam crudelis Clytaemnestra; sed eadem in filiae
vitae discrimine tota mater

\') Simulatas esse bas nuptias finxit poeta, quippe quibus
nimium dignitati Electrae detrahi videretur.
») Cf. vs. 1123—1138.

72

Operae pretium est totam hanc scenam (vs. 998—
1146) evolvere atque animo perlustrare.

Hisce maxime rebus discrepat haec tragoedia ab
Aeschyli Sophoclisque fabularum actione. Nec mirum:
aliud enim sibi cogitatione animoque effinxit Euri-
pides , aliud Aeschylus et Sophocles. Quatenus autem
hac rerum ordine locoque laude digni sint singuli
poetae, suo, progrediente disquisitione, loco quaerere
et explorare occasio erit.

§ 2.

De p e r s 0 n i s.

Quales personarum mores in tragoediis esse de-
beant , quidque petat quidve fugiat poeta, iam su-
pra (Cap. 1), duce Aristotele, vidimus. Iam ipsas
tragoedias adeamus, ut, ordine singularum persona-
rum moribus expositis, singulorum poetarum virtutes
aut vitia propius cognoscamus, iudiciumque aequum
ac verum de iis faciamus.

Iam primum, qualem Orestem nobis ob oculos
posuerint poetae, videamus.

Strenuus, fortis, propositique tenax Aeschyleus
Orestes. Quem cum patris memoria, interfectorum
superbia nec minus Apollinis iussa ad maternam
caedem incitent, nec amplius dubitat aut haeret.
Redit una cum Pylade in patriam, patris deorumque
auxilia precatur, sorori, quis sit, aperit. Luget patris
miseram sortem, mox vero Electrae et Chori monitis,
patrisque tumuli aspectu confirmatus, ultionis tan-
tum rationem mente agitat. Audito Clytaemnestrae
somnio magis etiam excitatur; Choro deinde consilia

73

sua significat ea securitate animique tranquillitate,
quae virum constantem certumque in rebus incertis
declaret. Post, hospitis Phocensis habitu assumto,
haud matris aspectu conturbatur, immo vero callide
suique compos se ignorare simulât quinam sint ii,
quibuscum colloquatur. Occiso vero Aegistho, matris
mortem timentis precibus paulisper moveri videtur,
sed mox, Pyladis monitis, ne iussa Apollinis ne-
glegat, ultionis recordatus, intro ad necem rapit
matrem. Nee denique re peracta aut aliter sentit,
aut facti poenitentiam agit, sed etiam tum se recte
et iure egisse universum populum contestatur. Ipso
vero hoc temporis momento Furiis agitari incipit
atque Delphos profugit, ubi Minervae inprimis
Apollinisque opera, causa ad idoneos iudices delata,
omni culpa liberatur.

Iam, ut paucis absolvam, apud Aeschylum Ores-
tes strenuus, fortis, propositique tenax, sed — re-
veritus sive potius metuens iussa Apollinis, quippe
qui horrenda supplicia ei minatus sit.

Quod attinet ad Sophodeum Orestem in multis
patrem traegoediae sequitur poeta, multis etiam ab
eo discrepat. Primum Orestes proprio motu suscipit
rem ; qua vero ratione viaque eam perficere debeat,
docet eum Apollo \'). Deinde saepius, antequam
Delphicum adiit oraculum, Electrae dam per nuntios
promisit se rediturum, ut paternam caedem ulcisce-
retur Diu quidem moratur, sed redit. Redux

\') Of. Soph. El. vs. 32—37, 51 sqq. et 82 sqq.; viel, etiam
Schneidewin, Einl. pag. 25 sq.

=) Ibid. vs. 164, 171, 182 et 317 sqq.

74

in patriam, primum patris tumulum libationibus et
comis suis, honorare constituit (ita enim, auctore
Apolline, prospéré ei res eveniet) et paedagogum
iubet aedes ingredi ut rerum statum noscat; simulet
a Phanoteo se esse missum, ut mortem Orestis ré-
férât ; cuius rei argumento esse urnam, quam ipse
allaturus sit, senem significare iubet. Diversi abeunt,
iuvenis ad patris tumulum, senex ad regias aedes.\'

lam, vs. demum 1097 Orestem iterum in scenam
prodeuntem animadvertimus. Affert secum urnam
cum Orestis reliquiis, quam simul ac conspexit Electra,
vix lacrimas continere potest; rogatus dat urnam
Electrae Orestes et lamentationibus eius permotus,
miserationi indulgens prudentiaeque oblitus Orestem
se esse profitetur ; quod ut maiore fide probet, sigil-
lum patris ei ostendit. Laetitia elatam sororem
prudens sedat frater, rerumque statum sciscitatur.
Mox, adhortante paedagogo, aedes ingrediuntur viri
et quod intenderat perficit Orestes. Matre occisa,
paulo post Aegisthum quoque, rure reducem, gladio
obtruncat.

Aliam prorsus esse indolem Orestis Sophoclei,
aliam Aeschylei brevi hoc rerum conspectu satis
apparet. Cuius rei haec causa esse videtur, quod
diversam uterque poeta rationem secutus sit. Orestem
enim Aeschylus, Sophocles Electram primo loco
posuisse videtur. Accedit, quod Electrae potissimum
animo ac voluntate omnia in Sophoclis tragoedia
progrediuntur et ad finem perducuntur. Hoc vero
negari non potest, poetam Orestem virili prudentia
et inprimis singular! erga sororem amore insignem,
praeterea fortiter in summo rerum discrimine agen-

75

tem, finxisse. Quibus rebus Sophoclem facile superare
patrem tragoediae, nemo, comparatione facta, non
videt.

Diversam iniit viam Euripides. Orestes enimFati
Apollinisque iussis coactus rem perficit. Conditi-
onem sororis, quam nuptiis cuidam iunctam esse
audi vit, exquirendi causa et simul ut matrem Aegis-
thumque morte puniat, redit in patriam. Audito
Electrae cantu lugubri sororem agnoscit neque tamen,
quis sit, profitetur Post, ubi primum senex,
deinde soror Orestem agnoverunt, senis monitis
ad facinus via parata, fratrem ad caedem instigat
Electra. Caeso Aegistho, uti antea Deorum auxilia
precatus erat, ita nunc quoque illis gratiam habendam
laudesque tribuendas esse significat. Prudens atque
sibi constans Orestes hue usque : matris vero appro-
pinquantis aspectu perturbatus, hanc necare dubitat,
quin etiam tantum facinus Deum iubere haud potuisse
afïirmat, vix denique sorori aegre et invitus cedit,
matremque morti dare sustinet. Caede perpetrata,
horrendi facinoris poenitentiam agunt frater sororque
ac conscientiae stimulis agitati alter in alterum
culpam convertit. lovis tandem Fatique decretis

\') Cf. VS. 1301 sq.: (xoTpav avkyATfi y^yev ro

^o\'ißov r xa-ofoc yX\'^crcrrig kvoTrm.

-) Paene, audito quales sepulturae honores nactus sit pater,
aperuit se Orestes:

Gr. ó y,iXTSr(xvù}ii Sè crog Trarhp T0pi,ßou wpü-,
El. ÏKupasu CJÇ S\'Aupa-ev, ty.ßXr,S-dg ^bpcfjiv.
Gr. oîjxoij tóS ohv siTToig\'
sed statim, recepto animo praesenti, pergit:
aia-ä-yiirtg yxp ovv

KXK TÙV ^upxiwv TTYj/axrwv ßporouq. (vs. 290 sqq.)

t

76

Orestes, Furiis instantibus, ex patria Athenas fugit
ibique omni culpa liberatur.

Orestem, magis quam Electram, natura propius
ad humanitatem accedente praeditum finxit Euripides.
Fati Apollinisque iussis coactus rem suscipit, quo
fit ut caeco potius impetu, quam proprio motu, ad
agendum propellatur. Quem cum Electrae opponas,
prudens certe sibique constans dici potest. Cogitur
hic, cogunt illa. Fatum, Apollo. Quo fit, ut dubius
et incertus rem, invito animo, perficere videtur.
Fortis non est, quia fortis esse non potest. Euripi-
deus Orestes multis in rebus plane contrarius So-
phocleo Oresti. —

Electra in Choephoris pietate in patrem atque im-
placabili erga Clytaemnestram Aegisthumque odio
insignis. Quam ob causam Orestem hortari atque
-instigare, ut rem strenue ac fortiter aggrediatur,
non desistit. Libamina in patris tumulo dum solvit,
cincinno pedumque vestigiis conspectis, Orestem ad-
esse suspicatur ; mox fratrem agnoscit et laeta Trta-rhv
aSiXfbv salutat. Deinde una cum fratre Choroque
patris inprimis Deorumque auxilia precatur. Finitis
precibus domum ingreditur Electra, nec amplius
eius mentio fit.

Minorem certe partem Electrae tribuit Aeschylus,
nec sine causa: Oresti enim primas partes dedit:
eadem ratione Electrae maiores, Oresti minores par-
tes tribuit Sophocles. Nihilominus veram prudentis
sororis piaeque filiae imaginem refert. Mollis ama-
bilisque naturae earn finxit poeta. Matrem sceleratam
odit sane, speratque fore ne paterna caedes inulta
mansura sit. Nusquam vero vehemens, invicta, ut

77

Sophoclis Electra, quae aeque summo amore ac
summo odio movetur. Magna et praecipua eius in-
dolis nota est animi vehementia. Neglecta et con-
temta, indigne et contumeliose habita, aedibus. pa-
ternis fere expulsa, ne hoc quidem sibi relictum
habet, ut patrem lugere et querelas libere elFundere
possit. Eo fit, ut in imimicos illa ferox et invicta
sit,. quin etiam eos horreat ; amicis vero se devovere
non dubitat, immo omnibus animi viribus et incre-
dibili amore eos amplectitur. Paternae caedis ultio-
nem solum cogitat, pietate aeque ac odio ducta.
Cuius caedis ultorem Orestem aliquando rediturum
sperans, hoc solum cupit, hoc Deos precatur, hoc
matri minatur. Fratrem periisse accipiens, primum
animum despondet, mox vero sororis aspectu exci-
tata, eam adhortatur ut defuncti Orestis vices sus-
cipiant; huius quoque auxilio destituta, sola rem
aggredi constituit, nec mortem metuit, dummodo
patrem ulciscatur. Ipsius denique urnae aspectu,
qua fratris continentur reliquiae, maximo afflicta
dolore, mox, ubi fratrem agnovit, quo magis depressa
fuit, eo magis insperato efFertur gaudio. Iam sibi
malorum querelarumque finem adesse, iam laetissi-
mum illum diem illuxisse, quo, quod dies noctesque
expetisset, adepta sit ! Audita matris moriturae voce,
primum horrendum gaudium falsa tranquillitatis
specie tegit et reprimit, quasi res, quae agitur, ad
ipsam non pertineat, deinde, iterate clamore, se
continere diutius nequit, sed furore abrepta fratrem
ad caedem incitât. Aegisthi adventu, gaudium et
iram simul, qua agitatur, iterum compescere et
moderari cogitur, ut simulato luctu, et quasi neces-

78

sitati cedens, omnem suspicionem removeat. Sed
quo magis animi motus aegre repressit, eo apertius,
quum eum mortem subterfugere non posse videat,
veram indolem prodit. Nullam defensionem admittit,
neque eius morte contenta est, immo sepulturae etiam
honores ei negat, ut hoc quoque malorum solamine
fruatur.

Nostris quidem moribus non probaretur Elec-
tra: consilio vero poetae si accurate attendimus,
multa obscura primum, luce clariora nobis appareant
necesse erit. Primo igitur loco tenendum est, Elec-
trae primas partes tribuisse poetam ; nec sine causa :
quo erat ingenio, artem suam in depingendis homi-
num moribus proferre studuit. Yirginis igitur,
animi perturbationum vi et impetu permotae, ima-
ginem referre statuit. Deinde, ne actioni fabulaeque
nimium detraheretur, mente et animo potius quam
factis Electrae res progredi atque ad finem perduci
voluit. Hinc ad Electram omnia referuntur itemque
ab Electra omnia profisciscuntur. Eam, ut paucis
absolvam, naturam Electrae finxit poeta, qua actio
continuo atque uno tenore, consiliis et opera, ab-
solveretur M.

1) Pulchre et vere Otto Ludwig, Shakespeare-Studien, 1872,
pag. 378: »Welch\' wunderbare Gestalt die Electra des Sopho-
cles; wie wunderbar alle Schwäche und alle Stärke des
Geschlechtes in der Gestalt; Hasz aus Liebe, wodurch auch
der Hasz schön und weiblich wird. Wie schön, dasz sie
nicht selbst handeln musz; das kommt dem Manne zu." Et
mox de agnitione (p. 380): »Wir muszten sehen, wie diese
Electra liebt, um die Schönheit ihres Hasses zu verstehen;
sonst war dieser Hasz unschön und unsere Theilnahme löste
sich von ihr\' selbst los. Dasz sie der eigenen Leiden mit

79

Alia prorsus apud Euripidem Electrae conditio,
alia eius indoles. Aedibus expulsa paternis, rure
vitam in egestate degit ; rustico cuidam nuptiis iuncta
huius labores sublevare studet. Patris mortem la-
crimis prosequitur, sacra sollemniaque agere abhorret.
Fratris exsilium luget, reditum exoptat. Paedagogo,
ex indiciis quibusdam Orestem adesse putanti, vix
fidem habere sustinet eique credulitatem exprobrat.
Quin etiam ipsum fratrem, omnibus dubiis sublatis,
adesse vix credere audet. Quem simul ac agnovit,
spem animumque recipit seque matris invisae caedem
suscepturam esse significat. Ab hoc inde temporis
momento matris mortem tantum cogitât. Fratrem
stimulât, senem falso nuntio arcessere matrem iubet,
paternas Manes Deosque in auxilium vocat, ipsa
sibi, victo fratre, mortem consciscere statuit. Equi-
dem, vano metu perculsa, paene mortem sibi para-
verat; audito vero de Aegisthi morte nuntio, laeta
coronas nectit, quas Oresti et Pyladi imponit. Deinde,
furore et indignatione abrepta, probris conviciisque
iram in tyranni cadaver evomit. Tum, matre ap-
propinquante, haesitantem fratrem monitis opprobriis-
que confirmât et reginae obviam it, ut eam, e curru
descendentem, adiuvet. Sequitur matris filiaeque
altercatio; patrem défendit, matrem, invito quamvis

gedenkt, das macht sie nur menschücher; aber man thue die
Erkennungsscene weg, und dieses Gefühl der eigenen Leiden
wird vorschreien —, wir werden zu sehr die unversöhnlich
ihr persönliches Leid Hegende, die Rachsüchtige sehen, die
im blindem Affekte immer noch mehr Kränkung sich
zuzieht."

80

animo \') accusat filia. Ne materno quidem erga se
amore movetur, immo vero supremam viam euntem
ironia perstringit. Seelere perpetrate, misericordia
ac poenitentia filiae animum vexant et culpam suam
in fratrem transferre conatur. Tristi tandem animo
earo fratri patriaeque valedicentem uxorem ducit
Pylades.

Miseriis obruta Euripidea Electra; eius vitae in-
sidiatur Aegisthus, cuius furori filiam eripit mater;
detrusae in humiliorem vitae statum vix ad viven-
dum victus suppeditat. Agamemnonis filia cuius
nuptias amhierant \' EAAàJoç Trp^rot yß-ovhq a matre rus-
tico cuidam nuptuni data. Quo fit, ut demissa pri-
mum animi, rerum statu fratris reditu mutato, au-
dax ac ferox facta ultionem tantum cogitet spiretque.
Quae modo de Sophoclea Electra dixi partim in
Euripideam Electram quadrant, sed ita tamen, ut
utriusque poetae arti Aristotelis ■) monitum adhibeas
necesse sit.

Electrae prorsus contraria Sophoclea Chrysothe-
mis Timida et lenis Chrysothemis constant! et
forti opponitur sorori. Sororem iure agentem pro-
fitetur, rerum vero necessitati cedat, (ut ipsa facit)
admonet. Cui severe imprudentiam, ignaviam, quin

\') Cf. totam Electrae orationem (vs. 1060—1099) inprimis
vs. 1061, 1080.

A. P. c. 25, 1460, b, 34: ^ofoytXrig \'étpyj xùroç juèv dîouq
StX TTOΔu, EhptTTiSyiv Se ohc da-\'i.

3) Eadem ratione Ismenae opposuit poeta Antigonam in
huius nominis traegoedia.

Perdigna, quae conferatur, est Electrae Chrysothemidis-
que morum descriptie apud Westermayerum, 1.1. pag. 65 et
66 et pag. 112 sqq.

81

etiam simulatum erga amicos amorem ac societatem
cum hostibus initam exprobrat Electra. Eespondet
Chrysothemis sororis tantum salutis causa se haec
monuisse: tyrannum enim et reginam, nisi querelis
finem imponat, Electram in carcerem detrusuros.
Quare ut mutet animum etiam atque etiam obsecrat.
Frustra : sororem, iussu Clytaemnestrae (quippe som-
nio perterritae) inferias x^gamemnoni missuram ad-
hortatur Electra, ut comas potius suas cum ipsius
crinibus cinguloque patri offerat. Quo dicto obsecu-
tura ad patris tumulum se confert Chrysothemis.
Mox laetitia elata redit : ipsum enim Orestem adesse,
comas, flores, libationes in patris tumulo fusas se
vidisse: quare sine dubio Orestem adesse quisnam
abneget? Neque enim sibi aut sorori, nec matri
hoc convenire.

A^ultu immoto Orestem mortuum esse nuntiat
Electra, quare ipsae rem aggrediantur. Spe omni
destituta, animum demittit Chrysothemis: pro viri-
bus vero sorori se adfuturam esse affirmat. Audito
tamen Electrae consilio, ut Aegisthum morti dent,
répudiât rem Chrysothemis et amore metuque exagi-
tata omni modo sororem a proposito suo revocare
studet. Quam cum iratam invictamque proposito
stare animadvertat, saluti sororis timens tristi animo
abit. Animi perturbatione Electra, amore Chryso-
themis movetur.

Chrysothemidis persona magis Electrae figuram
eminere atque exstare satis apparet. Timida, mitis,
bonae spei plena, sororis amantissima illa; haec
audax, severa, semper sibi constans, patris aman-
tissima. Lubet, brevitatis causa, hic apponere sen-

82

tentiam viri elegantis et pulchri sensu valde in-
signis

De Agamemnone., quamvis in huius nominis tan-
tum tragoedia nobis ob oculos ponatur, pauca ad-
monere volo.

Flammarum primum signo , mox praeconis reducis
nuntio, Agamemnonis victoris reditus reginae popu-
loque Argivo praesignificatur. Ecce advenit populo-
rum rex, regio ornatu, gloriae felicitatisque splen-
dore insignis, una cum Cassandra curru triumphali
vectus et magna captivarum, praeconum militumque
caterva stipatus. Monitis victorem excipit Chorus:
multos enim esse mortales, quos „aliud clausum in
pectore, aliud in lingua promptum habere, amicitias
inimicitiasque non ex re sed ex commodo aestumare,
magisque voltum quam ingenium bonum habere"
haud pudeat. Cui rex, Diis pro rebus feliciter gestis
laudatis, experientia doctus, assentiri non dubitat,
civiumque salutem sibi curae futuram esse significat.
Regias aedes intrare paranti obviam it Clytaemnestra;
regem illa ficto amore salutat atque excipit, per
pictos tapetes domum intrare iubet. At laudibus
extolli abnuens Agamemnon tapetes calcare récusât,
deorum invidiam reveritus:

Aéyw avSpsc, pih B-eóu, crkßm ifxi.

Precibus tandem uxoris post levem altercationem
obsequitur et divino quasi afïlatu monitus:

\') A. Westermayer, Q)Q : »(Chrysothemis) ist ein Spiegel-
bild weiblichen Denkens und Empfindens in der normalen
Entwicklung der Natur. Erst an dieser Folie erkennen wir
so recht die männlich angelegte Natur Electra\'s, die sich vor
allem als Tochter eines grossen Vaters fühlt."

83

TToXXh ykp xîSùg dfx.xTctpS-cpc\'iu Troarlv
(p^-dpovrx TTXOÖTCV.

Paulo post Agamemnonis intus letali vulnere per-
cuss! vox auditur.

Eo magis miseratione commoveri videmur, quo
nobilem et fortem virum tam vili modo morti datum
animadvertimus. Accedit quod summo studio Aga-
memnonis personam perficere studuit poeta. Quin
etiam Homerum hac in re superare videtur. Consilio
atque prudentia insignis, nominis fama clarus, rex
regum, ad summum gloriae fastigium pervenisse
videtur Aeschyleus Agamemnon. Bello fortis, domi
quasi civium pater, iustus veritatisque amicus; simu-
lata uxoris mens eum minime latet: sed fides sus-
picionem superat. Et qua ratione Chrysothemidis
indole Electrae naturam explanari et quasi evolvi
animadvertimus, eadem ratione Clytaemnestrae per-
fidia atque improbitate in maius extolli putamus
regis nobilem et praeclaram indolem.

Sed — monet enim libelli ratio — ad ipsam Cly-
taemnestram veniamus.

Quam cum consiliorum non minus quam scelerum
Aegisthi sociam finxerint tragici, ab hoc eam secer-
nere haud expedire videtur.

Iure kvopbßovXov yvvxXy.x Clytaemnestram vocat spe-
culator in Aeschyli Agamemnone; virili consilio ac
summa protervitate illa insignis. Aegre fert mortem
Iphigeniae atque inde odium in Agamemnonem pri-
mum suscipit; auget odium Aegisthus et, absente
Agamemnone, frustra primum, mox blandis verbis
reginae animum sibi conciliât. Tandem tyranni
solum consiliis perficiendis inservit Clytaemnestra et

84

sui ipsius animi motu in errorem ducta inplacabili odio
Agamemnonem prosequi incipit ; caedem filiae patris
tantum morte expiari posse putat; perpetrare igitur
facinus horren dum decernit; nec vero ope aliéna,
immo sua ipsius manu morti dabitur Agamemnon.
Se enim, uxorem atque matrem, maxima iniuria
affectam esse pro certo habet. Vi cum nihil efïicere
possit, dolos struif : amorem , laetitiam simulât,
laute Agamemnonem reducem excipit : suspicionis
causam, quantulacumque est, tollere laborat. Ac
nimis prospéré ista artificia ei succedunt: nil doli
subesse putans aedes intrat rex. Quo occiso simu-
lationem deponit regina veramque naturam ostentans
causas rationesque horren di sceleris proterva fronte
exponit. Iure se regem occidisse : filiam enim
crudeliter eum mactasse et concubinam domum
duxisse: iustas igitur poenas ab adultero se ex-
petisse.

Iam rerum una cum Aegistho potita Orestem
patria expellit Electramque dura conditione premit.
Audito (falso) nuntio de morte Orestis, simulate
dolore hanc calamitatem luget, tacita vero secum
laetitia effertur Aegisthumque hac de re certiorem
facere Cilissam, Orestis nutricem, iubet. Quem
simulac ab Orestis manu iugulatum esse audivit,
spe omni destituta et ultima experiri statuens, se-
curim arripit nec inulta occidi decernit. Cum pre-
cibus nec minis Orestem a proposito suo abdu-
cere possit, diras filio suo imprecata trucidatur.
Aegisthi igitur suaque ipsius culpa perfidam duram,
falsam, sceleratam Clytaemnestram fingit Aeschy-

85

lus. Aegisthus autem ignavus, timidus, perditus
homo

Iam videamus, qualem reginam nobis ob oculos
ponat Sophocles.

Narrat Choro Electra matrem implacabili odio a
se dissidentem ne tacitis quidem verbis querelas
elFundere sibi permittere ; quibus cum, nimio afflicta
dolore, indulgeat, statim maledicta in se congerere
reginam. Quin etiam foras ire sibi non licere ; diem,
eheu ! quo pater interfectus sit, quotannis festis
sacrificiisque celebrare Clytaemnestram. Iphigeniae
caedem caedis Agamemnonis ansam et causam prae-
buisse reginam simulare re vera peccato suo
deverticula sibi quaerere Clytaemnestram : quasi vero
hisce artibus conscientiae stimules evellere atque
placidum sibi animum reddere possit !

Somnii portento perterrefacta angoribusque agitata,
obscure vota fundit regina Apollini; precatur ut
horrendo somnio faustum deus tribuat eventum seque
prospéra posthac fortuna frui sinat. Post, ubi
Orestem in cursuum certamine occidisse nuntiavit
paedagogus, vix retinere laetitiam suam potest Elec-
tramque dolore oppressam acriter conviciis oppro-
briisque lacessit. Amorem maternum saepius in
ipso ortu opprimit communemque naturae sensum

") Risum movet sub fmem Agamemnonis superbia intu-
mescens tyrannus, Choro supplicia horrenda minans, nec
vero quidquam effîciens.

") Veram caedis causam, incestum reginae erga Aegisthum
amorem ac simul regni cupiditatem, Chorus hisce verbis
significat, vs. 197 :

dbXoç Yiv b (ppoccrxc, spoç b y.rdvxç.

86

répudiât regina, simulatione et artibus non magis
quam conscientiae stimulis exagitata atque excru-
ciata.

Quod ad Aegisthum attinet, in hac tragoedia
maiorem actionis partem abest ; redeuntem, reginae
mortem mihil curantem, immo suam ipsius salutem
tantum cogitantem, ad necem rapit Orestes.

Aliam quamdam Clytaemnestrae indolem finxit
Euripides.

Amat regina Aegisthum, sed ita tamen ut se
matrem esse non plane obliviscatur. Hinc Electram
iam antea Aegisthi furori eripuerat, hinc etiam eius
miserias deinde luget et miseratur. Filiae parturientis
dolores lenire properat gaudetque materno officio.
Eadem quidem de causa, qua apud Aeschylum et
Sophoclem, Agamemnonem trucidavit — Iphigeniae
caedes regisque perfidia et adulterium odium inpla-
cabile ex amore pepererunt scilicet — attamen hu-
manitatem prorsus non exuit :

YM yxp oï/Twç ayxv

yxip(ù Ti, réy.vov, roTç SîSpxfiévciç kfzc\'i. (vS. 1105 Sq.)

Inde fit, ut magis miseratione commoveamur ma-
tris amore, quam dominae odio flagrantis. Matrem
amantem, uxorem perfidam, feminam denique scele-
ratam Clytaemnestrae persona nobis ante oculos
posuit poeta \').

Iam, gravissimarum personarum \') moribus expo-
sitis, restât ut pauca de singulorum poetarum ingenio
et vi addamus.

\') Cf. quae supra sub finem Cap. Ill, § 1 disputavimus.
■) De Chori cantibus, deque tertiär um partium personis
infra disserendi locus erit.

.H- -

Aeschylum igitur Diis et inferioribus numinibus
multum tribuentem vidimus; inde fit ut divina quadam
maiestate eius fabulae insignes sint; personarum
vero moribus depingendis non tantum operae dare
poterat quam Sophocles et Euripides; Chori enim
longiores cantus huic rei impedimento erant. Mori-
bus vero carere suas personas nemo facile contendet,
sed maiorem iis operam dare potuisset poeta.

Res, unde singularum personarum ingenium et na-
tura appareat, magis distinxit Sophocles. Animi hu-
mani, humanitatis denique, vim et naturam melius
explicavit atque explanavit, quam Aeschylus et Euri-
pides. Certe in animi affectibus depingendis dignus
est Euripides.! qui Aeschylo Sophoclique praeferatur;
facile vero primas tulit Sophocles, quippe qui verae
naturae humanae singula atque propria magis perse-
quatur.

Primum locum tenere mihi videtur Sophocles,
secundum Euripides, tertium Aeschylus, sed ita
tamen ut propius ad Euripidem eum accedere
putares.

§ 3.

De loei s piilchriorihus.

Diligenter lectitanti tragoedias nostras cum sum-
mae ratio atque morum descriptie, tum verborum et
sententiarum lumina sub oculos cadant necesse est.
Solebant enim poetae luminibus quodammodo et
coloribus opera sua distinguere atque exornare; inde
rerum sententiarumque ornamenta passim tragoediis

insparsa invenias. Quae singula afferre atque ex-
ponere quoniam longum esse videatur, quaedam tan-
tum de locis insignioribus subiungore statuimus.

Accedit quod perpauci tantum loei comparationi
instituendae aptiores sunt. Quare, hisce primo inter
se locis comparatis, addere deinde quosdam, pulchri-
tudine insignes, in animo est.

Admirabili quadam arte SopJioeles., hisce in rebus
facile princeps, mores animique affectus cum Electrae
4um Orestis in xyxyuupla-zi depinxit. Electram omni
calamitatum genere afflictam atque oppressam vidi-
mus; eius varios per varios casus animi motus in que
tantis rebus adversis indolis vim admirari coacti
sumus : redit frater, sed virgo infelix eum non ag-
noscit, nisi hoc ipso temporis momento, quo urnam
tenet, qua fratris cineres contineri arbitratur. Inde
per ipsam agnitionem haud a tristitia, sed a despe-
ratione ad summam laetitiam transgreditur. Quam
laetitiam statim, metro mutato, poeta Electram car-
mine antistrophico exprimentem efiingit, dum Orestis,
iambico metro utentis, animi virilis constantia et
tranquillitas, summa arte sororis eiulationibus oppo-
nitur. (vs. 1232—1287).

Longe aliter auxyutlipurig Euripidea se habet.

Hic nulla vis, nulla suavitas adest, immo vero
frigus quoddam languorque ava.yv(^pia-£i inhaeret. Cho-
rus , praeter expectationem, magis quam Electra
Orestis reditu gaudere videtur. Yidentur vero frater
et soror, dum Chorus cantat, laetitiae suae indul-
gere, ut patet ex Orestis, cantu finite, verbis:

îku <piX(Xç filu TiScmç àcTTracr^ârwy

s\'xw) xp^\'^v kocùb-ig ocùtoc suxroiusi/. (Ys. 596 sq.)

.H- -

Animi vero afFectuum notatie eiusmodi est, ut
fere miremur poetam audire, qui hac in re summa
tenuitate excellere solet

Contra Aeschyli kyxyv^pia-iQ proxime ad Sophoclis
artem accedit.

Reperto in tumulo patris cincinno, anxietate, spe
et gaudio agitatur Electra; inde metus eam subit,
ne patris inimicus cincinnum deposuerit Deosque
precatur et sperat neque sperare audet ; tum pedum
vestigia denuo dubitationem spemque ei iniiciunt,
adeoque variis animi motibus perturbatur, ut fratrem
non agnoscat, immo eum sibi dolos struere suspicetur.
Tandem Orestes vestem olim ab ipsa contextam
ostentat, quo signo victa, laetitia insolenti ita elFer-
tur, ut frater, ei monere eogatur, ut ab nimio gaudio
se temperet, ne mente turbetur. In multis hac in
re Aeschylus par est Sophocli, sed arte hic illum
superat.

Digni porro, qui conferantur, sunt hi loci : Choeph.
vs. 306—478, Soph. EL vs. 86—253 et Eurip. El.
vs. 167—214. Electram ibi luctui indulgentem
consolari conatur Chorus. Maiore vero arte Aeschylus
hac in re Sophocli Euripidique antecellit, non tan-
tum hanc ob causam, quod ipso scenae aspectu
auditorum animos teneat poeta, sed multo magis
hac re, quod vi tragica aeque ac poëseos sublimitate
hoc carmen exornaverit.

Orestem Electramque Agamemnonis tumulo insi-

\') Ipsi sibi viam eo obsaepsit Euripides, quod, Aeschylum
deridendi causa, incredulam et sensu fere carentem Electram
eflinxit; cf. supra pag. 64

.H- -

dentes ac patris Deorumque auxilium precantes
spectas; prope adstat Chorus. Luctu intentos con-
solatur Chorus, spe proposita, fore ut paternae
caedis tandem aliquando poenas Orestes expetituriis
sit. lovcm implorât atque ohtestatur Orestes, ut

iicrripOTiroivoy «rxv

mittat; ipse simul ultionem perhorrescit. Admonet
iuvenem Chorus paternae caedis sororisque miseria-
rum; ad Chori monita precesque se applicat Electra;
miserahilem Agamemnonis mortem refert; tandem
fratrem incitât ut ultionem paret. Electrae nimium
dolorem animique remissionem sapienter monitis sen-
tentiisque temperat et moderatur, felicisque exitus
spe proposita, earn erigit et eius precibus suas preces
subiungit \' ).

Addita Orestis persona plus efïicere poterat poeta,
quam Sophocles et Euripides. Augebatur hoc modo
vis tragica; non solum enim dolores Electrae Chorique
consolatio lectoris animum movent atque tenent, sed
etiam Orestis preces, dubitationes, ultionis tandem
consilia. Yarietate non minus quam gravitate hoc
carmen insigne est ; totius fabulae argumentum eo
contineri videtur : Agamemnonis memoria excitatur :
narratur eius caedes : exponuntur quaecumque indig-
nationem movere possint; futura significatur ultio,
tecte primum, mox aperte.

Chori praesertim partes prudentissime distributae :

Orestes admonetur, erigitur , confirmatur, excita-
tur ; Electra, dolore afEicta, animum recipit, bonam

\') Longum est totum Electrae Chorique colloquium appo-
nere; quare attende sis animum inprimis ad vs. 332—339 et
340—344, vs. 363—371 et 372—379, vs. 405—409 et 410—417

.H- -

spem concipit, fratrem denique ipsa stimulât et
instigat. Animi postremo affectuum descriptione
poeseosque sublimitate tot um carmen insigne.

Huic carmini cum Electrae Chorique apud Sopho-
clem colloquium \') opponas, statim ab Aeschylei
carminis ordinatione diversam poetae rationem nemo
non perspicit.

Uti enim ille Oresti, ita hic Electrae primas dedit.
Omni spe destitutam, irae et indignation! in duigen-
tem, Chori denique solatia spernentem atque negle-
gentem Electram finxit poeta. Bene sensit Sophocles
totam sibi Electrae personam, siquidem summo studio
auditores banc amplecterentur (idque poetae propo-
situm fuisse iam supra vidimus) initio statim tragoe-
diae esse depingendam. Vehementer auditores permo-
vere studuit poeta ; nec frustra : evagatur, dolet, mise-
ratur, imprecatur, furit Electra; malorum consolati-
on em in venire nequit, accipere récusât. Patrem
ulcisci nequit, sed eius fatum lugere potest. Hoc
tantum quaerit, hoe unice delectatur. Miseratione
metuque permovemur aspicientes miserrimam regis
filiae conditionem.

Perdifficile mihi videtur, cum hoc carmen lugubre
cum Aeschyleo cantu componas, aequum iustumque
facere indicium. Sua in arte uterque poeta palmam
fert; attamen, ni fallor, sublimitate ac splendore
Aeschyli, simplicitate ac veritate Sophoclis carmen
insigne.

Iam veniamus ad Euripidem,

\') Argumentum supra (pag. 39 sq.) cum fusius exposueri-
mus, hic rem repetere supervacaneum esse videtur.

.H- -

Huius poetae carmen si recte aestimare quis velit,
Electrae mores bene attendat necesse erit. Initio
enim fabulae alii eius mores, alii in fine tragoediae.
Animum primum despondens miseraeque, ad quam
redacta est, vitae conditioni se submittens, mox,
fratris audito nomine, ferox, ultionis tantum memor,
quin etiam crudelis evasit. Advenit Chorus mulierum
rusticarum Electraeque suadet ut ad lunonis festum
se conférât. Illa vero patris fatum lugere mavult
nec sacris aut festis delectari potest. Apte tum
Chorus virginem miseram admonet ne querelis suis
Deos infestos sibi habeat, sed eos potius precibus
placare studeat. Recenset repetitque miserias suas
Electra nec Chori consolationibus frui vult. Tristis
et abiectus tum Chorus:

ToXXù^v KXYMV ILXXricrtv xlrixv

(7f,g ftTiTpoq \' EAéi\'yj ^ùyycvcq Sofioig re crcflq.

Omni spe destitutam virginem ad sollemnia ac
sacra facienda invitât Chorus. Hac rerum inter se
repugnantium consociatione usus est poeta, quo
maiore misericordia auditores permoveret. Accedit
elegantia quaedem ac suavitas, quae nec Aeschyli
nec Sophoclis carmini inest. Ceterum hac in re hoc
carmen ab Aeschyli Sophoclisque carminibus difFert,
quod hortatione magis quam solatione Electrae ani-
mum erigere Chorus conatur \'). - -

lam nonnullos pulchritudine insignes locos afîe-
ramus.

Gravis quin etiam horrenda illa in Agamemnone

\') Spe proposita Aescliyleam, monitis Sophocleam Electram
consolatur Chorus.

.H- -

sccna Cassandrae et Chori (Ys. 1072—1342). Divino
afflatu permota praesagit sacerdos obscure primum,
mox apertius futura aedibus regiis sibique ipsi im-
minentia mala: querelas precesque fundit Apollini,
ut ista avertat. Mox, adhortante Choro, ambages
mittit Cassandra et clara ac haud ambigua oratione
Agamemnonis caedem, suam deinde ipsius mortem,
postremo regiae necis ultionem vaticinatur. Tum,
ornatu sacerdotali abiecto, ad aedes accedit et:

ÎÙ) TTc/.T&p (Toü (TbiV rz yzvvx\'fsiv rz\'AVw.

Ch. TL S zcTTi -^pr]fj.a-, TLÇ rr aTroa-rpétpzt (pißcg;

C. <pzö <pzö.

Ch, Tl TCÜT zipzb^xq-, zt Tl /ü^ (ppzuûv CTTOyOg.

C. fóvov Sópccc ■^vzauG-cu aifiXTOcrTocyri.

Ch. y-xi TTÔjÇj ToS C^Zl SrUfiXTlùV ZfSCTTLÙiU.

c. ofcoiog XTpcsg ojinrzp Ik Txfou TrpzTTZ\'..

Ch. ob Yibpiov xyXxi(TpLx Sûi^uxcriv Xéyzig.

Repetit mali ominis augurium sacerdos:

(W ^ZVOl.

ovToi SvcroL^Gj ^xfivov ùg opuiç
«AA côç S-xvoùcryj (xxpTUpzlTZ pLoi róJe,
oTxv yi/v\'h yuvxwog xvt kpcov ^xvy),
xvyjp TZ SiKrSx^uxpTog xvr xvSpog Tzcri^.

ZTTl^ZVOVpCXl TXüTX S WÇ SrXVOVf^ZV\'f}.

Terroris quin horroris plena illa scena; ab Apol-
line acceperat Cassandra vaticinationis munus, sed
illa deum amore flagrantem frustrata erat ; inde
nemo sacerdoti fidem habuit. Attamen non potest
non vaticinari: a Deo cogitur. Summa vis tragica
sacerdotis furibundae vaticiniis inest.

ttxtxl, ohv TO TTVp \'zttzpjztxl JÉ ^01.

ótotoi, Aóyzt AttoXXov, o\'i lyw lyw.

.H- -

Aedes regias ingressura precibus orat Apollinem,
ut ultorem sibi mittat. \')

Amabilitatis ac suavitatis plenus Chori cantu s in
eadem tragoedia, vs. 228—246. Cuius carminis ele-
gantiam atque dulcedinem haud scio an, ipsis poetae
verbis appositis, melius sensibus pe"^cipcre possis.

Xcrkq Se \'Axl y,?c/]S6y(xc Trxrpîocug

TTcup oùSh vJmvx TTxpSriveibv r
sS-evTO ^cXbpixyjoi ßpxßf,q.
fpaa-ev S kb\\cLq TTxrhp (J^zr euykv
Si\'Axv jjfMXLpxq uTrepSre /?w,ac>D
TfkTrXzilTt TrepiTZTYl
TTXVrl SrVfJ^Gl TTpOVaTTYl
Kxßelv à.épSr]v, (Trbfixrbg re y^x^J^ltcpwpov (puXxyAv KXTXcry^eti/
f^byyov xpxlov ov.oiç,

\') Sunt qui, actionem huic scenae inesse, vehementer ne-
garint; lubet, huic rei lucem afferencli causa, laudare sen-
tentiam viri tragicae artis legum peritissimi. „Die vorliegende
Scene enthält fast nichts als Erzähkmgen und Gefühlsauslas-
sungen, gethan wird weiter nichts als dass Kassandra vom
Wagen herabsteigt und bis in die Thür des Königshauses
geht, wobei sie ihres priesterlichen Schmuckes sich entkleidet.
Und doch ist diese Scene durch und durch Handlimg im
dramaturgischen Sinne. —• Wesshalb? Weil jene Erzählungen
und Gefühlsauslassungen von der Art sind, dass die ganze
leibliche Erscheinung Kassandras durch sie auf das heftigste
ergriffen und bewegt sich darstellt: ein Weib, das von apa-
thischer, monumentaler Ruhe durch alle Stufen der Ent-
wickelung bis zum Wahnsinne, bis zur Raserei, bis zur pro-
phetischen Extase hindurchgetrieben wird, um endlich mit
sonnenklarer Begeisterung so hoch über alles menschliche
Elend sich zu erheben, dass sie mit der edlen Gelassenheit
eines Märtyrers in den Tod geht." Oswald Marbach, die
Oresteia des Aeschylos, Leipzig, 4874. pag. 303; cf. sqq.
pag. —.

.H- -

ßiat. yjxXivlhv T àyoci/Jw fchu.
Y^p\'oY^ou ßx<pa.q d èç TréSou jioucroL
\'ißixXX ÏY^aiTTOv S-UTYipwv aTT ofcpt,oi.Toq ßiXu (pûio\'wrw,

TTpkTccvdk 3" (hg h ypx\'poâç, ttpou-zvvzTrzLv
"èriXcUd , ZTTZl TToXXaY-lG
TTXTphq Kar kvSpSiuxq eùrpxTré^ovq
£,u.c?^ip£i>. àyvx ^ àraùpitiToq xùSx Trxrpiq
(ptXou rpirba-TrovBov ziiTTorpLov
Tvxiàvx (p\'ÛMq èrtjxx.

Ibid. YS. 717—736 Chorus Helenam cum leone
comparat, quae comparatio naturae veritate non mi-
nus quam simplicitate se commendat.

In Choephoris attendas, quaeso, animum ad Ores-
tis orationem (vs. 973—1006), quae, allatis Aegisthi
Clytaemnestraeque cadaveribus, ostenso in quo Aga-
memnon interfectus fuerat vestimento, Apolline cunc-
toque Argivo populo testibus adhibitis, imminentibus
denique materni sanguinis Furiis, magnam in scena
vim habuisse videtur.

Sedulae providaeque nutricis imaginem refert Ci-
lissa (vs. 734—782). \') Bona, fidelis, garrula fe-
mina est, sed eadem vetula tardi ingenii ac modestae
obedientiae.

Laude etiam dignissima illa scena Orestis Cly-

\') Recte et vere 0. Marlach, 1.1. p. 3-40: In Kilissa führt
uns Aeschylos (wie auch im Wächter auf dem Dache des
Atreidenhauses) eine den niedern Gesellschaftskreisen ent-
nommene Person vor, •welclie so scharf individuell gezeich-
net ist, Mde z. B. die Amme der Julia von Shakspeare. Et
mox: Nicht bei Aeschylos, sondern erst bei Sophocles be-
gegnen wir jenen »Boten," welche (— zuweilen, nicht immer —)
epische Schilderungen vortragen, in denen weniger ihre eigene
Individuabtät, als die des Dichters Ausdruck findet.

.H- -

taemnestraeque (vs. 885—930); matrem necare hae-
sitat fïlius, securi armata stat mater ; mox vero
animo cadens filii misericordiam pietatemque implo-
rât ; commovendis capiendisque auditorum animis
aptissima illa scena.

Iam vero in Eumenidibus ojxvoq Séa-fiicg terrore ac
horrore nos afficit (vs. 321—396).

Argumentum supra (pag. 33) explanavimus, sed
ipsum carmen evolvas necesse erit, siquidem quo-
dammodo sensibus scenae atrocitatem aspectusque
foeditatem percipere vèlis. \')

\' ) Operae est pretium summi Germaniae poetae, Schülerum
dico, evolvere carmen, cni titulus: i)Die Kraniche des Ibycus."
Hasce tantum strophas apponere volo:

Und schauerlich, gedreht im Kreise,
Beginnen sie des Hymmis Weise,
Der durch das Herz zerreiszend dringt,
Die Bande um den Frevler schlingt.
Besinnungraubend, herzhethörend
Schallt der Erinyen Gesang,
Er schallt, des Hörers Mark verzehrend,
Und duldet nicht der Leier Klang:

»Wohl dem, der frei von Schuld und Fehle
Bew^ahrt die kindlich reine Seele!
Ihm dürfen wir nicht rächend nahn,
Er wandelt frei des Lebens Bahn.
Doch wehe, wehe, wer verstohlen
Des Mordes schwere That vollbracht!
Wir heften uns an seine Sohlen,
Das furchtbare Geschlecht der Nacht."

»Und glaubt er fliehend zu entspringen.
Geflügelt sind wir da, die Schlingen
Ihm w^erfend um den flücht\'gen Fusz,
Dasz er zu Boden fallen musz.

.H- -

Sequitur Eumenidum cantus (vs. 490—565 ; cf.
inprimis vs. 553—565) pulcherrinuis. Animi afFec-
tus vehementer hisce cantibus mihi excitari videntur,
Sensim panlatimque rpxyiyM illa yASrxpa-iç in mentem
auditoris aeqiie ac lectoris irrepere videtur. Auget
porro auditorum intentionem illa Eumenidum pla-
catio atque reconciliatio, augent pompa illa et (ut
paucis dicam) tota illa felix tragoediae exitus.

Iam pauca de Eumenidum natura atque indole
addere necessarium videtur.

Consilium poetae hoc fuisse ex rerum compositione
apparet : quas primum %xTa.7rTÙ<TTouq y.ôpxg (vs. 68)
finxit, eas gradatim evfppcvxç ymI a-zpLvag (vs. 991)
fieri voluit. Nec sine causa: Graeca enim ars nun-
quam Furias foeda turpique imagine effinxit : pulchri
enim sensus hoe vetabat \'). Poeseos autem hoe est
munus, ut haud totum et quasi omnibus partibus
absolutum quid ponat, immo vero qua via ac ratione
quid fiat, depingat. Et hanc artis legem bene ser-
vavit poeta in Orestia sua ").

Iam transeamus ad Sophoclis Electram.

Pulchritudine insignis, excepte fabulae fine, tota
haec tragoedia. Supra Chori consolationem (vs. 86—
253) memoravimus ; Electrae quoque Chrysothemidis-
que indoles (pag. 77 et 80 sq.) explanavimus.

Iam VS. 804—870 animo perlustremus. Omni de-

So jagen wir ihn, ohn\' Ermatten,
Versöhnen kann uns keine Reu\',
Ihn fort und fort bis zu den Schatten
Und geben ihn auch dort nicht frei."
Cf. Lessingii Laocoon, Cap. II.
Cf. 0. Marbach, 1.1. pag. 408, Anm.

stituta spe Electra cari fratris mortem luget omnique
vitae amore exstincto mortem tantum exoptat.

fzbv-f] ykp d/xc, (tcü r kTrta-rzp\'i^fzévri
Kocï Tuxrpoq

et mox:

TOÏ> ßiou s oLSÛç TTÓS-Og.

Oratione in partes minutas concisa pulclierrime in
sqq. versibus Electram nullum solatium admittentem
depinxit poeta. Accedit metri vis \' ) ; Electrae hac
in scena solitudo auxiliique inopia Chorique vana
solatia tragicam vim magnopere augere videntur.

Yere cothurne digna et quasi inonumentum artis
Sophocleae est cantus lugubris Electrae, vs. 1126—
1170. Yeteribus in deliciis erant illi versus; nec
mirum : affectuum enim et altitudine et veritate ad
miserationem excitandam aptissimi sunt. Urnam,
Orestis reliquias continentem, manibus tenet Electra;
iam tota illa soror; suarum ipsius miseriarum oblita
fratris tantum miserias co2:itat.

„Tibi utinam mea certe ipsius manu iustapersol-
vere potuissem!"

At vero :

TéB-vtf/. éyu) uoi, (ppcDSog aLrog d S-ocumv\'

Sequitur agnitio, de qua modo disserui. Conspecto

») Choriambis usus est poeta vs. 823—835 et 836—848.
In (dieser) ersten Strophe herrschen die gewichtigen Chori-
amben vor, deren Ausgänge durch das Zusammenstossen
von Längen den herben Schmerz ausmalen, G. Wolff, Electra,
Leipzig, 1872, pag. 74. — In secunda stropha trochaeis, iambis,
anapaestis usus est poeta, Chori monitis Electraeque omnium
rerum desperationi aptissimis, cf. G. Wolff, 1.1. pag. 77 et
A. Westermayer LI. pag. 96 sqq.

.H- -

paedagogo, maiore etiam gaiidio effertm^ Electra
(vs. 1354—1364) precesque supplices (vs. 1377 sqq.)
fundit Apollini pro tanta rerum insperata immutatione.

Horroris plena illa Clytaemnestrae caedis scena
(vs. 1397 sqq.), horrenda Electrae mens ferrea.

SufEiciant haec de Sophoclis Electra atque animum
attendamus ad Euripidis Electram.

Cantu vere lugubri querelas fundit Electra, vs.
112—166. Terrore vero mihi magis quam miseratione
auditores suos tenere videtur poeta. Yerbis rem
exasperare atque in maius extollere studet. Excusa-
tionem quodammodo dat miserrima ac humillima
regis filiae conditio.

Pulchrior sequens Chori Electraeque cantus (vs.
167—214) de quo supra egimus.

Longiore oratione (vs. 302—340) Electra Choro
Orestique rerum urbanarum statum atque suam ip-
sius miseram sortem explicat. Eeginae tyrannique
luxuriam ac lasciviam apte poeta Electrae egestati
opponit.

Sequitur Chori cantus (vs. 432—486) poeseos
elegantia aeque ac suavitate insignis. Clypei Achillis
descriptie (quam cave Homericae description! compo-
nas) perpulchra.

Chori suramam de reditu Orestis laetitiam commode
et apte verborum repetitione poeta expressif. Maiore
exsultat gaudio Chorus quam ipsa Electra:

Cll. e,ucXza \'éfcoXsg, w y^pbvioq kpckpa,
KxréÀxpc-\'pxq, eSci^xg k/xfxm
TToXii TTVpa-óy, CÇ TraXxM (pwyä
TTxrpiîouu XTTO Jco^àrwy
TaAocç àXaiuGiV è\'/?«.

.H- -

S-eoij xit B-sog a/xsrépxv rtg xyst,

VIKXV, w (piXx.

ckvzyj. yj.pxg, xvijj. Xóyov, \'ki Xcrxg,

XiTxg ig 3-cohg, rhy^x <tol TÓy^x

ycxcriyvriToy kfißxTEtj(rxL TToXiv. (~Vs. 585-—595.)

Sacrificii accuratam et elegantem descriptionem
praebet Nuntii narratio (Ys. 774—858). Cuncta tam
tam vere expressa sunt, ut rei agendae interesse
tibi videaris. Maiestatis quodam ac sollemnitatis
sensu insignis illa Aegisthi caedes. Securus tutusque
ferit tyrannus victimam atque exta inspicit, quae
infelicem rei eventum ei portendunt. Adstat Orestes,
paternae caedis ultor: poscit securim ac suam
victimam ad aram ferit. Ipsis coram Diis res agi
videtur.

Parum cothurno digna est Electrae oratio (vs.
907—956), qua mortuo Aegistho scelera sua expro-
brat. Furit ac simul philosophatur Electra ridicule
modo; foedissimus praeterea ille aspectus nec quod
habeat excusationis video.

Pulchritudine contra et tragica vi insignis tota
illa filiae ac matris scena (vs. 998—1146); in qua,
sive uxoris crudelis maternum amorem spectaveris,
sive virginis constantem ac immotam indolem atten-
deris, nihil fere réprehendas.

Laude quoque dignissima illa scena, in qua sce-
leris horrendi poenitentiam agunt Orestes et Electra.
Ultimo denique loco Electrae Oresti valedicentis
animi affectus pulcherrime hoe modo depinxit poeta:
El. Trepi fu.01 Q-ripvQig (xrkpvx Tcpba-x\'^ov,
^üyyovi ^iXrxri\'
Sex yap ^eoyviKT Ti/axg TrxTpiwv
fMsXxS-pcidv fi\'rjrpog tpóuioi Kxrxpxi.

.H- -

Or. TTpócrTTTU^ov (rû)fx,c<: S-avoPTog S

ùç STTi TU^ß^ y,aToi.3-p-^u-/}(rcv.

Or. obyÂrt CT o\'\\icfji<xi.

El. ouS lyw êç ßXsfapoy 7rïXó.cru>\'

Or. TxSs. Xoia-^-ió. fzoi 7rpotT(p2-éy,u(XTcf. ctod.

El. w TToXig,

yxiperz s\' ù,us\'\'\'ç TTcXXà, ttoXitiSzç.
Or. w 7ÜLÜ-T0TÓ.TT,, (XTZiy^Ziq

El. 0-retyM, ßXifxpoi/ riyycocr àTTxXôu. ( Vs. 1321 sqq.)

CAPUT lY.

Appendix de Electra tum Sophoclis tum Euripidis.

Edidit atque Germanice reddidit ante lies sex
annos vir doctissimus et unus ante alios subtilitate
valde insignis \') Sophoclis Electram. Praefatione
satis longa (206 pag.) hunc libellum instruxit, in qua
aliam prorsus ac novam plane sententiam de nostra
tragoedia protulit. — Permultos in Electra versus
interpolatori cuidam (lophontem dico) tribuendos esse
putat argumentis autem utitur hisce: „Electrae
culpa eo gravier, quo Aegisthi Clytaemnestraeque
indoles ad humanitatem propius accedentes finxerit
poeta; inde interpolator., versibus subiectis, contrarium
(paene dixeris) effingere studuit; Electram is iure
agentem, tyrannum vero reginamque iustissima dignos
poena fingi oportere putabat."

Igitur, auctore Schoellio, Clytaemnestra atque
Aegisthus mitiores ac minus gravi poena digni
contra Electra hoc ipso saevior et maiore digna poena.
Hoc igitur petiisse poetamhoc poetae propositum
fuisse, contendit vir doctus; quae autem huic rerum

\') Adolf Schöll, Sophocles\' Werke verdeutscht in der Vers-
weise der Urschrift und erklärt, Stuttgart, 1857—1868.
Huius operis particulis 21—27 Sophoclis Electra continetur.

Eiecit, ni fallor, Schöllius 615 versus! Tota autem
Electra continèt 1510 vs.

3) Cf. 1.1. Einleitung, p. 23 sqq.

.H- -

rationi atque expositioni repugnent, spuria atque
mterpolationi lopJionteae tribuenda esse vehementer
affirmat.

Sed paullo altius rem repetere lubet; recte ac
vere monet Schoellius \') tragicorum poetarum pro-
pinquos cognatosque partim stirpis auctoris, partim
suas ipsorum fabulas egisse, neque abest suspicio,
quin ipse lophon patris tragoedias emendarit atque
recensuerit; certa vero veterum testimonia desunt.
Hoc quoque non nego, pluribus locis interpolatoris
cuiusdam frigida atque inepta additamenta inhaerere;
attamen non video, quam ob causam tragoediae
fabulae rationem alio prorsus modo exposuerit
Sophocles ac Aeschylus et Euripides. Vidimus su-
pra quibus rebus Sophocles in rerum expositione
ab Aeschylo et Euripide discrepet. Electrae vero
culpam graviorem fingere voluisse poetam eo, quod
Aegisthum Clytaemnestramque mitiore indole orna-
verit, credere non ausim. Uti laude dignissimam
copiosam viri docti disquisitionem habeo, ita textum
pulcherrimum concisum atque discissum non probo.

Allsitis Wolffii ") et Schieideioinii iudiciis (quibus
maximam partem assentior) haec habet Schoellius
„Wäre das die Tragödie des Sophokles, so wäre sie
musterhaft schlecht. Die Ausübung auch der unbe-
streitbarst gerechten Justiz über so ganz ruchlose

\') L.1. Antigone (partic. 7—10), Einl pag. 66—82; cf./f. 0.
Müller, 1.1. II pag. 185 sqq. (inpr. p. 187).

-) Sophokles\' Electra, Teubner, 1872, pag. 131 sqq.
3) Sophokles\' Electra, \'Weidmann, 1869, pag 25 et 27.
Cf. etiam K. 0. Müller, 1.1. II, pag. 122.
L.1. Einl. pag. 16.

.H- -

verabscheuungswürdige Menschen, für die man, wie
Schneidewin und WolfF wiederholt versichern, nicht
das geringste Mitleid empfinden kann, ist schon in
der "Wirklichkeit unfähig, eine tiefe Befriedigung
oder sittliche Erhebung zu geben." Et mox: „Hat
Unmütterlichkeit die ungescheute Bethätigung der
Unkindlichkeit hervorgerufen, so hat ein Böses das
andre erzeugt — und darin sollen wir den unbestrit-
tenen Sieg des Rechtes und der Ordnung feiern?"

Certe, opinor, dummodo suis tragoediam antiquam
legibus aestimes; minime vero hoc petiisse mihi vi-
detur Schoellius. Tragoediam nostram cum aeque
ac sine ira et studio, duce Aristotele, quis aestimet,
multa laude, pauca reprehensione digna habebit.
Personarum mores aut necessitati aut verisimilitudini
congruentes. Ne regina quidem perdita prorsus fe-
mina ; Aegisthi tantum persona mihi (fateor)
cothurno parum digna esse videtur; neque lucem
affert poetae consilium, qui omnia fere ad Electrae
personam retulerit. Utut est, nisi <xl Seórepxi (ppovriSeg
a-o(pi^Ttp<xi meliora ac certiora me doceant, aedificium
(pace viri docti dixerim) admirari malo quam stupere
rudera

\') Cf. vs. 770.

Aclmonet hoc me Westermayeri (1.1. pag. 180 sq.) disputa-
tionis: »Wie jedes Ding hat auch die tragische Verwicklung
Ursprung, Wachsthum, Gipfelpunkt, Verfall und Ende; die
dramatische Composition gestaltet diese Phasen zu den Acten
der Exposition, der Steigerung, des Höhenpunktes, der
Umkehr und der Katastrophe. Indem wir das Drama aus
diesem Gesichtspunkte betrachten, zerlegen wir es folgender-
massen:

.H- -

lam ad Euripidis Electram transeamus.
Fuerunt qui summa iniquitate liuius tragoediae

1. Act 1—323;

2. » 324—660;

3. )) 661— 870;

4. » 871—1398;

5. » 1399—1510.

Eine vergleichung dieser, Acte lässt ieden einzelnen als
zweitheilig erkennen — nicht als ob jeder Act formell in
zwei Scenen zerfiele (vielmehr umfasst der 1. und 4. drei,
der 5. sogar vier Scenen), sondern der Gedanke ist ein
zweitheiliger. *

Die Exposition befasst sich mit den Verhältnissen ausser-
halb des Hauses, soweit sie mit der dramatischen Handlung
in Zusammenhang stehen, und mit dem Leben innerhalb
desselben; ausführlich wird diese Seite im Monologe und im
Zwiegespräche ausgeführt, und letzteres sowohl alsKommoswie
in der Form des dramatischen Dialogs behandelt. So mannig-
fach also die Form ist, so ist der Gedanke doch nur ein doppelter.
Ebenso verläuft die Steigerung in zwei sich steigernden Scenen.
Der Act des Höhenpunktes zeigt in dem einen seiner beiden
Auttritte den Eindruck der Todesbotschaft auf die Königin,
der andere beschäftigt sich in gleicher Richtung mit Elektra.
Von den drei Scenen des bilden die beiden letzten

(lege: ersten, sc. vs. 871—1059 et 1060—1325) ein zusam-
mengehöi\'iges Ganzes: der zehnte Auftritt ist die Ergänzung
und der Abschluss der Erkennungsscene (vs. 1326—1383).
Endlich sind die vier Scenen der Katastrophe durch Inhalt
und Form (1398—1423 | 1424—1441 et 1442—1465 | 1466—
1510) als paarweise zusammengehörig gekennzeichnet, imd
so ist auch dieser Theil sichtlich dichotomisch gebaut.

Bei dem aufstrebenden und niederfallenden Charakter der
Tragödie möchte sonach das vorliegende Drama also in seiner
architektonischen Gestalt zu versinnlichen sein:

.H- -

virtutes aeque ac vitia aestimarint \' ) ; nec mirum :
plurimum enim Euripidis ratio a Sophoclis Aeschy-
lique rerum compositione discrepat ; quare ex sua
persona ac ratione si quis singulos poetas, salvis
tragoediae antiquae legibus, iudicet haud multum
a vero et aequo is mihi abesse videtur. Habet
praeterea Euripides singula quaedam ac propria et
sua: prologis, diis ex machina, sententiis philosophis
utitur. Earum igitur rerum rationem habeas ne-
cesse erit.

Prologis nulla tragoedia carebat : variis vero
modis argumentum tragoediae rerumque statum poe-
tae tangere solebant; primum Aeschylus in Choephoris
Orestis precibus satis rem indicat ; in Agamemnone
et Eumenidibus excubitoris atque Pythiae orationibus
auditores poeta de fabulae argumento certiores facit.
Yulcanus et Robur colloquentes Promethei Vincti
argumentum exponunt : quae ratio Sophocli frequen-

1 Aet. 6 Act.

Perdignae, quae perlegantur, sunt sqq. paginae 182—195.

A. G. ScMegelii et O. Bernliardyi iniqua iudicia affert
et optime réfutât J. Minclcwitz, Electra, 1865, Einl. p. 1—6
et p. 35 sqq. Ipse vero mihi Clytaemnestrae mores non satis
plane ac intégré exposnisse videtur, ibid, p. 29 sq.; cf. supra
pag. 71 et 86.

.H- -

tata fuit. Eiusmodi est Sophoclis Electrae, eiusmodi
Antigonae, Philoctetis, Oedipi Regis initium.

Ipse suam rationem Euripides apud Aristophanem
(Ranae, vs, 946) hisce verbis exponit :

âAA où^iôjv ■yrp^TciTTa jxiv pcoi ro yévog sItt av eùâ-hç
Toû SpccfidTog.

Praemittit poeta actorem (homo is, vel deus aut
heros) qui tamquam genealogus longum a Diis inde
stemma repetere solet; rerum statum is, quin etiam
summam tragoediae exponit. Maiore arte Sophoclis
Aeschylique rationes insignes. Qui, ipsa rerum com-
positione, praemissas res explicare atque amplificare
studebant, quo magis auditorum intentio augeretur.
Dat sane excusationem Euripidis consilium, quippe
qui, rerum statu et exitu indicatis, omne studium
ad animi affectus depingendos conferret. Rerum
vero convenientia atque concinnitas hac ratione dif-
fluit atque fere evanescit. Ratione enim et via haud
actio procedit. \')

Deum ex machina adhibere, auctore Aristotele,
minime oportet : ràg Kùo-Sig rüv pcùSruv If aoroD SeT roû
fzùSfou cro^ußxLveiv (A. P. C. 15, 1454, b.). — Cum vero
ex ipsa rerum compositione nodum solvere non pos-
set poeta, hoc artificio uti debebat. Plura enim
animi affectuum description! dare solebat, quam ut
nodum arte institutum arte expedire atque solvere
posset. Quare, si Electram Euripidis ad antiquae
tragoediae leges aestimes, rerum dispositionis per-

1) Nimis humanum et mite de Euripideis prologis iudicium
ferre mihi videtur Lessing, Hamb. Dramat. c. 48.

Eadem de causa in Philoctete deum ex machina adhibuit
Sophocles, cf. K. O. Muller, 1.1. II, p. 131 sqq.

.H- -

petuitatem et cohaerentiam obrutam (paene dixeris)
atque quasi comminutam animi affectuum descrip-
tionis tenuitate et pulchritudine videas necesse erit-

IsTec sine causa id fecit poeta; alia enim sua ae-
tate Graecae artis, alia Graecarum rerum conditio.
Eo fiebat, ut suo poeta tempori quodammodo servire
ac cedere deberet. Labente aetate, dilabebatur ars
Graeca. \')

Restât ut pauca de sentent,iis philosophis disse-
ramus.

Eas passim nostrae tragoediae insparsas invenias.
Illudit huic poetae studio Aristophanes (Ran: vs.
954 sq.) Nec immerito : morantur enim non solum
philosophae illae digressiones actionis decursum, sed
etiam concentum singularum partium facile turbant;
saepius etiam risum movent.

Haec de Euripidis ratione sufficiant. Qui, etsi
in pluribus tragicae artis leges neglegat quin violet,
in multis certe laude dignus est. Nam sermo poetae,
quamquam ab Aeschylei cothurni magnificentia et
ab ingenioso Sophoclis artificio aliquantum discrepat,
simplicitate, interdum etiam sublimi quadam audacia,
postremo suavitate ac nitore insignis est. Egregium
deinde artificem in depingendis affectibus tam leni-
bus quam vehementer concitatis hisce verbis merito
laudat Aristoteles : b ELpiTriS-rig, ei ym rà «AAoc fj.h sl
cIy.ovo/u,îl, àAAà rpcxyiYMrarbg yz rwv tccyitüu fxiverxi.

\' ) Cf. pulchram antiqiiae ac recentioris artis comparationem
apud 0. Vosmaer, Vogels van diverse Pkümage, I, pag. 183 sqq.
Quam, chartae parcendi causa, invito quamvis animo, laudare
non licet.

Vs. 295 sq., 367—379, 426—431, cet.

3) A. P. c. 13, 1453, a. 29.

CAPUT Y.

Epilogus.

Aliud antiquae, aliud recentioris tragoediae munus.

Primo loco, ut vidimus, actionem, secundo mores
posuit Aristoteles.

In recentiore vero tragoedia (Shakespearianam
dico) artiore vinculo mores cum actione coniungun-
tur. Morum singula ac propria uti magis implicita,
ita magis distincta sunt atque verae humanae na-
turae varietati magis congruunt; varior inde et rerum
plenior actio Choro deinde recentior tragoedia
caret Accedit, quod iocus ac facetiae vim
tragicam aeque moderantur ac augent.

Lubet perspicuitatis causa apponere verba viri
docti nostratis\'\'): „Het ware gebied van \'t nieuwere
Tooneeldicht is (echter) de naakte, maar karakter-
volle werkelijkheid van \'t dagelijksche leven en de
geschiedenis. Met doortastende scherpte legt het

\') Cf. Otto Ludwig, 1.1. p. 476 sqq.

Conatus est Schiller, Choro adhibito, in Graecam redigere
formam tragoediam suam, cuititulus: »die Braut von Messina";
ipse vero operam sc perdidisse confitetur. Cf. Schiller\'\'s Werke,
Berlin: Grote, 1872: Einl. zum Wilhelm Teil, pag. 5 et Einl.
zur Braut von Messina, pag. 10 sqq. Cf. J. van Vloten, Aesthe-
tika, II, pag. 275.

3) De facetiis Shakespearianis, cf Otto Ludwig, 1.1. p. 104 sq.
van Vloten, Aesthetika, II, pag. 273 sq.

.H- -

daarbij al de volheid en rykdom van \'s mensehen
inwendige wereld, in tal van de meest verscheiden
personen en karakters, bloot. Evenals de nieuwere
Toonkunst door de volle ontwikkeling der harmonie,
werkt het nieuwere Tooneeldicht door zijn rijkdom
van personen. Het wil den hoofdtoon als in den
meest verscheiden weerklank hooren, dezelfde ge-
moedsbeweging meer verschillend gewijzigd, en in
verscheidenheid van gevallen werkzaam zien. En
naarmate de handeling daardoor bonter is, moet zij
noodwendig ook meer ingewikkeld zyn, en zal de
meerdere verwikkeling van den knoop aan die der
karakters beantwoorden. Uit dezelfde karakterver-
wikkeling spruit ook de toenemende inmenging der
scherts in \'t treurspel voort; hoe verwikkelder toch
de karakters, hoe veel krachtiger ook hun persoon-
lyke en onderlinge tegenstelling, tot in \'t lachwek-
kende toe, uitkomen zal."

In antiqua tragoedia Fatum primarum partium
personam agitat ac caeco impetu pessum dat. Non
ita Shakespaerius: suo ipsius naturae vitio et rerum
concursu ac vi ad perniciem ruit fortis aeque ac
ignavus homo. \').

\') II. Seltner, (cf. W. Doorenbos: Handleiding tot de
Geschiedenis der letterkunde, II, pag. 168, Aanm. 2) de Fato
Shakespeariano haec habet: »Shakspeare ist, wie Friedrich
Vischer mit Recht gesagt hat, immer und doch niemals
religiös: Shakspeare\'s Grösse ist seine reine und freie Mensch-
lichkeit. Nirgends ist bei ihm auch nur die leiseste Spur von
dem Unmittelbaren Eingreifen eines übei\'weltlich wundertbä-
tigen Gottes: bei ihm ist der Mensch immer ganz auf sich
selbst gestellt. Das menschliche Gemüth, der Zusammenstoss

.H- -

Hisce maxime rebus ab antiqua recentior tra-
goedia discrepat. Cave vero vitiis carentem atque
perfectam recentiorem tragoediam esse pûtes; quam
cum antiquae tragoediae opponas, incultae saepius
insulsitati aetatis cedere atque servire animadvertis.

Haec de hac re sufïiciant; generatim enim ac
summatim differentiam, quae inter antiquam et recen-
tiorem tragoediam intercedat, tangere in animo erat.

Iam pauca addere lubet de nostrae aetatis tra-
goediae conditione.

Nostra in patria ars tragica friget ac fere neglecta
iacere videtur.

Accedit quod ipsi poetae, quae huiusmodi carmina
conscripserint, indigna atque vitiosa habebant \').

Germaniae certe summi poetae (Goethium et Schil-
lerum dico) in Graecam redigere formam tragoediam
recentiorem conati sunt. Quae res, quam sit difficilis,
ipsi viderunt \'). Attamen:

Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas.

der menschlichen Leidenschaft und Thatkraft mit der uner-
schütterlichen Vernunft und Nothwendigkeit des sittlichen
Weltordnung, ist das tragische Schicksal. Shakspeare ist
der Begründer und der vollendeste Meister der Charakter-
tragödie."

\') Ipse Bilderdijkius de se haec confitetur: »Treurspelen
schrijven is in het geheel mijne zaak niet." Cuius rei causas
ipse quoque affert: cf Jonclcbloet, Gesch. der Nederi. letter-
kunde, 1874,. II, pag. 436. Ne Vondelio quidem (si altius
rem répétas) huius artis vere colendi facultas aderat; ibid,
pag. 115 sqq.

Cf Philipp Mayer: »die Iphigenien des Euripides, Racine
und Goethe" in opere suo, quod inscribitur: Studiën zu Ho-
mer, Sophokles, Euripides, Racine und Goethe, Leipzig, 1874.

.H- -

Nostra autem aetate necesse videtur tragoediae
ratio haec sit: recentioris tragoediae ad naturam
accommodata varietas coniuncta dignitati ac tempe-
rantiae tragoediae antiquae.

Finem libello imponam hisce viri doctissimi \')
verbis:

„Voor het Treurspel onzer dagen heeft Vischer
(Aesthetik, S. 1417) te recht den dichttrant van
Shahspere tot richtsnoer gesteld., door de levensvolle
en vrije studie van dien der Grieksche Oudheid ge-
louterd. De krachtvolle persoonlijke karakter schepping ^
de treffende rijk geschakeerde uitdrukking van H dra-
matisch gevoel., de zielkundige opvatting en ontwik-
keling van den hartstocht., de zinrijke voorstelling
der menschenivereldgelijk die hij Shakspere gevon-
den worden^ zonder de achteloosheid zijner ■ samen-
stelling., de gezwollenheid hier en daar van zijn
uitdrukking., de overdrijving en wansmaak van zijn
eeuw. De harmonische helderheid van stijl en adel
van kunstvorm., de boeiende eenheid van handeling.,
van H Treurspel der Ouden., zonder hun beperking
in plaats en tiji^ hun als aangehecht koor., hun te
algemeene voorstelling en noodlottige strekkingJ\'

\') Van Vloten, U. pag. 278; cf. 0«o itówi^, 1.1. p. 427 sqq.
Gt C. Vosmaer, Vogels van diverse pluimage, I, pag. 183—190.

THESES.

1.

In Literis tractandis elegantiae doctrina non
minus quara arte critica opus est.

2.

Pulchri atque decori sensus, quo Graeci ceteris
populis antecellunt, penitus imbuatur necesse est, si
quis in excolendis Literis nostris fructuosam operam
collocare velit.

3.

Necesse est doctrina de rerum elegantia in maius
crescat.

4.

Non satis aeque de Euripidis Electra Dalius:
„"With many strokes of true pathos, and occasional

.H- -

passages of real sublimity, it combines a puerile
simplicity, which will sometimes excite laughter,
and sometimes create disgust."

(F. H. M, Blaydes: the Electra of Sophocles, 1878,
Introduction, pag. 5.)

5,

Hom, II. YI, 470;

y.xi TToré rig U7rr,o-r. Trxrpag y \'óSs ttoa\'aou auz\'iuMu

£K TCOAifJLO\'J b.vl\'ovtx.

Lege

().

Hom. II. XIX, 95 :

y.yl ykp vii ttotz l^ehg xuxro, tov Trip xpurrov
avSpüv r,Ss S-cwv (px(r e^u/xevxi\'

Lege 7.YIV acxTo. — xvSpujv y. r. A. corruptum esse
videtur.

Aesch. Choeph., vs. 582;

KÓcy&ü, ttxtipj TOtXvds. (tol) y^pclxv ïjW,
(puye\'iu f/.éyxv TTpooSreZa-xv A/ytcrS-w ^ — .

Supplet Hermannus; ^^bpov, velim cum Engero

tovov.

Soph. Electra. vs. 795;

oby^ouv OpécTTYjg y.xl (rh Trxua-zrov rxSe.
Pro oLy.ovv lege oi% ouv.

.H- -

9.

Ibid. vs. 1422 sq. :

Ch. \'mI lUhv TTcf.pv.rnv oi\'Se\' (psivia. dl y^dp

crràÇc« Sruy^Xrig Apsog, oùS £X,w \'^é\'yscv.
Hos versus cum Mss. Electrae tribuo.

10.

Àesch. Eumen. vs. 567 :

K\'/jpua-cre, yixl a-rpxriu •AXTZipyxS-cü,

v.T oitv ^ — j SixTopoq ïy/3a-v]viz,vï
nó.X\'Xiy\'^ K. T. A.
Pro zïr ohv ^ \' scribe y^xXy^^ba-TOfioq re.

11.

Soph. O. R. VS. 1298:

w SiLvbrarov TckvrbYJ ca- èyà>
TTpoa-éy.upa- riS\'f].

Probo Herwerden! emendationem : cV\' ipcoi.

12.

Soph. Philoct. VS. 1448 :

yAyùt yvùifzriv raÙTY] r\'iB-zpcxi.

Scribe txùty;v.

13.

Ibid. vs. 228:

ep\'rj/uou itSz yJkfçuXov y,x?\'.o6pc£ucv.

Suspicor : ym^\'^^izvcv.

.H- -

14.

Soph. Oed. Col. ys. 47:

âAA C\'jS lfJ,oi TOI TOÙ^XVICTTXUXI TTcXS-\'j^Ç

Siy^ k<rri BrxptTcq, Trp\'iv y xv svSî\'i^g) ri SpCi.

Cum Henverdeno legendum est: a-\'k^xma-Txvxt et
TxpCiv (pro Spùi).

15.

Soph. Trach. vs. 366:

Kocî VVV, d)ç èpf.q, Sô/xovç

diq TCÙcrSe, k. T. A,
Pro scribe kq sive Trpbq.

16.

Aesch. Agam. vs. 1Ü5:

£Ti yxp â-eôB-ev y,xTX7rvdei
7rciB-(^ /XOXTTXV
xXy.X (TÙUfVTOq xlù>v\'

Malim cum Dindorfio : YMTx-nrvd /nou.

17.

Arist. Aves, vs. 288 :

rlq évc,ux^STxi ^oB- olroq ;

Lege Ti s\'.

18.

Ibid: vs. 307:

cYpLOL, yi roi

Immo : Kzyyjvxa-\'i ri rot.

.H- -

19.

Ibid. vs. 495:

eg StKxrriv yap Tote TrxiSxphii jiAvjS-c« iiTviTrivov |y xcmt,
YMpri KXB-\'/^DSOI\', Y. T a.

Scribe yJxrx.

Verg. Aen. I, vs. 425:
Instant ardentes Tyrii, pars ducere muros
Molirique arcem et manibus subvolvere saxa,
Pars optare locum tecto et concludere sulco.

Pro optare lege aptare.

21.

luven. Sat. II, 120:

ingens

Cena sedet, gremio iacuit nova nupta mariti.

Pro sedet lege stetit

22.

Onjuist zegt G. WeherHandboek der Algem.
Gesch. I, pag. 58: „Het drama, dat evenals dans
en muziek reeds vroeg bij de Indiërs bekend was,
bereikte onder den Griehschen invloed meerdere
volkomenheid."

23.

Objectiviteit is de eerste plicht van den geschied-
schrgver.

.H- -

24.

Zelfs met het oog op hetgeen hij van Cleon
(III, 36, 6 en lY, 21, 3) zegt, mag aan de on-
partijdigheid van Thucydides niet worden getwyfeld.

25.

Het doel der aesthetische kritiek is tweeledig:
1®. Opsporing van het schoone.
2e. Objectieve waardeering van de wijze, waarop
de kunstenaar het schoone voorstelt.

.H- -

ri.

jie-\'Ik:

CORRIGENDA.

Pag. 22 VS. 6: ambo

► »■ — 12 : Orestes
>■ 30 — l-, Y,OÏ

- 31 —18: peroulsus

► ► — 28 ; queritur
>• 39 — 1 : habent

lege : ambae.

> Orestis.

> TTOi.

* perculsa
»■ queruntur.

> habeat.

40 — 9 : coeuae nefandae >■ coena nefanda,
43 — 26 : facturum ► facturam.

C. C. B. L.

i *
4

> : : •

■fi \'

J ■ : /

•9.1

-. ■ -Ä. -

it

I

It

^-...•.O-tsji;.-\'

Pi

.H- -

y \'

■ , ■

- ^l\'I. V

V
■ \'i

fer"\'\' ^

;--f ..V >

\' i- f \' % ^ V^ A \' «

i \' .

vX

i " v \' \' t -- » >. v

• * : -

ö .ril N. \\

; li y- ^-it -