z

DISSEETATIO -LITERARIA

continens

OBSEEYATIOEES CKITICAS IN SATUEAS

D. lUNII IITVEi^^ALIS.

p.

DISSERTATIO LITERARIA

continens

OBSERVATIONES criticas in saturas

D. lUNII lïïVENALIS,

qüam

annuente summo numine,-

ex a.tjctoeitate ebctobis maönifici

IA.COBI ISAACT DOEDES,

theol. doct. et in tacrltate theol. pbot. oed. ,

ambiissimi SBNATÜS ACADEMICI coifsbnsr

^obiussijiaj, FACFLTATIS PHILOSOPHIAE THEOBETIOAE
et LITEEARÜM HUMANIOEÜM deceeto,

\'^ro JGtradu Doctoratus

STJMMISQTrE

PHILOSOPHIAE THEORBTICAE et LITERARUM HUMA-
Ï^IORUM DISCIPLINA ÏÏONORIBTJS ac PEIVILEQUS

IN ACADEMIA RHENO-TR AIE C T IN A

BITE ET LEGITIME CONSEQUENDIS

eruditorum examini submittet

^I^DREA^S SCHOLTB,

s. -Tfi». Canà.
b tago drtjten.

Ad diem XVn m. Maii A. MDCCCLXXIII, Hora III-IV.

Jraiecti ad JIhenum,
apud kemink et filium.

mdccci/xxiii.

ffgj!«^

m

II

fratribus carissimis,

SCHÖLTE

v. d. m.

IN PAGO ZEGYBLD

13. I. SCI-IOLTE

v. d. m.

IN PAGO \'S GEAVBSANDE.

PRAEFATIO.

Quum \'proximo anno aliquamdiu haesitarem de quonam
specimen aliquod Uterarium Gonscriberem ad sum-
in Uteris consequendos Jionores, Vir Clarissimus
Herwerden mihi suasit ut in luvenalis carminibus
^nterpretandis vires pericUtarer.
II

consilto eo lubentius ohtemperavi quad et poeta nobi-

Ussiv^us mihi valde placebat, et materia uberrima videbatur.

Libellus autem, quem iam in lucemprofero, angustioribus
quam pro argumenta temporis spatiis confectus, iustum com-
mentanum non continet, sed modo de nonnullis locis agit,
9WS obscuritate aliqua vel corruptela laborare putem. Quam
oi causam cbservationes, quae Mc Benevolo Lectori offerun-
critici maxime sunt argumenti.
^um carminibus egregii poetae, quorum textus adhuc plu-
Hmis locis foedis obfuscatur maculis, lucis aliquid attulerim,
^^quis harum rerum iudicibus diiudicandum permitto.

Qualecunque tarnen hoe opusculum habebitur, hoe certe
<^ffirmare mihi liceat pro viribus me rem agere studuisse.

Ceterum lubens hanc occasionem arripio ut Vobis, • Vdri
Clarissimi, quorum egregia institutione in hac Academia frui
■mihi contigit, palam grati animi sensum testificer.

Vos in primis, Viri Clarissimi, Opzoomee, Eovers
et van Herwerden maximas accipite gratias non modo
pro doctrina humanitatis, qua me augere voluistis, sed etiam
pro benevolentia et liberalitate, qua me sine intermissione pro-
semti estis.

Sit Vobis, Viri Praedari, vita felix ac longaeva in huius
Academiae Patriaeque decus!

Vobis denique, Commilitones, quos in Academico stadio
habui amicos, quique fere omnes iam alibi ex studiis vestris
percipitis fructus, iterum valedico; sitque Vestra mei memo-
ria , ut mea Vestri! —

SATURA L
Vs. 1.

Semper ego auditor tantum?

Beutleius i) statuit punctum finale post tantum ponenclum
e^se. Sed Vulgata ratio praestare videtur; nam interrogatio
initio carminis efficacissima est, et admodum valet ad m-
diguationem, qua fervet poeta, significandam.

Vs. 3.

Impune ergo mihi recüaverU ille togatas, hic elegos?

Heinrichius 3) pro recitaverit, ex uno codice Havmensi
in textum recipiendum esse duxit cantaverit: quo verbo poeta
Peî-versam et adfectatam vocis modulationem, qua récitan-
tes huius temporis poetae uterentur, acriter notaverit. \'Sed
nou audiendus videtur Heinrichius. Nam mala ea vocis
wodulatio, cautui fere simihs, tantum in oratoribus, in
causidicis, in rhetoribus vituperabatur 3), non vero, quod
sciaiü, in poetis. Loei autem, ad quos provocat H., Cicer.
âe Orat. III, 23 et Martial. VII, Ep. 88, VIII, Ep. 61,

) In Bota ad Horat. I. Bp. 19, 37.
) "-i Commeatar. ad h. 1. pag. 30.

) Auctor Dialog, c. 9, Quiatil. Init. Or. XI, 3. § 57 et 58.

hue non pertinent. Nee magis favet luvenalis versus, Sat.
X, 178 „et madidis cantat quae Sostratus alis." Ibi enim
irrisio Sostrati, ignoti alicuius poetae, non inest in verbo
cantat, sed in madidis alis, quibus inanis eius carminum
sublimitas carpi videtur. Ceterum in miseriis urbis Ro-
mae, quae Sat. Ill describuntur, versu 9 memorantur etiam
récitantes, non cantantes, poetae. Confer, etiam vs. 13,
„ruptae lectore columnae."

Vs. 7—9.

Nota magis nulli domus est sua, quam mibi lucus
Martis et Aeoliis vicinum rupibus antrum
Vulcani.

Admodum infelix est Flavii coniectura, pro lucus legentis
lucius Martis. Nam tum e voce praecedenti domus, tum
ex subsequenti antrum, luculenter patet hie regionis vel
loci\' notionem, non vero perturbationis animi desiderari.
Aptissime Heinrich iam monuit, hie intellegendum esse lu-
cum Martis, "Kpaoq xXfjoq, cujus mentio fit in Argonautarum
fabula. Confer Schol. Paris, in Apollon. Ehod. 11, 404.

Vs. 21.

Si vacat ac placidi rationem admittitis edam.

Si vacat: est solemnis formula, qua auditores invitari
solebant, ut recitationibus interesse vellent; ut patet ex
Horat. II, Ep. 2,95, Auct. Dialog, c. 9, § 5, et inprimis
e Plin. III. Ep. 18, § 4: „Cepi autem non mediocrem
voluptatem, quod hunc librum cum amicis recitare voluis-
sem, non per codicillos, non per libellos, sed si commo-
dum esset, et si valde vacaret admoniti, (numquam porro
aut valde raro vacat Romae, aut commodum est, audire

recitantem), foedissimis tempestatibus per biduum conve-
nerant" i).

Vs. 26.

Cum fars Niliacae plebis etc.

Flavii coniectura, pro pars legi iubentis faex, quam
Probavit Burmannus 2), nihil opus est; quia in verbis Ni-
l\'iacae plehis iam satis ignominiae ac contumeliae inest.
I\'raeterea Sat. VIII, 48 legitur: „vulgi pars ultima nostri."

Vs. 55—57.

Cum leno accipiat moechi bona, si capiendi
ius nullum uxori, doctus spectare lacunar,
doctus et ad caücem vigilanti stertere naso,

ca-piendi j. n. u.i id est: „si uxori non licet adire
adulteri hereditatem, ipse leno maritus earn accipit." Ut
ßorum verborum sensum recte intellegamus, alius luvenalis
^ocus nobis est consulendus, qui Sat. IX, 82 invenitur.
1 adulter maritum sic alloquens inducitur:

^liUum ergo meritum est, ingrate ac perfide, nullum
liiod tibi fiholus vel fiüa nascitur ex me?
hollis enim et libris actorum spargere gaudes
argumenta viri. Foribus suspende coronas,
i^Da pater es, dedimus quod famae opponere possis,
ura parentis habes, propter me scriberis heres,
egatum omne capis nee non et dulce caducum;
commoda praeterea iungentur multa caducis,
SI numerum, si tres implevero.

De Eecitationibus apud Eomanos confer. Friedlander in Opere,
ai\'stelluagg^ aus der Sittengeschiohte Eoms etc. t. III. pag. 316 sqq.
2) Burmann, Anthol. Latin. I. pag. 744.

1*

Quum igitur ex his verbis, quibus ad legem luliam de
Marit. Ordin. et legem Papiam Poppaeam respicitur, ma-
nifesto pateat, marito vel solitario ius hereditatis adeundae
fuisse, quumque notum sit uxorem eodem iure caruisse,
nisi ingenua tres, vel libertiua quatuor libères baberet;
sequitur ut coniugibus, de quibus hic sermo est, liberi
quidem fuerint, (alioquin enim neuter eorum hereditatem
adire potuerat), non vero ut iis tres vel quatuor liberi
fuerint ; nam ita, procul dubio, non ad maritum hereditas
delata esset, sed uxori eius, utpote adulteri amicae, ea
contigisset l).

Vs. .58.

Cum fas esse putet curam sperare cobortis.

Reotissime Rupertius, Jahn. et Ribbeek, retinuerunt vul-
gatam lectionem sperare, pro qua Heinrich., e duobus vel
tribus codicibus, substitutum voluit spectare. Sed sperare
recte se habet, et de spe promotionis est explicandum
Lectio autem spectare e versu 56 orta esse videtur.

Vs. 85—86.

Quidquid agunt homines, votum timor ira voluptas

gaudia discursus nostri farrago libelli est.

Ambo versiculi interpolationis suspicionem mihi movent.
Primum enim admodum frigent, nec satis recte cum prae-
cedentibus cohaerent. Tum non conveniunt cum proposito
poetae, qui non, ut historicus universe de toto genere
humano eiusque studiis, sed tantum de Romanis atque sui
ipsius aevi flagitiis acturus sit. Denique prorsus inepte

1) Oonferatur Eein., Das römische Privatrecht etc. 212 sqq.

2) Conf. Friedländ., U. t. I. pag. 478, spes.: Aussicht auf Beförderang;
Mommsen, bei Eenier Melanges, d\'Bpigr. pag. 238.

lihelli mentio inicitur; nam poeta nunc primum consilium
capit poeseos tractandae; tantum abest ut jam aliquod
poema in lucem ediderit: Confer, vs. 170 {experiar).

Putaverim igitur hos versus ab aliquo grammatico esse
insertos, qui intempestive definitionem quandam Saturicae
poeseos dare vellet i).

Omissis autem his versibus et mutato et quando (vs. 87)
Gcquando, omnia arctissime cohaerebunt, si legimus:

Ex quo Deucalion nimbis tollentibus aequor
navigio montem ascendit sortesque poposcit,
paulatimque anima caluerunt mollia saxa,
et maribus nudas ostendit Pyrra puellas,
ecquando uberior vitiorum copia?

Ceterum conferendus est Sat. XV. versus 30.

Vs. 95—96.

Nunc sportula primo
limine parva sedei turbae rapienda togatae.
_ ^edet: Hoe verbum in mendo iacere, certissimum \' est.
^^ escio an legendum sit datur. At quum boe parum poetice
ta facile a seribis librariis corrumpi potuerit, for-

\'-e melius legeretur crepat i. e. sonat, nempe sportula
^ quadrantes (vs. 118, 121 et Martial. V. Ep. 20, Xll.

P\' ut inanis ostentatio istorum divitum, cum maxima
^^^^wtia coniuncta, vituperaretur.

1) Confer. Diomed. Lib. III. p.
«aVis, quod similiter in hoc carmine ridiculae res pudendaeque dieun-
t^ir- quae valut a Satyris proferuutur et fiunt; sive a satura lance, quae
referta variis multisque primitiis sacris Oereris inferebatur; vel a copia et
saturitate rei satura vooabatur; cuius generis lancium et Virgil, in Georg.

194 et 394 meminit. AHi dictum putant a lege satura, quae uno
rogatu multa simul comprehendat, nt scilicet et satura carmina multa
sirtiul et poemata comprehenduntur.

483, coil. Putsch: Satira dicta sive a

Vs. 106—106.

Quid confert purpura maior
optandum, si Laurenti custodit in agro
Gondudas Corvinus oves? ego possideo plus
Pallante et Licinis.

Interrogandi signum ponendum est post oves, non post
Licinis.

Ex scholiastae annotatione efficias, eum suo in codice
legisse non conductas sed conductus: „Habet enim haec:
quid praestat nobilitas, si mercenarius alienus nobilis est et
pauper?" Sed vulgata lectio non est sollicitanda, nam voci
conductas opponitur verbum possideo, i. e. possessor sum.
Unde simul apparet, Heinrichium parum recte vertisse:
bald werde ich besitzen. Nam de praesenti re agitur.

Vs. 135—136.
Optima silvarum interea pelagique vorahii
rex horum, vacuique toris tantum ipse iacebit.

Vorabit: Heinr. explicat: „vorare solet." Sed minus
recte; ut patet ex adverbio temporal! interea. Sensus enim
est: „interea dum clientes exspectant, et tandem exspec-
tando lassi abeunt, vota deponunt, caulem et ignem emunt,
rex horum largiter coenabit."

Vs. 137—138.

Nam de tot pulchris et latis orbibus et tam
antiquis una comedunt patrimonia mensa.

Ribbeckio i) assentior hos versus, ut spurios, esse delen-
dos. Primum enim filum orationis abrumpunt; nam verba
„nullus jam parasitus erit" (vs. 139), arctissime cum versu

1) Der Echte und Unechte Juv. pag. 116.

136, cui opponuntur, sunt copulanda. Tum inepte hic
conjunguntur orles et mensa; quibus Yocibus idem signifi-
cari, vel ex uno TertuUiani loco patet: „adigo cauterem
ambitioni, qua M. Tullius quingentis millibus nummum
orhem citri emit ; qua bis tantum Asinius Gallus pro mensa
ejusdem Mauritaniae numerat. Hern! quantis facultatibus
aestimavere ligneas maculas" i).

Tandem ista adiectivorum accumulatio, luvenali insolita,
bene convenire videtur grammatico, qui ita verborum vim
augeri putabat.

Vs. 148.

Eadem facient cupientque minores.

Iure sie legunt Jahn, et Ribbeck., pro vulgata lectione,
<iuae inverse ordine habet: „cupient facientque." Sensus
enim est: „posteri non tantum non factis, sed ne cupiditate
quidem, ulterius tendent."

SATURA IL
Vs. 4—8.

ludocti primum, quamquam plena omnia gypso
Chrysippi invenias; nam perfectissimus horum est,
si quis Aristotelen similem vel Pittacon emit,
et jubet archetypos pluteum servare Cleanthas.

Minus recte H. Valesius pro similem conjecit legendum
^ifniami nam hoc nomen in Philosophis non ita celebra-
^um erat.

Nec mehus idem vir doctus, cui Rupertius in Excursu
h. 1. adstipulari videtur, pro pluteum legi iussit fM^ew»?.

1) Tertull. de Pallio, cap. 5.

8

Cui coniecturae primum obstat pluralis numerus {Clean-
thas), quo genus philosophorum significatur; tum hoc
quoque obstat, quod hic de nobilissimis philosophiae auc-
toribus sermo est, non vero de tirone vel discipulo, qualis
Cleanthes eo tempore erat, quo ad victum quotidianum
quaerendum aquam hausisse uarratur. Tandem quam in-
commode dicatur „servare puteum\', vix monitu opus est.

Vulgata lectio sana videtur; nam pluteum satis accurate
respondet verbis (vs. 4) „plena omnia."

Vs. 16—17.

Hune ego fatis
inputo, qui viiltu morbum incessuque fatetur.

Non est, quod cum H. Valesio pro vultu requiras cultu;
nam vultus et incessus coniuagi soient, ubi de indole et
moribus hominum cognoscendis agitur.

Hue pertinet Petronii locus cap. 126: „Nee auguria novi,
nec mathematicorum coelum curare volo: ex vuUtbus tamen
hominum mores colligo, et quum spatiantem te vidi, quid
cogites sentio." Conféras etiam Cicer. de Offic. I. c. 29
et c. 35, de Fin. Bon. et Mal. H. c. 24, Senec. de Ira,
1. I. c. 1. § 7. — Fatetur i. e. declarat, prodit, significat,
Sat.\' X, 172; Sat. XV, 132.

Vs. 29—31,

Qualis erat nuper tragico pollutus adulter
concubitu, qui tune leges revocabat amaras
omnibus etc.

Häckermannus i) pro revocabat mavult revoearat, quod
plusq. perf. maiorem vim habeat quam, imperfectum. At

1) In Opusculo der Pithocan. Codex pag. 4>

secus esse, hoc certe loco, statim intellexeris, si atten-
ad adverbium temporis tunc. Sensus enim est: „eo
^Pso tempore, quo Domitianus leges illas amaras revoca-
1- e. revocare studebat, ipse tragicus adulter erat."

Vs. 34—35.
Nonne igitur iure ac merito vitia ultima fictos
(\'ontemnunt Scauros et castigata remordent?

. coniecit: „mcifos condemnant." Sed baec con-

löctura nihil habet, quo se magnopere commendet, ac
parum poëtica est. Si quid mutandum esset, legerem po-
^\'^^temerant; quo verbo, satis raro, utitur Martiahs,
alius auctor est, in Libro Spectac. Ep. X:

Laeserat ingrato leo perfidus ore magistrum,
ausus tam notas contemerare man us.

^^niemerandi autem notionem, satis bene contextai con-
\' negari non potest. Nam et ex voce vitia, quae
X aecedit, et e verbis castigata remordent, sequuntur,
ral^^^^^\'^ apparet, poetae menti obversatam esse canem
oarn. Notum autem est canem, ut apud ludaeos im-
, SIC apud Graecos et Romanos summae impuden-
® ®sse symbolum. Inde e. c. apud Lactantium i) legitur:
«jîaïuno modo vivere, ut remordeas lacessitus." Sed quam-
tatue ^^ recepto, poeta in eodem simih maneret,

qnia ita antichmax oriretur, nihil mutare ausim.

Vs. 36—38.
^on tulit ea; Ulis torvum Laronia quendam
clamantein totiens „ubi nunc lex luha? dormis?"
^ Adque ita subridens etc.

1) Institut. VI, 18 5 26.

10

Ex Ulis: Haec verba prorsus abundant ac languent.
Nihil enim opus est affirmare, Laroniam ex Ulis ultimis
vitiis (vs. 34) esse; quod sponte sua inde abunde apparet,
quod Laronia in publicum prodit, quod virorum coetibus
se immiscet, atque cum Stoicidis adeo iurgiis contendit.
Fortasse non male pro ex Ulis conicias exilis; ut tenuis
et exili corpore ac voce muliercula, Stoicidae torvum cla-
manti opponatur. Eoque magis sie legerim, quoniam im-
pudentia Laroniae aliqua saltem festivitate mitigari ac
leniri videtur. Suhridens (vs. 38) enim gravem reprehen-
sorem alloquitur.

Vs. 44—47.

Respice primum
et scrutare viros. Faciunt M plura, sed illos
defendit numerus iunctaeque umbone phalanges:
magna inter molles concordia.

Hi plura: v. Herwerdenus vir dar. emendat peiora. Quam
coniecturam verissimam habeo; nam M plura admodum
tenuiter dicitur. Infra, Sat. XIV, 57, eadem locutio oc-
currit: „facias peiora." Sat. VI, 134 „faciunt graviora."

Sed ne sie quidem locum persanatum putaverim. Vox
enim numerus, ni omnia me fallunt, corruptela affecta est.
Nam defensionis vis et efficacitas, cujus hic sermo est,
non adeo in numero posita est, sed ut sequens versus
docet, in magna inter molles concordia. Quanta ista con-
cordia sit, quantasque vires ista unanimitas mollibus viris
afferat, a poeta efficacissime describitur imagine e re mi-
litari petita. lunctae umhone phalanges istos defendunt, at-
que ab omni hostili aggressione tutos praestant. Ut igitur
praecedentia bene respondeant sequentibus, conicio pro
voce numerus legendum esse cuneus. Ita poeta in eadem
manebit imagine.

11

.ßuneus autem, ut Yegetii verbis utar (Lib. IIL c. 19),
®st mulfcitudo peditum, quae primo augustior, deinde latior
Pi\'ocedit et adversariorum ordines rumpit."

Eadem vox restituenda videtur Martiali, cujus scitum
Epigramma (Lib. III. E. 46) sic sonat:

Exigis a nobis operam sine fine togatam:
lion eo, libertum sed tibi mitto meum.
non est, inquis, idem: multo plus esse probabo:
vix ego lecticam subsequor: ille feret.
m turbam incideris: cunctos umbone repellet:
invalidum est nobis ingenuumque latus,
pro cunctos, propter sequentem vocem, scripseris
(^^neos, omnia, ni fallor, sana erunt.

Vs. 70.

„Sed lulius ardet,"
»Aestuo," Nudus agas, minus est insania turpis,

^udus: Non cum Heineckio explicandum de tunicato,
proprio sensu accipiendum est de eo, qui, omnibus
°ûinino vestimentis depositis, in publicum prodit. Quod
^nsani est. Sat. XIV, 287:

Parcat tunicis licet atque lacernis,
curatoris eget, qui navem mercibus implet
summum latus, et tabula distinguitur unda.

l-lbi scholiasta annotavit: quamvis vestem non conscin-
tarnen insanit."

Vs. 104—108.
Nimirum summi ducis est occidere Galbam
et curare cutem, summi constantia civis
Bebriaci campo spoUum affectare Palati
et pressum in faciem digitis extendere panem.

12

Curare adem: Proprie dicuntur ii, qui genio indulgent
et lautiore coena fruuntur; ut patet ex his Horatii locis:
Lib. L Ep. 4, 15:

„Me pinguem et nitidum bene curata cute vises."

Id. Lib. L Ep. 2, 20:

„Alcinoique

in cute curanda plus aequo operata inventus."

Et IL Sat. V, 38: „pelliculam curare."

Quum autem nostro loco non de lautiore vita agatur,
sed de nimiis munditiis, quas tam studiose atque mulie-
briter sibi quaereret Otho, pro curare, opinor, aliquanto
aptius scriberetur fucare i. e. fuco illinere genas. Praete-
rea fucare multo melius responderet iis, quae versu 107
leguntur: „pressum in faciem digitis extendere panem." —
Hysteron proteron autem, quod inest in verbis : „fucare
Gutem et panem extendere in faciem," facile excusatur
tum eo, quod to fucare in illo munditiarum studio prima-
riam continet notionem, tum eo, quod hic non insta et
absoluta ornatio describitur, sed tantum specimina affe-
rantur, unde summa Othonis mollitia appareat. Illud
protbysteron Ptibbeckium certe non retinuit quominus in
Sat. VI, V. 471 pro mutatis substitueret/wfaiiis.

Ceterum hue conferendus est locus Tertull. de Pallio,
c. 4, ubi Achilles, iam adolescens, sed virgineo habitu
adhuc indutus, sic describitur: „sustinet stolam fundere,
comam struere, cutem fingere, speculum consulere, Col-
lum demulcere, aurem quoque foratu effeminatus."

Spolium affectare Palati: Mire dictum profecto ! Conie-
ceram olim pro spolium portam; sed jam nullus dubito
quin veram poetae manum restituent v. Herwerden vir.
dar. legi iubens solium. Notio enim verbi affectare et loci
contextus huic coniecturae favere videntur. Nam affectare

13

inprimis is dicitur, qui magno studio et samma virium
contentione, aliquid eximii et magnifici sibi acquirere studet.
Inde fit ut saepius construatur cum regno, regio, nomine
iyrannide, militum. studiis, soeietatibus, fama, id genus aliis:
confer. Ovid. Metam. T, 152; Liv. I, 46 et 50; Sueton. in
Vit. Caes. 79; Tacit. Agric. 7. Histor. I, c. 23 (de Othone):
«studia militum jam pridem spe successionis aut paratu
facinoris affectaverat."

Solium Palati ornatius dicitur pro regno vel imperio.
Poeta enim hoc agere videtur ut, exquisito verborum
delectu, summam Othonis audaciam ac fortitudinem quan-
dam ante oculos ponat.

Vitiosa lectio spolium facillime oriri potuit e versu 100,
^bi idem vocabulum occurrit. — Mendum eiusdem generis
®st Sat. I ^ 58 spectare pro sperare.

Vs. 127—131,
Pinde nefas tantum Latiis pastoribus? unde
haec tetigit, Gradive, tuos urtica nepotes?
traditur ecce viro clarus genere atque opibus vir:
nec galeam quassas, nee terram cuspide pulsas,
nec quereris patri?

^^c terram: Jam diu interprétés observarunt vocem
terram, q^g^g omnibus codicibus reperiri videtur, men-
^am esse. Mars enim non commode dicitur terram pul-
et multo minus cuspide hoc facere. Utrumque egregie
Heinrichius in Comment, ad h. 1. Sed quam
iciter H. sedem vitii exploravit, tam infeliciter sanatio ei
^^ccessisse videtur. Affirmât scilicet confidenter, pro terram
geudum esse gerram., et sie locum esse persanatum i).

^^ 1. pag. 116: „Durch diese Verbesserung ist nun die Stelle voll-
in Ordnung gebracht."

14

Verum Heinrichius non salutare attulit medicamentum.
Nam ista vox gerra nihili est. In Graeca quidem lingua
exstat yk^lov, non vero yspgx in singulari; in Latina autem
lingua pluralis quidem forma gerrae occurrit, sed singu-
laris gerra deest.

Nec magis se commendat lectio tempora, quam Lipsius
testatur se in quodam codice vidisse. Haec enim vox ab
hoc loco prorsus aliéna est, et absurdum praebet sensum.

Superest igitur Plathneri conjectura : parmam ; quam
Slothouwerus i) sibi defendendam sumsit. Haec coniectura,
quod ad grammaticam attinet, sine ullo vitio est, et quod
ad contextum aptissima. Sed vel sic tamen, mihi quidem
non admittenda videtur, quum et sono èt literarum duc-
tibus nimis a vulgari lectione deflectat. Nec facile dixeris,
qui fieri potuerit, ut vox tam nota atque a contextu tam
flagitata a scribis librariia corrumperetur. Quare leniore
medicina opus esse videtur; quam repperisse mibivideor,
pro vocabulis nec terram legens: nec cetram. Qam facile
autem haec vox in vulgatam lectionem abire potuerit, uni-
cuique statim in oculos incurrit. Eoque facilius corruptela
explicabitur, si statuere licet terram in codicibus vulgo
per compendium exaratum fuisse, in hunc modum : tram
vel trram 3) ; ut igitur, priore syllaba vocis cetram absorpta
a literis particulae praecedentis nec, sponte suâ vitiosa
lectio terram exstitisse videatur.

Verum non tantum forma huius vocis, multo proprius
quam parmam, ad vulgatam lectionem accedit, sed etiam
significatio, si quid iudico, aliquante aptior est, et majo-
rem habet vim.

Cetra enim est scutum loreum^), quo barbari populi,

1) In Act. Societat. Rhen. Traject. III. pag. 191 sqq.

2) J. van öigoh, Apparat. Grit, ad luven, etc. pag. 3.

3) Schol, ad Sat. XI, UO et Isidor. XVIII, e. 39.

15

Afri inprimis, Mauri, Numidae et Iberi utebantur. Hi
autem ferocissimi populi, proelium inituri, quo maiorem
ostibus incuterent terrorem, horreudum in modum cetras
juas concutere et pulsare solebant. ld quod disertis scrip-
or^m testimoniis affirmare licet. Afferam duos tantum
^^os, petitos e Punicis Silii Italici. Alter exstat in
Ubro X V. 230:

lïigreditur nimbum, ac ritu iam moris Hiberi,
carmina pulsata fundentem barbara cetra
invadit.

Alter locus, Punic. XVI, 30, sic sonat:

Nam concitus Hannon
Adventabat, agens crepitantibus agmina cetris
l\'arbara, et indigenas serus raptabat Hiberos.

nem^^^^ ^\'^tem insignem in modum valuisse ad formidi-
lic^ ^^^^^^\'^^dam, iure, ni fallor, inde quoque efficere nobis
bat \' operator Caligula, qui quaeyis borribilia ama-

\' ®a aliquando usus fuisse dicitur. (Confer. Sueton. in
^ Calig. cap. :
^alem igitur
non Yidet?

Vs. 157—160.

Cuperent lustrari, si qua darentur
^Ipbura cum taedis et si foret umida laurus
^ibc. Heu miseri traducimur! arma quidem ultra
^ lubernae promovimus etc.

^^^^ ni fallor, labnius ita legit et distinxit, ut

^eferatur ad praecedentia. Hackermanno enim legenti i):

\'raiann, Der Pithoean. Cod. pag. 5.

16

„Illuc heu miseri traducimur!" hoc praecipue obstat quod,
quum poeta supra hypothetice de Inferis locutus sit, nulla
caussa esse videtur, cur se suosque aequales miseros
dicat, quod iis illuc, 1 e. ad inanes Inferos et ad vanos
Camilli manes, sit abeundum.

Traducere autem quum significet: derisui exponere, dif-
famare, ignominia publica afficere, (Sat. VIII, 17, Sat.
XI, 31; Martial. I, Ep. 54, III, Ep. 74 et 75, VI, Ep. 77;
Livr. II, c. 38; Senec. de Benef. IV, c. 32); traducimur
h. 1. sic videtur intellegendum: „Nos Romani, omnium po-
pulorum victores, ipsis iis populis ludibrio ac derisui su-
mus." Confer vs. 162, 163

Vs. 162—167.

Sed quae nunc populi fiunt victoris in urbe,
non faciunt illi, quos vicimus. Et tamen unus
Armenius Zalaces cunctis narratur ephebis
mollior ardenti sese induisisse tribuno.
aspice quid faciant commercia: venerat obses.
Hic fiunt homines.

Obses: Sic legitur in omnibus codicibus, uno excepto
Hamburgensi, a Rupertio numero 26 notato, qui habet
hospes. Quae lectio, etsi externa auctoritate destituta,
tamen ob internam dignitatem vulgatae praeferenda esse
videtur. Continet enim egregiam oppositionem ad subse-
quentia verba: „bic (i. e. Romae) fiunt homines." Quibus
verbis poeta, acerrimo sarcasmo usus, Romam, tam quam
egregium Trocilsvr^ptov laudat, in quo barbari, rudes, in-
culti, vitiis nondum corrupti, ad veram humanitatem (i. e.
ad omnem turpitudinem) instituantur.

Hospes igitur recte opponitur notioni hominis, non vero
obses. — De voce hospes confer. Cicer. Rabir. cap. 10; pro

17

Müon. c. 12, § 33; Acad. I, 3,
§ 131. Evang. Lucae XXIV, 18.

Vs. 169—170.
Mittentur bracae cuUelli frena flagellum:
Sic praetextatos referunt Artaxata mores.

Gultelli: Non audiendus videtur Scbraderus coniciens
legendum esse dttellae; nam bic intellegendi sunt cultn,
quibus agitatores in circo muniti esse solebant.

Bracae: Non cogitandum esse, cum Heinrichio, de Ar-
meniorum vestimentis, quae Armenio iuveni dono mittan-
tur, abunde patet ex ultimo huius carminis versu, quo
Praetextati, i. e. Romani, mores in Armeniam transferri
dicuntur. Bracae autem sunt femoraha, quibus aurigae
Pi-ocul dubio induti erant. Poeta hoe loco, ut saepius
alibi, obiter perstringere videtur insanum ludorum circen-
sium studium, quo omnes huius aevi Romani tam seniores
quam iuniores flagrabant: Confer III, 223; V, 143; X, 81-,
XI, 53, 198.

SATURA III.

Vs. 16—20.

Hîc, ubi nocturnae Numa constituebat amicae,
ïiunc sacri fontis nemus et delubra locantur
ludaeis, quorum cophinus foenumque supellex
Omnis enim populo mercedem pendere jussa est
Arbor, et eiectis mendicat silva Camenis.

Verbum locantur vehementer mihi quidem displicet, et
varias ob caussas eorruptelae suspicionem movet, quas
demceps exponere hceat.

Primum igitur delubra locari dicuntur. Quod quominus
tute credamus, prohibemur non tantum eo, quod delubra
ad aedes sacras (Sat. XIII, 107), diisque dicatas (Macrob

2

18

Saturn. III, c. 4) pertinent ; sed etiam iis, quae de iure
et privilegiis, quibus sacri loci gaudebant, disertis verbis
praecipiuntur. Qua de re inprimis nobis consulendi sunt
Plinius Secundus, et lureconsulti, quorum praecepta in
Digestis reperiuntur.

Plinius igitur, quum aliquando Imperatorem Traianum
rogavisset, ut sibi liceret Prusae, in Bitbyniae urbe, aedi-
ficare balneum in area domus collapsae, quam olim Clau-
dius Polyaenus Claudio Caesari legavisset atque in cuius
peristylio ei templum fieri iussisset, hoc responsum ab
imperatore accepit: Possamus apud Prusenses area ista
cum domo eollapsa uti. Illud tarnen parum expressisti
an aedes in peristylio Claudio facta esset. Nam si facta
aedes esset, licet eollapsa sit, religio eius oecupavit solum
(Phn. X. Ep. 71 et 72).

Cui Traiani ad Bitbyniae procuratorem rescripto con-
sentiunt quae Marcianus in Digestis I. T. 8. 1. 6. § 2 et 3
praecepit, quaeque sie se habent: „sacrae autem res sunt
hae, quae publice consecratae sunt, non private ; si quis
ergo privatim sibi sacrum constituent, sacrum non est,
sed profanum. Semel autem aede sacra facta, etiam diruto
aedificio, locus sacer manet^ Et in Institut. lust. II, 1,
§ 7 et 8: Nullius autem sunt res sacrae et religiosae et
sanctae: quod enim divini iuris est, id nullius in bonis
est. Sacra sunt, quae rite et per pontifices Deo conse-
cratae sunt, veluti aedes sacrae et dona, quae rite ad
ministerium Dei dedicata sunt, quae etiam. per nostram
constitutionem alienari et oWgari prohihuimus. — „Locus
autem in quo sacrae aedes aedificatae sunt etiam diruto
aedificio sacer manet, ut et Papinianus rescripsitr

Ex his igitur locis patet delubra et universe omnes sa-
cras aedes extra hominum commercium fuisse, adeoque
nec potuisse emi aut vendi, nec conduci aut locari.

19

Deinde ilia aedium sacrarum locatio parum congruere
Videtur cum indole aevi imperatorii. Novimus enim non
tantum Augutum sed etiam, qui ei successerunt, impera-
tores, ut sibi populi favorem quaererent, nihil fere impen-
studuisse, nisi ut deorum cultui suus restitueretur
fionos; eosque banc oh caussam saepe magnas fecisse
iiûpensas, ut sacrae aedes, quae aut vetustate collapsae
ftut in bellorum civilium turbis dirutae essent, magnificen-
^lug restaurarentur. Nec Egeriae vallem ejusque sacra
^ ^»bra ab iis omissa aut neglecta fuisse, ex ipsius luve-
verbis colligere possumus. Poeta enim, ut videtur,
^eigioso quodam sensu afiectus, vs. 12 sqq., dolet quod
qua ^^^^^^ dissimiles sint veris, i. e. quod anti-
. horridam formam amiserint; quodque margo
fontis non amplius ingenuo nativoque topho, sed
Regarni ac recenti marmore sit obductus.

s Igitur facile credat. haec delubra, antiqua religione
neranda i), locata fuisse ? Quis credat hoc sacrum, ne-
^^ et fontera, unde ex Numae instituto virgines vestales
aquam lustralem peterent, ludaeis locata fuisse? ludaeis,
a^^ci totms generis humani?

^^ • . ^^ \' nulla caussa satis apta excogitari posse videtur
quia^\'\'^, potissimum loca conducturi fuerint,

ooin\' ^^ Tiberim suas sedes habebant, et tanto odio

tenu^ .^^^\'^^^^bant atque abominabantur, quae vel aliqua-
. ^ ^dolorum cultu contaminata essent. Parum igitur
vel quidem videtur ut in bis locis synagogen

quod^^^^\'^^^^\'^ condiderint. De cimeterio autem ludaeorum,
tem Appiam fuisse videtur 3), quominus hîc cogi-

probibemur ipso verbo locantur. Sepultura enim

J) Ovid. Past. Ill, 262. Liv. I, 19 et 21.
^ B\'riedlânder, 1. 1. t. TII, pag. 510.

2*

20

non fiebat in conducto loco, sed in emto, quippe qui,
cadavere illato, religiosus fieret i). Nec magis probabile
est ut ludaeis, ex urbe expulsis, haec delubra locata
fuerint, in quibus commorarentur.

Omnium tamen ineptissima et a ludaeorum moribus ac
vitae ratione prorsus aliéna est explicatio Scholiastae ad
Sat. VI, 542; ubi haec leguntur: „ludaea venit mulier,
quae in aurem susurrando sub obtentu religionis mendi-
cat, scilicet aliquid petit. Dixit nam superius (i. e. nostro
loco) ludaeis 07\'tos datas quos colentes praestàbani pensio-
nes. Modo inquit làborem orii déclinantes transferunt se
ad deos, lucri causa, legem Moysei exponentes." ■— Quae
quam inania sint, non opus est dictu. Nostro enim loco
procul dubio ■ de mendicantibiis ludaeis sermo est, quippe
qui ubique taies occurrant.

Quum igitur verbum locaniur gravibus, ni fallor, difficul-
tatibus prematur, maluerim legere coïuntur, ut poeta hoc
Yoluerit, ludaeos mendicantes magna frequentia, in bis
locis semper versari et quasi hahitare.

Versus autem 19 et 20, qui nostrae coniecturae obstant
spurios habeo, non tantum quia iisdem difficultatibus, de
quibus egi, premuntur; sed etiam aliis incommodis laborant.
Primum enim nihil continent nisi inane interpretamentum
verborum nemus et locantur, nulla ratione habita vocis de-
lubra, quae quidem inprimis explicatione indigebat. Tum
contendunt „populo mercedem pendi"; quod parum probabile
videtur; nam pensiones agrorum sacrorum veri similiter in
arcam pontificum redibant. Porro locutiones „arbor pendere
jussa mercedem" et „silva mendicaf, potius declamatori con-
veniunt, qui exaggeratas et insolitas formulas corraderet,
quam ingenioso poetae „cui non sit publica vena" (VII, 53).

1) Digest. I. T. 8. 1. 6. § 4; Instit. lust. II. § 9.

21

Tandem Camenas ejectas esse, negatur versibus Sulpiciae.
Conferautur ejus Saturae vs. 64 sqq.

Vs. 86-91.
Quid quod adulandi gens prudentissima laudat
sermonem indocti, faciem deformis amici,
et longum invalidi eollum cervicibus aequat
Herculis Antaeum procul a tellure tenentis,
lûiratur vocem angustam, qua deterius nec
ille sonat, quo mordetur gallina marito.

ultimo versu, etsi, ut mihi quidem videtur, nondum
^anato, satis tarnen patet significari vocem miserabilem,
Stadlern, exilem. Unde igitur sequitur, ut adiectivum
^\'\'^Qustam, quod praegresso versu occurrit, supervacuum
^^^ et prorsus langueat. Putaverim ergo esse vitiosum , et
litera conversa scribendum esse augustam; ut grae-
culus adulator Mc dicatur summis laudibus praedicare
^tque divinam, adeo nominare exilem patroni vocem.

\'^\'^gusta quidem vox alibi, quod sciam, non dicitur. sed
tamen ita dici potuisse, nullus dubito, quoniam coelestis
in usu fuit. Novimus enim eo nomine Neronem a
populo appellatum esse (Suet. in v. Ner. cap. 22). Et Ta-
citus non tantum narrat obiectatum esse Thraseae Paeto,
luod numquam pro salute principis aut coelesti voce im-
molavisset (Ann. XVI. c. 22), sed etiam alibi scribit (Ann.

15) équités Augustanos formam vocemque Neronis
\'^um nominibus appellavisse. Augustum autem quum signi-
1^67^0!/ ri ii K(XT xvêpccTTov 1), locutioni voois augustae
®atis accurate respondent graeca verba hîx cpmn, quibus

1) Bio Cass. LUI, 16, et Veget, II, 5: „nam imperatorî oumAugusti
Oïaen accepit, tamquam praesenti et corporali deo, fidelis est praestanda
ei^otio et impendendua pervigil famulatus."

22

de Nerone Philostratus, et Upx (pKviî, quibus de eodem
imperatore Dio usas est. — Conferendus est etiam locus
Act. Apostol. XII, 22: Ö svraCpmsi ôsov kx)

oùz àvêpÙTrov.

Ceterum verbum miratur seusu praegnanti esse intelle-
gendum, aeque ac, quod praecedit, aequat (vs. 88) jam
monuit Claverius. Vide Grang. ad h. 1.

Vs. 98—103.

Nec tamen Antiochus, nec erit mirabilis illic
aut Stratocles aut cum moUi Demetrius Haemo,
natio comoeda est. Rides, majore cachinno
concutitur; flet, si lacrimas conspexit amici,
nec dolet; igniculum brumae si tempore poscas,
accipit endromidem; si dixeris, aestuo, sudat.

Tamen: Schraderus ex uno Codice Norimb. legendum
esse putat: tantum. Sed mutatione non opus est; nam sen-
sus est: quamvis Antiochus, Stratocles, Demetrius et Hae-
mus, summa artis theatralis peritia excellant, tamen in
ipsa Graecia, non sunt admirationi, quia omnes Graeci
eadem arte valeant. Conferendi sunt versus Sat. XIII, 162:

Quis tumidum guttur miratur in Alpibus? aut quis
in Meroe crasso majorem infante mamillam?
caerula quis stupet Germani lumina, flavam
caesariem et madido torquentem cornua cirro?
[nempe quod haec illis natura est omnibus una].

Nec dolet: quasi hoc monitu opus esset! Sermo est de
graeculo adulatore, qui non tantum laetitiam sed etiam
dolorem simulare possit. Maluerim igitur legere: et dolet.

Accipit endromidem : Mallem scriptum esset arripit.
Quod majorem festinationem significaret. Nepos in vita

23

Alcib. c. 10. § 6: „huixc (hospitem en Arcadia) sequi se
lubet et id, quod in praesentia vestimentorum fuit, arripit."

Vs. 104—107.

[Non sumus ergo pares: melior qui semper et omni]
nocte dieque potest aliena sumere vultum
a facie, iactare manus, laudare paratus,
SI bene ructavit, si rectum minxit amicus. —

Summo iure lahnius expunxit versum 104; nam est
inepta animadversio, qua nihil opus est. Semper prorsus
abundat propter sequentia nocte dieque. Et „omni nocte
dieque," ne Latinum quidem videtur.

Ceterum vulgatam lectionem: „alienum sumere vultum,
^ facie jactare manus," alteri lectione, quam e Cod. Pith,
^ecepit lahn, praeferendam esse duco. Nam jactare manus
absolute pro „basia jactare" (IV, 118) vel „jacere oscula",
dici non videtur; sed alio sensu, de oratorihus (Quintil,
Inst. Or. VI, 3 § 54, X, 7, § 26), de comoediarum acto-
rihus (Quint. XI, 3. § 179), et de sa/to/onèMs (Ovid. Fast.
Ill, 535, Propert. Ill, 8, 42) adhibetur. Quum ob caus-
sam a facie non ad praecedentia, sed ad sequentia refe-
renda esse credo. Unde igitur sequitur ut vulgata lectio
alienum retinenda sit.

Rectum: Non mutandum est in lectum, quod coniecerunt
Parrharius et Valesius, non attendentes ad adverbium bene,
respondet rectum. De his nequitiis vid. Martial. Ill, 81,
Petron. c. 27, Arrian Dissert. Ep. 1. 1. c. 3: r/ ycc? sx^iov
n TTcu TTocJ Kxksltréxi TTxpx (xItok; xd\'i rijv xfy.i\'Six (pépetv. Eu-
Polis ap. Athen. 1. p. 17 D. et ap. Mein. fr. com. Gr. II.
P- 547.

Vs. 112.

Aviam: In nonnullis codd. legitur aulam. Est calami

24

lapsus, non pia monachorum fraus, cui nimium tribuere
solet Heinricbius. Conferantur vs. 37 iubet et hAei, vs. 70
iocari et locari, IV, 96 iam et iam, VII, 60 Flerio et fierio.

Ceterum hic versus satis ineptus videtur. Mallem eum
abesse hand secus ac sequentem, quem expunxit Pinzgerus.

Vs. 135—136.

Cum tibi vestm faciès scorti placet, haeres
et dubitas alta Chionen deducere sella.

Vestiti: Hoc vocabulum, quod Heinrich, interpretatur
eleganter vestitîim, non sine offensione est; nam absolute
ita alibi non dicitur. Cum v. Herwerden vir. dar. videtur
esse legendum festivi. Confer Plaut. Mil. dar. IV, 1, 12
et Tertull. Apoll, c. 3: „quae mulier, quam lasciva, quam
festiva !"

Sella 1) : Pignorius et Muretus coniciunt cella. Cui con-
iecturae obstant voces alta et deducere. Si enim habitaret
Chione in alta cella, non erat quod inde earn deduceres,
adscenderes aut descenderes ipse potius ad eam. Recte
Heinrich iam laudavit locum Artemidori IV, 42 £7r) Tropvsicp
fV) Kûcôs^poiq SV ifiixrloii; TropCpupoït;, et Plaut. Poenul. I, I, 57.

„Quae tibi olant Stabulum Statumque, Sellam et Sessi-
bulum."

1) Sella: Haec vox loci Senecae I de Benef. c. 9 me admonet: „rusti-
eus, inhumanus ac. mall moris et inter matronas abominanda conditio est,
si quis coniugem suam in sella prostare vetuit." Ubi Oornelissen, vir. cl.
(in Coniect. Latin, p. 13) pro sella legi iubet cella, provocans ad Juven.
VI, 122 et Petron. c. 8. Sed minus recte; nam contextus ipsius Senecae
huic coniecturae obstare videtur. Sequuntur enim continuo haec : „et vulgo
admissis inspectoribus vehi undique perspicuam." Ex verbo vehi patet
non cogitandum esse de oella sed de cathedra, aut potius de lectioa, velis
non clausa. Conferatur etiam alius Senecae locus, quem attulit Lipsius
ad h. 1. „quam, in sella patente cwoumlatam, populus ab omni parte
aeque ac maritus inspexerit."

25

Vs. 138—139.

Procedat vel Numa vel qui
servavit trepidam flagranti ex aede Minervam.

Trepidam: Non improbabilis est Jac. Nie. Loensis con-
lectura legentis tepidam. Quod adiectivum magis convenit
^üöi flagranti, nec minus sapit satyricum, et melius re-
Praesentat imminens periculum. Huic coniecturae aliqua-
teuus certe favet Scholiasta, qui haec habet : L. Caecilium
dicit Metellum, pontificem maximum qui ardente templo
estae palladium ecc mediis ignihus rapuit, ibique caecatus
Schohasta saltem trepidationis nullam fecit mentionem.

Vs. 149—151.

Si toga sordidula est et rupta calcem alter
pelle patet, vel si consuto vulnere crassum
adque recens linum ostendit non una cicatrix.

\'-■\'chraderus pro alter malebat ater vel alte. Sed neutrum
Probandum est. Nam ater prorsus otiosum esset; nec alte
®atis convenit, quia significare voluit poeta vel levissimum
1 Vitium aliis risum movere. Recens linum esse tuni-
monet Friedländer i).

Vs. 184—189.

Quid das, ut Cossum aliquando salutes,
et te respiciat clauso Veiento labello?
ille metit barbam, crinem hic deponit amati,
P^ena dornxis lihis venaUhus, accipe et istud
fermentum tibi habe: praestare tributa clientes
cogimur et cultis augere pecuha servis.

1) Friedläuder, 1. 11 m. pag. 43.

26

Plena domus libis venalibus: Haec verba videntur cor-
rupta; nam nullum probabilem sensum praebent. Nec de
lectione satis constat; nam pro litis in codice Pithoei
aliisque legitur Khris. Quod vocabulum quoque ut lemma
praefixum est annotationi Scboliastae. Ex ipsa tamen eius
annotatione luculenter patet Scholiastam suo in codice
aliud quid legisse. Habet enim baec: „sic fit ut damno
quatiaris, si iveris salutatum." Quae manifesto nec ad
lihis nec ad lihris pertinent. Scholiasta interpretatur quasi
legerit servis; confer. Sat. V, 66. Non tamen statuendum
est eum revera ita legisse; nam vox servus vulgarior est
quam quae facile a scribis librariis permutari potuerit,
ejusque forma nimis discrepat a vulgatae scripturae duc-
tibus: Quo accedit ut eadem vox {servis) apud poetam,
versu 189 occurrat. Qualis iteratio ingrata foret.

Häckermannus i) autem pro lihis putat legendum esse
Lydis vel Lihycis. Neutra tamen coniectura satis placet.
Altera enim, nempe Lihycis, non admittenda est, quia
Lihyci servi, utpote incultiores, vulgo ad rudiora et externa
opera, non vero ad honestiora et domestica ministeria
adbibebantur Cf. Sat. V, 52.

Prior uiri docti coniectura, Lydis, alteri longe quidem
praestat, nam culti et elegantiores servi, de quibus hoc loco
sermo est, plerique ex Asia Minori Romam advehebantur:
Sat. V, 56 : „Flos Asiae ante ipsum (dominum)." Maluerim
tamen legere Lyciis, quia poeta hoc nomine usus est
Sat. XI, 147: „non Phryx aut Lycius", ubi rudibus servis
culti opponuntur.

Vs. 198—201.

Nocte metus! jam poscit aquam, jam frivola transfert

Ucalegon, tabulata tibi jam tertia fumant,

1) Der Pythoean. Cod. Iut. pag. 22.

27

[tu nescis; nam si gradibus trepidatur ab imis]
ultimus ardebit etc.

Versum, uncinis inclusum, spurium esse puto. Primum
eniro ab hac vividissima incendii descriptione tam frigida
ratiocinatio et jejuna admonitio, quales hoc versu conti-
iientur, prorsus alienae sunt. Tum particula causalis
CUJUS frequentissimus usus est in locis interpolatis, non
commode explicari potest; nulla enim caussa affertur.
Tandem particula conditionalis si non convenit; nam
»ultimus ardebit," non pendet ex trepidatione cete-

rorum.

Vs. 203—205.

Pectus erat Codro Procula minor, urceoli sex,
ornamentum abaci, nec non et parvulus infra
Cantbarus et recubans svh eodem marmore Chiron.

eodem marmore: C. Valesii conjecturam: svb eo de
\'^narmore, non probandam esse patet vel ex una vocula
qujj^e praecedenti versu legitur. Infra enim ibi ad
^f^amentum. abaci est referendum; sub eo autem non per-
--Ueret ad monumentum, sed ad farvulum. caniharum; quod
surdum est! Vulgata lectio sana est. Verbis enim sub
modern marmore poeta significare voluit signum Chironis,
\'ögentis illius centauri, quod Codrus haberet, esse exiguum,
Parvum. Omnia Codri supellectilia sunt minuta: lectus
vocula minor, urceoli, parvulus cantbarus.
^ansonis autem conjecturam, pro chiron legentis echinus,
Egregie jam refutavit Heinrichius ad h. 1. Cujus argumentis
^ unum addere Uceat, quod Chiron, o rxv asvTxvpccv
, aptissimum transitum parat ad Graecos iWo?.
\' quorum sequent! versu mentio fit.

28

Vs. 205—206.
lamque vetus Graecos servabat cista libellos,
et divina Opici rodebant carmina mures.

Isaaci Vossii coniectura, qua pro Opici legendum esset
Epici i. e. Homeri, refellitur concinnitate, qua utriusque
versus singula et membra et verba sibi invicem quam
accuratissime respondent.

Recte Heinrich vocem opici interpretatus est: nihil intelle-
gentes: Confer VI, 455.

Vs. 208—211.
Nil habuit Codrus, quis enim negat? et tamen illud
perdidit infelix totum nihil; ultimus autem
aerumnae est cumulus, quod nudum^ et frusta rogantem
nemo cibo, nemo hospitio tectoque juvabit.

Nudum: Heinrichius in Comment ad h. 1. haec habet:
Der arme Schelm ist nackt und bloss , v^eil ihm das We-
nige," was er hatte, verbrannt ist. Recte, procul dubio,
quod ad etymologiam attinet, sed parum recte, quod ad ver-
borum contextum. Quum enim omnem supellectilem, qua
Codri cubiculum ornatum esset, praecedentibus accurate
descripserit poeta, atque diserte iam narraverit cuncta fri-
vola incendio consumta esse, miserumque hominem, qui
révéra nihil baberet, totum illud nihil perdidisse, mirum
sane foret si iam idem repetivisset, et denuo ad eandem
tenuitatis ac nuditatis notionem inculcandam revolutus
fuisset. Talis eiusdem rei iteratio, non tantum lectori,
sed etiam auditori taedium parit, atque, ut in alius generis
poetis non offendat, in satyrico, qualis luvenalis est, fer-
vidi ingenii, vix ferenda videtur. luvenalis enim ad finem
quasi festinat et inutilia verba fere fugere solet. Praeterea
vocabulum nudum hoc quoque nomine laborat, quod, etsi

29

chiasmum referendum est ad hospüio tectoque, his
"^^ocihus tamen non satis accurate respondet.

Putaverim igitur nudum, mendosum, et satis leni conjec-
turâ mutandum esse in nidum.

Nidum autem non tantum a poetis sed etiam a pedes-
orationis scriptoribus metaphorico sensu usurpari, patet
bis Horatii locis: III. Od. 4, 14 et Ep. I, 10, 6:

Tu nidum servas ego laudo ruris amoeni
rivos et musco circumhta saxa nemusque.

Ex Plin_ Yj -gp^ IQ. ^^Cum venissem in socrus meae
villam Alsiensem, quae ahquando Rufi Verginii fuit, ipse
locus optimi iUius et maximi viri desiderium non
dolore renovavit. Hunc enim incolere secessum atque
etiam senectutis suae nidulum vocare consueverat." Confer
■^u^ann. ad Valer. Flacc. Argonaut. IV. v. 48, qui affir-
Gatakerum in libro II. Adv. cap. 17 „nidum de do-
\'^iciho hominum dici" multis ostendisse. — Cur autem
poeta voce nidi, significatione haud ita vulgari, pro do-
^\'CiUo usus sit, neminem latebit, qui eorum meminerit,
l^ae huic de Codri miseriis narratiunculae proxime prae-
^edunt. Legimus enim versibus 201 et 202:

Ultimus ardebit, quem tegula sola tuetur
a pluvia, molles ubi reddunt ova colurnbae.

T

ad ^ ^^^ "f^idus non minus quam frusta egregie valet
^ "^odestiam Codri significandam. Mdus enim, collatis
us 201 et 166, indicat miserahile hospitium,
einde, ut frusta per Chiasmum respondet voci ciho, ita
^^ accurate refertur ad hosfitio tectoque, i. e. hospitali tecto.

uüem, quod supra iam aliquatenus attigimus, natu-
^ rerum narrandarum successio et ordo postulat ut
a ur mdum. Brevissima enim hac narratione tota

30

Codri vita accurate describitur, atque in quatuor partes
exacte dividitur; quarum prima agit de Codro paupere,
altera de Codro nudo, tertia de Codro mendicante, quarta
tandem de Codro repulsam ferente.

Vs. 212—214.
Si magna Asturici cecidit domus, horrida mater,
pullati proceres, differt vadimonia praetor;
tunc gemimus casus urbis, tunc odimus ignem.

Asturici: est nomen prorsus ignotum ; requiritur vero
nobilissimum nomen, idemque antiquissimum, nam versu
221 aliud nomen (Persicus) pro eo substituitur. Mallem
igitur scriptum esset Assaraci: cujus domus, genus, alia
saepius a Vergilio aliisque poetis memorantur. Senec.
Troad. v. 17:

Eegiam flammae ambiunt;

Omnisque late fumat Assaraci domus.

Quod nomen, ni fallor, non minus conveniret quam
Ucalegon, quod versu 199 paulo liberius usurpatur.

Gemimus: In sat multis codicibus legitur geminus, quod
etiam in editione Heinricbii receptum est. Sed merito
novissimi editores alteram lectionem praetulerunt, quippe
cui èt sequens verbum odimus melius respondeat, èt me-
trum faveat. Casus enim alteram syllabam producit.

Vs. 226—227.

Hortulus hîc, puteusque brevis nec reste movendus

in tenuis plantas facili defunditur haustu.

In plerisque Codd. pro defunditur legitur diffunditur, quod
praefert Häckermann i). Nescio an recte; hortulani enim

1) Der Pith. Cod. pag. 6.

31

^Oû adeo est defundere aquam in tenuis plantas, sed po-
^iiis difundere i. e. aspergere et leniter irrigare plantas.
®r8u.s autem 277, ubi legitur defundere, alia est ratio.

Vs. 237—238.

Convicia mandrae
eripient somnum Druso vituUsque marinis

^itulisque: Jacobs mutari iubet in vitulisue. Sed minus
; nam particula que, ut iam monuit Heinrieb, ad h. L,
^^rUissimam coniunctionem significat, qua Drusus et pbocae
■^eterni societatem quandam quasi coaluisse dicuntur.
Parum poetice H. Valesius pro vitulisque marinis legen-

coniecit: vetulisue maritis.
_ <^\'eterum de Druso, quo nomine imperator Claudius
sigüiücari videtur, conferantur Sat. VI. 116 et Sueton. in
Claud, c. 8 et c. 33: „Somni brevissimi erat. Nam
a^^te mediam noctem plerumque evigilabat, ut tamen in-
^^ lu nonnumquam in iure dicundo obdormisceret, vixque
advocatis, de industria vocem augentibus, excitaretur."

Vs. 241—242.
^•^que obiter leget aut scribet vel dormiet intus,
[namque facit somnum clausa lectica fenestra].

Posteriorem versum, quem inclusi, spurium babent Pinz-
et Heinrichius. Nec sine causa; nam nihil continet
^ inanem explicationem verborum proxime praecedentium
^ lüiet intus." Interpolator metuens ut propter ea, quae
^er-dbus 235 sqq. dicuntur, illa dormitio in mediis turbis
®trepitu vicorum satis credibihs videretur, probabilem
caussam adiiciendam esse duxit. Quasi vero poeta tales
^^iiintias ouraretî Pleraque interpolamenta eiusmodi sunt
iinam alteramve vocem explicent, atque suam indolem

32

vulgo particula aliqua causali statim produnt: nam, nam-
que, enim, ergo, quippe: Confer. I, 137, 138; III, 19,
104, 200, 281; IV, 78; X, 41; XI, 161, 176.

Vs. 278—282.

Ebrius et petulans, qui nullum forte cecidit,
dat poenas, noctem patitur lugentis amicum
Pelidae, cubat in faciem, mox deinde supinus.
[ergo non aliter poterit dormire? quibusdam]
somnum rixa facit.

Summo iure, ni fallor, Heineckius i), versum 281 spu-
rium habet. Nam talis interrogatio, sive Umbricio sive
ipsi luvenali, alterum interroganti tribuitur, post vividam
illam insomniarum descriptionem, valde inepta est. Prae-
terea pronomen quibusdam, i. e. nonnullis, non omnibus,
sapit scrupulosum ludimagistrum, qui abhorrens ab uni-
versalibus dictis, illud „somnum rixa facit" aliquanto arc-
tins et accuratius definiendum esse putaret. Hie igitur
eundem pusillum animum deprehendimus, quem supra
versu 142 taxavimus. Conferatur etiam Sat. VII, 51 {nivltos).

Vs. 298—299.

vadimonia deinde

irati faciunt;

Iraii tenuiter et parum apte dicitur. Nam isti nepotes
non ira, sed procacitate pauperes omni contumelia affi-
ciunt. Mallem scriptum esset: iuraii.

Vs. 300—301.

Pulsatus rogat et pugnis ooncisus adorat
ut liceat paucis cum dentibus inde reverti.

1) Animadvers : ia luven, pag. 31.

33

Domitius Calderinus pro concistis voluit contusus. Sed
nulla mutatione opus videtur: Horat. Sat. I, 2, 96 „pug-
nis caesus"; Plaut. Truc. IV, 2, 55; Cic. I inVerr. c. 47;
Sat. XIII, 127 „pugnis caedere."

Vs. 312—314.
Felices proavorum atavos, felicia dicas
saecula, quae quondam sub regibus atque tribunis
vidernnt uno contentum carcere Romam.

Proavorum: Non immerito Heinrichius spernit lectionem
pravorum, quam Bahrdtius affirmat se in ahquot codici-
llus invenisse, quamque Rupertius imprudenter probat.
His enim versibus, quibus poeta magnifice antiqui aevi
felicitatem praedicat, vox mah ominis non convenit. Prae-
terea tota loei structura clamat proavorum esse legendum.
Poeta enim ad summam antiquitatem adscendit, quo magis
a praesenti rerum conditione, cuius eum taedeat, se pau-
lisper avertat, atque prisca fehcitate quasi recreetur.

Vs. 315—318.
His alias poteram et plures subnectere causas.
Sed iumenta vocant, et sol inclinât, eundum est;
"üam mihi commota iam dudum muho virga
aduuit.

^^ias-causas : SchoUasta: „poteram et alia incommoda
dicere, nisi animalia me vocarent." Legitne fortasse
^^ios-casus? VS. 214 „casus urbis."

Obiter, si tanti est, corrigenda sunt absurda scholiastae
verba „meliori deae." Legendum: muho rédae: vs. 10.

Vs. 321.

Converte a Cumis.

Heinrichius praefert lectionem convelle. Non obnitar;

3

34

nam, quum convéUere sit militare verbum, non male hic
coniungetur cum vocibus adjutor et caligatus; de quibus
conferendus est Eibbeckius in Praefat. ad Ed. luv. pag. X.
A Curais: e vicinia Cumarum.

SATURA IV.

Vs. 25—27.

Hoc pretio squamam! potuit fortasse minoris
piscator, quam piscis emi; provincia tanti
vendit agros, sed maiores Apulia vendit.

Eibbeckius i) qui tam acute docuit versus 1—36 ab
inepto aliquo declamatore conflatos esse, pro verbis for-
tasse corruptis, certe miserrimis sed maiores Apulia vendit,
legendum esse coniecit nec maioris se Apulia vendit. Sed vir
eximius hac in re non satis memor fuit Latinae Gram-
maticae, qua non dicitur : ,,maioris vendere" 2) sed pluris.

Versus indigni sunt in quibus corrigendis oleum et
operam perdas.

Vs. 48—49.

Dispersi protinus algae
inquisitores agerent cum remige nudo.

Graevius pro algae malebat: alni; Rupertius: alti, vel
alto vel aulae. Sed lectio vulgata commodum sensum prae-
bet. Poeta, ni fallor, memor proverbii „alga vilior," igno-

1) 1. 1. pag. 76.

2) Mendum eiusdem generis irrepsit in Madvigii Gram. Latin. Ed.
Alter. Belg. § 317, ubi haec in nota leguntur, „Bij constare, kosten wordt
ook de genitivus maioris gevonden": „nulla res maioris constabit patri
quam filius." Sed apud luvenalem (VII, 187), unde haec petita sunt,
non legitur neo legi poterat maioris, sed minoris; quod recte se habet.

35

®iimoso nomine istos inquisitores taxare voluit, qui quam
®crupulosissime atque acerrime singula vel vilissima inves-
tigarent et nimio sui muneris studio abrepti ne tantillum
fluidem miseris piscatoribus parcerent.

Vs. 76—79.

Rapta properabat abolla
Pegasus attonitae positus modo vilicus urbi.
[anne aliud tunc praefecti? quorum optimus adque]
interpres legum sanctissimus etc.

Facio cum Heinricbio et Ribbeckio i) yersum inclusum
entibus. Nam absurda est interrogatio, qua prosopo-
papbia Pegasi misere abrumpitur. Versus nihil est nisi
^^eptum interpretamentum praecedentium yerborum „vili-
urbi;" quorum sarcasmus, ut Ribbeckius obseryat,
^ûani additamento vehementer diminuitur vel potius plane
tollitur.

Vs. 83.

maria ac terras populosque regenti.

Conferri meretur locus Plinii Sec. Panegyr. IV. § 4:
"Saepe ego mecum, P. C., tacitus agitavi, qualem quan-
^ue esse oporteret, cuius ditione nutuque maria, terrae,
pax, bella regerentur; cum interea fingenti formantique
^^lii principem, quem aequata diis immortalibus potestas
^ a.. IVj deceret, numquam voto saltern concipere

^iiccurrit similem huic, quem videmus."

Vs. 86—88.

Sed quid violentius aure tyranni,
cum quo de pluviis aut aestibus aut nimboso
vere locuturi fatum pendebat amici.

pag. 123.

2*

36

Pro nimboso fortasse melius legeretur nebuhso; non tan-
tum quia spondaici versus apud luvenalem satis rari ob-
veniunt, sed etiam quia nimboso abundanter additur, nam
modo de pluviis sermo fuit.

Vs. 89.

Ille igitur numquam direxit bracchia contra
torrentem etc.

Scboliasta haec habet : „id est numquam voluntati bonae
Neronis obstitit." Quae verba corrupta fortasse sic sunt
corrigenda : ,,voluntatibus Neronis." Nomine Neronis signi-
ficatur Domitianus: Confer, vs. 38; Martial. XI Ep. 33,
(quod epigramma Friedländerus i) ad Domitianum pertinere
docuit); et Tertullian. de Pallio c. 4 ibique acuta Salmasii
coniectura.

Vs. 93.

Solstitia.

Hic intellegenda esse aestiva solstitia inde patet quod
opponuntur multae hiemes. Confer. Cic. de Nat. Deor. II.
c. 19: „in lunae quoque cursu est et brumae quaedam et
solstitii similitudo." Id. cap. 7 ibique Schoemann, qui
luvenalis loci non immemor fuit.

Vs. 94—98.

Proximus eiusdem properabat Acilius aevi
cum iuvene indigno, quem mors tam saeva maneret
et domini gladiis tam festinata. Sed olim
prodigio par est cum nobilitate senectus,
[unde fit ut malim fraterculus esse gigantis.]

1) Friedl. 1. 1. t. II. pag 195.

37

Merito Ribbeckius i) versum 98 delevit. Nam prorsus
alienus est ab animo poetae, commoti de immatura ac
saeva Acilü nece. Praeterea valde ineptus .est; nam,
luum in praecedentibus dictum sit olim in aula senes no-
l^iles rarissimes fuisse, non erat sane cur poeta nunc mal-
esse terrae filius. Tempora mutata erant.

Vs. 115—117.

grande et conspicuum nostro quoque tempore monstrum,
aecus adulator dirusque a ponte satelles,
igQus Aricinos qui mendicaret ad axes
audaque devexae iactaret basia redae.

dirusque a ponte s.: Haec verba a variis vario mode

tentata

a sunt, sed, si quid video, nondum sanata. Ne

auptii quidem coniectura: dignus qui a ponte s., probanda
^idetur. Nam verbis „caecus adulator" non satis descrip-
^ est illud „grande et conspicuum nostro quoque tem-
P^re monstrum." Requiritur, ni fallor, amplior proso-
^^^\'\'^Pl\'^ia, qua oris foeditas istius satellitis etiam magis
^e^cribatur. Quali autem poena dignus sit iste Catullus
us subsequentibus versibus satis superque significatur.
tiu igitur vocabulum dirusque esse sanum, sed vi-

aliquod latere adbuc in sequentibus a ponte.

Vs. 121—122.
Sic pugnas Cilicis laudabat et ictus
et pegma et pueros inde ad velaria raptos.

falP^^\'^\'^^" scriptum esset pugnos: Quae vox, ni

melius responderet sequenti ictus, et magis con-
^»leret cum fera mortiferi Catulli indole. Praeterea

caecus

pag- 124.

38

adulator ridiculior fiet, si rem solidam et sub oculorum
sensum cadentem laudaverit.

Raptos: Schol, habet: „pergat ad Romam, aut de peg-
mate excussos." Posterior explicatio vera est"; sed prae-
gressa verba sensu carent. Fortasse legendum: „peregre
ad Romam", nempe rapti, ducti. Plures eiusdem farinae
adnotationes in scholiis luv. occurrunt.

Vs. 139—143.

Nulli maior fuit usus edendi
tempestate mea; Circeis nata forent an
Lucrinum ad saxum Rutupinove édita fundo
ostrea, callebat primo depraendere morsu,
et semel aspecti litus dicebat echini.

Semel: Fortasse melius legeretur simul Quod adver-
bium et aliquanto maiorem peritiam significaret, et prae-
gressis ,,primo (non unó) morsu" melius responderet.

Simul autem saepius pro „ut primum" usurpari, satis
notum est: Martial. X Ep. 35; Terent. Heaut. V, 1, 34;
Ovid. Met. XV, 577; Senec. Ep. 32 in fine.

SATURA V.

Vs. 46—48.

Tu Beneventani sutoris nomen habentem
siccabis calicem nasorum quatuor ac iam
quassatum et rupto poscentem sulphura vitro.

Calicem nas. q: Heinrich, ad h. 1. intellegit poculi genus,
quod ipse Vatinius introduxerit. Sed potius facio cum
Friedländero i), qui nomen calicis repetendum esse statuit

1) Friedl. 1. 1. t. I. pag. 130.

39

de ingenti naso, qui scurrae deformi fuisse videatur. Va-
tinius enim, ut Tacitus narrat, (Annal. XV, 34): „inter
foedissima Neronis aulae ostenta fuit, sutrinae tabernae
alumnus, corpore detorto, facetiis scurrilibus."

Vs. 49—52.

Si stomacbus domini fervet vinoque ciboque,
frigidior Geticis petitur decocta pruinis;
[non eadem vobis poni modo vina querebar]
vos aliam potatis aquam.

Versus inclus us cum lahnio delendus est; nam et valde
languet, et, quod plus est, verborum cobaerentiam tur-
bat. Verba autem „vos aliam potatis aquam," artissime
cohaerent cum versu 50, et opponuntur „Geticis pruinis."
Sermo enim est non de vino (vs. 49) sed de vulgari aqua
et de nivata: Confer Petron. c. 31.

Vs. 63.

Quando rogatus adest caKdae gelidaeque minister?

Merito novissimi editores lectionem Cod. Pith, rogatus
praeferunt vulgatae vocatus; quae huic loco non convenit:
\'\'^ocatus enim proprie is dicitur, qui ad coenam invitatus
Martial I. Ep. 24. Bp. 44. IL Ep. 79. Pro calidae
fortasse melius scriberetur caldae. Quae brevior forma,
semper ni fallor, a Martiale adhibetur (Martial. L Ep. 12,
^11. Ep. 67, XIV. Ep. 105), et quotidianae consuetudini
aptior est.

Vs. 80—81.
Aspice quam longo distendai pectore lancem
quae fertur domino squillam etc.

^istendat: Non esse videtur quod eum Ribbeckio alteram

40

lectionem distinguât praeferas ; nam vulgata multo gravior
est, Agitur enim, ut Rupertius iam monuit, de magnitu-
dine squillae, cui versu 85 exigua fateïla opponitur. Con-
féras Martial. XIII. Ep. 81:

Quamvis lata géras patella rhombum,
rhombus latior est tamen patella.

Vs. 114—117.

Anseris ante ipsum magni iecur, anseribus par
altilis, et flavi dignus ferro Meleagri
fumat aper, post huno tradentur tubera, si ver
tunc erit.

Tradentur: quattuor diversae lectiones in Codicibus in-
veniuntur : tradentur et traduntur, radentur et raduntur.
Quum autem tradere non sit vox convivalis, nec adhibea-
tur unquam significatione apfonendi\'^), altera lectio raden-
tur vel raduntur praeferenda est. Quo accedit quod Sat.
XIV, 7 legimus: „rädere tubera terrae." Quod ad tempus
attinet N. Heinsius praeferebat futurum radentur. Sed
praesens in descriptione maiorem vim habet, et praece-
denti verbo fumat melius respondet.

Nec magis placet Heinsii coniectuya, pro post hunc
(i. e. post aprum) legentis: post huic (i. e. post domino).
Nam sponte sua intellegitur haec terrae tubera non para-
sitis, sed ipsi domino esse destinata. Praeterea versu 114,
dominus iam satis significatus erat.

Vs. 137—145.

Dominus tamen et domini rex
si vis tu fieri, nullus tibi parvolus aula
luserit Aeneas, nec filia dulcior illo.

1) Vide Hackerm. der Pith. Cod. pag. 26.

41

[iucundum et carum sterilis facit uxor amicum]
sed tua nunc Mygale pariat licet et pueros tres
in gremium patris fundat senael, ipse loquaci
gaudebit nido, viridem thoraca iubebit
adferri minimasque nuces assemque rogatum
ac mensam , quotiens parasitus venerit infans.

Rectissime labnius versum 140 uncinis inclusit; nam
nibil continet nisi supervacuam praecedentium interpreta-
tionem. Verum etiam alia vitia in bis versibus latere puto,
quae ab interpretibus nondum satis explorata videntur,
Unus tantum L. lan, ut video ex Edit. Critic. lahnii,
Paulo accuratius in hunc locum videtur inquisivisse i) ;
atque statuens vocem ihoraca (vs. 143) in mendo iacere,
Proposuit pro ea legendum cito rhaga. Quae tamen con-
jectura mihi quidem neutiquam probatur; et quamvis dis-
putationem viri docti legere mihi non contigerit, nullus
tarnen dubito quin auctor a vero aberraverit. Primum
in Latino scriptore sanando non facile e Graeca
Lingua medicina petenda est. Quod imprimis valet in iis
locis, ubi de rebus vulgaribus, quotidiano usu tritis, uni-
cuique notissimis, — quales sunt virides çxysç i. e. uvae —
sermo est. Tum vox vel ßH, quum ne apud Graecos
quidem scriptores collectivo sensu dici videatur, ea signi-
ficatione in Latino scriptore non admittenda est, Sed
q^od maioris est momenti, rerum et temporis occasio
^uic coniecturae vehementer, si quid video, obstat, Ete-
quae nostro loco narrantur, fîunt in convivio. Con-
^î^ae ad coenam, eamque, ut in divitis viri triclinio, pro-
cul dubio lautissimam, discumbunt. Infans, domini filiolus
ad mensam accedit: statim unus e convivis, qui patroni

I) L. laii, Gymnasial-Zeitung 1842. pag. 238.

42

benevolentiam captat, praeter alia munuscula puero afferri

iubet----virides uvas. Quam ineptum hoe foret statim in

oculos incurrit. Quis enim ferret convivam, qui ad coe-
nam lautiorem accumbens aliunde fructus afferri iuberet,
qui ne in frugali quidem convivio deessent, Cf. XI, 72.
Talis quidem conviva aut omni communi sensu destitutus,
aut decori certe sensu parum imbutus videretur.

At verba quidem viridem ihoraca ita haud corrupta mihi
videntur, ut ea sanissima esse putem, atque adeo plurimum
conferre ut etiam cetera ad sanitatem revocentur.

Paulo attentius hos versus legentes, statim offendimur
absentia et defectu omnis symmetriae sive congruentiae.
Quam parum haec munuscula, puero oblata, inter se co-
haerent! Quam diversissimi sunt generis! „Viridis thorax,
minimae nuces, as rogatus ac mensa!" Si haec in tabula
depicta essent, quis risum teneret?

Tum, si reputamus his munusculis, tam absurde in
unum collatis, referri, adumbrari atque quasi exprimi
benevolum et laetum donatoris animum, qui „loquaci
gaudebit nidoquis non sentit earn benevolentiam atque
id gaudium parum apte significata ? Aliis verbis, hoe
loco harmoniae parum consultum est. — Quo accedit ut
ne Latinus quidem loquendi usus satis observatus sit.
Inf ans enim /m, loqui, rog are non potest. Digest. XXXVI.
T. 1. 1. 65.

Statuimus igitur in mendo iacere, primum quidem vo-
cabulum rogatum, tum assemque, utpote miserabile do-
num significans, deinde minimasque nuces, ut parum con-
gruentes cum viridi thorace, tandem etiam corruptum esse
mensam.

Viridem ihoraca: Heinrichius in Comment, ad h. 1. in-
tellegit militare vestimentum. Sed minus recte. Color
enim militaris habitus non erat viridis, sed russeus sive

43

^\'^rfus. Quod patet ex hoe Martialis Epigx^ammate (XIV.
Ep. 129):

Roma magis fuscis vestitur, Gallia rufis:
et placet hic pueris militibiisc[ue color.

Viridis thorax est vestimentum, quo agitator es sive auri-
gae in circo induti erant, quodque a poeta (Sat.XI, 198)
ïion sine contemtu pannus, et a Plinio (IX. Ep. 6. § 3)
vilissima tunica appellatur. Nostro autem loco poeta orna-
\'\'iore et honestiore vocabulo thoracis\'^) utitur, quo melius
significet eam tunicam non vilissimum esse donum. Eodem
^os ducit adjectivum viridis. Nam ex quattuor Circensi-
l^us factionibus, quae a coloribus tunicarum, quas aurigae
gestabant, Albatae, Russatae, Venetae, Prasinae nomen
fluxerant, prasina, i. e. viridis, factio hoe tempore omnium
nobilissima erat. Prasinae enim factioni plerique impera-
tores impense favebant. Quod nominatim de Caligula et
Jerone testatur Suetonius, quodque de Domitiano efficere
^obis licet, tum ex Suidae 3) annotatione tum ex Martialis
fpigrammate (XI. Ep. 33), quod Friedländerus ad hunc
iiïiperatorem refert 3).

E verbis igitur viridemque thoraca coniicimus munuscula,
® quibus hic sermo est, cohaerere cum ludis Circensibus,
■iuorum insano studio omnes fere huius aevi Romani fla-

1) Ihorax: Sueton in vit. Aug. c. 82: „Hieme qaotannis cum pingui
hat^ subuculae thorace laneo et feminalilius et tibialibus munie-

Ad quem locum Torrentins annotat: „thoraoem autem swhuoulae
Qtellcgo quatemis ea ■pectus tegitur." — De mmïlamia, iit Soholasta
^terpretatur, cui respondet Graecorum èTtuy.is, conferatur Salmasius in
^rebell. Pollion. pag. 335.

^ 2) Snid. in voce \'loujisvAXios ■ b Sè ÓLO/xirlavos ipiXsi tov èpxrtar^v tou npa-
Tèv isyójuis^ov ndcfiiv.
3) Priedl. I. I. t. ni, pag. 195.

44

grabant, et quo iam mature teneri puerorum animi imbue-
bantur: Sat. II, 169. Auctor Dialog, cap. 29.

Quum autem verba assemque rogatum et vitiosa videan-
tur, nec cum circo quidquam commune babeant, coniicio
pro iis legendum esse axemque roiatum; ut significetur cur-
riculus, rotis vertentibus, volventibus instructus, qui mi-
nore forma prorsus referret currum, quo aurigae in circo
vehi solerent.

Vocem axis per synecdochen saepe de toto curru dici
notissimum est: Ovid. Heroid. IV, 160; Metam. IV, 632;
Propert. Ill, 3,13; Vergil. Aen. V, 820; luven. Sat. IV, 117.

De voce roiatus confer Ovid. Metam. II, 74:

Finge datos currus: quid ages? poterisne rotatis
obvius ire polis? ne te citus auferat axis!

Id. Met. XII, 296:

Te quoque saeve Drya, circum caput igne rotate
insequitur.

Quae coniectura si recte se habet, sequitur manifesto
ut etiam verba minimasque nuces, quae media inter duas
ad circum pertinentes notiones posita sint, mutari opor-
teat. Quamobrem pro iis substituendum puto: miniosque
equulos vel minios equulos, i. e. parvulos equulos minio
illitos, sive miniatos, rubros i).

Tandem pro ac mensam, (quam lectionem Jahnius ex
Cod. Pith, utpote difficiliorem merito praetulit vulgatae
ad mensam) puto scribendum esse ac thensam.

Thensa autem est „vehiculum argenteum, quo exuviae
deorum ludis Circensibus in circum ad pulvinar veheban-
tur." Paul. Diac. in voce.

1) Sat. XIII, 70. Porsonus pro gmgitïbm miris restituit g. miniis.

45

Legimus igitur:

Viridem thoraca iubebit
adferri miniosque equulos axemque rotatum
ac thensam, quotiens parasitus venerit infans.

Hac ratione omnia accurate inter se cohaerent et aptum
praebent sensum.

Ceterum Heinrichio assentior mulierem, cuius hic mentio
fit, Mygalen, non uxorem sed concubinam domini esse
habendam. Nomen enim Mygale parum convenit iustae
uxori. Concubinae autem pueri, quum non sint in patria
Potestate, non impediunt quominus patronus studiose ab
beredipetis colatur.

nunc Mygale: Pronomen tua non speciaKter ad Tre-
bii concubinam est referendum, sed generahter ad cuius-
\'^is divitis viri. Ita saepius luvenahs pronomine usus est

142; II, 61,153; III, 134; VI, 275; VII, 90; VIII, 52;
^ÏÏI, 107, 221.

Nunc: Hic non magis temporah sensu accipiendum est
l\'iam Sat. X, 43. De qua particula videatur Terent. Eu-
^ttch. III, 17. et Adelph. II, 3, 3; ubi Donatus ad
\'^\'öi\'ba mme tu adnotavit: ri^ l^mricri^a additum est de su-
Perfluo ut „tu nunc Carthaginis altae Fundamenta locas."
(Verg. Aen. IV, 266).

Vs. 153—155.

Tu scabie frueris maU, quod in aggere rodit
qui tegitur parma et galea metaensque flagelli
discit ab hirsuta iaculum torquere capella.

I^ecte hunc locum iam intellexit Galderinus de simioïo
capellae dorso insidente et inde missiha iaciente.
^^ Ceterum de simiis condocefactis confer. Cicer. ad At-
1, 25: „cynocephalus in essedo," et Luxor. „de

46

Simiis canum dorso impositis," Anthol. Latin. Ed. Meyer,
3411).

Vs. 166—169.

Spes bene cenandi vos decipit. „Ecce dabit iam
semesum leporem atque aliquid de clunibus apri;
ad nos iam veniet minor altilis." Inde parato
intactoque omnes et stricto pane tacetis.

Ad nos : Markland et Oudendorp, legi iubent : ad vos.
Sed non audiendi sunt; nam vulgata lectio longe maiorem
vim habet. Parasiti, quibus est spes longissima coenae
(Sat. I, 133), ipsi taciti (v. 169) secum dicunt: ecce
dabit etc. 3).

Franckius pro ad nos iam veniet minor altilis legendum
statuit: ad nostram veniet mensam. altilis. Sed parum recte;
nam voce minor contextus prorsus carere non potest. Pa-
rasiti enim totum altilem sperare non audent; minor altilis,
semesus lepus, aliquid de clunibus apri iis sufficiet, ulte-
rius eorum vota non tendunt.

SATURA VL

Vs. 11—13.

Quippe aliter tunc orbe novo coeloque recenti
viuebant homines, qui rupto robore nati
compositique luto nullos habuere parentes.

Rupto robore n.: In his verbis aliquod vitium latere
puto; non, quod non possint aliquatenus explicari, sed

1) Friedlander, 1. 1. t. I, pag. 261.

2) Ad Stat. Silv. IV, 9, 34.

3) MisceU. observ. X, p. 465.

4) Verisimil. specim. p. 31 sqq.

47

quia miror quod hoc loco uulla mentio fit illius omnium
ï^obilissimi mythi, ex quo homines ex saxis orti sint.
Dubito igitur utrum scribendum sit: ,,rufe et róbore an
aut róbore." Cui coniecturae fortasse aliquid praesidii
i^est in Ms locis.:

ödyss. XIX, 163: ou yap xto "Bpvig èa-ai TrccXxtCpäTOv oyS\'

\'^srpyjç.

Hat. Apol. p. 34. d : kx) yàp tout avro tov \'0!/,iipov \' oùâ\'
dm Ipvoq ûuh\' xito TTSTpni; ré^vxx, «AA\' àvùpàTTccv,

tt / \\ ç

«ftf km ohsjol fytol slltl kcil visiç.

Cicer. Acad. II, c. 31: „Non enim e saxo sculptus aut
e rohore dolatus."

Hue etiam pertinere videtur: rupices; quae vox apud
^ul. Gellium (XIII, 9), Tertull. (de Pall c. 4; de Anim.

6; Apolog. c. 21;) occurrit; et petrones, de quibus Fes-
tins (sub voce) haec habet: „petrones rustici fere dicuntur
propter vetustatem, et quod quaeque ac praerupt.... iam
agri petrae vocantur, ut rupices iidem..

Vs. 19—20.
Paulatim deinde ad superos Astraea recessit
bac comité, atque duae pariter fugere sorores.

Ambo versus interpolati videntur. Primum, quia in prae-
Pudicitia primarium locum occupât, hic vero
-Astraea. Turn, quia Astraea, lustitiae dea, comité Pudi-
, eodem igitur tempore, ad superos recessisse dicitur.
Pudicitiam satis diu ante Astraeam abiisse, iure effi-
àttius e versibus 23 et 24:

Omne aliud crimen mox fer rea protulit aetas,
viderunt primos argentea saecula moechos.

Nec aliter Ovidius docet (Metam. I, 150):

Ultima coelestum terras Astraea reliquit.

48

Tandem verborum delectus parum eximius est; nam
atque duae vehementer friget post hac comite; et paulatim
recessit non bene congruit cum verbo fugere, quod de
accelerato abitu dicitur.

Vs. 23—24.

Omne aliud crimen mox ferrea protulit aetas,
Viderunt primos argentea saecula moechos.

Transponendos esse hos versus statuit Schräder i). Sed
minus recte; nam versus 24 aptissimum parat transitum
ad sequentia: „conventum etc."

Heineckius versum 23 spurium habet: At hic versus
vi sua non caret; nam per oppositionem ferreae aetatis et
argentei saeculi optime significatur antiquum ac vetus esse
adulterium.

Vs. 97.

Fortem animum praestant rebus quas turpiter audent.

Hunc versum spurium habeo, qui ieiuna et intempestiva
admonitione egregiam descriptionem misere abrumpat.

Vs. 107—109.

Praeterea multa in facie deformia, sicict
attritus galea mediisque in naribus ingens
gibbus et acre malum semper stillantis ocelli.

In hac descriptione faciei gladiatoris, vocabulum sicut
mendosum esse, unicuique statim in oculos incurrit. Pro
60 poteris coniicere crinis, aut cum Ribbeckio cirrus. Sed
neutrum satis convenit; nam gladiatores non magis quam

1) Emendation. 0, p. 139 sqq.

2) Animadvers. pag. 33.

49

öailites comam alere solebant. Fortasse, usu paulo liberiore
legere licet vultus, ut intelligantur malae sive genae.
Sat. XV, 56, 57:

Aspiceres iam cunctä per agmina vultus
dimidios, alias facies etc.

Sat. XV, 170, 171.-

Sed pectora brachia vuUum
crediderunt genus esse cibi.

Sil. Ital. Funic. II, 319, 320:

Pubescit (Hannibal) castris miles galeaque teruntur
o-ondum signatae flava lanugine malae.

Conferas etiam Martial. VIII, Ep. 24, et Valer. Flac.
^rgon. I. 390.

Vs. 114—115.

Quid privata domus, quid fecerit Hippia curas?
Respice rivales divorum, Claudius audi
quae tulerit.

Cum V. Herwerdeno vir. dar. pro domus legendum esse
^onm^ manifesto patet e verbis sequentibus: „Claudius audi
tulerit!\' Sic demum apta orietur oppositio inter aulam
Bornum. De antiqua dativi forma vid. Ovid. Met. IV, 66.
Vergil. Eclog. V, 29. Aen. I, 156, 257; III, 541, 692;
698; IX, 605.

Vs. 122—124.

Tunc nuda papillis
prostitit auratis titulum mentita Lyciscae
ostenditque etc.

C- Valesius et Balusius pro papiUis volunt capillis. Sed
^^le; nam iam supra, v. 120, de flavo galero, quo mere-

50

trices utebantur, sermo fuit. Hic autem nuda -j^ap. res-
pondet iis, quae leguntur versu 124.

Nec magis audiendum esse Scbegkium, qui pro auratis
parum poetice coniecit ornatis, patet ex loco Ovid. Fast,
n, 309, quem affert Heinrichius:

Ibat odoratis humeros perfusa capillis
Maeonis, aurato conspicienda sinu.

Conferatur etian^ versus 589, ubi Madvigius aurum frus-
tra mutât in armum.

Vs. 136—139.

Optima sed quare Censensia teste marito?
bis quingenta dedit: tanti vocat ille pudicam,
[nec pharetris Veneris macer est aut lampade fervet]
inde faces ardent, veniunt a dote sagittae.

Versu incluso facile careamus; non tantum quiaVeneri
tribuit, quae Cupidini conveniunt, sed etiam quia ineptam
continet admonitionem, qua praeterea versus 139 divellitur
a versu 137, quocum artissime cohaeret; nam indeettanii
referuntur ad Us quingenta. Ceterum nemo quisquam
maceratur pharetris, sed igni: Cf. Horat. I. Od. 13, 8.

Vs. 149—152.

Interea calet et regnat poscitque maritum
pastores et ovem Canusinam ulmosque Falernas —
[quantulum in hoc! — pueros omnes, ergastula tota,]
quodque domi non est, sed habet vicinus ematur.

Quantnlum in hoc: mira sane locutio! pro „quantulum
hoc est." Hermannus conjecit: „quantulum enim hoc!"
Sed praestat, ni fallor, totum versum delere, nam quae
sequuntur „pueros omnes, ergastula tota^\', tam parum poe-

51

tice dicuntur, et tam absurdam hyperbolen continent, ut
ea luvenali adscribere non ausim.

Vs. 155.

Grandia tollwiiur crystallina, maxima rursus
myrrhina etc.

Rupertius dubitat an pro toUuntur melius legatur pos-
cuntur. Sed fallitur ; vulgata lectio longe praestat ; quippe
quae muliebrem curiositateui et cupiditatem recte signifi-
cet, etsi non tam vividis coloribus quam hi Homerici
versus (Odyss. XV, 459):

^Kvè\' dp>ip TTCÀÔïSpiç ißou xpoi; liißeiTiX Trarpog
Xpîiij^ov opfiov EX^v, fxsTX \'S\'vjXsuTpoiffiv hpro \'
\'^ov lûv ap\' èv pisyxpcp ^ßüix) axi Trórvioi ß^TT^p
Z^p^riv t\' x[a<pci<póccvro kx) oCpdoiKßoTa-iv opavto
mov VTKTXÖßSVÜl.

Confer item Cicer. IV in Verr. c. 27, praeter locos quos
affert Heinrichius.

Vs. 170—171.

Tolle tuum precor Hannibalem victumque Syphacem
lu castris et cum tota Carthagine migra,

1\'mm : quem semper in ore habes, crepas.

tota G. : De praepositione cum Ruhnken. in Praefat.
^^ Scheller. Lex. in voce haec habet: „Nullo in lexico
annotatum reperi, quod M. A. Muretus pulchre monuit ad
Catüllum pag. 864 praepositionem cum habere vim indigna-
tionis significandae. Plaut Epid. 1,1, 33; Mostell. II, 2, 33;
Liv. V

4*

52

Vs. 172—177.

„Paree, precor, Paean, et tu dea pone sagittas;
nil pueri faciunt, ipsam configite matrem!"
Amphion clamat, sed Paean contrahit arcum.
Extulit ergo greges natorum ipsumque parentem,
dum sibi nobilior Latonae gente videtur
atque eadem scrofa Niobe fecundior alba.

Latonae gente: Heinrich ad 1. 1. scribit: „gente, proie
nobihor quam Latona." Sed gens et proies prorsus differunt.
Textus videtur corruptus, et puto legendum esse: Latonâ
gente. Sic demum hic versus bene respondebit sequenti.
Niobe sibi videtur gente i. e. genere, origine, nobilior
quam Latona, et foecundior quam scrofa alba. Sed ipsam
Nioben audiamus gloriantem apud Ovidium (Met. VI, 170):

Quis furor auditos, inquit, praeponere visis

caelestes? aut, cur colitur Latona per aras?

numen adhuc sine thure meum est? mihi Tantalus auctor,

cui licuit soli superorum tangere mensas;

Pleiadum soror est genetrix mea; maximus Atlas

est avus, aetherium qui fert cervicibus axem,

luppiter alter avus, socero quoque glorior illo.

Quaerite nunc, habeat quam nostra superbia causam,
quoque modo audetis genitam Titanida Caeo
Latonam praeferre mihi, cui minima quondam
exiguam sedem pariturae terra negavit!

Ys, 187—190.

Omnia Graece

[cum sit turpe magis nostris nescire Latine]
Hoc sermone pavent, hoc iram gaudia curas,
hoc cuncta effundunt animi secreta. Quid ultra?

53

Versus 188, qui in Cod. Gaybacensi 2 omittitur, a
plerisque viris doctis spurius habetur. Unus, ni fallor,
Heinrich, eius authentiam eo vindicare studet quod luve-
nalis hic illic, quasi in transitu, aliquas observationes
adspergere et immiscere soleat, et quod hic notissimum
Ciceronis (in Bruto § 140) locum ob oculos habeat. Sed
etsi Heinrichio facile concédas hic respici ad illud Cicero-
ïiis dictum, inde tamen neutiquam huius versus authentia
probari potest. Versus vehementer friget, vividissimam
descriptionem offuscat, et orationis flumen prorsus abrum-
Pit. Nam versus 189 tam arte cum versu 187 coniunctus
est ut inde divelli nequeat quin statim obscurus fiat.
Etenim, ut nunc legitur, verba „hoe sermone pavent"
referenda sunt non ad „omnia Graece", sed ad proxime
praegressum „Latine." Quod absurdum est. Praeterea
luis non videt, quam debilis hic versus sit post verba
(vs. 185): „nam quid rancidius^\'î

Si igitur, quod Heinrich. confidenter affirmat, versus 193
^lepto monacho tribuendus est, non minori iure contendas
"Dersum, de quo hic agitur, inepto grammatico esse ad-
scribendum qui intempestive sua monita ac praecepta
löculcare voluerit.

Vs. 207.

Summitte caput cervice parata
ferre iugum: nullam inveaies quae parcat araanti;
[ardeat ipsa licet, tormentis gaudet amantis
et spoliis. Igitur longe minus utilis illi
uxor, quisquis erit bonus optandusque maritus]
nil unquam invita donabis coniuge, etc.

Versus tres, quos inclusi, spurios habeo. Multa enim
^Qsunt, quae magnopere displicent. Primum quidem iteratio
eiusdem vocis amantis, quum praesertim in fine proximi

54

versus praecedat amanU, auditu valde insuavis est (V, 148,
VII, 15, 51; VIII, 163, 194).

Tum verborum constructio : „longe minus utilis illi uxor
quisquis erit bonus optandusque marituspro „eo minus
utilis est uxor, quo-melior et optabilior est maritus," ad-
modum contorta est, et vix Latina babenda. Tandem,
quae hic dicuntur de spoliis i. e. de damnis, marito illatis,
et de utilitate maiori minorive, quam uxor afferat aut
non afferat, a consilio poetae plane abhorrent. Nam tum
e versibus 207 et 208 proxime praecedentibus, tum e
versibus 212 sequentibus, luculenter patet poetam non
de damnosa sed de imperiosa cogitasse uxore, quae iugum
servitutis marito imponat, quaeque tyrannide domestica
eum uexet. Conferatur etiam Ribbeck. 1. 1. p. 171.

Vs. 247—251.

Vel quis non vidit vulnera pali?
quem cavat adsiduis sudihus scutoque lacessit,
adque omnes implet numéros, dignissima prorsus
florali matrona tuba, nisi si quid in illo
pectore plus agitat veraeque paratur harenae.

Sudibus: Facio cum Lipsio i) scribenti: „pro sudihus
mallem rudes, et mecum vetus interpres, qui ferulas inter-
pretatur." Hic enim de de lusoriis armis sermo est. Cic. de
opt. gen. orat. 6. § 17 (de Isocrate): „non enim in acie
versatur ferro, sed quasi rudihus eludit^) oratio." In
Dial, de orat. c. 34. § 5. Ritterus item, ex Fabrorum con-
iectura, recepit rudihus. Confer etiam Sueton. vit Calig. c. 32.

1) Milit. Roman. V, 14, pag. 343.

2) "Eludit: An legendum: ludit? Cicer Orat. II, c. 20: „videant nàluden-
ämmne an ad ^ugnandnm arma sint sumturi. Aliud enim pugna et acies,
aliud Vudus eampusque noster desiderat."

55

Vitiosa lectio sudibus facillime ex ultimis syllabis prae-
cedentis vocis {d.àsiduis) oriri potuit.

Ceterum pro in illo mallem legere in imo peotore, ut
verbum agitai idem, quod dicunt, subiectum haberet, quod
paratur. Praeterea ita melius ardentissjmum feminae votum
significaretur.

Vs. 261.

Aspice quo fremitu monstratos perferat ictus.

Non improbabilis est Marklandi coniectura legentis ge-
mitu. Confer, vs. 267, et Cicer. Tusc. Disput. II, c. 23:

„Nec vero unquam ne ingemiscit quidem vir fortis ac
sapiens, nisi forte ut se intendat ad firmitatem, ut in
stadio cursores exclamant, quam maxime possunt. Faciunt
idem quum exercentur athletae; pugiles vero etiam quum
feriunt adversarium in iactandis caestibus ingemiscunt, non
quod doleant animove succumbant, sed quia profundenda
Voce omne corpus intenditur, venitque plaga vehementior."

Vs. 316—317.

Attonitae crinemque rotant ululantque Priapi
maenades.

Non audiendi sunt Rupertius et Heinrichius pro Priapi
legi iubentes Priapum,. Sensus enim est: „istae Bonae Deae
cultrices revera unice colunt Priapum, sunt Priapi mae-
nades." Sic fere iam intellexit Scholiasta.

Vs. 338—339.

Hi versus mihi quidem ualde inepti videntur. Nam non
opus erat ut illa Psaltria accuratius describeretur; sequens
\'^ox eam {Clodium) satis significat. Versus 339 omni fere
sensu communi caret, Num mus femina inde non fugit?

56

Vs. 357—360.

Multis res angusta domi, sed nulla pudorem
paupertatis habet, nec se metitur ad ilium,
[quem dedit haec posuitque modum, tamen utile quid sit]
prospiciunt aliquando viri etc.

Vs. 359 est et verbosior et languidus. Sine damno
abesse poterat.

Vs. 395.

Hunc versum, monente v. Herwerdeno vir. dar., delen-
dum esse puto, nam nihil est nisi languida explicatio
verborum proxime praecedentium „magna otia coeli."

Vs. 479—485.

Hic frangit ferulas, rubet ille flagello,
[hic scytica, sunt quae tortoribus annua praestent.]
verberat adque obiter faciem linit, audit amicas
aut latum pictae vestis considérât aurum
et caedit, longi relegit transversa diurni
et caedit, donee lassis caedentibus „exi!"
intonet horrendum iam cognitione peracta.

Versus 480 a contextu respuitur. Nam in tam fervida
et furiosa scena, qualis hic describitur, frigida ista admo-
nitio „esse adeo matronas, quae tortoribus annua stipen-
dia praestent," nullo modo, si quid video, ferri potest.
Praeterea, parum probabile est tortoribus, qui procul
dubio ex ipsis servis essent, unquam annuum stipendium
datum esse. Puto igitur hunc versum insertum esse ab
aliquo grammatico, qui metuebat ne quis putaret matro-
nam ipsam esse subiectum verbi sequentis verherai. Quod
secus esse sponte sua intelligitur: Confer, v. 414. — Sed,
quod maioris est momenti, poeta hac dicendi brevitate con-

57

sulto usus est, ut et crudelitatem et mollitiem in eadem
femina coniuncta esse efficacius ostenderet.

Nec ultimus versus admodum placet. Nam illud „into-
iiet horrendum", est inanis flatus vocis, et parum convenit
mollitiei delicatae feminae; cuius crudelitas et immanitas
Daulto melius elucet, si illud ,,exi!" tenuiore, non graviore
voce profertur. Accedit quod vocabulum cognüio alibi, ni
fallor, numquam de ipsa poena, sed de inquisüione

(licitur: Conf. VII, 228; XVI, 18.

Vs. 490—491.

Disponit crinem laceratis ipsa capillis,
nvda umero Psecas infelix nudisque mamillis.

Haud sine caussa Hackermann praefert vulgatam lectio-
nem componit; quae melius opponatur „laceratis capilUs" l).
Nec valde displiceret si in altero versu legeretur: „crudo
umero ~ crudisque m". Etiam Sat. VIII, 223 poeta boe
adiectivo paulo liberius usus est: „tam saeva crudaque
tyrannide." Conf. etiam Vergil. Aen. X, 682; XII, 507;
et Senec. Agamn. vs. 846 collât. Senec. Oed. vs. 93.

Vs. 495-

-496.

altera laevum
extendit pectitque comas et vol vit in orbem.

Cum V. Herwerdeno v. cl. pro laevum legendum est lae-
ut sensus sit: „extendendo et pectendo levigat comas."
Conf.: Ovid. Metam. XII, 409.

Vs. 530—531.
Credit enim ipsius Dominae se voce moneri.
en animam et mentem cum qua di nocte loquantur!

1) 13er Pithoean, Cod. pag. 9.

58

Domina est frequens Isdis epitheton. Confer. Corp. In-
script. Graec. 4917: N. N. i^xu kx) Trpoirxsiiûvm^. t^v nuplxv

\'la-IV xx) TTSTTOl^KOi TO tSiU (plXOUVTCCV [J^S.

Animam videtur esse legendum anim.um. Antiqui enim
scriptores accurate distinguere soient animam et animum.; ut
illa significet vitae prinçipium, ipsam vitam ; animus autem
sit id, in quo ratio et cogitatio inest. Sat. XIV, 15, 16:

Mitem animum et mores modicis erroribus aequos
praecipit atque animas servorum et corpora nostra
materia constare putat paribusque elementis.

Sat. XV, 148, 149:

Principio induisit communis conditor illis
tantum animas, nobis animum. quoque.

Senec. Ep. 4: „difficile est animum perducere ad con-
temtionem animae^ Cic. de Fin. Bon. et Mal. IV. § 16,
de Nat. Deor. II, c. 59, Cat. Maj. c. 11, pro Arch. c. 6.
Stat. Silv. II, 103: „mens animusque."

Vergil. Aen. VI, 11 „mentem animumque." Horat. I Ep.
14, 8 „mens animusque."

Vs. 543.

Arcanam ludaea tremens mendicat in aurem.

Heinricbii coniectura arcanum non opus est. Nam „ar-
canam in aurem" idem est quod „in aurem non rimosam\'\'\'
(Horat. Sermon. II, 6, 46), „feW (Horat. I. Od. 27. 18),
.„secretam" Pers. V, 96), Confer etiam Stat. Thebaid. I,
246 „arcano de pectore," et 532 „tacitaque immurmurat
aure." Sat. Ill, 122 „cum facilem stillavit in aurem."

Vs. 562—564.
Nemo mathematicus genium indemnatus habebit,
sed qui paene perit, cui vix in cyclada mitti
contigit et parva tandem caruisse Seripho.

59

Caruisse: Non displicet Schraden coniectura latuisse;
quod verbum melius quam vulgata lectio respondet prae-
gresso mitti, et de deportato, qui in parva insula commo-
ratur, commode dicitur.

Senec. Here. Fur. 460:

„Non latuit infans rupis Idaeae specu."

ld. Phoeniss. 358:

Nemo me bis eruat
silvis: lateho rupis exesae cavo
aut sepe densa corpus abstrusum tegam.

ld. Octav. 381 :

Melius lateham procul ab invidiae malis
remotus inter Corsici rupes maris.

Tacit. Ann. n, 85: „eaque (Vistilia) in insulam Seri-
Phon abdita est."

Vs. 585—586.
Divitibus responsa dabit Phryx augur et inde
conductus, dabit astrorum mundique peritus.

Et inde: Ex quibusdam Codd. cum Hermanno videtur
esse legendum et Indus. Conductus autem non est otiosum,
quod Ribbeckius contendit i), sed contumeliose dicitur,
Sat. H, 114: „conducendusque magister"; Sat. VI, 332:
-^<^onductus aquarius."

Formula „astrorum mundique peritus," similibus facile
^iQdicatur: Martial. V Ep. 66, VII Ep. 55: „astra polum-
Petron. c. 88: „astrorum coelique motus." Cic. de

l\'^\'in. II, c. 44: „qui eodem statu coeh et stellar um nati
sunt." Pompon. Mel. III, c. 2: „Hi (Druidae) terrae mun-

1) Ber Echte und Unecht. luv-, p. 168.

60

dique magnitudinem et formam, motus coeli ac siderum,
ac quid dii velint, scire profitentur."

Vs. 620—623.

Minus ergo nocens erit Agrippinae
boletus, siquidem unius praecordia pressit
ille senis tremulumque caput descendere iussit
in coelum et longa manantia labra saliva.

Descendere: Hieron. Groslotius Lislaeus voluit: escendere,
Claverius: ascendere. Malim conscendere. Acrior enim fiet
apotheoseos irrisio, si senex tremulo capite et salivantibus
labris in coelum conscendisse diretur. Praepositio con i)
quum in compositis a scribis librariis etiam per compen-
dium scriberetur, lectio vulgata facillime existere potuit
in bunc modum :

Cowscendere, escendere, escendere, caput? (descendere.

Conféras variantes lectiones ad Sat. VIII, 266.

SATURA VII.

Vs. 10—13.

Et vendas potius, commissa quod auctio vendit
stantibus, oenopborum tripodes armaria cirtas
Alcithoen Pacci, Thebas et Terea Fausti.

Commissa: Non improbabilis videtur Rostii coniectura
legentis commisia, ut iam habet Editio Princeps Rom. Res
enim, quae deinceps nominantur, tam diversissimi generis
sunt, ut eorum auctio non incommode commista sive com-
mixta dici possit. Nescio tamen an potius legendum sit
„commissa qiioi auctio vendit." (Vergil. Aen. II, 331).

1) Eupertivs, Index Cod. Manuas. luv. pag. CLVI.

61

Vs. 50—52.
Nam si discedas, laqueo tenet ambitiosum
[consuetndo mali, tenet insanabile mnltos]
scribendi cacoetbes et aegro in corde senescit.

Merito labnius delevit versum 51. Primum enim nihil
continet nisi interpretamentum sequentis versus. Tum dis-
plicet iteratio eiusdem verbi tenet, quod in praegresso versu
occurrit; quo vitiorum genere pleraque interpolamenta la-
borant: Confer, vs. 15 et Sat. VI, 209. Tandem multos sapit
pusillum grammatici alicuius anim um, qui ab universe dictis
abhorrebat. Vide quae adnotavimus ad Sat. Ill, 278 sqq.

Vs. 56—59.

Hunc (vatem egregium) qualem nequeo monstrare et sentio
anxietate car ens animus facit, omnis acerbi (tantum,

inpatiens, cupidus silvarum avidusque bibendis
fontibus Aonidum.

lure lahnius Scholii lemma avidusque in textum recepit
pro vulgata lectione aptusque, quae huic loco non con-
\'^enit. Nam quum hic sermo sit de vate egregio, qui Musis
vivere velit., prorsus inepte denuo inculcatur eum aptum,
idoneum esse oportere bibendis fontibus Aonidum. Tum
adiectivum, quod praecedit, cupidus, satis indicat hic non
de maiore minoreve facultate poëtica agi, sed de entbusi-
asmo sive furore quo veri nominis poeta fertur. Tandem
bibere" non dicitur sed „cupide, avide bibere." Cf.
Cicer. Cat. Mai. c. 8.

Vs. 88—89.

Ille (Paris) et militiae multis largitur honorem
semenstri vatum digitos circumligat auro.

Variis coniecturis hic locus a criticis tentatus, sed mon-

62

dum sanatus est, ut mihi quidem videtur. Caussam autem
cur tam diu in mendo iacuerit in eo positam esse puto
quod interprétés non satis attenderunt ad symmetriam sive
congruentiam quae in utroque versu invenitur.

Primo adspectu iam animadvertimus utroque versu de
eadem re agi, de honoribus et privilegiis militaribus,
quibus Paris, aulicus boe tempore i) potentissimus, poe-
tas ipsi gratos augere soleret. Verba enim largüur honorem
respondent verbis alterius versus digitos circimligat auro;
vox militiae respondet adiectivo semenstri. Quum autem
mMltis et per se parum conveniat, nec bene quadret cum
voce vatum, corruptum esse videtur et mutandum in Musis.
Fortasse eodem modo legendum est versu 96. Ceterum
ne asyndeton offensioni sit, consulantur Sat. II, 51, 58;
III, 278; V, 41, 142; VI, 35, 253, 419, 510; VII, 231;
VIII, 190.

Vs. 171—173.

Ergo sibi dabit ipse rudem, si nostro movebunt
consilia, et vitae diversum iter ingredietur
ad pugnam qui rbetorica descendit ab umbra etc.

dui-descendii: Hunc locum Heinrichius non intellexit,
qui interpretetur ita ut descendat, et legi iubeat: qui des-
cendat. Lectio vulgata sana est. Verba autem construenda
sunt hoc modo: „Ille ergo, qui ab umbra retborica des-
cendit ad pugnam ne pereat summula, qua viUs frumenti
tessera venit (quippe haec est lautissima merces) sibi ipse
dabit rudem et diversum vitae iter ingredietur, si nostra
monita eum movebunt."

1) Tempore Domitiani? "Vide Priedland. 1. 1. t. III, pag. 411 sqq. et
t. II, pag. 459.

63

Vs. 190—194.

Felix et pulcher et acer
felix et sapiens et nobilis et generosus
[adpositam nigrae lunam subtexit alutae]
felix orator maximus et iaculator
et, si perfrixit, cantat bene.

Ve rsum 192 spurium babeo. Primum enim divellit ver-
borum cobaerentiam; nam manifestum est tria ilia membra
quae singula voce felix incipiant, non commode posse
semngi, sed continuo esse pronuntianda.

Tum alienus videtur a poetae consilio. Sensus enim est:
si quis felix est, tunc omnibus corporis et animi dotibus
facultatibus praeditus habetur vs. 194. Notioni autem
^enatoris hic nullus locus est; nam senatoria dignitas non
lö opinione hominum, sed in re ipsa posita est..

Vs. 194—200.

Distat enim quae
sidera te excipiant modo primos incipientem
edere vagitus et adhuc a matre rubentem.
[si Fortuna volet, fies de rhetore consul:
SI volet haec eadem fies de consule rhetor]
Ventidius quid enim? quid Tullius? anne aliud quam
sidus et occulti miranda potentia fati?

Versus 197 et 198, quos uncinis inclusi, interpolates
esse puto, non, quod nihil quam locum communem con-
tineant, sed quia a contextu alieni sunt. Nam hic non
Universe de Fortuna eiusque vicibus et mutationibus sermo
sed specialiter de Sideribus, de astris agitur, quae
summam vim in nascentem hominem exerceant totamque
eius vitam moderentur. Quam Siderum potentiam ut pro-
bet, poeta deinceps provocat ad Ventidii Bassi et Servii

64

Tullii fata, qui infimo loco nati, Sideribus faventibus, ad
summos honores adscenderint. Quid aliud, inquit, quam
Sidus et occulti potentia fati his viris eam felicitatem attulit?

Eiectis igitur ambobus versiculis omnia recte cohaerent
et certo ordine procedunt.

Pro exoipiant (vs. 195) in Cod. Kulenkamp. et aliquot
antiquis Editionibus legitur aocipiant. Malim aspiciant:
Conf. OreUius ad Horat. E. Od. 17, 17.

Ceterum de vi fatali, quae imprimis in orbe signifero
inesset, videatur Cic. de Divin. II, c. 42.

Vs. 215—218.

Quis gremio Celadi doctique Palaemonis adfert
quantum grammaticus meruit labor? et tamen ex hoc
[quodcunque est, minus est autem quam rhetoris aera]
discipuli custos praemordet etc.

Versus 217 videtur ineptum additamentum, quo facile
careamus ; nam sponte sua intellegitur mercedem gramma-
tici minorem esse quam rhetoris, eamque satis tenuem
praecedenti versu abunde significatur.

Vs. 219—224.

Cede, Palaemon,
et patere inde aliquid decrescere, non aliter quam
institor hibernae tegetis niveique cadurci,
dummOdo non pereat, mediae quod noctis ab hora
sedisti, qua nemo faber, qua nemo sederet,
qui docet obliquo lanam deducere ferro.

? Docet: videtur esse mendosum; nam non satis commode
de homine lanario dicitur, cuius non adeo est alios docere
suam artem, quam ipsum carminando tenuem victum quae-
ritare. Homines autem id genus solitos fuisse laborem

65

suum in multam noctem producere satis notum est. Puto
igitur pro docet legendum esse solet.

Quae coniectura commendari videtur vss. 53 et 54:

Sed vatem egregium, cui non sit publica vena,
qui nihil expositum soleat deducere etc.

Eadem verba, etsi alio sensu, coniunguntur in Sat. III,
286. Verbum autem solet eo facilius a scribis librariis in
docet corrumpi potuit, quoniam grammaticus, cuius est
docere pueros, cum lanario artifice comparatur. Oscitantes
scribae non animadverterunt tertium, quod dicunt, com-
parationis positum esse in sedendo in multam noctem.

Idem verbum solet scribendum videtur pro volet in Sat.
VI, 397.

Vs. 240—241.

Ne faciant vicibus. Non est leve tot puerorum
observare manus oculosque in fine trementis.

In fine : Ribbeckius scripsit infame. Sed versiculi indigni
sunt qui emendentur. Redolent enim ineptum alicuius gram-
matici ingenium. Valla iam monuit eos esse spurios ; cui
iubens eredam-, nam miserrima hac ludimagistri querela
\'^is praecedentium valde debilitatur.

SATURA VIII.
Vs. 16—18.

Si tenerum attritus Catinensi pumice lumbum
squalentes traducit avos, emptorque veneni
frangenda miseram funestat imagine gentem.

Traducit: Häckermannus i) praefert vulgatam lectionem

1) Der Pythoean. Cod. pag. 34.

66

producit; quo verbo inanis eorum ostentatio significetur
qui ex armariis imagines maiorum proférant iisque glo-
rientur. At falli videtur vir doctus; nam boe loco de
ignominia agi, qua molles isti et effeminati posteri squali-
dos avos afficiant, luce clarius est. Verba enim „miseram
funestat gentem" egregie respondent iis, quae bic legimus :
„squalentes traducit avos."

De verbo iraducere vid. Sat. II, 159.

Vs. 31—33.

Nanum cuiusdam Atlanta vocamus,
Aethiopem cycnum, parvam extortamque puellam
Europen.

Iure, opinor, labn. scribit farvam pro vulgata lectione
pravam. Nam pravam satis otiose cum extortamque con-
iungitur. Conferenda est Graecorum locutio, qua formosa
puella describitur: käAjj km [/.syxKi^.

Vs. 85—86.

Dignus morte périt, cenet licet ostrea centum
Gaurana et Cosmi toto mergatur aeno.

Pro centum Schräder, coniecit tantum vel secum; Withofius
neqvam. Quod prorsus otiosum est post dignus-morte. Si
quid mutandum est, maluerim noctu. Confer. Sat. VI, 302;
X, 235. Temporis significatione opus esse videtur.

Vs. 96.

Verba Scholiasta si damnatur iudex, videntur corrigendaj:
si damnat eum iudex.

Vs. 108—110.
Nunc sociis iuga pauca boum, grex parvus equarum
et pater armenti capto eripiatur agello,
ipsi deinde lares, si quod spectabile signum.

67

In ultimo versu, ni fallor, aliquod vitium latet; nam in
eo et aliquid deesse et simul aliquid abundare videtur.
Deest notio domus sive aedium, quae respondeat septo
agello. Lares autem et abundat et deinceps satis incom-
mode per signum explicatur. Coniicio ergo pro lares legen-
dum esse lari i. e. aedibus: Sat. Ill, 110, VIII. 14; Horat.
Serm. I, 2, 56: „fundumque laremque."

Quam coniecturam probabilem esse patet ex sequenti versu
spurioi), „si quis in aedicula deus unicus", qui nibil nisi
praecedentium interpretationem continet. Verba enim in aedi-
cula respondent lari, et deus unicus explicant spectaMe signum.

Mendum eiusdem fere generis sustulit labn. ad Sat, X, 343.

Obiter notandus est Heinricbii error, qui pro micus legi
iusserit unus. Unicus satis recte explicat spectahile.

Vs. 120.

Cum tenues nuper Marius discinxerit Afros.

Tenues: Fortasse legendum est iunicis.

Vs. 131—133.
Tu licet a Pico numeres genus, altaque si te
nomina delectant, omnem Titanida pugnam
inter maiores ipsumque Prometbea ponas.

Pro pugnam mallem scriptum esset yvhem.; nam de genere,
et de maiorihus sermo est.

Vs. 146—148.
Praeter maiorum cineres adque ossa volucri
cai-pento rapitur pinguis Lateranus, et ipse,
ipse rotam astringit multo sufflamine consul

1) Versus 111 et 112 spurlos esse jam vidit Manso, Vermischt Abhandl.
pag. 246.

5*

68

Multo: satis supervacuum esse puto; nam una tantum
sufflamine opus erat. Maluerim igitur legere „multus suf-
flamine consul," ut ipse Lateranus omnes suas vires inten-
disse dicatur ad rotam sufflaminandam. Quod procul dubio
multo gravius est! — In Sat. XVI, 50 dicitur quidem
„longum sufflamen"; sed metaphorico sensu.

Vs. 157.

Scholiasta ad lemna „Solam Eponam" annotavit: „Quia
mulio est, qui consulitur. Epona dea mulionum est." Quae
verba videntur sic corrigenda: „Quasi mulio sit, qui con-
sul est."

Eodem modo in Scholio ad Sat. VII, 78 pro quia scri-
bendum est quasi.

Vs. 175.

Scholiasta habet: „ubi ndbiles inter sceleratos putas.\'\'
Fortasse legendum est nobilis et cubat.

Vs. 199.

Haec ultra quid erit nisi Indus t

Rupertius explicat: „post haec quid videbimus in urbe
praeter ludos." Heinrichius tamen recte monet haec ultra
non significare post haec, sed ultra haec si proceditur, einen
Schritt weiter, so ist nichts in Rom als ludus. Sed vox
ludus admodum tenuiter dicitur, et huic loco parum con-
venit, nam poeta non de levitate animi agit, quae Romae
regnet; sed de ignominia agit, qua urbs a nobilibus
et primariis viris afficiatur. Inveniri enim qui maiorum
dignitatis immemores in scenam prodire non dubitent,
vilissimas mimorum personas lubenter agant, atque adeo
ut gladiatores se vendant \'). „Quid, inquit, ultra erit?

1) Friedländer, 1. 1. t, II, pag. 179: „Und doch galt die Arena für
noch schimpflicher als die Kennhahn und das Theater."

69

Quaenam gravior ignominia addi poterit?" Et ipse poeta

interrogando respondet : „quid nisi......ut nobilis aliquis

vir tanquam vilis retiarius in arenam descendat?" Hanc
emm significationem inesse in voce, cuius locum Indus oc-
cupavit, manifesto, ni fallor, patet ex iis, quae sequuntur :

et illud

dedecus urbis habes, nec myrmillonis in armis
nec clipeo Graccbum pugnantem aut falce supina.
nec galea faciem abscondit, movet ecce tridentem,
postquam vibrata pendentia retia dextra
nequiquam effudit, nudum ad spectacula voltum
erigit et tota fugit agnoscendus barena.
credamus tunicae, de faucibus aurea cum se
porrigat et longo iactetur spira galero.
ergo ignominiam graviorem pertulit omni
vulnere cum Graccho iussus pugnare secutor.

Ex hac igitur descriptione videmus Gracchum tamquam
retiarium in arenam descendisse. Quum autem retiarii om-
nium gladiatorum vilissimi haberentur, propterea quod
^unicati in circum prodibant (Sat. H, 143, 144), quumque
^\'^nieatus idem sit qui nudus (Sat. IV, 100), coniicio pro
ludus legendum esse nudus.

Fortasse quis putet leniore medicina hunc locum posse
sanari, si legatur ludius (Sat. VI, 82). Sed secus esse
■v\'idetur ; nam ludius universe significat gladiatorem ; hic
■fero specialiter de retiario sermo est, qui propter nudita-
teiji omnium turpissimus erat. Hi enim ignominiae gradus
erant, primum ut quis in scenam sub persona prodiret,
turn ut transiret ad galeam., tandem ut tmicaïus et aperto
t^ultu in arena pugnaret i).

1) Friedlander loco laudato. Senec. Quaest. Natural. VII. c. 31: „Pri-

70

Ceterum de retiario, tunica induto, de eins balteo,
iaculo (s. rete), galero (s. humerali tegumento loreo), spira
(s. amento, quod galero annexum, a sinistré humero per
pectus et dorsum ad dextrum latus descendebat, cuique
alligatus erat iaculi funis), fuscina (s. tridente) conferatur
Friedl. t. II, p. 384.

Versus autem 202 „damnat enim tales habitus et damnat
et odit," non dimidio tantum, ut Hermanno et Ribbeckio
videtur, sed totus est delendus; quia armaturae descrip-
tionem inepte abrumpit, nec quidquam continet quod ad
rem pertineat. Nam non quaestio est quid de aliorum
armis babituque senserit vel dixerit Gracchus, sed potius
describendum est quibus armis et quali habitu indutus ipse
Gracchus in pnblicum prodierit. Ilahüu enim retiarii sum-
mam ignominiam urbi afferebat. Unde simul patet cur
sequentia verba „wec galea faciem. abscondit" quae ab iis-
dem viris doctis resecantur i), prorsus deesse non possint.
Nam iustae armaturae ceterorum gladiatorum, quae maxime
clipeo falce et galea constabat, opponitur nuditas retiarii.
Conferatur inprimis versus 205.

Vs. 231—244.

Quid, Catihna, tuis natalibus atque Cethegi
inveniet quisquam sublimius? arma tamen vos
nocturna et flammas domibus templisque paratis,
ut Bracatorum pueri Senonumque minores,
ausi quod liceat tunica punire molesta,
sed vigilat consul vexillaque vestra coercet.

Tatim urbe tota sonat puîpitum. In hoc viri, in hoc femiaae tripudiant.
Mares inter se uxoresque contendunt, uter det latus illis. Deinde mb
^persona cum diu trita frons est, traasitur ad ganeam (1. galeam)." ïaoit.
Ann. XIV. c. 20. § 5-10.

1) Der Echt, und Unecht. luv. pag, 105 sqq.

71

hic novus Arpinas, ignobihs et modo Romae
municipahs eques, galeatum ponit ubique
praesidium attouitis et in omni monte laborat.
tantum igitur muros intra toga contuUt illi
no minis ac tituU, quantum in Leucade, quantum
Thessahae campis Octavius abstuht udo
caedibus adsiduis gladio; sed Roma parentem,
Roma patrem patriae Ciceronem libera dixit.

Versus praeclari, dignissimi sane qui levibus maculis,
quibus adfecti sunt, purgentur et in pristinum restituan-
tur nitorem.

Merito lahnius pro vulgata lectione farastis, e Cod.
Pithoeano in textum recepit paratis. Praesens enim tem-
pus hic requiri patet tum e vivida, qua poeta utitur,
apostrophe, tum ex sequentibus formis vigilat, coeroet,
ponit, laborat, quibus res oculis quasi subiiciuntur.

Vs. 239: et in omni monte laborat. Ultimum verbum Sa-
num est, caetera vitiosa videntur. Nec de lectione quidem
satis constat, codices enim variant. Alii habent monte,
quod valde otiosum est post ubique, quod versu praece-
denti legitur; alii, ut Scholiasta refert, habebant ponte,
quod item languet atque antiquariam annotationem sapit;
alii codices habent gente, quod Heinrichius vindicat et
mterpretatur omhem populum Romanum totamque Italiam.
Sed gens eo sensu non dicitur. In codice Pithoeano erasis
Primis vocis Uteris legitur .. nte. Tandem in Cod. Biblioth.
Vatic. Urbin. 661 exstat lectio mente. Haec vox, ni egregie
fallor, primo conspectu iam habet quo se commendet,
Nam quum in praecedentibus satis superque describatur
quanto opere Cicero, de quo hic sermo est, securitati
urbis prospiciat, quippe qui vexilla Catilinaria coerceat
atque ubique praesidia armata ponat, quae vim et iniu-

72

lias ab attonitis civibus propellant i) ; non opus est ut
poeta diutius rebus militaribus exponendis immoretur.
Eoque minus hoc opus est, quia Cicero, ut satis no-
tum, rerum miUtarium peritia non adeo valebat; sed po-
tius in toga patriae suae omni modo prodesse studebat.
Gloriari Cicero solebat non quod armis Catilinae socios
oppressisset, sed quod togatus, consiho auctoritate pru-
dentia salvam praestitisset rempublicam. Quoniam autem
verba „mente laborat" magis ad togam quam ad sagum
pertinent, puto lectionem mente ceteris longe praeferendam
esse; quum praesertim sequenti versu (240) togae tribua-
tur quod Cicero Patris Patriae nomine ornatus fuerit.
At recepta voce mente, statim in oculos incurrit praece-
dentia et in omni stare non posse, sed necessario mutanda
esse. Nec eorum sanatio admodum difficilis videtur. Nam
quum substantivum mente aliquod adiectivum desideret,
fere sua sponte se offert exsomni Quae coniectura etiam
üs verbis commendari videtur, quibus laudationem Cicero-
nis inchoavit poeta (vs. 236) „sed vigilat consul."

Eandem laudem Maecenati tribuit Velleius Paterculus
(II, c. 88): „C. Maecenas, equestri, sed splendido genere
natus, vir, ubi res vigiliam exigeret, sane exomnis!\' Idem
scriptor de AeUo Seiano in fine laudationis affirmat eum
virum esse „animo exomnem\'\'(II, c. 127). Conféras etiam

1) Cieei*. de Offic. I. c. 22. „Nobis Eempubl. gubermantibus nonue togae
awna cesaere?" Cicer. de Offic. III. c. 23; pro Sent. c. 46 sqq. Philip. IT. c. 8.

2) Idem fere mendum latere videtur in Sil. Ital. Pun. TII, 327:

Oantaber ante omnes, hiemisque aestusque famisque
mvictus palmamque ex omni ferre labore.

Ubi scribendum puto exomni vel exsomni.

31 De discrimine vocis insomnis et exsomnis, Doederleiu, in Handbuch
der Latein. Synonymik, sub voce vigil, haec monet: „ Vigil bezeichnet
den Zustand des Wachens ^positiv und involvirt Bewuztsein und Willen

73

Salust. Catil. c. 52. § 29 „vigilando, agendo, bene con-
sulendo, prospéré omnia cedunt."

Quod ad vulgatam lectionem attinet, opinor, eam e
dittographia ortam esse, qua primae syllabae vocis exsomni,
vel potius exomni (ita enim in Codd. et antiq. edition, legi
videtur), ab aliquo grammatico particula in superscripta
esset. Postea autem vitiosa lectione monte, fortasse e versu
245 exorta, necesse fuit ut dittographia evanesceret ac
dissolveretur in et in omni. De asyndeto vid. Sat. VIL, 88.

Vs. 241 quantum in Leucade: Metrum docet voculam
in vitiosam esse. Vulgata lectio non non nisi difficile ex-
plicatur. Quod etiam valet de coniectura Ribbeckii: vix.
lahnius autem dubitanter proponit legendum sihi. Malue-
rim tamen ex Schohastae annotatione recipere: sub Leucade.

Vs. 251.

In scholio ad h. 1. pro „corvis avibus" legendum est
corvis avidis.

Vs. 272—275.
Et tamen ut longe répétas longeque revolvas
nomen, ab infami gentem deducis asylo:
maiorum primus quisquis fuit ille tuorum,
aut pastor fuit aut illud quod dicere nolo.

Aut illud: Rupertius haec habet: „homo nefandus, àvo-
\'^pàq, maleficus, vel servus vel obaeratus, quae tria homi-
num genera ad asylum confugisse tradit Plutarchus." Sed
^aec parum placent: Nam quum poeta modo ab infami
^sylo omnes omnino Romanorum gentes repetendas esse
affirmaverit, sequitur ut iam ahud quid quam äm^ippxSix.

i^ad Anwendung der Lebenskraft, wie wach, äypvizvos; dagegen insomnis
Und exsomnis bezeichnen ihn nur negativ (?) wie schlaflos, wmos; aber
^ej" insomnis kann nicht schlafen, der exsomnis will nicht schlafen."

74

significare voluerit. Putaverim eum in animo habuisse
vocem raptor, quae per paronomasiam quandam facile ex
praecedenti pastor elici potest, si modo legatur:

1 raptor f

,,aut pastor fuit aut | j quod dicere nolo.

Confer VI, 132 „lupanaris-pulvinar."

SATURA IX.

Vs. 28—31.

Pingues aliquando lacernas,
munimenta togae, duri crassique coloris
et male percussas textoris pectine Galli
accipimus.

Ribbeckius i) delet versum 29 ut inane glossema. Num
satis recte, dubito; nam indignatio homines facit verbosi-
ores. Ceterum pro crassique legere maluerim russique vel
rufique. Conf. Martial. XIV Ep, 129.

Vs. 147—150.
votum miserabile, nec spes
bis saltem; nam cum pro me Fortuna rogatur,
adfixit ceras illa de nave petitas,
quae Siculos cantus effugit remige surdo.

Nec-saltem: pro ne-quidem, more labentis Latinitatis.

Adfixit: videtur esse mendosum, nam de molli materia
non commode dicitur. Dubito an legendum sit adfricuit
i. e. allevit.

Senec Ep. VII: „Nemo non ahquid nobis vitium aut
commendat, aut inprimit, aut nescientibus aUrnitr Et

1) Der Echt. u. Unecht. luv. p. 133.

<0

paulo post: „inalignus comes quamvis canclido et simplici
rubiginem suam adfricuü." Apulei. Metam. III, p. 138
Elm: „ indidem egesta unguedine palmulis adfricatar

SATURA X.

Vs. 19—22.

Pauça licet portes argenti vascula puri,
nocte iter ingressus gladium contumque timebis
et mota ad lunam trepidabis harundinis umbras;
cantabit vacuus coram latrone viator.

Contumque: Non intellegitur Sarmaticus contus, ut Rib-
beckius voluit 1), sed nautarum pertica, (Verg. Aen. V, 208;
VI, 302; IX, 510; Tacit. Ann. XIV, c. 5); ut satis appa-
ret ex sequenti versu, ubi ynotae harundinis mentio fit.
Scena est ad Pomptinam paludem: Sat. Ill, 307. Nautas
et fures saepissime coniungi notissimum est: Sat.VIII, 174.
Ceterum, pulcbritudinem huius loci sensit Boëthius (de Con-
solât. Philosoph. 1. II): „Tu igitur, qui nunc contum gla-
diumque pertimescis, si vitae huius callem vacuus viator
intrasses, coram latrone cantasses."

Vs. 31—32.

Sed facilis cuivis rigidi censura cachinni;

Mirandum est, unde ille oculis suflecerit umor.

Non immerito Heinrichius bos versiculos interpolationis
suspectos habet ; nam et per se valde insipidi sunt, et
quia risum et fletum utriusque philosophi de quibus hic
agitur, improbant, adversa fronte pugnant cum iudicio

1) Der Echte u. Unechte I. pag. 54.

76

poetae, qui satis honorifice de Democrito sentit, quippe
cuius prudentia monstret (vs. 49, 50):

Summos posse viros et magna exempla daturos
vervecum in patria crassoque sub aere nasci.

Vs. 41—42.

Quippe tenet sudans banc publicus et, sibi consul
ne placeat, curru servus portatur eodem.

Haec verba vere inepta sunt, fortasse spuria. Continent
enim intempestivam antiquariam animadversionem, babent
incommodam constructionem, nec satis conveniunt cum iis,
quae versu 36 leguntur, ubi de praetore non vero de consulc
agitur. De particula caussali quippe confer Sat. HI. vs. 241.

Vs. 45—46.

Quirites,

defossa in loculis quos sportula fecit amicos.
Pro defossa fortasse legendum est deposta.

Vs. 60.

ScboHon babet haec: „Propriis moribus dignam sustinue-
runt sententiam, ex quo ostendit per hoc vitam nobilium."
Fortasse scribendum est ostenditur noxium. (vel pernoxium)
votum, nobilium.

Vs. 76.

Hac ipsa Seianum diceret hora
Augustum.
In scholio pro cum legendum est nunc.

Vs. 81.

Panem et circenses.

Simile dictum de Alexandriae incolis exstat apud Dion.
Chrys. Orat. XXXII, 370 M. : km Trpórspóv riva, slpyjzévxi

77

cp/xffi\' to \'aks\'^ûiv^péœv txîjôog ri âv s\'ittoi nç, oïç ßovov "bel
TTocpücßöiKXsiv Tov ttoKvv âprov \\quti» yàp sipvjirôûii ttoXv ßsXriov]
nx) ôèûiv "ttttccv • Mç rSiv y^ xKXccv ou^svoç txùroTg ßaXsi. Et
Fronto Princip. Histor. V, 11 scribit: „Populum Romanum
duabus praecipue rebus, annona et spedaculis teneri." Ex
quibus locis baud improbabile Friedländerus effecit, hoc
dictum ab aliquo imperatore vel primario viro esse pro-
fectum 1).

Vs. 92—94.

tutor haberi
priucipis augusta Caprearum in rupe sedentis
cum grege Chaldaeo.

Recte, opinor, Arntzenius (ad PUn. Panegyr,, cap. 23,
pag. 112) monet: „angusia ibi (i. e. nostro loco) legendum
esse satis certum, si cogites, Seianum omnia Mo orbe
potuisse cum interim in parva Caprearum insula otiose
lateret Tiberius. Nec aliter volebat Vossius filius, et eadem
mens fuit patri in Etymolog, voce ango." Lectio autem
augusta originem suam videtur debere praecedenti voci
principis.

Vs. 102,

Ulubris: Ab Horatio (Lib. I. Ep. 11, 30) altera huius
vocis syllaba corripitur.

In Scbolio ad h. 1. pro verbis corruptis aut iuxta Romam
legendum puto est iuxta Poniftinam paludem. Cf. Cicer. ad
Divers. VII, 18.

Vs. 108—109.

Quid Crassos, quid Pompeios evertit, et illum
ad sua qui domitos deduxit flagra Quirites?

Minus recte Arntzenius (ad Latin. Pacat. Panegyr. c. 30)

1) Friedländer, 1. 1. t. II, pag. 152 et pag. 200.

78

pro domitos legendum proponit: dominos. Locus Vergilii
(Aen. I, 282), ad quern provocat, hue non pertinet; nam
habet Romanos, non vero Quirites.

Poeta videtur respicere ad illos tumultuantes milites,
quos C. Caesar uno verbo Quirites vocando compescuisse
dicitur: Tacit. Ann. I, cap. 42; Sueton. in vit. Caes. c. 70.

Vs. 130—132.

Quem (Demosthenem) pater ardentis massae fuligine lippus
a carbone et forcipibus gladiosque parante
incude et luteo Vulcano ad rhetora misit.

Luteo: Merito haec vox Ribbeckio i) displicet; nam eius-
modi epitheton Vulcano neutiquam convenit. lacobsius pro
eo substitutum voluit tuio. Parum poetice, si quid video.
Fortasse non ineptum foret riitilo: Verg. Georg. I, 454
„rutilo igni"; Ovid. Metam. XII, 294 „flammae rutilae\'\'.

Vs. 150.

Rursus ad Aethiopum populos altosque elepbantos.

Plathnerus et lacobs. coniecerunt pro altosque legendum
esse albosque. Quod tamen parum probabile videtur; nam
albi elephanti in Africa non reperiuntur, sed tantum in
Asia Orientali, in Birmania, Romanis ignota.

Vulgata lectio satis recte se habet. Conferas versum
Manil. Astron. IV, 667:

„Et vastos elepbantos habet saevosque leones."

Vs. 171.

Cum tamen a figulis munitam intraverit urhem.
sarcophago contentus erit (Alexander).

1) Der Edite b. TJneolite Iut. pag. 57.

79

Dorleans i) pro urhem legi maluit urnam.. Sed refellitur
turn sequenti voce sarcophago, tum vel his Ovidii versibus
(Metam. IV, 57):

ubi dicitur altam
Coctilibus muris cinxisse Semiramis urbem.

Vs. 193—195.

et tales aspice rugas,
quales, umbriferos ubi pandit Thabraca saltus,
in vetula scalpit iam mater simia bucca.

Et tales: Haec verba corrupta esse, non dubium est;
nam et admodum tenuiter dicuntur, nec usquam alibi
apud luvenalem adiectiva, quae dicuntur correlativa, „ta-
bs qualis", reperiuntur; locus enim XI, 99 spurius est,—
N. Heinsius legi voluit: et aniles; quam coniecturam etiam
Ruhnlcenius 2) videtur probasse. Verum quia de sene sermo
est adiectivum aniles quodammodo languet. Exspectaveris
potius turpes; quia senis facies cum simiae bucca compa-
ratur: Horat. IV. Od. 13, 11 et Cicer. de Nat. Deor. I,
c. 35, qui laudat Ennii versiculum: „simia quam similis
turpissima bestia nobis."

Vs. 232—239.

Sed omni

membrorum damno maior dementia, quae nec
nomina servorum nec vultum agnoscit amici,
cum quo praeterita cenavit nocte, nec illos,
quos genuit, quos eduxit, nam codice saevo
heredes vetat esse suos, bona tota feruntur
ad Phialen; tantum artificis valet halitus oris,
quod steterat multis in carcere fornicis annis.

1) Ad Tacit. Annal. Ill, p. 329.

2) Praefat. ad Scheller. Lexic. pag. XIII.

80

OMae: Maluerim qua, ut verbum agnoscit, idem, quod
dicunt, subiectum babeat quod cenavü, genuit, eduxit.

Codice saevo: Quo sensu boe testamentum saevtm dica-
tur, non bene perspicio. Quod, quum varias ob caussas
invabdum esset, veris beredibus nullum damnum afferre
poterat. Nec magis boe adiectivum aptum est ad animum
testatoris significandum. Senex enim, de quo bic sermo
est, non est durus vel inofficiosus in suos, sed est demens.
Praetulerim igitur cum Platbnero lectionem scaevo; non
quod eo significaretur boe testamentum contra legis nor-
mam factum esse; — talis enim admonitio prorsus super-
vacua erat; — sed quia per hunc codicem senex capularis
occulta adolescentiae suae flagitia ipse in claram lucem
protulerat. Tandem pro feruntur puto scribendum esse
ferunior; quia hoc testamentum nullum erat i).

Vs. 243—245.

Haec data poena diu viventibus ut, renovata
semper clade domus, multis in luctibus inque
perpetuo maerore et nigra veste senescant.

Maerore: Immerito Wakefield scribi iussit faedore, nam
ita sequentia „nigra veste," valde languescerent.

Vs. 257.

adque alius, cui fas Ithacum lugere natantem.

Cui fas: i. e. quern decet Fas saepissime dicitur ubi de
pietatis officio erga defunctos rite fungendo sermo est.
Conf. Tacit. Agric. c. 46; Plin. H Ep. 1. § 10; Propert.

1) De inoflcioso testamento confer. Inst. lustin. II. t. 18, et Heine«-
kius, Eecitat. ad Instit. § 570 sqq.

81

13, 52; Stat. Theb. XII, 79. Aid. Manutius ad Cicer. Cat.
Mai. c. 23 habet hanc inscriptionem sepulcralem :

Quod. fas. parenti.
facere. debuit. filius.
mors, immatura. fecit,
ut. faceret. parens.

Ribbeckius autem in omnia aha abit. Videatur eius liber
saepius laudatus pag. 55.

Vs. 263—264.
Si foret exstinctus diverso tempore, quo non
coeperat audaces Paris aedificare carinas.

Quo non: Altera lectio quo iam, quae in aliquot codici-
bus reperitur, multo elegantior est. Maior enim vis inest
in aiendo quam in negando.

Vs. 283—285.
Provida Pompeio dederat Campania febres
optandas, sed multae urbes et publica vota
vicerunt,

Ruhnkeniana coniectura, qua ^vo multae \\Qg\\im: moesiae,
Heinricbii certe interpretatione non convellitur. Putat sci-
licet Heinr. vulgatam lectionem ita posse vindicari ut sta-
tuamus multas urbes opponi uni Campaniae i). Sed vir
doctus, id quod saepius in luvenale interpretando ei acci-
dit, aliéna immiscet. Nam in textu nihil quidquam de
illa una Campania legitur; immo ipsa verborum collocatio
satis docet potius urgendam esse notionem provida. Herelius
coniecit ; pullae urbes. Quod non est probandum ; nam pulla

1) Heinrich, ad h. 1.: Dennoch scheint multae urles absichtlich ge-
w^ählt, als Gegensatz von der einzigen Oampauia; daher auch vieerwnt.

6

82

non de persona sed de re dici solet; nec luvenalis usquam
voce pullus pro atro vel nigro usus est; nam in Sat. III, 94
vulgatam lectionem recte tuetur Häckermannus i).

Viceriint : Conferendus est Suetonii locus in vita Caesaris
cap. 1: „Satis constat Sullam, cum deprecantibus amicis-
simis et ornatissimis viris aliquamdiu denegasset, atque
illi pertinaciter contenderent, expugnatum. tandem procla-
masse (sive divinitus sive aliqua coniectura) : „vincerent ac
sill haherent etc."

Vs. 293—295.
Sed vetat optari faciem Lucretia qualem
ipsa habuit, cuperet Rutilae Verginia gibbum
accipere adque suam Rutilae dare.

Pro gibbum-suam restituendum esse puto tergum-suum.
Nam suam referri nequit faciem, quod versu 293 legitur
ubi de alia re et de alia femina quae non comparatur,
sermo est. Lectio gibbum est glossa marginalis; suam est
correctio alicuius grammatici.

Vs. 357—362.
Fortem posce animum, mortis timore carentem,
qui spatium vitae extremum inter munera ponat
Naturae, qui ferre queat quoscumque labor es,
nesciat irasci, cupiat nihil et potiores
Herculis aerumnas credat saevosque labores
et Venera et caenis et pluma Sardanapalli.

Spatium vitae extremum: Ribbeckius immerito vitupérât
haec verba, scribens: „soll heissen" : summam senectutem.
„Denn wie jung der mensch auch sterben mag einen
„letzten Tag" schenkt ihm die Natur immer." Vir doc-

1) Der Pithoean. Cod. pag. 21.

2) Der Echte und Unechte luv. p. 51.

83

tus verba non intellexit. Nam quum spatium vitae signifi-
cet longaevam vitam ut patet ex versu 188 „da spatium
vitae, multos da luppiter annos!", sequitur manifesto ut
extremum referendum sit ad munera Naturae. Sensus igitur
est: Fortis animus longaevam vitam minimum ducit Na-
turae donum.

Quoscunque Idbores : Non inmerito Rupertius pro labores
substituere mavult dolores; nam eadem vox versu 361 oc-
currit. — Mendum ex oculorum aberratione videtur repe-
tendum, aeque ac in Sat. XVI, 56, ubi idem Rupertius
egregie restituit favor.

Saevosque Idbores: Hesiod. scut. Here. 94: xxXkirovq àsÔKovi;.
Cf. Verg. Aen. VIH, 291.

SATURA XI.
Vs. 8.

Scripturus leges et regia verba lanistae.

Heinricbius ad b. 1. interpretatur: „scripturus leges, dic-
tata, régulas artis gladiatoriae, quas lanista dictabat tiro-
nibus." Quod parum probabile est; nam lanista non est
grammaticus ; nec régulas artis desoribendas dabat sed potius
monstrabat. Conf. Schol, ad Sat. VI, 249, 261 et 391;
Sat. V, 122.

Praeterea quominus leges explicemus diciata, impediunt
sequentia regia verba, quae procul dubio pertinent ad
sacramentum, quo gladiatores se obstringebant. Senec.
Ep. 37: „Illius turpissimi auctoramenti verba sunt: uri,
vinciri ferroque necari. Ab illis, qui manus arenae locant
et edunt et bibunt i), quae per sanguinem reddant, cave-
tur ut ista vel inviti patiantur."

1) Conféras vs. 20: sic veniunt ad miscellanea ludi.

6»

84

Puto igitur cum Friedläudero i) hic sermonem esse de
contractu, quem futuri gladiatores cum lanista faciebant.
Ita iam SchoUasta explicat: „se auctoraturus aut haec
scribturus quae iuris et consuetudinis erant ab his de-
scribi, qui accepta pretio se in ludum distrahebant."

Vs. 14.

Interca gustus: Scboliasta habet: „hos gustus, masculi-
num\'.\'\' Legendum est macelli (vs. 10). Terminatio num orta
esse videtur ex sequenti lemmate numquam; in cuius scholio
pro „intensiose ea emunt" foi\'tasse legendum est „impen-
sius ea emunt." Cf. Schol, ad XII, 96.

Vs. 32—34.

Ancipitem sen tu magno discrimine causam
protegere adfectas, te con suie, die tibi qui sis,
orator vehemens, an Curtius et Matho buccae.

Te consulc: non sunt ablativi, qui dicuntur, absoluti,
ut Ribbeckius statuit ; sed consule est imperativus, ut
vel ex sequenti verbo die satis patet.

Ceterum idem vir doctus egregie docet versus 1—55 ab
hoc illove poetastro esse conflatos.

Vs. 42—43.

Talibus a dominis post cuncta novissimus exit
anulus et digito mendicat Pollio nudo.

Non immerito Heinrichius offenditur constructione : „tali-
bus a dominis exit." Minus feliciter coniecit legendum
esse a damnis; nam ita verba sequentia post cuncta, pror-

1) Priedl. 1. 1. t. II, pag. 239.

2) Der Echte u. Unechte luven, p. 93.

85

sus otiosa sunt. Si tanti est, fortasse corrigendum est:
talihus e domibus, i. e. e domibus talium comissatorum.

Vs. 57.

In scholio pro sed no legendum videtur necne.
Vs. 64.

Fercula nunc audi nullis ornata macellis.

Pro ornata Schräder legi iussit : portata ; lacobs : corrasa.
Propius autem ad vulgatae lectionis formam accedit Man-
sonis coniectura: onerata. Cui favere videntur M loci:

Vergil. Georg. IV, 133: seraque revertens

nocte domum dapibus mensas onerabat inemtis.

Mart. IV Ep. 78: Auro non dapibus oneratur mensa.

Mart. I Ep. 56: Pinguis inaequales onerat cui villica mensas,
Et sua non emtus praeparat ova cinis.

Sed obstant: Martial. XII. Ep. 91:

Ad Palatinas acipensem mittite mensas,
ambrosias ornent munera rara dapes.

Senec. Ep. 95 : multorum fercnlorum ornamenta.

Varr. R. R. III, 9, 17: „gallinae in ornatibus pub li cis
solent poni cum psittacis." Ambros. III, c. 11 „Exquisitis
copiis adornatum. convivium."

Rationibus igitur subductis, dubito an vulgata lectio sit
retinenda, quum praesertim poeta eleganiiam potius quam
abundantiam coenae spectare videatur.

Vs. 70—72.
Grandia praeterea tortoque calentia faeno
ova adsunt ipsis cum matribus et seruatae
parte anni, quales fuerant in vitibus uvae.

86

Parte anni: tenuiter dictum esse puto. Nescio an auda-
ciore coniectura legendum sit pampineis vel purpureis. Ovid.
Metam. VIII, 678:

„Et de purpureis collectae vitibus uvae."

Vs. 79.

Ipse (Curius) focis brevibus ponebat holuscula.

Ponehat: Mallem scriptum esset torrehai. Cf. Plutarch, in
vit. Caton. c. 2. Verbum ponere saepissime in hac Satura
legitur vs. 18, 69, 76, 84, 109, 126, 158, 191, 192.

Vs. 99.

Tales ergo cibi, qualis domus atque supellex."

lure Heinrichius bunc versum spurium habuit, et lah-
nius uncinis inclusif. Nam non modo nihil nisi ineptam
conclusionem continet, sed ne satis quidem convenit cum
praecedentibus; in quibus nihil quidquam de domo anti-
quorum Romanorum dictum sit. Fortasse interpolator
voluit focus (vs. 78).

Vs. 149—150.

Idem habitus cunctis, tonsi rectique capilli
adque hodie tantum propter convivia pexi.

Cunctis: parum aptum est; nam versu 152 duo tantum
servoli memorari videntur. Quare potius legerim cinotis,
vel, quod fortasse praestat, cinctus, izavvliTcog praecedenti
voci additum: cf. III, 162.

Vs. 175.

Qui Lacedaemonium pytismate lubricat orbem.

Recte scholiasta explicat: „qui exspuit supra marmor
Lacedaemonium, quo stratum est pavimentum." Confer,

87

Vitruv.VII, 4, 5; Horat. L. H. Od. 14, 27; Petron. c. 28;
luven. VI, 430. Minus recte Heinrichius monet Laconicum
sive Taenaricum marmor nigri fuisse coloris; nam viride
erat: Plin. H. N. XXXVI, c. 7 (Ed. Harduin. p. 733):
„pretiosissimi quaedam (marmora) generis, sicut Lace-
daemonicum viride, cunctisque hilarius."
Prudent. II in Symmach. vs. 247, 248:

Et quae saxa Paros secat et quae Punica rupes,
quae viridis Lacedaemon habet maculosaque Synnas.

Vs. 176—178.

Namque ibi fortunae veniam damns, alea turpis,
turpe et adulterium mediocribus ; haec eadem illi
omnia cum faciunt, hilares nitidique vocantur.

Merito Ribbeckius i) hos versiculos poetae abiudicat;
nam et forma eorum satis miserabilis est et sensus parum
convenit cum sentiendi ratione nostri poetae; qui tantum
abest ut nobilibus, vitiis se tradentibus, ignoscat, ut eos
graviter castiget: VIII, 142 sqq.

Hi versus ab eadem manu profecti videntur, qua vs. 21 sqq.

Vs. 195—196.

Praeda caballorum praetor sedet ac, mihi pace
immensae nimiaeque licet si dicere plebis,
totam hodie Romam circus capit etc.

Nec minore iure Ribbeck. duos priores versus expunxit;
nam oflfendunt non tantum ista verba „praeda caballorum",
sed etiam veniam precandi formula „mihi pace etc.", hoc
loco incommoda est et omni sensu vacua videtur, nam

Der Echte u. Unechte luv. pag. 115.

88

non est quod poeta veniam petat. Quis enim hoc dictum
„totam hodie Romam circus capit", vitio ei verteret?

Vs. 208.

Voluptates commendat rarior usus.

Non est quod cum Ribbeckio e corrupto lemmate parior,
elicias parcior. Nam tum ex ipsius scholiastae annotatione :
„quidquid fit rariter magis delectat", tum e poetae verbis
(vs. 206) „facere hoc non possis quinque diebus continuis",
luculenter patet, ni fallor, vulgatam lectionem non esse
sollicitandam.

SATURA XIII.

Vs. 1—2.

Exemplo quodcunque malo committitur, ipsi
displicet auctori.

Committitur ipsi: Schol.: „ita male virtuiem esse ait,
ut dispUceat quod male committitur." Collata sequenti
annotatione puto scribendum esse malum crimen.

Vs. 28—30.

Nunc aetas agitur, peioraque saecula ferri
temporibus, quorum sceleri non invenit ipsa
nomen et a nullo posuit natura métallo.

Nunc : Hanc lectionem, quam Cod. Pith, habet vitiosam
esse satis certum videtur ; nam ex sequentibus verbis peio-
raque saecula, quae per epexegesin adiciuntur, manifes-
tum est hic requiri adiectivum, quo indoles aetatis, qua
vivit poeta, accuratius definiatur. Nec meliora reliqui
codices praestare videntur; alii babent nona; alii manifesto
errore nova; Codex Thuan. habet non alias, quod probat

89

Boissonadius 1). Heineckius coniecit: non aetas agitur. Ma-
lim nulla aetas ; ut poeta in antecessum significet aeta-
tem ne nomine quidem dignam esse, prouti deinceps latius
explicatur. — Invenit est perfectum, ut patet ex sequenti
posuit, adeoque vitiosum. Ambigo utrum legendum sit in-
duit an indidit, quod tamen praefero.

Vs. 38—41.

Quondam hoc indigenae vivebant more, priusquam
sumeret agrestem posito diademate falcem
Saturnus fugiens, tunc, cum virguncula Inno
et privatus adhuc Idaeis luppiter antris.

Privatus: Heinrichius interpretatur: „nondum rex coeli
factus." — Sed puer, qualis luppiter in Idaeis antris
fuerit, non commode privatus dicitur. Unde iam antiqui-
ores interprétés statuerunt hanc vocem in mendo iacere,
ac proinde varias protulerunt coniecturas. Britanniens Ita-
lus legendum proposuit pHmaevus; Burmannus patruus
coniecit vagir ei; et Burmanno secundo non satis constitit
utrum legendum esset 7iutritus an lactatus. Verum quae
attulerunt Burmanni a vulgatae lectionis ductibus nimis
recedunt, atque a contextu parum commendantur. Britan-
nici autem coniectura primo obtutu admodum placet, et
loco Claudiani (De IV Consulat. Honor, vs. 197) S) com-
mendari videtur, Nec tamen ea omni dubio maior est;

1) Boisson, ad Nicet. II, p. 320 sqq.

2) Nullus sum. Ter. And. 3, 4, 20. Cicer. Tusc. Disput. I, c. 6 ; c. 36.

3) Locus Claudiani de IV Consulat Honor, v. 197 sqq. sic sonat:

Talis ab Idaeis primaevus lupiter antris
possessi stetit arce poli, famiüosque recepit,
natura tradente, deos. Lanugine nondum
Vernabant vultus, nec adhuc per colla fluebant
moturae convexa comae.

90

nam quum -primaevus is dicatur, qui florem aetatis iam
attigerit et iam ad pubertatem pervenerit i) ; primaevus
luppiter non satis accurate respondet virgunculae lunoni
i. e. nondum nubili, nondum maturae. Quo accedit, quod
luno, si mythographos audimus, love maior natu erat.
Unde illa apud Ovidium (Fast. VI, 30) ita gloriatur :

Saturnum prima parentem
Feci. Saturni sors ego prima fui.

Inde igitur iure, ni fallor, efficitur ut luppiter, quamdiu
in Idaeis antris commoraretur, nondum primaevus adoles-
cens, sed puer fuerit. Nec obstat Claudiani locus; nam
eo agitur de love ah Idaeis antris, i. e. postquam ilia antra
reliquit.

Quam ab causam potius crediderim poetae obversatos
fuisse bos Apollonii Rhodii versus (Argon. I, 509):

o(ppx Zshç ETI y.oüpog, \'in (ppsdi vt^tti» s\'i^ûç,
AiktxTov vcùisa-ks-j utto (nréog,

atque adeo pro privatus legendum esse cirraius, i. e. cirros
gestans. Pueri autem uobiliores apud Romanos usque ad
pubertatem comam alere et cirros gestare solebant; ut

I) Catull. LXIV, 402, 403:

Optavit genitor prîmaevi fanera gnati,
Liber ut iunuptae potiretur flore novercae.

Senec. Hippot. vs. 620:

Tu qui luventae flore primaevo viges,
Cives paterne fortis imperio rege.
Sinu receptam, supplioem, ac servam tege,
miserere viduae.

Vergil. Aen. VII, 162:

Ante urbem pueri et primaevo flore iuventua
Exercentur equis. Aen. IX, 545.

Sil. Ital. Punie. I, 376; X, 494.

91

patet ex Sat. I. Persii vs. 129, et inprimis Martialis I Ep. 32;
IX Ep. 37; Senec. Hercul. Fur. 852; Sat. XV, 137.

Ceterum omnino conferendus est locus Saturae VI, 14,
ubi haec leguntur:

Multa pudicitiae veteris vestigia forsan

aut aliqua exstiterint et sub love, sed love nondum

iarbato.

Vs. 42—45.

Nulla super nubes convivia coehcolarum,
nec puer Iliacus, formosa nec Hectoris uxor
ad cyathos, et iam siccato nectare tergens
bracchia Vulcanus Liparaea nigra taberna.

Et iam siccato: Scholiasta adnotavit: „exsiccato, fecu-
lento aut liquefacto!\' Ex quibus verbis iam Schurtzfleisch
iure effecisse videtur Scholiastam in suo codice pro siccato
legisse saccato. Quae lectio, ni fallor, buic loco, multo
naelius convenit quam vulgata. Nam quia Vulcanus hic
cum Ganymede et Hebe coniungitur, contextus inhere vi-
detur ut de ministro nec vero de conviva Vulcano cogite-
mus. Pincernae autem non est siccare vinum, sed potius
saccare, i. e. per colum vel saccum liquare; quod etiam
in ipsa coena fieri solebat: Confer. Horat. Lib. I. Od. 11, 6
ibique Nauckius.; Cicer. de Fin. Bon. et Mai. IL c. 8;
Martial. IL Ep. 40; VHL Ep. 45; XIL Ep. 61 et XIV.
Ep. 102 et 103. Comica igitur vis in eo praecipue posita
esse videtur, quod Vulcanus praepostere post saccatum
vinum manus fuligine oblitas detersisse dicitur.

Vs. 49—50.

Nondum aliquis sortitus triste profundi
imperium aut Sicula torvus cum coniuge Pluton.

Aliquis:^ lahnius legendum proposuit alius. Quae con-

92

iectura ni fallor valde probabilis est. Nam ubi de notis-
sita persona agitur, in bis carminibus adbiberi solet pro-
nomen alius; ut patet ex Sat. I, 9:

Quid agant venti, quas torqueat umbras
Aeacus, unde alius furtivae devebat aurum
pelliculae.

Ex Sat. X, 256:

Haec eadem Peleus, raptum cum luget Acbillem
adque alius, cui fas Itbacum lugere natantem.

Vs. 60—63.

Nunc si depositum non infitietur amicus,
si redd at veterem cum tota aerugine follem,
prodigiosa fides!

Ribbeckius i) vertit: wenn heut zu tage ein Freund ein
anvertrautes Pfand nicht ableugnet, wenn er einen alten
Blasebalg, den er geliehen, mit allen Russ zurückgiebt,
so ist das eine unnatürliche Redlichkeit etc.

Sed follem hoc loco non magis quam Sat. XIV 281
significare Blasebalg, patet tum ex toto contextu, quo de
deposito sermo est, tum inde quod aerugo non est Buss
(fuligo), sed Bost. Aerugo 2) enim metallis adhaeret, nec
vero follibus, qui coriis conficiantur. Follis igitur hoc loco
est marsupium, ut iam monuit Britanniens, provocans ad
Apulei locum (Metam. IV) „Nummularius pannosus aliquis
et sordidus aureos folies incubabat." Veget. de Re Mil IL
c. 20 „decem folies id est decem sacci (pecuniae)"; et
Plaut. Aulul. II, 4, 23, ubi Gronovius consulendus est.

1) Der Echt. u. Unecht. luv. pag. 34.

2) Scholiasta h. 1.: „aeris vitium aerugo dicitur, ferri rubigo."

93

Vs. 64—70.

Egregium sanctumque virum si cerno, bimembri
hoc monstrum puero vel mirantis sub aratro
piscibus inventis et fetae comparo mulae,
sollicitus, tamquam lapides effuderit imber
examenque apium longa consederit uva
culmine delubri, tamquam in mare fluxerit amnis
gurgitibus miris et lactis vertice torrens.

Mirantis: In aliis codicibus legitur miranii, in aliis m,i-
i\'andis. Sed utcunque scribitur, verbum mirari hoc loco
Gatakero i) vehementer displicuit, qui propterea legi iussit
liranti iam. Quam coniecturam praeclaram dixit Heinec-
kius 2). Heinrichius tamen vulgatam lectionem vindicare
studens, contendit eam longe melius cum luvenalis dicendi
ratione congruere, ac postquam monuit mirationem unam
omnium affectionum frequentissime rebus inanimatis a poe-
tis tribui (Verg. Aen. VIII, 91, 92; Ovid. Amor. II, 11, 1),
affirmat audacter, totam rem confectam esse uno Vergi-
hano loco, qui legitur in Georg. IV, 81:

et ingens

exiit ad coelum ramis felicibus arbos
miraturque novas frondes et non sua poma.

At vero res nondum confecta videtur. Nam ea miratio
ut in epicis et mythicis carminibus apte tribuatur rebus
inanimatis, in saturico carmine idem, ni fallor, nullo modo
ferri potest. Saturici enim poetae est hominum sensus,
studia, vitam dicendo imitari, atque, ut ita dicam, ipsam
naturam exprimere, non vero inanibus verbis et imagini-

1) Gataker. ad Antonin. VIII, 15, p. 243.

2) Heinect. Animadv. in luven, pag. 103.

94

bus ludere. Quod hoc loco maxime valet. Nam quum
hic homo describatur qui subito conspectu monstri obstu-
puerit et summa sollicitudine correptus fere nesciat, quo
se vertat, prorsus ineptus foret poeta, qui talem hominem
poëtica verba effutientem fecisset. Hoc enim a communi
sensu plane abhorreret; quem si non sedulo observât sa-
turicus et studiose sequitur, ridicuius fiat necesse est.
Quam ob causam non dubitarem Gatakeri coniecturam ut
veram recipere, nisi propius ad vulgatam lectionem acce-
deret, quod conieci legendum esse, rimaniis i. e. arantis.
Confer Vergil. Georg. HI, 534.

Ergo aegre rastris terram rimantur, et ipsis
unguibus infodiunt fruges, mohtesque per altos
contenta cervice trahunt stridentia plaustra.

Fortasse item in Schol, ad Sat. VI, 399 pro imitari res-
tituendum est rimari, nisi malis scUari ^iqX scrutari.

Vs. 67—70.
Sollicitus, tamquam lapides effuderit imber
examenque apium longa consederit uva
culmine delubri, tamquam in mare fluxerit amnis
gurgitibus miris et lactis vertice torrens.

Gurgitibus miris: Heinrichius ad h. 1. interpretatur:
prodigiosis, provocans ad illud Horatii (Ep. 16, 31) „mirus
amor." Recte, procul dubio, quod ad Grammaticam attinet,
sed parum recte quod ad contextum. Nam in descriptione
monstri illud epitheton mirum nimis universe dicitur ac
mirifice languet. Quam accurate autem monstrum describi
oporteat, luculenter patet ex iis, quae proximo praece-
dunt: „tamquam examen apium longa consederit uva cul-
mine delubri." In qua descriptione singula verba suam
habent vim. Non immerito igitur in universali voce miris

95

offenderunt interprétés, eamque alii alio modo emendare
conati sunt. Schraderus quidem legendum esse coniecit
niveis vel nigris ; lacobsius Yoluit ritbris; Porsonus miniis.
Quae Porsoni coniectura ceteris palmam praeripere puto,
quippe quae et ad vulgaris lectionis formam quam proxime
accédât et sequenti voci lactis egregie opponatur. Prae-
terea etiam hoc ei favere videtur, quod in graviorum mon-
strorum descriptionibus fere numquam deesse solet sanguis
vel sanguinis color, qui praecipue valeat ad horrorem in-
cutiendum: Confer. Sil. Ital. Pun. VIII, 646 :

atque atro sanguine flumen
manavit lovis in templis.

Id. XIII. 566; Cic. de Divin. I. § 98 „quid? cum fluvius
atratus sanguine fluxit?" Id. de Divin. II. § 58 ,,sanguinem
pluisse senatui nuntiatum est; atratum etiam fluvium fluxisse
sanguined Liv. XXIV, 44.

Vs. 71.

. Intercepta decern quereris sestertia fraude
sacrilega?

Intercepta: quoniam de deposito sermo est, quod „num-
quam sospes erit," (vs. 178), mahm legi interversa: Digest.
XVI. T. 3. 1. 22: „si duo heredes rem apud defunctum
depositam dolo interverterint, quodam utique casu in partes
tenebuntur. Nam si diviserint decern, quae apud defunc-
tum deposita fuerant, et quina abstulerint, et uterque
solvendo est, in partes obstricti erunt; nec enim amplius
actoris interest. Quod si lancem conflaverint, aut conflari
ab aliquo passi fuerint, aliave quae species dolo eorum
interversa fuerit, in solidum convenir! poterunt, acsi ipsi
servandam suscepissent."

96

Vs. 75.

In Scholio ad h. 1. videtur esse legendum: „si hominis
testimonium desit"

Vs. 81.
pater Aegaei.

Nomen maris saepe absolute adhiberi tum apud G-rae-
cos, tum apud Latinos scriptores, notissimum : Confer.
Vergil. Aen. XII, 366; Ovid. Fast. IV, 565; Propert.
Ill, 11, 72 et III, 21, 19. Stat. Achilh I, 36.

Vs. 88.

Natura volvente vices d lucis et anni.

Et-et: Iteratio particulae significat cursum perpetuum,
numquam intermissum. Cic. Cat. Mai. cap. 19, § 69:
„Horae quidem cedunt et dies et menses et anni."

Vs. 91.

Hic putat esse deos et peierat, atque ita secum:

decernat quodcumque volet de corpore nostro

Isis et irato feriat mea lumina sistro,

dummodo vel caecus teneam, quos abnego, nummos.

Irato: Merito Ribbeckius hac voce offenditur; nam
iratum sistrum valde absurdum est. Dubito utrum legendum
sit aerato an awato, i. e. aere vel auro obducto. Sat. VI, 48
„aurata iuvenca." Vergil. Aen. XI, 656 „aeratam quatiens
securim." Id. Aen. XI, 858 „aurata pharetra."

Isidis enim sacerdotes aereis, argenteis et aureis sistris
utebantur: Confer. Apulei. Metam. XI, p, 261; Senec. de
Vita Beat. cap. 27.

1) Der Echte u. Unechte luv. pag. 58.

97

Vs. 154.

Confer et artifices mercatoremque veneni.

Mercatorem: Rupertius: „non qui vendit sed emit vene-
num, ut eo aliquem necet." Sed propter praecedentem
vocem artifices, malim intellegere venditor em veneni. Ven-
ditor veneni est venenarius, emptor autem (Sat. VIII, 17)
est veneficus arctiore sensu. De discrimine utriusque vocis
videatur Rein in opere Das Criminal Recht der Römer
pag. 410.

Vs. 184.

Chrysippus non dieet idem nec mite Thaletis
ingenium dulcique senex vicinus Hymetto,
qui partem acceptae saeva inter vincla cicutae
accusatori nollet dare. Plurima felix
paulatim vitia atque errores exuit omnes,
prima docet rectum sapientia.

Interpunctio verborum, ni fallor, ita mutanda est, ut
punctum finale ponatur post omnes. Nam felix, quod in-
commode refertur ad sapientiam, referendum est ad senem
vicinum Hymetto (vs. 185). Sensus igitur est: Socrates
felix est habendus, qui paulatim plurima vitia et omnes
errores deposuerit.

Vs. 208—210.

Has patitur poenas peccandi sola voluntas.
Nam scelis intra se tacitum qui cogitat ullum,
facti crimen habet: cedo, si conata peregit?

Sola: In codice Pith, legitur saeva; in cod. olim Thuaneo
scaeva; quam lectionem probat Boissonadius i). Sed vulgata

1) Boisson, ad Nicet. II, p. 179.

98

lectio retinenda est; nam significatur voluntas eiiam sine
effectu; ut patet ex versu 210 „cedo, si conata peregit."
Ceterum pro taciturn maluerim tacitus, ut Sat. IX, 94.

Vs. 211—216.

Perpetua anxietas nec mensae tempore cessât,
faucibus ut morbo siccis interque molares
difficili crescente cibo, Setina misellus
exspuit, Albani veteris pretiosa senectus
displicet; ostendas melius, densissima ruga
cogitur in frontem, velut acri ducta Falerno.

Setina : Sic Herelius egregia coniectura emendavit verba
sed vina. — Nec est quod cum Heinrichio vel punctum
temporis de plurali forma dubites, aut in auxilium voces
Gaecuba (Horat. II, Od. 14, 25; Serm. II, 8, 15) Ghia
(Horat. Epod. 9, 34) Falerna (Tibull. Ill, 6, 6), quum
eadem forma apud Martialem exstet (IV Ep. 69):

Tu Setina quidem semper vel Massica ponis
Pamphile.

Ostendas melius: Melius vitiosum esse satis certum vide-
tur. Nam melius Setino aut Albano vino nullum erat.
Praeterea haec vox parum poetice ac nimis infinite dicitur.
Nescio an fortasse legendum sit mulsum. Desideratur enim
dulcis potio, quae opposita sit acri Falerno. Cicer. Tuscul.
Disput. HI. § 44 „Huic calix mulsi impingendus est, ut
plorare desinat." Et § 46 „Eripiamus huic aegritudinem.
Qao modo? Collocemus in culcita plumea; psaltriam ad-
ducamus ; hedychrum incendamus i) ; scutellum dulciculae

1) Ita legendum videtur, of. § 43 „inceudes odores" et Tusc. Disp. V,
§ 32.

99

poUonis; aliquid videamus et cibi. Haec tandem bona sunt,
quibus aegritudines gravissimae detrabantur ?"

Praestantissimum autem mulsum e Falerno vino et At-
tico melle conficiebatur : Confer. Mart. XHI, Ep. 108.

SATURA XIV.

Vs. 1—3.

Plurima sunt, Fuscine, et fama digna sinistra
et nitidis maculam haesuram figentia rebus,
quae monstrant ipsi pueris traduntque parentes.

Haesuram.: Haec lectio Cod. Pitboei vulgatae et rugam
praeferenda est; quia macula Mesura maiorem vim habet,
significans maculam quae non amplius elui possit. Prae-
terea ruga minus recte opponitur nitidis rébus, quibus
contrariae sunt squalidae, non vero rugosae. Cf. Sat. VII,
227; Petron. c. 102; Horat. Art. Poet. vs. 351, 352; Cicer.
de Nat. D. I. c. 29.

Quod ad originem alterius lectionis attinet, Heinrichius
sine ulla dubitatione eam tribuit „piis monachis," qui ex
Epistola ad Epbes. V, 27 verba ac (vel et) rugam peti-
verint. Hoe tamen non ita confidenter affirmare ausim ;
nam in textu original! non legitur, ut Heinricbius refert:
\'^\'\'nv sKKkyio-lizv lxovuot,v (j\'kIKov koù) pvTi^x, sed pvr\'ihoc.
Eodemque modo versiones Latinae omnes habent aut ru-
gam. Est parvum sane discrimen, sed satis magnum in
parva dictione.

Vs. 10—11.

Cum septimus annus
Transierit puerum, nondum omni dente jenato,
barbatos licet admoveas cett.

De puerorum institutione incipienda Paulus Aeginetus

lUO

Tsp) ^lotirvjq wjTriccv haec habet: rohc vyjTriovc mx) aTO yxKxK-
Toq \'ysyovorxq êv xvkuei r\' sxv nat iKocpoT^Ti, yviMxtria, Ts xai
rpocpxq xuTÓïq TrpotxCpépsiv è\'AxCppcóq. xtto II töóv xx) sttt
èrm Touq ts trxl^xq kx) rxq xópxq ypacßßXTi^Tcaq TrxpxZovvxi.
Vide Salmas, in Tertull. de Pall. Not. pag. 465.

Vs. 23—25.

Quid suadet juveni laetus Stridore catenae,
quem mire adficiunt inscripta ergastula, carcer?
Rusticus expectas etc.

Post carcer, non post rusticus interrogandi signum po-
nendum esse, iam docuit Doederlein i). Textus tamen
nondum sanatus est, nisi cum v. Herwerden viro cl. etiam
post inscripta interpunxeris. Nam inscripta ergastula absur-
\' dum sensum praebent. Intellegenda sunt stigmata, quae
fugitivorum frontibus inurebantur.

Vs. 38—39.

Huius enim vel
una potens ratio est etc.

Huius: i. e. huius rei, cf. Horat. Ars. Poet. vs. 324;
Ovid. Met. I, 17; Livius I. c. 9. § 3; H. c. 47. § 12;
VI. c. 30. § 3.

Vs. 44—45,

Nil dictu foedum visuque haec limina tangat,
intra quae pater est.

Intra quae: Scholiasta adnotavit: „ubi filios habes." Ex
his verbis Cramerus effecit scholiastam in suo Codice ha-
buisse: „intra quae pater es." Quae coniectura mihi qui-

1) Doederlein, Aufs. u. Eeden I, pag. 402 sqq.

101

dem non improbabilis videtur; nam ex sequentibus patet
orationem ad patrem conversam esse.

Vs. 66.

et tamen uno
semodio scobis haec emendat servulus unus.

Emendat: Altera lectio emundat, quam probat Rupertius,
in textum recepit Ribbeckius, vulgatae praeferenda videtur.
Heinrichius tamen improbat pedestre istud ac prosaicum
emundat. Quasi vero poëtica hic desiderentur, ubi de ster-
core canino (vs. 64) aliisque quisquiliis sermo est. Confer
etiam Scholiastam ad versum 61,

Vs. 74—75.

Serpente ciconia fullos
nutrit et inventa per devia rura lacerta.

Pullos: Schräder ex Codice Perizonii legi iussit nidos.
Sed etsi haec lectio doctior est, tamen non probanda vide-
tur, quia mox (vs. 80) eadem vox adhibetur, eaque non
metaphorica, sed propria significatione.

Vs. 105—106.
Sed pater in causa, cui septima quaeque fuit lux
ignava et partem vitae non attigit ullam.

An legendum est illam, id est septimam partem vitae ?
Confer Cicer. Tuscul. Disp. I. c. 39. § 93.

Vs. 124.
cogit minimas ediseere sordes.

An legendum edueereîi Plaut. Stich. V, 5, 18. Amph.
I, 1, 174. Sat. XV, 25 „temetum duxerat." — Q>ui ohdueere?
Cic. Tuscul. Disp, I, c. 40. Petron. c. 42. — Pro minimas

102

sordes maluerim summas sordes vel floces. Cf. Aul. Gell.
N. A. XL c. 7.

Vs. 127—128.

Neque enim omnia sustinet unquam
mucida caerulei panis consumere frusta.

Omnia: Inanis est coniectura non quam ut genuinam
lectionem Heinrichius ex scholio sibi elicuisse videtur.
Verba enim scholii: „duo negativa confirmativum faciunt",
pertinent ad versum 130 {neo non).

Vs. 219.

Cereris tangens aramque pedemque.

Pede?nque: Pro hac voce restituendum esse puto facemque,
cf. Sat. XV, 140.

Vs. 248—249.

sed grave tardas

expectare coins.

Pro grave legi maluerim cave, quod melius respondere
videatur sequenti morieris. De constructione cum infinitivo
cf. Madvig. Gr. Lat. § 400. De ultima syllaba verbi cave
correpta cf. Horat. Sat. II, 3, 38; II, 5, 75; Ep. I, 13, 19.

Vs. 269.

Perditus ac vibs sacci mercator olentis.

Sacci: Legendum esse sued luce clarius est. Ita scboliasta
iam legit, nam interpretatur: „opobalsamum 2Mi marabah-um."

Ceterum pro corruptis scholii verbis: „vel ex senteniia
balitu foetidae", legendum est: „vel ex sentina (aut sentinae)
halitu foetidae."

Vs. 280.

Pro verbis scholii: „ad mare mortuum^\' puto scriben-
dum: „ad mare mediierraneumr

103

Vs. 297.

et zonam laeva morsuque tenebit.

Heinrichius coniecit morsuve. Sed vulgata longe maiorem
vim habet. Respondet fere Belgicae dictioni „met hand en
tand." — Conferendae sunt formulae „manibus pedibusque",
„Vehs remisque."

Vs. 305.

In scholio ad h. I. pro vicinis videtur esse legendum in
vicis vel in viciniis; cf. Suet, in v. Octav. c. 30.

Vs. 308.

Dolia nudi

non ardent cynici; si fregeris, altera fiet

eras domus, adque eadem plumbo commissa manebit.

Adque: Hackermann i) observât pro adque cum vulgari-
bus Codicibus legendum esse aut, quia altera non sit eadem
domus. Nescio an vere.

SATURA XV.

Vs. 7—8.

Illic aeluros, hic piscem fluminis, illic
oppida tota canem venerantur, nemo Dianam.

Aeluros: In omnibus codicibus legitur caeruleos: quam
lectionem Häckermannus probandam esse censet; ut ma-
^\'i^ni pisces significentur atque fluvialibus opponantur. Sed
Vir doctus non audiendus videtur, quia aliunde non con-
stat marinos pisces ab Aegyptiis cultos esse. Coniectura
autem Brodaei aeluros, quam in textum receperunt lahnius

1) Der Pithoean. Cod. pag. 13.

104

et Ribbeckius, non uno nomine se commendat. Primum
enim de aeluroruni sive felium apud Aegyptios cultu varia
exstant testimonia: e, g. Ciceronis in Tuscul. Disp.V, §78
„quorum (Aegyptiorum) imbutae mentes pravitatis errori-
bus, quamvis carnificinam prius subierint, quam ibim aut
aspidem aut felem aut canem aut crocodilum violent."
Conferantur etiam Cic. de Nat. Deor. I, c. 36 et c. 29. Herod.
II, 63 aliique loci quos attulit Rupertius in Excursu ad b. 1.

Tum vox. minus solita facile a scribis librariis corrumpi
potuit, et duobus aliis locis révéra corrupta est. Quorum
alter est Auli Gellii (Noct. Att. 1. XX. c. 8); cuius cor-
ruptam lectionem elivotmm Beroaldus sanavit legendo aelu-
roruni. Alter locus est Hygini (Astron. 1. II, c. 28), quem
Flavius emendavit. Qui in Syllog. IUI retulit se ad banc
emendationem pervenisse, quum in quodam codice inve-
nisset banc adnotationem : „aelaro, Dianam aeluro simula-
tam." Quae adnotatio, etsi incertae originis, tamen alicuius
est momenti i), non tantum quia recte consentire videtur
cum iis quae Aulus Gellius 1. L de (TußTrciSsix Lunae (i. e.
Dianae) et aeluri refert; sed etiam quia aliquid lucis af-
fundit nomini Dianae, quod sequenti versu legimus.

Vs. 36.

Scbol. : „quod illi alios deos colunt vicini." Legendum
est vicinis.

Vs. 54—58.

Saevit nuda manus, paucae sine vulere malae,
vix cuiquam aut nulli Mo certamine nasus
integer, aspiceres iam cuncta per agmina vultus
dimidios, alias faciès etc.

1) Aul. G-elL XX, c. 8 : „aeluroram quoque oculi ad easdem vices lunae
aut ampliores fiunt aut minores."

105

Toto certamine : Pro his verbis, teste Pithoeo, in qui-
busclam hbris scriptum erat: „coeco certamine." Quod pro-
bat Rupertius ut longe venustius. Sed nulla caussa est
cur vulgatam lectionem mutes, quippe quae symmetria
quadam, qua sequentibus verbis ,,cuncta per agmina" res-
pondet, satis confirmari videatur. Nec venustatis venan-
dae causa quidquam in hoe carmine mutandum est, in
quo non pauca reperiantur, quae non tantum a pulchri
venustique studio, sed etiam a communi sensu toto coelo
aberrent: Confer, vs, 84 et loei ibi laudati.

Vs. 74.

Scholiasta ad lemma: „instaurare sagittis", adnotat
commoveri et a sagittas." Corrigendum videtur: „commovere
etiam sagittas."

Vs. 75—78.

Terga fuga celeri praestant insta?itibus Ombis
qui vicina colunt umbrosae Tentyra palmae.
labitur binc quidam nimia formidine cursum
praecipitans, capiturque.

Praestant instnntihns Ombis: Merito lahri. recepit Merceri
coniecturam, quam a contextu non tantum admitti, sed
adeo postulari puto. Vulgatam enim lectionem: praestanti-
bns omnibus instant, a qua Heinrichius recedere non audet,
unicuique, qui paulo attentius verborum contextum in-
spexerit, vitiosam esse statim in oculos incurret. Primum
enim, quum adverbium hine (vs. 77), quod in hac quaes-
tione maximi est momenti, referendum sit ad eos qui
proximo versu nominati sunt, Tentyrae incolas; sequitur
ut ille miles, qui nimia festinatione lapsus et ab hostibus
captus esse dicitur, ex Tentyridis fugientibus fuerit; atque
Igitur verbum instant ad Tentyridas referri non possit.

106

Tum verba „terga praestantibus omnibus" propter gram-
maticam formam (abl. absob) referri non possunt ad Ten-
tyridas ; et propter significationem \' non conveniunt victori
populo. Inde igitur luculenter patet illa verba esse men-
dosa.

Tandem nomen vincentis populi commode abesse nequit.

Quae quum ita sint, non dubito quin Mercerus ex ver-
bis corruptis, collate versu 35, antiquam manum egregie
elicuerit.

Vs. 84.

Hic gaudere übet, quod non violaverit ignem,
quem summa coeli raptum de parte Prometheus
donavit terris, elemento gratulor et te
exultare reor. sed qui mordere cadaver
sustinuit, nil unquam bac carne libentius edit.

Orellius verba „elementa-reor" spuria habet. Cui tamen
non assentior. Nam tota haec satura tantis ineptiis scatet
et tot absurdis et putidis nugis oppleta est, ut nibil eius-
modi resecare ausim. Confer, vs. 44 sq., 65 sqq., 106, 110,
156 et tandem, ne alia indicem, inepta peroratio 171 sqq.

Vs. 98.

Verba scholii: „Vascones Saguntini quorum dictum sit,
ut sit maior invidia factf\\ fortasse sie sunt refingenda:
„Vascones Saguntini, qui eo redacti sunt, ut sit maior in-
vidia kosti."

Vs. 124—126.

Qua nec terribiles Cimbri nec Britones unquam
Sauromataeque truces aut immanes Agathyrsi,
bac saevit rabie imbelle et inutile vulgus,
parvula fictilihus solitum dare vela phaselis
et brevibus pictae remis incumbere testae.

107

Drüones: Markland i) legendum conjecit Teutones, quod
Cimbri et Teutones semper coniungerentur. Quod recte
negavit Heinrich., provocans ad Sat. VHI, 249. Britones
tamen eosdem esse, quos Britannos (vs. Ill), ut Heinr.
Confidenter affirmat, quis facile credat? Putaverim nomen
esse corruptum, et e codice Perizonii recipiendum esse
Bistones; ut intellegatur Thraciae populus, ferocitate et
crudelitate famosissimus ; cuius rex Diomedes ab Hercule
occisus esse dicitur: Confer. Diod. Sicul. IV, 5; Herod.
VII, 110; LucamVII, 569; Sik Itak Pun. II, 76; Pom-
pon. Mei. 2, 2. luvenal. Sat. I, 53.

Fictilihus-phaselis : Schraderus coniecit sutilihus phaselis.
Sed fictilibus recte se habet ac respondet voci testae. Prae-
ter locos ab Heinricbio laudatos consulendi sunt versus
Prudentii (II in Symm. 529, 530):

Institerant tenues cymbae fragilesque phaseli
inter turritas Memphitica rostra liburnas.

SATURA XVI.

Vs. 1-4.

Quis numerare queat felicis praemia, Galle,
militiae? nam si subeuntur prospéra castra,
me pavidum excipiat tironem porta secundo
sidere plus etenim etc.

^am-sidere: Ut omnis huius loei obscuritas tollatur le-
gendum est per negativam interrogationem : „Nuni-siderei
Attendas quaeso ad causalem particulam etenim. Eadem
vocula num rescribenda videtur in Sat. I versu 30.

1> Ad stat. Silv. III, 2, 38.

108

Vs. 4—6.

Plus etenim fati valet hora beuigni,
quam si nos Veneris commendet epistola Marti
et Sarnia genetrix quae delectatur harena.

Samia-karena : Rupertius ad h. I. credit designari „ter-
ram Sami argillaceam, unde conficiebantur celeberrima
ilia vasa fictilia et testae, quae durissimae erant et ad
secandum quoque adhibebantur." Sed haec longius petita
sunt et inepta videntur. Cogitandum potius de Samo ter-
rae motu vastata. Confer. Tertull. de Pall. cap. 2. „Mutat
et nunc localiter habitus, cum situs laeditur: cum inter
insulas nulla iam. Belos, harenae Samos, et Sibylla non
mendax." Ubi Salmasius acute vidit Tertullianum respexisse
ad hunc Sibyllini oraculi versum:

xoii AyjÂOç xhvj7\\ûç,
Km) -ibiZf^aôoç \'Zâ,u,Oi êariv.

Vs. 20—22.

Tota cohors tamen est inimica, omnesque manipli
consensu magno efficiunt, curahilis ut sit
vindicta et gravior quam iniuria.

Curahilis: Scholiasta interpretatur: „ut satis cures,
quemadmodum effugias illos." Sed talem huius adiectivi
significationem Latina lingua non permittit. Adiectiva enim
desinentia in ilis et tilis significant aliquid posse fieri :
Confer Zumpt. L. Gr. § 249. Cramer i) scribit: „Erat,
missa insolenti voce curahilis, cum legerem durabtlis. Prae-
ferrem nunc plorabilis, si verum est nonnullos ita habere
Codices." Maluerim miserahilis (Sat. II, 18; Sat. XV, 97