TxJS U-r^rCH-T ^13 ^

DE KENNISLEER ?AN HET AN&LO-AMERIKMNSGH

PRAGMATISME.

Proefschrift

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD
VAN

Doctor in de Godgeleerdheid

aan de Rijks-Universiteit te Utrecht,
OP GEZAG YAN DEN RECTOR MAGNIFICUS

Dr. C. EIJKMAN,

Hoogleeraar in de Faculteit der Geneeskunde,

\' VOLGENS BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT TEGEN
DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT VAN
GODGELEERDHEID TE VERDEDIGEN
op Dinsdag i Juli 1913, des namiddags te 3 uur precies,

DOOR

TOBIAS BALLOT MULLER

geboren te George, Zuid-Afrika.

\'s-G raven hage
H. P. DE SWART & ZOON
1913.

g/lan mijn Ouders.

1

■

■

\'-•:\'<■■■; ■■■

.

________

VOORWOORD.

Gaarne maak ik van deze gelegenheid gebruik mijn dank
te betuigen aan allen, die mijn verblijf in Nederland ver-
aangenaamd hebben.

Vooral aan U denk ik, Hooggeleerde Heren Professoren
der Theologiese fakulteit van Veen, Visscher en van Leeuwen.
Voor het onderricht van U genoten en de vele blijken van
vriendschap van U ontvangen, betuig ik hiermede mijn grote
erkentelikheid. Diep moet ik het betreuren, dat ik deze
woorden niet richten kan aan de Hooggeleerde Valeton,
wiens nagedachtenis ik steeds in ere houden zal. Ook U,
Hooggeleerde Noordïzij, moet ik bedanken voor Uw wel-
willendheid tegenover hem, die niet \'t voorrecht had Uw
leerling te zijn.

Het is mij \'n oorzaak van vreugde, dat ook ik mocht
studeren onder de leiding ener theologiese fakulteit, die in
\'t verleden, meer dan enig ander in \'t buitenland, in nauwe
betrekkingen stond met Zuid-Afrika en voor ons kerkelik
leven grote betekenis heeft gehad.

In het bizonder dank ik U, Hooggeleerde Visscher, hoog-
geschatte Promotor, voor de gulle wijze, waarop gij mij met
raad en daad hebt bijgestaan. De zeer grote vriendelikheid
door U aan mij betoond en de zelfopofferende bereidwilligheid,
waarmee gij steeds gereed waart mij tegemoet te komen,
zullen mij immer in herinnering blijven. Dat gij mij bij
uitzondering hebt toegestaan mij van \'11 spelling te bedienen,

die enigszins nader staat aan die van mijn moedertaal, mag
ik in dit verband niet verzuimen te noemen.

Voorts denk ik met grote dankbaarheid terug aan de leer-
zame jaren, die ik onder Uw leiding doorbracht, Hooggeleerde
Professoren van \'t Theologies Seminarium te Stellenbosch.
Dat ik \'n tijdlang \'t voorrecht had leerling te zijn van de
onvergetelike Nicolaas Hofmeijr, kan ik niet genoeg op
prijs stellen.

Ook de Professoren van \'t Victoria College te Stellenbosch
moet ik bedanken voor heigeen zij bijgedragen hebben tot
mijn vorming. Inzonderheid denk ik aan Dr. Thomas Walker,
die mij het eerst tot de philosophiese wetenschappen inleidde.

De grote vriendelikheid, die ik gedurende mijn studietijd
te Edinburgh genoot van de Hoogleraren en Leraren van
\'t Philosophies departement, mag ik niet verzuimen te noemen.
Vooral denk ik aan de buitengewone welwillendheid van
Prof. A. S. Pringle Pattison, aan wie ik veel verschuldigd ben.

Ten slotte mag ik niet nalaten mijn vriend en landgenoot,
de heer P. G. Wium, te bedanken voor hulp verleend bij
\'t nazien der proeven.

INHOUD.

Blz.

Inleiding........................................1

Hoofdstuk I. Het Pragmatisme \'n Reaktie tegen het Intellek-

tualisme..............18

Hoofdstuk II. Het Praktiese Motief..........72

Hoofdstuk III. Sociale Invloeden...........95

Hoofdstuk IY. Wetenschappelike Faktoren — Algemene Be-
schouwing .............115

Hoofdstuk Y. Wetenschappelike Faktoren — De Formele

Logika..............128

Hoofdstuk VI. Wetenschappelike Faktoren — De Mathesis. . 179

Hoofdstuk VII. Wetenschappelike Faktoren — De Physika . . 21G

Hoofdstuk VIII. Wetenschappelike Faktoren — De Biologie . . 258

Hoofdstuk IX. Wetenschappelike Faktoren — De Psychologie. 299

Hoofdstuk X. Het Betekenisprobleem.........342

Hoofdstuk XI. Het Waarheidsprobleem.........360

Hoofdstuk XII. Ethiek, Metaphysica en Religie ...... 429

INLEIDING.

Onze dagen onderscheiden zich door \'n machtige gisting-
op velerlei gebied, *) Ook op het wijsgerig leven doen zich
de invloeden dier algemene woeling gelden. Stelsels, die
tot voor korten tijd nog eerbied wekten, worden thans fel
bestreden of geraken op de achtergrond. En meer dan éne
poging wordt gedaan om het oude te hervormen. ²)

De vruchten van de arbeid der voorgaande geslachten zijn
zo rijk en zo verscheiden, dat de oude ons overgeleverde
denkvormen niet meer toereikend schijnen om het nieuwe
volkomen te bevatten en tot uitdrukking te brengen. De
ongeëvenaarde vlucht der wetenschappen, ingrijpende ver-
anderingen op maatschappelijk gebied, en de uitbreiding,
die de vergelijkende taal- en godsdienstwetenschap genomen

!) Voor \'n algemeen overzicht der hedendaagse wijsgerige richtingen
raadplege men: li. B, Perry, Present Philosophical Tendencies, New-York,
1912; Abel Rey, Tm Philosophie Moderne, Paris, 1908; Ludwig Stein,
Philosopkische Strömungen der Oegenwart, Stuttgart, 1908 en Encyclopaedia
Brittannica 11^th Ed. in voce Metaphysic.

²)„ Probably every one acquainted with present philosophical thought...
would term it a philosophy of transition and reconstruction". Dewey,
\'The Influence. of Darwin on Philosophy and Other Essays in Contemporary
Thought, New-York, 1910, p. Ill; vgl. Schiller, Humanism, London,
1903, p. VIII.

heeft, zij alle brachten zulk \'n rijkdom van stof, dat geen
vakman zelfs in staat is nog alles, wat tot zijn eigen gebied
behoort, te overzien. Wij lopen gevaar de controle over
onze geestelike bezittingen te verliezen. De facta zijn hun
vertolking vooruitgesneld. Het leven heeft op meer dan éne
plaats de perken onzer oude wereldbeschouwingen over-
schreden. Geen wonder, dat opnieuw van alle zijden de
vraag opkomt naar \'n nov oró), daar de menselike geest toch
altijd cle behoefte blijft gewaarworden aan \'n synthetiese
samenvatting ten einde de werkelikheid te kunnen beheersen.

Vooral in de Engels sprekende wereld hebben de laatste
jaren \'n ongekende bedrijvigheid op wijsgerig terrein te aan-
schouwen gegeven. De oude stelsels zijn aan steeds zich
verscherpende kritiek onderworpen geworden, en door velen
te licht bevonden. Vandaar, dat allerlei nieuwe vormen van
vroegere systemen opkomen, die in sommige gevallen weinig-
meer dan de naam met het oude gemeen hebben. Het
idealisme heeft zich in talrijke schakeringen ontplooid, ter-
wijl het realisme en empirisme, om van andere denkrichtingen
niet te spreken, in verschillende nieuwe vormen zich ont-
poppen.

Onder al deze kritiese pogingen tot reconstructie ¹) moet
\'n voorname plaats aan het pragmatisme worden toegekend.
Geen andere richting heeft zo zeer de aandacht getrokken,
en geen enkele is de oorzaak van zoveel strijd geweest. Wij
weten niet, hoe men in de toekomst over het pragmatisme
oordelen zal, doch het lijdt geen twijfel, dat voortaan het

1 ) Dewey zelf heeft gezegd: „it is better to view pragmatisin quite
vaguely as part and parcel of a general movement of intellectual
reconstruction". 1, c. p. IV.

pragmatisme in de geschiedenis der wijsbegeerte \'11 plaats
zal innemen onder de faktoren, die invloed uitgeoefend
hebben op de gang van het wijsgerig proces. Even zeker
is het, dat de naam van Wiltjam James, de grootste der
Engels sprekende pragmatisten, in de toekomst in éne
adem zal genoemd worden met Locke, Berkeley en Hume.
Nu reeds klinkt zijn naam zeer wijd. In Amerika is er
gewis geen groter figuur in de philosophie geweest. Zelfs
de denkers Edwards en Emerson hebben niet zulk \'11 grote
rol gespeeld \').

Voor hem, die in onze dagen zich \'n eigen wereldbe-
schouwing zoekt te veroveren, is de studie van het pragma-
tisme zeer lonend. En dit niet alleen uitsluitend om de
intrinsieke waarde, die de nieuwe beweging bezit, maar niet
minder, omdat de studie van dit onderwerp ons brengt te
midden van de voornaamste problemen onzes tijds. Dat ik
dit onderwerp ter behandeling in mijn proefschrift koos,
vindt zijn hoofdmotief daarin, dat ik meende op deze wijze
het best eigen vorming te dienen. Dat in Nederland reeds
één en ander over het pragmatisme verschenen is, behoefde
voor mij reeds daarom geen oorzaak te wezen om dit
onderwerp voorbij te gaan, wijl ik grond heb voor de mening,
dat deze studiën over liet algemeen aan het verschijnsel van
het pragmatisme te weinig recht laten wedervaren, soms
het al te zeer miskennen of misverstaan.

\') Ygl. JosiAn Royce (William James and Other Essays on the
Philosophy of Life, New-York, 1911, p.p. 7—9) <le absolutist, die 00k
liierop wijst: „Already within a year of his deatli, he has begun to
acquire something of a classic rank and dignity. In future this rank
and dignity will long increase". Ook I). S. Miller heeft van James
gezegd: „American philosophy will be fortunate if it ever has an equal
contributor to set beside him". (Some of the Tendencies of Professor James\'s
JFork; Journal of Philosophy Psychology and Scientific Methods. V"ol VII,
1910, p. (561.)

Afgezien van artikelen in tijdschriften, \') die wegens hun
kortheid, zelfs waar zij meer sympathiek gezind waren, geen
recht aan de ganse beweging konden laten wedervaren, kan ¹ik in het voorbijgaan iets zeggen omtrent de drie afzonderlike
publicaties, die over het pragmatisme in Nederland verschenen
zijn. Ik bedoel de brochure van Prof. van Dijk en de onlangs
verschenen proefschriften van Dr. IJbbink ²) enDr. Brugmans³).

Eerstgenoemde heeft zijn werk getiteld: Het Pragmatisme
van William James e. a. ⁴) Men vindt er echter heel weinig
in over de beschouwingen der «anderen». De werken van
James, die toen reeds verschenen waren, blijken ook niet

1  De artikelen van Prof. t>e Bussy in Teyler\'s Theologisch Tijdschrift
(.De Nieuivste Denkrichting, 1908, blz. 192—218; en Gedachten over hel
Pragmatisme, 1909, afl. 1 en 2) zijn, voorzover mij bekend is, meer
sympathiek tegenover de nieuwe beweging dan enig ander stuk, dat
tot nog toe in Nederland over het pragmatisme verschenen is. Hij zegt
dan ook in eerstgenoemd artikel (blz. 197): „Bedrieg ik mij niet, dan
ben ik onder de vaderlandsche godgeleerden degene, wiens beschoinvings-
wijze het meest aan die van de pragmatisten verwant is". Zijn kritiek
is dan ook billiker dan wat men vindt bij: Prof. de Boer, Ameri-
kaansche \'Filosofie (verschenen in De Beweging, Mei 1908, blz . 129—
134); of bij Dr. Hoekstra (Gereformeerd Tijdschrift, 1908, blz. G—15,
43—50); of bij Dr. Aalders (Stemmen des Tijds] Nov. en I)ec. 1911).
Prof. Chantepie de la Saussaye in zijn bespreking van straks te
noemen brochure van Prof. I. van Dijk, schijnt ook enige mate van
waardering te hebben voor het pragmatisme (Onze Eeuw, Oct. 1911.)
Iets omtrent de nieuwe beweging (zooals hij die verstaat) vindt men
bij Prof. H. Bavinck, Wijsbegeerte der Openbaring, Kampen, 1908, vooral
blz. 37—69; eii ook bij Dr. J. Gr. Geelkerken, De Empirische Godsdienst-
psychologie, Amsterdam, 1909, § 8, blz. 151—167. Doch doordat gods-
dienstpsychologie en pragmatisme hier ten dele verward worden met
elkaar, heeft deze behandeling weinig waarde.

2  Het Pragmatisme van William James vooral in zijne beteekenis voor
de theologie, Arnhem, 1912.

3  De Waarheidstheorie van William James, Groningen, 1913.

4  Groningen, 1911.

alle voldoende geraadpleegd, met het gevolg dat het
pragmatisme niet tot zijn recht komt. De zonderlinge wijze,
waarop Prof. van Dijk soms spreekt, alsof godsdienstpsycho-
logie en pagmatisme eigelik identies ²) zijn, toont misschien
duideliker dan iets anders, dat hij geen juist en scherp
inzicht in de strekking der nieuwe wijsbegeerte heeft. Van-
daar dan ook de vreemde samengroepering van James, Royce,
Dewey e. a. onder de «bekendste medewerkers en mede-
standers van James op het gebied der empirische godsdienst-
psychologie». Josiah Royce is één der meest bekende
wijsgeren in Amerika. Hij is absolutist en \'11 geduchte
tegenstander van het pragmatisme en is op zijn beurt weer
door James, Dewey en andere pragmatisten aangevallen.
Als godsdienstpsycholoog is hij onbekend en men zoekt
te vergeefs naar zijn naam onder de literatuuropgave bij

1) Dit moet ik opmaken uit de klacht van Prof. van Dijk tegen
de pragmatisten dat „men nooit antwoordt op vragen, die onmiddellijk
opkomen en moeten opkomen (a. w. blz. 21). Want James zelfheeft op
meer dan één der vragen, die Prof. van Dijk hier stelt, getracht te
antwoorden in The Meaning of Truth, dat reeds in 1909 \'t licht zag en
waarvan bijna de helft verschenen was vóór zijn Pragmatism. Men vindt
bij Prof. van Dijk geen melding gemaakt van genoemd geschrift en geen blijk
dat hij het bestudeerd had. Van A Pluralistic Universe van James, dat ook
in 1909 verscheen, wordt slechts de titel vermeld. De brochure van Prof
van Dijk verraadt eveneens geen grote bekendheid met de werken van de
„Chicago School" on Schiller, anders zou hij wel gevonden hebben,
dat ook zij getracht hadden te antwoorden op meer dan één zijner vragen.

²) Dit is althans de indruk, die ik kreeg uit \'n passage als de
volgende: „Als men de overige pragmatisten hoort, zou men waarlijk
gaan meenen, dat er nu voor het eerst in de wereldhistorie door hen
iets gezegd en onthuld wordt over de inenschelijke ziel en haar religieuze
en andere ervaringen, \'t Is of de religieuze ziel pas nu ontdekt is",
a. w., blz. 27. Men vindt deze fout ook bij Geelkerken (t. a. p.). Ik
ben blijde dat Dr. Ubrink ook op deze zaak -gelet (a. w., blz. 274) en
zelfs \'11 stelling er aan gewijd heeft.

³) a. w., blz. G.

Geelkerken. ¹) James is natuurlik zowel pragmatist als
godsdienstpsycholoog, doch Dewey is juist \'n pragmatist,
die zich met de godsdienst tot nog toe haast niet ingelaten
heeft. Hij is veel meer moralist.

Het werk van Dr. Ubbink is uitgebreid en streeft er blijkbaar
naar \'n volledig overzicht van de wijsbegeerte van James te
geven. Daar hij zich tot James bepaald heeft, zou \'n be-
handeling, die tracht om liet Anglo-Amerikaanse pragmatisme
te beschrijven zooals het niet slechts door James, maar ook door
zijn voornaamste geestverwanten voorgestaan wordt, toch
van dienst kunnen zijn. Doch naar mijn bescheiden mening-
heeft Dr. Ubbink aan James zelf weinig recht laten weder-
varen. Men krijgt de indruk dat Dr. Ubbink meer over of
tegen dan in James gestudeerd heeft, want alleen zo kan
men verklaren sommige van de frappante wanvoorstellingen
van het pragmatisme, die in zijn boek voorkomen. Trouwens
er zijn delen van Dr. Ubbink\'s geschrift, die, voorzover
ik oordelen kan, niet anders dan \'11 karikatuur van James
bedoelingen geven. ²) De schrijver staat blijkbaar ook zo
onsympathiek tegenover het voorwerp zijner studie, dat ik
vrees, dat op hem ook toepasselik is, wat Dewey van Ludwig
Stein\'s behandeling van het pragmatisme gezegd heeft, n.1.
dat «011e who tlius defines it lias hardly come within earshot

1  a. w. blz. 411. Men vindt hier \'11 zekere C. L. Royse doch
geen Royce.

2  \'n Treffend voorbeeld hiervan komt voor op blz. 171, 172 van
genoemd werk, waar Dr. Ubbink kort samenvat de ontwikkeling van
de wijsbegeerte van James. Dit stuk is werkelik „deplorable", zoals
\'n bekende Britse anti-pragmatist aan mij schreef, toen ik hem voor
de aardigheid \'11 vertaling er van zond. Groter karikatuur van James
heb ik nergens gevonden. Bij het lezen er van schoten mij de woorden
van James te binnen: „These violent caricatures of men\'s beliefs arouse
only contempt for the incapacity of their authors to see the situations
out of which the problems grow". Meaning of Truth, p. 255.

of it». \') Ik meen daarom het recht te hebben nogmaals het
pragmatisme te behandelen om daardoor mede te werken,
zoal niet tot opwekking van sympathie, dan toch zeker tot
\'n juister begrip dezer nieuwe philosophic. Ik hoop te kunnen
aantonen, dat deze wijsgerige richting niet zulk \'n armzalig
verschijnsel is, waarover Dr. Ubbink op pathetiese wijze na
«een gevoel van aarzeling» het vonnis velt als over \'n kennis-
leer en waarheidsbegrip, waarvan «die Konsequenz zum
Teufel leitet». ²) Had James kunnen lezen sommige van de
beschouwingen, die Dr. Ubbink aan hem toeschrijft, hij zou
misschien kunnen herhaald hebben wat hij aan \'n ander criticus
gezegd heeft: «Whether such a pragmatist as this exists,
I know not, never having myself met with the beast. We
can define terms as we like; and if that be my friend
Pratt\'s definition of a pragmatist. I can only concur with
his anti-pragmatism. But in setting up the weird type, he
quotes words from me; so, in order to escape being classed
by some reader with so asinine a being, I will reassert my
own view of truth once more». ³) Ongelukkig is James er
niet meer om dit zelf te doen, zo zal ik maar, hoe gebrekkig
dan ook, moeten trachten aan te tonen, dat het pragmatisme
niet noodzakelik «zum Teufel leitet», en dat James niet \'11
ongelukkige was, die door matheid gedreven telkens naar
iets nieuws greep. ⁴)

De dissertatie van Dr. Brugmans behandelt alleen de waar-
heidstheorie van James. Zijn werk laat eveneens te wensen
over doordat hij James geen genoegzaam recht laat wedervaren.

!) The, Influence of Darwin etc. p. IV. Hij noemt geen naam en
geeft geen verwijzing, doch het citaat is klaarblijkelik genomen uit
het boven reeds genoemde werk van Stein, S. 65.

²) a. w. blz. 228.

³) Meaning of Truth, p. 163.

*) Ubbink, _a. w. blz. 171.

Hij beperkte zich bij zijn onderzoek zo zeer, dat hij niet in
staat was het geheel te overzien en daardoor zijn uiteen-
zetting niet slechts onvolledig, maar ook onnauwkeurig maakte.
De waarheidstheorie van .Tames toch hangt zo nauw saam met
het milieu, waarin zij opkomt, dat het moeilik is haar juist
te beoordelen buiten dat verband. Vooral werpt de studie
van Schiller, Dewey e.a., naar wie James telkens verwijst,
veel licht op zijn eigen beschouwingen. Dat ik dus op vele
punten niet meegaan kan met de kritiek, die Dr. Brugmans
op James uitoefent, schrijf ik voor \'n groot deel daaraan toe,
dat ik mij minder beperkte in mijn behandeling van het
pragmatisme, bovenal daaraan, dat ik vermeden heb van \'n
bevooroordeeld intellektualisties psychies monisties standpunt
uit het pragmatisme te beschouwen.

Ik wil dus trachten het Anglo-Amerikaanse pragmatisme in
liet licht te stellen als \'n nuttige faktor op wijsgerig gebied, ook
dan als men er niet geheel mede instemt. In de loop van mijn
betoog zal het duidelik worden, dat mijn bezwaren tegen de
voorstellingen van zekere Nederlandse critici nietongegrond zijn.

In mijn vaderland behoeft het pragmatisme niet in den
brede bekend gemaakt te worden. De omstandigheden brengen
het mee, dat op onze Zuid-Afrikaanse «Colleges» de student
in de wijsbegeerte vanzelf het eerst kennis maakt met Anglo-
Saksiese denkrichtingen door de handboeken, die hij gebruikt
en het opvoedingsstelsel, waaronder hij verkeert. De literatuur
over het onderwerp is clan ook ten onzent meer toegankelik dan
in Nederland. Ik geloof echter niet, dat het pragmatisme in
Zuid-Afrika alsnog veel ingang gevonden beeft. De invloed
van de -heersende Anglo-Hegeliaanse school heeft zich ook
bij ons laten gelden, IToewel ik meen, dat meer dan één
onzer professoren in de wijsbegeerte eerder thuis horen
bij de «Personal Idealists» dan bij de streng absolutisties
gezinden van de Bradleiaanse school. R. F. A. Hoernlé,
die \'n tijdlang professor was aan liet College te Kaapstad,

heeft echter in zijn artikelen Pragmatism versus Absolutism ¹)
nog al veel sympathie met de nieuwe philosphie betoond,
en is door Schiller geroemd geworden als «by far the ablest
of the critics of Pragmatism» -) Het gebruik der psycholo-
giese handboeken van James, Stout en schrijvers, die onder
hun invloed staan, zal ook wel er toe bijdragen om ten
onzent \'n billiker beoordeling van het pragmatisme mogelik
te maken. In Het Gereformeerd Maandblad is \'n kritiek
op James\'s Pragmatism verschenen van Ds. G. B. A. Gerdener,
en later is \'11 reeks artikelen over hetzelfde onderwerp in het-
zelfde blad opgenomen van de hand van Prof. N. J. Brümmer, ^:!)
die eveneens het pragmatisme bestrijdt, maar er toch veel
goeds in ziet. Interessant was het mij \'n paar jaar geleden
in Die Brandwag ⁴) \'n stuk van Jan F. E. Celliers (meer
bekend als de eerste onder de nieuwe school onzer nationale
dichters) te lezen, waarin hij in populair wijgerige trant
sterk de nadruk legt op het nuttigheidselement in alle waar-
heid op \'n wijze, die enigszins deed denken aan halfbewuste
pragmatiese neigingen. Later hoop ik stil te staan bij \'n
richting ten onzent, die \'n zekere mate van verwantschap
schijnt te vertonen met de diepere geest van de meer
ernstiggezinde pragmatisten.

In de toekomst zal het ongetwijfeld kunnen blijken, dat
de kennisleer van het pragmatisme nog aanvulling en ver-
andering behoeft; ⁵) doch bij de tegenwoordige stand van

1  Mind. N. S. Vol. XIV. pp. 297—334; 441—478.

²) Studies in Humanism, London, 1907, p. 147/

³) In de afleveringen voor Juni, Juli, Augustus en September, 1910.

⁴) Naar ik meen in de jaargang 1911.

Critici schijnen soms te vergeten, dat pragmatisten zeiven dit
beweerd hebben. Vgl. wat James gezegd heeft: „To admit, as we
pragmatists do, that we are liable to correction (even tho we may not
expect it) involves the use on our part of an ideal standard". Meaning
of Truth, p. 264. Vgl. ook A. W. Moojie: Not that the last word

de problemen schijnt het mij op menig punt verbeteringen
aan te brengen en nieuwe gezichtspunten te openen, waar-
door het ook grote diensten kan bewijzen aan de theologiese
wetenschap in het bizonder en aan de waardering der religie
in \'t algemeen. Wel verre van «zum Teufel zu führen», kan
het geacht worden aan menige twijfelaar steun te bieden en
hem te sterken tot \'n gezonde levens- en wereldbeschouwing.

De aanhangers van liet pragmatisme wel verre van in
elk opzicht volkomen aan elkander gelijk te zijn, tonen
velerlei nuancering, waaruit blijkt dat het \'n groot aan-
passingsvermogen heeft en gelegenheid biedt voor zelfstandige
toepassing van dezelfde principia.

Na deze algemene voorlopige opmerkingen, die genoeg-
zaam de keuze van mijn onderwerp rechtvaardigen, moeten
wij nog een en ander aangeven omtrent de wijze, waarop
wij ons voorstellen het pragmatisme te zullen bestuderen
en uiteenzetten.

«A new name for some old ways of thinking» noemt
Prof. James het pragmatisme. Bij de eerste oogopslag-
schijnt dit \'n bizonder zwak en min gepast opschrift te zijn
voor \'n manifest, dat zich ten doel stelt \'n ommekeer in
het wijsgerig denken te brengen. Zelfs zou het kunnen
schijnen alsof .Tames hier hun gelijk geeft, die beweerd
hebben, dat het pragmatisme niets anders is dan \'n herhaling
van zekere eeuwenoude waarheden gepaard niet \'n weder-
opdissen van \'n aantal reeds lang prijsgegeven dwalingen. -\')

lias yet been spoken on the nature and criterion of truth". Pragmatism
and its Qritics, Chicago, 1910, p. 111. Trouwens de geest van de nieuwe
beweging is juist gekant iegen de aanmatiging van de wijsgeer, die
meent, dat hij \'n onvcrbeterlik stelsel bezit.

1) Aldus luidt de ondertitel van zijn boek Pragmatism, New-York, 1907.

²) \'n Geliefkoosde wijze om liet pragmatisme, evenals ioder verschijnsel,
dat aanspraak maakt op nieuwheid, te bestrijden is, door te zeggen:
„what is true in pragmatism is not new, and what is new in it . . .

Wanneer men echter deze omschrijving van de nieuwe
philosophiese beweging leest bij het licht van de interpretatie,
die James en zijn medewerkers er zeiven aan gegeven hebben,
blijkt het \'n juiste formulering te zijn van wat de pragma-
tisten voor zich opeisen en van de plaats, die zij aan hun
beschouwingen in de geschiedenis der wijsbegeerte toegekend
willen zien. Het onderzoek naar de geldigheid van deze
aanspraken zal ons natuurlik nog veel moeten bezig houden;
hier volstaan wij er mee deze aanspraken even aan te
stippen om ons onderwerp daarmee in te leiden.

De pragmatisten zijn de demokraten onder de philosophen
en daarom zijn zij niet bizonder daarop gesteld om hun
herkomst af te leiden van de philosophiese aristokratie
uit het verleden, en nog minder om hun gevoelens daar-
door te willen rechtvaardigen. De absolutisten kunnen zich
beroepen op Plato en Aristoteles als de hogepriesters van
hun stelsels, en mogen ook wel in staat zijn \'n soort aposto-
iiese successie te vinden, clie over Spinoza en Hegel tot
Bradley en Royce voert, \') maar de pragmatist staat daar-
tegenover als \'n «protestant)) of «non-conformist)), die wel-
iswaar sympathiseren kan met de philosophiese «protestanten»
van het verleden ²) en zelfs zich beroepen kan op de her-
vormingsneigingen, die werkzaam zijn geweest in* de ge-
schiedenis van het absolutisme zelf, maar in alle dergelijke

is\' not true". Prof. MaoBride Sterrett, The Freedom of Authority
p. 311: aangehaald bij A. y. B. P. Kuizinga, Tlie American Philosophy
Pragmatism, Boston, 1911, p. 62.

^L) Dit blijkt o.a. uit wat de absolutist Bosanquet zegt: ,.Indeed I
<lo not conceal my belief that in the main the work has heen done".
The Principle of Individuality and Value, the Clifford Lectures for 1911
delivered in Edinburgh University, London, 1912, p. V.

²) »Pragmatists are not averse, some critics to the contrary, to acknow-
ledging their historical connections. Indeed, they profess to trace the
roots of their family tree much farther back than Kant". A. W. Moore,
1. c. p. 17.

prae-pragmatiese hervormingen ziet hij slechts halfslachtige
pogingen om zich los te scheuren van de philosophiese
orthodoxie, die natuurlik evenzeer mislukten als op kerk-
histories gebied reformatoriese bewegingen vóór Lijtiier,
Oalvijn en Zwingli.

De pragmatist is \'n radicale hervormer. Hij gedoogt geen
halfslachtigheid, en hoewel hij soortgelijke bewegingen meent
te vinden in de geschiedenis, kan hij zich met geen van alle
tevreden stellen, omdat zij, volgens hem, niet konsekwent
genoeg doorgevoerd werden. Als demokraat wenst hij ge-
oordeeld te worden naar zijn eigen daden en niet naar
wat zijn voorouders tot stand gebracht hebben. Toch vindt
hij de herhaalde protesten, die in het verleden tegen het
intellektualisme en absolutisme uitgingen, niet ontbloot van
belang, want zij schijnen hem te sterken in zijn mening,
dat die stelsels niet het laatste woord hebben gesproken over
de problemen, die de mensheid van alle eeuwen gesteld zijn.
Aan de andere kant beroemt hij er zich op, dat hij-wijsheid
geleerd heeft uit het falen der vroegere bestrijders van
absolutisme en intellektualisme. Hij schrijft hun gering succes
toe aan de halfslachtigheid, die hen kenmerkte, aan hun
dwaze poging nieuwe wijn in oude zakken te gieten. Naar
zijn mening blijft er dus niets over dan om meer konsekwent
te werk te gaan. Absolutisme en intellektualisme moeten
inet wortel en tak uitgeroeid worden om zodoende hun
levenskracht voor goed te breken en te voorkomen, dat ze
weder ontspruiten zullen. In het volstrekte van zijn tegen-
stelling tot alle vormen van absolutisme en intellectualisme
ligt het kenmerkende van liet pragmatisme vergeleken met
alle soortgelijke philosophiese richtingen van vroegere tijden. *)

Dat de pragmatisten voor hun meningen aanspraak maken
op deze nieuwheid blijkt uit geheel hun streven, uit geheel
hun schriftelike arbeid. Met het oog op dit alles komt het
niij voor dat A. W. Moore terecht beweert: «Prof. James
means that while pragmatism is «an old way of thinking»
in science and practical life, it has not been the conscious
and avowed method in philosophy, and that the present
pragmatic movement is precisely an attempt to bring this
«old way of thinking» in science and practical life into
philosophy, and to this extent, therefore, is a new way of
thinking — in philosophy». ^])

Teneinde deze aanspraken cler pragmatisten te kunnen
toetsen, zullen wij genoodzaakt zijn de oorsprong van de
nieuwe beweging na te speuren. Zodoende zullen wij in staat
gesteld worden het ontwikkeld pragmatisme te vergelijken
met de halfslachtige theorieën, die zijn wegbereiders waren,
en het ook te onderscheiden van de richtingen, waar-
tegen het \'n reactie is. Daarenboven zullen moeten worden
nagegaan de betrekkingen, waarin het staat tot andere
hedendaagse denkwijzen, die \'11 enigszins gelijksoortige
strekking hebben.

Wanneer \'n philosophie zich er op beroemt nieuwe banen
te openen, is het a priori te verwachten, dat haar voor-
standers haar niet terstond scherp bepaald definiëren kunnen,
daar het bezigen van termen, aan oudere systemen ontleend,
allicht verwarring sticht en leidt tot \'11 petitio principii. ²)

1 c. p. 2. Vgl. iï. Heath Bawden, The Principles of Pragmatism,
a Philosophical Interpretation of Experience, Boston and New-York, 1910,
P- 3; eveneens F. C. S. Schiller, die zegt: „Though the name is new,
in some form or other the recognition of the thin// runs through the
whole history of thought". Humanism, London, 1903, p. 5 note. De
aanspraken der „overige pragmatisten" stemmen dus saam met die
van James, en de bewering van Prof. van Dijk (a. w. blz. 27) over
dit punt\'schijnt mij te sterk gezegd te zijn.

²) Ygl. Dewey, 1. c. p. IY; en Schiller, Studies in Humanism, -p. 2.

Hierbij komt nog, dat liet pragmatisme eer als \'11 richting
dan als \'n stelsel moet beschouwd worden, dat het \'n buig-
zaam werktuig is van de ganse persoon, \'11 instrument meer
dan \'11 versteend systeem. Daarom zal het zich minder lenen
voor formele definitie, waarbij slechts gebruik gemaakt wordt
van wat het verleden opgeleverd heeft, maar des te beter be-
grepen kunnen worden, wanneer het in zijn ontwikkeling
wordt getekend. Zijn wordingsgeschiedenis vertolkt het best
wat het pragmatisme bedoelt te zijn. Daar het pragmatisme
zelf ook beweert, dat men \'n ding beter leert begrijpen
door zijn bizondere werkingen in het konkrete na te gaan,
dan wanneer men vooraf er over generaliseert en dat
\'n algemeen begrip alleen waarde voor iemand heeft in
overeenstemming met de mate van de ervaring, die hij er
van verkregen heeft, zien wij hoe noodzakelik het is om
nu nog ons oordeel op te schorten. Indien het toch mocht
blijken, dat het pragmatisme slechts \'n verzameling van oude
meningen is, die in \'n nieuw kleed gestoken zijn, of dorre
doodsbeenderen, waaraan men kunstmatig \'n schijnsel van
leven en kracht heeft weten in te blazen, dan zal het ge-
makkelik zijn de fragmenten er van «per genus et differentiam»
te omschrijven. Daar \'n formele definitie van het pragmatisme
aan het begin van ons onderzoek dus in elk geval onwenselik
is, volstaan wij voor het tegenwoordige met het onderwerp
onzer behandeling slechts in het algemeen aan te duiden
door het te noemen de James-Sciiiller-Dewey denkwijze.

Juist omdat het pragmatisme tot ons komt niet als \'n
afgesloten systeem doch als \'11 denkrichting, \'n methode,
waaraan ten grondslag ligt \'n geest, die zich verlustigt in
de konkrete volheid des levens, is het moeilik te begrijpen.

De nieuwe philosophie druist zo sterk in tegen onze tradi-
tionele intellektualistiese vooroordelen, dat het geen wonder
is, dat zij op meer dan één \'n ongunstige indruk gemaakt
heeft. Op deze wijze zijn overhaastige critici dikwels er toe
gekomen om het pragmatisme te houden voor \'n invoeren
van anarchistiese denkbeelden in de wijsbegeerte. Als zodanig
is het dan ook meermalen begroet met toorn en hoon. Men
moet eerst in zekere mate inleven in de bedoelingen der
nieuwe richting eer men haar begrijpen kan. Doch dit eist
\'n verandering van zin. die voor de intellektualist zeer moeilik-
is. Daarom verstaat de criticus het pragmatisme zo licht
verkeerd, want hij meent nog altijd, dat de nieuwe wijsbe-
geerte sommige van zijn intellektualistiese veronderstellingen
behoudt en dan op arbitraire wijze weigert hun logiese kon-
sekwenties aan te nemen. Juist omdat men niet het volstrekte
inziet van de pragmatiese reaktie tegen het intellektualisme,
schijnt zij veelal zo absurd en tegenstrijdig te zijn. Uit eigen
ondervinding weet ik, hoe gemakkelik het is om het pragma-
tisme te beschuldigen van haast alle mogelike wijsgerige
zonden, alleen omdat men het eigenaardige er van nog niet
gezien heeft. Bekeerlingen tot het pragmatisme hebben dit
ook betuigd en ik zal één hunner spreken laten n.l. John é.
Russell, die het voorheen in \'t belang van \'n intellektualisties
realisme bestreden had. In \'n beoordeling van The Meaning
of Truth zegt hij: \') «Whether the striking and luminous
presentation of the doctrine of pragmatism in this volume
and in its fellow volume, Pragmatism, will elfect any con-
versions, is another story. My own experience as an anti-

pragmatist makes me sceptical of such a result, f know too
well from personal experience the hardness of the unregenerate
heart in these matters; the strength ol mental habits and
prepossessions, and the seductive power of the logic of
«abstractionism», to expect that this new gospel will gain
many converts in the present generation. Mad this same
volume fallen into my hands in my unregenerate days, I
know well how it would have fared; I should have seen
inconsistencies between the earlier and the later writings
of James, I should have found, despite the vigorous disclaimer
of its author, a radical divergence between the pragmatism
of James and the Schiller-Dewey pragmatism; the episte-
mology would have been pronounced solipsistic, and the

implied and consequent metaphysics, mere slush.....This

change of mental view, 1 attribute mainly to my own attempts
to remain an anti-pragmatist, and as such to meet the counter-
attack of the pragmatist». Met rlc onpartijdige criticus zal
het evenzo gaan; eerst wanneer men zijn eigen standpunt
nauwkeurig onderzoekt bij het licht van de pragmatiese
kritiek, zal men inzien, dat de nieuwe wijsbegeerte niet
gering geacht mag worden zelfs door hem, die niet geheel
er mede instemmen kan. Met het oog op dit alles wil ik
trachten enigszins in het brede de grondslagen van het
pragmatisme uitéén te zetten.

Bij onze behandeling van dit onderwerp zullen wij moeten
trachten te schetsen de voornaamste motieven en invloeden,
die werkzaam zijn geweest bij de opkomst van de pragma-
tiese beweging.

In het tweede deel van ons onderzoek zuilen wij trachten
duidelik te maken en te beoordelen de fundamentele be-
schouwingen van het pragmatisme met betrekking tot de
problemen van het waarbeidscriterion en de kennisleer
vergeleken met het standpunt van het absolutisme en intel-
lektualisme.

Ten slotte zullen wij beproeven krities na te gaan enige
van de toepassingen, die de nieuwe beweging ondergaan
heeft, vooral met het oog op de ethiek, de religie en de
theologie.

Beknopt samengevat kunnen wij dan zeggen, dat wij ons
ten doel stellen achtereenvolgens na te gaan de opkomst,
de methode en de toepassing van het pragmatisme. Hierbij
moet echter wel worden in \'t oog gehouden, dat deze drie
hoofdafdelingen van onze verhandeling niet bedoeld zijn streng
van elkander gescheiden te worden alsof zij drie zijden van
het éne zelfde pragmatisme waren. Zij worden alleen onder-
scheiden voorzover dit dienen kan om het bestuderen van
ons onderwerp te vérgemakkeliken. In laatste instantie zijn
alle drie afdelingen even noodzakelik voor het verkrijgen
van \'n volledig en afdoend antwoord op de vraag, wat het
pragmatisme is. Daarom zullen de drie stadiën van ons
onderzoek ten dele zelfs onvermijdelik in elkander vloeien.
Want het is immers duidelik, dat het pragmatisme als zelf-
bewuste methode de motieven, die het hebben opgeroepen,
konsekwent heeft doorgevoerd, en dat het helder in het
licht heeft doen treden hetgeen voorheen latent was. Dus, om
maar één voorbeeld te noemen, indien zekere beschouwingen
over de logica het pragmatisme bij het ontstaan er van
bevorderd hebben, kon de nieuwe philosophie op haar
beurt weder \'n wisselwerking uitoefenen op de logica door
te trachten haar methode ook op dit gebied systematies toe
te passen. Hetzelfde geldt natuurlik ook in tal van andere
gevallen.

i

HOOFDSTUK I.

Het Pragmatisme \'n Reaktie tegen het Intellektualisme.

Enerzijds kan men het pragmatisme beschouwen als opge-
komen uit reaktie tegen alle vormen van intellektualisme
en absolutisme, anderzijds kan het gekarakteriseerd worden
als produkt van zekere moderne praktiese, sociale, weten-
schappelike, en godsdienstige richtingen.

Wat zijn oorsprong betreft als reaktie tegen zekere be-
staande philosophiese meningen, behoeven wij in dit hoofd-
stuk slechts het feit te constateren zonder in bizonderheden
te treden. Het kan hier genoeg zijn enige algemene op-
merkingen te maken, die zekere in \'t oog vallende eigen-
aardigheden van het pragmatisme kunnen verklaren, om
daarna iets te zeggen aangaande de geschiedenis der beweging-
als reaktie tegen het intellektualisme.

Onder de algemene eigenaardigheden denken wij aller-
eerst aan de strijdzucht, die het pragmatisme bij zijn optreden
veelal gekenmerkt heeft, en ook aan de eigenaardige toon,
die het dikwels aansloeg.

Bij velen staat de philosophie bekend ais \'n zaak, waarbij
het gevoel het minst in het spel komt. De kalmte en bedaard-
heid van de beoefenaars der wijsbegeerte hebben dikwerf
in de ogen van het publiek als maatstaf gegolden om hun
grootheid af te meten; en afgetrokkenheid wordt meermalen
nog bij de menigte gehuldigd als het kenmerk van philo-
sophiese bekwaamheid. De dna&éioc van de Stoicijnen, de
druQugiu van de Epicureërs, en de dqnxoiu van de Sceptici,
hoezeer zij ook in andere opzichten van elkaar verschillen,

hebben .daartoe bijgedragen de onverstoorbaarheid van de
wijsgeer als het hem onderscheidend element te doen waar-
deren. Ja, zelfs de grote meesters, Plato en Aristoteles,
hadden het hoogste doel van het leven en denken gevonden
in de ongestoorde visie der ziel, die enkel door de vovg be-
heerst wordt. Ook de latere geschiedenis der wijsbegeerte
droeg er toe bij \'n dergelike indruk te vestigen. Van bijna
alle kanten zag men met misnoegen neer op het in
beroering brengen van het gemoed door de passiones
en imaginatio, terwijl Descartes, Malebranche en Spinoza
hiertegen hun machtig woord deden uitgaan. Descartes
sloot zich af in zijn vertrek om daar in ongestoordheid zijn
wijsgerige bespiegelingen te beginnen; en Spinoza werd
verheerlikt om de gemoedskalmte, die men hem toeschreef.
De levenswijze van Kant is meermalen geroemd geworden;
en niets dan lof is aan Hegel toegezwaaid voor de gemoeds-
stemming, die hem in staat stelde, het slot van zijn Phcino-
menologie des Geistes te schrijven onder het bulderen dei-
oorlogskan onnen.

Het pragmatisme zal hem, die zulke idealen van de wijs-
geer koestert, niet terstond bevredigen kunnen. Niet alleen
kent de pragmatist aan het gevoel \'n plaats toe in zijn wijs-
gerige arbeid, maar ook bij het verkondigen van zijn leer
heeft de pragmatist zich soms bediend van methoden, die
de philosopliiese wereld zeer vreemd toeschenen. In stede
van droge en dorre uiteenzettingen, die menig wijsgeer als
voertuig voor zijn gedachten bezigt, schroomt de pragmatist
zelfs het gebruik der welsprekendheid niet om zijn theorieën
voor te dragen. Genadeloze, scherpe kritiek, spot en bijtend
sarkasme zijn wapenen, soms door de pragmatist niet ver-
smaad. Met trompetgeschal, wapperende vaandels, en jubel-
kreten heeft meer dan één de nieuwe philosophie ingeleid,
totdat Bradley schertsend de aanhangers er van vergeleken
heeft met de bende Israels om Jericho, en met de kramer?

van pillen. \') Het is dus niet te verwonderen, dat sommige
wijsgeren deze nieuwe leer met achterdocht beschouwden
en ongunstig beoordeelden. ¹) In elk geval is de wijze van
optreden, die sommige pragmatisten kenmerkte, oorzaak-
geweest, dat bij velen de nieuwe wijsbegeerte geen waar-
dering vond, en dat zelfs vakmannen er dikwels nog niet
de nodige aandacht aan geschonken hebben. ²)

Tot verontschuldiging der pragmatisten kan echter aan-
gevoerd, dat ook zij maar al te dikwels minder welwillend
werden bejegend. De koude trots en hoon, waarmee sommige
van de voornaamste absolutisten de draak staken met de

1  Zelfs C. S. Peirce, die het eerst de pragmatiese regel formuleerde
doch niet op alle punten met de overige pragmatisten meegaat, heeft
hieraan aanstoot genomen, en, doelende vooral op Papini en Schiller,
zegt hij, dat de nieuwe beweging schijnt „to be characterized by an
angry hatred of strict logic, and even some disposition to rate any
exact thought which interferes with their notions as all humbug". A
Neglected Argument for the Reality of God, Hibbert Journal, October,
1908, p. 112. Op diezelfde plaats laat hij echter volgen, dat de beginselen
van de pragmatisten „helped them to a mightily clear discernment of
some fundamental truths thiit other philosophers have seen but through
a mist, and most o£, them not at all". Peirce heeft vooral aanstoot
genomen aan zekere uitlatingen van Papini. Hij schijnt te zinspelen
op het artikel van deze What Pragmatism is TAke (Popular Science Monthly,
Vol. 71, pp. 351—358), waarin Papini op krasse wijze paradoxen
verkondigt.

2 Yooral op het vasteland van Europa heeft liet reclame maken van
sommige -pragmatisten tegenzin in de nieuwe beweging opgewekt.

aanvoerders der nieuwe beweging, alsof hun beweringen
nu eigelik berieden kritiek waren, hebben meer dan iets
anders er toe meegewerkt om enkele pragmatisten tot al te
grote vinnigheid te verleiden.

Onder de pragmatisten isDr. Schiller vooral min gunstig be-
kend om zijn scherpte. Terecht is van hem gezegd, dat hij de pen
hanteert gelijk \'n zwaard. Het kan ook niet ontkend worden,
dat, hoewel zijn geschriften altijd belangwekkend, levendig
en krachtig zijn, hij zich toch meer dan eens in zijn polemiek
woorden veroorloofd heeft, die beter gezwegen waren. ¹)
Maar, aan de andere kant moet men niet vergeten, dat de
verzachtende omstandigheden juist in zijn geval van gewicht
zijn geweest. Meer dan iemand anders onder zijn geestver-
wanten heeft hij aan de spits gestaan. Bijna alleen heeft hij
de krijg gevoerd in het hem vijandige Oxford. Hij is het
doel geweest, niet alleen van openlike aanvallen, maar ook
van bittere spot, waarmee de nieuwe richting vooral daar,
maar ook elders in Brittanje begroet werd. Zo fel was deze,
dat James zeggen kon²): «Schiller is als \'n brutale schooljongen

1  Vandaar de mening, die door meer dan één gedeeld wordt, waarop
E. Hermann zinspeelt, wanneer bij zegt van Schiller: „who is by
no means merely the riotous philosophical swashbuckler that immature
criticism would make him". Eucken and Bergson their Significance for
Christian Thought, London, 1912, p. 37. Het volgende oordeel over
Schiller zal wellicht bij meer dan één tegenstander toestemming
vinden: „Mr. Schiller\'s jaunty onslaughts on Kantian apriorism . . .
are always interesting reading. But the magniloquent and extravagant
claims, the „superior" air and confident dogmatisms pall on one. These
qualities of Mr. Schiller\'s writing, together with his repeated and
often tasteless sallies of wit, tend to bring into disrepute a doctrine
which deserves a more thorough and serious treatment". J. A. Leighton,
Journal of Philosophy Psychology and Scientific Methods, Vol. I, 1904, p. 149.

2 Hij zegt: „Messrs. Schiller\'s and Dewey\'s theories have suffered
a hailstorm of contempt and ridicule. All rationalism has risen against

door sommigen behandeld geworden». Schiller zelf heeft
zich hierover aldus uitgelaten: «And when we are no longer
treated as Ishmaelites, there will be peace in the land, a peace
attained, not by what must surely by this time seem the
impossible method of snubbing and snuffing out the new
philosophy, but by a mutual toleration based on respect for
the various idiosyncrasies of men. Nor will there then any
longer be occasion to reproach Philosophy that its favourite
idolon fori is simply Billingsgate. Life will be easier in
those days, and with it philosophy». Op \'n andere plaats
zegt hij van het Bradleiaanse absolutisme: «It will not tolerate
freedom of thought, and divergence of (opinion, and difference

of taste____We are compelled, therefore, to fight it in self-

defence, and to maintain that its contentions are not logically
cogent». ²) Het is natuurlik dat dit alles geen kalmerende
invloed heeft uitgeoefend op de wijze van zijn polemiek, te
meer daar hij van nature geenszins zachtmoedig als de duif
schijnt te zijn. Zo moest de strijd wel ontbranden; en, indien
hierbij de overgeleverde waardigheid der wijsbegeerte niet
altijd gehandhaafd werd, is toch door de opkomst van het
pragmatisme nieuw leven in de philosophiese wereld, vooral
van Brittanje en Amerika, gewekt. Juist de polemiese
strekking ¹) van \'n groot deel der pragmatiese geschriften

1  Polemiek was in het begin ook nodig om do nieuwe wijsbegeerte
duiilelik te maken. Juist in tegenstelling met de oude moeilikheden
kon haar strekking openbaar worden. Vgl Schiller, 1. c. p. LX.

heeft de opponenten er toe gebracht zich met kracht er
tegen te weren, zodat de Engels sprekende wijsgerige wereld,
uit \'n toestand van gedeeltelike apathie, gebracht is tot
ongekend leven \')• In de prikkelbaarheid van hun tegen-
standers meenden pragmatisten \'11 nieuw bewijs te vinden
voor de juistheid van hun stelling, dat de wijsbegeerte nooit
alleen \'n zaak van de reine rede is.

James, hoewel hij zich bedient van fijnere en meer artistieke
wapens, -) staat geenszins bij Schiller ten achteren in de
doeltreffendheid van zijn verweer. Openlik heeft hij sym-
pathie betoond met deze broeder in verdrukking, ³) voor
wiens wijze van polemiek hij niets dan lof heeft. James
zelf is \'n uitstekende polemicus. Zijn gezonde humor, zijn
fijne ironiese zetten en geestigheid, die gepaard gaat met
\'n buitengewoon aantrekkelike wijze van voorstelling, geven
aan zijn geschriften \'n zeer boeiend karakter. Menigeen
die zich van de stoutmoedige Schiller zou afwenden, voelt
neiging zich gewonnen te geven aan de overredende James.
Waar de eerstgenoemde het hart verhardt, maakt deze het
week. Maar beiden schijnen zij \'n voorliefde te hebben voor
afwijking van liet alledaagse;⁴) en James, evenzeer als Schiller,

schept behagen in fagin\' the governmènt» te zijn. Waar
Schiller scherper is dan James, moet men bedenken, dat
laatstgenoemde, als iemand, die zich reeds \'n naam ver-
worven had, niet zo hard behandeld werd. Trouwens in
Amerika is de strijd veelal vriendschappeliker ¹) toegegaan
dan in Engeland, waar de Bradleiaanse school \'n zeer min-
achtende houding aannam tegenover de nieuwe philosophie.

De geschriften van Dewey (als ook van de meeste andere
leden der «Chicago School») verschillen, wat dit alles betreft,
in meer dan één opzicht van de werken van James en Schiller.
De sterke polemiese strekking en de neiging om gedurig
propaganda te willen maken ontbreken grotendeels bij hem. ²)
Zijn doel is van liet begin af aan meer opbouwend, en zelfs
zijn polemiek draagt klaarblijkelik de stempel als bedoeld
om theties te werk te gaan. Men krijgt nooit deindruk, dat
Dewey alleen strijdt om te strijden; en bij de uiteenzetting
van zijn beschouwingen bedient hij zich van meer gewone
methoden. Hij is \'n schrijver, die overtuigen wil door de
kracht zijner redenering. Door het betrekkelik ontbreken van
polemiek is zijn gedachtegang in de regel ook gemakkeliker te
begrijpen. Voor \'n deel moet dit alles toegeschreven worden
aan \'n verschil in temperament. Ook moet men rekening
houden met het feit. dat Dewey en zijn oiimiddellike mede-

2  Prof. Pringle Patttson heeft van deze school gezegd: „they speak
without pretentiousness and undue contempt for theories they claim to
supersede" The Philosophical Radicals, Edinburgh and London, 1907, p. 178.

werkers zich al betrekkelik vroeg tot \'n «school» gevormd
hebben met Chicago als middenpunt, zodat zij in staat
geweest zijn gemeenschappelik zich hun beschouwingen te
verwerven, in plaats van onder de druk ener openlike
polemiek hun ontwikkelingsproces te moeten doorlopen. Zo
komt het, dat hoewel hun werken rijk aan kritiek zijn, het
toch in de regel \'n kritiek blijft, waaraan de prikkelende
scherpte ontbreekt, die bij James, en vooral bij Schiller,
\'n steen des aanstoots is geweest voor velen. De vertegen-
woordigers van de «Chicago School» drukken zich op
meer gematigde wijze uit, ²) en houden meer rekenschap
met de mogelikheid van toekomstige wijzigingen in hun
beschouwingen. Tot nog toe dan ook hebben zij waarschijnlik
meer positief werk geleverd dan hun geestverwanten.

\'n Andere algemene hoedanigheid van het pragmatisme,
die grotendeels te wijten is aan zijn opkomst als \'n reaktie
tegen andere richtingen, treedt aan de dag in het gebrek aan
systematiese uiteenzettingen van de nieuwe beschouwingen.
Dit geldt zowel inhoud als vorm.

Wat deze laatste betreft, is het bekend dat het grootste
gedeelte der literatuur in tijdschriften verspreid ligt, of
in boeken, die (veelal gewijzigde) herdrukken van artikelen
bevatten, of die als openbare lezingen uitgesproken waren.
De noodzakelikheid om in het begin polemies op te treden
heeft \'n systematiese uiteenzetting bemoeilikt. ²) Het is
niet alleen, zooals Joachim ^:i) o a. bew^reerd heeft, dat de
voorstanders van het pragmatisme de toeschouwer soms in
de war brengen door hun luidruchtig pleidooi, maar niet
minder, dat het rumoer door driftige tegenstanders gemaakt,
er toe bijgedragen heeft om het \'n chaos te doen schijnen.
Pragmatisten hebben zich dan ook meermalen hierover
beklaagd.

Wat de inhoud van de pragmatiese geschriften betreft,
spreekt het vanzelf, dat \'n beweging, die nog maar in haar
jeugd is, geen systematiese uiteenzetting van al haar onder-
delen gegeven heeft. Dit feit moet ons er voor bewaren
haar al te geredelik verzuim ten laste te leggen. ⁴) Uit het
verstrooide materiaal zullen wij moeten trachten \'n samen-
hangend overzicht te geven van het geheel. Nu de hitte
van de strijd voorbij is, zullen pragmatisten ons zeker niet
lang meer laten wachten op meer systematiese uiteenzettingen
en toepassingen van hun leer. De eerste proeven hiervan

1) Vgl. Dewey, Influence of Darwin etc., p. III.

²) Schiller verontschuldigt zich wegens dc onsystematiese vorm van
Studies in Humanism aldus: „it seemed imperative to deal more expedi-
tiously with the chief strategic points of the philosophic situation", p. VII.

³) „It is not easy to discern the meaning of its advocates through
the noise of their advocacy" The Nature of Truth, Oxford, 190G, p.

4) Hierover klagende heeft \'n pragmatist gezegd: „One would think
pragmatism a complete system set forth for centuries in hundreds of
ponderous volumes, and that its critics were engaged in a tentative
development of new and undogmatic ideas.\'\' Bij A. W. Moore, Prag-
matism and its Critics, p. 129.

*

beginnen reeds te verschijnen. In elk geval ligt het voor de
hand, dat grondige studie van het pragmatisme niet kan
blijven staan bij het lezen alleen van James\' Pragmatism, \')
of enkele artikelen in tijdschriften. \'11 Rijke literatuur staat
ten dienste, indien men de strekking van de nieuwe beweging
juist beoordelen wil.

Deze opmerkingen, hoe onbelangrijk en afgezaagd zij
ook mogen schijnen, meende ik toch te moeten laten voor-
afgaan ten einde enige van de meer oppervlakkige oorzaken
van misverstand van het pragmatisme te voorkomen. \'n Kort
overzicht van de uitwendige geschiedenis der nieuwe beweging
zal ook dienen kunnen om haar ontstaan als reaktie tegen
het intellektualisme en absolutisme in het licht te stellen.

Om dit laatste te kunnen doen is het nodig \'11 kort
overzicht te geven van de stromingen op wijsgerig terrein
in de Engels sprekende wereld der negentiende eeuw. Dit
zal bijdragen om de plaats, die het pragmatisme in de ge-
schiedenis inneemt beter te doen begrijpen.

Het traditionele empirisme, dat met Baco en Hobbes
aanving en bij Locke, Berkeley en Hume zijn hoogtepunt
bereikte, heeft lang de voornaamste plaats ingenomen in
Engels sprekende landen. De mededingers, die het vond in
de «Cambridge Platonists», de Rationele Intuitionalisten en de
Schotse School, waren niet in staat de macht der traditie
te breken, zodat aan \'t begin der negentiende eeuw het
empirisme nog steeds heerste. Bentham en Paley op ethies
gebied en James Mill als psycholoog ²) oefenden invloed

!) Dit boek is in incer dan één opzicht misleidend voor (le oningewijde,
zoals James ook erkend heeft. Zie Meaning of Truth, pp. VHI, 180,181.

²) Analym of the Human Understanding. De bekende werken van
Bain hebben later het associationalisme met de physiologiu in verband
gebracht. In de logica heeft, behalve J. S. Mill, ook Jevons (Principles
of Science en Elemeutary Lessons) op deze lijn gestaan. Hij is ook bekend
op \'t gebied der symboliese logica (Studies in Deductke Logic).

uit. Grote sloeg ook die richting in. Doch, over het alge-
meen genomen, bloeide de studie der philosophie geenszins
in Engeland gedurende de eerste jaren der laatste eeuw. ¹)
Men beperkte zich te Oxford meestal tot de studie dei-
formele logica en de Griekse philosophie. Doch zelfs de
klassieke wijsbegeerte behandelde men meer uit literaries dan
philosophies oogpunt. J. S. Mill\'s System of Logic, dat in
1843 het licht zag, oefende dus vanzelf grote invloed uit.
Voor de meesten was het verfrissend kennis te maken met
\'n werk, dat ten minste poogde om rekening te houden met
\'de gegevens der wetenschap en van het alledaagse leven.
Het gevolg was dat het empirisme spoedig heersend werd
te Oxford. Ook het utilisme, ²) dat er mee verbonden was,
maakte veel opgang, omdat, vooral door toedoen van denkers
uit deze school, de voornaamste politieke hervormingen in
Engeland tot stand gebracht werden. Trouwens het is bekend,
dat de liberale partij de inspiratie voor haar clemokratiese
wetgeving in die dagen voor \'n groot deel uit deze denk-
richting trok. ³)

De Schotse School van Reid was niet bij machte om het
empirisme op de duur met succes te bestrijden. Hoewel zij
nog aanhangers vond in Dugald Stewart (1753—1828), Sir

2  Utilitarianism van J. S. Mill, en Henry Sidgwick in zijn
Methods of Ethics en Politics zetten de lijn van liet oude hedonisme in
gewijzigde vorm voort. Bij., Spencer (Data of Ethics) e. a. wordt het
hedonisme verbonden met de evolutieleer.

3  Vgl. A. S. Pringle-Pattison, The Philosophical Radicals and Other
Essays, Edinburgh and London, 1907, pp. 3—46. Later werd de invloed
van deze school minder goed. Vgl. ook Dr. .T. H. (xREYVEXstein, Hel
Sociale Utilisme van Bentham, Utrecht, 1911.

William Hamilton (1788—1856), Mansel ,Veitcii, II. Calder-
wood, en J. M\'Cosh, was deze richting in beginsel te dog-
maties en onsystematies om veel invloed te kunnen uitoefenen.
Zelfs onder haar eigen voorstanders begonnen zich vreemde
invloeden te vertonen. Hamilton maakte gebruik van de
meer negatieve elementen van Kant en trachtte die te ver-
binden met het «natural realism» van Ueid. De poging
om zulke heterogene beschouwingen te verbinden kenmerkt
zijn wijsbegeerte eii deed afbreuk aan de invloed van de
Schotse School. In zijn beroemd artikel over de «Philosophy
of the Conditioneel», drukt hij zijn mening over de relativiteit
van de kennis aldus uit: «Our knowledge, whether of mind
or matter, can be nothing more than a knowledge of the
relative manifestations of an existence, which in itself it is
our highest wisdom to recognize as beyond the reach of
philosophy». ²) Wij kennen, volgens Hamilton, alles in relatie
tot onze zintuigen en denkvormen, en kunnen het dus nooit
kennen zoals het werkelik is op zichzelf. Men ziet hier de
nawerking van het Kantiaanse Ding-an-sich, en het agnosti-
cisme, dat zo ontstaat. ³) Veitch en Calderwood staan nader

aan Reip; en M\'Cosii, die o.a. \'11 boek geschreven heeft, ge-
titeld Scottish Philösophy, verwerpt de Kantiaanse bijvoegsels
van Hamilïon ten gunste vari \'n zuiver «natural realism».

Doch Mansel, die te Oxford professor werd in 1859. ging
voort op de lijn van Hamilton, en verdedigde tegenover de
anti-religieuse strekking van liet empirisme \'n vroom agnosti-
cisme. In zijn Limits of Religious Thought (Bampton Lectures,
1858), verkondigt hij ook de relativiteit van alle kennis,
waardoor de volkomene machteloosheid van de rede aan de
dag trad. Men kan, volgens hem, hoegenaamd geen begrip van
God vormen, zelfs niet van Zijn morele attributen. Daar de
rede dus machteloos is oin tot kennis van God te voeren,
moet men zich geheel en al verlaten op wat de Schrift
leert. Daar zulk \'n algehele machteloosheid der rede nood-
zakelik insluiten moet onbekwaamheid om te oordelen over
de relatieve waarde der verschillende belijdenisschriften, kon
zulk \'11 philosophies scepticisme de theoloog op de duur
niet bevredigen. Doch ook de wijsgerige grondslagen van
deze beschouwing waren zeer gebrekkig en de aanhangers
er van hadden geen verweer tegen de scherpzinnige kritiek,
die J. S. Mill er op uitoefende in 1865 in zijn Examination
of Sir William Hamilton\'\'s Philosophy.

Nog dringender werd de behoefte aan \'11 middel, om het
zegevierende empirisme van Mill te bestrijden in belang
van de religie en de metaphysica, na de opkomst van de
evolutieleer van Darwin en A. R. Wallace. Want heel
spoedig wendden de empiristen deze leer aan om hun stand-
punt te versterken. Bij G. H. Lewes, Spencer en Huxley
vindt men dan ook de traditionele empiristiese lijn van Hume
verbonden met \'n na\'turalisties evolutionisme. Weliswaar
treden bij Lewes, naast invloeden van Hume en Comte,

later ook elementen op ontleend aan Kant, Hegel en Fechneu
(psycho-pliysies parallelisme); doch het naturalistiese karakter
van zijn stelsel bleef. De bioloog Huxley, de apostel van
het agnostiese naturalisme, stond grotendeels onder invloed
van Hume en de negatieve zijde van de Kantiaanse leer,
waarmee hij \'n verhevene, bijna Stoicijnse, ethiek wist te
verbinden. Spencer \') heeft geen konsekwent systeem, doch
vertoont sporen van uiteenlopende beschouwingen. Op voet-
spoor van Hamilton en Mansel ontstond zijn leer over het
«unknowable absolute», dat toch God is.²) Zijn vage identi-
ficatie van bet ((unknowable» met «force», alsook zijn natura-
listiese evolutieleer komen soms na aan het materialisme.
In de kennisleer, door zijn hypothese van «inherited organized
tendencies», geeft hij \'n soort kompromis tussen Hume en
Kant. Zijn «transfigured realism» wijkt af zowel van Hume
als van Reid. In elk geval heeft zijn wijsbegeerte aan het
naturalisme veel steun verleend.

Na de eerste helft van de negentiende eeuw was het
naturalisme zo sterk geworden, dat ook Oxford al meer er
in opging. Mill, Spencer, Lewes e. a. oefenden steeds meer
invloed uit, zodat het nu noodzakelik werd om \'n doelmatig
middel te vinden, waarmee men het naturalisme bestrijden
kon, om zodoende voor de religie en de metaphysiek \'n plaats
te behouden.

Het was in deze.tijd, dat T. H. Green te Oxford student
werd. Hij was \'n ernstig, religieus denker en gevoelde zich

!) First Principles. Hier vindt men) zijn „synthetic philosophy" het
hest uiteengezet. Vgl. Dr. Steen kamp, Die Agnosticisme van Spencer,
Amsterdam, 1910.

²) Op karakteristieke wijze heeft Bradley hiervan gezegd: „It seems
a proposal to take something for Grod simply and solely because we do
not know what the devil it can bo. But 1 am far from attributing to
Mr. Spencer, any one consistent view". Appearance and Reality, London,
1897. p. 128, note.

bij geen der beide partijen thuis, noch bij het meestal
anti-religieuse sensationalisme en naturalisme, noch bij de
theologiese richting van Mansel. Hoewel hij in zekere mate
beïnvloed werd door de praktiese geest der utilisten, zocht
hij elders naar \'n meer bevredigende wereldbeschouwing.
Onder invloed van Jowett ^j) (vooral bekend als vertaler
van de werken van Plato) werd Green geleid tot kennis-
making-met de Duitse philosophie, waardoor hij ook bijzijn
studie van de Griekse wijsgeren (vooral Aristoteles) \'n dieper
inzicht in hun betekenis verkreeg. Hem, evenals anderen
in die tijd, scheen het toe dat de enige weg om de Britse
philosophie te doen terugkomen van de «lower categories»
en sensationalistiese en plat utilistiese neigingen, was door
invoering van spekulatieve elementen uit de Duitse philosophie.

Vóór die tijd was de invloed van de grote Duitse wijs-
geren zeer gering in Brittanje. Coleridge had Kant be-
studeerd en beschouwingen van Schelling overgenomen.
Terwijl Carlyle meer onder invloed van Fichte stond. Doch
zij waren beiden eigelik meer thuis op literaries dan op
wijsgerig terrein. Bij Hamilton en Mansel hebben wij reeds
de invloed van Kant bespeurd. In Schotland verliet Ferrier
(Institutes of Metaphysics, 1854) de weg door Hamilton inge-
slagen, en beweerde onder invloed van Schelling, dat men
\'n intellectuele intuitie van het absolute heeft. Terwijl zijn
landgenoot J. Hutchinson Stirling (The Secrel. of Heg el 18(35)
de Schotse philosopie trachtte te leiden van \'n «natural
realism» tot het idealisme van Hegel. ¹)

1  Opinerkelik is het dat de studie van Hegel in Amerika ook
omtrent deze tijd in zwang kwam niet de ,\',St. Louis Philosophical
Movement" (1859), waaraan H. C. Brockmeyer en W. T. Harris \'n voor-

Doch uit Oxford vooral worden de invloeden der Duitse
wijsbegeerte verspreid. Door toedoeu van T. H. Green en
E. Cairo, van wie men gezegd heeft dat zij «between them
spread a kind of Hegelian orthodoxy in metaphysics and
theology tliroughout Great Britain», onderging de ge-
schiedenis der wijsbegeerte \'n nieuwe wending.¹) Zij hebben
echter Hegel niet slaafs nagevolgd, want ook Kantiaanse
elementen ontbreken niet in hun systemen. Green vooral
heeft \'n eigenaardig standpunt ingenomen, zodat men moeilik
uitmaken kan welk aandeel Hegel gehad heeft aan do
vorming van zijn beschouwingen.

Met wapenen ontleend aan Kant en Hegel trok Green
te velde tegen het traditionele sensatiorialisme, dat toen te
Oxford veel invloed had. ²) Hij wijst er op, dat de sensation-
alisten niet gelet hebben op de bijdrage, die het verstand
zelf brengt tot onze ervaring. Doch, waarschijnlik onder
Hegeliaanse invloed, kon hij zich niet tevreden stellen met
het dualisme, dat bij Kant bestond tussen het denken

1 ) E. Caird in zijn Critical Philosophy of Kant, 2 Vols., interpreteert
Kant naar Hegeliaanse maatstaf. Zijn Evolution of lieligion en Meta-
physics (Encyclopaedia Britt. 9^th Ed.) dragen hetzelfde karakter.

2 ) Dit deed hij vooral in de Introduction to Longman, s Edition oj
Hume\'s Works. In de Prolegomena to Ethics (ed. by A. L. Bradley,
Oxford, 1906) komt in Bk. I de kennisleer ook tfer sprake.

en de zinnelike indrukken. Daarom trachtte hij tegenover
het sensationalisme. aan te tonen, dat sensaties niet af-
zonderlik, doch alleen door het denken existeren kunnen.
Wanneer wij phenomena zien in verhouding tot hun be-
ginselen, hebben wij, volgens hem, kennis van deze zoals
zij op zich zelve zijn. Hij helt er dus toe over om feiten in
relaties op te lossen. Zijn stelsel noemt hij zelf: «the idealism
which interprets facts as relations, and can only understand
relations as constituted by a single spiritual principle».
De realiteit wordt voor hem «a single and unalterable
system of relations». ¹) Zijn stelsel kan dus geen plaats
hebben voor het dynamiese, en heeft er veel toe bijgedragen
om bet ((passivisme» kenmerk van het Anglo-Hegelianisme
to doen worden. Green heeft echter \'n grote dienst aan de
Engelse wijsbegeerte bewezen door zo krachtig mee te werken
om haar te bevrijden van de «lower categories philosophy»
van Mill, Spencer en Lewes. Hij vooral heeft weer de
nadruk doen vallen op de geestelike zijde van de wereld en
de mens. De moraliteit wil hij redden uit de macht van
het naturalisme, omdat hij beseft dat «to a being who is
simply a result of natural forces an injunction to conform
to their laws is unmeaning». ²) In zijn Principles of Political
Obligation, dat nu nog yeel als handboek gebruikt wordt,
onderwerpt hij de beschouwingen van IIobbes, Rousseau,
Spinoza e. a. aan \'n schérpe kritiek. Hij wil vooral aantonen,
dat de staat niet \'n blote instelling is voor de handhaving
vari de eigendomsrechten en vrijheid van de burgers, maar
op \'n morele basis berust. Politieke verplichtingen en ver-
houdingen kunnen alleen op deze wijze gehandhaafd en

1  1. c. p. 26. Ygl. p. 29 waar hij het criterion der realiteit vindt
in de „uualterableness of the qualities which we ascribe to it".

2  1. c. p. 10.

gerechtvaardigd worden. De moraliteit tracht hij te ver-
dediger) door \'n analyse der kennis, want ook het naturalisme
moet de feiten kennen. Doch Green begaat de grote fout
om in »zijn kennisleer de dynamiese en doelmatige karakter-
trekken der kennis over het hoofd te zien. ¹) Dit kon echter
moeilik anders, daar de realiteit voor hem \'n systeem van
onveranderlike relaties was. Daarom viel het hem ook moeilik
aan te tonen hoe de menselike geest verbonden is met het
staties systeem der werkelikheid.

Belemmerd door deze beschouwing over dekennis en de
realiteit, gelukte het Green niet zijn doel ten volle te be-
reiken. Want de moraliteit en godsdienst laten zich moeilik
rijmen met zulk \'n onbuigzaam intellektualisme. Vooral
geldt dit van het Christelike theisme, dat Green langs
deze weg zocht te handhaven tegenover het naturalisme.²)
Want zelfs al zou men toestemmen, dat Green het bestaan
van zijn «spiritual principle in nature» gedemonstreerd
heeft, dekt dit nog geenszins de theïstiese beschouwing. Want
zijn «Eternal Consciousness» is niet teleogies van aard;
evenmin kan het «heilig» zijn, daar energie en morele
handelingen vanzell\' geen plaats hebben in \'n staties systeem.
Het is moeilik in te zien, hoe zijn «Eternal Consciousness»
zich reproduceren kan in de mens, en toch staties blijft.
Ook de reproduktie moet onveranderlik zijn, hetgeen moeilik

1 *) B.v. hij spreekt van: „the system of thought and knowledge
which realises or reproduces itself in the individual, a system into
the inner constitution of which no relations of time enter". 1. c. p. 79.

2 ) Vgl. Stukt, Iclola Theatri, p. 232: „By viewing the world as
static, and by confining his anlaysis of human experience to the element
of knowledge statically understood, he remains at an immeasurable
distance from Christian theism, and can furnish no sort of satisfactory
theoretic basis for religion and morality". A. Balfour (The Foundations
of BeliefLondon, 1896, pp. 145—151.) lieeft ook de godsdienstige
waarde van Green\'s standpunt in twijfel getrokken.

te rijmen is met de empiriese gegevens. ¹) Vandaar dat het
summum bonum en de vrijheid, die hij bepleit, slechts \'n
formele betekenis schijnen te hebben. Geen wonder, dat zijn
meer praktiese beschouwingen over de ethiek niet geheel
sluiten op zijn metapbysies stelsel; want in de praktijk staat
hij veel nader aan de werkelikheid, en heeft zich te Oxford
ook met prakties werk ingelaten.

Nog groter invloed dan T. H. Green heeft F. H. Bradley
uitgeoefend. In zijn Ethical Studies (1876) bedient hij zich
van Hegeliaanse beschouwingen tegenover de gangbare em-
piristlese én naturalistiese denkwijze. Doch door zijn Principles
of Logic (1883) heeft zijn standpunt verandering ondergaan,
totdat in zijn groot werk Appearance and Reality ²) hij
misschien meer verwantschap vertoont met Spinoza dan met
Hegel. ³) Hij is echter \'n zeer oorspronkelike denker, en

1  Gtreen zelf heeft de moeilikheid gevoeld, hoe de twee aspecten
van het bewustzijn met elkaar te verbinden. Hij zegt: „Our consciousness
may mean either of two things; either a function of the animal organism,
which is being made, gradually and with interruption, a vehicle of
the eternal consciousness; or that eternal consciousness itself, as making
the animal organism its vehicle and subject to certain limitations in
so doing, but retaining its essential characteristic .as independent of
time, as the determinant of becoming, Avhich has not and does not itself
become .... Not that there is a double consciousness, but that the one
indivisible reality of our consciousness cannot be comprehended in a
single conception". 1. c. p. 78. Men ziet dat het volslagen dualisme,
Avaarin hij vervalt, „opgelost" wordt door dezelfde naam te geven aan
de twee termen er van, hoewel hij zelf erkent dat zij niet onder één
begHp te brengen zijn, Vgl. Sturt, 1. c. p. 238; Knox, Mind, N. S.
Vol. IX, p. 64; Schiller, Studiën in Humanism, p. 282. Bradley noemt,
de „timeless self" van Green „a psychological monster". Appearance and
Reality, p. 114,

2  Eerste uitgave 1893; tweede vermeerderde uitgave 1897.

3  Vgl. Sturt, Idola Iheatri, Ch. IX.

*

kan dus niet de discipel van één man genoemd worden.
Trouwens zijn absolutisme verschilt heel wat, zowel, van
Hegel als van Spinoza. Hij is \'n schrijver van grote kracht
en munt vooral uit als dialecticus. Zijn invloed is dan ook
zeer groot geweest in de Engels sprekende wereld. Zelfs zijn
tegenstanders hebben van hein meermalen geleerd. Met Hegel
vertoont hij verwantschap b.v. in zijn leer van «the concrete
universal», zijn «soft determinism», in de verheerliking van
de maatschappij ten koste van de individu, en in zijn intel-
lektualisme. Doch hij neemt niet van Hegel over zijn Dialektik,
noch zijn Absolute, dat bloot uit de rede bestaat. Hij heeft
\'11 eigen dialektiek gegrond op zijn beschouwing van de
«relatievorm» van het denken als noodwendig en fundamen-
teel gebrekkig. Na zijn kritiek op de categorieën van relatie
en kwaliteit, zegt hij: «a relational way of thought — any
one that moves by the machinery of terms and relations —

must give appearance, and not truth......Our intellect,

then, has been condemned to confusion and bankruptcy,
and the reality has been left outside uncomprehended ....
The reader who has followed and has grasped the principle
of this chapter, will have little need to spend his time upon
those which succeed it. He will have seen that our experi-
ence, where relational, is not true; and he will have con-
demned, almost without a hearing, the great mass of pheno-
mena.» ¹) Hier heeft men dus het centrale punt van zijn
dialektiek, vanwaar hij uitgaat om geheel onze menselike
ervaring te veroordelen als «mere appearances». De relatie-
vorm, die noodwendig gepaard gaat met al het ervarene,
maakt alles tot \'n massa tegenstrijdigheden. Daarom moet
hij zijn Absolute inroepen om «somehow» al die tegen-

1  Appearance and Reality, pp. 33, 34.

strijdigheden in zich op te nemen en op te lossen. \') Dit
Absolute draagt dan het karakter van «feeling», waarin
de relatie-vorm, die het denken besmet, overwonnen zou zijn.
Tegenover het Hegeliaanse panlogisme, ²) wil Bradley ook
\'n plaats voor de wil en liet gevoel in zijn Absolute be-
houden. «Feeling and will must also be transmuted in this
whole, into which thought has entered. Such a whole state
would possess in a superior form that immediacy which we
lind (more or less) in feeling; and in this whole all divisions
would be healed up». ³) Toch is zelfs het gevoel voor hem
slechts \'n gebrekkig middel om door te dringen in het
wezen van het Absolute. «The whole must be immediate
like feeling, but not, like feeling, immediate at a\' level
below distinction and relation. The Absolute is imme-
diate as holding and transcending these differences.» ⁴) Het
Absolute is dus \'n eenheidservaring, die orimiddelik, zonder
relaties, distinctie, of divisie, alles omsluit, en waarvan het
gevoel ons slechts \'n gebrekkige idee geeft. Het is opmer-
kelik dat, hoewel Bradley zowel de wil als het gevoel
in het Absolute opnemen wil, de nadruk op het gevoel valt.⁵)
Hierdoor verkrijgt zijn absolutisme \'n irrationeel karakter.
Geen wonder, dat de resultaten van zijn dialektiek groten-

!) „Nohow" heeft Schiller ergens hierop geantwoord.

²) Vooral in de vorm, waarin GrREEN het verdedigt.

³) 1. c. p. 172. Hij zelf meent, dat deze beschouwing over het gevoel
en onmiddellikheid grotendeels Hegeliaans is. 1. c. p. 569 note. Hij
spreekt zich hier echter niet uit over het absolute van Hegel. Van
zijn beschouwing over sensatie zegt hij : „All I have done here is to
follow Hegel". Journal of Philosophy, etc. Vol. VII, 1910, p. 184.

4) 1. c. p. 242.

⁵) 1. c. p. 485. Hier zegt hij van het primaat van de wil: „This
must remain always a muddy refuge for the troubled in philosophy".
Wil, aktiviteit, of energie sluiten verandering en relaties in ; daarom
zijn zij blote „appearances", p. 483.

deels negatief zijn. De ganse wereld is vol tegenstrijdigheden,
die, op \'n wijze ons onbekend, in\'t Absolute opgelost worden.
Er is dus geen kontinuiteit tussen het eindige en het Absolute.
Het bevreemdt ons derhalve niet, wanneer Bradley soms de
overgang van «appearances» tot «reality» voorstelt als \'n «zelf-
moord». Vandaar dan ook de sceptiese toon, die geheel
het werk kenmerkt. Geen waarheid is ooit helemaal waar,
en, indien het helemaal waar werd, zou het ophouden waarheid
te zijn. ²) Daar het Absolute ons criterion is, en het Absolute
\'11 bovenmenselike ervaring is, die alles (ook ons beroep
erop) omsluit, blijft daar geen leiddraad over om ons behulp-
zaam te zijn in onze moeilikheden. Zijn Absolute schijnt ten
slotte slechts \'11 zeker mystiese waarde over te houden,
wanneer men het konkreet beschouwt. Hij erkent dan ook,
dat het element van mystiek in de wijsbegeerte hem aantrekt. ³)
Ondanks zijn verklaring, dat de Bealiteit ook gevoel en wil
in zich opnemen moet, is de methode van zijn wijsbegeerte
streng intellektualisties. Hij neemt dan ook de satisfaktie
van het intellekt als het doel der metaphysica, ⁴) en maakt
streng onderscheid tussen het theoretiese en het praktiese.
De psychologie acht hij ook van geen belang voor de logica,
zodat zijn «intellekt» eigelik \'n abstraktie wordt. Het denken
staat passief voor \'n gegevene realiteit. Aan de éne kant

*) B.v. 1. c. p. 170: „thought is relational and discursive, and, if
it ceases to he this, it commits suicide". Vgl. p. 207 : „In asserting
itself, time tries to commit suicide as itself, to transcend its own character
and to be taken up in what is higher".

²) Zie 1. c. Chap. XV, passim. Opmerkelik zijn ook de volgende
woorden in het voorwoord: „I offer... a set of opinions and ideas in
part certainly wrong, but whore and how much 1 am unable to tell",
p. XIII. Deze erkenning hangt saam met zyn systeom, en is niet slechts
\'n blijk van bescheidenheid.

³) 1. c. p. 5.

4) Zie vooral 1. c. pp. 553, 554.

spreekt hij van het abstrakte en foutieve van de «perceptive
judgment» (tegen de empiristen), en toch noemt hij «sense-
experience» als het punt, waar wij in aanraking komen met
de realiteit (tegenover de richting van Green waarschijnlik).
Trouwens zijn intellektualisme en «feeling-absolutism» zijn
oj) vele plaatsen moeilik met elkaar in overeenstemming te
brengen. In elk geval kan zijn staties intellektualisme geen
recht doen aan het dynainiese en persoonlike, omdat hier
relaties inbegrepen zijn, en wij hebben gezien, dat de categorie
van relatie voor Bradley \'n tegenstrijdigheid is. Sprekende
over het «ego» zegt hij: «if you take an essence which can
change, it is not an essence at all; while, if you stand on
anything more narrow, the self has disappeared» *). Hij vindt
dan ook, dat \'t «ego» zich niet verdedigen kan tegenover het
onoverkomelike bezwaar «as to the connection of diversity
with unity»¹). Tegenover diegenen, die in de wijsbegeerte
willen uitgaan van de persoon, om van daaruit hun systeem
op te bouwen, beweert Bradley op grond van zijn dialektiek:
«But the self is so far from supplying such a principle, that
it seems, where not hiding itself in obscurity, a mere bundle
of discrepancies»²). Men ziet dus, dat bij Bradley de vraag
steeds blijft, of de werkelikheid voldoet aan de eisen, die zijn

1  1. c. p. 103.

2 ³) 1. c. p. 120. Hij heeft het vooral tegen het „ego", omdat aktiviteit
hier \'n voorname faktor schijnt to zijn. Doch het oordeel van zijn
dialektiek over aktiviteit is:„it literally was riddled by contradictions.
All the puzzles as to adjectives and relations and terms, every dilemma
as to time and causatioff, seemed to meet, in it and there to find an
addition. Far from reducing these to harmony, activity, when we tried
to think it, fell helplessly asunder or jarred with itself. And to suppose
that the self is to bring order into this chaos, after our experience
hitherto of the self\'s total impotence, seems more sanguine than rational".
1. c. p. 115.

abstrakte identiteitslogica eraan stelt. Daar de konkrete
realiteit zich niet ten volle hieronder wil laten dwingen,
wordt zij voor «appearance» gehouden, en moet de realiteit
gezocht worden in \'n soort gevoelsabsolute, waar geen relatief
zijn, en de logica dus ook geen tegenstrijdigheden meer
vinden kan. Wij hebben met opzet langer bij Bradley stil
gestaan, omdat de zonderlinge resultaten van zijn dialektiek
meer dan iets anders er toe bijgedragen hebben om reaktie
op te roepen.

Bernard Bosanquet behoeft ons niet lang bezig te houden,
want, ofschoon, na Bradley, hij misschien de meest invloed-
rijke van de Engelse absolutisten geweest is, komen hun be-
schouwingen op vele punten overeen. Zijn Logic^x) is \'n zeer
goed werk, doch lijdt aan liet «passivisme», dat gepaard gaat
met het intellektualisme²). Door nadruk te leggen op de
centrale plaats, die het oordeel inneemt in geheel liet
denken, heeft Bosanquet \'11 meer organies karakter aan de
logica gegeven. Doch liet dynamiese van het denken en het
zijn loopt ook bij hem gevaar miskend te worden. Daarom
vindt hij de tijdsbepalingen, die bij de causaliteit geinvol-
veerd zijn, eigelik gebreken, die opgelost moeten worden in
de idee van \'n volmaakte grond der dingen.³) Het ideaal
der kennis, wat de historie betreft, zou volgens hem zijn \'11
systeem van hypothetiese oordelen, waarin tijdsrelaties ver-

^r) Logic, or the Alorpholotjy of Knowledge, 2 Vols. Oxford, 1888.111 zijn
Essentials of Logic heeft hij zijn logiese beschouwingen kort samengevat.
Behalve de straks te noemen werken heeft hij \'11 llistory of Aesthetics,
en The Psychology of the Moral Self geschreven.

²j Bosanquet wil niet, dat hij en Hegel intellektualisten zullen ge-
noemd worden. Journal of Philosophy etc. Vol. VII. 1910, p. 442. De
benaming schijnt mij echter goed uit te drukken de eigenaardige plaats,
die deze wijsgeren aan het intellekt toekennen in hun systemen, als
ook hun beschouwing over de aard van het intellekt.

^:!) Logic, Vol. I, 278. Vgl. The Falne and Destiny of the Indimdual, p. 301.

dwijnen.\') Ook de verandering schijnt voor hem iets te zijn,
dat in de logica omgezet moet worden in denkrelaties:
«for logical purposes change is only a case of difference or
negation».¹) Hij slaat ook geen acht op het doelmatig karakter
van het denken, omdat hij de psychologie en de logica te
te zeer van elkaar scheidt. In zijn Philosophical Theory of
the State wordt het sociale ten koste van de individu ver-
heerlikt, omdat als absolutist het geheel bij hem steeds pre-
domineert over het deel. Zijn Gifford Lectures²), waarin
zijn metaphysica uiteengezet wordt, behoeft ons niet bezig
te houden, daar de grondslagen er van veel overeenkomst met
Bradley doen zien. Dit werk vertoont echter neigingen om tot
het naturalisme op meer dan één punt te naderen.³) Heel

1  1. c. Vol. I, p. 140. Vgl. p. 41: „As the fundamental form of Knowledge
the Judgment tends to overcome change, and to view phenomena stub
specie etcrnitatis, and is in this respect at one with the Platonic „forms"\'?"

2  The Principle of Individuality and Value, London, 1912. Het tweede
deel heet The Value and Destiny of the Individual, London, 1913.

3  B. v. „Mind is not so much a something, a unit, exercising guidance
upon matter, as the fact of self-guidance of that world which appears
as matter, when that reaches a certain level of organisation . . . .
Everything, from an elementary substance upwards, reacts in the whole
in which it is a member; life and mind do no less, but nothing more....
It is for us really a minor question whether life, with all the facts of
organic regulation, can be explained on a physico-chemical basis".
Tegenover Dkiesch en de vitalisten beweert Bosanquet „the impossi-
bility of denying that self-guidance can be immanent in a purely
natural system, if we take natural in the sense of „unguided by
conscious mind" .... Consciousness, we repeat, neither creates a high
organism nor works it . . . The only possible course ... is simply to
accept conscious process as the essence of a certain kind of physical
process, and as covered by its physical cost, in the body\'s balance-sheet".
1. c. Vol. I. pp. 193—197.

goed kan men zijn systeem noemen «the higher naturalism». \')
Zonderling is ook het dualisme, dat zich meermalen open-
haart, ten spijt van zijn absolutisme, in de begrippen
van «externality» en «negativity», die mij niet duidelik
zijn. ²) Het werk van JBosanquet is rijk aan juiste opmer-
kingen en fijn gevoel. Doch het zwevende en vage van
zijn absolutisme is opvallend. Ten slotte is ook bij hem
liet criterion der realiteit de logiese wet van «non-con-
tradiction». Teleologie of doelmatig streven wordt dus de
logiese drang in alle dingen naar \'n systeem, waarin
alle tegenstrijdigheden opgelost worden. Zo zegt hij: «a
purpose is nothing more in essence than a partial element of a
logical whole».³) Waar Bradley getracht had alle moeilik-
heden op te lossen in \'n «feeling-absolute», dat boven alle
relaties staat, poneert Bosanquet «a complete unification in.
which all contradictions are destroyed, though diversity or
a negative aspect of course remains». ⁴) Ook de mouselike
persoonlikheid is slechts éne vorm, waarin het absolute
systeem bestaat, ⁵) en het is moeilik in te zien, waarin
zijn beschouwingen afwijken van het pantheisme.

Waar Green dus nog poogde om het theisme tegenover het

!) Zo heb ik Prof. Pringle-Pattison het horen kenschetsen in \'n
bespreking ervan op \'n vergadering van de Edinburgh University
Philosophical Society.

²) Zie b.v. 1. c. A^ol. I. pp. 187, 143 ff., 220, 380, over „externality",
en 232 ff., over „negativity".

³) 1. c. p. 70. Deze beschouwing hangt saam met de „timeless
reality", die hij op deze bladzijde schijnt te verdedigen.

⁴) 1. c. p. 376.

⁵) 1. c. Vol. I. p. 382. Vgl. pp. 377, 378: „the hard and fast limits of
range and quality often attributed to our self or personality are not
to be found anywhere in the real world". Vgl. 1. _c. Vol. II. p. 62:
„separateness is not an ultimate character of the individual, but is a
phase of being akin to externality, and tending to disappear in so far
as true individuality prevails".

naturalisme te handhaven, en bij E. Caird, J. Caird, J. Watson
en H. Jones dergelike neigingen in meer ol\' mindere mate
aanwezig zijn, heeft het absolutisme van Bradley, Bosanquet,
A. E. Taylor, Joachim, Joseph, McTaggart e. a. radicaler
richting ingeslagen. Door de persoonlikheid van de mens
prijs te geven terwille van \'n intellectualisties systeem, had
men natuurlik ook geen plaats meer voor \'t theisme. Vooral
bij McTaggart komt dit zo duidelik uit, dat wij \'n enkel
woord over hem zeggen moeten voor wij afstappen van het
absolutisme.

Hij staat nader aan Hegel dan anderen, en heeft
zijn verhouding tot het Christendom ook duideliker uitge-
sproken. Hij wil de beschouwing verdedigen: «that the
Absolute, as demonstrated bij Hegel, must not be considered
as personal, and is more appropriately called «it» than
«he»».²) Zulk \'n onpersoonlik wezen, zegt hij, kan niet wijs,
noch goed zijn, en kan geen liefde jegens mensen hebben. ³)
Onze gevoelens jegens het Absolute moeten ook zo anders
zijn dan tegenover onze medemensen, dat ook hier de be-
naming liefde ongepast is. «The unity of the Absolute is not
more or less perfect than that unity of each of its differen-
tiations which we call personality. Each has an entirely
different ideal of perfection».⁴) Hij meent dus, dat het

!) Hij tracht zelfs van Hegel\'s dialektiek gebruik te maken. Vgl.
Studiën in the Hegelian Dialectic.

²) Studies in Hegelian Cosmology, Cambridge, 1901, p. 58.

³) 1. c. p. 57; vgl. p. 289: „The love of which we speak here
cannot be what is generally called love of God. For love is of persons,
and God, as we have seen, is a unity of persons, but not a personal
unity. Nor can we say that it is God that we love in man. It is no
more the merely divine than the merely human. The incarnation is
not here a divine condescension, as in some religious systems".

4) 1. c. p. 87. Vgl. p. 84: „The sense óf self is the indivisible unity
of consciousness. The Absolute has not the indivisible unity, and therefore

geloof in \'n pérsoonlike God verdwijnen kan zonder aan de
zedelikheid schade te doen, hetgeen blijken zou daaruit, dat
tegenwoordig meer mensen dan ooit de persoonlikheid Gods
loochenen, terwijl de zedelike toestanden, volgens hem, al
beter worden. 01\' onze gemoedsstemming beter of slechter
bevredigd wordt door het geloof in \'11 persoonlike God, vindt
hij \'n kwestie van smaak.¹) Hij komt dan tot het besluit:
«It will be best to depart from Hegel\'s own usage, and to
express our result by saying that the Absolute is not God,
and, in consequence, that there is no God».²) De verhouding
van het Hegelianisme tot het Christendom maakt hij zeer
duidelik. Hij meent dat het gemakkelik is voor de Christen
om door middel van Hegeliaanse argumenten aan te tonen,
dat het scepticisme, materialisme, Spinozisties pantheisme,
deisme en Arianisme dwalingen zijn, voorzover zij afwijken
van dë «orthodoxie». Doch, merkt hij op, de bondgenoot,
die alzo ingeroepen werd, zal spoedig blijken de meest ge-

it has no sense of self. Therefore it is not a person\'. There is no room
left for any further possibilities". Hij ziet zeer duidelik in dat zijn
Absolute niet Grod zijn lean. Sprekende over het gewone geloof in \'n
persoonlike Grod, zegt hij: „This belief certainly does not refer to a
personal Absolute, but to a being who is not the only reality, though
he is the supreme reality. It regards us as the creatures of whom God
is the creator, as the subjects of whom he is the king, as the children
of whom he is the father, but emphatically not as the parts of which
he is the whole, or as the differentiations within his unity". 1. c. p. 92.
Men vergelijke deze woorden met dc beschouwingen van Royce, waar-
over straks. Het is grappig hoe absolutisten, niettegenstaande hun
onfeilbare dialektiek, tot tegenovergestelde konklusies komen kunnen.
Zie Schiller, Humanism, p. IX, note. McTaggart leert soms bijna \'11
soort monadologie, en vindt ook de tijd \'11 grote moeilikheid voor de
dialektiek, die \'11 tijdloze realiteit eist.

^L) 1. c. pp. 91, 92;

²) 1. c. p. 94.

vaarlike vijand to zijn. \') Want de leerstukken, die door
middel van Hegeliaanse argumenten tegen aanvallen van
buiten verdedigd werden, zullen nu daardoor zo veranderd
zijn, dat zij op het punt staan weg te smelten. McTaggart
zelf verkiest \'n soort mystiek, waarmee hij dé onvolmaakt-
heden van het logies systeem aanvult. ¹) In zijn laatste
werk ²) heeft hij sommige der gewone veronderstellingen van
de godsdienst onderworpen aan de kritiek van \'n intellek-
tualistiese logica. Het resultaat is bloot negatief.³) Hij meent
dus, dat alleen \'n gezonder metaphysica het geloof in de
godsdienst rechtvaardigen kan. Doch, verklaart hij, «no man
is justified in a religious attitude except as a result of
metaphysical study». ⁴) Daar de meeste mensen echter in
deze wereld geen tijd of bekwaamheid hebben voor meta-
physiese onderzoekingen, meent McTaggart, dat wij genood-
zaakt zijn te konkluderen: «whetlier any religion is true or
not, most people have no right to accept any religion as
true».⁵) Doch al waagt zich iemand aan de metaphysica, dan
staat hij voor de moeilikheid, dat metaphysici onderling zeer
verschillen, en dus zou hij geen voldoende bevestiging voor
zijn resultaten vinden kunnen. Daar, volgens McTaggart

1  Echt Hegeliaans is het slot van (lit werk: „1 have ventured to
indicate the possibility of finding, above all knowledge and volition,
one all-embracing unity, which is only not true, only not good, because
all truth and all goodness are but distorted shadows of its absolute per-
fection — das Unbegreifliche, weil es der BegrifF selbst ist". 1. c. p. 292.

2  Some Dogmas of Religion, London, 1906.

3 ⁴) 1. e. p. 241: „Our»conclusion that there was no reason to suppose
that God existed gave us, no information as to what did exist". Alleen
de metaphysica kan dit gebrek aanvullen, zoals zijn bovengenoeinde
werken aantoonden.

4  1. c. p. 242.

5 3) 1. c. p. 293. .

dergelijke meningen zicli verbreiden zullen, kan men \'n
vermindering van de godsdienstzin in de toekomst verwachten.
Hij troost zich met de gedachte dat dit geen ongemengd
euvel zijn zal. ^l) Velen moeten dus sterven in onzekerheid
omtrent de godsdienst; en hoewel \'n leven hierna dit zou
kunnen vergoeden, is de realiteit van dat leven zelf iets, dat
bewezen moet worden. McTaggart meent dus, dat wij slechts
hopen kunnen, dat na verloop van tijd wijsgeren al nader
aan de waarheid komen zullen. Hij vertrouwt dat door meer
inspanning zij in staat zullen zijn om steeds meer saam te
stemmen over de gronddogmas, die men geloven mag.
McTaggarï is \'n scherpzinnige en heldere schrijver. Bij hem
blijken des te duideliker de logiese konsekwenties van \'n
intellektualisme,²) dat abstraheert van de persoonlikheid.

Het is opmerkelik echter, dat in de laatste jaren ook het
Absolutisme neigingen begint te vertonen om nader aan het
konkrete te komen. De invloed der bizondere wetenschappen,
en vooral van de psychologie, schijnt hiervan de oorzaak te
zijn. Zo vindt men b.v. in Elements of Melaphysics³) van
A. E. Taylor vele aanknopingspunten met de kennistheore-
tiese onderzoekingen der natuurvorsers⁴); terwijl hij ook \'n
plaats tracht te geven aan de doelmatige aktiviteit van de
individu.⁵) Hij houdt echter ten slotte nog vast aan het intel-

!) 1. c. p. 294.

²) Hoe zeer het apriorisme kleeft aan het intellectualisme blijkt b.v.
uit zijn definitie van de cosmologie : „By Cosmology I mean the appli-
cation, to subject-matter empirically known, of a priori conclusions
derived from the investigation of the nature of pure thought". Studies
in Hegelian Cosmology p. 1.

³) Londen, 1903. Hij volgt Bradley meestal, doch staat ook on dei-
invloed van Royce, Ward en Stout. Vandaar het voluntaristies element,
dat hier en daar te voorschijn treedt bij Taylor.

4) Zie b.v. over causaliteit, 1. e. pp. 167. 11\'.

5) B.v. 1. c. pp. 55 ff. .......■

lektualistiese criterion der realiteit,¹) zodat er twee lijnen in
zijn werk voorkomen, die moeilik met elkaar te rijmen zijn.²) \'n
Ander voorbeeld van \'n meerkonkrete richting openbaart zich
bij Josiah Royce, de vermaarde Amerikaanse absolutist. Deze
geniale schrijver heeft in zijn The World and the Individual³)
het absolutisme op zeer aantrekkelike wijze voorgedragen.
Hij tracht vooral duidelik te maken het nauwe verband
tussen kennis en wil in \'t absolute. Hij staat op streng idealisties
standpunt. «To talk of Being is to speak of fact that is
either present to a consciousness or else is nothing». ⁴) Hij
tracht dus het Absolute voor te stellen als \'n Ego. dat alles
kent en alles ook in zich sluit. Hij verschilt van Bradley
doordat hij meent, dat wij meer weten aangaande hoe de
Realiteit het particuliere met het universele verenigt, dan
Bradley erkent. Tegenover deze beweert hij dus: «the Ab-
solute is no sponge», waarin alles opgezogen wordt; «it is
not a cryptic or self-ashamed, but an absolutely self-expres-
sive sell\'».⁵) Dit, meent Royce, kan men zich zonder tegen-

1  Ygl. 1. c. p. 385 note, over „satisfaction of the intellect".

2  Zie over dit alles Schilleb, Mind N. S. 1905, N°. 55; het ant-
woord van Taylor, 1. c. N°. 57; en de kritiek van Schiller, 1. r.
No. 54. Ygl. Schiller, Studies in Humanism, pp. 224—257. Dit controvers
werpt veel licht op de verhouding van pragmatisme en absolutisme.

3  Gifford Lectures, Two Series, 1899, 1901, New York. Royck had
echter reeds in 1885 dergelijke beschouwingen verdedigd in zijn The
Religious Aspect of Philosophy.

4 ⁴) 1. c. First Series, p. 400. Vgl. wat hij eveneens daar zegt: „what,
is, is present to the insight of a single Self-conscious Knower, whose
life includes all that he knows, whose meaning is wholly fulfilled in
his facts, and whose self-consciousness is complete". De moeilikhcid is
in te zien hoe Royce doelmatigheid toeschrijven kan aan\'n „all-inclusive,
timeless Reality". Psychologiese analogieën worden dan outoepasselik.

5  1. c. p. 565. Zo tracht Rovce doelmatigheid in zijn Absolute op
te nemen als \'n doel, dat volkomen Verwezenlikt, is, en alles in zich
sluit in tijdloze volmaaktheid.

*

strijdigheid indenken, wanneer men inziet, dat het begrip
van «the actually infinite» \'n positief konkrete conceptie is.
Hij tracht zich \'n denkbeeld hiervan te vormen door zich te
beroepen op de nieuwe bespiegelingen in de mathesis.i) Hoe-
wel Royce meer plaats aan de empirie geeft, berust ook zijn
beschouwing ten slotte op \'n intellektualistiese dialektiek. 2)
Ons doel bracht mee, dat wij in dit kort overzicht van
de opkomst van het Anglo-Hegelianisme, vooral gelet hebben
op die punten, waartegen reaktie opkwam. Het spreekt
echter vanzelf, dat het absolutisme ook veel geleverd heeft,
dat van blijvende waarde zijn zal. Mannen als Bradley ³)

en Royce !) hebben nieuw licht geworpen op meer dan
één vraagstuk. In ieder geval heeft het absolutisme bij zijn
optreden \'n goede uitwerking gehad. De Engelse wijsbe-
geerte verkeerde destijds in \'n treurige toestand, \'n Opper-
vlakkig naturalisme en sensationalisme dreigden met alleen-
heerschappij. Door de toevlucht te nemen tot Kant en
Hegel heeft het absolutisme de diepere problemen der wijs-
begeerte weer op de voorgrond geschoven, en de gebreken
van het naturalistiese empirisme in het licht gesteld. ¹)
Velen meenden dan ook langs deze weg de religie te kunnen
handhaven. Meer dan één werd gerust gesteld door het ver-
schijnen op philosophies gebied van \'n bestrijder van het
naturalisme, waardoor \'n einde gemaakt werd aan de alleen-
heerschappij van anti-godsdienstige richtingen. Hoe dit ook
al zij, het absolutisme won spoedig zoveel veld, dat het
binnen weinige jaren heersend werd aan de meeste univer-
siteiten in de Engels sprekende wereld. ²) Kant en Hegel

1  Ook de pragmatist Sturt erkent dit; Idola Theatri, p. 152: „Having
regard to the previous character of English thought, there can be no
question that the German invasion lias been most salutary on the whole:
the teaching of Green and his successors has enabled England to take
its place in the general march of European thought". Terwijl James
zegt: „There is no doubt that, as a movement of reaction against the
traditional British empiricism, the hegelian influence represents expansion
and is doing service of a certain kind". The Will to Believe, p. 2G3.
Vgl. Plur., Univ., p. 2.

2  Natuurlik vonden het naturalisme en agnosticisme nog veel ingang
buiten akademiese kringen en onder de natuurvorsers. Ook op het volk
hebben mannen als Tyndall en Haeckel invloed gehad. De nationalist

werden nu de modewijsgeren. Vooral oefende de Bradleiaanse
beschouwing veel invloed uit.

Doch spoedig kwam er reaktie van meer dan éne kant.
De miskenning van de persoonlikheid en van het praktiese.
leven, en het intellektualisme, dat niet genoegzaam rekening-
hield met de psychologie der kennis, moesten alle op de
duur meewerken om ontevredenheid te doen ontstaan.

Vooral wekte de minachting van de persoonlikheid spoedig
tegenstand op, want hier ging het om \'n punt van principieel
belang. Zo ontstond het «personal idealism», waarvan Prof.
A. S. Pringle Païtison de voorvechter was.In zijn Scottish
Philosophy (1885) vergeleek hij Kant en de Schotse philo-
sophic met het oog op de antwoorden, die zij op de vragen
van IIume gaven. Hij wees er op, dat, hoewel het Duitse
antwoord dieper ging, er toch nuchtere elementen in de
Schotse School waren, die konden bijdragen om de wijsgeer
te bewaren voor zekere gevaren van het Hegelianisme. Bij
al het goede, dat hij in Hegel ziet, merkt hij toch op:
«Hegelianism seems to treat man simply as he is a universal
or perceptive consciousness, gazi ng at the spectacle of things...
But a philosophy which goes no further than this in its
treatment of the individual, leaves untouched what we may
call the individual in the individual — those subjective
memories, thoughts, and plans which make each of us a
separate soul». ²) Hegelianism and Personality (1887) heeft

Press Association heeft vele dergelijke geschriften verspreid, terwijl
personen als McCa.be en Bla.tchfoki> het naturalisme gepopulariseerd
hebben. Ook in Zuid-Afrika oefenen zij invloed uit.

^r) Zijn leerling S. H. Meelone neemt \'n soortgelijk standpunt in
Zie Philosophical Criticism and Construction, Edinburgh and London, 1897.

²) Scottish Philosophy, p. 221. Over de toestand in Schotland merkt
hij op „that the philosophical productions of the younger generation
of our University men are more strougly impressed with a German
than with a native stamp". 1. c. p. 2.

vooral veel invloed uitgeoefend door de scherpe kritiek,
waaraan hij hier sommige beschouwingen van het Hegeli-
anisme onderwierp. Zoals de titel van het werk reeds aan-
duidt, kwam hij op voor de persoonlikheid van de mens,
tegenover het oplossen der individuen in het éne Ego.
\'n Aanhaling uit dit werk zal genoegzaam zijn standpunt
duidelik maken. «Every Ego carries in itself a Non-Ego, but
that does not justify us in sweeping all existence without
more ado into the circle of a single self-consciousness,
identifying Nature with the Non-Ego of God, and simpli-
fying the problem by extruding our own self-consciousness
altogether». Later heeft hij ook in andere werken het
recht van de persoonlikheid gehandhaafd, zowel tegen het
naturalisme als tegen «the Spinozism which permeates Mr.
Bradley\'s statement of metaphysical monism».¹) Hij vindt
dan ook dat het Hegelianisme te intellektualisties was, en aldus
leidde tot de identificatie van God met het menselike denk-
proces.²) Terwijl Bradley met zijn gewijzigd gevoelsabsolute,
«feeling absolute», gevoerd wordt «to a Brahmanicpantheism».³)

1  Maris Place in the Cosmos and Other Essays, Edinburgh and London,
1897, p. VII. Hij zegt hier: „Man as rational, and, in virtue of self-
conscious reason, the free shaper of his own destiny, furnishes us, I
contend, with our only indefeasible standard of value, and our clearest
light as to the nature of the divine. He does what science, occupied
only with the laws of events, and speculative metaphysics, when it
surrenders itself to the exclusive guidance of the intellect, alike find
unintelligible, and are fain to pronounce impossible — he acts". 1. c. p. YI.
Hij grondt zijn metaphysica dus ten slotte op het zedelikc bewustzijn.
Zo verdedigt hij het theisme, in zijn Two Lectures on Theism (Edinburgh
and London, 1897), tegenover het deisme cn pantheismc.

2  Theism, p. 44.

3 ⁴) 1. c. p. 53. In 1907 verscheen The Philosophical Radicals, waarin
o.a. ook \'n kritiek op Dewey te vinden is (pp. 178—194). Hier heeft
hij ook McTaggaitï bestreden (pp. 195—212). Zijn Gifford Lectures
zijn nog niet verschenen.

Vooral werd deze «personal idealistic» reaktie van belang
toén \'n groep denkers te Oxford, dat de burcht van het
Anglo-Hegelianisme was, samen \'n manifest uitgaven onder
de titel: Personal Idealism, Philosophical Essays by Eight
Members of the University of Oxford. Ook deze schrijvers
vallen zowel liet akademiese absolutisme als het vulgaire
naturalisme aan, omdat beide aan de persoonlikheid van de
mens te kort doen. «Naturalism and Absolutism, antagonistic
as they seem to be, combine in assuring us that personality
is an illusion. Naturalism and Absolutism, then, are the
adversaries against whom the personal idealist has to strive».²)
De absolutist vinden zij \'n des te gevaarliker vijand, omdat
zijn beschouwingen schijnbaar zo veel meer gemeen hebben
met de «personal idealist» dan die van de naturalist. Vooral
menen zij dat het absolutisme niet met de feiten overeen-
stemt, en te weinig acht slaat op de empirie. Daarom is \'n
«empiries idealisme» .nodig, dat trachten zal om de twee
hoofdgebreken van het absolutisme te vermijden: «its way
of criticising human experience not from the standpoint of
human experience, but from the visionary and impracticable
standpoint of an absolute experience; and, secondly, its refusal
to recognise adequately the volitional side of human nature».³)

Overigens verschillende medewerkers nog al veel. Schiller,¹)
die hier zijn Axioms as Postulates voordraagt, neemt reeds zijn
humanisties standpunt in; Stout komt na aan de pragmatiese
waarheidsleer in zijn Error; Stuut verschijnt later onder de

*) Edited by H. Sturt, London, 1902.

²) 1. c. p. VI.

³) 1. c. p. VIII.

4) Hij had echter reeds in 1891 anoniem zijn Riddles of the Sphinx
uitgegeven, waarin hij op \'n radicale wijze, in zijn voor-pragmatiese
periode, \'n persoonlik pluralisme verdedigde. De nieuwe uitgave van dit
werk (Loudon, 1910) is omgewerkt in overeenstemming met zijn later
pragmaties standpunt.

pragmatisten \') en Marett is hun vriendschappelik gezind
De theologen Bussell en Hastings Rashdall verdedigen,
tegenover hét absolutisme, \'n God, die beperkt is in Zijn
macht, omdat zij aldus menen de persoonlikheid van de mens
te kunnen redden. Zij zijn geen pragmatisten. Rashdall in
elk geval niet, daar hij later zelf het pragmatisme bestreden
heeft.¹) Boyce Gibson is wel niet volbloed pragmatist ge-
worden, doch heeft veel met Eucken gemeen, ²) waardoor
hy sympathiek tegenover liet humanisme van Schiller e. a.
staat. Hij betuigde later zijn sympathie met de richting in
de logica van Schiller en Dewey, en voegde er bij: «I am,
indeed persuaded that the drift of the present work [zijn
eigen Logica] is convergent with that of the Pragmatic
Reformation, and that the stress laid on relevancy is a vital
bond of union between ourselves and the Pragmatists». ³)
Hij meent dan ook, dat, door saam te werken met deprag-
matiese beweging, het idealisme van de Hegeliaanse school
vruchtbaar zal kunnen worden.

In Amerika kwam omtrent dezelfde tijd \'n dergelijke
reaktie op tegen het absolutisme — daar vooral door Royce
en Ladü vertegenwoordigd — in het werk van Prof. Howison,
The Limits of Evolution, and other Essays illustrating the
Metaphysical Theory of Personal Idealism (1901). ⁴) In de
kennisleer blijft hij, evenals Rashdall, op de lijn van het

1  In \'n bespreking met Schiller voor de Aristotelian Society. Zie de
Proceedings van dit genootschap, 1905—1906. Ygl. ook zijn Philosophy
and Religion, London, 1909, waar hij het theisme op interessante wijze
verdedigt, zonder echter pragmatist te zijn.

2  Zie zijn Rudolf Ihekeris Philosophy of Life, London, 1907. Zijn
kritiek is vooral van belang. 1. c. pp. 159 ff.

3 ⁴) The Problem of Logic, London, 1908, p. VIII.

4  De naam ,,personal idealism" werd hier het eerst gebruikt, doch
onafhankelik door Stort en zijn medewerkers gekozen.

intellectualisme staan, zodat men merken kan, dat het
absolutisme, zelfs onder intellektualisten, niet meer zo zeer
in zwang is als vroeger. Ook de theoloog Illingworth heeft
in zijn welbekende werken ^x) er toe bijgedragen om het
recht van de persoonlikheid te doen gelden.

In de laatste jaren heeft het absolute idealisme ook reaktie
verwekt bij de voorstanders van het realisme. Zelfs toen het
Anglo-IIegelianisme heersend was, waren er sommige denkers,
die onder invloed van de Schotse School, aan het realisme
vasthielden, zoals wij boven reeds zagen. Martineau ¹) kan ook
genoemd worden als \'n denker, die onder invloed van het
«natural realism» van Reip stond, hoewel hij het verbond
met elementen aan Berkeley ontleend. Doch Martineau
heeft heel weinig invloed op het wijsgerig proces in Engeland
uitgeoefend. Allen hebben zijn prachtige stijl en diepe zede-
like en religieuse ernst bewonderd, doch haast niemand heeft
zich met zijn stelsel als geheel kunnen verenigen.²) Zijnintui-

1 -) Types of Ethical Theory, 2 vols, en Study of Religion, 2 vols, waren
zijn voornaamste werken. Zijn talrijke losse stukken vindt men verzameld
in Essays, Reviews, and Addresses. Zijn beschouwingen werden vroeg
reeds gevormd tegenover liet associationalisme van de empiristen aan
de éne, en de Schotse School aan de andere kant. Vandaar dat zijn
denken weinig beinvloed werd door de nieuwere richtingen na 1850,
en hij later eigelik alleen stond.

2 ) Zijn verdiensten zijn goed beschreven door Prof. Prinqle Pattison :
„The clearness and beauty of Martineatj\'s style, the rhetorical force
of his pleading, the ethical passion and spiritual dignity of the man,
combined to make him an ideal champion of the spiritual view of the
world in a time of transition and intellectual insecurity. For myself,
I cannot but think that it is on such imperishable services to the
common cause of Idealism, rather than on the peculiar features which
differentiate his own treatment from other systems, that Martineau\'s
place in the history of English thought will ultimately depend", The
Philosophical Radicals, p. 83.

tionalistiese kennisleer zag de eigelike moeilikheden over
het hoofd, terwijl zijn intuitionalistiese ethiek op sommige
punten als psychologies onjuist beschouwd werd en tevens
als te zeer individualisties van aard. Evenzo vond de
deistiese neiging van zijn metaphysica weinig waardering.

Andere denkers zoals Adamson, ¹) Case, ²) IIobhouse, ³)
Priciiard ⁴) en Cook Wilson staan ook op de lijn van het
realisme, hoewel zij onderling zeer verschillen. Doch vooral
van belang is het Neo-Uealisme, dat in de nieuwste tijd veel
opgang gemaakt heeft. Kenmerkend hierbij is de poging
om het dualisme van het oude realisme te ontwijken. Ook
deze denkers verschillen onderling zeer en hebben eigelik
alleen hun anti-idealisme gemeen. Zij allen zijn echter ook
gekant tegen het zwevende van het absolutisme, waarin zij
vele onbewijsbare dogmatiese beweringen vinden. Deze be-

1  Zie vooral zyn kennis theorie zoals uiteengezet aan het slot van
het eerste deel van zijn voortreffelike The Development of Modem Philosophy.
Hij staat onder invloed van Lotze en Kant, doch vindt laatstgenoemde
te subjektivisties, en zoekt het objcktieve in het ruimtelike. Zijn
Philosophy of Kant, en artikel over Kant in de Encyclopaedia Brittannica
zijn ook bekend.

2 ³) Hij verdedigt \'n „physical realism" tegenover alle andere meningen.
Art. Melaphysics, Ene. Britt. 10^th Ed.

3  Theory of Knowledge. Pt. I. ch. I, II. Hij verdedigt \'n „immediate
appreliension" van bepaalde objekten in ruimte en tijd.

4  Kants Theory of Knowledge, Oxford, 1909. Hij staat gedeeltelik
onder invloed van Prof. Cook Wilson, die echter niets uitgegeven
heeft hierover. Prich*rd meent dat alle kennisleer onmogelik is. „Know-
ledge is sui generis and therefore a „theory" of it is impossible". 1. c.
pp. 245, 124. Voor \'n dergelijke beschouwing zie Pratt, de Amerikaan,
What is Pragmatism ?, p. 171. Ook A. K. Rogers is \'n Amerikaanse
realist van \'n verwante richting. Zijn lUstory of Philosophy en Modern
Philosophy worden veel als handboeken gebruikt. Voor zijn kennisleer zie
The lteligious Conception of the World, New-York, 1907, pp. 6—78.

weging is als nog meer \'n polemiek dan \'n leer. Met het
naturalisme houdt zij, volgens Perry ¹), vast aan de resultaten
van de natuurvorsing en de onafhankelikheid der physiese
realiteit van onze kennis; met het idealisme wil zij de
validiteit en onoplosbaarheid van de logica en ethiek hand-
haven ; en met het pragmatisme komt zij op voor het prakties
en empiries karakter van het kennisproces en het «prima
facie» pluralisties voorkomen van de werkelikheid. Doch zelfs
op deze punten zijn zij het niet eens en verschillen nog
weer onderling. De meesten zijn echter intellektualisten in
de kennisleer. In Engeland vertegenwoordigen o. a. G. E.
Moore, ²) T. P. Nunn, ³) en de bekende mathematicus
Bertrand Russell \'•) het neo-realisme. In Amerika hebben
zes van deze neo-realisten samen eerst \'n manifest ⁴) en
later \'n boek ^c) uitgegeven, waarin zij hun gemeenschappelike
basis trachten duidelik te maken. Zij zijn E. B. Holt, W. T.
Marvin, W. P. Montague, R. B. Perry, ⁵) W. B. Pitkin en

1 Present Philosophical Tendencies, p. 272.

2  Zie The Refutation of Idealism, Mind, N. S. Vol. XII, 1903.

3 ³) Zie Are Secondary Qualities Independent of Perception? Proceedings
of the Aristotelian Society, 1909—1910, pp. 191—218.

4  The Program and First Platform of Six Realists, Journal of Philosophy
etc., Vol. VII, 1910, pp. 393—401.

5 ⁷) Hij heeft, behalve zijn aandeel aan genoemde geschriften, \'n deel
van Present Philosophical Tendencies (pp. 271—347) er aan gewijd. Ook
vele artikelen in The Journal of Philosophy, etc.

E. G. Spaulding. Deze richting is nog in haar wordings-
periode en haar kennisleer is op vele punten moeilik te
verstaan. Zij staat aan de éne kant onder invloed van het
Leibnitziaanse particularisme van Russell, en aan de andere
kant (vooral in Amerika) onder invloed van het «radicale
empirisme», waaruit weer blijkt hoe groot de stimulus is,
die James aan het wijsgerig denken gegeven heeft. Neo-
realisten, die meer op deze laatste lijn liggen, zijn verwant
aan het pragmatisme. De richting van Russell en G. E.
Moore huldigt \'n Leibnitziaanse intellektualisme, dat vreemd
is aan het pragmatisme, en vooral gebaseerd is op de leer
van «the universal externality of relations» en de alom-
geldigheid van \'n identiteitslogica. De meesten van haar
aanhangers schijnen ten slotte niet te ontkomen aan de
«copy tlieory» der kennisleer van het oude realisme. Sommigen
miskennen de persoonlikheid, terwijl B. Russell b.v. natura-
listies aangelegd is ²) In elk geval vertoont het neo-realisme
zoveel verschil met het oude, dat het geen wonde]¹ is, dat
aanhangers van liet scholastieke realisme het beschouwd
hebben als \'11 ultra-realisme. ³) Onder de vele schakeringen,
die het realisme tans vertoont, zijn er ook zekere eigen-
aardige vormen, zoals die van Herrick, \'\') die, als dynamiese

!) Van al deze schrijvers zijn ook artikelen, meestal in The Journal
of Phil, etc., verschenen.

²) Vgl. Philosophical Essays, pp. 60, 61: „all the labour of the age,
all the devotion, all the inspiration, all the noonday brightness of
human genius, are destined to extinction in the vast, death of the solar
system, and the wTiole temple of Man\'s achievement must inevitably
be buried beneath the debris of a universe of ruins".

³) Vgl. de jesuiet L. J. Walker, Theories of Knowledge, Absolutism,
Pragmatism, Realism, London, p. 30: „[the new realism] suggests the
ultra-Realism of certain Medieval philosophies". Vgl. 1. c. p. 176.

4) In The Journal of Phil, etc., Vol. I, 1904, verscheen meer dan één
artikel van zijn hand (pp. 281 ff, 372 ff, 595 ff). Losse stukken van hem zijn

realist, veel verwantschap met het pragmatisme vertoont.
Onder de neo-realisten staat Perry meer sympathiek tegen-
over het pragmatisme dan de anderen. De controversen
tussen pragmatisten en neo-realisten -) zijn dan ook van
belang voor het reconstructie-proces, waarin de wijsbegeerte
verkeert, daar pragmatisten samen met realisten tegen het
absolute idealisme opkomen, en dus geen antipathie tegen
het realisme als zodanig hebben. Zij wensen alleen, dat men
deze leer zal bevrijden van de klaarblijkelike gebreken, die
aan de oudere vormen er van kleven. 01\' neo-realisten, bij
al het goede van hun anti-idealisme in de kennisleer, hierin
geslaagd zijn, is nog de vraag.

Onze korte beschrijving van het absolutisme kan dienen
om de opkomst van het pragmatisme meer verstaanbaar te
maken, terwijl wat wij gezegd hebben over het neo-realisme
en «personal idealism» er toe bijdragen zal om te wijzen op
andere faktoren in de tegenwoordige overgangsperiode. Ook
tegenover deze richtingen heeft het pragmatisme zijn stand-
punt te handhaven. Met \'n kort overzicht van de uitwendige
geschiedenis van liet pragmatisme kunnen wij dit hoofdstuk

na zijn dood uitgegeven. Zie, over zijn verwantschap met het pragmatisme,
Bawden, Journal of Phil, etc., Vol. I., p. 427. Vgl. Moore, Pragmatism,
and its Critics, pp. 206, 207.

¹) Zie Present Philosophical Tendencies, p. 325. Vgl. W. T. Marvin:
„1 am heart and soul in favour of it; hut 1 am afraid that, like all
other doctrines it will become a narrow „ism". Knowledge must strive
to be logical". Journal of Phil, etc., Vol. I, p. 179.

²) B.v. Schiller tegen Nunn, Proceedings of the Aristotelian Society,
1909—1910, pp. 218—231. Hij zegt hier „I have really no quarrel
with Realism as such" (p. 218). Vgl. ook het antwoord van Dewey aan
de realist McGilvary (Journal of Phil, etc., Vol. VI, 1909, pp. 13—21),
van H. M. Kallen aan \\V. P. Montague (1. c. p. 549—552 en 655—661).
Zie Montague 1. c. pp. 460—463, 485—490, 543—548, 561—571, en
vgl. Dewey, 1. c. Vol. VII, 1910, pp. 169—174, 553—557, etc.

besluiten. Wij hebben hier vooral het oog op de kennisleer
en het waarheidscriterion.

De pragmatiese methode werd het eerst duidelik geformu-
leerd door C. S. Peirce in \'11 reeks artikelen, die in 1877
en 1878 in The Popular Science Monthly verschenen.
Doch hij zelf zegt²), dat hij reeds in 1871 in de Metaphysical
Club in Cambridge, Amerika, dit «logïcal gospel» gepredikt
had, waaraan hij in gesprekken de naam «pragmatism» gaf.
Deze benaming gebruikte hij in zijn geschriften echter niet,
en toen hij later niet met alles kon instemmen, wat James
onder die naam verkondigde, noemde hij in 1905 zijn eigen
standpunt «pragmaticism", en toonde aan, waarin hij afweek
van het pragmatisme. ³) Hoewel hij niet met alle gevolg-
trekkingen uit zijn oorspronkelike formule meeging, had hij
die reeds in het begin voorzien. Peirce is \'n zeer be-
scheiden oorspronkelike denker, die niet van reklame houdt.
Hij staat ook als beoefenaar dei- nieuwe mathematiese sym-
boliese logica gunstig bekend.

Nog lang vóór James aan zijn methode en waarheidsleer\'n
bepaalde naam gaf, had hij reeds het pragmatisme voorbereid.
Vooral werden de psychologiese grondslagen ei\' van gelegd
in artikelen en in zijn beroemd werk The Principles of Psy-
chology (1890), dat ook hier en daar kennistheoretiese en
metaphysiese vraagstukken ter sprake• brengt. Zijn Textbook
of Psychology (1892) en Talks on Psychology etc., (1899) zijn
hierop gebaseerd. Dat de menselike geest niet \'n passieve

!) 1. c. Vol. XII, Nov., 1877, pp. 1—15; Jan. 1878, pp. 286—302;
March, pp. 604—6X5; April, pp. 705—718, Vol. XIII, June, 1878,
pp. 203—217; August, pp. 470—482. De algemene titel is Illustrations
of the Logic of Science.

2) Hibbert Journal, Oct., 1908, p. 109.

3) Monist, April, 1905. Vgl. Tialdwin\'s Dictionarg of Phitosophy in
voce „Pragmatism".

4) Dit schreef hij aan Schiller. Zie Studies in llumanism, p. 5, note.

spiegel, doch \'n doelmatig proces van streven en selektie is,
vormt het hoofdthema van deze werken. Zijn leermeester
Chauncey Wright had hem met het gewone empirisme reeds
bekend gemaakt en door Renouvier werd hij gesterkt in
zijn pluralistiese neigingen. *) Hij vond het oude empirisme
echter heel gebrekkig om de mechaniese passieve be-
schouwing over de menselike geest, die het huldigde. Ook
de atomistiese opvatting van sensaties kon hij niet met
Hume aannemen. ²) Zijn empirisme werd, door nauwkeurig
te letten op de feiten, meer radicaal van aard, waardoor
het ontkwam aan het dorre intellektualisme van de tra-
ditionele empirist. Zo werd reeds in beginsel de weg tot
de formulering van de pragmatiese methode geopend en de
basis gelegd van zijn «radical empiricism». Reeds in 1884
in The Function of Cognition ³) vindt men, dat hij de
essentiele punten van de pragmatiese kennis- en waarheids-
leer verdedigt tegenover het Hegelianisme. Doch reeds vóór
die tijd had hij in verscheidene artikelen (waarvan de meeste
herdrukt zijn in The Will to Believe (1896), dat aan C. S.
Peirce opgedragen is) in dezelfde richting gewerkt. Zoo b.v.
had hij in 1879 in The Sentiment of Rationality⁴) de grond-
slagen van de pragmatiese methode duidelik neergelegd.
Trouwens bijna alle stukken vervat in The Will to Believe
handhaven \'n radicaal empiriese kennisleer tegenover het

J) Vgl. Some Problem of Philosophy, p. 165, note.

²) B.v. Plur., Univ., pp. 6, 7. „By the time T. H. Green began at Oxford,
the generation seemed to feel as if it had fed on the chopped straw
of psychology and of associationism long enough". Hij wil het Hegelianisme
vervangen door „a revised empiricism".

³) Eerst verschenen in Mind. O. S. Vol. X; herdrukt in Meaning of
Truth, pp. 1—41.

4) Mind, 0. S. No. 15. 1879; gedeeltelik herdrukt Will to Believe,
pp. 63—75.

naturalisme en Hegelianisme. Hij zegt dan ook dat zij uit-
drukken «a tolerably definite philosophic attitude .... that
of radical empiricism-». ^a) In 1895 herhaalde James de essen-
tiele punten van zijn waarheidsleer in \'11 toespraak, getiteld
(.(The Knowing of Things Together)-). ²) Daar Prof. D. S.
Miller onafhankelik in 1893 en 1895 tot hetzelfde standpunt
gekomen was, ³) dat James in 1884 reeds innam, heeft Prof.
Strong (die \'n soortgelijke beschouwing huldigde) in 1904
gesproken van «the James-Miller theory of cognition». ⁴)
In. 1907 schrijvende, meende James, dat zijn pragmatisme
slechts deze vroegere beschouwing nader toelichtte. Het
«pragmatisme» kwam op de voorgrond toen James deze
benaming, op voetspoor van Peirce, openlik koos om de
nieuwe methode aan te duiden. Het begin van het levendige
controvers, dat ontstond, dateert dus uit 1898, toen James
zijn beroemde toespraak te California hield, getiteld: Philo-
sophical Conceptions and Practical Results. Hij hoopt hier
\'n methode voor te dragen, die «will be regarded by everyone
as the final word of philosophy». 5) In zijn Varieties of
Religious Experience (1902) noemt en past hij deze methode
ook toe. ^ü) De nieuwe waarheids- en kennisleer heeft hij
meermalen hierna in talrijke artikelen verdedigd, waarvan

1) 1. c. p. VII.

²) De essentiele delen hiervan zijn herdrukt in Meaning of Truth,
pp. 43—50. Het geheel verscheen in Pnychological Jtevieio, Vol. II,
1895, pp. 105 ff.

3) Philosophical Reoiew, Vol. II, pp. 408 ff; en Psyckologial Review, Vol. II,
pp\'. 533 ff.

4) Journal of P/iilosophy, etc., Vol. I, 1904, pp. 253 ff.

5) 1. c. p. 3. Dit werkje zelf, dat zo belangrijk is voor de geschiedenis van
het pragmatisme, schijnt niet. gebruikt te zijn door Nederlandso critici. In
plaats van „pragmatism" gebruikt James hier ook de naam „practicalism".
1. c. p. 5. Dit stuk is verkort herdrukt Journal of PUI. tic., Vol. T.

6) 1. c. pp. 444, 519, 522—524.

verscheidene in zijn Meaning of Truth ¹) (1909) en in Essays
in Radical Empiricism (1912, na zijn dood) later herdrukt
werden. In deze stukken kan men zien, hoe nauw zijn kennis-
leer bij hem samenhing met «radical empiricism». Na deze
artikelen zag Pragmatism het licht in 1907. Hier verdedigt
hij de pragmatiese methode en waarheidsleer in populaire
voordrachten onder afzien van het radicale empirisme, waar-
mee het bij hem zelf samenging. In A Pluralistic Universe
(1909) bestrijdt hij het intellektualisme door evenals Bergson
er op te wijzen welke de limitaties van begrippen zijn. Hier,
evenals in zijn vorige\'werken, blijkt het, dat passief kopieren
niet de essentiele funktie van het denken is. Hij zelf merkt
op dat hij reeds in 1895 na aan het standpunt van Bergson
gekomen was.²) Ongeveer de helft van The Meaning of Truth
(1909) bevat stukken na Pragmatism geschreven. Hun doel is
de nieuwe kennisleer toe te lichten en te verdedigen tegen
aanvallen. Daar deze stukken meer technies van aard zijn dan
de populaire voordrachten van Pragmatism, komt het verband
tussen de kennisleer in engere zin en zijn radicaal empirisme
hier weer duideliker uit. Toen hij stierf was hij bezig aan \'n
samenvatting van zijn beschouwingen. Het fragment hiervan,
dat later uitgegeven werd (Some Problems of Philosophy,
1911), werpt ook licht op het verband tussen zijn kennisleer

en radicaal empirisme. De herdrukken Memories and Studies
zagen ook na zijn dood het licht, doch hun betekenis voor
de kennisleer is meestal indirekt. ¹)

Schiller heeft vooral uit de psychologie van James veel
geleerd. Dit hing samen met het «personal idealistic» stand-
punt, dat hij reeds in 1891 innam in zijn voor-pragmatiese
eerste uitgave van The Riddles of the Sphinx. Vanzelf dus
zocht hij naar meer licht in de zielkunde over de aard van
de persoon, die het uitgangspunt van zijn denken was. ²)
Iiij meent reeds in 1892 het wezenlike van het pragmatisme
verdedigd te hebben in zijn artikel Reality and «Idealisme,
waarin hij tegenover de Hegeliaan Ritciiie het ontoereikende
van de intellektualistiese criteria der realiteit bloot legt, en
waarbij hij zich ook van de psychologie van James bedient.³)
Men vindt dan ook dat Humanism (1903) stukken bevat iri
de jaren 1892—1903 geschreven. Hij zegt van James (aan
wie hij dit werk opdraagt): «without wliose example and
unfailing encouragement this book would never have been
written». Zijn Axioms as Postulates, dat in 1902 verscheen,⁴)
geeft echter, onder al zijn vroegere geschriften, de duidelikste
uiteenzetting van de kennistheoretiese grondslagen van zijn
leer. Na deze tijd heeft hij zeer vele artikelen geschreven,
waarin hij de pragmatiese kennisleer verdedigde tegenover
de absolutistiese meningen van Bradley, e. a. Vele dezer
stukken vindt men, samen met heel wat nieuwe stof, opge-
nomen in Studies in Humanism (1907). In 1908 zag Plato or

^J) Uitgegeven J.911. "VVat van dit werk boven gezegd is, geldt ook
van Human Immortality, en de Introduction to the Works of Henry James.

2) De naam „Humanisme", die hij aan zyn standpunt geeft, duidt
reeds het nauw verband met „personal idealism" aan.

3) P/iil., Itev., Sept. 1892, herdrukt in Humanism, pp. 110—127.

4) In Personal Idealism, pp. 47—133. Van dit stuk heeft Stürt later
gezegd: ,,[it] appears to me to have opened a ueAV cliapter in British
thought", Idola Theatri, p. 4.

Prolagoras? liet licht, waarin hij op historiese gronden
tracht aan te tonen, dat Plato Protagoras heeft misverstaan,
en dat deze aldus eigelik \'n voorloper van het pragmatisme
was en geen scepticus, zoals velen gemeend hebben. De
herziene uitgave van The Riddles of the Sphinx (1910)
brengt zijn metaphysica in verband met de nieuwe kennis-
leer, die hij hier ook kort samenvat.^l) Zijn Formal Logic (1912)
heeft ten doel om de gebreken van de gewone formalistiese
logica in het licht te stellen. Hierdoor wil hij de weg be-
reiden voor \'n systematiese uiteenzetting van de pragmatiese
kennisleer. ²) Humanism is onlangs in \'n vergrote, en Studies
in Humanism in \'n tweede uitgave verschenen.

Dewey schreef in 1886 reeds zijn Psychology, waarin de
grondslagen van zijn «functionalism» gelegd werden. Vóór
die tijd had bij in artikelen \'n dergelijke beschouwing voor-
gedragen. Vooral zijn van belang voor de kennisleer zijn
stukken in 1886 over The Psychological Standpoint,, and
Psychology as Philosophic Metlwd. ³) Bij hem werd het
pragmatiese standpunt reeds duidelik ingenomen in The
Significance of the Problem of Knowledge (1897) ⁴) en Psy-
chology and Phiiosophic Method (1899). ⁵) Deze stukken,
samen met anderen, werden in \'1910 uitgegeven onder de
titel The In/luence of Danuin on Philosophy. Hij had, als
professor te Chicago, veel invloed door zijn kritiese arbeid op
logies terrein. De vruchten hiervan zagen het licht toen hij,
onder medewerking van zeven anderen, Studies in Logical

!) Zie vooral 1. c. pp. 83—90.

²) In art. Pragmatism, Ene. Britt. ll^thed., heeft Schiller\'n kort over-
zicht van de geschiedenis der beweging gegeven.

³) Mind, O. S. Jan., April, 1886.

⁴) UniversitiJ of Chicago Contributions to Philosophy, 1897. Herdrukt
in The Influence of Darmn, etc., pp. 271—304.

⁵) TJniversity Chronicle, Aug., 1899. Herdrukt onder de titel „Consciousness"
and Experienc". in The Influence of Darmn, etc., pp. 242—270.

Theory (1903) uitgaf. \') Artikelen van hem en zijn school
vindt men verspreid in vele tijdschriften. Vooral op ethies
gebied heeft Dewey veel gedaan, dat op de lijn van het
pragmatisme ligt. Onder afzien van talrijke artikelen, 2)
noem ik vooral het voortrelfelike Ethics door hem en Tijfts
samen uitgegeven in 1908, waarin zij ook op dit gebied \'n
wetenschappelike methode toepassen willen,.waardoor theorie
en praktijk nauw met elkaar verbonden worden. Dit werk
mag eigelik genoemd worden \'n poging om uitvoering te
geven aan de beschouwing, die Dewey reeds in 1903 voor-
droeg in zijn monographic Logical Conditions of a Scientific
Treatment of Morality. Dewey, die als paedagoog ook lioog
aangeschreven staat, baseert zijn opvoedkundige werken
op de functionele beschouwing, die ten grondslag ligt aan
zijn pragmatisme. Vooral blijkt dit in How We Think (1909).¹)
In de paedagogiek, evenals in de ethiek, wil hij «the scientific
attitude of mind» op de voorgrond brengen.

Wij behoeven hier niet veel meer te zeggen over Dewey\'s
geestverwanten en leerlingen. Onder hen mogen genoemd
worden A. W. Moore, H. ■ W. Stuart, W. A. Heidel, W. 0.
Gore, M. L. Ashley, S. F. McLennan, Miss H. B. Thompson.
De psycholoog Angell staat ook op dit standpunt, terwijl
H. H. Bawden, ondanks enige eigenaardigheden, ook hier

1 ) Onder zijn paedagogiese werken noem ik ook Psychology and Social
Practice; The School and Society; en The Child and the Curriculum. De
plaats van het denken in de opvoeding treedt bij hem vooral op de
voorgrond.

thuis hoort. Hetzelfde geldt ook van de paedogoog en psy-
choloog I. E. Miller, \'n vroegere leerling van Dewey. H. C.
Brown houdt zich meer met de mathesis en logica bezig,
terwijl H. M. Kallen \'n volgeling van James is. Ook J. E.
Hussell en J. E Boodin staan meer onder invloed van
James. F. H. Johnson kan genoemd worden als iemand,
die onafhankelik reeds in 1891 in What is Reality? het
essentiele van het pragmatisme verdedigd had, vooral met
het oog op de godsdienst. Zijn later werk, God in Evo-
lution (1911), heeft hij clan ook genoemd «a pragmatic
study of theology», omdat hij zijn verwantschap aan het
pragmatisme (waarop James ook gewezen had) inzag. ¹)
J. B. Stallo in Amerika en Prof. .1 Ward in Engeland
hebben ook door hun kritiek op de gangbare natuurweten-
schappelike theorieën de weg ten dele bereid voor pragma-
tiese beschouwingen. ²) A. Balfour (in zijn Foundations
of Belief) heeft in verband met de religie beschouwingen
gehuldigd, die niet geheel vreemd zijn aan het pragmatisme.
Opvallend is het, dat juist in \'n bespreking van dit werk,
Prof Pringle Pattison de eerste was om de formule te

1 ) 1. c. p. y. Ygl. James Meaning of Truth, p. XVIII, note.

2 ) Stallo, The Concepts of Modern, Physics, 2«<l Ed. London, 1882;
Ward, Naturalism and Agnosticism, 1^st 1899, 3\'d Ed. 190G, London.
Zijn art. Psychology Enc. Britt. is beroemd. The Realm, of Ends, Cam-
bridge, 1911, bevat zijn metaphysica, en is niet ongunstig jegens het
pragmatisme. Zie 1. c. p. 199.

verdedigen: «the ultima ratio of every creed, the ultima
ratio of truth itself, is that it works)). *) In dit werk lieeft
hij ook de benaming «Humanism» voor zijn beschouwingen
gekozen, zodat, mijns inziens, Schiller ongelijk heeft,
wanneer hij zegt: «in all but name Humanism has long been
in existence». ¹) Het is echter wel waar, dat Prof. Pringle
Pattison geen volbloed pragmatist is, en dat hij de boven-
aangehaalde formule in \'11 enigszins andere zin dan de
pragmatist verstaat. In Amerika zou Prof. G-. Santayana
misschien in engere zin ook tot de pragmatisten mogen
gerekend worden, hoewel hij in zijn metaphysica van alle
anderen verschilt, daar hij materialist is. Zijn Life of Reason
is zo aantrekkelik geschreven, dat het geroemd wordt als\'n
kunstwerk. ²) In Engeland zijn A. Sidgwick, H. V. Knox,
H. Sturt en D. L. Murray de meest bekende geestverwanten
van Schiller. ³) .Tames zou, wat de kennisleer betreft, ook

1 2) Humanism, p. XVI. Natuurlik spreekt hij hier alleen van het
gebruik van deze term in de wijsbegeerte. Prof. Pringle Pattison
meent met Windelband (Her Wille zur Wahrheit, S, 16.), dat de be-
schouwingen van Schiller eerder „hominism" moeten genaamd worden.

2 ) Dit werk omvat de volgende vijf delen: I. Introduction and Reason
in Common Sense; II. Reason in Society; III. Reason in Religion; IV.
Reason in Art; V. Reason in Science. London, 1905. Schiller meent dat
Santayana in de kennisleer pragmatist en in de metaphysica realist,
naturalist en materialist is. Zie Hibbert Journal, Jan., Febr., 1906;
Studies in Humanism, pp. X, 2011., 429 n. Ook D. L Murray heeft dit
beweerd (Proc. Arist. Society, 1911—1912, pp. 294—325). Santayana
zelf wil geen pragnlatist genoemd worden. Zijn Reason in Common Sense
(zie vooral pp. 184—235) heeft sommige stellingen in de kennisleer
met het pragmatisme gemeen. Doch zijn standpunt is zo eigenaardig,
dat hij slechts in zeer beperkte zin pragmatist zou kunnen heten. Door
aan de geest alle causale macht te ontnemen (b.v. 1. c. pp. 214, 215),
schijnt hij mij in strijd te zijn met het gewone pragmatisme.

3 ) Idola Theatri van Sturt is meermalen reeds genoemd. Knox
(vooral The Evolution of Truth. Quarterly Review, April, 1909.) en

Prof. Carveth Read hierbij willen rekenen. ¹) In Brittanje is
de macht van het absolutisme nog zeer sterk. In Amerika
heeft het pragmatisme veel veld gewonnen, hoewel het zeer
overdreven is, wanneer de pragmatist F. C. Doan verklaart:
«all hut the most stilfnecked and unregenerate of the younger
English-writing philosophers have long ago adopted the prag-
matic method)). ²) Ook onder theologen, vooral in Amerika,
heeft de nieuwe philosophie bijval gevonden. Al meer vindt
men, dat ook tegenstanders verplicht zijn er rekening mee
te houden, waardoor meer dan een zelfs ten dele er door
beïnvloed wordt. In sommige gevallen zijn de lijnen dus
niet meer scherp te trekken tussen pragmatist en niet-
pragmatist. Nu de hitte van de strijd tegen absolutisme en
intellektualisme voorbijgaat, behoeven pragmatisten elkander
niet meer te steunen. Hun onderlinge verschilpunten be-
ginnen tans al meer voor de dag te komen, en uiteenlopende
richtingen zijn reeds op te merken. Zeer veel vruchtbare
wijsgerige arbeid wordt aan alle kanten verricht, zodat
haast elke dag iets nieuws oplevert. Trouwens door de vele
onderlinge besprekingen en polemiek van pragmatisten, neo-
realisten en absolutisten, is er tegenwoordig grote bedrijvig-
heid in de Engels sprekende wereld. Het reconstructie proces
is in volle gang.

1  Meaning of Trutli, pp. XVII, note.

2) Journal of Phihsophy, etc., Vol. VI, 1909, p. 56. Dat dit groot-
spraak is blijkt reeds daaruit, dat James in 1909 nog zeggen kon van
het absolute idealisme: „it is in the ascendant at my own university
of Harvard". Phir. Univ., p. 24.

Daar wij ons tot de Anglo-Saksiese wereld bepalen, be-
hoeven wij niet stil te staan bij Duitsers en Oostenrijkers als
Jerusalem, Yaihinger, Ostwald, Mach e. a.; of bij Bergson,
Wilbois, Le Roy e. a. in Frankrijk; HöFFDiNGin Denemarken,
of de pragmatisten van Italië. Wij zullen hier en daar in
ons betoog gelegenheid hebben om naar enkelen van deze te
verwijzen, vooral wat de natuurwetenschappen betreft. Want,
wat dit betreft, hebben zij soms op het Anglo-Amerikaanse
pragmatisme invloed gehad. Het spreekt vanzelf, dat de
genoemde mannen niet allen volbloed pragmatisten zijn.

Wij vertrouwen, dat onze beknopte samenvatting van de
geschiedenis der nieuwe wijsgerige richtingen in Engeland
de opkomst van liet pragmatisme-enigszins in het licht heeft
doen treden, als \'n poging om de eenzijdigheden zowel van
het absolutisme als van het gewone empirisme en naturalisme
te ontwijken. Want bij beide vindt de pragmatist de grond-
fout in de verkeerde beschouwing, die zij hebben over het
intellekt en de plaats, die er aan toekomt in de philosophie.\')
Voorzover andere hedendaagse richtingen zich eveneens
hieraan schuldig maken, worden ook zij door de nieuwe
wijsbegeerte bestreden als vormen van het intellektualisme.
Juist omdat het Anglo-Hegelianisme niet genoegzaam rekening

Zie b v. James, Pragmatism, p. 33; Some Problems of Phil.,
pp. 201, 198, etc.; Schiller, Axioms as Postulates, p 65, spreekt van
de gewone empirist als „at bottom quite as much infected witli
intellectualism as. .. the apriorists" Vgl. b.v. ook Dewey (Journal
of Phil., etc. Vol. 1910, p. 477) over intellektualisme: It denotes
what appears to its opponents to be a false estimate of the place of
knowledge in experience; and an exaggeration of the value \\u philosophy,
of strictly logical criteria and methods. From this point of view,
sensationalism is itself a form of intellectualism, in so far as it starts
with sensations as cognitive units, and treats appreciation and effort
as derivatives of such terms, or as accretions of them". Daarom is het
pragmatisme meer radicaal in zijn empirisme, door ook zulke faktoren
in acht te nemen.

gehouden heeft met de eisen van het praktiese en sociale
leven, van de wetenschappen en de religie, zijn deze alle
positieve factoren geworden in het ontstaan van het prag-
matisme. Hun invloed moet in de volgende hoofdstukken
besproken worden. Tans reeds blijkt duidelik, dat het prag-
matisme allengs voortgesproten is uit het wijsgerig proces;
dat het niet is gemaakt door oppervlakkige denkers, maar
geboren uit de ontwikkeling van liet geestelik leven. \')

HOOFDSTUK II.

Het Praktiese Motief.

Het pragmatisme onderscheidt zich van alle theoretiese
wijsbegeerte daardoor, dat het met de realiteit van het
praktiese leven en de eisen, die dit stelt, ten volle ernst
maakt. De wetenschap en, in nog groter mate, de philo-
sophie zijn liet bezit van weinigen, en deze weinigen rekenen
in hun dageliks leven veelal bijna niet met hetgeen zij theoreties
wetenschappelik voordragen. Haast alle mensen gaan steeds
oi» dezelfde alledaagse wijze te werk en maken gebruik van
énerlei methode — die van \'t prakties gezond verstand.
Daarom is het niet te verwonderen, dat de pragmatist, met
zijn voorliefde voor de empiriese gegevens, bij het zoeken
naar \'n levensbeschouwing zich ook gewend heeft naar de
meest omvattende levenssfeer. Andere philosophieën rekenen
nooit met het gewone prakties leven in zijn geheel. ¹) Som-
migen maken korte metten met de «common sense», door
deze uitsluitend als verschijnsel te beschouwen, waaraan
geen waarachtige realiteit kan worden toegekend; en sedert
Plato en Auistoteles hebben allerlei wijsgeren tot vervelens
toe het leven van de vovg, dat alleen ware tmart/fjitj genieten
kan, geroemd als iets oneindig hogers dan \'t alledaagse leven

1  Schiller, Humanism, p. XVI: „the professional study of philosophy
has so largely fallen into the hands of recluses who have lost all interest,
in the practical concerns of humanity . . .". Vgl. 1. c. p. 1(55.

met zijn sfeer der dó%a. Anderen weer, gewoonlik de meer
empiriesgezinde en minder spekulatieve denkers, zijn meer
tegemoetkomend geweest in hun houding tegenover «the
man in the street». Ja, bij Reiü en zijn school vinden wij
zelfs \'11 soort «common sense philosophy». Doch naar de
maatstaf van de pragmatist is zelfs hier het prakties leven
nog niet ten volle tot zijn recht gekomen. In plaats van dat
leven te nemen zooals het werkelik is in al zijn rijke ver-
scheidenheid, heeft men, volgens hem, het verminkt en aan
banden gelegd van allerlei vaste vormen en beginselen.
Men heeft het leven ontzenuwd, van zijn frisse kracht be-
roofd en \'11 schaduwbeeld in de plaats van de werkelikheid
gesteld. Ook Reiü e. a., die beweerden, dat zij de «common
sense» hogelik waardeerden, zijn naar der pragmatisten
oordeel nooit doorgedrongen tot het wezen ervan, omdat zij
het prakties leven steeds bezien hebben door de bril dei-
traditionele, intellektualistiese philosophic. Terecht merkt
Dewey op: «In current philosophy everything of a practical
nature is regarded as «merely» personal, and the «merely»
has the force of denying legitimate standing in the court of
cosmic jurisdiction. This conception seems to me the great
and the ignored assumption in contemporary philosophy:
many who might shrink from the doctrine if expressly for-
mulated. hang desperately to its implications.» \')

Gans anders is het standpunt van de Pragmatist, llij keurt
het gewone leven niet als iets minderwaardigs, maar kent
het \'11 plaats der ere toe. Wat het laatste was bij de tradi-
tionele wijsbegeerte, wordt bij hem het eerste. In plaats van
het alledaags leven te minachten, vindt de philosooph juist
daar zijn leiddraad. ²) Het prakties leven komt nu tot zijn

\') Assays Philosophical and Psychological in Honor of W. Jamas, by his
Colleagues at Columbia University. New-York, 1908, p. 54.

James zegt van de intellektualistiese denkwijze: „It is no expla-

recht; het wordt genomen zoals het is — «at its face-value».
Aan dit leven ontleent het pragmatisme niet slechts zijn
naam, maar ook zijn methode; zodat men zeggen mag, dat
de nieuwe wijsbegeerte, van éne zijde beschouwd, het zelf-
bewust geworden prakties leven is —■ d. w. z. zelfbewust
van zijn intrinsieke realiteit, waarde en gebreken, als ook
van de methode, die zijn ganse wezen doordringt. «Common
sense», zou de pragmatist kunnen zeggen, heeft zeker behoefte
aan de philosophie, maar de philosophie moet ook «common
sense» hebben Indien het waar is, dat het prakties leven
zijn heil zoeken moet door middel van \'11 geschikte philo-
sophie, dan is het niet minder waar, dat het heil der wijs-
begeerte te zoeken is in het alledaags leven. Men heeft hier
te doen met \'n wisselwerking, die wederkerige verplichtingen,
maar tevens ook voorrechten insluit. Alleen door van ganser
harte samen te werken zullen én de wijsbegeerte én het
gewone leven het best kunnen bloeien. Maar boven alles,
indien de philosophie zich ten doel stelt\'t leven te verklaren,
moet zij dat leven nemen in zijn geheel, zoals het is.

Deze radikaal empiriese blik op het leven is kenmerkend
voor geheel het pragmatisme. Geen wonder is het dan, dat
deze zijde van de nieuwe beweging het eerst op de voor-
grond kwam in 1878 toen Peirce zijn «pragmatiese regel»
formuleerde, \'11 regel, die dooi- James in 1898 in gewijzigde
vorm herhaald werd, toen hij het pragmatisme onder het
oog der wereld bracht. Onder pragmatisten heeft James
vooral de nadruk doen vallen op het praktiese in de zin
van het konkrete en particuliere. Waar Peirce zijn regel in
verband met «the logic of science» voordroeg, heeft James

nation of our concrete universe, it is "another tiling altogether, a sub-
stitute for it, a remedy, a way of escape .... Truly there is something
a little ghastly in the satisfaction with which a pure but unreal system
will till a rationalist mind." Pragmatism, pp. 22, 23.

hem met bewustheid op het ganse gebied der wijsbegeerte
toegepast. Zo bracht hij de philosophic in nauw verband
met het geheel des levens. «The function of philosophy ought
to be to find out what difference it will make to you and
me at definite instants of our life». «In every genuine
metaphysical debate some practical issue, however remote,
is really involved». Duidelik is het dan, dat voor de prag-
matist de kloof tussen theorie en praktijk ophoudt te be-
staan. ¹) Voor hem vormt de wijsbegeerte \'n levend deel
van \'t organies geheel des levens, en als zodanig staat zij
niet slechts onder invloed van de andere delen ervan, maar
werkt ook op hen in. De wijsgeer zelf is toch ook gewoon
mens; en de twee zijden van zijn natuur kunnen in ieder
geval niet van elkaar afgescheiden blijven. ^;{)

l)e eenvoudige man heeft in het dageliks leven zijn eigen
methoden om moeilikheden te overwinnen, door middel
waarvan hij eeuwenlang met veel sukses zich aangepast
heeft aan de omgeving. /•) Dooi\' overerving ol traditie zijn

1 ) „Pragmatic idealism is only a closer knit synthesis of practice and
theory than other forms of philosophy". Bawden, Princs. of Pragm., p.
36. Vgl. D L. Murray, Pragmatism, p. 70: „The mission of Pragmatism
is to bring Philosophy into relation to real Life and Action". James
klaagt, dat de philosophie voorheen weinig praktiese waarde had. (Prag-
matism, pp. 187, 188). Terwijl Schiller meent, dat de wijsbegeerte het
meest, gebloeid heeft in tijden, toen zij rekening hield met menselike
behoeften (Hum., p. 165).

deze methoden overgebracht van geslacht tot geslacht en
hebben telkens verbeteringen ondergaan. In de tussentijd
heeft de wijsbegeerte zich uitsluitend bediend van haar
eigen methoden. Methode na methode is opgekomen en onder-
gegaan, en stelsel na stelsel heeft zijn tijd uitgediend. Niet-
tegenstaande men telkens met schitterend vernuft getracht
heeft nieuwe methoden te ontwerpen of de oude weer te
doen herleven, zijn de resultaten van al die pogingen van
beperkte betekenis geweest. De uitslag is voor \'n groot deel
alleen negatief. Weliswaar is de lijst van leringen, die
mettertijd op de «index expurgatorius» der wijsbegeerte
geplaatst zijn, langer geworden, doch zelfs hier is er geen
sprake alsnog van afdoende oplossingen der grondproblemen,
noch van eenparigheid. Nog steeds blijft het mogelik voor
\'n denker om het geroep «terug naar» iemand te laten horen,
en dan al zijn medewijsgeren te excommuniceren als ketters.
In elk geval blijft het waar, dat, ten spijt van de hoop door
Kant gekoesterd, de wijsgeren nog even ver als ooit ervan
verwijderd zijn éne methode te erkennen als de alleenge-
zaghebbende. Aan alle kanten vindt men absolutisten, die
zich weinig bekommeren over de perken door Kant aan
onze kennis gesteld. Zijn philosophie wordt dan als «iiber-
wundener Standpunkt» beschouwd. Ook het realisme bloeit
in allerlei vormen als nooit te voren. Trouwens nimmer
nog hebben zovele wijsgerige methoden naast elkaar getierd,
terwijl «common sense» over \'t algemeen zijn doeleinden
bereikt met zijn eigen methode. Geen wonder dan, dat de
eenvoudige maif soms met minachting neerziet op de wijs-
begeerte. !)

Dit alles heeft ertoe bijgedragen om de pragmatist tot de
voorstelling te brengen, dat éne oorzaak van \'t gebrek aan
eenstemmigheid, wat methode betreft, te wijten is aan het
verlaten van \'t prakties standpunt, waardoor de wijsbegeerte
vruchtbaarder in \'t stellen dan in \'t oplossen van problemen
geworden is. Men zoekt op meer dan éne wijze naar \'n
philosophiese reconstruktie, en \'t pragmatisme beweert de
weg hiertoe gevonden te hebben. De pragmatist begint met
de wijsgeer toe te roepen, dat tenzij hij wordt gelijk \'n
kindeke er geen redding voor hem is. Alleen wanneer hij
zelf geleerd heeft in de school van het prakties leven, ?al
hij in staat zijn op dat leven invloed uit te oefenen. De
maatstaf van de regeneratie van de wijsgeer zal liggen in
de diepte en volkomenheid van zijn ootmoed tegenover de
feiten van \'t alledaagse leven. Wil hij \'n vruchtbare methode
vinden, dan moet hij oprecht gebruik maken van de methoden
gangbaar in het gewone leven, hoewel hij natuurlik, juist
omdat »hij wijsgeer is, die methoden systematies en voor-
zichtig zal moeten onderzoeken en toepassen. Wanneer hij
dit doet, zal de experimentele methode de hoofdrol spelen
in zijn beschouwingen. Evenals de eenvoudige man zal hij
zich tevreden stellen met praktiese zekerheid, en zal hij
zich niet gaan inbeelden, dat hij reeds in bezit is van \'n
onfeilbaar systeem, dat absoluut waar is. Met volle bewust-
heid zal hij zijn hypothesen konstrueren, zonder uit het
oog te verliezen, dat alleen de ervaring deze goed of af-
keuren kan. Hij zal beschouwingen oordelen naar haar
vruchten, die ten laatste openbaar moeten worden in \'n
onmiddellike ervaring.

over Royce: „It is, I believe, this sort of thing whieh eneourages iu
the man of scienoe, as well as in the man of common sense, the too
common notion about metaphysics". (Phil. Rev., July, 1902, p. 398 note).
Vgl. Schiller, 1. _c. p. 229 note; en Bawden, 1. c. p. 10.

Vgl. James, plur. Univ., p. 273.

Van nog groter belang echter is het, dat de pragmatist
zekere karaktertrekken van het dageliks leven, als realiteit
aanvaardt. Hier treedt zijn radikaal empirisme liet sterkst
aan de dag. Zo beweert Dewey terecht van \'t pragmatisme:
«certain things characteristic of practical life, such tliings
as lack and need, conflict and clash, and desire and effort,
loss and satisfaction, had been frankly referred to reality;
and ... the function and structure of knowing were systemati-
cally connected with these practical features. These con-
ceptions are doubtless radical enough; the latter was perhaps
more or less revolutionary». \'t Gewone leven ontleent zijn
belangrijkheid aan de motieven, die het beheersen. De per-
soonlike faktor is voor de meeste mensen het kenmerkende
van het leven, hetgene, dat geur en realiteit er aan geeft.
Zo spreekt men van de heerszucht als het lot der volken
bepalend, van haat en jalousie als de oorzaken van ont-
zaglik veel ellende, van buitensporige verwachtingen als
dikwerf leidende tot verlies en schade, van behoeften als
tot krachtige inspanning opwekkend en als grote omwente-
lingen voortbrengend — hetzij van godsdienstige aard, gelijk
de kerkhervorming, hetzij van industriele aard, gelijk werk-
stakingen. Begeerten zijn zo reëel, dat de hele commerciele
wereld bestaat door de drift naar vervulling er van. Zelfs
de grillen der mode beschikken over de welstand van vele
dieren en mensen in alle oorden der aarde. Assurantie-
maatschappijen gaan uit van de veronderstelling, datmogelik
verlies niet slechts \'n feit, maar ook \'n faktor in het leven

m >

is. Maar genoeg, liet is immers niet nodig de realiteit te
bepleiten van alles, dat \'t leven tragies of komies maakt.

De zaak staat echter gans anders, wanneer wij vragen
naar de wijsgerige waardering van dit levensgeschieden. -)

Hier juist slaat de pragmatist \'11 nieuwe weg in. Hij neemt
niet alleen aan (wat ieder normaal mens natuurlik ook doet)
de werkeliklieid van behoeften, doeleinden, satisfaktiën enz.
in \'t gewone leven, maar hij schrijft aan ze evenveel realiteit
toe in \'t kosmies geheel als «prima facie» toegekend wordt
aan b.v. tijgers, atomen, gulden, logarithmen of syllogismen.
Hij begint niet, zoals zo dikwels geschiedt, door dergelike
levensfeiten op de achtergrond te schuiven als zijnde «bloot
subjektief», alleen «psychologies» of «phenomeneel» van
aard, en als zodanig van minder belang voor de wijsgeer.
Maar wil men het leven begrijpen, meent de pragmatist,
dan moet begonnen met de dingen te nemen zoals zij zich aan
ons voordoen. Bij de aanvang in elk geval moet men on-
bevooroordeeld zijn en de realiteit van het leven onverkort
erkennen in al haai- fasen en al haar volheid. Het existerende
laat zich niet ongestraft ontkennen. Vandaar de moeilik-
heden, waarin de philosophie dikwerf geraakt is. De materialist
en intellektualistiese absolutist hebben zich even schuldig
gemaakt aan het verbannen van levensverschijnselen naar
de sfeer van het niet-reële. De eerste, omdat hij ze niet
tasten noch wegen kan; de tweede, omdat zij weigeren zich
te laten brengen onder de abstrakte a priori vormen der
logica.!) De naturalist eerbiedigt de objectiviteit der ver-

manism, like Common Sense, of which it may fairly claim to be the
philosophic working out, takes man for granted as lie stands, and the
world of man\'s experience as it has come to seem to him. This is the
only natural starting-point".

^x) Vgl. Schiller, 1. c. p. 6: „It [Common Sense] has always felt
that there are reasons of the heart of which the head knows nothing,
postulates of a faith that surpasses mere understanding, and that these
possess a higher rationality which a narrow intellectualism has failed to
comprehend .... Like Common Sense, therefore, Pragmatism sympa-
thises with Irrationalism in its blind revolt against the trammels of a
pedantic Intellectualism. But Pragmatism does more; it not only sym-

steende voetsporen van monsters uit lang\'vervlogen eeuwen,
terwijl hij de vreugde en smarten van zijn eigen hart voor
bloot subjektief houdt. De absolutist en intellektualist weer
vinden dikwels \'t kenmerk van \'t reële in de konsekwentie
van \'n logies stelsel, zonder acht te slaan op de handelingen
en behoeften, die er aan ten grondslag liggen.

Ook onze kennis moet genomen worden zoals zij is.
Doet men dit, dan verdwijnt met één de bleke spookgestalte,
waarnaar de kennistheorie zolang tevergeefs gegrepen heeft.
Dan wordt zij vlees en bloed en treedt te voorschijn als \'n
levende funktie te midden van \'n milieu van behoeften,
wensen, satisfaktiën en doeleinden. Dan verdwijnt ook de
kloof tussen \'t subjekt en \'t objekt, die de kennistheorie
nog steeds zoekt te overbruggen, \'n Gewoon mens toch voelt
nooit, dat hij als \'t ware buiten zichzelven moet kunnen
treden, wil hij waarachtig kennen. Overal bij \'t denken
veronderstelt hij kontinuiteit tussen subjekt en objekt. ¹) \'t.
Kennen is hem \'n geleidelik proces en hij is zich van geen
wanhopige sprongen bewust, waarbij \'n geisoleerd «ik» zou
moeten trachten \'n terugwijkend objekt te bereiken. Ook
de kennis wil de pragmatist behandelen niet als \'n reeks
kangaroosprongen, maar als \'n organies proces.

Kennis is macht, zegt het spreekwoord. In het dageliks
leven beoefent men het denken om zijn nut, en houdt het
in ere om de voordelen, die het aanbrengt. Kennis is niet

1  „Neither the plain man nor the scientific inquirer is aware, as ho
engages in his reflectivc activity of any transition from one sphore of
existence to another. He knows no two fixed worlds — reality on one
side and mere subjective ideas on the other; he is aware of no gulf to
cross". Dewey, Studies in Logical Theory, p. 10.

slechts \'11 feit, maar \'11 faktor in \'t leven Zij stelt ons in
staat onze doeleinden te bereiken en onze begeerten te ver-
vullen. Trouwens \'t grootste gedeelte van de opvoeding van
het kind bestaat in de beoefening van \'t denken, om \'t
denken overtollig te maken. Denkwijzen komen tot stand, en
zo is men in staat om zijn denkvermogen meer uitsluitend
aan te wenden om de grotere en meer ingewikkelde moei-
likheden des levens te overkomen. Het denken is voor \'n ge-
woon mens evenals voor de onderwijzer altijd instrument. *)
Het moet ons vooruit helpen. Hieruit volgt echter, dat, gelijk
ieder ander instrument, de vorm waarin \'t denken gegoten
zal worden, zal afhangen van de bizondere doeleinden van
de denkende persoon op \'n gegeven moment. Daarom zullen
wij dan alleen in staat zijn, meent de pragmatist, liet wezen
der kennis te doorgronden, wanneer wij het bestuderen in
het levend verband van behoeften, verwachtingen, enz.,
waarin het opkomt en werkt. ¹) De kermis moet als levend
deel van \'n organies geheel beschouwd worden. Ook dient
men vooral voor ogen te houden, dat de bizondere funktie
der kennis hier \'t voorname is. Het leven weet van geen
kennis «überhaupt». En toch heeft de traditionele kennisleer
zich juist hiermee steeds bezig gehouden. In \'t gewone leven
toch heeft \'t denken altijd \'n bepaalde funktie te vervullen,
en tracht altijd ten slotte te leiden naar particuliere ver-
houdingen of handelingen. Evenmin als de jager mikt op \'11
vogel «überhaupt», heeft liet denken \'11 waarheid «überhaupt»
ten doel.

Dat één der voornaamste kenmerken van het hedendaags
leven ligt in _zjjn snel veranderend proces, behoeft geen

1 ) Schiller, Stud. in Hum., p. 229: „our actual thouglit, which pro-
ceeds from _a purposive intelligent activity, and was not, aud is not,
and never can be, separated froni the practical needs of life".

G

betoog. \') De ziekenhuizen en gestichten voor zenuwlijders,
met hun steeds toenemend getal neurasthenici, zijn getuigen
van de gejaagdheid en rusteloosheid des levens. Op de strijd
om \'t bestaan valt overal de nadruk. De vaart des levens
schijnt al sneller te worden, en steeds groter inspanning-
wordt van de individu geeist om daarmee gelijke tred te
kunnen houden. De hele techniek van \'t maatschappelik
leven is erop aangelegd om tijd en moeite te besparen. Snel-
heid van beweging wordt \'n eerste vereiste op elk gebied,
en vliegmachines overtreffen reeds alle vroegere «records».

Maar, meent de pragmatist, indien alles zo vlug toegaat
in \'t leven, wordt het tijd, dat de philosophie ook in beweging
gezet wordt. Zal de wijsbegeerte \'n rol spelen in \'t gewoel
des levens, dan kan zij niet langer \'11 passieve toeschouwer
blijven. De philosophie zelve toch is \'11 deel van \'t leven, en
zal dus alleen op \'t leven invloed kunnen uitoefenen, indien
zij gelijke tred ermee houdt. De wijsbegeerte kan nooit het
leven stuiten in zijn gang, maar zij kan en moet trachten
de vinger op de pols van het leven te leggen, ten einde deze
zo mogelik te reguleren. ²) De oude statiese stelsels der wijs-
begeerte hebben uitgediend, omdat zij buiten kontakt blijven
met de woelingen des levens, en meermalen de loochening
der verandering (als blote «appearance») voor de hoogste
wijsheid houden. Men heeft nu \'n dynamiese methode nodig,
ten einde de richting van het levensproces na te speuren en
te beinvloeden ten goede, \'n Philosophie, die dit beoogt,
moet haar onveranderlikheid en afgezonderdheid opofferen.
De wijsgeer moet meegaan met zijn tijd, wil hij de problemen
ervan aanschouwen en oplossen. De wijsbegeerte moet ver-
jongd worden, en de pragmatist meent het middel daartoe
gevonden te hebben. Alleen door haar vensters open te

1) Ygl. 1. c. p. 227. Vgl. Bawden, 1. c. pp. 306, 307.

2) Ygl. Scuillek, 1. c. pp. 227, 228.

zetten voor de frisse lucht des levens, door zich in te laten
met het alledaags gewoel, door zich aan te passen aan de
veranderde behoeften des tijds, zal de philosophie kunnen
bloeien. De wijsbegeerte moet haar plaats innemen in het
volle mensenleven. Zij moet dynamies-prakties worden.

Uit deze konkrete beschouwing van de verhouding van de
philosophie tot \'t prakties leven, vloeien enkele belangrijke
gevolgen voort. Allereerst dient er op gewezen, dat de wijs-
geer nu geen vaststaand uitgangspunt voor zijn arbeid nodig
heeft. \') Hij behoeft niet gelijk Descartes te trachten te
beginnen met zijn verstand te ontledigen voorzover hij
kan, ¹) om dan alles te reconstrueren uit de kleine

1  Juist doov de menselike ervaring met al haar gebreken en voor-
oordelen te nemen als uitgangspunt is de pragmatist gekant tegen de
„a priori philosophies without presuppositions or assumptions\', whereby
Being might be conjured out of Nothing" (Schiller, Humanism, p. XV11I
vgl. Axioms as Postulates, p. 95). Zeer vreemd is het dus Prof. Bavinck
te lioren zeggen, dat zekere richtingen meenden ,,altijd zelf in naieve
onschuld buiten de philosophie te staan en van geen enkel vóóroordeel
uit te gaan. Ook het pragmatisme staat in deze overtuiging, en vergelijkt
zich bij monde van Papini en Schiller bij een corridor of passage in
een hotel . . . ." (Wijsbegeerte der Openharing, blz. 39). Heeft niet James
ook gezegd van de wijsgeer: „Yet his temperament really gives him a
stronger bias than any of his more strictly objective premises" (Prag-
matism, p. 7) v d_e pragmatist wil vooroordelen toetsen aan de ervaring.
Ook wat de verhouding van het pragmatisme (in engere zin) tot de
metaphysica betreft (waarop Prof. Bavinck blijkbaar zinspeelt), heeft
Schiller zelf erkend, dat de pragmatiese methode geaffilieerd is aan
zekere metaphysiese richtingen (b. v. Studies in Humanism, p. 19). Hij
heeft ook gezegd: „For the pragmatic theory of knowledge iuitial prin-
ciples are .... _mere starting-points, variously, arbitrarily, casually
selected, from which wo hope and try to get to something better".
(Stud, in Hum., p. 432).

rest, die overblijft. Evenmin behoeft hij zijn uitgangspunt
te zoeken in één vast abstrakt beginsel, zoals de wet van
non-contradictie, of \'t absolute, of «kracht», of de Vmaterie».
De pragmatist kan overal in \'t leven beginnen, want het
leven is zulk \'11 beweeglik organies iets, dat hij bij zijn
uitgangspunt niet zal kunnen blijven staan, doch door de
stroom meegevoerd zal worden naar andere delen van het
levensorganisme. Wie zijn standpunt kiest in de konkrete
levensvolheid, beweegt zich binnen \'n organies terrein, waar
kontinuiteit door alles heen loopt, zodat er geen onover-
komelike kloven zijn, die \'11 «salto mortale» nodig maken.
Hetzij de pragmatist met de godsdienst, de wetenschap, of
spoorwegen aanvangt, het doet er niet toe,, mits hij zijn
onderzoek grondig en ver genoeg doorvoert. Want hij zal
soortgelijke methoden en motieven overal vinden, aangezien
soortgelijke menselike behoeften en doeleinden onze ganse
ervaring samenbindt. De vertakkingen van één feit wijzen
elders heen, totdat men \'t gehele leven doorlopen heeft. Zo
is dan verstaanbaar, dat men op verschillende onafhankelike
wegen ook werkelik tot het pragmatisme gekomen is. Van-
daar dan ook de verschillen tussen b.v. James, Dewey en
Schiller over de waarheidsleer, die ophouden noodzakelik
tegenstrijdigheden te zijn, wanneer men inziet, dat hun uit-
gangspunten niet eender waren.²)

\'n Ander gevolg van deze konkreet practiese opvatting
is, dat de sfeer der wijsbegeerte veel groter wordt. Het

was dus helemaal in de geest van het pragmatisme, toen
James reeds in zijn Principles of Psychology (1890) zei:
«Metaphysics means nothing but an unusually obstinate
effort to think clearly.» \') Dit betekent, dat de wijsgeer geen
bizonder faculteit in zijn geest heeft voor het speculeren,
doch dat hij dezelfde methoden als \'11 gewoon mens gebruiken
moet — alleen op meer systematiese en bewuste wijze. Ook
volgt uit deze definitie, dat de philosophic geen afzonderlike
sfeer heeft als voorwerp van haar onderzoek — \'t reële par
excellence — maar te doen heeft met al de problemen van
\'t ganse leven. Aan het einde van zijn leven heeft James
deze opvatting van de wijsbegeerte nog duideliker herhaald:
«Philosophy in the full sense is only man thinking, thinking
about generalities rather than about particulars. But whether
about generalities or particulars, man thinks always by the

same methods.....Philosophy taken as something distinct

from science or from practical affairs, follows no method
peculiar to itself.» ¹) Daarom wil hij, dat men terugkeren
zal naar de bredere opvatting van de philosophic, die in de
oudheid, vooral onder de Grieken, gangbaar was. In dezelfde
geest laat Dewey zich uit: «a catholic arid farsightedtheory
of the adjustment of the conflicting factors of life is —
whatever it be called — philosophy.» ²) Hij meent dan ook,
dat de philosophic eerder \'n bepaalde houding, doel en geest
van \'11 samenwerkend intellekt en wil uitdrukt, clan \'n
disciplina, waarvan de grenzen juist bepaald kunnen worden.³)
Het volgt dus, dat de gewone man, de natuurvorser, en de
wijsgeer niet in aparte afgesloten cellen leven, maar zich
bewegen in drie sferen van één en hetzelfde leven, sferen,

1 ) Some Problems of Phil., p. 15.

2 ) Influence of Darwin etc., p. 45.

3 ) James stemt hiermee in. Vgl. 1. c. p. 6.

die elkaar doordringen en ondersteunen. Evenals de man van
de wetenschap te doen heeft met meer algemene hoedanig-
heden der natuur dan de man van zaken, tracht de philosooph
weer samen te vatten de grondbeginselen van \'t leven als
geheel, en poogt ze te kritiseren en in systematiese vorm
te stellen. Terecht heeft Bawden dus gezegd: «Philosophy is
the general theory of experience. Its primary task is to
explain the meaning of life. To do this, it must begin with
our practical activities and attitudes, and use these as a
basis for testing all the abstract principles of science and
metaphysics. Immediate personal experience — this is the
starting-point.» *) Alle mensen, voorzover zij bewust of on-
bewust, \'n levensopvatting door woord of daad er op na
houden, zijn van nature philosophen. ¹) De techniese wijs-
begeerte bestaat alleen om de mens te helpen juist te doen,
wat hij in ieder geval doen moet. De philosophie is wel theorie
en geen praktijk (in engere zin), doch het is de theorie der
praktijk. De wijsbegeerte moet de levensmethoden duidelik
in \'t licht stellen, opdat de mens daardoor beter leven kan.
Het pragmatisme erkent geen kloof tussen leven en wijsbe-
geerte. Het wil \'n wijsbegeerte des levens, — nog beter gezegd

1 ) Vgl. James, Pragmation, pp. 3, 4: „L know that you, ladies and
gentlemen, have a philosophy, each and all of you, and the most in-
teresting and important thing about you is the way in which it deter-
mines the perspective in your several worlds.... The philosophy
which is so important to each of us is not a technical matter; it is
our more or less dumb sense of what life honestly and deeply means.
It is only partly got from books; it is our individual way of just
seeing and feeling the total push and pressure of the cosmos". 1. c. pp. 5, 6:
„Philosophy\'s results concern us all most vitally, and philosophy\'s
queerest arguments tickle agreeably our sense of subtlety and ingenuity ...
Philosophy is at once the most sublime and the most trivial of human
pursuits ... It „bakes no bread", as has been said, but it can
inspire our souls with courage". Vgl. Bawden, 1. c. pp. 13, 14.

— \'n wijsgerig leven. Levensphilosophie is hier ^?n philosophies
leven.

Wanneer men \'t voorafgaande voor ogen houdt, ziet men
hoe ongegrond de bewering van sommige critici is, dat bij
James \'n ondergaan van de wijsbegeerte in het leven is op
te merken. Bosanquet meent dat wij hier hebben: ail grein
rifiuto, the ultimate abnegation, on the part of philosophy». \')
Omdat James niet weten wil van \'11 afgezonderde, esoteriese
philosophic, maar integendeel tracht \'n wijsbegeerte te
bouwen, die in \'n wezenlik funktionele verhouding staat tot
geheel het leven, schijnt men te menen, dat hij de wijs-
begeerte helemaal liet opgaan in dat leven. Wel erkent de
pragmatist in de philosophic \'11 deel van \'t Teven, maar ook
\'11 deel van overwegend belang; want het is juist in zulk\'11
konkrete philosophie, dat het leven zelf-bewust wordt en tot
zichzelf inkeren kan. De pragmatist begint met \'t prakties
leven te nemen zoals het is, maar alleen om later aktief er
op in te werken. «In becoming practical philosophy deals
common sense a severe blow by showing its inconsistency
and the narrowness and vulgarity, often, of its empiricism» ²)
In stede van in \'t leven opgelost te worden, bedoelt het
pragmatisme juist te zijn de philosophie, die het meest
aktief er op reageren zal. Het pragmatisme is dus in geen
geval te identifieren met \'n «common sense philosophy»
als die van Reid. De Scholastiek is juist de wijsbegeerte,
die de begrippen van «common sense» onkrities aanvaardt.
Zij neemt niet, gelijk de pragmatist, het kronkrete leven in
zijn volheid als uitgangspunt voor de philosophie, doch
neemt zekere beschouwingen, die de gewone man bezigt,

Pr inc., of Individuality and Value, p. 10.

²) Bawden, 1. p. 11. Vgl. Schiller, Humanism, p. XVIII: „This
frank, though not therefore „uncritical", acceptance of our immediate
experience . . .» y_gi. 1. _c. p. 127: „For it is possible to be „critical",
icithout disregarding either humanity or reality".

systematiseert ze en meent daarmede de werkelikheid vol-
komen te verklaren. Daarom heeft James gezegd, dat de
scholastiek getracht heeft «to eternalize the common-sense
categories by treating them very technically and articula-
tely» en kon hij haar noemen «common sense\'s college-
trained younger sister». ¹) «Common sense», in de zin van
de groep begrippen en categorieën, die wij in het dageliks
leven gebruiken om onze doeleinden te bereiken, heeft voor
de pragmatist wel grote waarde om zekere onmiddellike
praktiese (in engere zin) behoeften te vervullen, maai\' is
voor hem tevens te onkrities en te vol tegenstrijdigheden
om gehouden te worden voor \'11 bevredigende philosophie.
Het pragmatisme heeft de verdienste, dat het de waarde
en funktie van «common sense» (in deze zin) aantonen
en waarderen kan zonder onkrities er mee te dwepen gelijk
de scholasticus, of niets dan miskenning er voor over te
hebben gelijk vele andere wijsgeren. ²)

Het nauwe verband, waarin de pragmatist de philosophie
en het leven stelt, brengt mee, dat de wijsgeer nu \'n grote
verantwoordelikheid op zich neemt. Wil hij de levensbe-
schouwing der maatschappij in goede banen leiden, dan wordt
zijn taak \'n ernstige. De wijsbegeerte mag niet langer haar
eigen weg hoogmoedig volgen met \'11 minachtende blik op

1 ²) 1. c. p. 189.

2  Vgl. Schiller, Humanism, p. XIX: „1 have faith that the process
of experience that has brought us to Qur present stand-point [common
sense] has not been wholly error and delusion, and may on the whole be
trusted ... I would protest, therefore, against every form of „a priori
metaphysical criticism" that condemns the results of our experience up
to date as an illusory „appearance" without trial ... It is just whore
and in so as far as common-sense assumptions fail to work that we
are theoretically justified and practically compelled, to modify them.

de grote menigte, die haar vreemd is. Zeer terecht heeft
Dewey gezegd: «Better it is for philosophy to err in active
participation in the living struggles and issues of its own
age and times than to maintain an immune monastic im-
peccability, without relevancy and bearing in the generating
of its contemporary present».¹)

TJit dit besef van de verantvvoordelikheid der philosophie, zijn
te verklaren de aanvallen der pragmatisten op \'t degenereren
der wijsbegeerte tot \'n intellektuele «Spielerei», tot \'n blote
gelegenheid om scherpzinnigheid en geleerdheid aan de dag-
te leggen, of om behendigheid te tonen in \'t manipuleren
van ingewikkelde kombinatiën van techniese begrippen. James
vooral heeft meermalen zich krachtig verzet tegen bet mis-
bruik, dat gemaakt wordt van de philosophiese techniek. Hij
betreurt het, dat schrijvers zo zelden de problemen direkt
onder de ogen zien en meestal door de brillen van vroegere
wijsgeren de dingen beschouwen. ²) Hij komt op tegen de
mode om steeds te vragen wat Kant of IIegel over \'n
vraagstuk gedacht hebben, en welke wijzigingen hun be-
schouwingen ondergaan moeten. Levende problemen worden
aldus verscholen achter het gewaad van \'n dikwels lompe
terminologie, zodat niemand behalve de wijsgeer van beroep
de bespreking er van volgen kan, en deze ten slotte zo be-
koord wordt door zijn ingewikkelde techniek, dat hij gevaar

!) Essays in Honor of James, p. 80.

²) Ygl. James, Plur. Univ., p. 15: „Thé abuse of technicality is
seen in the infrequency with which, in philosophical literature, meta-
physical questions are discussed directly and on their own merits. Almost
always they are handled as if through a heavy woolen curtain: the
veil of previous philosophers\' opinions. Alternatives are wrapped in
proper names, as if it were indecent for a truth to go naked". Ygl.
Boutkoux, William James, Paris, 1911, pp. 131, 132: „C\'est lo premier
trait, fort remarquable, de la philosophie de James: elle est anti-académique,
anti-officielle, anti-scolastique; elle s\'addresse a tous, elle parle la langue
de tous".

loopt het eigelike probleem voorbij te zien. Zo wordt oor-
spronkelik denken dikwels nagelaten ter wille van \'n opper-
vlakkig spel met de beschouwingen van de grote wijsgeren
van het verleden. Vage oppervlakkigheid en barbaarse tech-
niek gaan dan door voor diepzinnigheid. James meent terecht,
dat die wijsgeer de palm wegdraagt, die weet diepte met
eenvoud te verbinden. «Thought is not a professional matter,
not something for so-called philosophers only or for professed
thinkers. The best philosopher is the man who can think
most simply». \') James zelf heeft dan ook altijd naar dit ideaal
gestreefd. Met opzet heeft hij vermeden zijn beschouwingen
te kleden in \'n «geleerde» taal, die maar al te dikwels \'n
dekmantel is voor armoede van gedachten en gebrek aan
originaliteit en helderheid. Vandaar dat philosophen hem
meermalen voor \'n oppervlakkige denker gehouden hebben,
omdat bij hem ontbraken de geijkte termen en \'t gedurig
beroep op hetgeen Kant en IIegel beweerd hadden. -) Van-

daar ook dat hij zoo dikwerf misverstaan is geworden,
omdat wijsgeren zo gewend zijn geraakt aan de techniese
kunsttaal van hun vak, dat zij andere klanken niet meer
goed kunnen begrijpen. James klaagt erover, dat ook in
Amerika, vooral onder Duitse invloed, de jongere schrijvers
zich veelal aan woordenspel schuldig maken. In Brittanje is
dit van meer dan één zeker ook waar. Het zwevende van
Hegel en de woorden-machinerie van Kant zijn niet berekend
om helder philosophies schrijven op dè duur te bevorderen.
Daarom heeft James gezegd: «In Germany the forms are
so professionalized that anybody who has gained a teaching
chair and written a book, however distorted and eccentric,
has the legal right to figure forever in the history of the

subject like a fly in amber____Such are the rules of the

professorial game — they think and write from each other and
for each other and at each other exclusively. With this
exclusion of the open air all true perspective gets lost, extremes
and oddities count as much as sanities, and command the
same attention; and if by chance any one writes popularly
and about results only, with his mind directly focussed 011
the subject, it is reckoned oberflachliches zeug and ganz un-
wissenschaftlich. . . . Great as technique is, results are
greater». ¹) Pragmatisten menen dus, dat, wat de stijl be-

aehteraf aan de vorming van zijn beschouwingen gaf en de methode, die
hij volgde, blijkt uit de „blackening endless pages of paper privately
in the hope of making ends nieot", waarvan hij eens terloops spreekt.
(Plur. Univ., p. 214).

0 k c. pp. 16, 17. Ygl. Bawden, 1. c. p. 12: „Philosophy is difficult
only when it is not philosophic enough to be easy .... Philosophic
thinking does not differ from other thinking so much in being more
difficult as in being more systematic." Ygl. Schiller, Humanism, p.
XXII: „As for barbarism of style, that too is ever rampant, even though
it no longer reaches the colossal heights attained by Kant and Hegel.
If Humanism can restore against such forces the lucid writing of the
older English style, it will make Philosophy once more a subject gentle-

treft, het beter is om het model te volgen van de oudere
Engelse wijsgeren, dan zich te bedienen van \'11 overdrevene
aaneenschakeling van techniese barbarismen. De techniek
is wel nodig en soms onontbeerlik, doch liet mag nooit ont-
aarden in \'11 hinderpaal voor de wetenschap.

Pragmatisten zeiven hebben dan ook in de meeste gevallen
heldere en soms zelfs brilliante geschriften geleverd. Trouwens
de schitterende bekoorlikheid van James en de glasheldere
stijl van Schiller hebben er toe bijgedragen om de nieuwe
beweging zo spoedig bekend te maken, liet pragmatisme
heeft getoond, dat de wijsbegeerte populair kan en moet
zijn in deze zin, dat zij belangstelling moet opwekken bij
en invloed oefenen op \'11 wijder kring dan het kleine getal
philosophen van beroep. Natuurlik zijn sommige onderwerpen
(vooral polemiese) dikwels niet anders dan technies te be-
handelen, \') en pragmatisten hebben ook gevoeld, dat de
techniek dikwels nodig is, vooral wanneer men te doen
heeft met tegenstanders, die alleen waarderen wat in \'11
techniese taal geschreven is. Doch onze aesthetiese behoeften

mogen in wijsgerige arbeid ook niet over \'t hoofd gezien
worden, daar de philosophie produkt van de gehele mens
is. Daarom mag de wijsgeer ook niet al te zeer specialist
zijn. Zijn belangstelling moet zich zo ver mogelik uitstrekken,
anders zal het hem ontbreken aan de nodige rijkdom van
stof, die wijsgerig beschouwd zal worden, en zal hij vanzelf
door zijn eenzijdigheid scheve voorstellingen van de dingen
geven en ontrouw worden aan \'t, leven. De wijsgeer kan
evenmin denken als adem scheppen in vacuo. Het hangt
dus saam met geheel zijn denkwijze, wanneer Schiller
zich zoo heftig uitlaat tegen de zonden van de philosophen
van beroep. Zijn voorstellingen zijn wel soms wat over-
dreven, en zeker niet op alle wijsgeren in dezelfde mate
toepasselik. Doch zijn scherpte in dit opzicht is groten-
deels aan zijn Oxfordse omgeving toe te schrijven.

De praktiese neiging en konkrete levensbeschouwing van
\'t pragmatisme is échter grotendeels \'n produkt van zekere
stromingen der moderne beschaving. Wij zullen dus in \'t
volgend hoofdstuk enige van de sociale invloeden aanstippen,

die meegewerkt hebben tot ontstaan van de nieuwe wijs-
begeerte. Juist omdat het pragmatisme, meer dan enig andere
wijsbegeerte, zijn vensters wijd opengezet heeft voor de
lucht des levens, is het ook veel meer direkt en in grotere
mate onder de invloed gekomen van bet gewoel der beden-
daagse samenleving.

HOOFDSTUK III.

(

Sociale Invloeden.

In meer dan één opzicht leven wij in \'n kritieke tijd. Op
internationaal gebied zijn er tekenen van onrust te bespeuren,
terwijl op sociaal gebied er ongekende woelingen onder de
volksmassas broeien. Met deze beide verschijnselen staat het
pragmatisme enigszins in verband. Vooral geldt dit van het
laatstgenoemde. Toch kunnen wij even in \'t voorbijgaan ook
op \'t eerste wijzen.

Er zijn weinig philosophieën, op wier wording nationale
faktoren zulk \'n grote invloed geoefend hebben als dit met
\'t pragmatisme \'t geval is geweest. Van de éne zijde beschouwd
schijnt het soms bijna alsof de Anglo-Saksiese antipathie tegen
Duitsland en de Duitsers nu ook binnen \'t heiligdom der
wijsbegeerte geslopen is. Evenals Duitsers zich meer dan eens
ii\' \'t verleden zeer ongunstig hebben uitgelaten (en nu nog
soms doen) over de intellektuele produkten van de Anglo-
Saksiese philosophiese wereld, zijn Engels sprekende prag-
matisten soms niet minder scherp in hun oordeelvellingen
over de Duitse wijsbegeerte. Juist omdat de Anglo-Ilegelianen
dikwerf zo dweepten met de Duitse philosophie en minachtend
spraken over het Britse empirisme, *) had \'t pragmatisme
aanleiding om hiertegen op te komen. Voor Kant en Hegel
hebben James en Schiller geen grote eerbied. James, in
zijn toespraak te California, beroemt er zich op, dat de nieuwe

beweging meer in harmonie is met de konkrete geest van
de traditionele Britse philosophie, hoewei liij natuurlik ook
meer dan eens zijn verschilpunten met de inhoud van die
wijsbegeerte op de voorgrond gesteld heeft. Voor menig wijs-
geer was het bijna gelijk aan heiligschennis toen James zei:
«Kant\'s mind is the rarest and most intricate of all possi ble
bric-a-brac museums .... and yet he is really .... at
bottom a mere curio, a «specimen» .... I believe that Kant
bequeathes to us not one single conception which is both
indispensable to philosophy and which philosophy either did
not possess before him, or was not destined inevitably to
acquire after him .... The true philosophic progress lies,
in short, it seems to me, not so much through Kant as
round him to the point where we now stand. Philosophy
can perfectly well outllank him, and build herself up into
adequate fulness by prolonging more directly the older
English lines.» \') Ook Schiller heeft niet veel goeds van
Kant en IIegel te zeggen, ofschoon hij ze niet zo kras
behandelt als James. ¹) Dewey en zijn school hebben meer
aanknopingspunten met IIegel, doch ook hij heeft zich
laten horen tegen \'t dwepen met alles wat Duits is. ²)

1  Vgl. o. a. Axioms as Post., p. 76: „Kantian epistemology was in
reality nothing but a misbegotten cross by faculty psychology out of
Humian atomism".

2  Vgl. o. a. Journal of Phil, etc., VII, 1910, p. 506: „Were it not
for the unreasoned admiration of men and things German, there would
be no question, I think, that [James] was the greatest psychologist of
his time in any country — perhaps of any time".

James meent dan ook, dat, evenals vroeger door Hume
op de Duitse wijsbegeerte invloed uitging en bij name
op Kant, zo is nu ook weder de tijd aangebroken dat
Anglo-Saksiese philosophie \'n stimulus aan de Duitsers geven
kan door middel van het pragmatisme. Mijns inziens, ligt er
veel waarheid in deze beweringen. Doch pragmatisten hebben
soms wat overdreven. Wanneer Sturt b.v. beweert, dat veel
van de eenzijdigheid van de Duitse wetenschap te wijten is
aan \'n universiteitstelsel, waarbij privatdocenten dikwels
verplicht zijn allerlei excentrieke meningen voor te dragen
ten einde de aandacht te trekken om alzo in aanmerking-
te komen voor \'n professoraat, is dit niet onjuist. Doch het
is dwaas om dan in tegenstelling hiermee het eksamen-
systeem van de Britse universiteiten te prijzen.\') Wij hebben
in Zuid-Afrika al genoegzaam de noodlottige gevolgen van
dat systeem ondervonden, als ook hoe dodend het dikwels
werkt op alle originaliteit, door het impompen van feiten
in plaats van zelfstandig denken op de voorgrond te stellen.
In Amerika heeft men dan ook veel overgenomen van het
Duitse systeem. Ook de nieuwere Britse universiteiten be-
ginnen meer nadruk te leggen op «research work». Schiller
heeft meer dan eens de draak gestoken met de verouderde
wijze, waarop de philosophie in Oxford gedoceerd wordt.
Het doel ervan, zegt hij op karakteristieke wijze, is om de
student onder de indruk te brengen, dat de wijsbegeerte
sedert Aristoteles geen vooruitgang gemaakt heeft. Het
enige nut ervan, meent hij, is om de man met gezond

verstand of \'n afkeer te doen krijgen van blote theorie, bf
hèm te doen inzien, dat het pragmatisme nodig is om
de gebreken van zulk \'n intellektualistiese wijsbegeerte te
verbeteren. Naast \'t Chinese syteem, meent hij, is dat van
Oxford in sommige opzichten het meest verouderde ter
wereld.

Men moet echter geen ogenblik denken, dat James,
Schiller e. a. absolutisme en intellektualisme aanvallen,
omdat de voornaamste hedendaagse vormen ervan «made
in Germany» zijn, want hier, evenals elders, oordelen zij de
boom naar zijn vruchten, en waar Duitsers en Oostenrijkers
als Ostwald, .Terusalem, Mach e.a. ten dele met hen samen-
stemmen over de methode der philosophie, worden zij hoog
geacht. Zelfs James, die \'n afschuw heeft van de gewone
Duitse methoden, kon van de Duitsers zeggen: «That tliey
still manifest freshness and originality in so eminent a degrec,
proves the indestructible richness of the gennan cerebral
endowment». ¹)

Wij moeten dus meer nadruk leggen op de positief nationale
faktor in de opkomst van \'t pragmatisme n.1. de invloed van
de praktiese geest, die heerst in de Anglo-Saksiesc wereld.
Pragmatisten staan onder de invloed van de geest huns
volks, en hebben die geest ook nu in de philosophie over-
gebracht. Menigmaal heeft men er dan ook al op gewezen, dat
liet zeer verklaarbaar was, dat het pragmatisme juist onder
de Amerikanen het eerst met kracht opkwam.²) James heeft
dit ook gevoeld en in zijn bovengenoemde rede spreekt hij
zijn gehoor toe als «practical Americans».³) Tiet feit echter,

1  Plur. Univ., p. 20.

2  Zelfs Royce zegt van James: „He understood, ho shared, and lie
also transcended the American spirit. And just that is what marks him
as our national pliilosopher" (fVilliam James etc., p. 36).

3 •J) 1. e. p. 16.

dat Fransen, Italianen, Britten en zelfs Duitsers de nieuwe
methode aangenomen hebben, toont ons duidelik, dat zij
niet bestemd is om \'n «trust» te worden, gelijk het geval
zo dikwels met andere Amerikaanse ondernemingen geweest
is. Het pragmatisme maakt eerder aanspraak op de steun
en sympathie van de meer praktiesgezinden on dei- alle
volken. Het ontstond onder zulk \'n volk, dat zich door
historiese omstandigheden en aanleg beide het meest onder-
scheidde door \'n sterk ontwikkelde praktiese zin. Evenals
de Amerikaanse natie individuen uit alle volken in zich
opgenomen en met haar geest doordrongen heeft, zo behoeft
het pragmatisme op zijn beurt niet het monopolie van één
volk of één ras te blijven, maar kan aanknopingspunten vinden
onder alle natiën. De katholiciteit, die het Amerikaanse volk
in zich sluit, is kenmerkend ook voor hetgeen de nieuwe
philosophie beoogt. In haar spreekt zich het nationale karakter
uit, maar om zich aldus openbarend internationaal te worden.
Als wijsbegeerte berust zij natuurlik niet bloot op de grond-
slagen van nationaal sentiment, maar op wetenscliappelike
gegevens en grondige kritiese arbeid. \')

De praktiese geest wordt trouwens ook al minder het uit-
sluitend prerogatief van het Anglo-Saksiese ras. Ten dele
is dit misschien toe te schrijven aan de invloed van dat
ras op de wereld. In veel groter mate echter is het \'11
produkt van onze hedendaagse kuituur. De toenemende
concurrentie op handels en industrieel gebied tussen volken
en individuen maakt het noodzakelik voor allen om zich

krachtig in te spannen. Het toenemende bevolkingscijfer
in de meeste landen van Europa maakt ook hier \'n meer
intensieve en elïektieve ontwikkeling van hun bestaans-
middelen noodzakelik, en leidt tot \'n uitgebreider handel
dan vroeger. «The strenuous life» is ook in Europa haast
algemeen geworden. Vooral in Duitsland heeft het praktiese
element na 1870 zich zeer sterk ontwikkeld, zodat het nu
reeds de mededinger van Brittanje begint te worden op
meer dan één gebied. Dit wettigt de verwachting dat het
pragmatisme ook in Duitsland \'n toekomst zal hebben,
waarin het de invloed van de systematiserende Duitse geest
zal ondergaan. Op \'t ogenblik echter heeft de nieuwe be-
weging, ondanks enkele bekwame voorstanders, juist hier be-
trekkelik weinig uitwerking op cle philosophie alsnog gehad.²)

Doch ook andere faktoren dan de praktiese en ekonomiese
geest onzer eeuw vinden vertolking in het pragmatisme.
Ook de demokratiese drang onzer dagen heeft, meer dan op
enig andere philosophie, haar stempel gedrukt op het prag-
matisme. De geest vau het pragmatisme is de geest onzer
demokratie. Zo spreekt Bawden van de nieuwe methode
als «a sign that the democratie ideal is destined to trans-
form our thinking as well as our conduct»; en de intellektualist
B. Russell overdrijft niet wanneer hij zegt: «The inilucnce
of democracy in promoting pragmatism is visible in almost

every page of William James\'s writing». Terwijl Schinz
\'n boekdeel geschreven heeft tegen de philosophie der demo-
kratie, waarvoor hij \'t pragmatisme houdt. ²)

Het zal dus de moeite lonen licht te laten vallen op de
demokratiese karaktertrekken van het pragmatisme, zonder
uit het oog te verliezen, zoals sommigen doen, dat het prag-
matisme niet «amen» zegt op alles, wat in naam der demokratie
gepredikt of gedaan wordt. Het pragmatisme wil welbewust
de wijsbegeerte der demokratie zijn. Hierdoor onderscheidt
het zich van alle andere wijsbegeerten, dat zij er bewust naar
streeft om de tijdgeest te vertolken en te verbeteren. De wijs-
begeerte, meent de pragmatist, moet ook rekening houden
met de algemene toestand van \'t sociale leven, waarin zij
opkomt, zal zij dat leven ten goede beinvloeden. Daarom
zegt Dewey : «Classic philosophies have to be revised because
they must be squared up with the many social and intel-
lectual tendencies that have revealed themselves since those
philosophies matured. . . . The age of Darwin, Helmholtz,
Pasteur, Idsen, Maeterlinck, Rooin, and Henry James
must feel some uneasiness until it has liquidated its philo-

sophic inheritance in current intellectual coin». De wijs-
begeerte moet dus niet slechts (gelijk wij in het vorige
hoofdstuk zagen) met het leven in \'t algemeen in nauwe
aanraking blijven, maar vooral met de toestanden van de
tijd, waarin zij opkomt. Want haar taak ligt juist in deze tijd.

\'n Ware demokratiese samenleving onderscheidt zich
daardoor, dat hij, die op de voorgrond zal treden, ook
waarlik iets gepresteerd moet hebben. De mens wordt geschat
naar zijn waarde, niet naar zijn afkomst. Het verzet van
de pragmatist tegen het dwepen met de philosophiese aristo-
kratie van \'t verleden, waarop wij in \'t voorbijgaan reeds
gewezen hebben, is grotendeels aan deze geest toe te schrijven.
De wortel wordt naar de vrucht geoordeeld, niet de vrucht
naar de wortel. Indien Plato b.v. ons geen hulp in onze
tegenwoordige moeilikheden geven kan, dan moet hij op
de achtergrond treden, totdat wij hem van node hebben;
welke waarde hij ook al in \'t verleden mocht gehad hebben,
het is ons te doen om iemand te vinden die ons nu helpen
kan. ¹) Het pragmatisme zelf wil ook met deze maatstaf

1  Natuurlik kunnen wij ook uit de tekortkomingen van vroegere
wijsgeren leren. Dkwey heeft dan ook meer dan eens de geschiedenis
geschetst met het oog op do plaats, die de wijsbegeerte er innam. Zie
b.v. Injlueuce of Baricin, etc., pp. 46—76; Some Stages of Logical Thought,
P/iil. Itev., Sept. 1900, pp. 465—489. Vgl. ook A. W. Moore, Prag-
matism and its critics, pp. 23—43. ScniLLER, van wie ook L. SteiN
spreekt als „philosophiegeschichtlich vortrefïlich orientiert" (a. w. S. 41)/
heeft ook vele geschiedkundige opmerkingen in zijn werken. Zijn
Eumism and Humanism (Proc. Ar ut. Soc., 1907) geeft vooral duidelik het
onderscheid tussen Hume en het pragmatisme aan. Daarom kan DeWEY
zeggen: „To accuse . . . [pragmatists] of ignorant contempt for the

gemeten worden, en het heelt alleen daarom zelfvertrouwen,
omdat het meent in staat te zijn onze hedendaagse vraag-
stukken met meer hoop op goede uitslag te kunnen ter hand
nemen dan andere philosophieën. Evenals de echte demokraat,
erkent de pragmatist alleen \'n aristokratie van waarde. Er
is geen wijsgerig stelsel, dat aanspraak maken mag op
absoluut gezag. De waarheid is geen keizer, maar \'n president.
Het veto van het wijsgerige «House of Lords» verwerpt de
pragmatist als \'11 belediging voor de vrijheid van de denker.
Wij zien dus, dat de autoriteitszetel verschoven wordt in
de philosophie, zowel als in de politiek, van \'n oligarchie
naar het volk. Daarom hebben pragmatisten hun beweging-
soms vergeleken met de kerkhervorming, en erop gewezen,
dat, evenals deze voor \'n Roomse anarchisties schijnt te zijn,
de intellektualist met zijn voorliefde voor gesloten systemen
ook in het pragmatisme niets dan verwarring zien kan. ¹)

Hier komt dus de «individualistiese» neiging van de heden-
daagse beschaving op de voorgrond. De individu, hoe zwak
of gering hij ook zij, moet \'n kans hebben om mede deel
te nemen aan het maken van waarheden. ²) Het stemrecht
moet algemeen worden. Want als \'n verantwoordelik, redelik
wezen kan de individu zijn zedelik «ik» alleen dan reali-
seren, wanneer zijn verantwoordelikheid hem op \'t hart ge-
bonden wordt. De mens moet in de wijsbegeerte, evenals
elders, helpen om zijn eigen idealen te vormen. Zo alleen
verwezenlikt hij zijn eigen waarde. De mens wil nu stem
hebben niet slechts in \'t sociale, maar ook in \'t kosmiese

classic past of philosopliy is to overlook tlie inspiration the ïnoveiuent
of translation <lra\\vs froui tlie fact that tlie history of philosopliy lias
become only too wcll understood" (.Injluence of Darwin, etc., p. VI).

!) James, Pragmatism, pp. 122, 128.

²) A. W. Mooke, 1. c. p. 22.

leven. De demokraat wil zijn stem in alles laten gelden,
en weigert wetten van buiten af zich te laten opleggen.

Ook met de bekwaamheden van de individu moet meer
rekening gehouden worden in de wijsbegeerte. De gevoelens
van ieder mens hebben, in hoe geringe mate dan ook, altijd
enige waarde voor de wijsbegeerte, evenals in de moderne
beschaving ook de geringste kan meespreken. Elk mens
reflekteert het licht van zijn milieu en straalt het op \'n
eigenaardige wijze op zijn omgeving uit. De wijsbegeerte
moet op de verschillen zowel als op de overeenkomsten
tussen personen letten, wil zij haar wereldbeschouwing zo
volledig mogelik maken, en zich niet tevreden stellen met
abstrakties. Daarom legt James zo dikwerf nadruk op de
bizondere waarde van elk individu, ¹) en stelt hij zo zeer
op de voorgrond, dat het edelste en hoogste dikwels meer
te vinden zijn in het alledaagse en prosaiese dan in wat
gewoonlik doorgaat voor voornaam. Heldendaden zijn niet
alleen te vinden op \'t slagveld maar ook in de achter-
buurten van elke stad. Juist onder de armen en ellendigen
zijn moed en kracht voortdurend vereist. «Divinity lies all
about us, and culture is too hide-bound to even suspect the
fact". ²) Toch heeft James geen nihilistiese of ultra-demo-
kratiese neigingen, want hij gaat onmiddellik voort met aan
te tonen, dat mannen als Tolstoi te ver gaan dikwels in
hun aanvallen op onze sociale vooroordelen. liet edele kan

1 ) B. v. Talks on Psychology, etc., pp. 229—264. Vgl. Memories and
Studies, p. 102; vgl. 1. c. p. 110: „In every concrete individual, there
is a uniqueness that defies all formulation. We can-feel the touch of it
and recognize its taste . . . hut we can give no ultimate account of it,
and we have in the end simply to admire the Creator".

2 3) Talks on Psych.-, etc., pp. 274 if. Vgl. Memories and Studies, p. 57.

men in alle sferen van de samenleving vinden. De radikaal
empiriese geest van de pragmatist dringt hem om overal de
feiten te zoeken, waarop hij zijn gevolgtrekkingen baseert.
Dit respekt voor de gevoelens en zelfs vooroordelen van alle
mensen komt duidelik voor cle dag in de belangstelling, die
beide James en Schiller tonen in «psychical research». Wij
hebben geen recht, menen zij, om het spiritisties geloof aan
\'n geestenwereld in kontakt met de onze zo maar te ignoreren.
Aangezien dit geloof al de eeuwen door en nu nog zeer
verbreid is, moet de zaak wetenschappelik onderzocht
worden.¹) Deze zelfde demokratiese geest, die erkent, dat
geen mensengroep de waarheid in pacht heeft, of alle feiten
der ervaring beheerst, komt ook heel duidelik uit in de
psychologie van de godsdienst. Augustinus en Alline — \'n
weinig bekende Amerikaanse evangelist — moeten beide ge-
tuigenis afleggen, en Billy Bray en Mr. Peek treden saam
met Franciscus van Assisi op.²) Ook in de philosophic
bezielde dezelfde geest James, zoodat hij dikwels acht sloeg
op wat jonge of onbekende en soms excentrieke auteurs
schreven en steeds gereed was hun werk aan te bevelen en
eruit te leren, indien hij meende dat het verdienstelik
was. ³) Daarom was hij ook zo gekant tegen het ((classicisme»

\') Vgl. James, Will to Believe, pp. 299—327 ; en Memories and Studies,
pp. 173—206. Op eerstgonoemde plaats (p. 301) zegt hij : „To no one
type of mind is it given to discern the totality of truth. Something
escapes the best of us, — not\' accidentally, but systematically, and
because we have a twist".

²) Varieties of llelig., Exper., pp. 175, 319, 290, 253. Vgl. Royce, 1.
^c- P. 24; D. P. Miller. Journal of Phil., etc., VII, 1910, p. 663.

³) Vgl Dewey, Journal of Phil., etc., VII, 1910, p. 508; en D. S.
Miller, 1. _c. p. (5(33. ^jjg takes humanity in the individual ... He
fraternizes in philosophy. Consider the range of his references to litera-
ture, the extraordinary serious attention he gives to obscure, and
young authors, and authors out of repute, and provincial authors, and
uneducated authors, and insane authors".

in de wijsbegeerte en liet eenzijdig dwepen met de grote en
bekende schrijvers van het verleden. Hij meende dat men
ook van de gebaande weg moest afwijken, indien men \'n ruime
blik en nieuwe gezichtspunten wou verkrijgen, in plaats van
uitsluitend aan de traditie vast te houden.

Juist omdat de demokratie de mens als redelik wezen
vertrouwt en hoog acht vervalt zij niet in anarchie. Want
de demokratie heeft alleen waarde door de nieuwe opvatting
van de menselike geest, die eraan ten grondslag ligt. Diens
behoeften en verstand worden niet geminacht en onderworpen
aan de heerschappij van \'n bloot uitwendige autoriteit, die van-
zelf mettertijd tegenstand oproept en uitloopt op buitensporig-
heden. ¹) Doch de demokratie berust op de veronderstelling,
dat individuen als redelike wezens samen werken kunnen
om in hun eigen behoeften te voorzien door middel van
plannen, die zij zeiven beramen en toetsen. Wanneer de
wijsbegeerte de individu ook aldus als \'n redelik wezen
beschouwt, geeft zij zich evenmin over aan het anarchisme
als \'n echte demokratie zulks doet. Juist door de verant-
woordelikheid voor de individu te leggen, heeft hij geen
aanleiding om te rebelleren gelijk hij doen kon, wanneer

1 ) Vgl. Dewey, Influence of Darwin, etc., pp. 26, 27; 59, 60; vooral
de woorden: „Democracy is estimable only through the changed con-
ception of intelligence, that forms modern science, and of want, that
forms modern industry. It is essentially a changed psychology. The
substitution for a priori truth and deduction, of fluent doubt and in-
quiry meant trust in human nature in the concrete; in individual honesty,
curiosity, and sympathy. The substitution of moving commerce for fixed
custom meant a view of wants as the dynamics of social progress, not
as the pathology of private greed". Zulk \'n heschouwing ligt. ook ten
grondslag aan Sciiilleh\'s Humanisme.

hij staat tegenover \'n bloot uitwendige macht. Het is juist
zulk \'n echt demokratiese beschouwing van de mens als
redelik sociaal wezen, waarop het pragmatisme zich baseert.
Ook in de wijsbegeerte heeft de individu \'n verantwoordelike
taak te vervullen, die inspanning kost en die niet voor goed
gedaan is door één of ander stelsel, dat \'n uitwendige dwang
op hem leggen kan.

Ook de geest van verdraagzaamheid, waarop de demokratie
berust, weerspiegelt zich in \'t pragmatisme. Bij \'n absolute
monarchie of oligarchie is vervolging mogelik, omdat zij op
de veronderstelling berusten, dat één of enkele personen alle
wijsheid in pacht hebben en dus de anderen dwingen mogen
om hun wil te doen. Aan de andere kant heeft men weer
de nihilistiese opvatting, die berust op de skeptiese veronder-
stelling, dat het goedvinden van iederéén de enige maatstaf
is, waardoor de samenleving gereduceerd wordt tot \'11 groep
atomistiese individuen. De echte demokratie handhaaft \'n
meer organiese beschouwing, en neemt niet aan, dat enige
individu of partij «absolute» waarheid heeft. Daarom is men
gereed zijn wetgeving te toetsen aan hun resultaten en haar
te herzien, wanneer omstandigheden dat eisen. Juist deze
empiriese geest van tolerantie kenmerkt ook het pragmatisme.\')
Daarom komt het op tegen de aanmatiging van de wijsgeer,
die meent a priori te kunnen vastleggen wat waar en reëel
is, en zijn stelsel verkondigt alsof het onfeilbaar is. Het
pragmatisme zoekt dus wijsgerig te toetsen en tot volle uit-
drukking te brengen de waarheidstheorie, die onbewust basis
der demokratie is, door haar streng krities te toetsen en
te vergelijken met andere theorieën. Bij zulk \'n theorie is
verdraagzaamheid \'n eerste vereiste..²) Alleen het onver-

draagzame mag niet geduld worden. Verdraagzaamheid maakt
ook samenwerking mogelik in de wijsbegeerte, waarbij kritiek
en polemiek nodige faktoren zijn. Vooral in Amerika heeft
men in de laatste tijd veel gesproken over de wenselikheid
om meer systematies te koöpereren op philosophies terrein.
Het pragmatisme is dan ook \'n wijsbegeerte, waarbij weer-
zijdse erkenning en samenwerking het best mogelik is, omdat
de pragmatist op wijsgerige gronden zich ervan bewust is,
dat zijn eigen beschouwing niet a priori onfeilbaar zijn kan.

Wanneer men dit alles voor ogen houdt, ziet men dat \'n
ietwat triviale tegenwerping van vele critici ongegrond is, als
zij beweren, dat volgens zijn eigen beginselen de pragmatist
zijn beschouwingen niet mag verspreiden. Wat voor hem
bevredigend is, behoeft niet voor \'n ander zo te zijn, en,
daar hij dit erkent, moet hij zwijgen en. zich verheugen over
zijn eigen waarheid. ¹) Maar het is toch duidelik, dat de

1 ) B. v., o. in. Pkatt, What in Pragmatism ?, pp. 128, 129; Ubbink, a. w.
biz. 2G6, 2G7. Op dit bezwaar heeft James geantwoord : „The humanist,
for his part, is perfectly consistent in compassing sea and land to make
one proselyte, if his nature be enthusiastic enough" (Mean., of Truth,
pp. 74, 75). Zie vooral ook 1. c. pp. 199, 200, en Dewey, Influence of Darwin,
p. 1G4: „Naturallj\', the pragmatist claims his theory to bo true in the
pragmatic senso of truth: it works, it clears up difficulties, removes
obscurities, puts individuals into more experiential, less dogmatic, and
less arbitrarily scoptical, relations to life; aligns philosophic with
scientific method; does away with self-made problems of epistemology>
clarifies and reorganizes logical theory, etc." Zo getrouw is James aan
zijn standpunt, dat, hoewel hij in do demokratie vast gelooft, hij zegge»
kan: „Democracy is on its trial, and no one knows how it will stand
the ordeal" (Memories and Studies, p. 316).

verbreiding van \'n beschouwing de eerste voorwaarde, is van
haar «working» en ook één van haar toetsen zijn zal. Daarom
moet het pragmatisme, dat beweert, dat de wijsbegeerte \'n
rol moet spelen in het bepalen van de levensbeschouwing-
der mensen, die mensen trachten te bereiken. Blijft de prag-
matist zwijgen, zo is hij ontrouw aan zijn eigen beginsel.
Indien \'n wijsgeer meent, dat, bij de tegenwoordige stand
van onze kennis, zijn beschouwingen hoogst waarschijnlik
de juiste zijn en de maatschappij dienen kunnen, dan
mag hij niet slechts, maar moet en behoort hij anderen
te bewegen dergelijke beschouwingen te delen met hem.
De pragmatist, die geen vinger beweegt om zijn gevoelens
te verspreiden, is alleen in naam pragmatist. De man, die
gedurig de noodzakelikheid van empiriese verificatie predikt,
neemt daardoor ook de verplichting op zich om zijn eigen
beschouwingen te toetsen aan haar uitwerking op de ver-
schillende sferen des levens, en dit kan alleen gebeuren door
\'n genoegzaam aantal mensen te vinden — wijsgeren al dan
niet — die bereid zijn de nieuwe methode in de praktijk
toe te passen. Zo alleen kan hij ook hopen op het modifieren
van zijn beschouwingen bij het licht van latere en diepere
ervaring.

In alle demokratie is \'n element van zelfverloochening.
Elke klasse in de maatschappij moet zich in toom houden
ten einde het algemene evenwicht te bewaren. De regeerders
worden nu de dienaars van "t volk, en geen absoluut gezag wordt
hun toegekend. Zo moet het ook gaan met de pragmatiese
wijsbegeerte. \') De aanhangers ervan menen, dat de aestlie-
tiese verhevenheid van absolute stelsels, zoals dat van Plato.
te duur gekocht wordt. De wijsbegeerte mag zich niet langer
verbergen in esoteriese afgetrokkenheid. Zij moet in de kribbe
des levens geboren worden, en in gedurige aanraking blijven

B. V. Stud., Hum., pp. 17,18; vgl. Riddles of the Sphinx, pp. VI, VII.

met dat leven. Daarom mag zij ook niet de taal misbruiken
door haar bedoeling te verbergen achter \'n massa overdreven
techniek. De adequate meedeling van onze gedachten aan
anderen is nodig, zowel om deze daardoor te kunnen veri-
fieren, als om zodoende zelf tot meerdere helderheid te
komen. ¹) Dezelfde demokratiese geest is hier werkzaam,
die overal neigt tot taaivereenvoudiging, die vroeger geleid
heeft tot de afschaffing van \'t gebruik van Latijn voor weten-
schappelike doeleinden, ²) en tegenwoordig ook in Zuid-Afrika
zich op heilzame wijze openbaart in het toenemende gebruik
van \'t Afrikaans als schrijftaal. In de wijsbegeerte, in ieder
geval, moeten Kant en Hegel met de bijna eindeloze reeks
van kommentatoren, die zoeken naar de ware betekenis van
hun werken, ons tot \'n schrikbeeld worden. En indien men
vreest, dat de wijsbegeerte te gemakkelik zal gemaakt worden
door haar van de pragmatiese geest te doordringen, antwoordt
de pragmatist, ³) dat helder denken altijd moeilijk blijft, dat
het nog moeiliker is eenvoud en diepte met elkaar te ver-
binden, en dat het veel meer inspanning en kennis vereist
om de wijsbegeerte te gronden op de onuitputtclike schat

1  Vgl. Bawden, 1. c. pp. 176, 181.

2  Ygl. Mach, Popular-wissenschaftliche Vorlesungen, S. 317. Daarom
tracht men ook Esperanto zo gemakkelik mogolik te maken. De nieuwere
pogingen om \'n icetmschappelike wereldtaal te vormen, beogen ook eenvoud
en doelmatigheid. Ostwald, Coutueat c. a. intresseren zich vooral hierin.

der empiriese gegevens van het leven en de wetenschappen,
dan om op grond van zekere aprioristiese meningen \'n afge-
sloten systeem te bouwen, dat de feiten miskent of verkracht.
Daarom vindt de pragmatist de goedkope systemen van het
intellectualisme zo dun en mager. Hij wil liefst dat men
moeilikheden en problemen, die alsnog onopgelost zijn, rond-
borstig erkennen zal, dan om onder de drang van \'n systeem
deze te negeren. Vandaar dat de intellektualist dikwerf
zulk \'n lage dunk heeft van de wijsbegeerte van James.

Ook de vrijheidszin en het verantwoordelikheidsbesef der
ware demokratie spiegelt zich duidelik af op het pragmatisme.
Want alle pogingen tot sociale verbetering en alle toe-
passing van straf veronderstellen ten slotte, dat de mens in
staat is anders te handelen dan hij soms doet of gedaan heeft.
Daarom komt de pragmatist op tegen de miskenning van
deze feiten door de intellektualist met zijn naturalistieso
of absolutistiese systemen. Want deze twee richtingen, zoals
wij reeds gezien hebben, stemmen hier saam. Aan de andere
kant weet de pragmatist, evenals de echte demokraat, dat
vrijheid geen losbandigheid en indifferentisme betekent en
dat zij niet alles vermag, zoals wij later nog zien zullen.
Daarom mag de mens ook niet stilzitten en kan men hem,
als aktief wezen, oproepen om zijn plicht te doen.²) Vandaar

ook dat in de pragmatiese kennisleer de mens niet \'n pas-
sieve toeschouwer der dingen blijft, doch meewerken moet
om zijn waarheid en realiteit in bezit te krijgen. Geen
wonder dan ook, dat meer dan één pragmatist in de meta-
physica pluralist is.

Bij sommige pragmatisten loopt deze vrijheidszin, wanneer
zij op religieus terrein komen, gevaar te ontaarden tot \'n
gebrek aan eerbied — \'11 in Amerika wel eens voorkomend
verschijnsel. Doch dit is geen noodzakelik gevolg van de
pragmatiese methode, want de houding van de pragmatist
zal in deze natuurlik bepaald worden door de mate en diepte
van de religieuse ervaring, die hij gehad heeft. E11 wat de
demokratie betreft, is er natuurlik ook gevaar, dat mensen,
die het pragmatisme niet goed begrijpen, er misbruik van
kunnen maken om allerlei dwaasheden te verkondigen.
Ik vrees dat in vele gevallen het pragmatisme zeer onjuist
beoordeeld wordt, omdat men accidenten of vervormingen
ervan aanziet voor het wezen der zaak. Dan gebeurt het
heel licht, dat men het pragmatisme beschouwt als \'n soort
verheerliking van individualistiese buitensporigheden.

Het is interessant op te merken, hoe de demokratiesa
geest ook in het optreden van James en zijn voornaamste
medestanders te bespeuren is. Geen pragmatist wordt be-
schouwd als de prins over de anderen, maar allen worden
geroepen mee te werken aan de toepassing en \'t toetsen
van \'n algemene methode. Geen wijsgeer kan hier optreden
als de man, die de nieuwe wijsbegeerte voor goed gede-

monstreerd heeft, zodat anderen slechts zijn kommentatoren
en napraters.worden. James en de andere voormannen geven
alleen \'t program aan de hand, dat door gemeenschappelike
arbeid moet worden doorgevoerd en getoetst (en desnoods
gemodificeerd) in de rijke wereld der ervaring. Men vindt
dan ook \'n aangenaam gebrek aan onderlinge twisten over
prioriteitskwesties, want indien \'n ander op onafhankelike
wijze tot dergelijke gevolgtrekkingen komt, is de pragmatist
juist blijde om daarin \'11 nieuwe verificatie van zijn meningen
te vinden. Het is twijfelachtig of er ooit \'n wijsgeer geweest
is, die zo gul is geweest in zijn erkenning van geestver-
wanten, en die zich zo weinig bekommerde over de prioriteit
van zijn eigen beschouwingen als James. ^j) Hij geeft de eer
zoveel mogelik aan anderen en verwijst zelden naar zijn eigen
geschriften. Ook de onderlinge verschillen, die zich bij prag-
matisten tans beginnen te vertonen, zijn \'n blijk van de demo-
kratiese geest, die gewillig is saam te werken voor \'11
gemeenschappelik doel zonder de eigen individualiteit prijs
te geven.

Natuurlik is er veel in het voorafgaande, waarop ook
door andere wijsgeren nadruk is gelegd, omdat niemand ten
slotte geheel ontkomen kan aan de invloeden van zijn milieu,
maar in \'t geval van \'t pragmatisme kan men duideliker zien
dan elders, hoe deze alledaagse zaken samenhangen met zijn

Ygl. D. S. Miller (die geen volbloed pragmatist is): Mr. James
appears to believe in co-operation in philosophy. He will take at once
what any youngest fledgling from the graduate school suggests and
^b"ild it, if valuable, into the foundation of his thought. The last is
often lirst with him. He is careless (perhaps no author has ever been
quit* so careless) of his claims to prior discovery. He is an incarnation
of the ideal of the democracy of thought. ... His instinct seems to
be that wisdom is in co-operation, and he seems to shrink from the
assumption of judicial poise in himself and at any one moment almost
as from iusolence. In consequeuee his words are exposed to miscon-
struction" (1. c. pp. 663, 664).

beschouwingen. De pragmatist, kan bewust rekening houden
met de demokratie en haar \'ri wijsgerige waardering
schenken, omdat bij, op grond van zijn streng krities wijs-
gerige arbeid, gevonden heeft, dat het veto, dat het intel-
lektualisme legt op \'n deel of\'t geheel der eisen van het leven
en de samenleving, niet opgaat, in het volgende hoofdstuk
zullen wij beginnen met de poging aan te tonen, dat ook de
resultaten der wetenschappen steun verleend hebben aan de
opkomst van het pragmatisme. Tot nog toe was ons doel
meer bepaald enigszins \'n inzicht te geven in de algemene
geest en strekking der nieuwe wijsbegeerte. Uit wat volgt,
vertrouw ik, zal in aekere mate blijken, dat deze ruime en
konkrete beschouwing der dingen niet onbestaanbaar is met
streng kritiese arbeid.

HOOFDSTUK IV.

Wetensehappelike Faktoren — Algemene beschouwing.

*

Volgens het pragmatisme, is zooals wij gezien hebben, de
wijsbegeerte «only man thinking».¹) Hieruit volgt nu vanzelf,
dat de philosooph niet slechts acht moet slaan op het denken
•n. bet praktiese en sociale leven, maar zich ook richten moet
naar de wetenschap. Dit moet hij vooral doen, omdat juist
hier het denken van de mens in zijn meest systematiese
en ontwikkelde vorm voor de dag treedt. Voor de pragmatist
moet reeds het feit, dat de natuurwetenschappen met zulk
goed gevolg beoefend worden, genoegzaam zijn om ze \'n
voorname plaats toe te kennen in zijn onderzoek naar het
wezen der kennis en der waarheid. Hierbij komt ook nog,
^(Jat, juist door het meer abstrakte der natuurwetenschappelike
Methoden, zekere karaktertrekken van het kennisproces hier
des te duideliker waar te nemen zijn.

Toch moet men niet vergeten, dat de man der wetenschap
^van de eenvoudigen verschilt, alleen door de grotere mate
^van \'degelikheid, die zijn denkprocessen kenmerkt. Van \'n
soortverschil is hier geen sprake. Zeer juist heeft die natuur-
vorser de zaak beschouwd, van wie Dewey verhaalt, dat hij
8^ezegd zou hebben dat «natural science was only gumption
⁰¹¹ a larger scale: the convenient cataloguing and arranging
^0|\'a wbole lot of things with reference to their mostefiica-
eious services». -) Ook de hedendaagse «ekonomiese» richting
¹¹¹ de wetenschap gaat van dit zelfde standpunt uit. liet

¹) James, Some Problem of PkU., p. 15.

²) Euayt in Honor of Jamei, p. GO.

gewoon denken en het wetenschappelik denken verschillen
slechts in de mate van krachtsbesparing, die zij teweegbrengen.
Dit is wel \'n groot onderscheid, doch ten slotte blijft het
slechts \'n graadverschil. Zo heelt Mach gezegd: «Anfänglich
zielt alle Ökonomie nur unmittelbar auf Befriedigung der
leiblichen Bedürfnisse ab. Für den Handwerker und noch
mehr für den Forscher wird die kürzeste, einfachste, mit
dem geringsten geistigen Opfern zu erreichende Erkenntnis
eines bestimmten Gebietes von Naturvorgängen selbst zu
einem ökonomischen Ziel, bei welchem, obgleich es ursprüng-
lich Mittel zum Zweck war, \\yenn einmal die betreflenden
geistigen Triebe entwickelt sind und ihre Befriedigung fordern,
an das leibliches Bedürfnis gar nicht mehr gedacht wird".
Trouwens iedereen zal toestemmen, dat de wetenschap ont-
staan is uit de behoefte aan controle over de dingen, ten
einde zich beter te kunnen aanpassen aan de omgeving.
Hiermee strijdt niet, dat bij de meeste volken het denken
met de theologie begon en vandaar op de wetenschap over-
ging, zoals in Egypte, Babylonië en Indië. ²) Want ook
hier vindt men, dat het hoofddoel in de eerste instantie
was om middelen uit te vinden, waardoor men zich van
de hulp der goden verzekeren of altans hun ontevredenheid
ontwijken kon. De toverij, waarzeggerij, enz. zijn dus alle
methoden, waardoor men controle zocht over de minder
berekenbare verschijnselen. ³)-. Zodra men afzag van zulke

¹) Die Mechanik in ihrer Entwicklung, Leipzig, 1912, S. 6.

²) Schiller, Studies in Ilum., p. 2G. Vgl. Religion und soziales Leben
bei den Naturvölkern Dr. H. Visscheu, Bonn, 1911, Band II, Die Haupt-
probleme, S. 447—470.

³) Vgl. Schiller, Humanism (New Ed.,) p. 299: „by outcasting
superstitions Science segregates itself. Magic is the mother of Science,
much as Error is of Truth; it is inferior to its offspring, not in its
conception or its pedigree, hut in its efficiency. Science is a systein of
magic . forniulas, which after niany trials and with many tribulations
man has made".

behoeften, die voortsproten uit de onmiddellike praktiese
eisen van de religie en \'t alledaagse leven, ontstond de
wetenschap als zodanig. Juist omdat bij de Grieken, zoals
Schiller o.a. aangetoond heeft, het denken, over\'t algemeen
genomen, de tegenovergestelde richting insloeg, kon de
wetenschap in eigenlike zin hier het eerst bloeien. «Broadly
viewed, the movement of Greek thought is from sciencc to
theology, or rathcr theosophy; elsewhere it starts from
theology and struggles towards science». \') .luist omdat de
Grieken met \'t polytheisme begonnen, werden zij bij de
aanvang gevrijwaard voor de verslappende uitwerking, die het
pantheisme op wetenschappelike arbeid dikwels heeft. Want \'11
beginsel, dat alles verklaart, verklaart ten slotte niets, liet
doodt de zin om de pluraliteit der gegevens te onderzoeken
iu hun onderlinge relaties, daar zij toch slechts schijn zijn.
Waar alles «Brahma» is wordt liet overtollig om speciaal-
onderzoek in te stellen. Bij de Grieken kwam hun eigenaardig
Griekse pantheistiese neiging te laat op om de onderzoekings-
geest van dat schrandere volk geheel uit te doven. Bij hen
dus laat de echte wetenschappelike zin zicli het eerst zien.

Onder de term «wetenschappelik» moet men met Dewey
verstaan: «regular methods of controlling the formation of
judgments regarding some subject-matter».¹) En het is dezelfde
^cll\'ang, die allereerst naar heerschappij over de omgeving
zocht ten behoeve van de meest dringende en alledaagse
behoeften en later, alleen in meer gesystematiseerde vorm,
^zich openbaart in streng wetenschappelike arbeid. Hoe zeer
de wetenschap vooruitgaat, kan zij haar geboortemerken
nooit geheel kwijtraken. Ten slotte blijft zij \'11 poging van
^(le mens om zich steeds meer meester te maken van de

1 ) logical Conditions of a Scienlific Treaiment of Morality, p. 3. Vgl.

• W- Mooue, 1\'rag., and ih Critic», p. 9.

de omgeving. Terecht merkt Dewey dus op: «There is no
difference of kind between the methods of science and those
of the plain man. The difference is the greater control in
science of the statement of the problern, and of the selection
and use of the relevant material, both sensible or ideational».^])
Reeds bij het kind zijn bij zijn nieuwsgierigheid, zijn ver-
beeldingskracht en zijn voorliefde om \'n ding zelf te proberen,
de kiemen van de wetenschappelike zin op te merken. ¹)
De ware opvoeding beoogt dus, reeds in \'t geval van \'t kind,
om wetenschappelikheid aan te kweken. Ook de paedagogie
moet gebouwd worden op \'11 inzicht in de fundamentele
continuiteit, die bestaat tussen het alledaags denken en
wetenschappelike arbeid. Daarom is er ook geen tegen-
strijdigheid in het feit dat het pragmatisme zich baseert
èn op \'t prakties leven èn op de wetenschappen.

Eveneens van belang is het toenemende inzicht in de essen-
tiele eenheid en het verband der afzouderlike wetenschappen.
Deze neiging om de \'wetenschappen steeds nauwer met elkaar
te verbinden blijkt o.a. uit het verschijnsel, dat men telkens
nieuwe «tussenwetenschappen)) schept. De physiologiese-
psychologie, de sociale-ethiek, de elektrochemie, enz. tonen
ons door haar namen reeds, dat zij bedoeld zijn om de
vaste grenzen tussen de afzonderlike wetenschappen uit te
wissen. Het organies geheel der kennis komt langs deze wijze
al meer op de .voorgrond, zodat geen enkel universiteits-
fakulteit mag menen, dat zij alleen de wetenschap beoefent.
Ostwald heeft opgemerkt, dat in de geschiedenis de mens
niet met de gemakkelikste maar met de dringendste pro-

1  Vgl. Dewey, How We Think, pp. HI, 66.

blemen begonnen is. \') Vandaar, dat men pas later ertoe
kwam om de tussenliggende velden te bearbeiden.

Doch de eenheid der wetenschappen wordt ook op \'n
andere wijze al meer onder de aandacht gebracht. Velen
beginnen in te zien, dat in.de grond der zaak alle weten-
schap van dezelfde methode gebruikt maakt. De afzonderlike
wetenschappen verschillen slechts daarin, dat elk de realiteit
uit \'11 ander oogpunt beziet. ²) De nieuwere onderzoekingen
in de wetenschappelike methodologie tonen al meer aan,
dat bij alle verschil in bi/onderbeden, er toch \'n wezenlike
overeenkomst is in de methode van alle navorsingen. Hoe
meer beperkt en abstrakt de kring waarin men arbeidt,
des te betei\' is men in staat zich te bedienen van strenge
en exakte methoden. Toch is er ten slotte alleen \'11 verschil
van graad; en zelfs de reine mathesis verschilt in haar
methode niet «toto coelo» van, zeg, de sociologie. De een-
heid der wetenschap is al bijna \'n vanzelfheid geworden,
doch het pragmatisme stelt deze eenheid in \'n nieuw licht
door te wijzen op haar logiese aard en oorsprong en door
aan te tonen de motieven, die de natuurvorsing geinlluen-
ceerd hebben.

Belangrijk is ook het feit, dat in de laatste jaren ver-
scheidene vakmannen onder de natuurvorsers zich bewust
zijn geworden van de methoden van hun onderzoek. De
pragmatist ziet hierin \'11 gedeeltelike bevestiging van zijn
beschouwingen. Doch als wijsbegeerte zoekt het ook de vel-
schillende draden samen te vatten en voor eenzijdigheid te

behoeden. De pragmatist wil \'n methode van algemene toe-
passing vinden en zal dus nog grondiger dan de natuurvorser
de clenkmiddelen der mensheid moeten naspeuren. Voor
de pragmatist is het \'n oorzaak van vreugde, dat sommige
natuurvorsers zelve toestemmen, wat hij van hun werk-
methode beweert. Niemand kan hem dus langer verwijten,
dat hij spreekt over dingen, waarvan hij niets weet.

Dat de wijsgeer zich nauw aansluit aan de wetenschappen
is \'n karaktertrek, die tegenwoordig in de philosophie op de
voorgrond treedt. De dagen gaan gelukkig langzamerhand
voorbij, dat men erop los spekuleren kan over het wezen dei-
dingen. Velen altans beginnen weer voor te geven, dat zij
rekening houden met de wetenschappen in hun wijsbegeerte en
dat zij haar niet bloot uit hun hersenen gedistilleerd hebben.
In de dagen van Aristoteles, Descartes, Hobbes, Leibnitz en
zelfs Kant waren de wijsgeren ook in sommige gevallen de
grote natuurvorsers van hun tijd. Geen sprake was er toen van
\'n afscheiding van natuurwetenschap en philosophie, al werd
de laatste niet immer op de eerste gegrond.²) Doch gedurende
\'n deel der negentiende eeuw is dit anders geworden. Er kwam

D Vgl. Schiller, Stud., Hum., p. 151: „with care and attention it
should be possible to determine whether the procedures of the various
sciences have anything in common, and if so what. By such an inductive
appeal to the facts, therefore, we greatly simplify our problem, and
may possibly discover its solution. Any obstacle which we may encounter
will come merely from the difficulty of intelligently observing the
special procedures of the many sciences and of seizing their salient
points and general import". Kommentaar over de volgende uitlating
van Dr. Urbink (a. w. biz. 236) is dus overbodig. „Doch W. James
heeft uit een enkele der onderscheidene wetenschappen en van enkele
harer beoefenaren een speciale methode opgenomen, en heeft die uni-
verseel toegepast". Want James stemt hier met Schiller samen. Het
is echter \'n gewoon verschijnsel, dat critici aan het pragmatisme precies
het tegenovergestelde van zijn bedoeling toeschrijven.

²) Vgl. A. Key, La Philosophie Moderne, p. 20: „Aussi tous les

\'n vervreemding tussen deze twee. ¹) Men kan dit ten dele
toeschrijven aan de nawerkingen van het positivisme van
Comte. Er kwam reaktie hiertegen, zodat men zich ging
inbeelden, dat de enige weg om de waarheid te vinden
buiten cle natuurwetenschappen om gaat. Doch nog \'11 ander
reden voor deze verwijdering moet gezocht worden in het
dualisme tussen de reine en praktiese rede, waarmede Kant
scheen te eindigen. Schelling is dan ook \'n treffend voor-
beeld van \'11 natuurphilosooph, die met de natuurweten-
schappen heel weinig rekening houdt. Ook iiegel heeft in
deze gezondigd ²). Nog meer echter dan op de twee genoemde
oorzaken moet de nadruk gelegd worden op het feit, dat de
vooruitgang der natuurwetenschappen gedurende de laatste
eeuw zoo snel verliep, dat de vakman aan de éne kant te
zeer in beslag genomen was door zijn speciaal onderzoek
om zich veel moeite te geven voor de philosophie, terwijl
de wijsgeer aan de andere kant niet in staat was op de
lioogte te blijven van de jongste resultaten der natuurvorsing.

kwam het dan, dat daar \'11 tijdlang bij velen \'n kloof
^was tussen dc wijsbegeerte en de wetenschappen en dat
men er zelfs toe kwam in sommige gevallen te menen, dat
deze beide \'11 totaal verschillende methode toepassen. ³)

grands philosophes furent-ils des savants romarquables, ot les grands
savants no dédaignèrent-ils jamais de philosopher". In de praktijk was
^er geen afscheiding, doch bij vele donkers wel in de theorie.

*) Vgl. Perry, Present Phil., Tend., pp. 34 ff.

²) Zie Feit of fictie door Dr. H. Visscher, Baarn, 11)08, blz. 19, 20.

^,!) Vgl. Pkruy, 1. c. pp. 35, 36: „The man of all science was roplaced
^hy ^e mail of one scienco, confident of his ground in proportion to
^t}\'e narrowness of his field, and suspicious of all attempts to deal with
\'dtimates or finalities. Unless the philosopher was himself to become
^a specialist, and confine himself t,o the catogorics of one science, he
^se<iined in very solf-defence to be compelled to adopt an independent
Method of his own; a method opposed, uot to one science in particular,
^ut to science as a whole".

De moeilikheid voor de philosooph om voeling te houden
met de methoden en resultaten der natuurwetenschappen
blijft natuurlik nog altijd voortbestaan. Doch op meer dan
éne wijze komt men cleze moeilikheid tegenwoordig, in
in zekere mate altans, te boven. Aan de éne kant wordt
door de opkomst van «inductive logic» en de waarde aan de
studie ervan gehecht de wijsgeer gedwongen zich altans tot
op zekere hoogte in kennis te stellen met de methoden der
natuurvorsing. Doch in dit streven wordt hij vooral gesteund
door het feit, dat er tegenwoordig veel werk gemaakt wordt
door de natuurvorsers zelve van pogingen orn korte samen-
vattingen van hun methoden en resultaten in \'t licht tc
geven. De specialiteiten zeiven beginnen het schadelike van
\'n al te eenzijdige specialisatie in te zien en spannen dus
soms saam om \'n algemeen overzicht van de stand der
natuurvorsing te geven, of te doen geven. \') Vooral heeft
men in de laatste tijd ook veel werk gemaakt van de ge-
schiedenis der natuurvorsing, zodat iedereen nu enigszins
in staat is \'n zekere mate van kennis van de gang en
resultaten van het natuuronderzoek te bekomen, .luist door

het toenemende specialiseren is de behoefte ontstaan om
zich niet in de bizonderheden te verliezen, maar zich ook
rekenschap te geven van het verband, waarin \'t speciaal-
onderzoek staat tot het geheel. Zo is \'11 nieuwe belangstelling
in de wetenschappelike methodologie onder de natuurvorsers
zelve levendig geworden, waardoor veel synthetiese arbeid
verricht is, die de wijsgeer gebruiken kan voor zijn doel.
De rijke oogst van feiten door het speciaalonderzoek
verkregen, heeft tegelijk ook nieuwe philosophiese vraag-
stukken op de voorgrond gebracht. Juist het toenemen
der gegevens, heeft de drang naar eenheid des te sterker
gemaakt. De natuurvorsers zei ven hebben dus het genees-
middel gezocht voor de engheid, die geboren wordt uit
overdreven specialisatie en zodoende hebben zij ook aan
(le wijsgeer \'n dienst bewezen. Doch dit alles zou de philosooph
nog slechts \'11 uitwendige kennis met de methoden der
natuurwetenschappen geven. Gelukkig echter heeft men in
de laatste jaren de studie der psychologie, en vooral der
experimentele psychologie, meestal in verband gebracht met
de studie der philosophie, met \'t gevolg dat de meeste
wijsgeren, altans in dit éne geval, praktiese ondervinding
verkrijgen van onderzoekingen, die de methoden der natuur-
wetenschappen volgen. Hier komt nog bij, dat men door de
studie dei- psychologie genoodzaakt wordt kennis te nemen
(al is het maar oppervlakkig dikwels) van de hoofdfeiten der
physiologie en biologie.