J. A. ROETERT FREDERIKSE

A. qu.
192

D)SS urrecH I

19IS W

DAT KAETSPEL GHEMORALIZEERT.

DAT KAETSPEL GHEMORALIZEERT

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD
VAN DOCTOR IN DE NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE
AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG
VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS Dr. H. SNELLEN, HOOG-
LEERAAR IN DE FACULTEIT DER GENEESKUNDE, TEGEN
DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DER LETTEREN
EN WIJSBEGEERTE TE VERDEDIGEN OP VRIJDAG 11
JUNI 1915, DES NAMIDDAGS TE DRIE UREN DOOR
JACOBUS ANTHONY ROETERT FREDERIKSE,

GEBOREN TE AMERSFOORT

AAN MIJN VADER

UN

AAN DE NAGEDACHTENIS MIJNER MOEDER

Bij het beëindigen raüner academische studiën past my een woord
van dank aan U, professoren der Faculteit van Letteren en Wijs-
begeerte.

Vóór allen geldt die dank U, Hooggeleerde Muller, Hoogge-
achte Promotor. Uwe welwillendheid en hulpvaardigheid, zoowel
gedurende als na myn eigenlijken studententijd my betoond, Uw
belangstelling in myn arbeid en Uwe hartelijkheid zullen zeer
zeker blijven behooren tot myn aangenaamste Stichtsche herinne-
ringen.

De nagedachtenis van wylen Professor J. H. Gallée zal ik steeds
met dankbaarheid in eerc houden.

Ook aan Uw onderwys, Hooggeleerde Kernkamp, Frantzen,
Caland, Vogelsang, Niermeyer en Van Gelder, gevoel ik groote
verplichting. Daarvoor betuig ik U hier mijn oprechten dank!

Mede is het hier de plaats een woord van erkentelijkheid to
richten tot hen, op wier hulpvaardigheid ik nimmer tovergeofs
een beroep heb gedaan en aan wier medewerking ik voor de tot-
standkoming van myn arbeid zoor veel verschuldigd ben. Mot
name noem ik hier don heer G. Jans te Zaandam, die zoo vrien-
delijk was do door hom overgeschreven handschriften aan my af
to staan, hetgeen my veel moeite en tyd bespaarde; don hoor
Mr. Dr. K. J. Frederiks to \'s-Gravenhage, dio my met zyn konnis
van het oudvaderlandsch recht welwillend ter zydo stond on den
heer Dr. S. A. Waller Zeper te Leeuwarden, die zoo vriendelijk
was mij inlichtingen te verstrekken omtront de gi\'avon van Blois.

Door de bereidwilligheid, die Heeren Bibliothecarissen en het
personeel der Koninklijke en Utrechtsche Universiteits-Bibliotheek
m\\j steeds toonden, werd het schrijven van dit werk mij zeer ver-
aangenaamd.

U, Mijne Vrienden, dank ik voor hetgeen ik van u mocht leeren
en ontvangen. Dat onze vriendschap zich verder uitstrekke dan
tot de grenzen der academiestad!

Wel nooit zag een proefschrift in droever tijden het licht!
Terwijl voorheen het internationalisme, althans in de wetenschap,
werd gehuldigd, gaat nu alles schuil in de schaduw van een, wel
verklaarbaar, maar niettemin bekrompen, chauvinisme. Terwijl de
uitgave van dezen arbeid van een Vlaamsch schrijver verschijnt,
ligt Vlaanderland terneer, gedrenkt door „bloed van landzaat cn
van vreemden".

Moge spoedig allerwegen als leus weerklinken en dün meer clan
een leus zijn de schoone zinspreuk der Utrechtsche Hoogeschool:
„Sol Iustitiae, Illustra nos!"

\'s-Gravenhagk, April 1915.

INLEIDING.

I. DE INHOUD VAN „DAT KAETSPEL".

Dc auteur vangt aan mot mede te doelen wat hem tot het
sehryven van zyn werk heeft gebracht: „Dit es tmotyf ende dc
waoromme dat gheraaect was tghuent dat hier na volghet". In
een zeer lang doch wiskunstig-logisch betoog vertelt hij, hoe een
boezemvriend van hem, evenals zoovele menschen, een lijfspreuk,
een levensmotto had: „niet voor weldoen ende blijde sijn" (d. i.:
er gaat niets boven het blijmoedig verrichten van goede daden),
hetwelk hem eon zeer geschikt uitgangspunt voor zijn beschou-
wingen toescheen. „Ende ter waerdicheden van don voorsoydon
ruddere, ende omme lodichedc te scuwcnc" heeft hij bovengenoemde
lijfspreuk in twee deelon gesplitst: „weldoen" het eene, „blijde
syn" het andere.

Toen nu zyn vriend hom vertoldc, dat „hy meest woldaden
doen mochte in te minncne ondo te voordorno iusticio endo
ghorechtichcdo", en doze, op dc vraag van den schrijver, wolke
„ty\'dcortinghc", hem het aangenaamst leek, het kaatsspel noemde,
lag hot voor de hand zich zelf do taak te stellen het kaatsspel te
moraliseeron. En daar do schryvor, oven als vóór hem Jacob van
Maorlant over dc verdorvenheid der wereld klagend, ook in zijn
tyd de „iusticio welnaer al verstoken ende onder voot" vindt,
beweegt zyn werk zich bijna uitsluitend op juridisch torrein.

Na dezo lange inleiding begint het oigonlyke werk, dat uit vior
„partiën" of deelon bestaat:

I. „do waorommo ondo mijn motyf dat ic ghemaect hobbe, dner
of dats eon ghedoel voren verclaorst os" (éón hoofdstuk).

II. „tkaespel\') gheinoralizeert, ende ghebrocht ter verstannesse
van iusticien" (21 hoofdstukken).

III. „de virtute ende de proprieteden die rechters ende iugen
sculdich sijn te hebbene" (26 hoofdstukken).

IV. „de conclusie van al desen" (één hoofdstuk).

I. Na de opsomming der redenen, die tot het scliryven van het
„Kaetspel" hebben medegewerkt¹), wordt nog verteld, dat de
auteur een groot liefhebber van kaatsen is en op later leeftjjd
„iuge ende rechtere" is geweest. Ten slotte verzoekt hij zyn lezers
„diet beghinnen lesen dat sijt vullesen/ of anders de leser ne
zoude daer in gheene vulcommelike ghenouchte hebben".

II. A. Van den anlegghers.

Drie kaatsspelers, Jan, Jacob en Pieter „beroupen" (roepen op)
drie „tegencaetsers" om tegen hen te kampen. De namen van de
„anlegghers" worden nu verklaard en onmiddellijk heeft de schry ver
ook hier een allegorie by de hand: „Jan es te zegghene de gratie des
heeren. Ende zo wije ghestelt es omme iusticie teregierene up dat hyse
mint ende voordert / In hem es de gratie Gods. Jacob / „es te zegghene
een onderwerpere of een man die onderwerpt den haestighen",
waarvoor als verklaring de stryd van Jacob met den engel wordt
aangehaald, waarby Jacob door den engel „an een zenuwe an syn
dye" gekwetst werd. „Ende so wye dat ghestelt es omme iusticie
te doene/ ende die te houdene/ hy moet worstelen ende onder
voet werpen ghierichede/ ontsiennesse/ faveur/ nyt/ ende alle
andere beieghentheden van iusticien." Pieter „dats tc zegghene
een steen, welken naam God hem gaf, omdat hy „was als een
steen / hart/ väst/ ende ghestade int gheloove." „Ende zo wye
iusticie zal regieren ende gouvernoren / hy es sculdich versteent
tc sine/ in eene eenparighe ghestadichede/ te minnen iusticie".

B. Vanden drien verweerrers.

Deze drie „anlegghers" worden bestreden door drie „ver-
weerrers", Willekin, Reynkin en Desier, wier namen eveneens
worden verklaard. „ Willekin neemt syn beghinsele van Willem/
Ende Willem es een groot perturbuer ende belettere van iusticien/
ende es een harde groot adversaris van Jannc/ licynkin mach
bedieden reynarde/ want do name spruut ende neemt beghinsele
van reynardie/ ende reynardie es quade subtile behendichede.

\') Zie omtrent dezen vorm Hoofdstuk VI.
\') Zie ook blz. XV onder IV.

Desier „es te segghene begheerte" en is „een groot viant van
Pietren", dus „ghierichede" wordt tegenover „gestadichede"
geplaatst.

C. Van der stede daer men kaetsen zal.

By het kaatsen is het voor de spelers van het grootste belang
een goede plaats te kiezen. Evenzoo moeten de rechters „kiesen
eene stede oorboorlic ende profitelic"; ze moeten zich een juist
en alleszins verdedigbaar standpunt en een goede standplaats
kiezen, waarvan alleen in den hoogsten nood mag worden afge-
weken. Men moet niet telkens de „stede van den ghedynghe
verleiden als nu hier als nu daer", zooals eenige aan den schrijver
bekende „officiers" plachten te doen. En Jacob\'s visioen te Bethel\')
wordt, evenals de aanwijzing van een rechtsplaats door Sozoneus ^:)
als bewys hiervoor aangehaald. Ook de „partien" moeten goed
weten waar hun plaats is. En bovenal: God es iusticie/ ende
hy moet also wel gevreest ende ontsien syn/ als gheeert/ ende
ghemint".

D. Van den dienaers.

De kaatsspelers worden bijgestaan door mensehen, die —
natuurlijk eerlijk en onpartydig! — de behaalde punten („kaetsen")
moeten opteekenen of den bal halen, wanneer deze ver weggeslagen
is. Bovendien moeten ze — evenals de ballenjongens by het
hcdendaagsche tennisspel¹) — er voor zorg dragen, dat ze steeds
eenige ballen by de hand hebben, die gebruikt kunnen worden,
terwyl do andere worden opgezocht.

De man, die de „kactson" opteekent, wordt vergeleken by den
„secretaris of griffier of clerc van secreten", die do vonnissen
registreert; de andoro helpers by do „soriantcn colfdraghors", aan
wie is opgedragen te onderzoeken, wie de misdaad heeft begaan.
Hiorby haalt de schrijver eenige voorbceldon van trouwe gerechts-
dienaars aan (Antonius; Julius Caesar; Pharao; Josof; keizer
Titus Vespasianus).

Over die dienaren daarentegen van vrouwe Justitia, die hier al
te zeor gencralisccrond „tacllieden" worden genoemd on mot wolkc
hier in bet byzonder de advocaten van kwado zaken worden aan-
geduid, is do schryvor al heel slecht to spreken, vooral, omdat ze,
zoowel van arm als ryk „onrcdolikon loon nomen" en dikwijls met

1 «) Zie Hoofdstuk V, exompol 2.
») Zie Hoofdstuk V, exempel 1.
») Zie hierover vorder Hoofdstuk 111.

ongebreidelde tong spreken, als deze ten minste niet door zilver
of goud in toom gehouden wordt. Daarom wordt zoo\'n „taelman"
ook zelden of nooit een goed rechter.

E. Hoe men de kaetsen teekent ende met wat teekenen.

Men teekent de behaalde punten (kaetsen) op „met sticx van
steenen / of van teghelen / of met spaenderen / ondertiden met
eenighen anderen dynghen" /, in elk geval op een voor elk der
medespelenden zeer duidelijke^x) wijze en nooit meer dan twee
punten te gelijk.

Evenzoo zyn er „in iusticien twee manieren van teekenen".
„Teen teeken es van zaken die commen sijn van tghuent dateomt
van criemen: onterving, die van allerlei ook hier genoemde *)
formaliteiten vergezeld moet gaan; „van criminelen faite", waaraan
zeer vele „teekenen" verbonden zijn, die echter, naar schrijvers
meening „zeere beghinnen verdonckeren mids de ghebreke van
iusticien". „Andere teekenen van iusticien vint men/ ghelikc
slotelen / ooren snijden.... te dien hende dat elc hem hoeden ende
wachten soude van mesdoene",

F. Hoe hem de kaetsers ontcleeden.

Evenals de spelers bjj het kaatsen zich zoo veel mogelyk
ontdoen van alles, wat belemmeren of verhitten kan, moeten dc
rechters zich „naect maken van alle zaken / die iusticie beieghenen
moghen" cn dus de onpartijdigheid in den weg zouden staan.

G. Hoe diere de kaetsers spelen ende hoe dat sy pant
bijstellen.

Alvorens het spel te beginnen wordt overeengekomen, wat de
inzet zal zjjn en wordt geld of pand ingezet. In „tspel van iusticien
ende van gerechticheden" is de winst voor hem, die „iusticie
ontsiet", het eeuwige leven; degene, die iusticie haat of blameert,
kan het pand, zjjn ziel, verliezen.

H. Hoe men den bal upslaen sal dewelke es van VIII
sticken / ende hoe iusticie es int ghelike van VIII
sticken.

„Die buten spelen die slaen up den bal ende die van binnen
wachtens". En evenals de bal, om zoo rond mogclijK te zjjn,

\') Of deze wijzen van opteekenen alle ovon duidelijk zün, mag met recht worden
betwtJfeld; vooral ton opzichte van het teekenen „met spuwo" is scepticisme gerecht-
vaardigd. Doch er ls geon reden, dunkt me, om hot ongeloofwaardig te achten. Zelfs onze
hedendaagsche jeugd verwaarloost in dit opztcht allo twintlgsteöeuwsche orde on
netheid on is, by haar spelen ten minste, niet kioschkeuriger.

Zie Hoofdstuk IV.

uit acht stukken bestaat, bestaat ook „iusticie" uit acht deelen
„na der zede van Vlaendren want zeven scepenen ende een maenre
dewelke maenre een rechtere es" \'), van welke acht personen de
schepenen „iusticie wijsen" en „de rechtere executeert".

I—P. Elk stuk van den bal wordt daarna „zonderlinghe" met
een onderdeel der iusticie vergeleken, waarbij allerlei verordenin-
gen en reglementaire büzonderheden worden vermeld. Zoo moet
een ieder, „die iusticie heeschen wille":

1° „al voren sine dachten doen in tijden ende in wijlen / ande
personen van der iusticien" en wel, op sommige plaatsen binnen
drie dagen, elders binnen negen of dertien, meestal „bin jare ende
bin daghen"⁵), en altijd en overal „daer de zake behoort ghehan-
delt te zine"¹); 2° „dach doen"; 3° „eesch anlegghen" ³); 4° „weder-
tale of verweren" houden; 5° „oorcondscepe" hooren; 6° „vonnesse"
maken; 7° „vonnesse wijsen"; 8° „execucie of innynghe".

Q. Hoe men tspel wint of verliest met vier kaetsen.

Evenals nu de spelers moeten trachten met vier kaetsen het spel
te winnen, moeten de rechters in het bijzonder „vier zaken weder-
staen", t. w. „faveur of minne, gramscepe ende nijd, ontsionnesse
en corruptie of ghierichede".

R. Hoe men speelt met II kaetsen eer men ute gaet.

Men maakt hoogstens twee kaetsen te gelijk „metccnen uutgane".
Daarna worden do rollen verwisseld en gaan dc twee buitensten
naar binnen en omgekeerd. Evenzoo moet het volk door twee
wetten worden geregeerd: een geestelijke en een wereldlijke wet,
en moet men niemand vcroordeelen dan naar de getuigenis van
minstons tweo personen.

S. Hoemen ondertiden ne maect maer een kaetse.

Na gezegd te hebben, dat één hoofdstuk over de kaetsen cn eon
„van den uutgane" zal handelen, wordt verteld, dat men soms, in
plaats van mot vier kaetsen, het spel wint „met eenre kaetse zonder
meer", n.1. wanneer do eone party er veertig heeft en dc ander
dertig, doch indien do laatste ophalen tot veertig, duurt het spel
langer dan vier kaetsen \'). Wanneer de eene partij dan een kaetse
wint en „tvoordccl tvoordeol" roept, heeft ze het geheele spel

\') Zie IloofJstuk IV.

\') D. I. éón jaur, zo» woken en drio dagen; in de Middoleeuwon is „jaer ondo dach" eon
veolvuldig voorkoniendo torman (lal. nnnus et dies, fra. an et jour). Zio Verdam i v.
jaer (III, 985) on Ducange¹ 1, 292.

\') Zie WoordonlUat. i. v.

<) Vergelijk «deuce" In ons tennisspel. Mutatis mutandis is .tvoordeol\' mot ,advantago\'
te vergolOken.

gewonnen. — Evenzoo in de rechtspraak: daar zijn somsquaesties,
die niet tot beide wetten, doch slechts tot een van beide behooren
„of ter gheesteliker of ter leeker wet\'.\'.

T. Hoe deghuene die binnen ghespeelt hebben buten
gaen/ ende die buten waren commen binnen spelen.

Evenals de kaatsspelers, die buiten stonden, naar binnen gaan
en degenen, die binnen waren, naar buiten, zoo gebeurt het
soms dat rechters in zaken betrokken worden, die hun vreemd
waren, hetzij „by costumen/ ende usagen van plaetsen", hetzij
„omme tprofijt". Ten bewijze, „dat de ghone die ghepriveert hebben
ghesyn / dat men ze gheerne weder an nam / ende steldese in
regement van iusticie" dient het bekende Griseldis-exempel.

U. Hoe de kaetsspeelders rekenen met eenen slagheXV.

De schrijver constateert, maar verklaart allerminst, — want ook
hem „is dit een ghedeelkin vreemde" — dat men niet voor elke
kaats een punt rekent, doch voor de eerste twee XV, voor de
derde X en voor de vierde XX, dus 15, 30, 40, 60. De spelers
winnen dus zeer veel bij eiken slag. Evenzoo de rechter, wanneer
hy eerlijk en oprecht zijn taak vervult; ook hy zal dan „menich-
voudich gheloont syn". Deze stelling wordt verdedigd met het
exempel van Ezechias, die door hartelijk berouw zyn leven „XV
jaer verlanghet" kreeg.

.Hiermede eindigt de tweede partie.

III. In het derde gedeelte van zyn werk bespreekt de schryver
de deugden, die, volgens zyn meening, de rechters behooren te
bezitten. De kaatsspel-allegorie is hier over \'t algemeen geheel of
byna geheel zoek. Bovendien is deze partie meer van een algemeen
menschelyk-ethische dan van een speciflek-juridische strekking. De
schryver hoopt, dat de door hem besproken deugden niet zullen
worden versmaad, al komen ze uit den mond van iemand, die als
elk ander zyn vele menschelyke gebreken heeft. Ziet slechts den
vlierboom, roept hy uit, hoe leelyk en waardeloos is het hout en
hoe mooi en helder wit zyn de bloemen 1

Achtereenvolgens worden dan de verschillende deugden besproken:
rechtvaardigheid, „teerste ende tprincipaclste" vooral voor rechters;
eerlykheid, zonder welke rechtvaardigheid niet kan bestaan; „hoe
men zweren sal ende sinen eed wel houden"; „hoe deghuene die
statuten maken die alvoren zelve sculdich syn te houdene", waarby
de rechters worden aangemaand by het maken van wetten alleen
op het algemeen belang te letten, met geheele terzijdestelling van

eigen voordeel; nauwkeurige inachtneming van „vryheden ende
previlegien"; „hoe zij elc anderen minnen zullen ende wesen een-
drachtich", waarby de schrijver zyn lezers bezweert naastenliefde
te betrachten en eensgezind te zyn; „hoe elc iuge sinen gheselle
sal verwaren van erruere", waarin den jongeren wordt aangeraden
op de ouderen te letten, doch dezen wordt verzocht niet te „willen
domineren up hare outhede over de ionghe"; „hoe iugen syn
sculdich bescaemt te sine van mesdoene; „van der goedertierlieit
van iugen" en „van vele te zochte te zine": elk rechter behoort
genadig te zijn doch hy moet niet te dikwyls genade voor recht
laten gelden, omdat „daer by iusticie failgiert"; zelfbeheersching,
„van gramscepen te bedwynghene"; lankmoedigheid, stilzwijgend-
heid; geen onbeperkt vertrouwen in „lettren van certiflicatien";
„men ne sal niet fonderen up wanynghen / noch up zaken die
twyfelic sijn/"; standvastigheid tegenover elke poging tot corruptie;
„hoe nyement verwaent en sal zyn up zyn officie"; huwelijkstrouw/
„sy sullen haer huwelic emmer wel houden / ende niet hebben te
doene met anderen wyfs/".

En hiermede eindigt „de derde partye van desen boucko".

IV. De auteur laat, na nogmaals nederig erkend te hebben zelf
niet alle deugden te bezitten, die hy in een rechter hoopt aan te
treffen, zyn eindconclusie volgen „dewelke es ghemacct in vormc
van eenre lettre missive" aan den ridder, van wien in het begin
van het „Kaetspel" sprake is geweestUit dezen zeer bescheiden
gestelden brief vernomen we, dat er, toen deze ridder eens te
Brugge by den schryvcr den avondmaaltijd gebruikte, sprake was
van het „Scaecspel" en er over gesproken werd, of het niet
mogelyk zou zyn een ander spel eveneens te moralisecren. Hierbij
was toen onmiddellijk aan het kaatsen gedacht, „ommo dat een
edel spel ende goot es". Daarop heeft de schrijver zich hiermede
belast en ziehier nu het resultaat. Mocht er iets goeds in zyn, zoo
zegt hy naïef, dan is dat meer een spel van hot tooval dan do
vrucht van welberaamd overleg en dan het gevolg van „mijnrc
conste of wyshodo". Immers ook „de czole van Balaam sprac
redene ende goet bescheet endo verstandolikcn / nochtannc van
homselven ne wiste hy niet wat hy seydo".

Ten slotte eindigt hy mot hot gewone verzoek aan den lezer
„desen (s)inon arboyt in dancke" te willen nemen.

11. DE ALLEGORISCHE VORM. AARD, DOEL, BETEEKENIS.
NAVOLGING VAN „DAT SCAECSPEL".

De schrijver van het Kaetspel heeft zich, zooals zoovelen vóór
en na hem, bediend van de allegorie. Zeer waarschijnlijk heeft
ook hij de bedoeling gehad vóór alles zijn stof voor zijn publiek
aangenamer, leesbaarder te maken, al zal ook een litteraire mode-
zucht den auteur tot de keuze van dezen kunstvorm hebben
gebracht. Want vooral in de Middeleeuwen vinden we het gebruik
van de allegorie veelvuldig en op alle gebied, en wel in de eerste
plaats op godsdienstig terrein, hoewel de allegorie geen specifiek-
religieusen oorsprong heeft. „Die Allegorie verwandelt die Erschei-
nung in einen Begriff, den Begriff in ein Bild, doch so, dass der
Begriff\' im Bilde immer noch begrenzt und vollständig zu halten
und zu haben und an demselben auszusprechen sei\'"). Dit voor-
stellen van het abstracte door het concrete bracht een publiek,
dat nog aan het begin van zijn letterkundige ontwikkeling stond,
verheldering en ontwarring van vele zaken, voor welke zij, indien
ze zuiver in het afgetrokkene waren behandeld, niet-bcgrijpend
waren blijven staan. Het allegorische element in onze middol-
eeuwsche kunst is dan ook bijzonder groot¹).

Zooals algemeen wordt aangenomen, is de Fransche Roman de la
Rose het boek, dat in de middeleeuwsche letterkunde het meest tot
de verbreiding der „allegorische methode" heeft bijgedragen. Ook
in verscheidene werken van Maerlant en in Thomas van Cantimpró\'s
Biënboec vinden we echter reeds voorbeelden van allegorie. Zeer
veelvuldig treffen we haar aan in de homiletische en apocalyptische
literatuur, vooral onder invloed van de Alexandrijnsche allego-
ristiek, van welke de kerkvader Origenes, die in de eerste helft
van de derde eeuw leefde, de grondlegger is. Op het iniddel-

1 \') Goethe, Sprüche in Frosa.

nederlandsch tooneel treffen we in een spel vanden Winter ende
vanden Somer reeds enkele allegorische personages; in het rede-
rijkersdrama vinden we ze, zooals algemeen bekend is, by
menigte ¹).

Veelvuldig waren de concreta, waarin men zijn begrippen be-
lichaamde: in de natuur had men ze voor het grijpen. Willem
van Hildegaersberch en Augustijnken van Dordt tastten in deze
schatkamer met volle hand: „het meerblad of de waterlelie,
rijzende en dalende met vloed en ebbe, wordt door den eerste
gebruikt als zinnebeeld van den vleier. De welriekende bladerrijke
meidoorn met stevig hout is voor hem het beeld van een krachtig
heer, die door zijn volk tegen onrecht te beschermen in den besten
reuk staat, terwijl zyne nederige, meewarige, gelijkmoedige ingetogen
vrouw haar beeld vindt in de linde met zachte schors, buigzame
twijgen, gelijkmatig groene bladeren en zacht klinkenden naam" *).

Een ander schrijver maakt de kleuren tot symbool of trekt een
parallel met een der toenmalige spelen. Onder deze laatste staat
Jacobus de Cessolis met zijn werk de „Ludus Scaccorum\'") zeer
stellig vooraan. En do populariteit, die dit werk in de Middel-
eeuwen heeft gehad, dankt het zeer zeker voor een niet gering
deel aan de keuzo der allegorische parallel: de eigen maatschappij
verzinnelijkt in en in verband gebracht met het allerwegen zoo
geliefde schaken, door Petrus Alphonsus in zijn „DisciplinaClericalis"
zelfs een dor „septcm probitates"²) genoemd! Toon er een ver-
taling in het Middclnedorlandsch van verscheen, werd liet geschrift
ook in deze landen meer bekend en steeg do roem er van zóózeer,
dat Franconis\' vertaling met recht onder de besto voortbrengselen
van Middelnedorlandsch proza mag worden gerangschikt.

Door dit succes aangemoedigd, z\\jn verschillende personen aan
het werk getogen om iots dergelijks te leveren³): Fr. Johannes
schroef in het laatst dor 14° eeuw een Ludus Cartularum, Petrus
Johannes Huiler (alias do Wiscelbach) een anderhalve eouw later
een „Tractatus do moribus ot disciplina humanae convorsationis,
id est ludus cartularum".

1  \') Zie over do allogorio vorder b.v.: D. W. Bomomanu, Die Allegorie rfn Kunst, Wissenschaft
I und Kirche.

2 ) M.Lat. probitas In den zin van dapperheid, naar de oudate bet. van ons braaf,
fra prouesse (« probitas). Zie Ducange 1. v. Men voigoiyke let neuf preux - de neghen
besten (TUdschr. XXVIII, blz. 286).
\') Dr. G. H. v. 8chaick Avelingb, Dat Scaeespel, blz. XXXVI.

En in 1431 schreef Jan van den Berghe te Brugge een navolging,
waarin hij den vorm zijner allegorie aan het kaatsspel ontleende,
en, zij het dan ook dikwijls wringend en plooiend, een parallel
trok tusschen dit spel en de rechtspleging der 15^e eeuw: „Het
Kaetspel ghemoralizeert".

Helaas kan dit geschrift niet bogen op een zoo groote bekendheid
als het Scaecspel; een groote rol heeft het in onze prozaliteratuur
der Middeleeuwen niet gespeeld, zooals trouwens van een navolging
ook niet te verwachten is. We moeten ons al zeer verheugen, dat
we kunnen bewijzen, dat het „Kaetspel" ten minste nooit geheel
in het vergeetboek is geraakt¹).

Ook het onderwerp leende zich niet best tot een bewerking, die
aanspraak zoii mogen maken op de belangstelling van den gemid-
delden leek, zooals dat met het „Scaecspel" het geval was. De
quaesties, in het „Kaetspel" ter sprake gebracht, konden eigenlijk
alleen den juristen van die dagen, hoogstens een algemeen ont-
wikkeld en zeer belangstellend niet-deskundige, belang inboezemen;
voor elk ander was het gegeven te bijzonder, voor den oninge-
wijde het onderwerp te dor, om in ruimer kring tot lezing op te
wekken.

Een proeve van stijl was het geschrift al evenmin: de zinnen
zyn dikwijls allesbehalve vloeiend, de gedachtengang is niet zelden
traag en stroef. Ja, wanneer men de honderd exempelen alleen
had kunnen lezen, dan zou er misschien meer belangstelling zyn
geweest; nu hield het kader, waarin deze verhalen zijn vervat,
waarschijnlijk de meesten van lezing terug.

Al is het „Kaetspel" dus geen uitmuntend monument in onze
middeleeuwsche prozaliteratuur, voor de Nederlandsche philologie
behoudt het toch zijn belang, zoowel wegens de talrijke ingelaschte
exempelen, die materiaal leveren voor de vergelijkende literatuur-
geschiedenis, als om zijn taal. Wanneer men het beoordeelt naar
de onaantastbare normen eener volstrekte aesthetica, is hot zeer
zeker slechts een werk van den zooveelstcn rang, maar dit is
immers, wanneer men een dergelyken maatstaf ter hand neemt,
het geval met zoovele Middelnederlandsche prozawerken, die
hun meerdere of mindere belangrijkheid dikwijls meer aan den
inhoud dan aan den vorm te danken hebben. Fynciseleercnde

woordsmeedkunst, verrukkend door rhythme en klank, is in dit
werk evenmin te vinden als in zoovele andere geschriften van
zijn tyd; doch het is de eerlyke arbeid van een man, die het
kwade zag en het goede wilde. Hy heeft een open oog voor de
misstanden in de rechtspraak, hy ziet door, geld en kuiperyen het
recht verkracht eii.-verdraaid en daartegen wenscht hy\' met alle
kracht te protesteeren. En dat protest, het moge nuchter, soms
gebrekkig geschreven zijn, steeds hooren we er in het sympathieke
geluid van den man, die een ernstige overtuiging heeft en die
weet wat hy wil.

Zyn werk moge litterair-aesthetisch geen byzondere waarde
i hebben, een cultuur-historische beteekenis heeft het zeker wel.

Dat het „Kaetspel" „meer beteekenis voor de kennis van het
oudvaderlandsch recht dan voor die onzer nationale letterkunde
heeft" \') meen ik ernstig in twyfel te mogen trekken. Hoewel het
moeilyk en bovenal gevaarlyk is, hier op rechts- en letterkundig
gebied te gelyk een oordeel\' te vellen, wagen we het toch de
onderstelling uit te spreken, dat het „Kaetspel" voor denphiloloog
een zeker niet minder belangryke bydrage is dan voor den jurist.
Voor zoover ik dit heb kunnen nagaan, levert het voor den laatste
al heel weinig nieuws *).

III. HET KAATSSPEL, GESCHIEDENIS, BESCHRIJVING.

Voor den echten Hollander der twintigste eeuw is „kaatsen"
niet veel meer dan een woord. Hij weet wel, dat „wie kaatst den
bal moet verwachten", hij heeft in de sportrubriek van zijn lijfblad
naast voetbal, cricket, tennis ook wel het kaatsen besproken gezien;
maar heel veel meer dan dat het een of ander soort balspel is,
zult ge niet van hem vernemen, tenzij hij, toen hy in Friesland
logeerde, zyn neef gevraagd heeft wa„ er eigenlijk op dat veld
daar gebeurde en „hoe het ging", of tenzij hij op zyn reis
door Zuid-Nederland bij een der toeschouwers inlichtingen heeft
ingewonnen. Stellig is het kaatsspel hier te lande niet meer een
algemeen beoefende tak van sport, verdrongen als het is — omdat
den Nederlanders het uitheemsche boven alles gaat, zeggen de
kaatsliefhebbers smalend, zonder te bedenken, dat ook hun lieve-
lingspel in vroeger eeuwen uit den vreemde hierheen werd
gebracht — door hot allerwegen beoefende, uit Engeland geïmpor-
teerde, meer verwante tennisspel.

Balspelen zijn er altijd en overal geweest. Nausikaii balt met
haar meisjes aan het strand, als het linnengoed gewasschen is\');
de Romeinen spelen in hun sphaeristerium ¹), zoodra hun dagtaak
is afgeloopen; de Franschen houden zich in de Middeleeuwen zeer
druk met balspelen bezig³) (peloter, jeu de paume o. a.), en nog in
het einde der 18® eeuw zweert men bij het uitbreken dor Revolutie
„Ie

serment du jeu de paume". Do Nederlanders beoefenen in de
Middeleeuwen vooral het kaatsspel en spelen later, evenals de
andere bewoners van West-Europa, raket (getuige V. Alphen\'s
Kornelis⁴) en De Gónestet\'s Fantasio); nu voetbal, hockey, cricket,
billard, pingpong en korfbal.

Toch is dit vroeger heel anders geweest. In de Middeleeuwen
is het kaatsspel in heel West-Europa het balspel by uitnemendheid,
door alle standen, ridder zoowel als poorter, beoefend en door een
ieder, die het speelde, om het zeerst geprezen: „want dat spel en
ware niet verboden / maer ware gheoorlooft beede gheestelike endc
weerlike lieden" „omme de beste tydcortinghe / ende ommetmeeste
oorbore van sinen lechame ende verblydenesse van sinen sinnen\')
zegt de auteur van Dat Kaetspel. „Le jeu de la Paulme est un
exercice fort agrcablc et trés utile pour la santé" vinden we in
de „Académie universelle des jeux" *).

Hoe algemeen dit spel in deze gewesten geliefd was, blijkt wel
het duidelijkst uit de talrijke bepalingen omtrent het kaatsen in
allerlei Middeleeuwschc keuren⁵). In 1463 werd b.v. te Leiden het
houden van „revetten" (d. z. dans- en speelhuizen) kaats-, kloot-
of klots- en kegelbanen binnen tien roeden afstands van een kork,
klooster, gasthuis of eenig geestelijk gesticht verboden; behoudens
dat elk op dc openbare straat zou mogen kaatsen ,,bi consent
desghenen van diens huyse, dat men kaetst"⁴). Op hot einde der
16^de eeuw word het kaatsen op Zondag in Zeeland verboden").

Vele namen van straten herinnoren aan do vroegere populariteit
van dit spel. In de 17^d® eeuw heeft men te Amsterdam de „Kaats-
baansteeg" en den „Kaatsballengang"*), waar vooral op Kopper-
maandag⁷) druk werd gespeeld;in Dc Rijp had men de „Caotsbrugh";
in Den Briel heeft men nog een straat, die dc „Kaatsbaan" heet⁸).

Onze schrijvers bespreken het spel, zooals Erasmus in zijn
Colloquia\') of maken er toespclingon op, zooals Hooft¹⁰), Cats")
en Lucas Schermer").

/Onze taal bezit nog tal van uitdrukkingen, aan hot kaatsspel")
ontleend: den bal ?nisslaan^u) (= bezijden do waarheid zijn), waar-

\') Fol. lc. •) l\'artio I, bit. Ml. , .. .

\') Men vergel(Jko hier: Dr. Ja. W. P. Drost, Het Nederlandteh Kinderspel voor de
zeventiend* «utr, blz. 63 vlgg.

*) Leidscho Keuren, 1421-1470, ed. Schovlchaven. Zie verder Do Middeloeuwsche keur-
boekon van de stad I.elden, od. Dr. H. G. Hamaker.
^l) Groot Placaotboeck, I. 863.
\') Tor Gouw, De Volk tver maken, blz. 101.
) Ibidem, blz. 121.
") Navorschor, XIX D. blz. 372.
\') Ernsmi Colloquia (ed. ▼. d. Aa 1708) I. 046. D. sqq.
<°) Warenar, IV, lo Toon. 848c; V", 0 (vb. 1475).
") Kaets of minno heoft geen val zondor ovorgaondon bal.

") Poözy, blz. 24». ,

») NatuurlUk valt hlor niot mot zekorheld to zoggen, of deze uitdrukkingen aan nei
kaatsspel dan wel aan hot balspol in \'t algomoen hun ontstaan to dankon hebben.
") Stoett, Nederl Spreekwoorden, n». 137.

tegenover vroeger het nu in onbruik geraakte: den bal wél hebben¹)]
die kaatst moet den bal verwachten^J); elkander den bal toewerpen\')
(of toekaatsen) = elkander helpen; iemand den bal toegooien²)
= iemand bijzondere gunst bewijzen; in studenten- en jongenstaal:
er geen bal (of: de ballen) van weten³) voor „er niets van weten;
de beste kaatser slaat wel eens een bal mis⁴).

In de 15® en 16⁶ eeuw was het kaatsen, zooals reeds gezegd,
een spel, dat door arm en rijk, door vrouwen zoowel als door
mannen werd gespeeld. De poorters en dorpers hielden zich vooral
bezig met het balslaan, klootschieten, kegelen, klotsen, ringryden,
beugelen, boogschieten, maar bovenal was het kaatsen geliefd.
Wilden de edelen voor hun ondersaten een volksfeest aanrichten,
dan gaven ze hun een „kaatsbal". Van dergelijke feesten vindt men
de aanteekeningen nog in oude rekeningen (b. v. van den rentmeester
van Buren A°. 1469)\').

Dat er ook door den adel druk gekaatst werd, blijkt o. a. wel
hieruit, dat Graaf Willem VI zulk een hartstochtelijk liefhebber
was, dat hy zelfs zyn „gouden tuin" (d. w. z.: zyn halsketen) ver-
speelde, hetgeen eveneens van Willem van Oostervant wordt
verteld⁵). Ook een der markgraven van Bergen en prins Maurits
waren bekende kaatsspelers.

Aan de beoefening van het kaatsspel danken we allerlei anec-
doten. Volgens een dier verhalen hebben de tegenwoordige Oude-
gracht-bewoners te Utrecht aan de groote verbreiding van dit
spel hun „gesloten steen" te danken. „Daar \'t kaatsen zulk een
algemeen volksvermaak was, dat alle groote heeren \'t even graag
deden als de boeren, dachten ze niet anders, of de duivel zou het
met zyn knecht ook wel doen. En de Utrechtenaars wisten zelfs
op de Oudegracht den grooten steen aan te wyzcn, dien Joost
voor kaatsbal gebruikte; waarom de Bisschop, toen hy \'t hoorde,
dadelijk bevel gaf dien steen aan een ketting te sluiten"⁶).

Alvorens nu, na de verbreiding van het kaatsen besproken te
hebben, tot het spel zelf over te gaan, moeten we ons de vraag
stellen: wat beteekent het woord „kaatsen"?

1 \') Sartoriu8 IV, 67: rectam vlam lnstare.

2 «) Antw. Idiotie., 180.

3 ») Stoett, Xederl. Spreekwoorden, n®. 136.

4 ) Zie verder Harrebomee, Spreekwdb.; verscheidene van de daar genoemde spreekwazen
zyn, met het spel zolf, tot hot Friesche grondgebied teruggedrongen.

5 ") Dr. E. Verwijs, De oorlogen van Hertog Albrecht met de Friezen, blz. 197.

6 ») Ter Gouw, De Volksvermaken, blz 6.

Het mnl. kaetsen\') is ontleend aan het picardisch cachier, centr.
fra. chacier, nfr. chasser, eng.« nrdfr.) catch vangen en chase «centr.
^fra-) jagen. We moeten in het woord dus zeer waarschijnlijk in
de eerste plaats het vangen en werpen van den bal zien. Hiermede
in overeenstemming is de verklaring van Grimm ¹) „fangball" en van
Diderot et D\'Alembert\'s Encyclopédie²): „attendre la balie et la
renvoyer", dus: opvangen en teruggooien³).

Naast kaatsen vinden we den vorm ketsen, met de bijvormen
ketsen, kutsen, naloopen, zoeken te verkrijgen ⁴).

Daar het spel door de tijden heen in hoofdzaak hetzelfde gebleven
schijnt te zijn ®), ga hier aan een bespreking van het kaatsen in
onzen tekst een korte uiteenzetting van het spel vooraf, zooals
het tegenwoordig nog in Friesland, en met enkele wijzigingen in
Zuid-Nederland en Noord-Frankrijk, wordt gespeelde-

Een vlak, kaal grasveld is het meest gewensclite terrein, hoewel
degenen, die minder veeleiscliend zijn, zich ook wel met oneffen
kerkpleinen willen behelpen. Het speelveld bestaat uit twee recht
hoeken, die met de korte zijden aaneensluiten, en waarvan de
grootste aan beide kanten van de aangrenzende korte zijde van
den kleinsten evenveel broeder is; de kleinste rechthoek heet „perk"
en is tegenwoordig meestal 4¹/, by 18 M. groot, do grootste hoeft
geen byzonderen naam en beslaat een oppervlakte van 25 by 65 M.

Er zyn meestal zes spelers, verdeeld in twee „parturen", ieder
van drie spelers, waarvan elk een der beide rechthoeken te
verdedigen hebben: hot perkpartuur, waarvan twee spolers in
het perk staan on één or voor (dus in den grootcn rechthoek), en
het opslagpartuur, hetwelk in do eerste plaats tot taak heeft den
bal door opslaan in het perk te drijven en zich verder beijveren
moet om den eventueel uitgeslagen bal door terugslaan en
koeren achter of zoover mogelijk in de richting van do grens
tusschen opslag- en perkpartuurterrcin (voorlyn) te brongen. Het
perkpartuur tracht den bal zoovor mogolyk in de tegengestelde

1 \') Franck-v. Wyk, Etym. Woordenboek, i. v. kaatsen.

■) Grimm, Deutsches Wörterbuch V, £79 i. v. katzball.

2 ^J) ¹ v. „poloter" en „paume".

3 ) Wanneer zich hot spol tot opvangon on toruggoolon boporkt, noomon do Fransclion
dit: polotor, „c\'est Jouer sans s\'assujettir ii itucuno autro röglo do co jou (c. 1» d. lo Jeu do
paumo) sinon d\'attondro la ballo et do la ronvoyor". Een kaatsspel in kiom dus.

\'•) Mon vorgolUke ook Salvorda do Gravo, De franse woorden in het Nederlands, blz. 3CO
on m.

\'•) Althans by oon vergelding van don tekst van „Dat Kaotspel" mot een beschrijving
van het kaatson in Erasmus\' Colloquia, in do Académie univorsollo dos Jeux on in oon
modern work ovor dozen tak van sport (b. v. Wostra, Jlei Kaatsspel, Haam 1910) fl)n
goon tegenstrijdigheden aan to wUzen.

4 ï) Een volledige ultlogging vindt men in Wostra, liet Kaatsspel, Hoofdstuk IV.

richting naar de verst verwijderde korte zijde van het opslagterrein
(bovenlijn) te brengen.

Het slaan geschiedt met de flauw gestrekte hand, de vingers
niet gespreid; by voorkeur bovenhands, met den arm zooveel
mogelijk gestrekt, want de slag moet zoo krachtig mogelijk zijn en
den bal den grootst mogelijken afstand doen doorloopen.

Het spel wordt begonnen door den opslager, die zich in het
midden van het opslagpartuurterrein, ± 40 & 45 M. van het perk
verwijderd (opslaglyn), posteert om den bal zoo ver en krachtig
mogelijk in de richting van en liefst binnen het perk te drijven.
Als dit gelukt, moet de perkbezetting hem weer „uitslaan".

Ieder lid van beide parturen tracht dus den bal steeds in de
tegenovergestelde richting te dryven, of, als dit mislukt, den bal
ten minste te keeren. De tot rust gekomen bal zal zich ten slotte,
öf achter de voorlyn van het perk bevinden (hy zit), öf voorby de
bovenlyn (hy is boven) öf tusschen voor- en bovenlyn (er ontstaat
een „kaats"¹). Voor eiken winst- of verliesslag worden twee punten
gerekend; acht punten vormen een half spel. Als men „3 spel"
heeft, is men winner.

Aldus is de gang van het kaatsspel tegenwoordig hier te lande.
Vergelijken we hiermede nu in de eerste plaats onzen tekst en
daarnaast eenige andere werken over deze sport uit vroeger tyd,
dan blijken de punten van overeenkomst zeer talrijk, die van ver-
schil zeldzaam te zyn. Bovendien zal uit het volgende blijken, dat
de schrijver van „Dat Kaetspel" slechts in de eerste twee gedeelten
van zyn werk de allegorie volhoudt en hot spel bespreekt (en dan
nog zeer oppervlakkig!), doch in het overige van zyn tekst over
het kaatsen nagenoeg geen woord rept.

In „Dat Kaetspel"¹) bestaat elk der beide partijen uit drie
spelers, naar het schijnt, ook vroeger³) het gewone getal: „Ic
mach segghen dat drie kactspeelders beroupen hebben een spel!
ende hebben gheseyt te wederstane/ alle andre wye hem lieden
up comen willen in ghelike ghetale", terwijl even verder¹) ,,van
den drien verweerders" sprake is.

Wanneer de partyen verdeeld zyn - of dit by loting geschiedt
of op welke andere wyze, wordt niet vermeld — „so pleghen de
speelders te zouckene eene goede behouvelike stede omme te

1  FoL 2a.

>) Ook in de Académie universelle dos Jeux (II, 23) is drie het normale getal Alleen
Erasmus in zyn Colloquia vermeldt twee spelers. *) Fol. 2c

speelne/ daer een goet hooghe dack sy daert schoone es weder in
keeren/ rume plaetse ende heffene/ ende uter zonne/ daer ment
goelicx vinden mach omme te scuwene de hitte¹).

Het terrein werd dus ook reeds in de Middeleeuwen met zorg
gekozen; een mooi, vlak veld is ook hier de eerste eisch. Verder
moet het flink groot („rume") zijn, doch afmetingen worden niet
vermeld; of deze steeds dezelfde waren, heb ik nergens gevonden.
Dat er uitsluitend of voornamelijk in den zomer gespeeld werd,
blijkt duidelijk uit de laatste woorden. Alleen is niet met volkomen
zekerheid vast te stellen, wat men hier onder „een goet hooghe
dack" heeft te verstaan. Moet men hierin in het algemeen een
beschutting tegen de warmte, dus b.v. ook een bladerdak, zien;
of is hier bepaaldelijk een kunstmatig aangebracht dak, in de meest,
beperkte beteekenis, bedoeld? Het schynt, naar de woorden „daert
schoone es weder in keeren", schaduw te hebben moeten verleenen,
niet ty\'dens, doch na het spel. In dat geval zou het dus by ons
tentje op het tennisveld te vergelijken zyn. Wcstra spreekt hier-
over in zyn werkje met geen woord.

In Hoofdstuk IV¹) wordt over degenen, die de kaetsers by het
spel behulpzaam zyn, gehandeld. „Als de kaetsers hebben ghe-
coren eene goede stede/ ende zy eens syn van accoorde wacr sij
sullen spelen / ao es hemlieden van nooden te hebbene twee
manieren van dienaers / den eenen omme te teekenen wel ende
ghetrouwelike de kactsen / Ende nc behoort niet dat hy onghe-
trouwelike teekenc/ meer ter bate van der eenre partyc/ danne
van der andere/ Item es van nooden eene andere inanierc van
diennaers te hebbene / die den bal halen als hy verre ghesleghen
ende ongherecd zy / Eist in gooten / in kolnaers / in vcinstron / of
elders / Ende dese diennaers syn sculdich vele ballen by hemlieden
te hebbene/ Te dien hendc/ dat als den eenen bal dacrmen mede
speelt onghereet es/ dat sy den andoren bal muoghen ghoven
omme mode te speelne/ die wilo dat men den ongherecden bal
gaet souckon / onde dat de specldors niet ledich souden sjjn/ noch
boydon omme den ongherecden bal". Dozo twee categorieën van
helpers, dio men respectievelijk met onze scheidsrechters en ballon-
jongens by tennis- en voetbalwedstrijden kan vergelijken, schijnt men
steeds te hebben gehad; in allo beschrijvingen\'), die iny van het
kaatsspel bokond zijn, worden ze ton minste genoemd. „Coux qui

\') Fol. 3a. a) po], _4b.

\') In „Dat Kaotspel" zei! (lol. Gd): „Het os lettel yomont/ hoo lettel dat hy lium ver-
staet an dit spol / hy ne heeft gtaosien dat mon de voorueyde kaotsen teokent."

jouent à la Paulme, ont ordinairement deux marqueurs; ce sont
proprement des valets de jeux de Paulmes qui marquent les chasses;
et qui comptent le jeu des Joueurs, qui les servent et qui les
frottent", zoo vermeldt de Académie universelle des jeux ¹). Ook
tegenwoordig worden de kaatsen nog opgeteekend, doch, bij offlcieele
wedstrijden ten minste, zijn de helpers door een „telegraafbord"
vervangen ^ï). Wanneer elke partuur slechts uit één persoon bestond,
schijnt men de „teekenaars" of „diennaers" overbodig te hebben
geacht: Erasmus spreekt er in zijn Colloquia³) ten minste met geen
woord van. Dat men zich in alle landen van dergelijke hulp bij
het kaatsen voorzag, blijkt wel hieruit, dat we overal uitdrukkingen
voor het „kaatsteekenen" aantreffen: fra. marquer la chasse, hd. den
ort bezeichnen (lat. signare terminum sive pilares moras \').

Het opteekenen der kaatsen gebeurde, naar het schijnt, op heel
wat primitiever wijze dan tegenwoordig, zöoals in het Kaetspel⁶)
wordt verteld.

„Hoe diere de kaetsers spelen"⁶) vormt een afzonderlijk hoofd-
stuk. Het schynt derhalve vroeger de gewoonte geweest te zijn
om een van te voren bepaalden inzet te kaatsen, iets, waarvan
tegenwoordig, nu bij alle wedstrijden de medaille (het „blikje"), door
het bondsbestuur uitgeloofd, het hoogste is, geen sprake meer kan
zijn. Doch in de Middeleeuwen werd de prijs voor eiken wedstrijd
afzonderlijk, vastgesteld: de kaetsers „pleghen overeen tc draghenc
hoe diere dat zij spelen willen / ende wat tspel doen sal / ende hoe
vele dat men winnen of verliesen sal metten spele/ Ende als zij
dies eens s\\jn / ende van accoorde / daer men zekere spelen wille / zo
pleecht men ghelt of pant bij tc stcllene". Van een kibbelarijtje hier-
over geeft Erasmus in zijn Colloquia⁷) een geestig tafereeltje in zijn
dialoog tusschen Nicolaus cn Hicronymus: „NI. Age, nihil moror;
sed quanti certabimus? III. Talitro "), sic parcetur pccuniac. NI. At
ego malo fronti parci, quam pccuniac. III. Et inihi frons charior
est pecunia. Aliquo periculo ccrtandum est, alioqui friget ludus.
NI. Sic res habet, ut dicis." — Ook in de ^Académie universelle
des jeux" wordt over de prijzen gesproken, welke over het alge-

\') Acad. Univ. des Jeux, II, blz. 17.

Ó W. Wostra geeft er in „Het Uaatsspol" blz. 53 oen afbeeldingen blz. 62 on 54 een
beschrijving van.
•) Erasrai Colloquia, cd. Rabus, blz. 83—34.
«) Grimm, Deutsches Wörterbuch V. 279.

\') Hoornen de kaetsen teekent ondo mot wat tcokenon (fol. Cd). Zio ook IloofdHtuk I⁴ E.

\') Pol. 9a. \') Blz. 82. Pila.

") D. i.: om zóóveol, om oen vingerknip, om niets.

\\

meen een zeer practisch karakter schijnen te hebben gedragen;
ten minste in het hoofdstuk, dat handelt „Des formalités qu\'on
observe au jeu de Courte-Paulme, lorsqu\'il s\'y joue un prix¹),
worden niet alleen „une raquette et une balie d\'argent" genoemd;
„on y joignoit quelquefois une paire de gants, ou autre chose
de cette nature". En wie zich op de hoogte wil stellen van de
verscheidenheid en vindingrijkheid, in dezen door de Friezen
bereikt, leze het derde hoofdstuk van Westra\'s Kaatsspel of bezoeke
het Friesch Museum, waar talrijke eerepryzen worden bewaard.

Dat ook in „Dat Kaetspel" de opslager het spel opent, blykt uit
het hoofdstuk „Hoeaien den bal upslaen sal"^l). De bal, waarmede
gespeeld wordt, wordt hier ook beschreven; dat hij „van VIII
stieken es", vindt waarschijnlijk nergens anders zijn reden in dan
in de vergemakkelijking der parallellen in do allegorie; we vinden
dit immers in geen enkel ander werk medegedeeld, hetgeen, juist
waar \'t een dergelijke bijzonderheid geldt, toch wel heel opmerke-
lijk zou zyn.

Over de qualiteit van den kaatsbal in vroeger tijd valt niet veel te
zoggen⁵). Volgens onzen tekst bestond hy uit „acht stieken". Misschien
dat dit acht stukjes laken of vilt waren, die aan elkaar werden
genaaid. Daar de bal met de vlakke hand werd geslagen, moethy wel
van een dergelijke substantie zyn geweest. De grootte van den bal was
niet alty\'d dezelfde (fol. X^a „zwaer naer der groothede die hy heeft").

Na al deze voorafgaande losse opmerkingen uit ons werk omtrent
het kaatsspel, die de schryver alle slechts tor inleiding vermeldde,
volgen in do laatste helft der tweede partic eenige oveneens
onsamenhangende mededeclingen, waaruit wc ten minste iets omtrent
den gang van hot spel te dien tyde tc weten komen.

„Als de kactsers aldus nllc gherccsccpo hebben ouime spelen/
ende dio zaken zoo verre verleden sijn gheliken dat gheseyt cs/
20 beghinnen sy haer spol/ Ende hot es lettel yoment/ hinc weet
datmen pleecht tc spclenc inet vier kaetsen / Ende so wyc die vier
kactsen wint/ dio winnet tspcl" ⁴). „Ende als twee kaetsen ghemaect
^sijn / zo gaen buten diero ^s) binnen waren / ende die buten waren
gaen binnen spelen/ omme dio twee kaotson diere gheinacct syn
te winncno⁶). Tegenwoordig gelden in België — in tegenstelling
met do Friescho spcelregols, volgons welke vier winstslagcn een

\') Tome II, pag. 28. «) FoL 10a.

\') Misschien werd de bal vroegor opgevuld, vorgoHJk althans: oon bal gevullet met
drave (Wap. Mart. II).
\') Fol, 20b. ») T. w.: in het pork. •) FoL 8Sb.

half spel vormen — nog vier slagen voor één spel \'). Het wisselen
van perk en opslag had en heeft nog steeds plaats. Deze wisseling
geschiedt tegenwoordig by de Friezen met één kaats, als beide
parturen (of een van beide) 6 punten hebben; met twee kaatsen,
als geen der parturen 6 punten heeft¹). Ook hier is dus de over-
eenkomst tusschen vroeger en nu grooter dan het verschil.

Evenzoo bij het verrekenen van winst en verlies in elk spel
zelf. Hierin rekende men namelijk — evenals tegenwoordig in het
Belgische kaatsen nog³) — met vijftienen \'), en daar het spel,
zooals we boven zagen, uit vier kaatsen bestaat, derhalve: vyftien,
dertig, vijfenveertig en zestig. Deze wyze van tellen was, in de
Middeleeuwen de algemeen gangbare: Nicolaus en Hieronymus in
Erasmus\' meergemeld Colloquium tellen op deze zelfde wyze⁸).
De auteur van de Académie universelle des jeux" ⁶j vertelt hier-
omtrent hetzelfde: „Le jeu de Paulme se compte par quinzaines
en augmentant toujours ainsi le nombre et disant par exemple,
trente, quarantecinq, puis un jeu, qui vaut soixante". Waarom men
aldus telde, is hem ook niet bekend: „On ne sçait point positive-
ment la raison de cela; il y en a qui l\'attribuent à quelques
Astronomes, qui sachant bien qu\'un signe physique, qui est la
sixième partie d\'un cercle, se divise en soixante degrés, ont cru à
cette imitation devoir compter ainsi les coups du jeu de paulme.
Mais comme cette raison souffre quelques difficultés, on ne s\'y
arrête point comme à une choso certaine. — D\'autres disent, et
plus probablement, que cette manière de compter à la paulme,
nous vient de quelques Géomètres, d\'autant qu\'une figure géomé-
trique a soixante pieds de longueur, et autant de largeur; et que
considérant le jeu de la Paulme comme un tout qu\'ils ont mesuré
selon leur imagination, ils ont jugé à propos que cela se prati-
quât ainsi."

Een parallel voor dezo telling is het hedendaagsche tennisspel;
alleen telt men daarby den derden slag voor 10 en daarom den
vierden voor 20 (fifteen, thirty, forty⁷), game (sixty). In hoe-
verre in dit opzicht het tennisspel den invloed van hot kaatsspel⁸)

\') Westra, Het Kaatsspel, blz. 67. ⁵) Ibidem, blz. 69.

») Ibidom, blz. 67. <) Dat Kaotspel, fol. 3ib.

\') Dicimus quindecim, triginta, quadragintaquinque.
«) Tome II, pag. 25.

\') Misschien als afkorting van don ongomakkelUkon langoren vorm forty-fiveJ
") Het tennisspel is hier immers al zeer vroeg beoefend. Reeds in HOI verbood de raad
van Utrecht te „tenoyten tot OudwJJcker velt". (Het Utr. Buurspraeckboeck, od. J. J.Dodt
van Flensburg.) Zie hierover verder MqJ. Ja. W. P. Drost\'s dissertatie: Itet Nederlnndsch
Kinderspel vóór de zeventiende eeuw, blz. 65.

heeft ondergaan, is mij onbekend. De oorsprong van deze wijze
van tellen bij het kaatsen is evenmin met zekerheid vast te stellen;
misschien is de onderstelling — overigens niet meer dan een
bloote gissing —, dat de kwartierverdeeling van het uur de grond-
slag voor deze wijze van tellen is geweest, niet meer gewaagd dan
de twee boven uit de Académie universelle aangehaalde.

Dat we ons met deze enkele opmerkingen omtrent dezen in de
Middeleeuwen zoo druk beoefenden tak van sport moeten verge-
noegen, valt te betreuren; doch onze tekst geeft alleen in de eerste
twee partiën deze enkele aanwijzingen en zwijgt er in de twee
laatste, zooals reeds boven werd opgemerkt, geheel over. Het eenige
dat, dunkt ons, met zekerheid mag worden geconstateerd, is, dat
het kaatsen vanouds het openluchtspel bij uitnemendheid geweest
is en dat, wat den gang van het spel betreft, do verschillen tusschen
toen en nu gering mogen worden genoemd.

IV. EENIGE OPMERKINGEN NAAR AANLEIDING VAN DE
RECHTSKUNDIGE BIJZONDERHEDEN IN „DAT KAETSPEL".

„Dat Kaetspel" geeft meerendeels een algemeene bespreking
van het recht, de „iusticie", waarvoor de auteur telkenmale de
pleitbezorger wordt. Meestal blyft het bij een behandeling van
de „Iustitia" in den ruimsten zin, van wat billijk en rechtvaardig
is, een bespreking van wat „recht en krom" is, en behoort het ter
sprake brengen van bepaalde verordeningen en in-acht-te-nemen
formaliteiten tot de uitzonderingen. Toch komen deze, zij het
dan ook niet in grooten getale, voor. Hier mogen enkele losse
aanteekeningen in verband met deze juridische uitweidingen van
den auteur volgen, voor zoover dit voor een op het gebied van
het oudvaderlandsch recht geheel vreemde en ondeskundige
mogelijk is.

In het begin van zyn werk\') klaagt dc schrijver: „Ic hebbc
eenighe officiers gheweten / die de stede van den ghedynghe ver-
leiden als nu hier als nu daer/ Ende dit en es niet redelic/ want
te allen siiken diemen doen sal/ dacr behoort toe behouvolike
stede / Ende eene stede es behouvelic omme eeno zake / ende
eene andere stede es behouvelic omme eone andere zake".

Deze klacht komt in alle tijden bij verschillende schrijvers
voor en ligt niet in het bijzonder op het terrein van het oud-
vaderlandsch recht. Wc vinden hier gewag gemaakt van een
inbreuk op een algemeen juridisch beginsel, het ius do non
evocando, het recht om binnen zijn eigen rechtsgebied gehoord
en gevonnist te worden \').

In fol. 7a. behandelt de schrijver de verschillende wyzen van

>) FoL Sa.

") Men zie hiorovor o.a. Mlraoua, Diplomat« Bellica, n°. 23.

overdracht: „Ende syn in iusticien twee manieren van teekenen/
ghelike dat men twee kaetsen teekent / ende niet meer te gadere/
Teen teeken es in iusticien van zaken die commen sijn van
tghuent dat comt van criemen / Ten eersten alst ghevalt / dat
hem yement ontervet door iusticie daer solenniteit toebehoort/
zo pleecht de ploekere te ghevene een stroo / den ghonen die de
erve ontfanghen sal / In teekenen ende in oorcontscepen / dat de
bijstaenders dat onthouden souden / Teeneghen steden gheeft men
een ruus van eerden / ende een rys van eenen boome / In
teekenen dat teen land es / ende tandere cateylen / Ende dat men
beede land ende cateylen / overgheeft ende quite scelt. We hebben
hier dus te doen met de overdrachtsformaliteiten, die in de oudere
oorkonden „traditio" en later „in-vestitura" worden genoemd \') Op
verschillende wyzen vond de investituur plaats ^s), waarby de over-
drager den nieuwen eigenaar de macht over het goed verschafte en
er zelf „uitging", zooals dit bij de Franken heette: „per festucam
se exitum dicere", de eerste manier, hier door den schrijver aan-
gegeven. Zeer dikwyls ook werd de tweede hier genoemde for-
maliteit, de overhandiging van een zode of boomtakje verricht. Dit
is de z.g. overreiking „cum ramo et cespite" ³), een zinnebeeldige
voorstelling van het onroerend goed, dat niet in eigenlijken zin
kon worden overgegeven. Toen men in de Qermaansche landen
later de overgave van onroerend goed door een vormelijke over-
handiging van een geschrift vervangen had (.traditio per cartam\'),
verving men de zode en het takje door het eenvoudiger symbool,
de festuca⁴), den halm. Dit was, altlmns in de latere Middel-
eeuwen, de algemeen gebruikelijke overdrachtswyze: In de Rechts-
bronnen der stad Aardenburg⁵) lezen we b. v.: „Ic zegghe, dat
ghi dien man ende zyn wyf zult doen plockon ende halmen, dat
zij tote dezen goede nemmermeer heessehen ne moghen ende daer
so 8uldijt. hemliedon doon plocken ende halmen".

Wanneer men zich by een dergelijke overdracht de „sauvegarde
van den prince", d. w. z. vrijgeleide, bescherming van den vorst
verschaft had, plaatste men „up sine huuscn, vanokins of bannier-
kins/ of pingoonkins / verwapent ende ghctcekcnt metter wapenc

) Zie hlorovor: Iliiisa, Traditio u. investitura, § 4-10.
) Mon vergolUko: Fockema Androao, Oud-Nederl. üurgerl. Recht, I, 190 vlgg.
) Mon lnzo: Mlraous, Dipl. Belg. no. 22, 285, 80 on Sloot, Oorkondenboek, 112.
Hot ultvoeron dor afstandshandollng wordt dan ook „oflostucaro", in het Middel-
noderlandsch „hom halmon" genoemd. Mon vorgelUko voor dozo handoling liolnaort I
(od. Mullor) rogol 2652 en 2570-\'75.
\') Ed. Q. A. Voratorman van Oyon, blz. 310.

van den prinche / in teekenen dat hem elc hoede ende wachte
dien persoon yet te mesdoene": een effestucatio dus onder \'s vorsten
bescherming, welke de rechtszekerheid der beide partijen bij de
overdracht waarborgde.

Onmiddellijk bij het voorgaande aansluitend worden enkele
strafrechterlijke bijzonderheden vermeld: „Men vindt ooc van
grooten orribelen faiten / weder dat de faiteur gheiusticiert es / of
verbannen / dat men die huusen die toe behooren den faiteur/
omme/ ende ter nederwerpen sal. Ende dat men die stede nem-
mermeer bewoenen en sal / noch behuusen en mach / In teekenen
ende in ghedynckenessen ter eeuweliker memorien / Dat hem elc
hoede ende wachte van zulken faite te doene". Zooals trouwens
uit den aanhef dezer bepaling duidelijk blykt, behoorde een der-
gelijke krasse maatregel tot de uitzonderingen; meestal werd,naar
het schijnt, in dat geval een boete opgelegd. Althans in de
Rechtsbronnen van Aardenburg\') lezen we: „[So wie die] wort
ghebannen van leeliken fayte, comt hi weder jof blijf binnen dien
palen daar hi uit ghebannen es, ende hi betoghet wort voor twee
scepenen binnen zinen palen ende binnen zinen terminen, zo sal
zijn ban gheduren daerna also langhe als hi eerst ghebannen was,
[ende up] diezelve boete".

Allerlei zeer bijzondere voorschriften worden bij halszaken in
acht genomen: „Ende van criminelen faite / daer de lechame by
iusticien omme ghestorven es / stelt men ten litteekene den doode
lichame up raden / of hangse an ghalghen / of ydere / naer dat
de mesdaet heescht / Ende daer boven es noch den dooden lichame
gheteekent met zynre mesdaet/ want daermen glieene raden of
wielen useert/ daer bindmen de handen van den dooden up sinen
rigghe / Ende eenen van straetroove / van moorde / of van anderen
zaken / dat der hoogher iusticien toebehoort / die bindmen do
handen van den dooden vooren /". Er bestonden hiernaast nog
verschillende andere manieren om te doen blijken, waarom gerech-
tigheid was geschied: „Te wetene an trad van eenen moordenaro/
stont een palster/ An trad van eonon moortbrandere / hync eenen
pot/ up trad van eenen straetroovorc/ stont een rijs/", tegelijk
dus als aanduiding van het misdrijf en als waarschuwing voor
ieder ander.

Deze gewoonten schijnen algemeen te hebben gegolden; meer-
malen \') althans vindt men ze aangehaald of er op gezinspeeld.

>) Blz. 132, S 257.

\') Zie o.a. Rechtsboek v. Den Briel, od. MaUhysen 6n Rechtsbr. v. Aardenburg (passim).

In de Rechtsbronnen van Aardenburg\') b.v. vindt men: „Item, so wie
eenen anderen brinct van live ter doot, bi nachte jof bi daghe, ende
dat fait niet en liët ende ane hem en trecket, dien sal men justicieren
metten zwerde ende metten rade, als over eenen moordenare____"

Ten slotte vinden we enkele mededeelingen omtrent de inrichting
van de schepenbank en over de wjjze van procesvoering.

„Ende gheliken dat de bal es van VIII stieken / so es iusticie
van VIII sticx / nader zede van Vlaendren / want zeven scepenen
ende een maenre / dewelke maenre een rechtere es / Es te zamen
een lechame van iusticien / want die zeven personen wysent ende
de rechtere executeert tghuent dat ghewijst es / Ende waer een
van desen ghebreect/ dat ne es gheen gheheel lichame van iusticien/
omme alle zake van iusticien te doene/ In eonighe steden syn
wel meer scepenen dan zevene/ want ic weeter te eenighen steden
IX / Ik weeter tanderen steden XII / lc weeter ooc in eenighen
steden of plaetsen XIII / Ende teenre stede weet icker XIX ende
teenre andere stede weet icker XXVII". Ook hieruit blykt dus,
dat het aantal schepenen gewoonlijk zeven was, doch dat in
verschillende plaatsen van dit cyfer werd afgeweken. Dit mag ook
uit do door my geraadpleegde rechtsbronnen ²) worden geconclu-
deerd. Te Geervliet b. v. had men „VII scepenen. Ende met
III scepenen mach men voll recht doen"³). Ze maken „nieuwe
keuren ende gebooden niet raede van onze schouten ⁴) en worden
gekozen door de „guede mannen", dio alsdan „wet ende gerechte
vernieuwen"^G) Te Hoogwoudo kiest men uit do 26 ryksten „zes
scepen ende uut zeven den ryesten van Edertswoudc een sccpen" \').
Hetzelfde aantal vinden we voor Wognum ^;), Nieuwe Niedorp"),
Schagen⁹), Winkel¹⁰) en Langendyk") vermeld. Te Abbenkork
waren er negen¹¹), te Nijmegen twaalf¹³).

Meestal wordon ze voor een jaar gekozen: „Dominus faciet
septora scabinos, et tune faciet illos scabinatum per unuin annuin",
lezen we b.v. in de Oude Rechten van Steenbergen"¹⁴) en „soesal
hl se doon zweren scependoom dat jaer omme ¹⁵).

\') Ulz. 208, § 02 en 03. =) Fol. 10b.

) Verslagen en Mododoellngon van do Vorooulgiug tot ultg. dor oud vadorl. Rechts-
bronnen I, blz. 187.

*) Ibidem, blz. 198, XLV.

\') Ibidem, blz 484, art. 2

⁴) Wostfrl. stadsrechten, cd. Pols I, blz. 82, XIII.

\') Ibidem, blz. 33, XV. «) Blz. 34, I

^,J) Blz. 80, 1. >d) Blz. 89, 1.

") Blz. 41, 2. 1«) Blz. 32, XIV.

\'») Stadsrechten van Nymegon, od. Krom on Pols, blz. 239, 111 on 210, IV.

") Ed Bezemer, blz. 3J, XXXIX. ») Blz. 10, XXIV.

Kaetspel. 3-

In hoofdzaak komen dus deze citaten met dat uit onzen tekst
overeen; het aantal schepenen is meestal zeven geweest, doch er
werd van afgeweken. Alleen heb ik nergens de hooge cijfers aan-
getroffen, van welke in den laatsten regel onzer aanhaling sprake is.

Een ander punt wordt in fol. 13^a van onzen tekst aangeroerd;
daar wordt nl. over den termijn van dagvaarding („dach doen")
gesproken ,,so wanneer dat de claghe ghedaen es alsoot behoort/
so es men sculdich te doen roupene den ghonen of de ghuene up
wien men gheclaecht sal hebben / Dats te wetene dat men hem
lieden dach sal doen voor iusticie / want men ne behoort up
niemende te procedeerne / hy ne zij ghedachvaert tzynre prochy-
kerke/ Ende tanderen plaetsen te synre wuensten / of montsprekens
up dat men se vinden can". De termijn zelf schynt nogal aan
variatie onderhevig geweest te zijn. In de Rechtsbronnen der stad
Utrecht¹) lezen we: „Voert so zeilen die boden, die de lude voer
den scepene te bieden pleghen, daghelix tfolc moghen bieden
tieghens den naesten rechten dingdach, zonder opten rechten
dingdach, dat is te verstaen opten Dinxdach of opten Donre-
dach, alse die scepene terechte te zitten pleghen". In de Rechts-
bronnen der stad Haarlem²) lezen we: ,,Oec elc poerter nuwelyc
poerter ghemaect, heeft vicrtich daghe vry syn dinc in der voer-
seider poerte te brenghon" en „Een poerter ghedaecht mach corten
dien dach der daghinghe, maer van recht soc heeft hi na dien
dach dat hi ghedaghet is twee weken verste". Ten slotte noemen
we hier de Rechten van Vianen³): „Item soe wie rechts te doen
had op ten anderen van schade off van schoude, die sal en
anspreken opter poirte dingdach ende des dages te voren voer
doen bieden dan sal hy zyn clage doen ende die clage sal stnen
drie XIIII dage, alsoe verre als die ghene die angesproken is, enz."

De termijn binnen welken gedagvaard moest worden, was dus
in geen geval overal gelyk; twee of drie weken schynt, althans in
Holland, de normale tijd hiervoor geweest tc zyn.

Hiermede meenen we dit hoofdstuk over het recht tc mogen
eindigen. Zeer zeker zou een deskundige op het gebied van het
oudvaderlandsch recht meer in bijzonderheden kunnen afdalen,
doch, naar ik meen, zyn de in dezen belangrijkste kwesties hier
door my ter sprake gebracht.

•) Ed. Mr. S. Muller I, 49«. \') Ed. Dr. J. Iluizinga, blz. C en 7.

») Versl. en Meded. Veroeniglng tot ultg. dor Br. v. h. oude vadorl. Kocht, II, 130. _».

V. DE EXEMPELEN.

In „Dat Kaetspel" volgt de schrijver de methode van zoovele
zijner tijdgenooten en voorgangers, die in de Middeleeuwen werken
met zedelijke strekking geschreven hebben: hij tracht nl. door
het invlechten van „exempelen", d. w. z. van meer of minder
bekende, meestal korte verhalen („voorbeelden" van hetgeen in de
zedenles gepredikt wordt), die aan de geschiedenis, den Bijbel, de
klassieken of het werkelijke leven ontleend zijn, de voor zijn lezers
eenigszins droge moralisatie smakelijk te maken.

Na de dissertatie van De Vooys\') en de uitgave door Prof. Ver-
dam van den „Spiegel der Sonden", na hetgeen Tinbergen^ï)_>
V. d. Vet\') en, nog kort geleden, mej. V. Schaick Avelingh¹) in hun
proefschriften over den aard en de beteekenis der exempelen
hebben gezegd, zal men het ons niet euvel duiden, wanneer we
hier, ter inleiding, met enkclo algemeono opmerkingen volstaan.

liet eerst hebben de niiddoleeuwsche predikers het gebruik van
gelijkenissen, het geven van voorbeelden in verband met hunne
zedenlessen, in ruime mate aangewend.

En was het wonder, dat juist deze predikers het voorbeeld gaven,
zij, die dagelijks in hun Bybol immers hetzelfde vonden, die daar-
uit hadden gezien, hoe Christus zelf hierin was voorgegaan? Een
verhaal als van den verloren zoon of van den zaaier — zo zagën
het zelf b(j hun toehoorders — sloeg in, het pakte zóó, dat een
ieder zich die parabolen het best herinnerde. En ook de belang-
stelling van hun hoorders moest worden geleid, want ook dezen
dwaalden spoedig af, zonder verder acht te slaan op hun ver-
maningen en waarschuwingen²). Bobert de Sorbon b.v. begon zijn
Paaschsermoen inet de verzuchting, dat hy helaas wel wist, dat

1 ) Dat Scaocspol.

2 oxamplls. öormo onlra carpnom f.iclliuj transit do sonsu ad ymaginaUvnin otdoyniuginu-
ctono ad memoriam (Etlonuo do Bourbon, Anecdottt, pag. £>)•

het hun dien dag meer om pret maken dan om heiliging te doen
was. „Je sais qu\'il vous faut en ce jour sermon court et table
longue. Plût à Dieu que le temps de la messe elle même ne vous
durât pas trop"¹). „Audiunt sermones curiosos, non curant de illis
quae aedilicant", zeide Albert van Reims²).

Ten tijde van den bekenden Jacques de Vitry was het gebruik
van exempelen³) het meest algemeen en hun invloed het grootst.
En na hem hebben ze dan ook in zulk een mate burgerrecht ver-
kregen, dat er in ieder sermoen gebruik van werd gemaakt, en
wanneer het publiek onontwikkeld was, een zeer ruim gebruik.
Ter vergemakkelijking van de taak der predikers werden er al
spoedig heele lijsten van geschikte exempelen aangelegd, ten slotte
zelfs groote verzamelingen, waar ook de minder belezen redenaar
de door hem gezochte verhalen maar voor het grijpen had⁴).

Daarna maakten hiervan ook de schrijvers van stichtelijke wer-
ken een dankbaar gebruik. Ja, deze gewoonte was zóó tot een
stelsel geworden, dat wc zelfs in het ook in een ander verband
genoemde Rechtsboek van Den Briel, te midden van welks rechts-
kundige vertoogen men toch allerminst exempelen zou verwachten,
een vrij belangrijk aantal van deze verhalen vinden⁵).

Inderdaad treffen we dan ook de geheele Middeleeuwen door in
tallooze geschriften uit alle landen een uitgebreide exempelen-
litteratuur aan: in Engeland bij Chaucer, hier te lande bij Jan
Matthijsen, in Duitschland bij Seb. Brant in diens Narrenschiff\',
om slechts enkelen uit de velen te noemen; overal cn ten allen
tijde vinden we dergelijke anecdoten in de didactische lectuur.

De exempelen droegen soms een zuiver geestelijk, soms een
geheel werejdlyk karakter. In de eerste vinden we copieën en
navolgingen van de verhalen uit het Oude en Nieuwe Testament;
hier ontmoeten wc Salomo, Saul, Samuel, David en Goliath, Elia
en Elisa, de twee profeten, die destijds in zoo byzondere vereering
stonden ⁸), Mozes, die by sommigen de reputatie had een toovenaar
te zyn⁷), en Jacob; we vinden Jezus, en Maria (in dezen tyd van
groote Mariavereering natuurlijk in de eerste plaats), en daarnaast
tallooze episoden uit het leven der Heiligen, die in de menigvuldige

.\') Lecoy de la Marche, La chaire française au moyen âge, paç. 203.
•) Ibidem, pag 200

⁵) Men Torgolylco : Crâne, lùcempla of Jacquet de Vitry.
<) Zie Verdam, Spiegel der Sonden, Inleiding LI en LU.
\') Ibidem, Inleiding LII.

\') Zlo Alfred Maury, Crtgancet el V\'gendes du tnoym âge.
•) ZI« Apulelua, Opera, II, MO. ed. Bétolaud 1S9L

hagiographieën voor het grijpen lagen en bovendien door de leden
der kloosterorden, vooral door de Dominicanen, vol piëteit waren
vergaard.

De tweede groep, die der wereldsche exempelen, ontleende men
aan de oude of de middeleeuwsche geschiedenis of aan het werke-
lijke leven, soms ook aan een of anderen Physiologus of Bestiaris.
Vooral de Oudheid en, natuurlijk vooral na de Kruistochten, het
Oosten met zijn groote verbeeldingskracht, waren een schier onuit-
puttelijke bron Zijn het verhalen, aan het werkelijke leven en
dan bijzonderlijk aan het leven of de omgeving van den schrijver
ontleend, dan is de oorsprong uiteraard zeer moeilijk, dikwijls in
bet geheel niet, na te gaan.

Evenals in het Scaecspel²) hebben ook in het Kaetspel de meeste .
exempelen een wereldlijk karakter; van de ruim honderd exem-
pelen, die het bevat, zijn er een vijftiental ongeveer aan den Bijbel
ontleend, de overige bijna alle aan verschillende klassieke schrij-
vers, onder welke ook hier Valerius Maximus en Seneca een eerste
plaats innemen, en aan latere homileten.

Niet altijd echter is de bron van het exempel met zekerheid
aan te wijzen, vooral niet, wanneer het mondelinge overlevering
betreft. In dezen moeten we ons helaas aansluiten bij de uitgevers
van Nicole Bozon\'s exempelen: „il est souvent impossible de
déterminer ces sources avec précision. Le même récit se rencontre
souvent en des ouvrages différents sous des formes assez rapprocliées
pour qu\'il soit difficile de dire que 1\'imitation a suivi plutöt 1\'une
que 1\'autre ³).

Waar de schrijver zelf geen bron vermeldt, zullen we dus bij
een eenigszins algemeen verbreid verhaal de ontleening niet zelden
in het midden moeten laten.

Een betrekkelijk groot aantal (26) exempelen is klaarblijkelijk
uit het Scaecspel⁴) overgenomen. We zullen bij deze volstaan met
een eenvoudige verwijzing naar het overeenkomstig verhaal en de
uitvoerige bespreking in het meergemelde proefschrift van mej.
Van Schaick Avelingh.

I. Onder vermelding der bron (,ln den bouc die men heet
Scolastica") wordt verteld, dat Sozoneus (Hs. T.: Foroneus), de zoon

\') Zie Benfey, Oriënt und Oceident. ») Dat Scaecspel, blz. LXXII.

\'J Les contes moralisés de Nicole Bozon, frère mineur, publiés par Lucy Toulmin Bmtth
et Paul Meyer, bli. XIII

\') Dat dus. ook biyksns dit gegoyen, ouder biykt dau Dat Kaetspel. II». A. van Dat
Scaecspel Is Irouwens 1403 gedateerd.

van Ynacus (Hs. T.: Ynarus), welke Sozoncus de grondlegger heet te
zijn van het Griekseh recht, een persoon aanwees, „die de rechten
verclaersen ende bewijsen soude / voor den welken men alle de
ghescillen brynghen soude" / en een plaats bestemde voor het
vonnissen en recht spreken „ende dese stede hiet forum".

Dit verhaal vinden we, behalve in Petrus Comestor\'s Scolastica,
in Vincentius Bellovacensis\' Speculum Historiale, Lib. I, cap. CX
(Phoroneus fllius Inachi et Yohis), in Maerlant\'s Spiegel Historiael,
I¹, 45 en Augustinus\' De Civitate Dei\'), Lib. XVIII, cap. III.

2. Het voorgaande exempel wordt onmiddellijk door dit tweede
gevolgd, hetwelk het eerste is van de 16 aan den Bijbel ontleende
exempelen, die er in het Kaetspel voorkomen. „In den bouc van
Genesis staet", zoo lezen we en dan volgt het overbekende verhaal
van de Jacobs-ladder: „[hij] sach eene leedre gaende toten hemel".
Bij zijn ontwaken noemde Jacob deze plek de poort des hemels
en plengde er olie, beloofde een offer b\\j zijn terugkomst en noemde
deze plaats Bethel „dat es te segghene / Gods huns /". Hieruit trekt
de auteur dan de zedenles, dat men steeds en overal „goet recht
doen" moet, want „waer men goet recht doet / daer gaen die
inghelen up ende neder/ tusschen Gode ende den rechters cndc
brynghen trechte van boven nederwaert".

Behalve in Genes. \'28, vs. 10 vlgg. vinden we deze geschiedenis,
echter zonder deze toepassing, die van den schrijver zelf schijnt
te zijn, in Augustinus\' De Civitate Doi, XVI, cap. 38; Flav. Josephus,
Antiq. Jud. Lib. I, Cap. 18; Bocndalc\'s Lekcnspicghcl, I 39, 49
vlgg.; in Chaucer\'s The porsoncs talo ²) 440, IV, 595.

3. Dit verhaal is, zooals ook vermeld wordt, ontleend aan Exodus
3, 5 en bevat do geschiedenis van Mozes in het brandende braam-
bosch, waar.God tot Mozes de bekende woorden spreekt: „doe uwe
schoenen van uwe voeten, want do plaats, waarop go staat, is
heilige grond." Eenigszins gewrongen trekt de auteur dan deze
parallel: „Int ghelike mach men segghon/ dat do stede hclich is
daer men goede iusticie/ ende goet recht doet".

4. De verandering van Jezus\' gedaante op den berg Thabor.
Mattheus wordt hier als bron opgegeven en Hoofdstuk 17 van dit
evangelie is dan ook op den voet gevolgd. Ook de Spiegel
Historiael³) I⁷, 14 vertelt „ons heren transfiguratio", evenals de

Kijmbijbel II cap. LIV. Waarschijnlijk is het aan Augustinus\' De
Civitate Dei, Lib. XX, cap. 21. ontleend.

5. Zonder vermelding van bron -wordt hier gehandeld over den
trouwen dienaar Pinopion (Hs. T.: Panopion), die, toen men zijn
inecster zocht „bij nachte omme doot te slane", zich zelf in diens
klcederen hulde. Hier vooral treft de naïeve middeleeuwsche ver-
haaltrant. Deze geschiedenis vinden we ook bij Val. Maxim.\')
VI, 8, 6 en Seneca, De Beneflc.\'), Lib. III, cap. 25.

6. Bovengenoemd staaltje van slaventrouw wordt onmiddellijk
gevolgd door dit tweede. De slaaf van een advocaat, Anthonis
goheeten, wilde, toen zijn meester „gheaccuseert was van te hebbene
ghedaen ghetrouwet hoerdom", ondanks „de pinen en tormenten,
die men hem dode", niet tegen hem getuigen. De schrijver zegt
het aan Valerius Maximus ontleend te hebben, en we vinden het
dan ook Val. Maxim. VI, 8, 1. Een dergelijk verhaal wordt in de
Gesta Romanorum ³) 269, app. 73 (blz. 669) vermeld.

7. Het omgekeerde van 5 on 6, trouw van den meester tegen-
over den slaaf, is de inhoud van dit verhaal, waarvoor geen bron
vermeld wordt, doch hetwelk, te oordcelon naar de aanvangs-
woorden ,,mcn leest van", uit een geschrift afkomstig moot zijn.
Dc meester is hier niemand minder dan Julius Caesar, die,
hoewel eerst na aansporing van den beschuldigden slaaf zelf,
zich opwerpt als diens verdediger voor het gerecht. Hetzelfde
wordt in het Scaccspel \') verteld, waaraan het wel ontleend
zal zijn.

8 en 9 zijn voorbeelden van dezelfde trouwe dankbaarheid, als
waarvan in 7 wordt gewag gemaakt.

In exempel 8 wordt koning Pharao om zijn dankbaarheid als
vorst geprezen: h{j maakte ten bewijze zijner erkentelijkheid Jozef
regent over geheel Egypte. Hoewel hier geen bron wordt vermeld,
mag zeker Genes. 41, vs. 41 als zoodanig golden. Hetzelfde verhaal
bij Flav. Josephus, Antiq. Jud., VI, 1.

In exempel 9 strekt do zoon van Titus Vcspasianus tot voor-
beeld, die eiken dag, waarop hij „niet gheghovcn en haddo", als
verloren beschouwde.

Do auteur ontloondo dit exempel aan oon der in het Scaecspol⁵)
over Titus zelf voorkomende anecdoton, waarin hot weer uit

\') Ed. Toubner. «) Ed. Gorcke, L. A. Seneca» Opera. •) Ed. Oesterley.

\') Fol. 88b, exerap. 42.

») Dat Scaecspel fol. 3öa; zie vordor: Ibld. blz LXXXVIIJ, no. 31.

Suetonius, Titus, Lib. VIII. cap. 8 (,,Amici, diem perdidi") werd
overgenomen.

10. Keizer Tiberius\' goede verhouding tot zijn officieren geeft de
stof van dit zeer korte exempel, dat de schrijver volgens zijn
mededeeling aan (Flavius) Josephus heeft ontleend, bij wien we
het echter niet hebben aangetroffen. Wel vinden we het o. a. bij
Orosius¹) VII, 4, 1 en in Pauli\'s Schimpf u. Ernst, no. CCXXXVI.

11. Aan denzelfden Josephus ontleend („Hij seyde ooc een
exempel aldus") is de geschiedenis van den man, die met zweren
overdekt was, en nu ontzettend door vliegen werd gepijnigd. Toen
iemand, die medelijden met hem had, deze kwelgeesten verjoeg,
werd hem dit door den patiënt verweten met de opmerking, dat
hij te voren slechts weinig bloed verloor, daar die vliegen zich
tot verzadigings toe aan z\\jn bloed gelaafd hadden, terwijl nu een
nieuw leger van die hongerige dieren op hem zou aanvallen. Om
deze zelfde reden hield nu Tyberius steeds dezelfde officieren, daar
zij z. i. bü deze verzadigde vliegen te vergelijken waren.

Het verhaal is ontleend aan Flav. Joseph., Antiq. Jud., Lib. XVI11,
cap. 6, 5. Parallellen vinden we Gest. Kom., blz. 721, no. 51 en
W. v. Hildegaersberch, XXXVI.

12. Hierin wordt vr\\j getrouw naverteld, hetgeen in 4 Koningen^:)
5 vs. 1—27 verhaald wordt: Naaman, vazal (,prinche\') van den
koning van Syrië, was melaatsch en zocht en vond genezing
bij den profeet Eliza (IJss. Elyzeus en Helizeus), die het hem door
Naaman geboden geld weigerde. Eliza\'s dienaar Gehasi (Ilss. Gyesi)
wist toen toch met een leugen dat geld van N. te krijgen, doch
E. ontdekte het „bij ingheven van Godo" en strafte hem met
melaatschheid. Ook de Gest. Roman. (app. 15. 211; 620) en Augus-
tinus\' De Civitatc Dei, Lib. XXII, 29 (toespeling: Ocsterley, blz. 659)
maken melding van deze bestraffing.

13. Toen do Senaat van Rome eens boraadslaugde over de vraag,
wien men als rechter naar Spanje zou zenden, een rijk maar gierig
of een geheel onbemiddeld man, gaf „Scipio van Affrike" don raad
geen van beiden te zenden „want die eene en heeft niet endo die
ander en ghenoecht niet". Dit exempel, dat ook in hot ScaecspeP)
wordt verteld en daaruit waarschijnlijk is overgenomen, is aan
Val. Maxim. VI, IV, 2 ontleend.

14. Helinandus (Hs. K.: Alimandus; Hs. T.: Linnandus) verhaalt:
Op een vraag van Domesteus (Hs. T.: Domestius) aan een advocaat,
Aristodemus geheeten, hoeveel hij aan een bepaalde rechtszaak
gewonnen had, luidde het antwoord: „een mare gouds"; Domestius\'
wederantwoord was: ,,ic hebbe meer ghewonnen metzwyghene dan
ghij met sprekene". We lezen deze aneedote inderdaad in Helinandus,
De Bono Regimine Principis\'), Cap. XX, waar de namen der twee
personen echter „Demosthenes en Aristodius\'\' luiden.

15. Aan Gen. 19, vs. 24 is ontleend de bestraffing van Sodom
en Gomorra, op welke steden God een zwavelregen (in Hs. T. ver-
keerdelijk: fulgur³) deed neerkomen, waardoor alles verbrandde!
behalve Loth en diens twee dochters, die op bevel van den engel
de stad verlaten hadden. Ook hier wordt de zelden ontbrekende
zedenles niet gemist: „Hieran mach men merken sine gherech-
tichede/ ende zine iusticie / inde wrakende punicie van der mis-
daet". Ook Augustinus\' De Civitate Dei, Lib. XVI, cap. XXX en Flav.
Joseph., Antiq. Jud. 1, 11 (toespeling ibid. VIII, 3) vermelden dit
bijbelverhaal.

16. Toen de Senaat van Rome een vaalt had doen herscheppen
in een wandelpark, bleek na korten tijd, dat daaronder een spelonk
was, waarin zich albasten beelden, die verschillende deugden
voorstelden, bevonden. Het beeld der Justicic was geblinddoekt en
geheel naakt. En nadat de senatoren eerst omtrent de bedoeling
hiervan in hot onzekere verkeerd hadden, hebben ze die tenslotte
begrepen cn daardoor het wezen van de rechtspraak beter verstaan.

Blijkens de woorden, waarmede dit exempel aanvangt, is het
ontleend aan de „Historie van Rome", wat misschien aan do Gesta
Romanorum zou kunnen doen denken: op pag. 300 ed. Oesterley
komt ongeveer dezelfde geschiedenis voor. Vorder heeft Bromyard,
Summa Praedicantium 11, 148 een vrijwel gelijkluidend verhaal.

17. Bij het wegbreken van een korkmuur to Longres (Hs. T.:
Lenghers) vonden do worklieden eon loodon kist, waarin een „begra-
ven monscho" lag, die, naar zij tneendon, niet dood was. Priester
noch suffragaan kondon dit aantooncn, doch op do vraag van den
„ovorbisschop" antwoordde do man niet alleen, doch vertelde zelfs
zijn levensgeschiedenis, welko hierop neerkwam, dat h\\j lango
jaren geleden in Lengres als hoidon, weldoende cn door eon ieder
geacht, goleefd had; wegens zijn goeden levenswandel waren do
holsehe pijnen hem bespaard gebleven, doch, daar hij heidon

\') Migno, Patr. Lat., no. 212, blz. 741.

geweest was, bleek de hemelsehe zaligheid niet voor hem weg-
gelegd. De „overbisschop" heeft toen den man alsnog gedoopt.

De auteur zegt het exempel aan de Aurea Legenda\') ontleend te
hebben, waar we eap. CLXVI, blz. 743 een soortgelijk verhaal
aantreffen. Ook de Sp. Hist. I³, 54 vertelt van de lotgevallen
„van den bisschop Desidere van Lengres".

IS. Hetgeen in Esther, Hoofdst. 1—9 staat opgeteekend wordt
hier zeer uitvoerig en nauwkeurig naverteld. Hoe Ahasverus zijn
vrouw Vasthi, een nicht van Mordechaï (lis. K.: Marodocius; Hs. T.:
Mardocheus) verstiet en Esther tot vrouw nam, zijn vriendschap voor
Haman (Hss. Amman), dit alles vinden we hier in den breede
uiteengezet. — Het exempel is waarschijnlijk ontleend aan de Gesta
Komanorum, cap. 177, welks verhaaltrant hier zeer dichtbij staat,
terwijl do vormen der eigennamen met die van Hs. T. overeenkomen.
Ook Chaucer heeft het in The talc of Melibeus (vs. 2299 vigg.)
opgenomen. Eveneens ontmoeten we het in Brant\'s Narrenschiff*),
blz. 264, die het, naar het schijnt, eveneens uit de Gest. Roman,
overnam. Ook Hans Sachs (I. 1. 246) vermeldt dit verhaal. Voor
andere paralellen te vergelijken: Gest. Roman, blz. 741, n°. 177.

19. Het bekende verhaal van Salomo\'s „eerste recht" volgens
Koningen III.

Het is hier, als elders, ondoenlijk naar de door den schrijvel-
gebruikte bron te gissen, daar wc uit zoovele te kiezen hebben.
We vinden dit, ook in de Middeleeuwen, reeds zoo algemeen
bekend voorbeeld van rechtvaardigheid o. a. in Flav. Josepli.,
Lib. VIII. cap. II, Rechtsb. v. Den Briel ³), blz. 50, regel 17 vlgg.,
Sp. der Sond.⁴), vs. 15123—\'38.

20. Alcxander van Macedonië ging eens „ghelijc eenen simpolcn
rudderc spionncercn aan het hof van koning Pore. Deze, die in
Alexander een van diens ridders Antigomes {lis. \'/\'.: Antigoncs)
meende tc herkennen, ontving hem zeer vriendelijk en vroeg hem,
toen zc samen aten, naar do sterkte van Alexandcrs strijdmacht. Toen
echter Alcxander bij het einde van den maaltijd ecnigo gouden
schotels wegstopte en „tsconyncx Pore drussaten" hem als dief
voor koning Pore brachten, vroeg deze naar de motieven van
dezen zonderlingen diefstal. Aloxander antwoordde, dat h\\j een
arm ridder was en het bovendien aan Alexandcrs hof als gewoonte
gold de schotels als eigendom te laten aan den gast, wicn zc

\') Ed. Graesse. ^J) Ed. A. W. 8troebel, Quedlinburgil, Loipzig, 1839.

>) In de Oudvaderl. Rechtsbr., ed. Fruln en Pols. ⁴) Ed. Verdam,

xliii

voorgezet waren; dat hy daarom gemeend had, dat dit gebruik
nog te eerder bij koning Pore zou gelden, daar deze immers veel
rijker was dan Alexander. Nadat tot groote verbazing van koning
Pore\'s dienaren gebleken was, dat werkelijk deze traditie aan
Alexanders hof bestond, zijn ze allen uit hebzucht tot hem over-
geloopen, hebben Pore verslagen en Alexander heerscher over
diens rijk gemaakt.

Dit is een van de vele verhalen, die er omtrent Alexander den
Groote in de Middeleeuwen in omloop waren \') en waarvan dc
auteur van het Kaetspel er drie¹) heeft opgenomen. Een bron
wordt voor deze anecdote door den schrijver niet opgegeven: ze
zal echter wel aan de Gesta lioman. cap. 198 blz. 610 ³) ontleend
zijn. In den Spiegel Historiael l⁴, XXXIX en XL vinden wc
hetzelfde vermeld ^l) alsmede bij Hoogstra, Leven v. Alcx. den Gr.,
Tekst I, blz. 14 en 15.

21. Koning Nebukadnczar (zooals bij ongeveer alle middel-
eeuwsche schrijvers, naar de Vulgaat „Nabugodonosor" genoemd),
was zoo onredelijk, van zijn toovenaren en wichelaars te eischcn,
dat zy hem een droom zouden uitleggen, dien hy zelf vergeten
was. Blykens de beginwoorden, „men leest in den bouc van
Danielo den prophete" is dit exempel ontleend aan Daniël, waar
wo het dan ook Ilfdst. 2, vs. 1—11 vermeld vinden. Verder by
Plav. Joseph., Antiq. Jud. Lib. X, Ilfdst. 10, 429; Chaucer, The
house of Famc, Lib. II, regel 515 en Maerlanfs Rymb., cap. CCCCXV.

22. „In den bouc van dor proprieteit van dieren" wordt verteld,
dat er een slang „aspis" bestaat, op welke algemeen jacht gemaakt
wordt, daar ze een kostbaar edelgesteente vóór in den kop hoeft.
Meestal heeft men de grootste kans haar te vangen, wanneer men
ze „mot menestraudio" in slaap weet te brengen, doch soms is
deze slang zoo slim, dat zo do ooren tochoudt om do verleiding
te ontgaan. Een parallel vinden wc in Petrus Alphonsus, Disciplina
Clericalis •"•), blz. 690, fab. XV, doch aan wolken Bcstiaris deze
mcdedceling ontleend is, heb ik niet kunnen opsporen.

23. Het bekende verhaal van do „Susanna-boevon": Joachim\'s
vrouw Susanna, door twee Joodscho priesters valschclyk van
overspel beschuldigd om hun eigen vergryp te bedekken. Dit

tho storle of Alisaundro is so comuno
that ovory wight that hath discrecioun
hath hord somwhat oral of his fortuno.
(Chaucor, Tho monkos talo, Vol. IV, 203, rogol 641—\'44).
») T. w. oxompel 20, 49, 73. >) Eon variant ibid., n°. 230.

\') Vergoiyk ibid., XXVI. ») Migno, Tatr. Lat, n°. 167.

bijbelverhaal\') vinden we eveneens in het Scaecspel^J), waaraan
het echter niet ontleend zal zijn, daar de listige vraag van Daniël,
onder welke soort van boom het overspel bedreven was, alleen in het
Kaetsspel en niet in het Scaecspel³) voorkomt. Behalve de door
Dr. Van Schaick Avelingh genoemde parallellen vindt men dezelfde
geschiedenis o. a. bij Chancer, vol. IV. B. 639 en in het Rechtsboek
van Den Briel, blz. 147 vlgg. Een ontleening aan Petrus Comestor\'s
Historia Scolastica is zeer waarschijnlijk De schilderkunst met
haar tal van schilderijen over dit onderwerp kan verder tot
bewijs strekken, hoe verbreid de geschiedenis der Susannaboevcn
in de Middeleeuwen is geweest.

24. Toen de auteur „iusticier in eene notable baillie in Vlaen-
deren" was, kwam er een Lijflandsch koopman, Michiel, met een
vriend bij hem klagen over een Duitscher, een zekeren Herman,
een zeekaper, die vroeger jaren lang te „Valemunde" ^r>) had gewoond.
Deze zeoroover nu had „up eenen Sente Maertins avent" een uit
Lijfland komend schip, waar Michiel\'s broer aan boord was, beroofd
en geplunderd, alle schepelingen overboord geworpen en, toen
deze zich eerst op de eeuwigheid wilden voorbereiden, met biecht
en godsdienst gespot. Op deze aanklacht werd de beschuldigde
gegrepen en door een zeer nauwkeurig getuigenverhoor werd de
geheele zaak opgehelderd en waarheid van leugen gescheiden. —
Hieruit wordt dan deze les getrokken: „Men sal de oorconden
nauwe ondersoucken ende examineren also wel ten laste van
partien als ter onsculde/ ende also wel ter onsculdo als ten laste"/.

25. Seneca is de bron van hot verhaal, waarin verteld wordt
„dat eenighc lieden s\\jn / die meer profijts doen die peinsen/ ende
niet schinen doende / danne sulko andere die schinen zeer labou-
rerende." Als voorbeeld daarvan wordt „Socratus" (lis. T.: Socrates)
aangehaald, die „ondertiden sat eenen gheheclen dach in ghepeinso
sonder handen/ voeten / of eenich ander let / of selfs de mont to
roerene" en die, als men hem vroeg waarom h\\j „so penseus
was", antwoordde: „Ic ne bem ghccn poorter, mar ic hem een
laboureur / die laboureer voor allo de weerelt".*— Bohalvo by Seneca,
De otio VIII. 1. vinden we het bovenstaande o. a. Rechtsb. van Den
Briol, blz. 108, regel 10 vlgg.

26. „Valerius seeht" is het begin van een exempel, dat in Hs. K
voorkomt doch in Hs. Tontbreekt. Het vertelt van een 90-jarig edelman
»Carnaydes", die „so penseus" was, dat zijn vrouw Melissa — _nde
welke hij ghenomen hadde / meer omme sinen tyt mede te cortene/
^ende sijn ghepeins mede te minderne / danne anders" / wordt er
naievelyk by vermeld — hem voortdurend, de spyse in sinen
mont" moest steken om te verhinderen, dat hy den hongerdood
2ou sterven. Op deze geschiedenis zinspeelt waarschynlyk Seneca,
Dialog. X. 14, waar de oude man „Carneades", de juiste naam van
den wijsgeer, te vinden is\').

27. Het exempel van het onduidelijk vonnis is een mondelinge
overlevering (,,Ic hoorde eens") waarvan ik geen parallel heb
gevonden. In een bijzonder belangrijke zaak werd een zóó duister
vonnis gewezen, dat geen van beide partyen er iets van begreep,
doch, nadat de rechters op hun herhaald verzoek het vonnis nog
eenmaal hadden uitgelegd, werd het hun glashelder, tengevolge
waarvan degene, die eerst in appèl wilde gaan „van sinen appeele
renunchierde\',. Hieruit wordt de wenschelykheid afgeleid „dat de
rechter die best ter talon / ende verstandelicxt can spreken" het
vonnis „clacr sal wysen".

28. Ten bewijze, dat ,,vonncssen behooren ghercchtelikc ende
claerliken ghewyst te sine / ende behooren ghercchtelikc ende
wyselike verstaen te sine", dient het onmiddellijk op het vorige
exempel volgend bekende verhaal, dat God aan Mozes beval naar
den Koning van Egypte, Pharao, tc gaan ter bevrijding van het
volk van Israël, en toen deze zich wegens zyn geringe wolbe-
spraaktheid verontschuldigde, hem zyn broer Ailron toevoegde.
»Dus laste onse lieero Moyscs mottor bederve/ ende Araonno
mettor talen", ter bevordering van een duidelijke en verstandige
behartiging dezer zaak. Zooals ook vermeld wordt, is het ontleend
aan Exodus III—VI. Verkort te vinden Flav. Joseph., Antiq. Jud.
II. 152.

29. God zond den profeet Samuel tot Koning Saul om hem te
bevelen met zjjn ganscho volk naar het land van Amalech te gaan
en daar alles te dooden: monachon en dieren. Saul volbracht Gods
bevel, doch liet alleen koning Agag leven, ovenals alle vctto
beesten. Daar dit God mishaagde, zond Hy hem een bedreiging.
„Doe bad de conync Saul den prophete Samuel/ dat hy sinun
paix zoudo maken tjeghon Godo" en hield „daartoe" den profeet

\') Karuoitdes, Griokach wtfsgoor, 214-129 v. C., loldor vun do uchool vuu Platc to Athene.

zóó vast bij zijn mantel, dat deze scheurde, waarop de profeet
zeide: „uw rijk zal scheuren, gelijk nu mijn mantel scheurt, omdat
ge Gods gebod niet volvoerd hebt". Saul verdedigde zich wel
door te zeggen, dat hij de vette beesten gespaard had om God
offeranden te brengen; doch Samuel antwoordde, dat God gehoor-
zaamheid boven offerande stelde. Toen hij daarna koning Agag
liet dooden, werd hij door de „quade gheest beseten / doot ghe-
sleghen / ende sine kinderen int gheberehte van Ghelboe" gevoerd.
Hieruit wordt dan de moraal geput: „Ende ghelic dat God wrac
dit ghebrec van execucien / hets te gheloovene / dat hijt loonen
sal die de goede execucien van iusticien doet". Behalve I Koningen,
15 vlgg. vinden we dit exempel bij Flav. Josephus, Antiq. Jud.,
VI. IV. 6.

30. De diefstal van den Judaeër Achan (Hs. K.: Achor; IIs. T.:
Acar) voor Jericho tegen Gods uitdrukkelijk gebod: de Israëlieten
verloren nu den strijd voor de stad van Ai (Hs. K.: Hay; Hs. T.: Bay)
en Achan werd gedood in een dal, dat nog heden zyn naam draagt.
Ontleend aan Jozua, VI. 1 vlgg. Bovendien: Ryinb. CXXXVI1I en
Flav. Joseph., Antiq. Jud., V. I. 5—10.

31. Abrahams offer. Wegens de algemeene verbreiding van dit
verhaal (o. a. Flav. Joseph., Antiq. Jud., I. 10. 5.) is het onmogelijk
met eenige zekerheid de bron, waaraan de schrijver hier ontleend
heeft, aan te wijzen.

32. Nauwelijks den naam van exempel verdient hot zeer kort
vermelde verhaal van „Narcisus" (lls. T.\\ Naercisus), die „hem sclven
doodede ommc minne / Ja omme minne van syns selfs scaduwc/
dat was eene zotte ende eene onbekende minne". In Hs. T. is het
onvolledig en onnauwkeurig vermeld. Het is mogelyk ontleend aan
Ovidius\' Metamorphoses \'), Lib. III. 870 vlgg.

83. Socratcs zegt, - en eenige regels te voren wordt dezelfde
uitspraak van Cicero (Hs. K.: Tulius; Hs. T.\\ Tullius) vormeld —
dat bij het wijzen van een vonnis vooral gramschap vermeden moet
worden. Aan Alexander werd altyd voorgehouden dat hy, wanneer
hfj toornig was, als hy recht moest spreken, zou wachten tot zijn
goede stemming zou zyn teruggekeerd. By Seneca vinden wc
meermalen dergelijke aanmaningen tot een kalm oordeel, o. a.: De
Ira II. VII. 3. en V. XIII. 3.

34. Onmiddellijk hierop volgend en zich hierby geheel aan-
sluitend wordt als voorbeeld van een byzonder rechtvaardig vorst

>) Ed. Teubner.

XLVII

Cambyses, de koning van Meden en Perzen, genoemd. Toen een
zijner rechters eens in woede geheel zonder reden een man ter
dood veroordeelde, beval de koning hem levend te villen en liet
daarna den rechterstoel van den overledene met diens eigen vel
dekken, waarna hij den zoon van den ter dood veroordeelde tot
rechter aanstelde. Helinandus fEs. K.: Alimandus; Es. T.\\ Elmandus)
Lib. XV is de bron van deze anecdote, die we ongeveer gelijk,
luidend in het Scaecspel\') aantreffen. Verder zie men de parallelle
plaatsen door Oesterley, blz. 717, n°. 29 opgegeven. Ook in de
schilderkunst treffen we dit onderwerp aan; de te Oudewater
geboren en te Brugge — in \'t eind der 15^de eeuw, na \'t verschij-
nen van „Dat Kaetspel" — werkende schilder Gerard David *) heeft
het in twee bekende werken behandeld.

35. Toen de dappere Romein Marcus Regulus in een zeegevecht
tegen de Carthagers gevangen genomen was, de Romeinen daaren-
tegen vele jonge Carthagers van hun vrijheid beroofd hadden,
mocht hij op zijn eerewoord naar Rome gaan om dan op een
bepaalden dag terug te keeren, nadat hy alle Carthagers zou
hebben laten bevryden; indien de Romeinen de Carthagers niet
loslieten, zou hy toch tcrugkeeren en „de alrequaetstc doot"
sterven. M. R. heeft deze vrijlating aan de senatoren, die er wel
voor te vinden waren, sterk afgeraden, daar Rome niet door
hem alleen, doch Carthago wel door een groot aantal sterke jonge
mannen den stryd zou kunnen winnen. De rechters behooren,
zegt do schrijver, evenals M. li., hot algemeen belang boven hot
eigen belang te stellen. Val. Maxim. I. 14 staat het dichtst by
do lezing, die Dat Kaetspel heeft. — Een dergelijk, hoewel minder
sterk staaltje van M. 11.\' eerlijkheid en vaderlandsliefde wordt in
het Scaecspel³) gemold, waarvoor Cicero, Do offleiis en Augustinus
De Civ. Dei als bronnen kunnen gelden. Dat Cicero in dezen
de bron is geweest (de auteur geeft „Tullius" als bron op) is
onwaarschijnlijk; althans ik heb in diens werken geen parallel
aangetroffen.

30. Toen do Roineinscho senatoren overlegden wolken rechter
zij uit zouden zenden naar het buitonland, waarschuwde Scipio
Africanus, vooral geen gierigaard of hebzuchtige aan te wyzen.
Een bron wordt niet vermeld; doch wo vindon S. A.\'s raadgeving

\') Fol. 15c.; vorgoiyic Dut Scaecspel, ed. V. Scli. Avol., bi*. LXXXII, no. 17.
^a) Zlo Eberli. Frelh. von Bodonhauson, Gorard Davld und solne Schulo (Münclion 1905)
p. 127 f.
>) Fol. 87a.

XLVIII

gedeeltelijk althans terug in het Scaecspel\'), waar S. A. een soort-
gelijken raad geeft.

37. Precoorde, de bijzit van Clerus, was zeer hebzuchtig. Toen
ze begeerd werd door een zekeren Spontonius (Hs. T. : Spontones)
en deze haar niet kon verleiden, heeft hij haar zooveel goud
aangeboden, als het hoofd van Clerus woog. Voor dit aanbod
bezweek ze. Ze hieuw Clerus het hoofd af en ontving het gewicht
er van aan goud, nadat ze, door haar hebzucht gedreven, eerst
het hoofd vol lood gegoten had. Hierdoor was ze schuldig aan
vier zonden: „ghierichede, hoerdom, moort en valshede". De bron
wordt niet vermeld en is mij onbekend gebleven.

38 en 38a. Om aan te toonen, dat „de jugen de vier zaken die
gheseyt sijn met vroescepen zouden verwinnen" dienen in IIs. K. twee
exempelen, terwijl er in Hs. T. slechts één, verreweg het kortste,
voor wordt gebruikt en \'t in Hs. K. eerst genoemde exempel er niet
voorkomt. Het is het verhaal van David, die met behulp van drie
anderen, met name Abysay, Sebocay en Jonathas, de vier zoons
van Corpha ,,van den juedschen geslachte" en den „heydin ruese"
Golyas versloeg. Deze geschiedenis wordt dan gebruikt om, naar
middeleeuwschen trant, zeer gezocht allegorisch aan te toonen,
dat „elc juge" de vier in het vorig exempel genoemde deugden
„wederstaen ende verwinnen moet". Een bron wordt niet vermeld;
gedeeltelijk vinden we het exempel: Flav. Josephus, Antiq. Jud., VI.
IX, 9: „Goliathuin gigantem interlicit".

De overwinning van koning „Salemon" op de vier „vroede van
Moab": Dorsa, Cascal, Eman en Elhan (dese namen komen in
Hs. T. niet voor) waarschuwt eveneens tegen do vior door Precoorde
bedreven jonden.

39. Dc listige aanslag van Judith (Hs. K.: Judich; lis. T.: Judith) op
Ilolofernes {JJs. K.: Olyphernus; Ha. T.: Holofernis) bij dc belegering
van Bethulia. De parallel, die daarna tusschen de kaatsers en Judith
getrokken wordt, is, in hare naieve gezochtheid, kostelijk: ,,Endc
gheliken dat de kaetsers van binnen buten gaen / so ghync Judich
van binnen buten der stede / Ende ooc gheliken dat de kaetsers
twee kaetsen maken met tween slaghen / zo slouch Judich Olyphcr-
nese thooft of met twee slaghen"! Behalve in het apocriefe boek
Judith, Hfdst. 6 vlgg. lezen wij het verhaal in den Spiegel Histo-
/ riael, I³, 10, Rijmbijbel, CCCCXXXIV, Chauccr, The tale of Melibeus

Fol. lid.

2287, vlgg.; Seb. Brant\'s Narrenschiff, blz. 114: „Holofernes truncken
von fullen u. prassen", Pauli\'s Schimpf u. Ernst, no. CCXXVI.
Verder vermeldt Oesterley¹) nog een 25-tal parallellen.

40. Het verhaal van Mozes (IJss. Moyses) en Aaron (Hs. K.: Araon),
die, de een wereldlijk, de ander geestelijk, God dienden en naar
koning Pharao gezonden werden om de kinderen Israëls te ver-
lossen. Hs. K. geeft als bron „Exodus ende Leviticus", Hs. T. alleen
• Exodus". Hier zal waarschijnlijk Exodus III de bron zijn geweest.

41. Een tot in de kleinste bijzonderheden nauwkeurig naverteld
verhaal — de schrijver is blijkbaar met de uitvoerigheid van dit
exempel zelf eenigszins verlegen en verontschuldigt zich dan ook
bij voorbaat: „dat een ghedeel lanc es/ maer het es goet ende
warachtich / ende hiertoe wel dienende" — van de bekende beproe-
ving van „de verduldighe Griseldis"\') door haar man en vorst
Gautier (Hs. T.: Gautier), „marcgravc van Salusen" (Hs. T. ontbr.),
die haar als eenvoudige dochter van den man uit het volk, Jan
de Nicole, (Hs. T.: Jan Nicollo) huwde en baar alle koninklijke
rechten en eerbewijzen gaf, doch, om haar liefde cn trouw te
beproeven, haar van hare kinderen beroofde en ten slotte wegzond
en bij een listig bedachte comediebruiloft met haar eigen dochter
dienares liet zijn, welken plicht zo uit liefde voor Gautier zonder
eenige uiterlijke ontroering vervuldo.

Dit in de Middeleeuwen zoo algemeen verbreide verhaal dankt
zeer waarschijnlijk zijn groote bekendheid aan de bewerking er
van in Boccaccio\'s Decamcrone, aan welke volgons sommigen oen
historisch feit, naar de meening van anderen echter „le lai du
Froisne" van Marie do Franco\') ten grondslag ligt. Petrarca gaf er
in 1373 een Latijnscho vertaling van. Wo mogen gerust aannemen,
dat ons exempel tot deze vertaling van Petrarca to herleiden is,
wanneer wo in onzen tekst als bron zien opgegeven „oen pouetc
de wolke ghonaemt was Francisquc (Hs. T.: Francisko) Patriarke".
Alleen pleit het dan niet voor de ontwikkeling van den schrijver
(of afschrijver?), dat hy den naam van den bekenden ltaliaanschcn
Renaissanceschryver zoo volksetymologisch heeft verbasterd en in
hem biykbaar een kerkvader heeft gezien!

Over geheel Europa, tot in IJsland toe, is Petrarca\'s vertaling
bekend geworden en tot mysteriespel, drama of volksroman omge-
werkt: in Frankryk verscheen in 1395 een „mistère par personnages",

\') Blz. 720, no. 60.

») Hierop hoeft V. Veordoghem, Tydschr. XV11I, 40-47, reeds gowozen.

») Zio den inhoud van dit gedicht door Qalléo modegedeold ln Tüdschr. IV, 6-8.

Kaetspol. **

getiteld: „L\'estoire de Griseldis\'"); in België werd het in het begin
der 16^e eeuw voor het tooneel bewerkt; Chaucer in zyn Canterbury-
Tales¹) leverde „The Clerks Tale"; volksboeken verschenen in alle
landen van Europa, o. a. in 1471 een te Augsburg, dat in talryke
herdrukken het licht zag³); in Frankrijk vindt men ,,le Fabliau de
Griselidis", waarin de graaf van Saluces Eustace genoemd wordt,
en de „Histoire de la constance et patience de Grisildis traduitedu
Latin de Fr. Petrarca" en „Le Mirouer des femmes vertueuses",
waar de graaf Gautier heet. De Nederlandsche volksboeken dragen
den Franschen stempel; ze zyn ook hier te lande in grootengetale
verschenen⁴), de meeste in de 16® en 17^e eeuw.

Of de schryver van „DatKaetspel" Petrarca\'s vertaling zelf gelezen
en gevolgd heeft, dan of hy een tot deze vertaling te herleiden
bron voor zich heeft gehad, kan nies met zekerheid worden vast-
gesteld. Doch een ernstig bezwaar is dit niet, wanneer wc zien, hoe
weinig de Nederlandsche redacties van het verhaal onderling afwy-
ken. Ten bewyze hiervan vindt men hieronder eenige passages uit
onzen tekst naast de overeenkomstige plaatsen uit een der volksboe-
ken, getiteld: „Een schoone Historie van de goede vrouwe Griseldis"
by B. Koene, Boekdrukker in de Boomstraat, gedateerd 1612 ⁵):

Dat Kaetspel.

(fol. 25^d) Het was een
pouete de welke ghenaemt was
Francisque Patriarke/ Endedese
scryft/ dat deerste maregrave
van Salusen hiet Gautier / Endo
dese maregrave was versocht
van sinen lieden onde onder-
zaten / dat hy trouwen wilde
een wyf/ anghemerct dat hy
gheeno on haddo / Tc dien honde
dat syn lant naer hem niet en
blevo ongheoort / Do welke zake
hy sinen ondersaton consen-
teerde ____

Volksboek.
(blz. 3) Het was een Poëet,
die genaamt is Franciscus
Paracha; dcese beschryft dat
de eerste Markgrave van Salu-
sen Hecre Gautier was. En
decse Markgrave was verzogt
van zyn Volk on Onderzaaten,
dat hy een wyf trouwen zoude:
(want hy geen en hadde) tot
dien einde, dat zyn land na
hem niet bleef ongcregeerd.
Welke zaake hy zyn Onder-
zaaten consenteerde.

(fol. 27^b) Ende als dese
dochter out was drie iaren of
daerontrent / Gautier quam tote
Gryselden ende gheliet hem
of hfl gram gheweest hadde/
segghende Grijselde/ du weets
hoe du best commen in mijn
huis/ Ende al eist dat ie dy
ghenouch liefhebbe /mineedele
lieden ne hebben di niet over-
danckelic / ende specialic sic-
dent datstu van my een kint
hadts / want sy hebben groote
onghenouchte/ dat sy sullen
moeten syn subgiten / ende
ondersaten / zulken heere of
vrouwe van so cleenen ende
nederen gheslachte/ alstu zyts
commen /

(blz. 7) Toen de dogter drie
jaaren oud was, kwam Gautier
tot haar, toornig schijnende, en
zeide: Griseldis, gij weet hoe
gy gekomen zyt in myn huis;
al is \'t dat ik u lief heb, myn
Edelen en hebben u niet al te
lief; byzonder om dat gij een
kint by my hebt, en om dat zy
onderdanig moeten weesen zulk
een Vrouwe, als gij zyt, van
zulk eene kleine en nederige
geslagte als gy zyt;

Zooals men ziet, dekken deze beide redactieB elkaar vry wel.
En, wanneer men dan bedenkt, dat ze ongeveer twee eeuwen
uiteenloopen (1431—1612), treft dezo gelijkvormigheid in verhaal-
trant en woordenkeus nog meer. Doch het opsporen van de
gemeenschappelijke bron, die hier gevolgd is, wordt er uitermate
moeilijk, zoo niet onmogelijk door.

42. „In den vierden bouc van don Conynghen staet" ■), dat,
toen koning Ezcchias don vorst van „Azicrien" iHs. T.i Assurien)₍
Zenazcris (/ƒ«. T.: Ihonazeris), „by miraclen van Godo" overwonnen
en mot Gods hulp Jeruzalem verwoest had, Ezechias Gods hand in
^zÜ\'n geluk niet wilde erkennen. Hierop zond God hem een „ziechede/
dat hy qual totor doot" en liet hom door don profeet Jesaja (IIss.
Ysayasi weten, dat hy stervon moest. Toon daarop ochter Ezechias
berouw toonde, verkreeg hfl vergiffenis, genas en leefde nog
vyftion jaar. Waarna do auteur met een vermaning, dio meer op
ervaring dan op zuivoro ethiek berust, besluit en bovendien weer
eon zijner gewrongen parallellen met het kaatsen laat volgen:
„Dus ghecrecch Ezechias met eenre duecht van berouwenessen/
syn leven verlanghot XV jaer/ gheliken dat de kaetsero wint met

Lil

eenre kaetse XV in sine rekenynghe." - Waarschijnlijk is dit
exempel aan Flav. Joseph., X, 1, 12 ontleend. Men vindt het ook
vermeld in Maerlant\'s Rijmbijbel, CCCLXXX.

43. „Gheliken dat de guldine legende seyt" stond op elk klein
stukje van het hart van Sinte Ignacius, nadat het door „keyser"
Trygamus\') in stukken gesneden was, met gouden letters de naam
van „Jhesus Xristus". We lezen dit wonderverhaal werkelijk Aurea
Legenda, Cap. XXXVI⁴, De Sancto Ignatio: „et illud (sc. cor)
scindentes per medium totum cor ejus inscriptum, hoe nomine,
Jesus Christus, litteris aureis inveniunt".

44. Nauwelijks den naam van exempel verdient het verhaal van
den schipper, die zich, vóórdat hij de reis aanvaardt, van alle
„lyftuchten" voorziet. — Uiteraard is hier niet na te gaan, uit
welke bron de schrijver dit putte.

45. Van dezelfde strekking als het voorgaande is het verhaal,
dat „in den eersten bouc van den Conynghen staet", van Davids
strijd tegen Golyath (Hs. K.: Golyas; lis. T.: Golias), waarbij David
overwon, daar „hine niet ghepayt [was] met eenen steene of met
tween sonder meer / maer hy versach hem van vyf steenen / ende
van al dies dat hem van nooden was." We vinden dit bijbelverhaal
by velen naverteld of vermeld¹), o. a.: Flav. Joseph., VI. IX. 9,
Spiegel Historiael I\'), 25. Chaucer\'s Tale of the man of lawe,
934—\'35.

46. De auteur toont met het exempel van den vlierboom aan,
dat de door hem, zondig mensch als wy allen, verkondigde zedelijke
stellingen, al komen ze dan uit den mond van een gewoon ster-
veling, allerminst te verachten zyn. „Ic ne zegghc niet / noch selfs
peinse/ dat in my waren noch syn de voorseyde duechdcn ende
virtuten / Ende ic ne bem niet so presumptueus / dat ic wane of
meene / dat ic eenich oft minste vulcommelic hebbe / noch houde
in also vele als ic my dies bewindo/ dat betre God". Dezclfdo
verhouding, zegt hy dan, als er bestaat tusschen mij en do deugden,
is er tusschon den vlierboom (lis. K.: vlionderboom) en diens bloemen:
de boom zelf ziet er leelyk uit, het hout is niets waard en toch
heeft hy mooie, witte, geurige bloemen, waarvan men „water
distelleert dat goet ende oorboorlic es", waaruit dus blijkt, dat
„de bloumen / ende de boom van wion sy comraen / al contrarie
[syn]". - Een bron wordt niet opgegeven, en zeer wol mogelijk is

lui

dit exempel door den schryver aan zyn eigen natuurkennis
ontleend.

47. Aan Augustinus\' De Civitate Dei is het exempel van de kuisehe
Lucretia ontleend. „Sinte Augustijn scryft in den bouc van der stat
ons heeren"): Lucretia, de vrouw van Collatinus, werd door Sextus,
den zoon van Tarquinius Superbus (Hs. K.\\ Tarquelin de hovaer-
dighe, Hs. T.: Terquewin die hoverdighe), toen Collatinus met den
keizer op expeditie was, verkracht. Zy ontbood daarop haar man,
vertelde hem, wat er gebeurd was en doorstak zich met een
zwaard, dat ze heimelyk onder haar mantel verborgen had gehouden.
Collatinus zwoer daarop Tarquinius, diens zoon en hun geheele
geslacht te zullen verdrijven, welken eed hy gestand deed. —
Dit verhaal van zelfmoord uit kuisehe schaamte is vroeger en
later zeer algemeen verbreid geweest: Oesterley geeft in zyn
uitgave van de Gest. Roman.\') ± 30 parallellen, waarnaast nog
Orosius, II. 3. 12, Chaucer, vol. III. 335 vlgg. en Scb. Brant\'s Nar-
renschiff, blz. 128 en 137 zouden te noemen zyn.

48. „Trogus Pompeius" (IIs. T.: Troymus Pompius) vertelt van
Lycurgus (Hs. K.: Lingurgius, Hs. 1\\: Ligurgus), die er zijn geheele
leven alleen op uit was „omme gherechtichedc te doene ende die
te houdene". Wanneer hij wetten maakte, zorgde hy or steeds
voor, dat daarby verschillende deugden in acht genomen werden:
matigheid, onbaatzuchtigheid, „dat men niet meer prysen soude
goud of zelvor/ danne copcr of thin", een goede verdoeling
van do werkzaamheden der „vrome", dio „zouden oordinceren do
batailgen" en van do „wysc endo vroede", dio „regieren de
wetten endo renten", billyk orfrocht, zuinigheid, toezicht op
kinderarbeid, eerbied voor den ouderdom, verder het beginsel
„datmen do maechdon zoude huwon zonder douarie" en kuischhoid
(„no behoort niet dat sij vercochten haerliedcr mnghedom ende
zuverhede"). Doch toon hot volk dergelijke zwaro wetten niet
aanvaarden wilde, verzon hy or wat op („vant hij cone llxio") on
zei, dat dozo wetten niet van hom, doch van don god „Apollo Delhus"
(Hs. T.: Apollo Delphinus) waren, van wicn men misschien wol
dispensatie zou kunnen krijgen. Hy zcide wel genegen to zijn
dozen god daarom to gaan vragen, mits hot volk dan beloven
wildo do wotton to houden tot zijn terugkeer. Nadat hot dit gezworen
had, ging hy naar Creta en bleef daar zyn gansche leven,
torwyl hy op zyn sterfbed bepaalde, dat hy in zoo zou wordon

LTV

begraven, opdat ook zyn lijk niet meer in zijn vaderland zou
terugkeeren. — Behalve by Trogus \'), 3, 3, 12 wordt Lycurgus\' list
verteld door Val. Maxim., I. 2. 3. *) en in de Gest. Roman., blz. 557 ^J),
waar Lycurgus tot Ligurius verbasterd is. Naast de door Oesterley
genoemde paralellen worde nog Chaucer gen. L. 2425, als ook Vinc.
v. Beauvais, Spec. Histor. II, 90 vermeld.

49. De Sicilianen verlangden allen naar den dood van bun
vorst, den tyran Dionysius (Hss. Denys), behalve een vrouw, die
steeds bad, dat hem een lang leven zou zyn weggelegd. Daar de
tyran hiervan op de hoogte was, ontbood hy deze vrouw by zich
en vroeg de reden. Ze antwoordde, dat ze zeer oud was, twee
voorvaders van Dionysius ook als tyran had gekend en opge-
merkt had, dat steeds de zoon wreeder en kwaadaardiger was
dan de vader. Wanneer dus Dionysius gestorven zou zyn, zouden
ongetwijfeld de Sicilianen in nog ongelukkiger toestand geraken. —
Blykens de beginwoorden is dit exempel ontleend aan Val. Maxim,
waar we het dan ook VI. 2, 2 lezen. Bovendien treffen we het
aan: Sp. Histor. I³, 48, Pauli\'s Schimpf u. Ernst en Gesta Roman.,
waar⁵) een 18-tal parallellen worden opgegeven.

50. Toen by de belegering van Lampsacus (lis. K.i Lapsacum
mede; Hs. T.: Lapsacum) door Alexander den Groote, diens
vroegere leermeester Anaximenes (lis. T.: Anaximanes) het krijgs-
plan van zyn oud-leerling vernam, ging hy naar Alexander om hem
te smeeken dit niet ten uitvoer te brengen. Daar Alexander, toen
hy Aneximenes zag naderen, zich niet wilde laten overhalen, zwoer
hy nooit te zullen doen, wat deze hem zou vragen. Deze, den eed
hoorend, vroeg toen juist het omgekeerde, nl. om heel Lampsacus
te vernietigen en allen te dooden. Alexander zag in dat hy
„versubtylt" was en liet de stad overeenkomstig zyn eed verder
ongemoeid. Deze anecdote is zeer waarschynlyk aan hetScaecspel\')
ontleend, waar het weer uit Val. Maxim. VII, III, 4 zal zyn over-
genomen. Overigens zyn hier naast de in de Scaecspel-uitgave⁵)
genoemde parallellen: Quint. Curt., I, blz. 30") en Hoogstra, Leven
v. Alexander den Groote, Tekst II blz. 92 en 93, te vermelden.

51. Onmiddellijk hierop volgt een wederom aan Valerius Maximus
ontleend verhaal, nl. de zelfopoffering van een bekend Romein.

Toen aan Fabius (Hs. T.: Vabius), die tegen een groote som gclds
van Hannibal gevangenen had losgekocht, in de meening, dat do

senaat te Rome stellig deze handelwijze zou goedkeuren, geen geld
door de senatoren werd toegestaan, liet hy door zyn zoon al zyn
bezittingen verkoopen en betaalde, om zijn koop gestand te kunnen
doen, met zyn eigen fortuin de vereischte som. Een rechtstreeksche
ontleening aan Val. Maxim. IV, 8, 1 is niet waarschynlyk; eerder
denke men hier aan Jac. v. Cessolis, Ludus Scaccorum, 20. Dit staaltje
van eerlijkheid en trouw is o. a. ook te vinden in Plutarchus\'Fabius,
VII en in de Gest. Roman. blz. 349, waaraan de auteur het eveneens
kan hebben ontleend, daar ook deze redactie tot die van Val. Maxim,
te herleiden is.

52. Een rechter Salencrus (IIs. T.: Salencius), wiens zoon als straf
voor een door hem begaan misdrijf beide oogen zouden worden
uitgestoken, liet zich door de dringende bede van het volk over-
halen dit niet toe te laten. Daar hij echter wilde ,,dat recht vulcommen
worde", liet hy zyn zoon en zich zelf ieder één oog uitsteken.
Hetzelfde exempel komt in het Scaecspel\') voor, waaruit het wel
zal zyn overgenomen. Verder zie men Gest. Roman. blz. 720, n°. 50,
waar de rechter Zaleucus heet.

53. Toen eens een senator in haast met omgord zwaard do
senaatszaal te Rome kwam binnenloopen en daardoor zondigde
tegen do bepaling, dat niemand daar gewapend mocht verschijnen,
bood deze, zoodx-a hy zyn fout bemerkte, zyn zwaard aan zyn
medeleden aan om zoo de doodstraf te ondergaan Toen geen
senator het vonnis aan hem wilde voltrekken, stak hy zich zeil\'
dood ,,als deghuene die houden wilde / tghuent dat hy selve haddo
gheholpen maken". Ook dit verhaal is zeer waarschyplyk aan het
Scaecspel^J) ontleend. Het feit, dat ook in hot Scaecspel het vorig
exempel en dit op elkaar volgen, maakt deze ontleening nogwaar-
sehynlyker.

„Anexersus (lis. T.: Maxorlcs) een philosophe secht", dat vele
^rechtors grooto overeenkomst vortoonon met webben van spinnen,
die niets vangen dan heel kleine vliegjes, doch „quade dieren
onde grooto bitendo woormon / diet al verbiton endo verderven"
ongedeerd laten. Wolko wysgeer hier bedoeld is, valt niet mot
zekerheid uit te inakon; moet misschien aan den Arabischon
philosoof Averroös worden gedacht?

55. Aan hot zevende boek (Hs. T.: in don sesten boeck) van Augusti-
nus\' De Civitato Dei is ontleend het exempel van den Roinoinschen

schoolmeester, die zijn woonplaats Phalistes wilde verraden door
zijn leerlingen aan den belegeraar Emylius (Hss. Camille) over te
leveren, welk aanbod door dezen met verontwaardiging van de hand
gewezen werd: ,,Ende ie die Romeyn bem/ ne wille haerlieder
gheslachte niet winnen / dan met gherechtiger oorloghen". De
inwoners van de belegerde stad vonden deze handelwijze zóó
„ghetrouw ende hoofsch", dat ze de poorten voor Camillus open-
stelden.

Ook het Scaecspel¹) vermeldt deze geschiedenis. Toch zal het
Kaetspel dit verhaal hieruit niet hebben overgenomen, daar de
beide Hss. K. en T. de juiste eigennamen hebben, terwyl deze in
het Scaecspel öf verbasterd (de belegeraar heet daar „Emulius") óf
weggelaten zjjn (de naam van de belegerde stad). De schrijver van
het Kaetspel zal dus waarschijnlijk rechtstreeks aan Valerius
Maximus (VI, 5, 1) of Annaeus Florus (1, 12) ontleend hebben
(in Lib. VI noch VII komt deze anecdote voor). Voor de verdere
verbreiding van dit exempel zie men: V. Schaick Avelingh, Dat Scaec-
spel, blz. XCII, n^u. 40.

56. „Pauwels ystorograffe" (Hs. T.\\ hystoriograve) „scrijft", dat
Remonde, hertogin van Fornil (Hs. T.: Fornijl), vier zoons en twee
dochters had. Toen de koning van Hongarije, Tantannis (Hs. T.: Tan-
thannus) genaamd, haar in haar kasteel belegerde, werd Remonde,
zoodra ze hem zag, verliefd op hem en liet hem weten, dat ze het
kasteel wilde overgeven, als hy haar tot vrouw nam. Nadat hy dit
aanbod aanvaard had en het kasteel was binnengegaan, werden
alle bewoners gegrepen en uitgeplunderd. De twee dochters bleven
„onghevioleert", doordat ze adeliyke kuikens aan haar borst hadden
gehouden: wegens de onaangename lucht werden ze ongerept
gelaten. Doch koning T. greep de hertogin, „slicpcr by eenen
nacht omme sinen eet te quitene" en doodde zo daarna. Waarop
de auteur aanraadt: „aldus sout men antieren de wyfs/ die over-
gheven ende verraden sondor noot/ tghent dat sü sculdich waren
te houdeno".

57. Een exempel zonder vermelding dor bron, behandelend de
liefde van Abisai en Joab¹), dio door hun onderlinge vriendschap
en naastenliefde meer bereikten dan door kracht alleen. Verschil-
lende staaltjes dezer vriendentrouw vinden we in 2 Kon. verteld.

58. Een tweede voorbeeld van groote vriendentrouw volgt oninid-
deliyk op het voorgaande. Hior zyn het de bekende Damon en

Phintias (Hs. K.\\ Damon ende Phecians; Hs. T.: Amon ende Phisyas).
Toen de een door den tiran van Sicilië, Dionysius (beide hss. den
Franschen naam: Denis in de vormen: Denize en Denys) ter dood
veroordeeld werd, vroeg hy uitstel om orde op zijn zaken te kunnen
stellen, terwyl de ander borg zou blyven voor zyn terugkomst. Dit
werd toegestaan en de eerste was precies binnen den gestelden
termyn terug om terechtgesteld te worden. - Hetzelfde verhaal
vinden we in het Scaecspel\'), waar de namen der beide vrienden
juist zyn weergegeven. In Oesterley\'s uitg. v. d. Gest. Roin.,
Pag. 7-29, n°. 168 en Dat Scaecspel blz. LXXXIV, n°. 22 vindt men
vele parallellen, waaraan nog V. d. Vet, Het Biënboec van Th.
v Cantimpré, blz. 315—\'17 en Sielentr., fol. 136^v zouden toe te
voegen zyn. Zoowel met dit als met het volgend exempel is het
bekende Mnl. verhaal „van twee gesellen, die elc voer andren
sterven wilden"¹) te vergelijken.

59. Nog een derde staaltje van groote vriendschap wordt hieraan
toegevoegd. Hot is ontleend aan „Pieter Dalfonse" en verhaalt van
twee jongelui uit Bagdad (JIs. K.: Baldac; Ih. T.: Baldach) en Egypte,
van welko de laatste zyn verloofde, op wolko do eerste verliefd
was, aan dezen afstond „want hy haddo liever te verliesene do
maecht danne sincn ghcsello". Lator, toen do vriend uit Egypte
onschuldig van een misdaad beticht word, gaf do ander zich als
don dader aan om zyn vriond dions vrocgoro weldaad to ver-
gelden en voor hom den dood in to gaan. — Hot exempel is uit
het Scaecspel\') overgenomen en dit hoeft liet weer ontleend aan
de bron, die ook in hot Kaetspel wordt opgegeven, nl. Petrus
Alphonsus, Disciplina Clericalis, II, blz. 674. In het Scaecspel wordt
niet van „de gesellon van Bagdad en Egypte" maar van „Balda-
chorus" en „Egypcius" gesproken, terwijl do auteur van hot Kaetspel
(in beido Hss.) hooft begrepen, dat h(j hier niet met eigennamen
to doen had. Uit oen dergolyk feit zou mon misschien mogen
concludeeren, dat do schrijver dezo anecdoto niet hot eorst in
hot Scaccspol, maar bij Petrus Alphonsus of een andore bron heeft
gelezen. Dat dit verhaal bijzonder bekend is geweest, kan mon
opmaken uit hot groot aantal plaatsen, waar dezo anecdoto voor-
komt »). Omtrent hot ontstaan dozor geschiedenis zio men do ook
in do Scaocspol-uitgavo *) vcrmoldo moening van Grllsse.

60. Toon eon Romein door Hannibal op voorwaarde van terug-

Lvin

komst of losprijs voor een bepaalden tijd was vrijgelaten, ging deze
er zich te Home op beroemen, dat hij „met eenen quaden eede te
zweerne" Hannibal bedrogen had. De Senaat dwong hem echter zich
aan zijn eed te houden en terug te gaan. — Blijkens de begin-
woorden is het ontleend aan Yalerius Maximus en wel II. VII. 8,
waar we dit verhaal omtrent Q. Fabius Rullianus verteld vinden.

61. Meer in naam (ten minste volgens Hs. K.: exemple) dan in wezen
een exempel is de vergelijking met het schip, waar niet één persoon
aan het hoofd staat, doch allen evenzeer het commando willen
voeren. — By een „exempel", dat in dergelijke algemeene termen
is vervat, kan natuurlijk geen bron worden nagespeurd.

62. Seneca vertelt, dat er een man was, Archexilla (Hs. T.: Arthe-
xilla) geheeten, die een armen vriend, welke zich voor zijn armoede
schaamde, op zeer kiesche wyze steunde, nl. door een beurs met
geld onder zyn kussen te leggen, zoodat de vriend niet wist, aan
wien hy deze som te danken had. — Ook deze geschiedenis is
zeer waarschynlyk aan het Scaecspel\') ontleend, waar de naam
van den weldoener „Archecilla" luidt. Dit verhaal is overgenomen
uit Seneca, De Beneflciis, II. 10, waar hetzelfde omtrent „Arcesilaus"
wordt verteld.

63. Exempel van de dochter, die, toen haar moeder gevangen
zat en de „steenwaerder" in zyn „groote ontfaermenisse up dit
wyf\' niet het doodvonnis aan haar voltrok, maar de dochter zelfs
toestond haar moeder te bezoeken, deze met haar eigen melk
voedde. — Waarschynlyk eveneens uit het Scaecspel *) overge-
nomen; in het Kaetspel zeer nauwkeurig, zelfs hier en daar vrijwel
letteriyk, nagevolgd. Ontleend aan Val. Maxim, V. 4. 7.

64. Koning Porus (Hs. K.: Poro; IIs. T.: Poore) vroeg aan eenige
personen, die hem gelasterd hadden, naar de reden van dit kwaad-
spreken. Hierop antwoordde een hunner: „heere/ hadden wy meer
wyns/ ende keersen ghehadt/ twelke ons beede faelgierde/ ende
bydien wy moesten scheeden / wy hadden noch vele meer ghescyt".
Toen ze zoo openhartig erkenden niet nuchter geweest te zyn,
heeft de koning hun de straf kwytgescholden. Waaraan dit bowys
van Porus\' genade ontleend is, wordt niet vermeld en is my niet
bekend. By Curtius, die zeer veel staaltjes van \'s konings verheven
karakter geeft *), staat dit niet opgeteekend.

65. Phisistratus (Hs. T.: Philistratus) „een hertoghe van Atheenen"

LIX

werd, toen een arm jongmensch zyn dochter op straat een kus
gaf, in \'t geheel niet boos, maar kalmeerde zyn vrouw met de
woorden: „of wy doen sterven of quaet doen den ghuenen die
ons liefhebben ende minnen / wat zullen wy dan doen den ghuenen/
die ons leed hebben ghedaen". — Het Scaecspel\') vertelt hetzelfde
omtrent Phisistratus\' kalmte; hier luidt de naam van den hertog
„Phylistratus (dus ongeveer = Hs. T.). Ontleend aan Val. Maxim. V, I,
ext. 2, waar de hertog Pisistratus (ongeveer: Hs. K.) heet. Dezelfde
geschiedenis lezen we: Kaiserehronik *) 3, 953. Zie verder: Gest.
Koman., ed. Oesterley, blz. 742, n°. 190.

66. „Dat rechters ende iughen sullen goedertieren syn ende niet
fel" bewyst „Seneca in natueren": „Ende specialic an den conync
van den bien", die wel koning en rechter is, doch geen angel
beeft, zoodat hy geen „felhede" kan doen. — Niet in Seneca\'s
De Naturalibus vinden we deze vermaning, maar in zyn De Ira,
I. 13-14.

67. Aan „don eersten bouc van den conynghen"\') is ontleend
het exempel van Eli (Hs. K.\\ Ely; Hs. T.i Hely), die de zonden
^van zyn zoons niet bestrafte, waarom hy zelf van Godswege
straf ontving en door do Filistijnen verslagen werd. - Dit bybel-
verhaal vinden we eveneens Flav. Joscph., Antiq. Jud., V. X. 1.

68. Eveneens aan den Bijbel ontleend is het verhaal van koning
Basa\'s wreedheid. Toen eens een profeet, met name „Iheu" (IIs. T.:
Jehu), tot hem kwam en hom het goede voorhield, liet hy dezon
doodon. God strafte Basa wegens deze wreedheid: hy werd gedood
on in do plaats Caisen ⁴) begraven, terwijl zyn zoon „Ela" (IIs. T.:
Hola) hetzelfde lot onderging, toon hy een jaar koning was. Deze
bestraffing lozen we 3 Koningen, 16. Misschien is dezo dezelfde
als Basanes, do zoon van Macholus, wions wreedheid door Flav.
Josoph., Antiq. Jud., VIII, II, 4 wordt vermeld.

69. Onmiddellijk hierop volgt het uit „Oratius" (Hs. T. \\ Gracius)
overgenomen verhaal van Thcrilles, die een metalen stier liet ver-
vaardigen om er zyn vijanden in te doen verbranden; bovendien
steeg or, als or iemand in verbrand word, oen ontzagwekkend golooi
als van oen rund op, opdat hot monscholijk gekerm niet gehoord
zou wordon. — Hot Kaotspol nam dit over uit hot Scaecspel⁸),
hotwolk ook „Oracius" als bron opgeoft. Dc schrijver blykt echter
Orosiu8 bedoeld te hobben. Deze vermeldt hot in zijn Ilistoriarum

Libri septem I. XX. In het Scaecspel heet de smid Perillus, de
tyran Phelaris. Het is een algemeen verbreid verhaal geweest,
dat o. a. ook in de Gesta Romanorum\') voorkomt.

70. Toen „Archite" (Es. T.: Arthur) „van Tarenten" een van
zijn steden verloor door het wanbestuur van een dienaar, zeide
hij: „waer ie up dy niet toornich ie zoude dy slaen/ want begonste
ie dy te slane / ic zoude mij meer toornich maken danne te voren".
Als bron geeft de schrijver Valerius (Maximus) op, waar we dit
voorbeeld van zelfbeheersching dan ook IV. 1. extr. 1, aantreffen.
Hier is de naam „Archytas" (het meest met Es. K. overeenkomend).
Het Biënboec\') heeft een parallel: „lc soude di gepinicht hebben
had ic niet op di toernich geweest". Eveneens: Apuleius\'), II. 172
Seb. Brant\'s, Narrenschiff, blz. 141, „von luchtlich zyrnen" en
Chaucer\'s The knightes tale.

71. Een dergelijk verhaal doet Valerius (Maximus) omtrent Plato,
die, toen hij woedend was „up zinen knape/ omme zine mesdaet"
zyn neef Persipe (Es. T. heeft: „een sijn vrient" en noemt geen naam)
de straf liet toedienen, zeggende: „men es niement sculdich te
punierne met gramscepen; dadict ic zoude begrepen worden ende
het ware recht". Behalve Val. Maxim., IV. 1. extr. 1, waardenaam
van den neef „Speusippus" luidt, heeft Seb. Brant\'s Narrenschiff,
blz. 141 deze anecdote.

72. Dit exempel is niet meer dan een variant van het vorige
en vertelt „van denzelven Plato", dat deze, toen hy een jongen
kastyden zou on hij dezen zich naakt had laten uitkleoden, „bezief
dat hij begonste verhitten ende gram sijn / ende dan bleef hjj
stille staende / zine hand uphoudende/ zonder slaen / verbeydeude
tot sine gramscepe leden was". Het Rechtsboek van Den Briel,
blz. 40, meldt eveneens dit staaltje van Plato\'s zelfbeheersching.

73. Alexander blijkt een dankbaar mensch geweest te zyn jegens
een vriend, die hem zijn feilen toonde. De „Ystorie van Alexandro"
meldt nl., hoe deze vorst de opmerking, dat hy geen goed koning
was, daar hy — zoo lasterde men — „syn leven leede in quaden
faiten ende in luxuriën", „goedertierlic ghedoochde", en dankbaar
was, dat hy door deze, zy het dan ook onware, opmerking, zich
„corrigieren ende beteren" kon. Maerlant\'s Alexander geeft in
dezen geen bepaalde parallel.

74. Men leest van Iulius Caesar, dat hy kaalhoofdig was on

Lil

zich over dit gebrek schaamde. Toen echter een „rudder" met hem
den spot dreef en er de hatelijkheid aan toevoegde, dat het
gemakkelijker zou zijn, te zorgen, dat hij geen ^!) kaal hoofd meer
had dan een dapper strijder van hem te maken, „verdrouch hy
dit pacientelic". — Zeer waarschynlyk is ook dit exempel uit het
Scaecspel³) overgenomen, in welks inleiding³) Johannes Sares-
berienses Policraticus, III. 14 als parallel wordt genoemd.

75. Een ander maal zei men tot Caesar, dat hy een parvenu
(„incommelync") was, waarop hy ten antwoord gaf: „beter ist dat
edelhede beghint an my dan datse hende neemt an dy". In het
Scaecspel⁴) wordt dit ook medegedeeld, terwijl daar Caesar\'s
antwoord in het Latyn vooraf gaat: „Quid melius existimas, aut
quod nobilitas in me incipiat, aut quod in me desinat"⁶). Evenmin
als aan de bewerkster van „Dat Scaecspel" is het my gelukt do
bron dezer anecdote op te sporen.

76. Toen men Caesar zeide, dat hy een wreed tyran was, gaf
hy ten antwoord: „ware ic sulc alstu zechts/ ic zout up dy
wreken/ want ic hebs wel de macht/ dus blyct dattu lieghest."
Herkomst my onbekend.

77. Een exempel, dat wel in Hs. K. doch niet in Hs. T. voorkomt,
is het verhaal van Scipio Africanus („Sypion van AlTrike"), die, toen
Wen hem zeide, dat hy oud en leclijk was en van oorlogvoeren
weinig begrip had, dit vcrwyt aanvaardde en zelfs erkende, hoewol
hij een der dappersten uit Komo was.

78. Evenals Alexander⁸) was keizer Vcspasianus (IIss. „Vaspa-
siaen"), toen men hem eens „spiteliken had toeghesproken" ver-
heugd, dat men hem op zyn louten wees.

79. In Soneca, De Ira, III. 22 vinden we een staaltje van de
goedertierenheid van Koning Antigonus (Hs. K.: Antigaras; Hs. T.:
Antigoncs), die, toen hij, achter een gordyn staande, hoorde, dat
eenige personen hem lasterden, plotseling op hen toetrad cn hen
wegzond, zonder ze tc straften. Hot is hier waarschijnlijk uit het
Scaecspel⁷) overgonomen.

80. Phisistratus (lis. T.: Phicostratus), hertog van Athone (dezelfde
waarschijnlijk waarvan in ex. 65 sprake is), verdroeg eveneens den

laster van een zekeren „Trassippus (Hs. T.: Trasippus)oft Arispus"
in lijdzaamheid. We vinden het verhaal Val. Maxim., V. I. ext. 2,
waar de vriend Thrasippus heet. Heeft de auteur van het KaetBpel
hier uit het Scaecspel, waar dit zelfde verteld wordt\'), overgenomen
en dan met verbetering van den naam van den lasteraar, die daar
„Arispus" heet; of heeft hy rechtstreeks aan den Latynschen
schryver ontleend¹)?

81. De bekende twist tusschen Socrates en Xanthippe. Toen deze
haar man in woede „vuyl water up syn hooft ghoot", antwoordde
hy zeer laconiek, dat men meer ziet dat groote hitte door „donde-
rende water" gevolgd wordt. — Een bron wordt niet vermeld;
misschien moet Seneca, De Constantia als zoodanig gelden. Overi-
gens vinden we dezen twist vermeld of verteld: Aul. Gellius,
Noctes Atticae, I. XVII, Seb. Brant\'s Narrenschiff, blz. 141.,
Spiegel historiael P, 28, Chaucer (D. 729): „How Xantippa caste
pisse upon his head"³).

82. „Marcolf (Hs. T.: Socrates) scryft in den bouc van den
droome van Sypion" over de standvastigheid en eerlijkheid van
Papyrius (Hss. Pappies), den zoon van den voormelden Scipio
(„Sypion"), lid van den Romeinschen senaat, die een aan hem
toevertrouwd geheim, ondanks alle pogingen daartoe aangewend,
niet verklapte. — Zeer waarschijnlijk is dit verhaal uit het Scaecspel *)
overgenomen. Het kind heet hier Papyrius en de auteur zegt het
exempel aan Macrobius te hebben ontleend, in welks Saturn., I.
6. 20 we het dan ook aantreffen, op z{jn beurt weer uit Gellius²)
overgenomen. Ocsterley noemt in zyn uitgave van deGest Roman. ®)
een 30-tal plaatsen, naast welke Pauli\'B Schimpf. u. Ernst, CCCXCII
nog te vermelden is. In het in de Middeleeuwen zeer bekende
boek van Marcolphus komt deze geschiedenis niet voor.

83. Aan den werkkring van den schrijver zelf, die blykens de
eerste woorden „bailliu in Oostvlaenderen" is geweest, is dit exempel
ontleend. Het vertelt de list van een moordenaar, waardoor de
auteur, rechter in dit geding, al to lichtgoloovig, bedrogen werd.

84. Toen de schryver „in eene andere notable baillio in Vlaen-
deren" bailliu was (waaraan Hs. K. nog bescheidenlek toevoegt: „al

1 \') Fol. 3(5.

2 «) Gesta Roman., blz. 732-"33, n". 126.

Lxni

en was iex niet waerdieh") kreeg hy eenige zeeroovers te vonnis-
sen. — Een vry verward verhaal moet dan dienen om te bewijzen
„dat gheen zeker dyne en es/ yement te condempneerne / ofte
absolveerne up lettren van certificacien".

85. Een alleen in Hs. K. voorkomend exempel, dat aan Petrus
Alphonsus („Pieter van Alfonse secht") is ontleend, vertelt van het
bewijs, dat een vader aan z\\jn zoon leverde, dat men niet te licht-
vaardig op vrienden vertrouwen moet. De vader zeide één vriend
te hebben; de zoon meende in het bezit van vele vrienden te zyn.
Doch toen ze een dood varken in een zak gedaan hadden en aan
hun wederzydsche vrienden vertelden, dat de zak het lijk van een
door hen vermoorden man bevatte, bleek al spoedig dat de vriend
van der^ vader de eenige was, die in deze benarde omstandigheden
helpen wilde. — Behalve bij Petrus Alphonsus, II. 8 vinden we dit
verhaal in de Gesta Roman., blz. 483, cap. 129, De amicitie vere
probacione. Oesterley geeft een lijst van 36 parallellen¹): wel een
bewijs voor de overgroote bekendheid van dit verhaal.

86. Jozua 24 vlgg. is de bron van dit exempel, dat in Hs. K.,
ten gevolge van het uitvallen van hetgeen in Hs. T.: fol. 42,
r. 29—fol. XLIII r. 18 staat opgeteekend, zeer onvolledig weer-
gegeven is. Het bevat het verhaal van Jozua\'s verbond met
het volk.

87. Alleen in Hs. T. (ten govolge van do bij ex. 86. vermelde lacune
in Hs. K) vinden we het aan Augustinus\' Do Civitate Dei ontleende
verhaal van den zceroovor „Dyomodes", die door koning Alexander
gevangen gonomen werd. Op \'s konings vraag, waarom hij zulk
een misdadig bedrijf uitoofondo, was zijn antwoord, dat men
iemand, die mot een of twee schepen uit stelen ging, een zceroovor
noemde, maar dat Alexander, dio hetzelfde „met grooter moghent-
heden" deed, hooggeacht en vereerd werd. — Het exempel is
vrij wol lottorlijk overgenomen uit Augustinus\' Do Civitato Dei, III.
4: „quia id ego oxiguo navigio facio, latro vocor; quia tu magna
classe, imperator". — Waarschijnlijk werd dit verhaal aan het
Scaecspel¹) onileend. Het is algemeen verbreid geweest, getuigen
Gest. Rom., n°. 146, Do Vooys, Mnl. Leg. on Ex., blz. 345, V. d. Vet,
Het Biënbocc van Th. v. Cantimpró, blz. 320 en de ondor laatst-
genoemde bladzijde voorkomende noot.

88. Hot verhaal van den koopman te Gonève „hiet Aubacrt
Daust" (Hs. T. : Ambert Danist), dio weigerde een som gelds, welke

hij een „valsch man" schuldig was, te betalen, doch die onmid-
dellijk toegaf, toen deze dreigde hem te „diffameren ende scande
doen", dient als bewijs, dat men beter kan verliezen „V^c florinen
danne sine goede name". Dit vrij zonderlinge chantage-exempel
zou volgens beide teksten aan Seneca zijn ontleend, hetgeen natuur-
lijk, althans in dezen vorm, onmogelijk is, wegens den naam van
den koopman en van diens woonplaats; ik heb ook geen dergelijk
verhaal bij Seneca gevonden. Waaraan de auteur het ontleend
heeft is mij onbekend.

89. „In den bibel / int bouc van Genesis staet", dat, toen Loth
„twee inghelen in de ghelikenesse van twee mans" als gasten in
zijn huis ontving en de Sodomieten dezen aan hen uitgeleverd
wilden zien, Loth hun zijn twee dochters aangeboden heeft. — Dit
alleen in Hs. K. voorkomend exempel vinden we, behalve in
Genesis 19, vs. 1—9, in het Scaecspel \'), waaraan het wel ontleend
zal zijn. Ook Maerlant\'s Rijmbijbel, I. XLIII heeft dit verhaal.

90. Toen een vrouw, die een pot met geld ter bewaring wilde
geven, dezen daartoe aan een monnik Juliaen aanbood, en, opdat
anderen van den inhoud niets zouden weten, het goud met
asch overdekte, nam Juliaen het goud er uit, vulde den pot
opnieuw met asch en ontkende daarna deze handelwijze tegenover
de vrouw brutaalweg. Later ging hij naar Rome, waar hij keizer
werd: de bekende Julianus Apostata. Ten slotte legde God hem
zijn straf voor deze zonden op: „een rudder Marcurius", door God
uit den doode opgewekt, benam hem het leven en keerde daarna
weer in zijn graf terug. — Zooals de tekst ook vermeldt, vinden
we het exempel, hoewel minder volledig, in Joannes Belethus,
Rationale divinorum officiorum, Cap. 147 en 148. Uitgebreider ver-
meld is het in de Aurea Legenda, XXX, n°. 5.

91. (Annaeus) „Florus" (Hs. T.\\ Lorus) vermeldt do eerlijkheid
van Fabricius tegenover zijn vijand, koning Porus. Fabricius ging
nl. niet in op een voorstel van diens medicus om hem te helpen
vergeven, maar meldde het aan den koning, die „zeer groot ver-
wonderen hadde in de ghetrauwicheit van Fabricius sinen viant".
Hetzelfde exempel komt in Dat Scaecspel⁵) voor, waar de koning
Pirrus heet. Omtrent de verschillende lezingen van dit verhaal
zie men Dat Scaecspel, blz. XCI, n°. 39.

92. Toen Jan Canazac al z\\jn geld aan zijn schoonzoons gegeven
had en dezen, nu hij niets meer bezat, hem niet meer wilden

kennen, heeft hij „10000 pont" van een koopman en vriend geleend,
onder voorwaarde, dat hij het binnen drie dagen zou teruggeven.
Nadat hij hun had laten blijken, dat hy weer geld had en hun
had medegedeeld, dat dit alles voor hen zou zijn, indien ze zich
voortaan goed jegens hem gedroegen, stuurde hü alles weer aan zijn
vriend terug. Tot Canazac\'s dood was de houding der schoonzoons
onberispelijk. Op zijn sterfbed droeg Jan hun op eerst geld te geven
aan verschilleude orden en zeide hun, dat het overige geld in den
koffer voor hen was. Na Jans dood bleek dit niets te bevatten
dan een knuppel („eene groote zware codde of colve van houte")
en een brief, waaruit hun de ware toedracht der zaak bekend
werd. — Waaraan dit verhaal ontleend is wordt niet opgegeven;
doch het zal wel overgenomen zijn uit het Scaecspel\'). welks lezing
op den voet gevolgd is. Ook in Pauli\'s Schimpt\'u. Ernst, n°. CCCLXXX
komt Canazac\'s listige bestraffing voor, zij het dan ook in een
andere redactie. Verder vergelijke men: V. Schaick Avelingh, Dat
Scaecspel, blz. CX—CXIII, n°. 68 en Tijdschr. XVUI, 210-215
(Jan Splinter\'s Testament).

93. Alleen in lis. K. wordt het aan Valerius (Maximus) ontleende
exempel vermeld van Manlius, die voor het keizerschap bedankte,
daar hij bang was do voor dit moeilijke ambt zoozeer vereischte
bekwaamheid niet te bezitten. — Val. Maxim, vertelt dit staaltje
van bescheidenheid VI. 4. 1.

94. Valerius Maximus vertelt eveneens — ton minste volgens
den schrijver, doch deze anecdoto trof ik bij hem niet aan — van
°en koning, die het koningschap weigerde uit vrees voor de toe-
komst, waarin hy zorg en ellende voorzag.

95. Vespasianus Aveigerde eerst keizer to worden doch gaf later,
na velo beden, toe. Dit exompcl ontbreekt in lis. T.

96. Do god „Appollyn" wees Gyges, dio zcor ryk en op zyn
schatten zoer trotsch was, toen dezo vroeg, wie er gelukkiger
dan hy genoemd kon worden, op don schijnbaar armen „Agolaus
Saflco", die zeer „aerm van goede", maar „rike van herten" was. —
Dit verhaal ontbreekt, ovenals n°. 95, in Hs. T. Is dit Gyges\'),
bokend uit do geschiedenis van don ring?\') Dezo anecdoto vond
ik nergens eldors vermeld.

97. Zokore „Inghelran van Marengi" — zoo vertelt „do coroniko

van Vranekerike"\') — was eerst zeer rijk en hoog in aanzien, doch
ten slotte keerde de fortuin zich zóózeer tegen hem, dat hy te
Parijs werd opgehangen. Ontbreekt eveneens in Hs. T.

98 en 99 vermelden twee voorbeelden van kuischheid van
„Dimetrius en een schoone non", die hun oogen uitstaken om niet
aan verleiding bloot te staan. De zegsman is my onbekend gebleven.

100. Om dezelfde reden kwam een zekere „Spurimus" (Hs. T.:
Spinomius) tot zelfverminking. Val. Maxim. IV. 5, 1 vertelt dit van
zekeren Spurina, een jongen Toscaan.

101. Toen een jongmensch „Domestenes" met een „schoon wivekin"
overspel wilde plegen en deze daarvoor een byzonder groote som
gelds eischte, is hy van haar gegaan, daar hij voor „eenighe zaken
van corter ghenouchten" niet „eene langhe quale ende rouwe" wilde.

102. Toen by gelegenheid van Carthago\'s verovering door Scipio
Africanus dezen als oorlogsbuit een mooi meisje werd geschonken₎
heeft hij, zoodra hy hoorde, dat ze verloofd was, afstand van haar
gedaan en ze aan haar minnaar teruggegeven. Van dit en het
vorige verhaal heb ik geen bron kunnen opsporen.

103. Balach, koning van Moab, ontbood den profeet „Balaam"
om de kinderen van Israël te vervloeken; doch B. weigerde, daar
God het hem niet bevolen had. Toen verzocht de koning hem,
alleen te komen volvoeren wat Gods wil was, waarop de profeet
zyn ezel zadelde en tot hem ging. Hierop volgt dan de beschryving
van het bekende engelvisioen, dat in Numeri 22 wordt verhaald.

REGISTER DER EXEMPELEN.

>) Welke kroniek is bier bedoeld? In die van Froissart en Alonstraulet vond ik dit
niet vormeld.

lxvii

Exempel 12 is te vinden op .

blaaz. 11, r. 35

12, r. 32

13, r. 13

16, r. 10

17, r. 22
19, r. 9

, 22, r. 21
29, r. 36
31, r. 13
„ 33, r. 13
„ 33, r. 23
„ 34, r. 19
35, r. 18

37, r. 27

38, r. 4
„ 38, r. 29

39, r. 16

40, r. 14

41, r. 15
41, r. 15

, 42, r. 34
43, r. 11
43, r. 16
„ 43, r. 30

45, r. 31
„ 45, r. 36

46, r. 26
„ 48, r. 19
„ 51, r. 16

53, r. 5
64, r. 30
„ 65, r. 30
66, r. 2
66, r. 14
„ 67, r. 2
„ 67, r. 32
„ 69, r. 23
71, r. 36
, 73, r. 26

74, r. 14

75, r. 3

LXVIII

Exempel 94 is te vinden op

» 95 „ „ _n n

» 96 „ „ ff ff

ff 97 „ff » »

» 98 „ „ „ „

» 99 „ „ r r»

» 100 „„ » n

» 101 „ff ff »

» 102 „ „ „ »

» 103 „ „ „ n

VI. DE TAAL DER TWEE (KOPENHAAGSCHE) HAND-
SCHRIFTEN.

Wanneer wy de vragen, die by een nadere beschouwing dezer
handschriften by ons opkomen — nl. welk dezer beide hss. is
naar den vorm het oudste; welk is het oorspronkelijkste; zyn het
beide afschriften, of is éen der beide van den schryver zelf; in
welk dialect zyn ze geschreven? — willen trachten te beantwoorden,
dan is een eenigszins gedetailleerde vergelyking noodzakelijk. Vooral
is deze werkwijze vereischt, indien we de beide hss. zullen pogen
te localiseeren. Allicht wordt zoodoende tevens een en ander tot
de algemeene Nederlandsche taalkunde bygedragen.

Wat den inhoud, den gedachtengang betreft, in dit opzicht stemmen
de beide hss. vry wel geheel overeen: van de ± 100 exempelen
b.v., die in het eene Hs. voorkomen, zyn er in het andere slechts
zeer enkele geschrapt of toegevoegd. De vergelijking kan zich tot
den vorm beperken en zal dus uitsluitend taal en styl betreffen.

Allerminst heb ik my do moeilykheden, die zich bij eon dergelijk
onderzoek plegen voor te doen, ontveinsd; doch ik meende dat,
welk het "resultaat er van ook mocht zijn, in elk geval, zoo al
geen nieuwe gezichtspunten, dan toch bewijzen voor reeds geuite
onderstellingen zouden worden geleverd. En vooral, waar op dit
gebied nog zoo bijzonder weinig is gedaan, valt er allicht wAt
te oogsten. De klachten van Franck¹), Muller¹) e a. zijn wol
bekend, doch nog geenszins verhoord, al hebben ook Do Vooys *)
en Van Wyk⁴) meermalen niet alleen om bydragen tot de
kennis der middeleeuwsche dialecten gevraagd, we zouden haast
zeggen, gesmookt, maar ze ook zelf gegeven. Ook Van Ginneken
in zyn „Handboek der Nedorlandscho Taal" ⁵) vraagt hot studie-
terrein in deze richting tc ontginnen. En — wanneer het ten

1 \') Franck, Mitlelniederl. Orammatik², Vorwort.

2 ) 0.a. in Tydschrift VII, noot 2; XXXI, 179 on Commentaar opdocrlt.od. v.d.Reinaert,

minste geoorloofd is hier even op onze straks te trekken eind-
conclusie vooruit te loopen — vooral, daar het hier naar alle
waarschijnlijkheid gedeeltelijk het Hollandsch dialect betreft, grond-
slag onzer latere spreek- en schrijftaal, is een onderzoek ten
zeerste gewenscht. Immers te recht zegt Dr. De Vooys:

„Veel belangrijker dan de onderlinge verhouding van Brabants,
Oost- en Westvlaams, is voor onze verdere taalontwikkeling de
kennis van het Hollands in de Middeleeuwen en van de invloeden,
die het Hollands uit het Zuiden onderging. Het Hollands was
immers voorbestemd om de hegemonie van het Brabants over te
nemen en de basis te worden van de Noord-Nederlandse taal-
eenheid. Men zou dus verwachten, dat het Middeleeuwse Hollands
sinds lang afzonderlik bestudeerd was. Het tegendeel is het geval.
By enkele tekstuitgaven vindt men losse opmerkingen (o. a. Proza-
Reinaert, cd. Muller en Logeman, Dirc van Delf, Fragmenten,
Dr. G. H. Van Schaick Avelingh, Dat Scaecspel, maar een systcmatics
onderzoek bleef tot nu toe uit" \').

Hierin ligt de reden, waarom ik de dialectverschillen wat uit-
gebreider heb behandeld.

Achtereenvolgens zullen dus de verschillen in klinkers en mede-
klinkers, in vervoeging, verbuiging, woordvorming, woordenschat,
cn syntaxis mooten worden besproken. Bij do pogingen, die ik
aanwendde om in dezen tot klaarheid tc komen, z{j hier vooraf
vermeld, dat ik in de eorstc plaats de Rechtsboeken gebruikte,
van welko dat van Den Briel van Jan Matthyssen mij van groot
nut was; daarnaast natuurlijk do verschillende dialectgrammatica\'s,
die in do laatste 20 jaar verschonen zijn ⁱ). Ook vergeleek ik hier
en daar de taal van V. Ilildogaersberch en Potter. Jacobs\' „Klank-
en Vormleer dor Middolnedoiiandscho dialecten" — hetwelk echter
mot omzichtigheid moot worden geraadpleegd, o. a. omdat aan
do vocalon vóór r -f- dentaal geen afzonderlijke plaats is aan-
gewezen ^s) — en Do Bouchory\'s artikel (in dc Versl. Vla. Acad. 1907)
bewezen me ovencons goedo diensten. — Toch bleok mij, ton
gevolge van hot feit, daï „do hedendaagse Zuid-Hollandso dialekten
zeor onvoldoende onderzocht en geboekt zijn, dc veertiende- en
vijftiendc-couwso auteurs al sterk onder Zuidnedcrlansche invloeden

\') Do Vooys, De Niouwo Tanlgids, VII, blz. 98.

Vooral G. J. Bookonoogon, De Zaanscho Volkstaal, 1896; M. A. van Weel, Hot
dialect van Wostvoorno, 1901; A. Opprol, Hot dialoct van Oud-Bolorland, 1896; W. van
Schothorst, Het dialoct dor Noord-Wost-Voluwo, 1904; A. v. d. "Water, De volkstaal van
hot Oosten van do Boramelorwaard, 1904.

⁹) Men vergolUke hlortegonover: V. Wijk In Tijdschrift XXX, blz. 81 vlgg. en XXXI,
blz. 21 vlgg.

lxxii

staan en de voornaamste dokumenten, de gedrukte en ongedrukte
archiefstukken nog niet of onvoldoende onderzocht zijn", de
waarheid van De Vooys\' in meergemeld artikel geuite onderstelling
„dat menig woord met een vraagteeken versierd zou moeten
worden" \')•

A. Spelling ^J).

Déze verschillen kunnen voorloopig alleen worden geconstateerd³).
Eerst wanneer onderzocht en vastgesteld zal zyn, in hoeverre
getracht werd een phonetische afbeelding van het destijds gesprokene
te geven, dan wel, of men buiten de jpreektaal om, een bepaalde
conventie volgde, zullen wij in deze onderlinge afwijkingen de
graphische uiterlijkheden met zekerheid van het wezenlijk phone-
tische kunnen onderscheiden. Hier moeten we vooralsnog met een
bloote opsomming volstaan *):

Begin-2 x begin-s is een regel, waarop bijna geen uitzondering
wordt aangetroffen: zalicli X salich enz.

Begin-fc x begin-c, voornamelijk vóór a, komt zeer algemeen
voor: kaetsene x caetsene.

Begin- en tusschen-i X begin en tusschen-j (soms gy) als aan-
duiding van de Fransche j: iug(h)en X jug(h)en^s); serianten X sar-
gy anten.

gh- x g- vóór alle klinkers (passim). Heeft hier ook verschil van
klank bestaan?

aix X ays: paix x pays.

ou X oe: scoudcren X scoederen.

au x ou vóór t: sautsteen x soutsteen; vaute X voute. Of in dit
en het vorige geval ook een werkelijk vorschil in klank heeft
bestaan, is moeilijk vast te stellen.

ay x a in onbeklemde, meestal protonische lettergrepen: pay-
layse x palayse.

\') Nieuwe Taalgids, VII, blz. 72.

») De belde hss.: Kgl. on Thottske Samlln,\' zullen resp. door K en T worden aangoduid-

\') Volledigheidshalve mogen hier enkelo verschrijvingen worden vermeld: ghtsalle voor
ghescille (dat de a en de ei ln het schrift zeer gemakkelijk en dus zoer vaak verward zijn,
vindt mon o. a. Museum XIV. 210 vermeld, waar nog andere voorbeelden worden opge-
geven), sulfur voor fulgur, punieren van voor privieren van (vergelijk He. T. t. a. p. berooft).
Theofiastus X Trofiritas, florusX Lorus, OraliusXOrnciut, beide voor Orosiun en verder
tal van eigennamen (zie.boven, V).

\') De vorm van Hs. K. is steeds vooropgeplaatst; achter X volgt die van lis. T.

») Zeer dikwijls met h\'l

LXXIII

ue x oe of o ter aanduiding van hd. ö, nnl. eu (passim):
ghuene x goene, wuensten x woensten.

y en ij worden niet onderscheiden: dy, dynen, geryngh, subtyl-
hede enz. alle ook met ij.

B. Klinkers \').

a) Een zeer juiste, nauwkeurige, Vlaamsche onderscheiding van
e en ee, o en oo: ghebreken, gouverneren, stede, doch heeten, keeren,
teekenen, vreeselic, glose, zo, so (onbeklemd), personen, zone, doch
gheloove, groote, hooge, noode, pooghen^J). Vgl. Muller, Comm. op
do crit. ed. v. d. Reinaert.

b) invloed van consonanten:

vóór r: o gerekt X o ongerekt: doorpkin X dorpkin,ghciuoorpcn X
gheworpen, smoorghens X des morghens, voorderde X vorderde. Zie
ook Franck, Mnl. Gramm., § 47 en 48.

vóór r: c gerekt X c ongerekt: neerenstichts X nerstichs.

vóór rin: ü met svarabhakti en rekking X a ongerekt: arem x
arm (Franck, Mnl. Gramm., § 46).

c) in protonische lettergrepen: oXa in costumcxcastume. Steeds
«Xe, waar dozo te herleiden is tot fra. e: danys X denys, fra.
St. Denis.

d) umlaut in Hs. IC, ondanks het volgen van overigens umlaut-
verhinderende cons.: bevrecht X bevracht; daarentegen dikwtfls geen
umlaut, waar men die zou vorwachten: langde X lengde (passim) j
crancken x ere ticken.

e) regelmatige afwissoling van c met r: spel x spil, let X Ut,
mes- x mis-, ■nesse x -nisse (Franck, Mnl. Gramm., §67). Hier vinden
we dus overal vla. e x holl. t.

Eveneens afwisseling van u en t: busschop x bisschop³).

f) eenige (meer uitvoerig besproken) dialectische verschillen:
blent x blint. Een zeer netelige quacstie. Franck zegt in § 67—69
van z{jn Mnl. Gramin.: „gewühnlich stcht i vor Ji-Vorbindingen" en

\') De hier volgendo verschillen il)n ongevoor allo van dlalectischon aard, nlot voor
olk kon dit in \'t byronder wordon bowosen; diegone, voor welko nadoro bowUzon zlin
bUeongobraclit, volgen onder f).

") Hier stoeds (ook bü Kil., zie I. v.) met oo. Verg. Franck-V. Wp, Etym. Wdb. i. v. -
Hoopt en hope komon beido voor; de laatste vorm ochter zelden.

\') Bi) deze rubriok is misschlon hot best to noomen: do gorokto naast don oorspronko-
lUken korten klinker in vreemde X vremde (Franck, Mnl. Gramm., $ 83).

wanneer we de verschillende dialectgrammatica\'s naslaan, zullen we
ook schier overal den vorm met i aantreffen: het Goereesch, Zaansch,
Beierlandsch en Betuwsch hebben hier: blind. Ook Melis Stoke
(althans Hs. B en C¹) gebruikt dezen vorm. Uit de bij Verdam²)
geciteerde plaatsen blykt dat blent voornamelijk, zoo niet uitsluitend,
in het Zuiden werd gebruikt.

De germ. 6 onderging in Hs. K. de gewone verandering en ging
vóór gutt. en lab. over in den hgd. u-klank (geschreven ou), doch
bleef in Hs. T. gehandhaafd (geschreven oo), dus boucxbooc, roupen
X ropen, noumen X nomen, droughen X droghen. Deze verschillen
komen geregeld en zonder uitzondering in de beide hss. voor.

Wanneer we nu bij Verdam de citaten van dragen nagaan, dan
is het opmerkelijk hoe zelden de vorm droghen by Vlaamsche
auteurs wordt aangetroffen, terwyl de werken, die in een der
noordelijke dialecten geschreven zyn, zeer dikwyls den o-vorm
hebben. Het Rechtsboek van Den Briel heeft herhaaldelijk den o-,
zéér zelden den w-klank (ou, oe). Van Weel in zyn grammatica
vermeldt (§ 81) verscheidene woorden, waar het Goercesch den
o-klank heeft, o. a. drög = droeg en röpa — roepen¹). Blykens de
andere der bovengenoemde dialect-grammatica\'s komt deze klinker-
verandering vla. ou x holl. o vóór gutt. en lab. in de overige
dialecten niet voor. We hebben hier dus met een bijzonderheid in
het vocalisme der Zuidhollandsche eilanden te doen.

(glie)brocht x (ghe)bracht. Een begrenzing dor gebieden, waar a
en waar o voorkomt, is moeilijk to geven. Franck zegt in § 56
zyner Grammatik: „die mcisten Textc habcn beide Vokalo ncben-
einandcr, meist mit einigem Ucbergewicht von o; o allein kommt
kaum vor, wohl abcr in anderen Textcn a allein." Dat a en o naast
elkaar voorkomen is z. i. aan een vermenging van saks.-fri. en
frank, toe te schrijven. In onze beide hss. zijn do o- en a-vormon
echter zeer weinig door elkaar gebruikt: men vindt zelden in
Hs. K. den a-, in Hs. T. don o-vorm.

Uit de plaatsen, by Verdam genoemd, en uit hetgeen Jacobs in zijn
werk³) zegt en De Bouchery⁴) vermeldt, blijkt duidelijk dat brocht

1  Zto hierover 8. Hofkor, Taal van Melis Stoke, blz. 45, IV. vlgg.

2 \') I. 1801.

3 zegt: „allerlei taalvormen.... die eonvoudig uit hot Ilollandscho dialect to vorklaron
zijn: meinen, meisier, bedroven, ropen."

lxxv

de gewone Vlaamsche vorm is. Deze is ook op West-Voorne ¹), de
Veluwe^s), de Bommelerwaard³), in Delfland⁴) de algemeen heer-
schende, terwjjl hjj ook door Melis Stoke⁵) werd gebruikt. Langs
de kust der Noordelijke gewesten schijnt dus brocht eveneens
gewoon geweest te zijn. Daarnaast vinden we over het geheele
gebied, zoowel in het Noorden als in het Zuiden, den vorm met
a^s), doch aan een eenigszins nauwkeurige bepaling valt voorshands
niet te denken.

erve x arve (evenzoo: bederven x bedorven). In de beide Hss.
vinden we zeer regelmatig deze afwisseling. De Bouchery in zijn
meergenoemd artikel⁷) formuleert hier aldus: „Overal, waar de
Hollanders de a voor een r gebruiken, bezigt men te Gent altijd
een è". In hoofdzaak is dit zeker wol waar. Jacobs\') zegt omtrent
a en e vóór r-{-cons.: „De mvla. dial., vooral die langs den
rechteroever van Leie en Schelde, hebben vaak e, hetgeen ons mot
het oog op het feit, dat ogerm. a doorgaans bewaard bleef en
ogerm. è\' soms tot a word, tot het bestaan van /-umlaut in hot
ownfra. en in de oostelijke mvla. dialecten doet besluiten". Uit
Verdam i. v. erve blijkt, dat deze vorm verreweg het meest bij
Vlaamsche, de vorm arvc zeer zelden bij doze, meerendeels b\\j
Hollandscho schrijvers voorkomt. Doch Potter, V. Ilildegaorsbcrch,
het Rechtsboek van Den Bricl en do Delftsche keuren⁹) hebben
meermalen erve; daartegenover Priv. v. Briolle: arveⁱ⁰). Ook in
hot Zuiden vinden we beido naast olkaar")- Het Gentsch dialect
onderscheidt in tegonstelling met hot Antwerpsch, Aalstseh cn
andoro oostelijke dialecten do niet gerokte a en e voor r-f dentaal
en vertoont ook voor r-{- labiaal en gutturaal geheel dezelfde
ontwikkeling van a cn e als de naburige dialecten. In het Gontsch
en hot Wostvlaamsch zijn do groepen ar -{-dentaal cn cr-f- dentaal
niot samengevallen; vóór labialen cn gutturalen ar met volgenden
umlautsfactor en er in er wel.

De Bouchory\'s bovengenoemde formuloering blijkt dus in zijn
algemeenheid minder juist.

Do woorden mot er X ar (<^oorspr. o) vóór dentaal: er x ar,
dus: herte x harte, smerte X smartc, bernende X barnendc. In do

Vlaamsche streken vindt men als regel de e: onfr. e vóór r-f-
dentaal bleef meestal e¹); waar Hollanders a voor r gebruiken,
bezigt men te Gent steeds e²). De noordelijke gewesten daaren-
tegen hebben den vorm met a, althans het Zaansch, Veluwsch,
Goereeseh, Beierlandsch, de taal van Melis Stoke^J), het Delf-
landsch⁴), het Rechtsboek van Den Briel⁵). Alleen Dirc Potter
gebruikt tegen den regel: herte⁶), hetgeen waarschijnlijk wel aan
Vlaamschen invloed mag worden toegeschreven. Ook is een Hoog-
duitsche invloed bij deze litteraire schrijftaal niet onmogelijk.

Gerekte o X gerekte e «I oorspr. ë) vóór r -}- dentaal: swaert x
sweert b. v. is een regelmatig terugkeerende afwisseling.

Hoewel over deze moeilijke quaestie zeer zeker het laatste woord
nog lang niet gesproken is, vooral ten gevolge van de omstandig-
heid, dat het zeer moeilijk valt vast te stellen, in hoeverre hier
getracht is een nauwkeurige afbeelding der destijds gesproken
klanken te geven en daarnaast, welke klank de ac hier voorstelt,
een a of een è, hebben toch vooral V. Wijk\'s onderzoekingen⁷)
een nieuw licht op deze zaak doen vallen en is hierdoor menige
vraag beantwoord.

In \'t algemeen vallen oude ar en tr, ër by rekking vóór dentalen
in het Zeeuwsch en Hollandsch") samen en is de uitspraak daar
vrijwel overal öêr. Ten Noorden van de eilanden is de uitspraak
deels ar, deels air, waarby de grens by gebrek aan gegevens
alsnog niet is vast te stellen. Het Westvlaamsch daarentegen heeft
by de meeste auteurs den vorm swaert⁹) (verder cf. Verdam VII,
i. v. swaert).

ongemeen x ongemeyn. Franck^,ü) acht de woorden, waarin ê en ei
afwisselen, soms „dialektisch verschieden", soms „gleich beliebt",
waaraan hy dan toevoegt: „in der Regel mit Ueberwiegon von c,
wenigstens im illteren Mnl." Vergelyken we hiorna de dialect-
grammatica\'s, dan vinden we in \'t Delflandsch, aan do Zaan en op
Goerce") den diphthong. In zy\'n studie over het Delflandsch zegt
Te Winkel¹\'): „de ey is in dezen in Ilollandsehe dialecten zeer
gewoon, b. v.: betexjkent, vleis, heilig". In het Rechtsboek van
Den Briel vinden we meermalen den vorm beteykenen. Blykens

LXXVII

Verdam en ook Jacobs¹) is de e de gewone middelvlaamsche vorm.

hilt x hielt. De eerste vorm is de algemeen voorkomende; zelden
treft men den vorm met ie aan¹). Bij Melis Stoke (Hs. C.) vindt
men meestal hilt (slechts éénmaal, en dan nog buiten rijm helt) ²);
in Reinaert I en II 587, 1160—1183, 5572 den vorm met i, II 3680,
6080, 6351, 7479 dien met ie ^%), welke ie zeker wel van den Hol-
landschen afschrijver zal zyn.

huwen x houwen (ook met graphie inverse: houden). Germ.
iuw^>üwZ> ouiv³). Die oorspr. I vinden we nóg in het Gentsch:
hïwelijk naast heivelijk⁴). Overigens ontmoeten we in het Vlaainsch
overal de uw: De Bo⁷) geeft huio en huwhave = huwelijksgoed;
Maerlant⁵) gebruikt dezen vorm geregeld; Jacobs vermeldt⁹): onfr.
iw <germ. iw treedt in de mvla. dialecten regelmatig op als uw
(Uw), uitgezonderd misschien in een enkelen vorm uit de 13° eeuw;
althans vormen met ouw zyn zeer zeldzaam en de hedcndaagsche
dialecten hebben ook alleen ilw. Het Brab. Holl. heeft meestal en
als regel diphthongeering: by Bredero vinden we liuwclijck en
houwelijck naast elkaar ^,0).

lettel x luttel. Volgens Franck ") een umlaut-quaestie; waarbij
de umlaut (e) door de i van het suffix-Ma (x lütila-) veroorzaakt
is. De dialectgrammatica\'s geven hier geen bewys, daar vele
tongvallen dit woord niet schijnen gekend tc hebben ofte kennen,
lettel is echter zeer waarschijnlijk de vlaamsche, luttel do holl.
vorm: Roinaort I hoeft stoeds de e; Do Bo vermeldt lettel als
don normalen vorm, waarnaast somtyds do u (een lutsken sley-
mooren, een weynigh slapen), daarentegen by V. Hildogacrsborch ¹²)
en Potter^u) do u-vorm. Brodoro heeft beide, e en u naast
elkaar \'*).

liede x lude. Ilot Rechtsb. v. Den Briol gebruikt steeds den vorm
lude, zeer dikwijls treft men dezen vorm ook aan in do liechtsbr. der
stad Amsterdam-¹⁵), bü V. Hildogacrsborch ^,fl) eveneens.De mecning,
in Hofkor, Do Taal v. M. Stoke. uitgesproken, dat ie en u in dit
woord vormoodelyk dooroen zyn gebruikt^l7), is m. i. dan ook
moeilijk bowysbaar; liede(n) is zeer stellig Vlaamsch. Jacobs ^,8) zegt:
„hot Vlaamsch heeft hior zoor regelmatig ie". Ook do talrijke

1 ) Tijdschrift, VII, 47. ») Franck, a. w., § 62«. «) Do Bouchery, blz. 634.

2 \') § 956, 20. >) Franck, a. w., § 149. •) S. Hofker a. w., blz. 46, V.

3 \') T. a. p. blz. 396. •) Rl)mb()bol (passim). ") A. w. f 119.

4 ^u) A. w., $ 67.

5 ") Ed. Joh. C. Broen. o. a. blz. 8> enz. » B. v.: 177, 230. ") Blz. 95«.

LXXVIII

plaatsen bij Verdam \') bewijzen, dat de Vlaamsehe schrijvers lieden
schreven.

sente x sinte. Met zekerheid valt hieromtrent niet veel te zeggen.
Tegenwoordig hebben de meeste Noordnederlandsche dialecten ^s)
i of u. In \'t Friesch: sente. Bij Stoke vindt men e en i in dit
woord naast elkaar, doch het hs. A van den afschrijver Wouter
de Clerc heeft als regel e (26 maalj, zelden (6 maal) i. De
e-i-afwisseling als een vla.-holl. verschil te beschouwen ligt dus
zeer zeker voor de hand, al valt een afdoend bewijs moeilijk te
leveren.

slachten x slechten. De umlaut van klinkers voor cht is volgens
Franck ¹) zeer zeldzaam en „im wesentlichen auf limb. brab.
Dialekte beschränkt". In elk geval mogen we, waar Kiliaan *) en
De Bo alleen den vorm zonder umlaut vermelden en Jacobs⁵) de
a in het mvla. „regelmatig" noemt, dezen als den normalen Vlaam-
schen vorm aanmerken. Den vorm met umlaut te verklaren en te
localiseeren is heel wat ingewikkelder. Is slechten naast glieslechte
gevormd, waar de umlaut uit een -to\'a-suflix te verklaren is of
hebben misschien in het germ. vormen op -6n en -jan naast
elkaar bestaan? Het gebied van den umlaut in het Noorden is aller-
minst duidelijk: het N. W. Veluwsch en het Bommelorwaardsch
kent alleen den a-klank, het Beierlandsch ^e) daarentegen heeft
slechten, Boekenoogen vermeldt het woord niet en uit § 24 van
zijn inleiding is zoowel tot den a- als tot den e-vorm te conclu-
deeren. V. Hildegaersberch heeft steeds slachten en Potter gebruikt
het woord niet. Het eenige, wat we dus hieromtrent kunnen
vaststellen, is dat de umlaut-vorm in het Noorden wel voor-
kwam, al is een nadere aanduiding van zyn gebied voorshands
onmogelijk.

sclver x sulver waarsch. < germ. è⁷), ags. fri. ë. 15° eouwsch
Gentsch: selversmet^a). Maerlant gebruikt selver\'), de dichter van
Kein. I ^,0) eveneens. Den /-klank vinden wo in het N. W. Veluwsch,
het Goereesch, het Zaansch (hiernaast ook de u) ") en in hetRechts-

boek van Den Briel (passim). Bij V. Hildegaersbereh vinden we de
uitdrukking in silver brouwen voor: een luidruchtig, vroolijk leven
leiden. De «-klank, die zich uit de i heeft ontwikkeld, komt in
het Delflandsch \') voor.

Zeer waarschijnlijk mogen we in dezen dus concludeeren, dat
de e meerendeels in het Vlaamsch ¹) in gebruik is geweest, terwijl
de i-u voornamelijk in het Hollandsch werd aangetroffen, waarbij
de i, in de 15^e eeuw althans overheerschend was en de-« in het
Zuidhollandsch het meest scheen voor te komen.

werden x worden. Door welke oorzaak in dit werkwoord e en o —
waarnaast nog de e (gerekt <c) en « «#)> die hier buiten
beschouwing blijven — naast elkaar voorkomen, is dMrom zoo
moeilijk met zekerheid aan te wijzen, omdat men tusschen zoovele
invloeden, die hier gewerkt kunnen hebben, te kiezen heeft: den
invloed van de w, dien van r -f dentaal en een analogiewerking
van het verleden deelwoord, van den 2. 3. pers. enkelv.

Pranck³) onderstelt een invloed van de r-verbinding, V. Wijk⁴)
acht een ontstaan het waarschijnlijkst. De o, in het tegen-

woordig Algemeen-Beschaafd alleen aangetroffen, was reeds in de
Middeleeuwen algemeen ⁵). Toch was ⁶) cn is⁷) in West-Vlaandercn
de ë (waarnaast iï) gewoon. Bredero gebruikt werden en worden
naast elkaar⁸). In Rechtsb. v. Den Briel *) vinden we de o. Eveneens
in het Goercesch (met rekking), Zaansch, N. W. Veluwsch en in
de Bommelerwaard.

zullen X selen. De tweede vorm ontstond, doordat de l inhetHoll.
Brab. en soms ook in \'t Vla. enkelvoudig bleef, waarvan „solen"
het gevolg was; dikwijls kreeg solen umlaut>söleti of meestal
selen¹⁰). Op do N. W. Vcluwo nog: eon of zql»n^u), in het
Zaansch: ze zellc. In het Rechtsb. van Don Briel vindon we sullen
en Bellenⁿ) boido gebruikt. Daar sing. ic sel in hoofdzaak uit
selen, sellen to verklaren is \'»), mag men misschien aannemen, dat
het Delflandsch, dat sel had ^l4), ook den vorm selen gebruikt hoeft.

Hetzelfde geldt voor het Oud-Beierlandsch^l). Franck\'s meening,
dat selen een Holl.-Brab. vorm is, wordt hierdoor dus volkomen
gestaafd.

C. Medeklinkers.

a) Assimilatie in Hs. T.:

l^u. progressieve, b. v. béhendichede x behennichede.

2°. regressieve, „ vroetdom x vroe(d)dom.

b) assimilatie in Hs. R.*):

regressieve assimilatie: impacientxinpacient, ombootxontboot,

ommogelic X onmoghelic.

c) syncope in Hs. T.: boomgaert x boogliaert, bruutlocht X bru-
locht, weerliken X weeliken, hoofsche X hoosche.

d) Begin-7i, waar deze etymologisch niet hoort, in Hs. K. zeer
geregeldx iïs. T., waar deze vlaamsche dialect-eigenaardigheid nooit
wordt aangetroffen, b. v. heffene x effene, huuten x uten enz.

Het omgekeerde, het ontbreken eener hist.-etym. h-, komt in
Hs. K. zeer zelden voor.

e) graphie inverse in Hs. T.: huwen x houden.

f) apocope in Hs. T., waar de in Hs. K. nog aanwezige consonant
in oorspr. Fransche woorden voorkomt en uit den Fra. vorm te
verklaren is: b.v. tyrant X tyian.

D. Vervoeging.

a) In het praet. der zwakke verba heeft Hs. K. steeds den vollen,
Hs. T. bijna zonder uitzondering den gesyncopeerden vorm:
batede X boete, doodede X doode, cortede X corte, verbeydede x ver-
beyde, levede x leefde. De onverkorte vorm komt bij verba die d of
t als stamklinker hebben reeds in het oudere Mnl. zelden voor
(zie Franck, §154). Hier schrijft dus Hs. K. wellicht hypercorrecte,
spraakkunstige schrijftaal.

b) onverkorte vorm in\' Hs. K. apocope in Hs. \'/\'.: en ware x en
waer.

c) in het gerund, -ne X -en: te voorderne X te vorderen, te
wederkeerne x te wederkeren.

d) imperatief van doen: doe x doch (Franck, § 123, Anm. 2).

e) onverkorte vorm in Hs. K.X syncope van den uitgangsconsonant

b»Ü verba, gevolgd door een geïnclineerd pronomen in Hs. T.:
sulstu X sultu, bidde u (dy) x bid(d)u. Ook hier is Hs. K. waar-
schijnlijk meer spraakkunstig-correct.

f) Een regelmatig gebruik van den ouderen vorm bem x ben.

E. Verbuiging.

a) Substantiva:

1) In \'t algemeen kan men zeggen, dat hier in de eerste plaats
het veelvuldig voorkomen van apocope der 3 (e) in Hs. T. tegen-
over het bewaren van den ouderen, onverkorten vorm in Hs. K.
het meest treft. Het blijkt ten slotte een regel, waarop bijna geen
uitzonderingen gevonden worden: met ziere dochtere X met sire
dochter, exempele X exempel, voetsele X voetsel, met selvere X met
sulver enz. Enkele dezer e\'s in Hs. K. zijn abnormaal, secundair,
zooals deze voornamelijk in het jongere Vlaamsch worden toe-
gevoegd.

2) Syncope in Hs. T., vooral voor buigingsuitgangen: snachts x
snachs.

3) Geslachtsverschil: omme tmeeste oorbore X om den meesten oor-
boor, dat spel X die spel.

b) Adjectiva:

Comparatiel-uitgang -re x -der, mueghenre X moghender.

c) Pronomina:

1) Apocope in Hs. T.: hare X liair, mine x mijn, sine X sfjn, bij
harer dochter(e) X met haeire dochter (alle passim).

2) Soe x sy. Over het gebruik van deze twee vormen hebben
Franck\'s en Van Wtjk\'s\') onderzoekingen meer licht geworpen.
Hieruit blijkt, dat soe b\\j verschillende Vlaamsche auteurs voorkwam,
terwyl si in do Noordelijke gewesten do cenigo vorm was.

3) Met al mer herten X met alle mijnre herten.

4) Het du-ghi-gebrmk.

Terwijl dezo beide pronomina in de Middeleeuwen vrij veel ver-
wisseld werden¹), vooral in geestelijk proza en geestelijke poëzie ³),
treft ons in „Dat Kaetspel" een over \'t algemeen uiterst conse-
quent gebruik; nergens wordt God anders dan met du aange-
sproken; bijna altyd spreekt do meerdere den mindere met du,
deze genen met ghi aan. Hoe trouw dit laatste wordt volgehouden,
zien we bijzonder duidelijk in het oxempel van Gautier en Griseldis:
wanneer Griseldis aan hot door Gautior in-scene-gezotte bruilofts-

lxxxii

maal de rol van dienstbode vervult, spreekt ze tot Gautier steeds
met ghi\'): op Gautier\'s vraag, hoe zij zijn bruid vindt, is haar
antwoord: ,,ghine hadt goelicx gheene schoonre noch edelre ghe-
connen vinden of kiesen", doch even te voren, toen hun ver
houding nog was die van man en vrouw, wordt wederzijds
gedudijnd.

d) Numeralia:

Dandere X die ander, vele saken X veel taken, tvijfste X tvijfte,
tellevenste X elfte.

F. Woordvorming.

a) Suffixen:

1) (in verba) -sen x -en: verclaersen X verclaren; bespaersdene X
bespreede; meersene X meere te maken.

2) -ieren X eren¹) b. v.: poingieren X poingeren; regieren x regeren.
Deze afwisseling komt zeer regelmatig voor.

3) (bjj substantiva) -nedex •inne of andere vrouwelijke uitgang:
graefnede x gravinne, gespeelnede X ghespele.

4) -nesse X -nisse: verstandenesse X verstandenisse.

5) -teur X -toor: senateur X senatoor e. a. (zie boven).

6) -scepe X -scap: gramscepe x gramscap.

7) (nom. agentis) -re X -der: speelre X speelder.

8) (by adjectiva) -saem x -samich: ghedoochsaem x ghedoechsamich\'

9) (stoffelijke adjectiva) -ine X -ene: guldine x guldene.

10) -insche X -en: loodinsche X looden.

b) Praefixen: .

1) Ghe- X be-: ghemetst X bemetst.

2) He- x ver-: bederven X verdarven.

3) Part. praet. te- X ghe•: tebroken x ghebroken.

G. Woordenschat.

Hetgeen ons, zelfs by een oppervlakkig doorzien der beide hand-
schriften, het meest en het eerst treft, is zeer zeker het feit, dat de
afschrijver van Hs. T. systematisch de zeer talryke in Hs. K. voor-
komende bastaardwoorden door zuiver Hollandsche woorden

lxxxiii

heeft vervangen. Of hij de Fransche woorden niet kende en ze
dus niet kon gebruiken, dan of hy ze niet wilde laten staan,
moet hier in het midden gelaten worden en zal wellicht in de
eindconclusie blijken. Ten bewyze, hoe stelselmatig Bs. T. hier
te werk is gegaan, volge hier een lyst der belangrijkste
purismen:

(ghc)abitueert x (ghe)cleet.
accuseerden x wroechdyn.
te sinen acoordextot sinen wille,
die glieweest hadden van der
aliance van Amman X die
alle eendrachtich met Amman
geweest hadden,
affaitiert x ghecreghen.
amys X boel.
aucteur x wroegher.
al ne hadden sy gheene aurtori-
teyt x al waert dat sy daertoe
niet gheset en waren,
blameerne X lachteren.
cesseert x blijft te nyete.
cir cum standen x saken.
colleur van X ghedaente van.
comparatie X gheljfkenisse.
compareert x voortcomt.
concubine x boel.
[ghocondampneert worde in de
costen X wijsen ende oordeelen
mach den cost te ghelden.
condcmpnatie x vcrdoemcnissc.
condempnercn X oordeelen.
condempneren of absolveren X
oordeelen noch vcrwijscn noch
ooc ontslaen off lasteloos laten,
de conync consenteerde dit x het

gheliefde den coninc soo wel.
(ghe)consenteert ende (ghe)acoor~

deert X overdraghen.
consideratie X marekende.
convenient X bequaem.

ghync corrumperen met ghiften x

ghinc hoor ane met ghiften.
course x loope.

deposeerden X seyden dat sy

wisten,
deposicie x aenbringhen.
detruerers X verdarvers.
differende X twiste.
different X tweerande.
differeren x verlenghen.
domineren x verlaten up.
equditeit van exigencienxnadat
die grootheid heeft ht (?) van
der misdaet.
erreur X dolinghe.
examineren X vraghen.
excuseerde x onschuldichde.
executeert x volghet.
executed den x ghernc hilden.
e.xperiencien x ondervonden,
expert x gheleert.
fait x saken.
faiteur X sculdighe.
om eenich faveur X om gunste,
meer favorable waren x dat sy

meer gunste hadden,
flngierende X ghebarendc.
al flxie was X dat al versiert was.
fremeneurs X minrébroeders.
te gouverneerne X helpen regeren,
te vullen (ghe)informeert X te

vollen onderwijst,
iniurieuse X ovtrdraghende.
inpacient X onlijdsamich.

(ghe)instrueert x geleert,
bij inspiracien x bij ingheven.
an de interrogacie van vraghene
X an haer manieren van vra-
ghenen.

sij jugierden se X werdt sy ver-
oordeelt,
laboureur x wercman.
laboureren x arbeyden.
multipliert X wordt sy altoos

meerder,
zouden oordineren de batailgen X

soude varen te strijde,
gheene oppositie ieghen ware X
nyemant teghen segghen en
soude,
pacient x lijdsamich.
pacientelic x lijdsamlic.
(ghe^pareert x ghesiert.
parerement x verschieren.
penseus X pensachticli.
persevereerde x bleef volstantich.
perplex x bescaemt.
persumptueus X uutwoordich.
dierbaren precieusen steen x zeer

costelijken steen,
te Hermans preseticie X in de
ieghenwoordicherjt vanden sel-
ven Haerman.

presenteerdene X schenden.
(ghe)priveert X berooft,
procedeerne X recht te vorderen,
tpeupel X tvolc.
puniert x (on)ghepijnt.
renommee X voerdeel,
ic ne reputeerde X ic en meende,
rigoureuser X strengher.
niet te scrivene noch te estimeerne
X niet te segghene noch te
scrivene.
signet X zeghel,
specialike X sonderlinghe.
statuten X rechten,
subgiten ende ondersaten X onder-

danich ende ghehoorsamich.
sustineren X dincken.
eene ghetransflgureerde goddinne

X wesende een goddinne.
.user en X hebben in ghewoenten.
varyeerden x veranderden.
(qhe)veriffiert x versekert.
die virtute ende de proprieteden x
die goede manieren endedoech-
den.

visieren X toelegghen.

\\

Wanneer we dit lijstje van verschillen, hetwelk gemakkelijk voor
uitbreiding vatbaar zou zijn, nader beschouwen, dan zien we,
dat verreweg het grootste gedeelte dezer woorden tot de alge-
meene omgangstaal moet worden gerekend. En als we deze hebben
uitgeschakeld, blijven er ongeveer alleen rechtstermen over, het-
geen bij een juridisch geschrift als het onze allerminst verbazing
behoeft te wekken. Uit het feit, dat zelfs allo rechtskundige be-
grippen, die Hs. K. steeds met bastaardwoorden noemt, door Hs.
T. zonder uitzondering met Hollandsehe zijn aangeduid, mag,
meen ik, worden geconcludeerd, dat, zelfs tegen het midden der
15a eeuw, toen het Bourgondische huis de teugels van het bewind

in handen had en de Nederlanden onder centraal gezag bracht,
ook de officieele taal in het Noorden nog allerminst verfranscht
was; immers de auteur van Hs. T. blijkt nooit verlegen te zitten,
handhaaft geen enkel bastaardwoord, maar vindt, ook wat den
juridischen woordenschat betreft, steeds een Hollandsch equivalent\').
In dezen kunnen we dus de door Salverda de Grave geuite meening^!):
,,in Holland zijn de vreemde woorden zeldzaam en behoren uit
de aard der zaak zelden tot de omgangswoorden " ten volle onder-
schrijven. Indien zijn meening, dat prozateksten die van vreemde
woorden wemelen, zeldzaam zijn en volkomen op zich zelf staan¹),
juist is, dan hebben we — hetgeen in een vla. hs. van een vla-
tekst geen verbazing behoeft te wekken — in onzen tekst (Hs. K.)
een dier zeldzame gevallen aangetroffen.

2. Tautologieën, in Hs. K., bestaande uit een vreemd en een
zuiver Nederlandsch woord, terwijl in Hs. T. het eerste door een
Hollandsch synoniem is vervangen of is weggelaten.

Dit verschijnsel der tautologieën is \'t laatst besproken door
Prof. Dr. J. W. Muller in zijn artikel „Do twee dichters van
Keinaert I"⁴), als een bijzonderheid, die zeer veelvuldig voorkomt⁵),
doch nog nimmer afdoende is verklaard. Het verschijnsel wordt
daar als volgt geformuleerd: „In do vertaalde proza-literatuur der
14⁹ en 15^e eeuw is in den laatsten tijd meermalen opgemerkt een
kennelijk niet toevallige, veeleer opzettelijke manier om één Fransch
of Latijnsch woord te vertalen door twee of meer zinverwante
woorden, hetzij beide of allo Diotsche. hetzij ook niet zelden een
Walsch met een Dietsch als tor verklaring er bij (veeleer er achter,
doch ook wol er vóór)".

Craracr⁴) acht do vertaling en verklaring van éón uitheomsch
woord door tweo, hetzij in- of uithoemsche, in gronsstreken ont-
staan. Maller acht dit⁷) onjuist, doch verklaart het verschijnsel
uit do „middeleeuwschc grandiloquentia" met haar voorkeur voor
hot broode, statige, zwierige, deels uit den kanselarijstijl, „vanoudB
er op uit door veelheid van termen alle excepties to weren",
doch h|j acht hot ook wel in oorsprong verwant met do bekende

\') Do twoo gevallen, die hier moeten uitgezonderd, waar lls. T, hot in IIs. Jf.gobrutkto
vreemdo woord niet vertaalt, doch weglaat (,consenteeren\' on ,<n termen\') dionen slechts
als uitzondorlngon om don rogel to bevostlgen.
\') Verhandollngen der Kon. Akademio, Nieuwo Reoks, Doel VII, blz. 117.
«) T. a. p., blz 114*—15.
«) Tijdschrift XXXI, blz. 235.

») Er worden hier voorbeoldon uit negon mnl. werkon aangehaald.
•) Jan Mandoville\'s Reis, Inleid., LVII.
\') T. a. p-, blz. 237, noot.

lxxxvi

stijlfiguur der variatie in de Oudgermaansche, allitereerende en
eindrijmende, epische poëzie of eindelijk zelfs met het bekende
parellelisme der Hebreeuwsche poëzie.

Kögel\') houdt zich voornamelijk aan deze laatste motieven.

Zeer moeilyk, zoo niet ondoenlijk, is het te onderzoeken, of de
bovenvermelde feiten de werkelijke oorzaken van dit verschijnsel
zijn, of ze alle, of slechts sommige tot de verbreiding dezer tauto-
logieën hebben bijgedragen. Wanneer we meer in het bijzonder
onzen tekst beschouwen, dan kan men ook al niet verder komen
dan tot het uiten van vermoedens en het stellen van vragen.
Door welke gedachte de auteurs zich hierbij hebben laten leiden
is uit het hier voorhanden materiaal evenmin met zekerheid te
concludeeren. Zouden in het „Kaetspel" de beweegredenen tot deze
eigenaardigheid niet in de eerste plaats gezocht moeten worden in
den kanselarijstijl, die in een zucht om alle exceptiën te ondervangen
overduidelijk placht te zyn? De inhoud van dit werk en de juridische
werkkring van den auteur²) geven m. i. tot dergelijk vermoeden
wel recht. Misschien dat bovendien hier ook nog de door Muller
genoemde middeleeuwsche Latijnsche grandiloquentia gewerkt
heeft, die zich onder het schrijven zeer spontaan en daardoor
op de grilligste wijze uitte, zoodat we dan zouden mogen
vaststellen, dat er van een bepaalde in dezen te ontdekken lijn
geen sprake kan zyn. In de gevallen, waar de auteur van Hs. T.
aan het in Hs. K. uitsluitend voorkomende vreemde woord een
zuiver ïïollandsch toevoegd, was zonder twijfel de bedoeling duidelijk
te zijn en begrepen te worden het hoofdmotief, b.v.: iusticie x
trer.ht ende iusticie; ghepareert x ghepareert ende ghesiert] examineren
X ondersoeken ende examineren; sonder execucie X sonder vervolch
ende execucie; reverencie X reverencie ende eere.

Soms wordt ook in Hs. K. het vreemde woord vertaald, b.v.:
erreur of dolynghe X dolinghe ende dwalinghe of wordt het eenvoudig
weggelaten: glieabituweert ende gliecleet x ghecleet.

Eén enkelen keer, zoover ik kon nagaan, heeft Hs. K. alleen het
zuiver Nederlandsche woord, terwijl Hs. T. daarnaast het vreemde
woord, ghepijnt (ende ghetorment), vermeldt. Hoe deze uitzondering,
deze afwijking te verklaren? Is misschien in Hs. K. het laatste
gedeelte dezer tautologie weggevallen? In Hs. K. komen overigens
bijna geen tautologieën, waarvan een der beide deelen niet uit
een bastaardwoord bestaat, voor.

\') Paul, Grundr., II⁸, 64, 105.

lxxxv ii

Ten slotte hiervan de voornaamste voorbeelden ter illustratie¹):
bedroughense (ende accuseerdense); bescaemt (ende perplex); (different
ende) schillende; dierbaren (jprecieusen) steen; daer buten niet gaen
(noch ooc die excederen); (examineert ende) vraecht \\ eens sijn (ende
van accoorde); (executeren ende) vulcommen; (calangierde ende) daer
ieghen sprake; (inconvenienten ende) quaetheden; (te sustineerne ende)
te prouvene. Deze voorbeelden zouden met tientallen te vermeer-
deren zyn.

3. Zinverwante woorden in Hs. K. en T.
a) S ubs tan ti va.
Aspis X serpent.

Verdam, Mnl. Wdb., I. 475 goeft voor „aspis" slechts één
auteur, nl. Maerlant, Der nat. BI., VI. 97. 126. 447; XII.
686. — „serpent" is het algemeen mnl. woord blijkens
Mnl. Wdb., VII. 1230. i. v. „slange".
bederve X bootscap.

„bederve" = dienst; het verrichten van hetgeen noodig
is (Mnl. Wdb., i. v. I, 627).
,bootscap" = zending, opdracht.

Daar bovendien bij Verdam voor beide woorden bijna
alleen Vlaamsche auteurs worden genoemd, is do reden
waarom één hs. meermalen voorkeur voor het één, hot andere
voor het andere woord toont, niot aan to wijzen.
behout x noot.

„behout" = heil, gelukzaligheid (Mnl. Wdb., I. 759¹).
Speciaal Vlaamsch.
beieghentheden X ghelikenisse.

„boioghentheit" = smaad (hier): van iusticien, van rechte
(Mnl. Wdb. I, 774). De lezing van Hs. T. is m. i. onvol-
lediger en vager.
beseffene X ghevoelen.