HET CHILIASME

TEN TIJDE DEK,

HERVORMING.

HET CHILIASME

TEN TIJDE DER

HERVORMING.

ACADEMISCH PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN

DOCTOR IN DE GODGELEERDHEID,

AAN DE H00GESCH00L TE UTRECHT,

NA MAGTIGING VAN DEN SECTOR MAGNIFICUS

Gewoon Hoogleeraar in de Faculteit der bespiegelende Wijsbegeerte en fraaie Letteren,
MET TOESTEMMING VAN DEN ACADEMISCHEN SENAAT

VOLGENS BESLUIT DER GODGELEERDE FACULTEIT, .

IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN
op Donderdag den 25sten Januari 1872, des namiddags te een ure,

WILLEM SIMON CHRISTÏAAN DEIJLL,

geboren te Vlissingen.

AMSTERDAM,
HÖVEKEE & ZOON.
1872.

AAN MIJNE OUDERS

en

MIJNE AANSTAANDE SCHOONOUDERS.

I

I

1

■

■

INHOUD.

VOORWOORD............................... blz. 1.

INLEIDING.

Het chiliasme vóór de hervorming....... // 4L

EERSTE HOOFDSTUK.

Het chiliasme en de hervorming......... // 38.

TWEEDE HOOFDSTUK.

Het chiliasme in de anabaptistische bewe-
gingen.

§ 4. Carlstadt, Munzer, de Zwickauer profeten. // 64.

§ 2. De Wederdoopers in Zwitserland....... // 74.

§ 3. Melchior Hoffman.................... // 401.

§ 4. Het Anabaptisme in Munster........... n 436.

§ 5. David Joris......................... // 485.

DERDE HOOFDSTUK.

De vroegste bestrijders van het chiliasme

ten tijde der hervorming.............. // 207.

BESLUIT................................... // 230.

STELLINGEN............................... // 235.

VOORWOORD.

Onder de leerstellingen, die voor korter of langer tijd
in de Christelijke kerk voor waarheid hebben gegolden,
toont de geschiedenis van misschien niet eene zulke ver-
rassende wendingen en afwisselingen, als die van het zoo-
genaamde Chiliasme. Steunende op de Openbaring, beide
van het Oude en Nieuwe Verbond, verwachtten tot het einde
nagenoeg der vierde eeuw het meerendeel der Christenen de
naderende terugkomst van den verheerlijkten Christus, en
met Hem een duizendjarig rijk van ongestoorde zaligheid,
van een heil, dat in zinnelijke zoowel als in geestelijke
genietingen de stoutste voorstellingen overtrof. Later,
zoowel onder den invloed van de idealistische Alexandrijnsche
school, als in het bijzonder door de verandering in de
verhouding van staat en kerk sinds ConstanïIjn, wordt
hetgeen eerst door bijna allen aangenomen was en bestemd
scheen kerkleer te worden, nagenoeg door iedereen weder
verlaten. Het orthodoxe chiliasme verliest zijne beteeke-
nis, en leeft alleen in de herinnering van enkele secten

voort. Heftig bestreden en door Augustinus nagenoeg
gedood, herkrijgt liet in den boezem der katholieke kerk
zijn leven niet meer. Met de hervorming der zestiende eeuw
verschijnt liet op nieuw, maar onder zóó ongunstige om-
standigheden en in meestal zóó verwrongen vorm, dat er
geen sprake van kon zijn, het met die meeningen der eerste
Christenen, waartoe de Reformatie de gezuiverde Kerk
wenschte terug te brengen, in de som der hoofdwaarheden
des Christendoms te doen opnemen. Toch duurde het niet
lang, of weder lieten zich chilias tische stemmen vernemen,
en spoedig behoorde hoe langer zoo meer — zij het dan in
zekeren zin buiten kerk en vastgestelde kerkleer om — het ge-
loof aan eeu toekomstig rijk van Christus op aarde tot
de eigen Dogmatiek van zeer velen. Zóó is het nog heden.
Yan alle kanten laten zicli propheciën en voorspellingen
hooren; nu hier, dan daar spreekt men, misschien als reactie
tegen een veldwinnend ongeloof, de stelling steeds luider
uit, dat, binnen korteren of längeren tijd, de aarde het tooneel
zijn zal van de vervulling der eenmaal aan den Proplieet-
Apostel geschonken apocaljpse.

Met het oog op deze verschijnselen van een tijd, die,
meer clan ooit vroeger, geschikt en geneigd schijnt, tot be-
handeling der eschatologische vraagstukken, is het zeker
niet van belang ontbloot de geschiedenis, zoo van -het Chi-
liasme in het algemeen, als van ieder zijner kenmerkende
momenten, in den loop der tijden eenigzins nauwkeuri-
ger te beschouwen, dan tot nog toe geschied is. In
de volgende bladen heb ik eene zwakke poging gewaagd
zulks te beproeven met betrekking tot dat eigenaardige,
op zich- zelfstaande gedeelte, dat door de Hervorming als

begin en den val van Munster als einde, scherp begrensd
wordt. Juist dat tijdperk in de geschiedenis van mijn
onderwerp is belangrijk, èn om het wederzij dsche verband
waarin de Hervorming zelve en het Chiliasme tot elkander
traden èn om de gewelddadige wijze, waarop de pogingen
tot verwezenlijking der hoop op eerie vurig gewenschte
Christocratie op aarde in de geschiedenis hebben ingegre-
pen. Het Chiliasme van het begin der 16 \' eeuw hangt
zamen met verschijnselen van soortgelijken aard, welke aan
de Reformatie den stoot te danken hebben, die hen tot
hernieuwd leven riep. Zóó maakt het een deel uit der reactie
tegen de toenmalige tijdsomstandigheden, tegen de wanver-
houding, waarin op politiek en op godsdienstig terrein het in-
dividu stond tegenover de nederdrukkende eenheid, in staat
en hiërarchie gehuldigd. En tegelijkertijd biedt de be-
schouwing van de wijze, waarop het Chiliasme zich toen
vertoonde, den meest juisten maatstaf ter waardeering van
zijne religieuse waarde. Uit het gebied van het geloof en
van liet lijdzame verwachten, wordt het gerukt in het
midden van het werkend leven. Niet langer houdt het
zich bezig met bedaarde bespiegeling, het slaat zelve, in
betreurenswaardige afwijking, de hand aan de verwerkelij-
king zijner idealen van gelijkheid en geluk. En zóó, ver-
wijderd uit zijne eigenlijke levenssfeer, toont het weldra
al de kenteekenen van dweepzieke overdrijving en ziekelijk
fanatisme. Het goede en ware scheidt zich af; tot zijne
hoogste magt verheven blijft alleen liet verkeerde als
drijvende factor over. Daardoor wordt het dan ook juist
gemakkelijker de onzuivere bestanddeelen te onderkennen
en zóó door schifting op te klimmen tot de kiem van

eeuwige waarheid, die zich in het Chiliasme ook te mid-
den zijner hevigste overdrijving niet verloochent.

Met deze beschouwingen meen ik de keus van mijn on-
derwerp genoegzaam te hebben geregtvaardigd, en tevens
met voldoende duidelijkheid de grenzen te hebben aange-
geven, binnen welke mijn onderzoek zich te bewegen heeft.
Het Chiliasme in zijn verband tot de Hervorming van
1517, d. i. het Chiliasme zooals het bij, in en door de
Hervorming weder is opgekomen, en zooals liet ook zelve op
de Hervorming heeft ingewerkt. Als van zelf zullen daar-
door de meeningen van theosophen, antitrinitariërs, enz.,
waar zij eene cliiliastische kleur vertoonen, slechts in zoo-
verre worden aangehaald als zij tot mijn onderwerp in meer
regtstreeksche betrekking staan.

Wat de methode van behandeling aangaat, geheel ver-
eenig ik mij met het gevoelen van Semüsch, dat het juiste
begrip van het Chiliasme slechts op geschiedkundigen weg
kan gevonden worden ¹).

Indien ergens dan is zeker hier het verloop en de ont-
wikkeliug der ideën niet van de kerkgeschiedenis te schei-
den, maar daarmede integendeel innig zamengeweven. De
feiten zei ven zijn echter zoovele malen en op zóó afdoende
wijs beschreven, dat korte aanduidingen en heenwijzingen
doorgaans genoegzaam zullen zijn, om het verband aan
te toonen en de geschiedenis van het Chiliasme in de

\') Herzog, „Real. Wort« i. v. Chiliasmus. „Für eine Erscheinung wie der
f\'hiliasinus, welche nicht hlosz der Geschichte angehört, sondern seihst
eine so reiche Geschaht« hat, lasst sich der Begriff nur auf geschicht-
lichem Wege gewinnen."

lijst der • gebeurtenissen, waarmede het zamenhangt, te
plaatsen.

Wat de, door mij bij mijnen arbeid aangewende
hulpmiddelen betreft, zeer moeijelijk was fhet overal
inzage te krijgen van primaire bronnen, aan den eenen
kant, omdat de Reformatoren en kerkelijk orthodoxe
schrijvers van dien tijd slechts zelden en dan nog als in
het voorbijgaan zich over de duizendjarige verwachtingen
der secten uitlaten. Bij de vele en belangrijke verschil-
punten in opvatting van de Heilige Schrift, de regtvaar-
diging door het geloof, de sacramenten enz., moest eene
vraag als die naar het Chiliasme van minder belang
schijnen en noodzakelijk door quaestiën van ernstiger
aard op den achtergrond geraken, en zulks zooveel te
meer naarmate de 16^e eeuw het onderling verband tusschen
de verschillende leerstellingen der tegenpartij minder wist
op te merken. > Daarbij konden de zich in velerlei vorm
verbergende chiliastische meeningen in zeer vele gevallen
voor een niet opmerkzaam beschouwer, ligt eene groote
overeenkomst bezitten met die verwachting van Christus\'
wederkomst en het einde der wereld, die wij bij Luther
en de zijnen herhaaldelijk terugvinden.

Aan den anderen kant zijn door Roomsche en Prote-
stantsche bemoeijingen het meerendeel van de werken der
wederdoopers, met wie we hier voornamentlijk te doen
hebben, verloren geraakt. Ter sluiks kwamen ze uit en
werden ze verspreid, terwijl daarbij de overheid het ket-
tersche geschrift meestal tegelijk met den ketter deed ver-
branden.

Te meer gevoel ik mij deswege gedrongen mijnen dank

uit te spreken voor de welwillendheid, waarmede Prof.
J. G. de Hoop Scheefer de rijke verzameling Anabap-
tislisca, te Amsterdam op de Bibliotheek der Doopsgezinde
gemeente aanwezig, ter mijner beschikking heeft gesteld.
Ook de betuiging mijner erkentelijkheid jegens u mag
hier niet achterwege blijven, Hooggeleerde Promotor ter
Haar! In de keuze, de ordening en de bewerking van
mijn onderwerp, gelijk in het aanwijzen der hulpmiddelen
hebt gij mij steeds met raad en daad bijgestaan. Menige
moeijelijkheid hebt gij uit den weg geruimd, menige on-
juistheid hebt gij verbeterd. Met weinig ben ik èn aan
uwe raadgevingen èn aan uwe onmiddelijke hulp verschuldigd.

Eene volledige opgave der literatuur over mijn onder-
werp kan natuurlijk hier evenmin worden gegeven als
geëischt. Voomamentlijk heb ik mij van de volgende
werken bediend:

Melchior Hoïtman, „Auszlegug der heimliche Offen-
barung JoANNis des Heyligen Apostels unnd Evan-
gelisten^//. 1530.

Melchior Hqeemann , ,, Weyssagung ausz Heiliger
Gotlicher geschrift", 1530.

Seb. Franck van Werdt, „ Van het rycke Christi
ter Goude, bij Jasper Tournay. 1611.

Seb. Franck van Werdt, „Van de beloftenissen des
nieuwen Testaments ende van het Eycke Christi", ib.

„Tuchtordeninghe der stadt Munster^//. 1533.

„Bekentnisse van beyden Sacramenten doepe unde
nachtmale der predicanten tho Munster\'\'. 8 Nov. 1533.

„Das Büchlein von der Rache, 1534^//, uitgegeven door
K. W. Bouterwek.

„Van Verborgenheit der Schrifi\'t des Rykes Christi
nnde van dem daghe des Heeren durch de ghemeynte
Christi tho Munster. Im Yare 1535 in der H
maendt".

„Zur Literatur und Geschichte der Wiedertäufer etc".,
von K. W. Boutekwek.

L. Hortensias, „Anabaptistarum Tumultuum ]ib.
unus" 1536.

H. Bullinger, Der „Widertoufferen ursprung für-
gang secten Wilsen" en£. 1561.

Guydo de Bres, „De Wortel den Oorspronck ende
het fundament der Wederdooperen," enz. 1565.

J. Camerarius, „De Philippi Melanchthonis ortu,
totius vitae curriculo et morte". 1566.

Plorimond de Rémond, „l\'Histoire de la Naissance
etc. de l\'Hérésie de ce siècle". 1605.

G. Arnold, „Unpartheyisehe Kirchen- und Ketzer-
Historie", Schaffliausen. 1741.

Corrodi, „Kritische Geschichte des Chiliasmus", Zurich
1794.

J. G. Planck, „Geschichte der Entstehung, der Ver-
änderungen und Bildung unseres Protestantischen Lelir-
begrifls". 1791.

G. Th. Strobel, „Leben, Schriften und Lehren Thomae
Müntzers" enz. 1795.

T. W. Röhrich, „Geschichte der Reformation im Elsass
und besonders in Stras sburg". 1831.

J. Hast, "Geschichte der Wiedertäufer". 1836.

Dr. W. Zimmermann, „Allgemeine Geschichte des
groszen Bauernkrieges". 1843.

A. M. Cramer, „Levensbeschrijving van David Joris/\'
Ned. Arch. voor K. G. van Kist en Rooijaards. 1845.

M Carriere, „Die philosophische Weltanschauung
der Reformationszeit" 1847.

H. W. Erbkam, „Geschichte der protestantischen
Sekten im Zeitalter der Reformation/\'. 1848.

K. Matthes, „Comparative Symbolik\'⁷. 1853.

C. A. Cornelius, „ Geschichte des Münsterischen
Aufruhrs, Zweites Buch, die Wiedertaufe" 1860.

C. A. Hase, „Seb. Eranck von Word, der Schwarmgeist".

B. ter Haar, „De Geschiedenis der Christelijke kerk
in tafereelen^//. dl. IY. „De Wederdoopers."

E. ISTippold, „Die anabaptistischen Tendenzen in
ihrer Bedeutung für das Yerständnisz der Reformati-
onszeit. "

E. Nippold, „David Joris von Delft. Sein Le-
ben, seine Lehre und seine Secte". (Zeitschrift für die
Hist. Theol. 1863, 64).

Heberle, „Die Aufänge des Anabaptismus in der
Schweiz^//.

Herzog, Real-Encyclopaedie, u. s. w. op de artt. Ana-
baptisten, mntitrinitariers, Bader, Bockhold, Carl-
stadt, Cellarius, Chiliasme, Communisme, Denck,
Eu ank, Hetzer, Hofeman, Hübmaier, Menno Si-
mons, Monster, Münzer, Offenbaring, Stiepel, Ub-
boniten.

Ook vele werken over Kerkgeschiedenis en Dogmatiek
zijn\'door mij, waar het noodig was, geraadpleegd, terwijl
liet gebruik van nog andere schriften van zelfs hier en
daar uit de aanhalingen zal blijken.

Een goed werk over het Chiliasme is tot heden niet
verschenen. Bijdragen leverden Calixtus en Munscher.
Een werk, dat volgens den titel op volledigheid aanspraak
scheen te maken, was dat van Gorrodt. zeer eigenaardig
„ein JNTaturalienkabinet eschatologischer Ueberspanntheiten^//
genoemd. \') Het Chiliasme is volgens Corrodi niet veel meer
dan het gewrocht van een eigenaardig fanatisme, dat zich
evenmin voor de regtbank der zuivere exegese, als vooi\'
die van het gezond verstand handhaven kan. Met uitzon-
dering eenigzins van het eerste deel is zijn arbeid, niet-
tegenstaande den titel, in geenen deele kritisch. Daartoe
ontbreekt zoowel geregelde volgorde als innige zamenhang,
terwijl voorts het bevooroordeeld standpunt, waarop de
schrijver zich plaatst, alle onpartijdige beoordeeling en
grondige toetsing belet. Om het werkelijke zijn, het in-
wendige leven, den grond van het bestaan van het Chiliasme
te doorzien en aan te wijzen, mist Corrodi\'s arbeid der-
halve nagenoeg alle vereischten.

Hoewel deze schrijver voorts op vele plaatsen meer steenen
aanbrengt, dan bij den bouw noodig zijn, toch is het door
hem verwerkte op vele plaatsen niet volledig, en vooral
niet met kritische juistheid gezift.

Moet alzoo het tot nog toe geleverde in meer dan
een opzicht onvoldoende geacht worden, hiermede is
geenszins de overtuiging uitgesproken, dat het mij ge-
lukt zoude zijn, iets beters te voorschijn te brengen.
Het gelde veel meer als eene verontschuldiging wegens
het vele gebrekkige en onvolkomene, waarvan ik mij

\'1 Semisch.

onder mijnen arbeid telkens meer ben bewust geworden.
Want, gelijk het gemakkelijk is daar voor dwaling behoed
te blijven, waar uitnemende voorgangers den weg juist
hebben afgebakend, en waar hun werk alle moeijelijkheden
heeft weggenomen, zoo mag daarentegen een zacht oordeel
billijk voor hem worden verwacht, die zijne nog bijna
ongeoefende krachten wijdt aan een onderzoek, waarbij hij
de aanwijzing van zoodanige voorgangers mist. Ik eindig
daarom mijne voorrede niet dan met een dringend beroep
op de welwillendheid mijner lezers.

Voordat wij tot de behandeling van ons onderwerp over-
gaan, zal liet niet overbodig zijn een blik te werpen op
de geschiedenis van het Chiliasme van den tijd af, waarop
het voor het eerst in het midden der Christelijke kerk
zich voordeed, tot op de eeuwen, die onmiddelijk de groote kerk-
hervorming der zestiende eeuw voorafgingen. Gelijksoortige
verschijnselen toch, die zich in den loop der tijden tel-
kens weder op denzelfden bodem en onder verwante om-
standigheden ontwikkelen, mogen, ook al biedt de vorm, waar-
onder zij optreden, menig punt van verschil en afwijking
aan, niet anders dan in hun gemeenschappelijken oorsprong,
onderling verband en historische opvolging, beschouwd wor-
den. Ieder dogma en iedere zich aan dit dogma aansluitende
of zich daarvan verwijderende overtuiging, vindt zijnen
oorsprong in de Heilige Schrift, den denkenden geest of
de behoeften van het zedelijk leven, of treedt te voor-
schijn ten gevolge van zich telkens onherroepelijk ver-
toonende gebreken op verstandelijk of zedelijk gebied. De
verschijningsvorm moge gewijzigd worden door het ver-
schil in behoeften van den tijd, in ontwikkeling, vooruit-
of achteruitgang van cle eeuw, die zich hiermede bezig
houdt; in het licht van andere omstandigheden moge het
eene andere kleur aannemen, toch blijft hetgeen de kern

uitmaakt, inwendig onaangetast, totdat liet, bij het gemis
van steun- en aansluitingspunt, zelf in het verledene en
de vergetelheid terugzinkt. Zoolang dit echter niet ge-
schiedt wisselen de dogmen in vorm, maar blijven in hoofd-
zaak. Die hoofdzaak is dan tevens het hoogere vereeni-
gingspunt, waaruit, in verband met de uitwendige omstan-
digheden, de verschillende verschijnselen hunne voldoende
verklaring vinden.

Geldt het hier beweerde in het algemeen voor de ge-
schiedenis van iedere leerstelling; meer in het bijzonder is
dit het geval met die van het Chiliasme. De phasen.
die de leer van het duizendjarig rijk doorloopt, de dik-
wijls lijnregt aan elkander tegenovergestelde vormen en
eigenaardigheden, waaronder zij zich voordoet, zijn
rijk aan aantal en verscheidenheid. Zóó -is dan ook
hier meer dan elders de kennis , althans in de
hoofdpunten, noodig van het ontstaan, den voortgang en
de ontwikkeling der meeningen en stellingen, die wij in
hun optreden tijdens de Reformatie wenschen gade te
slaan. Een kort overzigt van hetgeen in betrekking tot
het Chiliasme aan dien tijd voorafging, vinde derhalve
hier zijne plaats. \')

Reeds bij een vluchtigen blik op de geschiedenis valt
het in het oog, dat de geschiedenis van het Chiliasme
voor de Hervorming zich als van zelve in twee geheel
van elkander verschillende deelen splitst.

(1 Semisch in Ilerz. Real-Enc. v. Chiliasmus. — W. Miinscher, Hand-
buch der Christlichen Dogmengeschichte. 1818, 2er Band, 264 — 280. —
Dr. Ë. Lücke, Versuch einer vollständigen Einleitung in die Offenbarung
Johannis. 1832. S. 480 — 523. — Dr. K. R. Hagenbach, Lehrb. der
Dogmgesch. 1867. \'175, 139, 202. — H. W. Rinck, Die Schriftmäszig-
heid der Lehre vom tausendjährigen Reich n. s. w. 1865. -— E. Reuss
Ilistoire de la Théologie Ckrétienne au siècle apostolique. Tome 1.1860 —
A. Ritsehl, het ontstaan der Oud- Katholieke kerk \\ 860.

Gedurende de eerste vier eeuwen, nagenoeg tot op den
tijd van Augusttnus behoorde de leer van het duizend-
jarige rijk tot de lievelingsdogmen der gansche kerk,
zoo zelfs dat Justijn de Martelaar verklaarde, clat in de
Katholieke kerlc, zoover hij die kende, het Chiliasme de heer-
schende meening was, en de verwerping niet anders be-
schouwd kon worden, dan als eene toenadering tot de gnosti-
sche denkbeelden. \') Na Augustinus grijpt juist het tegen-
overgestelde plaats : de kerk verwerpt, de secten belijden
het Chiliasme. — Wij willen beide tijdperken iets meer
van nabij beschouwen.

De eerste vraag, die zich voordoet, is uit den aard der
zaak die naar den oorsprong van het Chiliasme. Wanneer,
bij wien en uit welke oorzaken is het ontstaan ? Een
bevredigend antwoord is hierop nog wel niet gegeven. Zooveel
schijnt zeker, dat de geheele eschatologische rigting van
den tijd, waarop, en van het volk, waaronder Jezus optrad
eene bepaald chiliastische kleur droeg, en een welbereiden.
akker opleverde, waarop meeningen als die zich later aan Apoc.
XX en andere plaatsen aansloten, zich vruchtbaar konden
ontwikkelen. Reeds de verwachtingen der profeten van
een luisterrijk Messiasrijk (men denke b.v. aan Jes. 65)
moesten het gemoed van het Jooclsche volk, altijd ont-
vankelijk voor denkbeelden, Israels grootheid betreflende,
in dien geest gestemd hebben. .Niet weinig moest daartoe
voorts bijdragen dat eigenaardige gevoel van eigenwaarde
(Deut. IV : 7, Ps. CXLVII: 23), da,t den Jood steeds ken-
merkte, en later naar mate het volk zedelijk achteruitging
meer en meer in hoogmoedigen eigenwaan overging. Waren

•i) Zoo" zegt Just. o. a. (Dial. c. Tryph. Jnd.): t yó) xai fï xiri-q ficur
oot)oyrii),uort<; /.ara Ttavta yqt,avL(\'.voi xai aagxbi; drdovaow ytrrj—
fanfrai, e nortT&//,(&rt xai y_L)j.tr. t-rn tv \'I{QOXKinki]^ alxoêoatjB\'fio\'ti
xai xoOtitjibfiofi ol jcnotpijvni, ofioloyovotv.

zij niet het volk Gods, voorwerp van de zorg en liefde
van Jehovah sints onheuchelijke tijden, eenige dragers van
Zijne wet, Zijne kennis en Zijne openbaring, geliefden
„om der vaderen wik\' ? Wat waren de andere volken
bij hen vergeleken ? Kwam niet hun en hun alleen de
magt en de heerschappij over allen toe ? Maar hoe weinig
hadden de uitwendige omstandigheden beantwoord aan
dien dorst naar geluk en nationalen voorspoed. De Baby-
lonische gevangenschap, de Syrische slavernij, de Romein-
sche overheersching hadden, ieder op haar beurt, alle hoop
vernietigd of liever teruggeschoven naar eene onbestemde
toekomst. De voet der vreemdelingen drukte het Heilige
land ; geen vernedering, mishandeling of marteling werd
den afstammeling van Abraham gespaard. Toch leefde in
zijn gemoed de overtuiging, dat Jehovah\'\'s wil niet aldus
kon zijn, dat de onderdrukking en vernedering, waaronder
hij nu gebukt ging, niet immer kon duren, en reikhalzend
vestigde hij den blik op het verschiet. De tijd zou komen,
waarin de Messias zou optreden om zijn volk te bevrij-
den van vreemde heerschappij en vreemden smaad, om
Davids en Salomo\'s rijk in meer dan vroeg eren luister te
herstellen (Hand. 1:6). Dan zou alle ongeluk vergeten,
alle smart geleden zijn, ieder Israëliet, als in Abrahams
schoot, deel hebben aan volkomen, ongestoord, eindeloos
geluk.

Zoodanig waren de verwachtingen der Joden tijdens
Jezus in haren zuivers ten vorm. \') Gelijk zich verwachten
laat, konden zich, den zinnelijken aard van het meeren-
deel der Joden in aanmerking genomen, hierbij alligt
grovere, aardsche bedoelingen en uitzigten voegen. Zooals
uit de oudste deelen van den Talmud ¹) blijkt, was dit

1  Cf. CoKRom, 11. Th. I.

met de meesten dan ook op verregaande wijze liet geval,
en stelde men zicli het heil, door den Messias den zijnen
bereid, op hoogst overdreven zinnelijke wijze voor. En
het scheen, alsof druk en vernedering slechts schitterender
kleuren konden toevoegen aan liet tooverbeeld. door hunne
verbeelding hun voorgespiegeld. \')

Even verkeerd als het nu zijn zou de voorspellingen
der Apocalypse en het geheele Chiliasme uit deze voorstellin-
gen af te leiden of er toe terug te brengen ³), even zoo
weinig laat het zich ontkennen, dat, hetgeen bij het
Jodendom was voorgegaan, op de vorming der latere
Christelijke denkbeelden, eenen overwegenden invloed heeft
uitgeoefend. Reeds hierdoor wordt dit laatste waarschijnlijk,
omdat de eerste Christenen met het Judaïsme eenen ge-
meenschappelijken bodem vonden in ,de prophetie van
het O. Yerbond, en^- wel in dier voege, dat wat door den
Jood als slaande op de toekomst van den Messias werd geduid,
voor den Christen van toepassing was op de tweede komst des
Heeren, op de parousie. Evenmin mag worden voorbij gezien,
dat, hoewel het Christendom allerminst alleen in het Juda-
ïsme zijne verklaring vindt, het toch na en uit het Juda-
isme ontstaan is. Te Jeruzalem vestigde zich de kerk
voor het eerst, en zij die er toe behoorden, waren zoo
min de Joodsche atmospheer ontwend als den Joodschen
gedachtenloop ontwassen. Het verschil in beider denk-
beelden aangaande de toekomst is evenwel zoo ingrijpend,\'
en de invloed van het nieuwe Christelijke element
zóó overheerschend, dat de poging om het Christelijk
Chiliasme als de eenvoudige voortzetting en aanvulling
van het Joodsche te beschouwen, uit den aard der zaak

voortdurend zal moeten mislukken. Zeer teregt is aan-
gemerkt , dat het feit eener dubbele verschijning van
Christus, de eerste tot het verleden vol smart, de tweede
tot eene toekomst vol majesteit betrekking hebbende, eene
bepaalde verandering van het Joodsche denkbeeld was, en
een duidelijk verschil in het leven riep tusschen de vroegere
en de latere verwachtingen ¹ ). Dadelijk was dit verschil
merkbaar. Al sloot de Christelijke kerk zich onmiddelijk
aan de Synagoge aan ; in den persoon van jezus Christus,
de verzekeringen der Apostelen, en de Openbaring van
johannes waren voor de eschatologie al aanstonds nieuwe
elementen gegeven. Het eerst treedt daaruit op den voor-
grond, de in Christelijken zin met de Joodsche Messias-
verwachting parallel loopende verwachting der parousie. De
ondubbelzinnige verklaringen des Heeren dienaangaande,
Zijn opvaren ten hemel, dat de jonge gemeente, van haar
zigtbaar hoofd beroofd, in eenzaamheid had achtergelaten,
gevoegd bij den geweldigen indruk van eenen tijd, waarin
waarlijk alle dingen begonnen nieuw te worden, moest de
blikken reeds der Apostelen, met ingespannen aandacht
doen uitzien naar het tijdstip, waarop de Heer weder-
komen zou, om voor goed Zijne heerschappij te vestigen.
Algemeen was dan ook bij alle discipelen de overtuiging,
dat het einde aller dingen gekomen of nabij was, dat de
toekomst des Heeren en de dag der parousie zich niet
lang meer zouden laten wachten \'^J). Gelijk deze ge-

dachte bij uitnemendheid geschikt was den moed en
de standvastigheid van de door Jood of Romein geëischte
martelaren te verhoogen; zoo moest zij ook zelve door
het lijden, het onregt, de gevaren en de verdrukkingen,
die de gemeente troffen, nieuwe kracht en nieuw
voedsel erlangen. Te vaster moest de hoop op aan-
staande vergelding en vergoeding zich wortelen, naar-
mate er scherper tegenstelling was tusschen het lot, dat
de gemeente wenschte en het lot, dat haar deel was. En
waar kon voor Jood, zoowel als voor Christen het tooneel
der vergelding voor wat zij hadden uitgestaan, eerder geplaatst
worden, dan op de aarde, die immers ook het tooneel van
hun lijden geweest was? Zóó verbond zich met het denkbeeld
der parousie, steeds hechter de verwachting van een aardsch
rijk van Christus, . waarvan Zijne heerlijke verschijning het
lang gewenschte aanvangspunt zou zijn. Reeds spoedig
vond dit geloof, meer nog dan vroeger zijne regtvaardiging
en zijn bijbelsch steunpunt in de Apocalypse van johan-
nes, die door de oudste Christenen reeds dadelijk op den-
zelfden rang moest gesteld worden als de boeken des O.
Testaments. De beelden voorts, waarin het apocalyptisch
vergezigt zich hult en de symbolische voorstellingen, waar-
van het zich bedient, moesten het hunne bijdragen, om de
zinnelijke denkbeelden van het rijk van christus te ver-
sterken. Zonder uitzondering nam de eerste Christelijke
kerk het met zijne wenschen zoo wèl overeenstem-
mende Chiliasme der Apocalypse over, en sinds dien tijd
bleef Openb. XX aansluitingspunt en bewijsgrond voor
allen, die vroeger of later de leer van het duizendjarige
rijk, in hoe afwisselenden vorm dan ook, omhelsden. De
aard des menschen, die onwillekeurig liever zinnelijke
verwachtingen, dan geestelijke koestert; de begeerte, die
te midden der gruwzame vervolgingen bijna noodzakelijk

2

in het hart der verdrukte Christenen moest opkomen,
om nu met hunnen bespotten en gehaten Heer aan het
hoofd, over hunne vijanden te zegepralen en over hen
als koningen te heersehen — deze beide zaken mogen
het hare er toe bijgedragen hebben, om het snelle aannemen
van het Chiliasme te bevorderen; ongetwijfeld is het de
bijbelsehe voorspelling en in het bijzonder de Apocalypse
geweest, waardoor die leer zich zoo heeft kunnen vestigen,
en niettegenstaande den sterk uitged rukten tegenzin van
later tijd, zich telkens met hernieuwde levenskracht weder
heeft kunnen vertoonen. Daarom waren dan ook Chiliasme
en Apocalypse met elkander als zamengeweven, zoodat
beider geschiedenis nagenoeg dezelfde is \').

Reeds hebben wij gezien, welke snelle uitbreiding het
Chiliasme verkreeg. De Joodsch-Ohristenen bragten het aan
de Christenen uit de Heidenen over, en ook bij hen stuitte
het aannemen op geen enkel bezwaar, zoodat het Oosten
en het Westen het weldra gelijkelijk toegedaan waren.
Naar gelang van ieders individualiteit wijzigden de
chiliastische overtuigingen zich bij hare aanhangers. Het
onderscheid tusschen het zoogenaamde Chiliasme sublilis
en crassus openbaart zich reeds dadelijk. Hielden
sommigen meer in den geest der Openbanng zich aan
het geestelijk element, zonder nogtans de zaak zelve
te verwerpen, anderen gaven in tijdelijke en zinnelijke
opvatting den Joden niets toe. Intusschen schijnt het
Oosten bij voorkeur de grovere opvatting gehuldigd te
hebben.

In zijnen zuiversten vorm vinden wij het Chiliasme in
den aan Baknabas toegeschreven brief, cap. 15. Uitgaande

\') „Die Geschichte des einen ist fast durchweg die des andern." (Se-
misch).

van Ps. 90 : 4 meent hij in verband met de zes schep-
pingsdagen, en den daarop gevolgden rustdag, dat de
Heer in 6000 jaar alles voleinden zal, waarna Zijn Zoon
komen zal, om een einde te maken aan den tijd des
boozen. Eindelijk wordt het begin van den achtsten dag d. i.
het begin een er andere wereld in het aanschijn geroepen.
De daaraanvoorafgaande duizendjarige Sabbathsrust zal voor
de geloovigen een tijd van reinheid en voortgaande heiliging
geweest zijn. In denzelfden geest zijn de wenken, door den
„Pastor van Hekmas" als ter loops gegeven ¹). Ook de
Sibyllijnsche boeken en het Testament der twaalf patriar-
chen bevatten enkele zinspelingen op een eenmaal te
Jeruzalem op te rigten rijk van Christus.

Niet minder dan barnabas en de „Pastor van hermas\'"
bleef jtjstijk de martelaar van alle overdrijving vrij. In
zijnen Dialoog met den Jood trypho ²) antwoordt hij
niet alleen voor zich zelf, maar voor alle regtzinnigen,
bevestigend op de vraag van trybho, of hij in ernst ge-
loofde, dat Jeruzalem weder zou worden opgebouwd, dat
al zijne geloofsgenooten zouden worden verzameld, om met
Christus, de patriarchen, de profeten en alle bekeerden
de hoogste vreugde te genieten. Hoedanig hij die vreugde
verstaat, kan opgemaakt worden uit zijn beroep op het
woord des Heeren, dat de opgewekten in Zijn rijk niet
huwen, maar den engelen gelijk zullen zijn ³). Zóó houdt
jusTijN het midden tusschen grofzinnelijke opvatting en
idealistische vergeestelijking ⁴).

Een ander standpunt namen de meeste ebioniten, cerin-
thus, paimas en na hen irenaeus xn. Volgens ceriwthus

1 \') Vis. 1, cap. 3.

2 ^s) c. 80 en 81.

3 ) Luc. 20 : 35.

4 ) HaüesbacHj 1. 1. S. 175.

(cajus bij eusebius en dionysius van Alewandrië geven
een vrij eensluidend berigt over hem) was een duizendjarig
aardsch rijk te Jeruzalem te verwachten, waarbij het
vleesch weder aan begeerte en lust zou mogen toegeven,
en een luisterrijk gastmaal zou worden gehouden. Mis-
schien zijn deze berigten door de tegenpartij, die ze ons
overbragt, te sterk gekleurd, maar in elk geval schijnt
het duizendjarig rijk, dat hij aannam, als hoogst zinnelijk
te zijn gedacht. Evenzoo bij papias, die zich (in eene bij
irenaeus aangehaalde plaats) uitput in beschrijvingen
der vruchtbaarheid van den wijnstok, op hoogst zin-
nelijke wijze, in echt Habijnschen geest geschilderd.
Niet onduidelijk komt voorts zijne meening uit in eene
bij EusEBius aangehaalde plaats, waarin hij van een tijd-
perk van duizend jaren spreekt, waarin de heerschappij van
Christus hier op deze aarde ligch am el ijk zou worden
opgerigfc \').

Al zijn cerinttilis noch papias als de vaders van het
grovere Chiliasme te beschouwen, (zooals sommigen gewild
hebben) er is toch naauwelijks aan te twijfelen, of beiden,
vooral papias, die zich op de getuigenis van de jongeren der
apostelen kon beroepen, zullen tot de verbreiding der leer
in dien vorm veel hebben bijgedragen. Onmiskenbaar is
dan ook de invloed door papias in dit opzigt op irenaeus
uitgeoefend. Irenaeus is de eerste schrijver van wien ons
eene uitvoerige uiteenzetting van het Chiliasme overgeble-
ven is. In het vijfde boek van zijn werk „over en tegen de
Gnostiek" ^s) wijdt hij verscheidene hoofdstukken aan liet
wederleggen der Gnostische beweering, als zou het Chilias-
me een joodsch droombeeld zijn.

Het dualistisch systeem der Gnostici moest hen natuur-

lijk afkeerig maken van ieder aardsch vooruitzigt, en e-
dere het Chiliasme naderende meening doen bestrijden.
Tegenover hen beroept zich ihenaeus op-profetische uit-
spraken als Jes. XI:6, LX V:25 enz., op de woorden van
Jezus Matth. XXVI: 29, van Paulus 1 Cor. XV:25 vgg.,
op de overlevering van hen, die nog „het aangezigt der
jongeren des Heeren gezien hadden/\' en op de voorspel-
lingen der Apocalypse. Dat alles was nog onvervuld.
Daarom zou binnen korten tijd een aardsch rijk, eene vol-
kom ene Christusregering te Jeruzalem worden gevestigd.
De geloovigen zouden met Jezus heerschen; alle aardsche
magt, in de eerste plaats het Romeinsche rijk, zou ver-
nietigd worden. Eerst moest echter de Antichrist, wiens
naam door het cijfer 666 aangeduid wordt, optreden, maar
door Christus overwonnen worden. Dan zou liet rijk van
Christus volgen; de aarde zou in ongekende vruchtbaar-
heid, duizendvoudige vrucht voortbrengen; tot de wilde
dieren toe zouden den mensch onderworpen zijn. Alle
beelden, die in de Heilige Schrift tot een zoodanig geluk
betrekking hebben, worden door irenaetjs letterlijk uit-
gelegd, en zijne slaafsche gebondenheid aan de letter gaat
zóó ver, dat hij op grond van Apoc. XI:19 zelfs een
werkelijk altaar in den hemel aanneemt. Wel beschouwt
hij het duizendjarig rijk tevens als een toestand van voor-
bereiding tot hooger, geestelijk geluk, maar dit neemt niet
weg, dat münscheb teregt van den ruwen, zinnelijken
vorm van zijn Chiliasme gesproken heeft\').

Hooger beteekenis verkreeg het Chiliasme in het geestes-
leven der kerk, door het optreden der Muntanislen, bovenal

door hunnen talentvollen verdediger temtjijjanus. Van
dien tijd af echter dagteekent ook de meer ernstige re-
actie, die zich nu in de kerk zelve tegen de vroeger al-
gemeen aangenomen leer begint te openbaren. Het denkbeeld ,
dat bij montattus en zijne beide profetessen maXimilla
en priscilla op den voorgrond stond, was dat van het
naderend einde der wereld. Maximilla had het reeds uit-
gesproken : „jNTa mij komt geene profetes meer, maar het
einde van alles " \')

Mogten anderen begeeren, dat de komst van het ko-
ningrijk nog langer werd uitgesteld, het onophoudelijk
gebed der Montanisten was: Uw koningrijk kome \').
Uit dat geloof aan en die hoop op de met rassche schre-
den naderende wederkomst van Christus, vinden de pro-
phetische extase aan den eenen kant, en de vergedreven
ascese, die wij bij hen vinden, aan den anderen kant
hunne verklaring. Levende in de „dies novissimi" maakten
zij de prophetie van Joel op zich toepasselijk, waarin
eene uitstorting van den geest over\' alle vleesch beloofd
was. En tevens zochten zij meer dan in de orthodoxe
kerk Het geval was, duidelijk het onderscheid te voorschijn
te laten treden, dat de discipelen van den Christus van
de wereld scheidde. Het zich trachten te onttrekken aan
vervolgingen of martelingen, het verloochenen [ook in het
minste] van den naam, dien men beleed, waaraan men
zich meer en meer begon schuldig te maken, bleef hun
vreemd. Yol brandenden ijver en gloeijende geestdrift
strekten al hunne pogingen er heen, om beide geest en lig-
chaam, en zeker het ligchaam niet het minst, onberispe-

^l) „Mfu\' f /is ov\'xfTt cTooqcryTi,\' fOriu aAtó nvwtXtva." Men ver-
gelijke -aangaande het Montanisme hieromtrent Baur\'s: Het Christendom
en de Christelijke kerk der 3 eerste eeuwen lil, t. b.

■) Cf. Tertulliaims de Orat. Domin. Cap. 5.

lijk te bewaren tot in de toekomst des Heeren. Die toekomst
was aanstrande, en zon hen in zijnen duizendjarigen duur
ruimschoots voor het geledene schadeloos stellen.

Onder de velen, die het Montanisme voor zich won,
was teeïtt lij anus . Al zijne geestkracht en al zijn talent
wendde hij aan, om de nieuwe openbaring ingang te doen
vinden. Zijn werk „de spe fidelium" voornamelijk over
dit onderwerp handelende, is verloren gegaan. Uit hetgeen
uit zijne andere schriften blijkt, wordt echter duidelijk,
dat hij een nieuw rijk aannam, dat op aarde gesticht, eene
voorbereiding voor den hemel was. Jeruzalem zou er het
middelpunt van wezen, en allen, die er deel van uitmaak-
ten zouden zich in het genot gesteld zien van een over-
vloed van geestelijke goederen, als vergoeding voor wat
zij op deze wereld veracht of verloren hadden. Na dui-
zend jaar zouden dan de wereldbrand, het gerigt en de
eindbeslissing intreden, gjjg Zóó vertoont het Chiliasme bij
tertuulianus een meer geestelijken vorm dan bij ikenaeüs,
al blijft het niet te ontkennen, dat het zinnelijke moment
in meer dan een opzigt zich gelden laat. Tot het laatste
mag het zijne bijgedragen hebben, dat deze kerkvader,
zoo als bekend is, aan het zuiver geestelijke alle realiteit
ontzeide.

Zoowel door hunne ascese en hun onverschrokken vol-
harding te midden van alle gevaar, als door hunne ecsta-
tische toestanden, hunne eigen openbaringen en voorspel-
lingen, en niet minder door hunne begeerte, om een rein, van
de wereld afgescheiden rijk van Christus te vormen, bieden
de Montanisten meer dan een punt van overeenkomst
aan met de latere wederdoopers. Ook voor praktische
overdrijving waren reeds de kiemen gelegd. Dat echter
bij hen die kiemen niet tot zulk eene ontwikkeling zijn
gekomen, ligt misschien in de omstandigheden, die voor

hunne verspreiding niet gunstig waren. Hunne openbarin-
gen, hun overdreven ascese en levenspraxis, hunne over-
spannen eischen voor de geloovigen, hun fanatisme maakten
de kerk van hen afkeerig. Slechts in Afrika bleef nog
een poos eene kleine secte onderden naam Tertullianisten
bestaan. En om met hunne denkbeelden in de bestaande
toestanden in te grijpen, daartoe was Rome te magtig,
hun aantal en invloed te gering. Zóó verliep het
Montanisme zonder groote bewegingen te veroorzaken,
of andere gewigtige gevolgen na te laten dan den tegenzin,
die nu langzamerhand tegen hun geliefd dogme, het dui-
zendjarig rijk, begon te ontstaan.

Het eerste bewijs, dat de vroegere gunst begon te ebben,
gaf de heftige tegenspraak, die het Montanisme vond bij
den Roomschen presbyter ca jus. Afkeerig van alle dwee-
perij en overdrijving, bestreed hij met kracht het hoofd-
denkbeeld, waarvan het uitging. Ten einde daarbij de
moeielijkheid te overwinnen, dat het Chiliasme door de
Openbaring zelve geleerd wordt, verklaarde hij de Apoca-
lypse voor het werk van cerintïlüs, die door te schrijven
onder den naam des grooten Apostels, aan zijne joodsche
droomerijen over het rijk van Christus eenen gemakke-
lijkeren ingang had zoeken te verschaffen. Eenen ande-
ren weg sloeg \'een veel gevaarlijker vijand van het Chi-
liasme, de Alexandrijnsche school, bij monde van haren
rijkbegaafden hoofdvertegenwoordiger origenes en zijne
discipelen in. De rigting van dezen was lijnregt met het
Chiliasme in strijd. Hunne idealistische wereldbeschou-
wing, hunne overtuiging, dat het ligchaam slechts een
kerker der ziel, en toegaven aan zinnelijke lust verwijde-
ring was van God, in wiens gemeenschap het hoogste geluk
bestond, moesten de leer van een aardsch rijk voor hen aller-
aanstootelijkst maken. Reeds clemens toont er geen enkel

spoor van. Ojrigenes gaat verder en bestrijdt vinnig,
wat zijn voorganger stilzwijgend was voorbijgegaan. Had
cajus de authenticiteit der Apccahjpse ontkend, en op die
wijze aan het Chiliasme zijnen bijbelschen steun willen ont-
men, Origenes slaat een en anderen weg in. De Openba-
ring is voor hem wel het werk • van den Apostel jchannes,
maar naar zijnen regel, dat alles wat in de H. S. onwaar-
dig, ongeestelijk of onvruchtbaar is, op mystisclie of alle-
gorische wijze uitgelegd moet worden, verwerpt hij alle
stoffelijke, letterlijke verklaring van het duizendjarig rijk
en liet nieuwe Jeruzalem. Hij maakt daarentegen het
bijzondere op het algemeene, het historische op het ideële
van betrekking. Het geloof der Chiliasten was voor hem
een ongerijmde gruwel ¹). In de voetstappen van orige-
nes trad zijn leerling dionysiüs van Alsxandrië,, die de
opvatting zijns meesters tegen den talrijken weerstand,
dien ze nog altijd vond, verdedigde. Hoezeer toch de
allegorische uitlegging in den smaak des tijds viel, ontbrak
verzet er tegen geenszins. De bekendste Chiliasten tijdens
of kort na origenes waren nepos, korakion, metiiodius,

hippolytus, victorinus en lactamtius, terwijl hieronymus
zich over dit punt niet duidelijk heeft uitgelaten. Nepos,
een Egyptisch bisschop, een man van groote vroomheid
en uitnemende bijbelkennis, verzette zich in een met geest-
drift ontvangen werk ^s) tegen de allegorische interpretatie.
Toen, ten gevolge hiervan, in Alexandrie en Egypte onrust
en zelfs scheuring in de kerk schenen te zullen komen,gelukte
het aan dionysiüs den na nepos aan het hoofd der Egyptische
Chiliasten staanden korakion met zachtheid tot zijn gevoelen
over te halen. Ten einde zijne overwinning voor goed te
verzekeren, schreefDioNYsius zijn _ffntqï tnuyyeXicov", waarin

yxfoy/ia /.toy Orjgóv, aroTCavarov-,
2) :-).!)\'y<y^ d/J.ijyciQia reov.

hij zoowel de authentie der Apocaljpse, als de moge-
lijkheid overal den historischen zin getrouw te blijven, ont-
kende. Wel bleven methodius, bisschop van Olympus en
APOLLiNARis, bisschop van Laodicea nog aan de vroegere over-
tuiging getrouw, maar men kan aannemen, dat na dit werk
de kracht van het Chiliasme in het Oosten gebroken was.

Langer hield het zich evenwel in het Westen staande.
COMMODIANUS en VIOTORINUS van Pettau namen het in
min of meer groven vorm aan. Den laatsten steun had
het Chiliasme in de welsprekendheid van lactantius. Even
als baunabas, vindt deze in de zes scheppingsdagen de sym-
boliek voor de 6000 jaren, die het duizendjarig rijk moeten
voorafgaan. Yoordat deze laatste periode evenwel begint,
grijpen groote oorlogen, plagen en strafgerigten Gods plaats.
De Antichrist verschijnt, maar wordt door den persoonlijk
teruggekomen Christus overwonnen en met de zijnen ver-
nietigd. Een tijd van geluk en voorspoed wacht dan de
geloovigen. De magt des boozen is gebonden, niets ont-
breekt den deelgenoot des rijks. Na de 1000 jaar volgt
eene laatste poging van den booze om zich van de heer-
schappij meester te maken, die evenwel mislukt. De tweede
opstanding, het eindgerigt en de gelxeele verandering der
aarde volgen.

In zijne schilderingen maakt Lactantius, trek voor
trek gebruik van de beschrijvingen, Apoc. XX. De Sibyl-
lijnsche boeken en andere Apocalyptische schriften, benevens
zijne vurige verbeeldingskracht, bieden hem verder de
velerlei versieringen, waarmede het schema der Openbaring
wordt aangevuld.

Wij kunnen Lactantius als den laatsten chiliast van
eenige beteekenis in de oude kerk beschouwen. Tijdens
hem toch greep de groote omwenteling plaats, waardoor
het vroeger verdrukte en verachte Christendom staats-

godsdienst werd. Deze verandering had op het Chiliasme
den meest overwegenden invloed. Twee zaken toch hadden
den opgang, dien het maakte en den bijval, dien het
vond, ten gevolge gehad. Het lijden der kerk had de
hoop op betere tijden levendig gebonden, en de Openbaring
had een onwankelbaren bijbelschen grond gegeven. Door
het toetreden van constatsttijn tot het Christendom
werd het een èn het ander aan het Chiliasme ontnomen.
Waartoe toch langer op een aardsch rijk en eene persoon-
lijke verschijning van Christus gehoopt, waar de Chris-
telijk geworden staat, de vervulling aller wenschen vol-
komen met zich bragt; waar de uitdrukkelijke wil des
keizers allen vijanden het stilzwijgen oplegde, tallooze
voorregten aan de kerk schonk en de bekeering van al
wat tot het Romeinsche rijk behoorde, scheen te beloven?
En wat het tweede punt aangaat-, reeds hebben wij op-
gemerkt hoe alle aanvallen op het Chiliasme zich allereerst
op de Openbaring rigtten. Men verklaarde met cajus of
dionysius de Apocalyp.se voor geen apostolisch geschrift, of
verwierp met Okioekes den woordelijken zin. Beide me-
thoden waren niet geschikt, om alle tegenspraak te doen
verstommen. Nu echter komt onder den invloed des
tijds eene exegese op, die ofschoon grenzenloos willekeu-
rig, met hetgeen men zelf had gezien en bijgewoond zoo
overeenkwam, dat zij al dadelijk op onverdeelden bijval
rekenen kon, en clan ook trots hare fouten eeuwen lang
is aangehouden.

De voornaamste woordvoerder der nieuwe rigting was
Augustinus. Zelf was hij, naar eigen verzekering \'),
eenmaal het fijnere Chiliasme toegedaan geweest. Latei-
veranderde hij geheel. Het duizendjarig rijk is volgens

\') Sermo 159. Verg. Hagenbach, 1. 1. S. 305.

hem tegenwoordig, en heeft met het begin van het Chris-
tendom eenen aanvang genomen, zoodat naar zijne meening
van Chiliasme geen sprake kon zijn. Het rijk van
Christus was de kerk \'). De gebonden satan was de
door de verschijning van christus en de magt van het
Evangelie krachteloos geworden inwerking van den booze.
Deze zienswijze beantwoordde zóózeer aan de tijdsomstan-
digheden, en later aan de behoeften der Roomsche kerk,
dat zij van augustinus tot na de Reformatie de heer-
schende gebleven is. Met haar was het lot van het
Chiliasme voor geruim en tijd beslist. De veroordeeling
trof echter meer den groven vorm, dan het denkbeeld
zelve; zooals blijkt uit het „ketterboek" van philastrius
en uit dat van augustinus ^s).

Verwierp de kerk alzoo haar eigen vroeger Chiliasme
niet bepaald, werkelijk liet zij het toch voor goed varen. De
opvatting van augustinus had in de Middeleeuwen traditi-
oneel gezag. Klerus en hiërarchie vonden hun duizend-
jarig rijk in de toenemende magt der kerk. Het eenige
punt, waaromtrent men het nog oneens was, lag in de vraag
of men de 1000 jaar letterlijk of symbolisch op te vatten

Zóó bleef het in. de Katholieke kerk. De Cat. Rom. Be orat,
domin. zegt: „Petimus a Deo, ut regnum Dei, quod est Ecclesia, propa-
getur."

Corp. haereseolog. Tom. I. edit. Pk. Oehi.ee. Philastrius, de
Haeresibus liber c. 59: „Alia est haeresis Chilionetarum quae docet

ita: cum venerit Christus de coelo, mille anui erimt...... carualiter ad

vi vendu m, geuerandum et maiiducandum, sicut fit nunc in hoe seculo
quotidie." Ibid. Augustinus de Haeresibus liber c. 8: [Cerinthiaui]
mille quoque annos post resurrectionem in terreno regno Christi, se-
cundum carnales ventris et libidiuis voluptatcs, futuros fabulantur, unde
etiam Chiliastae suut appellati."

had. Onderwijl naderde het jaar 1000, en de letterlijke
uitlegging bragt het volk tot de onrustbarende overtuiging,
dat het einde der wereld\' gekomen was. Niets opmerkelijks
echter gebeurde, en algemeen werd van toen af het dui-
zendjarig rijk voor een rijk van onbepaalden duur ge-
houden, of men zocht door verandering van aanvangspunt
het einde der wereld op een later jaar te stellen.

Bene andere bijzonderheid in de uitlegging der Apoca-
lypse gedurende de Middeleeuwen was deze, dat men in
haar hoe langer hoe meer een compendium der kerkge-
schiedenis begon te zien. Tot de kleinste, de nietigste
gebeurtenissen toe werden uit haar als voorspeld aangewe-
zen. Al de scherpzinnigheid van dien spitsvondigen tijd
werd aangewend, om hetgeen gebeurd was, gebeurde en
stond te gebeuren uit haar te verklaren. In Mahomed vond
men den Antichrist, ook wel in de secten, die tijdens de
twaalfde eeuw opkwamen. Innocentius III verklaarde het
getal 666 van den tijd, dat het Islamisme zou heerschen,
enz. Yoor de tegenspraak, waarin men zich hier ver-
wikkelde met hetgeen men aangaande het duizendjarig
rijk aannam, bleef het oog gesloten.

Zóó stond het in de orthodoxe kerk, en zóó kon het
blijven, zoolang er niet te scherpe tegenstelling kwam
tusschen het rijk van Christus, en zijne verwezenlijking
op aarde. Maar toen dit juist het geval begon te worden,
en de onwil over den overmoed en de bedorvenheid der
hiërarchie overal anti-pauselijke bewegingen in het leven
riep, toen allerwege secten opkwamen, die hoe ook in
graad en vorm van overdrijving van elkander verschil-
lende, toch allen haren oorsprong namen uit reactie
tegen de instellingen, de leer, het leven der kerk —
toen veranderde bij allen, die zich van haar verwijderden
deze toestand geheel. Dezelfde oorzaken als vroeger riepen

ook nu weder liet Chiliasme te voorschijn. Tan een met
Christus verschenen duizendjarig rijk van reinheid en
geluk konden zij in de kerk, die zij verwierpen, geen
spoor vinden. Dat rijk was nog niet gekomen. De voor-
spelling der Apocalypse was nog niet vervuld. Wel was
het einde nabij: want wie kon door den Antichrist
anders bedoeld zijn als het hoofd der antichristelijke
geestelijkheid, de Paus, wiens beeld immers trek voor
trek in de Openbaring was aangegeven ? Het Chiliasme
vertoont zich dan ook als een lievelingsdenkbeeld der vele
Middeleeuwsche secten, en dit wederom te meer, omdat
zwaard en brandstapel hun ook de verdrukkingen deden
ondervinden, die de eerste Christenkerk ondergaan had.

Het eerst maakte Joachim van Calabrië deze meeningen
geldig in zijne „Admiranda expositio venerabilis Abbatis
Joachimi in librum Apocalypsis beati Joannis" en andere
werken. Hij werd daardoor het hoofd van de dweepzieke
Franciskanen of Fratricellen, die uit zijne geschriften
hun „Eeuwig Evangelie" zamenstelden. Joachim nam
drie tijdperken aan, van den Vader, van den Zoon en
van den H. Geest. In den derden status of periode, die
ongeveer met 1260 aanbreken moest, komt de heerlijkheid
van het Christendom tot hare volkomene verschijning.

Soortgelijke denkbeelden worden ook bij de Katharen,
Apostelbroeders, Wa ldenzen en de aanhangers van Wik -
iiEFE en Husz gevonden. \')

Uit dezen blik op de geschiedenis van het Chiliasme vóór
de tijden der Hervorming, laat zich met betrekking tot zijne

Het Chiliasme der middeleeuwsche secten draagt hij al zijne voorstan-
ders een bepaald antikatholiek karakter. Positief wenschten zij voor een groo t
deel tot de zuiverheid der oorspronkelijke Christelijke kerk terug te keeren,
terwijl zij zich negatief tegen de misbruiken van Rome aankantten. Voor

uit- en inwendige ontwikkeling liet volgende opmaken :
I. Wat de verhouding der openbare meening tot het
Chiliasme aangaat: Het innigste verband bestaat tus-
schen het algemeen aannemen van die leer en de om-
standigheden der tijden. Opgekomen onder den
geweldigen indruk van het Christendom, wordt het
Chiliasme meer Mevelingsgeloof, naarmate de druk-
kende tijden eene verandering ten goede wenschen
en daardoor verwachten deden. \'Naauwelijks echter ver-
dwijnt die wensch, ofhet Chiliasme schijnt zijne reden
van bestaan te verliezen. Wel bood de H. S. eene
voortdurende regtvaardiging, maar de eigenaardigheid
van het boek, waarop het hier voornamelijk aankwam,
stelde menigen uitweg open voor hen, die zich aan
hetgeen duidelijk geleerd werd, wenschten te onttrek-
ken. Toch sprak de kerk geene veroordeeling uit,
dan alleen over den ruweren vorm, waarin het optrad,
n. Wat het Chiliamse zelve aangaat: In het oog sprin-
gend is het verschil tusschen de zinnelijke en de-
geestelijke opvatting. Tan de eerste maakt zich
niemand geheel los; bij de meesten is de tweede
slechts in geringe mate aanwezig. Aan de letter
van het geschrevene houdt men zich echter vrij streng.
Daardoor gaven het geloof aan de persoonlijke tegen-
woordigheid van den op nieuw verschijnenden Christus,
de overtuiging, dat de vroeger ontslapen geloovigen

het overige sloten zij zich op weinige uitzonderingen in hunuë escliatolo;
gische verwachtingen aan het stelsel van den grooten voorganger, Joachim
van Calabrïê aan, terwijl hunne opvatting van de gesteldheid der nieuwe
periode, die op de tegenwoordige volgen moest, eenen vrij geestelijken
vorm aannam door het inystisehe element, dat bij de meeste secten op
den voorgrond stond. Bij Wikleff en Husz was het Chiliasme de uit-
drukking hunner hoop op eene verbetering der Kerk.

aan het rijk deel zouden hebben, en de noodzakelijk-
heid, om de streng afgemeten 1000 jaar als voorbe-
reidingstoestand tot iets hoogers op te vatten (vooral
bij ÏREUAEtrs), aan het rijk, dat men verwachtte, toch
nog altijd een geestelijk, bovenaardsch karakter. Daar
mede staat dan ook in verband, dat het Chiliasme
nog niet in praktische overdrijving of uitspattingen
verviel, zich op het gebied van het geloof bleeft
bewegen, en niet werkend in het leven trachtte in
te grijpen. Wel waren daartoe, door het algemeen
verspreid gevoelen, dat de Christen tot heerschappij
over de wereld geroepen was, en dat alle magt, voorna-
melijk het Romein sche rijk eerst vernietigd moest
worden, de kiemen gelegd; maar alleen in het Mon-
tanisme vinden wij enkele en dan nog wel zeer
flaauwe sporen van pogingen, om het Chiliasme op
buitengewonen weg ingang te doen vinden.

EET CHILIASME TEN TIJDE DER
HERVORMING.

EERSTE HOOFDSTUK.

het chiliasme en de hervorming.

Hing het Chiliasme vóór de Reformatie ten naauwste
te zamen met de gebeurtenissen der eeuwen, waarin het
zich vertoonde, nog enger is die band t ij d e n s de Refor-
matie. Zijnen oorsprong, zijne vreemde vormen, zijne
snelle ontwikkeling, zijn plotseling einde, dit alles vond
het Chiliasme enkel en alleen in de geweldige tijdsstrooming,
waarvan het begin der zestiende eeuw getuige was. Aller-
eerst. zijnen oorsprong — vroeger hadden de Apocalypse en
andere gedeelten van het Oude en Nieuwe Testament daar-
toe verreweg het meeste bijgedragen : nu bleef zulks het
geval niet langer. De bron wordt eene andere, de bijbelsclie
voorspelling wordt slechts aangewend, waar het er op aan
< komt nadere bepalingen te vinden, of eigen meening tegen
vreemde tegenspraak te verdedigen. Dat het Chiliasme

3

zich daardoor scherp onderscheiden moest, van wat het
eenmaal geweest was; dat het een op zich zelf staand ver-
schijnsel in de geschiedenis dier leerstelling en een karikatuur
der bijbelsche leer van een duizendjarig rijk worden moest,
wordt hieruit reeds waarschijnlijk. Andere gegevens, andere
factoren, andere oorzaken roepen noodzakelijk andere resul-
taten in het leven. Zóó ging het ook hier. Wat een
overtuiging geweest was, gegrond op eene openbaring Gods
aan Johannes geschonken, werd een uitvloeisel der over-
dreven en eenzijdige reactie van duizende overspannen
gemoederen tegen de verbasterde Roomsche Kerk, en door
die overdrijving tevens van verzet tegen de gematigde
rigting, die niet alleen van afbreken, maar ook van opbou-
wen wist. Telkens zullen wij dan ook de duidelijke sporen
van eenzijdigheid en fanatisme ontmoeten, als kenmerken
van den bedorven bodem, waaruit de plant opwies.

Na sedert augusïinijs, de lange middeleeuwen door,
een kwijnend bestaan voortgesleept te hebben, hervond dan
het Chiliasme gelijktijdig met, en niet minder ten gevolge
van de Hervorming eenen kring, waarin het zich bewegen
kon en nieuwe steunpunten, waaraan het zich hechten kon.¹
Yestigen wij, om ons hiervan te overtuigen, den blik op
den toestand van kerk 611 Sticlclt in en om 1517. Over de
schreeuwende misbruiken, die in beiden ontstaan waren,
over het betreurenswaardig verval waaraan beidenle den, is
slechtséene stem. Zoowel in een godsdienstig als in een
maatschappelijk opzigt verkeerde het meerendeel des
.volks in de grootste ellende en de diepste onwetend-
heid. Eenheid in het bestuur ontbrak en werd ook
bij hem , die haar moest vertegenwoordigen, bij den
Duitschen keizer niet gevonden. Zijn wil en die der staten,
waaruit het rijk bestond, liepen te dikwijls uiteen, zijne
magt was in de meeste gevallen eene meer dan twijfel-

achtige, en waar de pogingen, bijvoorbeeld van een maximi-
liaan, het goede ernstig ten doel hadden, stuitten zij af op ge-
brek aan medewerking en op het belang van zoo velen,
om den bestaanden onhoudbaren toestand te doen voort-
duren. Alle gezag kwam daardoor aan de vorsten, den
adel, de geestelijkheid. In de steden, vooral de vrije
rijkssteden, alleen, bood de van zich zelf langzamerhand
bewust wordende kracht der burgerij, eenigzins een tegen-
wigt aan. Maar overal elders was het volk onderworpen
aan al wat het zijnen heeren goeddacht te bevelen. En
het juk, dat zij oplegden, was niet ligt. De grievendste
belastingen, de meest ongehoorde geldafpersingen waren
aan de orde van den dag. Zelfs luthkr erkent, dat „de
last, die den gemeenen man drukte ^ bijna niet meer
te dragen was." „Wat doet gij anders, vraagt hij aan de
vorsten, „dan dat gij in uwe heerschappij over de volken,
heu knevelt en uitzuigt, met het doel toe te geven aan
uwen hoogmoed en uwe begeerte naar pracht ? Het zal
zoo lang duren, dat de arme, gemeene man het niet meer
zal kunnen uithouden . . . dat men uwen razeuden moed-
wil niet langer zal kunnen, noch willen noch mogen
dulden." — Herhaalde opstanden waren het gevolg ge-
volg geweest. Bij Erfurth, bij Keulen, in den Elsass en
in Wurtemberg had het vertrapte volk de handen ter be-
vrijding in een geslagen. Tot nog toe hadden de weder-
spannigen zich telkens tevreden laten stellen, om echter
spoedig te ondervinden, hoe weinig waarde vorstenbeloften
hadden.

Met den toestand van den godsdienst, was het voor zoo
ver Rome er de hand in had, nog treuriger gesteld. De
reine leer was vervalscht; het naderen tot God onmogelijk

\') Volgens Arnold, a. a. O. 627.

gemaakt anders als door tusschenkomst eener bedorven
kerk; de schreenwendste misbruiken, bespotting van alle
godsdienstig gevoel, waren ingevoerd en kerkelijk goed-
gekeurd. Verreweg bet meerendeel der geestelijkheid ken-
merkte zich als zoodanig slechts door eene zedelooze le-
venswijze en de meest volstrekte onwetendheid. Simonie
deed de beste plaatsen bezetten door hen, die het meeste
geld boden. De rondreizende bedelmonniken kwamen
daarbij als eene dubbele plaag voor het volk, op welks
kosten zij leefden, en wiens verstand en gemoed zij
bedierven.

De scholastiek was er in geslaagd van de Christelijke
leer bijna een anderen Talmucl te vormen, en de mystiek,
gelijktijdig opgekomen, bleef of magteloos of droeg hare.
vruchten eerst later. De pogingen tot hervorming, van
conciliën of Pausen uitgaande, beoogden meer eene refor-
matie in de kerk, dan eene radikale herschepping der
kerk, en mislukten, of leidden tot niets. Zóó stonden de
zaken; van daar misbruiken in de kerk, van daar verval
van het leerambt, van daar wanbegrip en vervalsching in
de leer, maar ook van daar algemeen verlangen naar ver-
andering en verbetering. \')

Niet van dien tijd evenwel dagteekent dat verlangen
eerst. Onophoudelijk hadden zich binnen en buiten de
kerk, al reeds eeuwen geleden, stemmen laten vernemen,
die met ernst en nadruk zich verzetten tegen de hand
over hand toenemende verbastering en verwereldlijking der
hiërarchie; die wezen op het snijdend kontrast van het
heden en het verleden; die er niet voor terug deinsden
in den Paus en de zijnen den voorspelden Antichrist te
zien. Steeds waren er mannen geweest, die luide hunne-

!) Cf. hast, 11. a. O. S. 10.

afkeuring te kennen gaven over cte toeheriiende misbrui-
ken en dreigend of waarschuwend den vinger tegen Rome
ophieven. Door den ganschen loop der Middeleeuwen
beweegt zich als een keten van hervormingspogingen,
als een onophoudelijk protest tegen de ontaarding van
Christelijke leer en Christelijk leven. Zelden echter
hielden die rigtingen de juiste maat. In de meeste ge-
vallen verwierpen zij met de misbruiken ook datgene, wat
in de kerk goed, waar, eeuwig was. Overdrijving, eenzij-
digheid, fanatisme leidden haar buiten het regte spoor,
voerden tot de schromelijkste dwalingen en boden zóó
aan Rome een welkom voorwendsel om met vuur en
zwaard niet alleen hen die dwaalden, maar in het alge-
meen, allen die zich van de leer der kerk verwijderden, een
eeuwig stilzwijgen op te leggen. Het weinige gevolg dei-
pogingen tot hervorming vóór 1517 bewijst voldoende, dat
de tijd van verzet nog niet gekomen was, dat het kwaad
nog erger, en de behoefte aan verlossing nog dieper en
algemeener moesten worden, Toch was niets van al wat.
zich tegen Rome aankantende, voorafging, verloren, en de
punten, waarin allen overeenkwamen, het onhoudbare dei-
overlevering en het regt van hetindividu o^ regtstreeksche
gemeenschap met Cod, begonnen zich langzamerhand in
het bewustzijn van ieder, die dacht en gevoolde, te laten
gelden. Ook de mystiek droeg tot dit laatste het hare
bij, en zóó vereenigde zich alles, de politieke verhoudin-
gen, het bederf der kerk en de voorbereiding van het
verledene om aan de zestiende eeuw mede te deelen „een
algemeen zielsverlangen naar eene volkomene verandering
van de onhoudbaar geworden toestanden der middel-
eeuwen."

Een eigenaardig bewijs voor dfc spanning, waarin men
overal verkeerde, levert de menigte voorspellingen, opgaven
van wonderteekenen, luchtverschijnselen en indrukwekkende
gebeurtenissen, waarvan de chronieken van de vijftiende en
zestiendeeeuw overvloei] en ¹). Zelfs Luther en Melanch-
ton konden zich van het denkbeeld niet losmaken, dat die
teekenen gewigtige gebeurtenissen voorbeduidden"). Zonder
twijfel heeft iedere eeuw zijne prophetiën en teekenen
gehad; maar het groote aantal, de beteekenis, die men er
aan hechtte en de voorliefde in het beschrijven en uitleg-
gen, toonen duidelijk, dat men in dien tijd er zich meer
dan gewoonlijk mede bezig hield. Men gevoelde, dat
groote omkeeringen aanstaande waren, en dit voorgevoel
deed op alles letten, wat er eene aanduiding van kon zijn.

Trouwens reeds de sterke sympathie, door Ltjther
van alle zijden ondervonden, en de tallooze aanhangers,
die hij binnen weinige dagen zich verwierf, wijzen er op,
hoe hij uitsprak, wat in veler harten leefde. Zijn optreden
tegen „het rijk van papen en monniken/\' tegen de
geestelijkheid, bij het volk gehaat om hare hebzucht, bij
de humanisten om hare domheid, bij den adel om haren
trots ²), zijn kloekmoedig breken met het bestaande kwaad,
zijn krachtige vordering van teruggave van het recht der
persoonlijkheid in zake van den godsdienst — was han-
delen in den geest van het geheele- volk. Eeuwen lang
had het vuur der reactie in het verborgen gesmeuld,
maar in die verborgenheid meer en meer elementen ont-
vlambaar gemaakt voor de eerste vonk. Eene omwenteling

1 !) Cf. Corrodi, 1. 1. Th. II S. 37, seqq. Camerarids, 1. 1. S. 101.

2  Hast, 1. 1. S. 13-15.

op staatkundig en godsdienstig terrein m o e s t plaats vinden.
Men wachtte slechts op de stoutmoedige hand, die den
toorts slingeren zou in de zamengelioopte brandstof. Tet-
zel\'s gruwel besliste de zaak. Als een bliksemstraal zetten
Ltjïhees 95 theses alles in vlam. Dadelijk schaarde zich
om zijnen naam alles, wat den vooruitgang liefhad en her-
stel verlangde voor de geledene grieven. lederen dag won
Luther nieuwe volgelingen, en reeds in 1519 zag von
Miltiz zich tot de bekende verklaring gedwongen : dat
hij het niet wagen zou niet een leger van 25000 man
hem naar Rome te voeren.

Met deze snelle vorderingen stond de inwendige ont-
wikkeling der Hervorming echter nog geenszins in even-
redig verband. Haar uitgangspunt, hoezeer volkomen ge-
wettigd, was geenszins een rijp, welberaden overleg, een
duidelijk inzigt in al datgene, wat te veranderen viel, geweest.
Eerst na 1520 overtuigde Luther zelf zich van het ge_
wigt van den stap, dien hij gewaagd had, van de gevolgen
die er uit zouden voortkomen. Vóór dat jaar had hij
meer Rome\'s misbruiken aangetast dan getracht een eigen
systeem op te bouwen, al stonden ook de hoofdpilaren
van zijne geheele denkwijze, het eenig geldend gezag
der H. Schrift en de regtvaardiging door het ge-
loof alleen, onwankelbaar vast. In die twee hoofdpun-
ten echter lag een geheel stelsel als in kiem be-
sloten, en zij zijn het, die Luther en de jonge Her-
vorming voor de overdrijving van de negatieve zijde, aan
alle reformatiën eigen, bewaard hebben. Door het stellen
van die basis voor alles, wat hij aannam, of bestreed,
ontging Luther het gevaar van inconsequentie aan
den eenen kant, van overdrijving aan den anderen. Zijn
eerste optreden moge in zeker opzigt niet ten volle van
zich zelf bewust geweest zijn, bij hem schaadde dit niet.

Maar Lutheïi stom! niet alleen tegenover Rome. Met
hem hadden duizenden den strijd tegen den gemeenschap-
pelijken vijand aangebonden, en wat bij hem een tegen-
wigt aanbod, ontbrak bij velen hunner geheel. Yerzet
tegen de bestaande misbruiken was de bodem, waarop
allen stonden, maar het kwam er op aan, te weten wat
misbruik was, en wat niet. Miste men den toetsteen ter
onderkenning, alligt kon men als verwerpelijk aanzien,
wat toch eigenlijk dit niet was. Dit gevaar werd werke-
lijkheid in den boerenkrijg en in die radikale rigting, die
later in het Anabaptisme hare uitdrukking vond. In den
boerenkrijg verzette zich het landvolk tegen de onder-
drukking van den adel, tegen eene soort van slavernij,
die den mensch onteert. Zij hadden gelijk, voor zoo ver
ook zij op de Christelijke vrijheid, door Lutheïi zoo
welsprekend gepredikt, aanspraak mogteii maken. Maar zij
hadden ongelijk, door dit te overdrijven, en op den onwettigen
weg van geweld ook datgene te eisclien, wat hun niet
toekwam: het gemeenschappelijk bezit van alle goederen,
het niet betalen van tienden, het niet gebonden zijn aan
de overheid. Toont zich in den boerenkrijg de politieke
en als zoodanig voor ons onderwerp minder belangrijke
zijde van het vraagstuk, in het Anabaptisme treedt het
religieuze element op den voorgrond. Wij merkten reeds
op, dat Lutheïi wel verre van de eenige te zijn, die de ge-
breken der Hoornsche kerk levendig gevoelde, integendeel de
tolk en vertegenwoordiger was der overtuiging van talloos
velen. Niets zou erger miskenning zijn van den aard der
Reformatie, dan haar in Luthee, of welk persoon dan
ook, geheel te laten opgaan. Zij was veelmeer de uitdrukking
der wenschen van een geheel volk, de algemeene re-
actie tegen. de Roomsche instellingen. Te voorschijn ge-
roepen door bestaande toestanden, had zij hare wortels

toch tevens in het veiiédene, had zij in déïi loop der
tijden hare langzame voorbereiding en dikwerf hare te vroeg-
tijdige uitbotting gehad. Van eenvormigheid van meening en
van rigting kon derhalve geen sprake zijn. In de hoofdzaken
moest men elkander ontmoeten, maar n iar ieders aard en
persoonlijkheid kon in bijomstandigheden verschil opkomen.
De persoonlijkheid van Luther, of van de andere reforma-
toren, mogt aan hen, op wie zij door omgang, of door
hunne geschriften invloed konden uitoefenen, op sterkspre-
kende wijze inwerken — dat dit bij allen geschieden zou,
liet zich allerminst verwachten. Had Zwingli\'s opvat-
ting regt van bestaan naast die van Luther, er was geene
reden, waarom Oaelsta dt, Münzer en anderen dat voorregfc
ook niet voor zicli zouden eischen. Aldus ging het met
ieder der „vele menschen van allerlei soort, die mede spra-
ken en mede handelden" ^ Te midden van alle verschil
toonen zich echter spoedig twee hoofdrigtingen. De eerste
in Duitschland door Luthee en de Wittenbergsche school
vertegenwoordigd, in Zwitserland door Zwingei en later
ook door Cai.vyn, omvatte allen, die zich aansloten, aan
hetgeen de meester leerde. Eerst de „loei", daarna de
belijdenisschriften werden hun shibbolelh. Uitgangspunt
voor de kritiek, waaraan zij liome onderwierpen, zoowel
als voor hetgeen zij zelf meenden te moeten aannemen,
was de onbetwistbare geldigheid des Bijbels. Onvoorwaar-
delijk verwierpen zij het gezag der overlevering en van alles
wat daarmede zamenhing. Rome hield zich aan Schrift
èn overlevering, zij alleen aan het eerste. Tegenover hen
stond de tweede hoofdrigting. Blijkbaar voor een groot
deel, hoewel onbewust, voortzetting der mystieke secten
der middeleeuwen gingen zij met radicaal-eenzijdige cönse-

quentie voort op den weg der ontkenning. Had Luther
de traditie afwijzende, als eenige kenbron voor goddelijke
zaken de Schrift gesteld, zij meenden, dat hiermede nog
niet genoeg geschied was. Ook voor hen behield de Bijbel
zijn gezag, maar om wat reden ? Omdat zij daarin eene
openbaring Gods zagen. Nu bragt hun mystiek echter
mede, dat ook zij met zoodanige openbaringen en mede-
deelingen des H. Geestes konden bevoorregt worden, en
daardoor in zich-zelven eene bron van Godskennisbe zaten,
rijker, overvloediger en beter betrouwbaar dan eenig ge-
schreven woord. Gingen zij minder ver, dan bepaalden
zij zich, gelijk reeds zoo dikwerf vóór hen geschied was,
er zich toe den zin der Schrift op mystisclien weg te ont-
pekken, volgens de inspraak van den II. Geest in eigen,
hart het eenmaal door den H. Geest ingegevene te verklaren.
Gelijk hun formeel uitgangspunt deed vermoeden, moest
hunne houding tegenover Rome oneindig negatiever dan
die van Luther wezen, hunne pogingen tot hervorming
een veel radikaler karakter dragen dan de zijne. Beide
partijen bestrijden Rome, maar komen tegenover elkander
te staan als conservatisme en radicalisme. De dikwerf
opgeworpene vraag, of liet eerste een stilstand en achter-
uitgang op den eenmaal ingeslagen weg, het tweede daar-
entegen de consequente, logische doorzetting van de reactie
tegen Rome geweest is, gelijk Roomsche schrijvers zoo
gaarne beweren, behoeft hier niet beantwoord te worden.

Wij noemden Luther\'s standpunt conservatief. In den
beginne was het dit zeker minder. De kracht, waarmede
hij zijne reformatorische werkzaamheid begon, en de vele
Roomsche misbruiken, die hij in weinige jaren aantoonde
en ter zijde stelde, bewijzen eerder het tegendeel. Nog

op den Wartburg keurde hij o. a. het breken van Carl-
stadt met het coelibaat ten volle goed. Maar de onlusten
kort daarna te Wittenberg uitgebroken, de beroeringen
door de Zwickauer profeten veroorzaakt, en meer nog
de kort daarna plaats grijpende gruwelen van den boe-
renkrijg deden hem in het afschaffen van het bestaande,
met nog meer omzigtigheid clan in het begin handelen.
Wat niet openbaar met Gods woord streed, kon blijven
bestaan. Zijne opvatting van het avondmaal, van den doop,
zijne inrigting van den cultus, enz. leveren duidelijke be-
wijzen, dat hij den Itoomschen zuurdeesem nog niet geheel
had verwijderd. Luthers denkbeelden werden door tal
van aanhangers gedeeld. De onberekenbare magt zijner
persoonlijkheid, zijne medeslepende geestdrift en welspre-
kendheid, zijne warme overtuiging en heilige ernst onder-
wierpen aan zijn woord de aanzienlijkste, zelfstandigste
denkers en godgeleerden. Daarbij was hij het geweest,
die het eerst het gebouw der hiërarchie aan het wankelen
had gebragt, die, vast door zijn geloof, voor Keizer noch
Rijksdag had gebeefd, die met helder inzigt en krachtige
hand in alles de zaak der Hervorming had weten te leiden.
Maar niet op allen werkte de hetoovering van zijn persoon.
Sommigen hadden wel van hem den eersten stoot ontvan-
gen, maar sloegen later eigen wegen in. Anderen waren,
meer onafhankelijk van hem in het strijdperk getreden.
Hoe ook verspreid, zijne geschriften kwamen niet in aller
hand. Velen lazen den Bijbel maar niet z ij n e uitlegging.
En in die uitlegging kon Luther zich ook moeielijk on-
feilbaarheid toeschrijven. Daarbij moest in het oog vallen,
dat veel van het door hem bewaard geblevene, zeer wel
kon geschrapt worden, daar waar hij te conservatief was
geweest. Wat eindelijk velen er toe bragt, om Luthers
partij te verlaten, en eene hervorming op eigen hand te

u

ondefneMeii, was de geneigdheid tot overdrijving, tot radi-
kale doorzetting van het eenmaal begonnene, die levendige
gemoederen voor een aangevangen zaak in geestdrift zet
en niet rusten doet, voor zij geheel geeindigd is. Uit den
hervormingsgeest ontstond spoedig een onstuimig doordrij-
ven der Reformatie, dat in meer dan één geval door on-
zuivere nevenbedoelingen gevoed, tot de uiterste dwalingen
leiden moest. Wrevel en onwil over Luthers bezadigd-
heid maakten zich luide kenbaar; men verweet hem stil
te blijven staan, waar nog zoo veel af te doen en te
verbeteren viel, en toen Luther — zooals bij gelegenheid
van het Wittenberger gesprek— niets daarop antwoordde dan
een „God straffe u, Satanas" ging men zijnen eigenen weg.

Spoedig moest deze radikale rigting dan ook niet alleen
met Rome in strijd geraken, maar ook met de Reformatoren.
Dit geschiedde o.a. met betrekking tot de Schrift, de sacra-
menten en de regtvaardiging door het geloof. Maar voorna-
mentlijk was zulks het geval met hun hoofddenkbeeld, het
begrip van de kerk. Met Rome hadden ze gebroken. In haar
nog een enkele der vereischten voor eene ware, zuivere kerk te
zien, kon in hun gemoed, evenmin als in dat van luther
na 1520, opkomen. Niet minder gevoelden zij zich af\'kee-
rig van de Protestantsche kerk, zoo als die zich langza-
merhand begon te vestigen. Ten eerste waren nog te
veel Roomsche dwaalbegrippen en misbruiken behouden
gebleven, en had de Hervorming zich naar hunne meening
nog niet ver genoeg van Rome verwijderd. Ten tweede
was er van de groote verandering op het gebied van het
dogma al zeer weinig vrucht te bespeuren voor het Chris-
telijk leven. De in strenge eenzijdigheid opgevatte leer
der regtvaardiging door het geloof deed de werken als van

\') Camer. Vit. Mei. p. 52. „Increpet te Deus. Satana.«

weinig waarde beschouwen. Was dit laatste allerminst
luthers bedoeling geweest, te ontkennen schijnt het niet,
dat werkelijk het godsdienstig leven tijdens en kort na
1517 niet die verandering ondergaan heeft, die men had
mogen verwachten hij eene zoo doorgrijpen de omkeering in
de geloofsovertuiging. Eene kerk, waarin nog zoo vele
zonden, zoo wéinig in- en uitwendige reinheid bij
hare aanhangers gevonden werd, droeg niet het kenmerk
het rijk van Christus te zijn, een rijk van volstrekte
heiligheid Het kenmerkend mystische der radikale re-
actie tegen Rome eischte boete, vasten, ascese en zelfpijni-
ging. In de Protestantsche kerk verwierp men deze, eer
dan dat men ze aannam. In de derde plaats, eindelijk,
en dit komt mij voor van het meeste gewigt te zijn, lag
er in het begrip kerk als zoodanig iets, waarmede ieder,
die zooals Münzer en de latere wederdoopers op onloo-
chenbaar mystischen bodem stond, zich moeijelijk kon
vereenigen. Reeds hun verzet tegen Rome was voor een
belangrijk gedeelte het gevolg geweest van het subjectieve
element, dat zich bij den mysticus geldend maakt. Voor

\') In hoever deze beschuldiging regt vaardig is, behoeft hier niet onder-
zocht te worden. Het donkere tafereel, dat Arnold 1. 1. 754—793 (dus
40 pag. in f°.) van de zedelijkheid der kerk in de jaren, die onmiddelijk
op de Hervorming volgden, ophangt, schijnt het, door de secteu, wier,
uitwendige heiligheid zelfs door hunne tegenpartij herhaaldelijk geroemd
wordt, gedane verwijt vrij waarschijnlijk te maken. De smart, die Luther
op het laatst zijner dagen tot deD kreet dwong; „Nur weg aus diesen
Babel" is misschien voor een deel wel te verklaren uit het feit, dat de
eerst met zooveel geestdrift ontvangen Hervorming, reeds zoo spoedig ook
intensief iu kracht scheen af te nemen. Later schreef Liether (zie Zim-
meraus 1. 1. 11:57): „Die Welt wird aus dieser Lehre nur je länger je
ärger (de leer der regtvaardiging door liet geloof alleen). Jetzt sind die
Leute mit sieben Teufeln besessen, da sie zuvor mit Einem Teufel be-
sessen waren, sie sind geiziger, listiger, vortheilischer, unbarmherziger
unzüchtiger n. s. w. denn unter dem Pahstthnm,\'

den Katholiek was de kerk het vaste middenpunt, van
waar uit aan alle deelen licht en leven moesten toestroo-
men, eene eenheid, waartegenover het individu zich in
eenen toestand van onvrijheid bevond. De persoonlijkheid
was in de Roomsche kerk door liet absoluut gestelde
object der kerkelijke geloofsovertuiging in zijn denken,
zijn wihen, zijn naderen tot God gebonden. Gelijk dit reeds
in lijnregten strijd is met de beginselen van het Protes-
tantisme, dat overal het regt der geestelijke persoonlijkheid
en van het zelfbewustzijn als uitgangspunt stelt — in nog
hooger mate moest het aandruischen tegen het geloof van
den mysticus, wiens hoogste geluk en eenigste wensch juist
ligt in het onmiddelijk zelf met God omgaan, in den vol-
sten zin van het woord. Omdat haar zulks door de kerk
onmogelijk gemaakt werd, hadden de secten der middel-
eeuwen zich afgescheiden, en viel al wat er van hen tijdens
de Hervorming nog overig was, deze onmiddelijk toe. Niet
lang kon die vereeniging echter duren. Hare verwijde-
ring van Rome was eigenlijk een breken met alle kerken
geweest, in zoover het begrip kerk ten minste bepaalde
leerstellingen medebragt. Op eigen openbaring, bron
van de hoogste zekerheid zich beroemende, gevoelden zij
zich warscli van ie deren hand, waardoor hun subjecti-
visme als door eene objectief tegenover hen geplaatste magt,
zou kunnen gevaar loopen.

Kon de radikale rigting zich alzoo evenmin in als wet de
bestaande kerken vinden, het denkbeeld der Christelijke ge-
meenschap, waardoor alle heiligen en wedergeborenen veree-
nigd zijn, ging voor hen geenszins verloren. De vervolgingen,
waaraan zij spoedig van Roomsche, zoowel als van Protestant-
sche zijde blootstonden, noopten hen trouwens spoedig zich
meer onderling te verbinden en aan elkander te sluiten,
dan anders zou geschied zijn. Afzonderlijke gemeenten

kwamen op, door niets met elkander vereenigd dan dooi-
de bewustheid van een gemeenschappelijk geloof en een
gemeenschappelijk gevaar. Met elkander vormden zij geene
kerk, maar het rijk van Christus. Uit dit rijk van
Christus vloeien al hunne overige leerstellingen voort,
en uit de verschillende verhouding, waarin ieder er zich
toe plaatste, zijn al hunne onderlinge afwijkingen te ver-
klaren. Het rijk van Christus bestond alleen uit weder-
geborenen. Aan de wedergeboorte ontving men deel door
dooding van al datgene, wat in den mensch de werking
Gods tegengaat, door overgave aan God, vrijwillige beken-
tenis van eigen onmagt en door vervuld te worden door den
H. Geest. Eenmaal wedergeboren stond men tot God in de
door Hem geeischte verhouding, ging men met Hem om,
had aan Hem deel en ontving van Hem genadevolle, heer-
ijke openbaringen en mededeelingen. Reinheid van hart
en leven was een eerst vereischte, door strenge boete en
ascese te verkrijgen.\' Hoe toch zou de zondaar, ter neder-
gedrukt door den last zijner overtredingen, den Heiligen God
kunnen naderen P Toenemende heiliging, nooit verminde-
rende waakzaamheid was de levenstaak, van wie tot de
gemeente van Christus wilden gerekend worden. Daarom
toont hunne mystische overdrijving bij al hunne dweeperij,
vooral in den eersten tijd, toen de meeste drijfveren nog
zuiver en alle ijver nog welgemeend waren, eene
praktische, op het leven gerigte strekking, die bij eene
normale ontwikkeling en bij afscheiding hunner overdreven
mystische rigting, voor de verwezenlijking hunner idealen
de schoonste vruchten had kunnen voortbrengen. Het rijk
Gods dan was hun allereerst eene gemeenschap van weder-
geboren heiligen, zich afscheidende van de wereld, waarin
zij leefden, maar waarvan zij niet waren, door een gedrag,
dat een rusteloos najagen der zondeloosheid was, gelijk zij

die zij in Jezus vereerden. In dat rijk lieerschte en
werkte voorts zonder ophouden de openbaring van hunnen
Koning, van God, wiens dienaren zij en zij alleen waren,
in de op nieuw opgerigte, nu Christelijke theocratie. Gelijk
van zelfs spreekt, moest de studie van het O. T. — hun
lievelingsboek, omdat het de geschiedenis bevatte van dat
andere Israël, hun voorganger en voorafschaduwing — eenen
geheel eigenaard;gen vorm mededeelen aan de inrigting
der z66 door hen op nieuw in het leven geroepen instel-
lingen. Yan daar Oud-Testamentische namen en gebrui-
ken onder hen; van daar zooveel, dat in hunne latere
gewoonten, meeningen en verwachtingen eene bepaald
Oostersclie kleur heeft aangenomen.

Naarmate het zóó opgerigte rijk Gods zich scherper
van de wereld daar buiten afscheidde, en ook niet minder
door die wereld als uitvloeisel van overdrijving en fana-
tisme afgestooten werd, trok het zich meer in zich zelve
terug en vormde zich een eigen systeem, door ontwikkeling
van hetgeen in de stellingen, die het aannam , reeds
in kiem besloten lag. Men verlieze hierbij echter nim-
mer uit het oog, dat het, zoo ergens, dan zeker
hier, moeijelijk is bepalingen te vinden, die het wezen van
allen, die der radikale rigting toegedaan waren, juist en
zuiver teruggeven. Oneindig zijn de verschillen en scha-
keringen in leer, door verschil in toestand, tijd, omgeving
en persoonlijkheid op zóó onwissen grond opgekomen.
De meest bezadigde orthodoxe Protestant en de meest
afdwalende dweeper, werden verbonden door oneindig veel
schalmen, waarvan ieder maar zeer weinig met den vo-
rigen verschilde.

Zeer juist is van die verscheiden]ïeid van meening ge-
zegd : „Enkelen misbillijkten alleen, datgene wat men
van den ouden eeredienst in den nieuwen liet voortbe-

staan..... anderen vormden wel afzonderlijke vereenigingen,

maar onthielden zich toch van alles, wat opzien baren of
de openbare rust zou kunnen storen; nog anderen einde-
lijk, wilden, ieder op zijne wijze, de gewenschte verbete-
ring in het leven roepen, verwierpen alle wettige overheid,
beroemden zich op openbaringen, spraken bijna niet anders
dan in profetische en apocalyptische beeldentaal, en ver-
eenigden niet zelden alle kenmerken der meest teugellooze
dweepzucht. Deze laatste soort vooral was bijzonder tal-
rijk." ¹).

Het vereenigingspunt bleef de op te rigten en in hen
zelve al reeds voor een deel verwerkelijkte theocratie. De
volgende afleidingen uit dat hoofddenkbeeld werden alleen
naarmate van minder of meerder fanatisme gedeeld.\'" De
geestelijke gemeenschap der deelgenooten aan het rijk Gods
maakt hen tot broeders, wier gelijk regt tot bezit, het
eigendom van den een tot dat van den ander maakt. De
overheid heeft geen regt van bestaan; niemand toch kan
heerschappij over zijnen broeder uitoefenen, die met hem
in alle dingen gelijk staat. Oorlog en eed vallen van zelfs
weg. Die de hoogste wijsheid bezit, is voor\'s aan geene
wet, welke dan ook, onderworpen. Daar de zinnelijke lust
ten onder gebragt moet zijn, is gemeenschap van vrouwen
geoorloofd. En eindelijk het is Gods wil, dat alle hinder-
palen, die de vestiging van Zijn koningrijk in den weg
staan, worden weggeruimd. De tijd zal derhalve komen,
dat de uitverkorenen het zwaard zullen moeten grijpen,
om alle ongeloovigen uit te roeijen of te onderwerpen.|³)
Zonder twijfel heeft men in deze, alle zedelijkheid en orde
verstorende stellingen, allerminst het geloof te zien van
alle, zelfs niet van de meeste aanhangers van den we-

I) Röhkich, a. a. O. 1, i. S. 327.

\'-\') IÏASTj a. a. O. S. \'J30. en elders. Meer gematigde stellingen S.172—175.

4

derdoop. Eerst gebeurtenissen, als te Munster plaats grepen,
konden dergelijke uitersten in werking doen treden. Vóór
dien tijd vertoonen zij zich slechts sporadisch en in hoogst
geringe mate, hoewel ook hier uitzonderingen niet ont-
breken. En den eersten tijd stond het beginsel der ge-
ëischte heiligheid te veel op den voorgrond, dan dat zulke
buitensporigheden zich zouden hebben kunnen vertoonen.
Toch is liet onmiskenbaar waar, en door de uitkomst
gestaafd, dat in het oorspronkelijk Anabaptisme de latere
dwalingen reeds in kiem aanwezig waren.

De van de Hervorming afwijkende anti-Roomscheïi dra-
gen den algemeenen naam van Wederdoopers. Aldus werden
zij genoemd, omdat zij allen zonder onderscheid den be-
jaarden-doop als alleen van beteekenis beschouwden, en
mitsdien den kinderdoop voor ongeldig en verkeerd ver-
klaarden. Wederdoop, herdoop, zijn derhalve woorden, alleen
van een vijandig standpunt op hen van tospassing ge-
maakt. Beter ware het dus hier enkel van bejaarden-doop
en bejaard-doopers te spreken. Het eenmaal aangenomen
üebruik is hier echter tegen.

O O

Met betrekking tot de stellingen der Wederdoopers, aan-
gaande den doop, moeten twee zaken in het oog gehouden
worden. Ten eerste — Al is de bejaarden-doop het algemeene
en doorgaande kenteeken van meest alle secten, die tijdens de
Reformatie opkwamen, het wezen dier secten bepaalde hij
niet. In de oogen der tijdgenooten mogt, voornamentlijk,
waar men bij de uitwendige verschijnselen staan bleef, en
niet tot de kern der zaa,k doordrong, de doop in het stel-
sel der wederdoopers het centraal-dogma vormen, eigenlijk
was hij dit niet ¹. Ten tweede — Het bovenstaande volgt

1 \') „Die Lehre von der Wiedertaufe als solcher begründete in keiner
Weise das Wesen der wiedertäulerischen Erscheinung. Stand sie auch mit
den übrigen Ideeen der Secte in einem nothweudigen Verband.......

onmiddelijk uit de beteekenis door de Wederdoopers aan
hunnen doop geheeht. Yoor hen was hij geenszins een
„signum visibile gratiae invisibilis", of een „adminiculum
gratiae", maar een bewijs, dat men in den bond der ge-
geloovigen was opgenomen, dat men zich zelf onder de
bekeerden en wedergeborenen telde, en daarom naar het
woord: „Wie geloofd zal hebben en gedoopt zal zijn, zal
zalig worden" het teek en en de verzegeling der uitverko-
renen had ontvangen. ¹. In deze opvatting werden de
Wederdoopers nog versterkt door de omstandigheid, dat
niet éene plaats uit O. of N. Testament, hoe ook gewron-
gen , den kinderdoop aanraadde of voorschreef. Getrouw aan
hun stelregel, dat niets in zaken van geloof aan te nemen
was, of het moest in de Schrift zijn voorgeschreven, ver-
wierpen zij den kinderdoop, als enkel steunende op room-
sche overlevering reeds dadelijk, maar voerden hun eigen
doop niet voor 1524 in

De doop der Wederdoopers was derhalve niets anders dan
het teeken van inlijving in hun rijk, en juist daardoor
eene afscheiding te meer tusschen hunne medegeloovigen
en de geheele overige wereld.

Eerst na deze voorafgaande beschouwing van liet wezen
vau het Anabaptisme is het mogelijk over té gaan tot een
onderzoek naar het tweede, wezentlijke kenmerk van het
Baplisme van dien tijd ³), het Chiliasme, een factor, wiens

sic ist nicht das begrüudende sondern das legrün ete Moment.\' Hast,
a, a. O. S. 108.

\') »De doepe is eyn induckinge int water welke de doepelinck Legert,
und entfenckt to eynë waren teken dat he den simden atgestorvë. ....
da duih upstehet in ein nye leven", enz. »Bekentnisse der Predicanten
tlio Munster."

Cf. Keoiin, a.a. O. § 4 A. 8. 12.

juiste waardering voor de geschiedenis der Wederdoopers
van het hoogste belang is, omdat hij, even als de doop,
een bepaalden karaktertrek dier sekte uitmaakt, en met hare
grondstellingen niet minder naauw verbonden is.

De betrekking tusschen Chiliasme en Anabaptisme aan
te geven, kan derhalve niet moeijelijk zijn. Verstaan wij
onder Anabaptisten die secte, welke tegenover de verbas-
tering van Rome en het onvoldoende der Hervorming,
zich afscheidde ter vorming van het ware rijk Gods,
het koningrijk der hemelen op aarde, zoo draagt hunne
leer in hare grondbeginselen reeds eene chiliastische
kleur. Van bepaald Chiliasme is daarmede nog geen
sprake, anders toch zou de R. C. kerk met haar „het
rijk van Christus is de kerk" er even goed van kunnen
beschuldigd worden. Een bepaald chiliastisch moment
treedt eerst dan in, wanneer dat rijk gedacht wordt, niet
als reeds gegeven, als reeds tegenwoordig; maar als zich
vormend, als toekomstig, als zich eerst na eenigen tijd
onder bepaalde bovennatuurlijke hulp en medewerking
zullende openbaren. Het denkbeeld: zich vormend, was
aanwezig. Geen Wedordooper kon meenen, dat zijne leer
de gewenschte uitbreiding reeds had verkregen. En ook het
tweede denkbeeld, de verwachting van bovenaardsche hulp
kon niet lang uitblijven. Alles werkte daartoe mede. De
geweldige tijdsomstandigheden hadden allen zonder ouder-
scheid, die zich tegen Rome verzetten, vertrouwd gemaakt
met de overtuiging, dat het einde aller dingen nabij was.
Het wankelen der instelling, waarmede het Christendom,
15 eeuwen lang, één was geweest; de geestelijke opwek-
king, die met ongekende snelheid geheel Europa in bewe-
ging had gezet, de allerwege ontstane beroeringen, oorlo-
gen, volksrampen, de dreigende invallen der Turken, dit
alles had iedereen de voorspellingen van den Heer (Matth.

XXIV) in het geheugen gebragt. Zonder uitzondering bijna,
werden de daar beschreven verbazende omkeeringen op
kosmisch en ethisch gebied van toepassing gemaakt, op wat
men zelf plaats zag grijpen. Het einde der wereld na-
derde —*\'zóó meende men algemeen. Het is bekend, hoe de
groote Reformatoren in dit voorgevoel deelden ; hoe Luther
er zich zelfs bepaald over uitgelaten heeft, dat hij de pa-
rousie binnen weinige jaren verwachtte. „Een nieuw
licht was over al het oude en verouderde opgegaan, en
in dat licht geloofden bijna allen, wier ziel afkeerig was
van de duisternis, het morgenrood van den lang ver-
wachten dag des Ileeren te begroeten. Meer dan an-
deren hingen de wederdoopers dit geloof met voorliefde
aan. De terugkomst v-gn Christus zou immers de zege-
praal zijn hunner zaak, de oprigting van het koningrijk,
waarnaar zij zoo vurig verlangden? Niet weinig vermeer-
derde dat verlangen, toen het verschil tusschen hunne stel-
lingen en de bestaande kerkinrigtingen, hoe langer hoe
duidelijker begon te worden , en daardoor den haat ver-
scherpte , die hun door Roomschen, zoowel als door
Protestanten werd toegedragen. Vervolgingen braken
van beide zijden over hen los, die aan onverbiddelijke
gestrengheid en mededoogenlooze hardnekkigheid aan de
kettervervolgingen der middeleeuwen en de smartelijke be-
proevingen der eerste christelijke kerk slechts weinig
toegaven. Toch meenden de arme, overal vervolgde en
verjaagde Wederdoopers volkomen in hun regt te zijn, en
smaadheid te lijden om der waarheid wille. Het gevoel van

\') Vg. Lücke, a.a. O.S. 527. Over dit gevoe.1 zogt Cornelius (S. 65).
„Der Glaube au die Nähe der Zukunft des Herrn, entsprossen zuerst aus dem
Eindruck, den die erschütternden Umwälzungen jener Zeit hervorbrachten,
Bvard] darum von vielen frommen Genossen auch anderer Glaubensbe-
kenntnisse getheilt."

wrevel en onwil, hierdoor in hun hart geboren, deed hen
troost zoeken in de plegtige beloften van de Heilige
Schrift. Het duizendjarige rijk, daar gepredikt was hun
erfdeel; te vergeefs stelden Katholieken en Protestanten
het voor, als reeds verschenen, en in de kerk tot werke-
lijkheid gekomen. De zuivere, heilige gemeente alleen kon
aan het geluk van Gods rijk deel hebben. Voor hen derhalve
was het weggelegd, en weggelegd, voor jaren, nu aanstaande,
want de teek enen der tijden waren daar, de groote ver-
drukking was gekomen. Zóó versterkte de vervolging het
geloof der broeders. Zij was de vervulling van het laatste
teeken, dat der voleinding vooraf moest gaan. En hoe
ongehoorder en vreeselijker de ellende was, waarin de
gemeente gedompeld werd, des te vaster geloovende zagen
zij uit naar de beloofde toekomst des Heeren. „Bidt",
roept een hunner¹) zelfs uit, „bidt, dat de maaijers tot
den oogst gedwongen worden, want de tijd van den oogst
is nabij gekomen". .. en met de profetische woorden:
„Wacht op uwen herder, want Hij is nabij, die aan het
einde der wereld komen zal; weest derhalve bereid om de
belooning van het koningrijk te ontvangen" eindigt hij
zijne vermanende opwekking aan de deelgenooten van de
algemeene jammeren.

Zóó ontstond het Chiliasme der Wederdoopers. Eigen
openbaringen en voorstellingen vulden het aan naar ieders
persoonlijkheid, en gaven het daardoor naar gelang van tijd
en omstandigheden eene afwisselende gedaante. De hoofd-
trek echter, het wezenlijke chiliastische moment, de aan-
staande opiïgting van het duizendjarige rijk wordt bij
niemand gemist. Tan zijnen, negatieven kant beschouwd,
bragt dit Chiliasme bij zijne aanhangers mede het uit den

!) Satt\'er, bij Cornet,tus, a. a.O. S. Gl.

weg ruimen van alles, wat de n- en uitwendige uitbreiding
van bet rijk Gods verhinderde, bij ben zeiven de zonde,
bij hunne tegenpartij het ovgeloof. Aldus ten minste was
liet in den beginne. Streven naar een rein leven, was
levenstaak voor de eerste Wederdoopers en voor allen, die
het met hunne zaak ernstig meenden. En volgens menig-
vuldige getuigenis, onderscheidde zich die secte door een
ingespannen ijver, om overal hun geloof ingang te doen
vinden ; door eene zendingswerkzaamheid, waaraan de or-
thodox-protestantsclie kerk van dien tijd een voorbeeld
had kunnen nemen. De Wederdoopers waren hiertoe te
meer in staat, omdat de vervolgingen hen nu her- en dan
derwaarts joegen, en hen weldra over bijna geheel Europa
verspreidden.

Lang bleven zij niet op dien loffelijken weg. Naarmate
hunne leer meer overdreven werd, maakte de heiligheid,
eerst door hen nagejaagd, plaats voor het toegeven aan
zinnelijken lust onder dezelfde voorwendsels, die bij de
dweepers van alle eeuwen gevonden worden. En bij liet
meer en meer mislukken der pogingen, cm hunne leer
overal gangbaar te maken, ontaardde hun zendingsijver in de
begeerte, om wat door het woord niet geslaagd was, door
liet zwaard ten uitvoer te leggen. Weldra vindt men als
kenmerk der Wederdoopers de leus: uitroei]ing van anders-
denkenden, eene gedachte, die toch al uit het O. T. en
uit de geliefkoosde parallel met Israël genoeg voedsel
ontving. „Het klinkt vroom" schrijft Capito aan Blau-
ïieit -¹) als zij van den geest van Eua, van Güdeon\'s
zwaard en de vernietiging der goddeloozen spreken, maar
zij bedoelen daarmede niets dan den dood der Lutberschen,
Zwinglianen en Pausgezinden, d. i. van allen, die het niet
met hen eens zijn".

Zie. OoK^EUüs, a. a. O. S. 07.

Met dezen negatieven kant valt de positieve zijde voor
eeu groot deel zamen. Moesten, negatief, alle beletselen
worden weggenomen, positief moest liet rijk zelf worden
opgerigt. Wel zou eerst de komst van Christus de volle
verwezenlijking hunner idealen met zich brengen, maar in
dien tusschentijd oordeelden zij niet ledig te moeten blij-
ven. Met woord en daad arbeidden zij. Geene verdruk-
king of vervolging ontnam hun den moed, want als een
staf op hunnen weg was de hoop daar, dat spoedig alles
geleden zou zijn en vergolden zou worden. Die lijdzame
toestand kon echter moeielijk van langen duur zijn. De
woede der vijanden hield aan, en nog altijd kwam het
teeken van den hemel niet. Sterker en sterker werd het
ongeduld, hoe meer de hoop op aardsche verlossing twij-
felachtig werd. Dat ongeduld ging in opgewonden span-
ning over, de. spanning later in daad, en in daad van ruw
geweld.

Vooreerst kwam het daartoe nog niet; niet overal wa-
ren de toestanden rijp voor een zoo gewelddadig ingrijpen,
als te Munster plaats vond ; niet dadelijk werd een man
gevonden met genoeg geestkracht, zelfvertrouwen en on-
beschaamdheid, om te wagen wat Jan Matthijsen durfde
ondernemen. Dit neemt niet weg, dat, al ontbrak de ge-
legenheid, de wil, om het rijk van Christus met eigen hand
en ten koste van wie en wat het zijn mögt, op te rigten,
van den beginne af daar was.

Het eigenaardige van het Anabaptistische Chiliasme zal
ons nog duidelijker worden, wanneer wij het plaatsen naast

b „Es ist, "naar de fij\'.ie opmerking van Cornelius (S. 66), „allerdings
von der Ueberzeuging, dasz nach, gezählten Tagen Gott durch die Gläubi-
gen die Welt strafen wird, und von der Spannung auf den Augenblick
wo sein Ruf an seine Heiligen ergehen soll, nur ein Schritt zu der. Mei-
nung und dem Gefühl, dasz Gott wirklich rufe und dasz die Gläubigen
das Schwert in die Hand zu nehmen haben."

het oorspronkelijke Bijbelsche en het vroegere kerkelijke
Chiliasme. Ontbinden wij dit laatste in de verschillende
deelen, waaruit het bestaat, zoo vinden wij : voorafgaande
plagen, oorlogen en algeraeene rampen, verschijning van
Christus (Apoc. XIX: 10—17), vernietiging der vijanden,
gebonden worden van Satan (XX : 1—3), eerste opstanding
(4—6), geluk en heerschappij der uitverkooruen gedurende
1000 jaar (vs. 6), voorbereiding tot hooger levensspheer
(Barnabas, Iraeneus e. a.), hernieuwden aanval van Satan
(7—11) onherroepelijke eindbeslissing. Bij het Chiliasme
der Wederdoopers vinden wij op dezelfde wijze: voorafgaande
rampen, vernietiging der ongeloovigen en verschijning van
Christus, geluk en heerschappij der heiligen gedurende
onbeperkten tijd. Wij misgep. derhalve: het gebonden
worden van Satan, de eerste epstanding, den juist aange-
geven tijd van duizend jaar, het op vatten van dien tijd
als overgangsperiode en het geheele einde. Het ontbreken
van zóó belangrijke momenten zou aanleiding kunnen ge-
ven toi; de vraag, of er bij de wederdoopers clan wel van
Chiliasme sprake kan zijn ? Zonder dat deze vraag onbe-
paald in bevestigenden zin zou kunnen beantwoord worden,
ligt echter voor de hand, dat hetgeen het middelpunt van
die leer uitmaakt: eene aardsche, tijdelijke Christocratie,
bij de wederdoopers als hoofdkenmerk van hun Chili-
asme gevonden wordt. Hetgeen bij hen echter verloren
raakt, of in allen gevalle geheel op den achtergrond treedt,
is het godsdienstige, geestelijke gehalte.

Men heeft het Chiliasme wel eens gekenschetst als „de
overplanting van de heerlijkheid des hemels in de worste-
lingen der aardsche sphcer." Wordt nu het hemelsche ele-
ment het overwegende, en het aardsche teruggedrongen, zoo
wint het Chiliasme in geestelijk gehalte. Grijpt het omge-
keerde plaats, zoo verliest het zijne waarde, en treedt in

grof zinnelijken vorm op Uit nu. was bij de Wederdoopers
het geval; de opstanding der regtvaardigen, de geestelijke
strekking, de beperkte duur, m. a. w. alles wat, met uit-
zondering der CuRTSTUSverschijning, aan de leer van liet
duizendjarig rijk het tot zijn wezen behoorende bovenaard-
sche karakter geeft, verdwijnt bij hen. Nadruk daarentegen
wordt uitsluitend gelegd op liet aardsche, zinnelijke ; zóó
bijv. o]) de uitroeijing der goddeloozen, de heerschappij
der heiligen, het eindeloos, liefst tijdelijk geluk. Een einde
aan dat duizendjarig rijk te wenschen kon, vooral later,
niet in de gedachten opkomen. Waartoe zou het ook ge-
diend hebben ? Het dan aanwezige bood voor de eeuwigheid
geluk en zaligheid genoeg aan. De toekomst kon daaraan
niets toevoegen. Het bepaald vastgehouden geloof aan de
parousie alleen, onderscheidt, ofschoon dan ook. scherp ge-
noeg, de Chiliastische verwachtingen, wanneer ze zich zóó
voordoen, van socialistische en communistische droom e-
rijen.

Ons blijft nog over, na het Chiliasme der Wederdoopers
als algemeen verschijnsel te hebben beschouwd, den blik
te rigten op hetgeen daar tegenover, door de lloomsche en
Protestantsche kerk werd vastgeste d.

Gelijk in de meeste punten van zijne leer bleef het
Katholicisme ook hier in eenen toestand van volkomen
rust. De kerk was en bleef het rijk van Christus ; de
chiliastische voorspellingen van Johantïes hadden hare
vervulling gevonden.

Ook het Protestantisme biedt in dit opzigt weinig of
geen nieuws. Zelfs eene betere uitlegging der Openbaring
gaf het niet. Men bleef aan het traditioneel aangenomene
hangen, en dat te meer, omdat Luther in den commen-
taar op de Apocalypse, dien hij 1528 op nieuw uitgaf, \')

^l) «Commontaiins in Jpnca\'ypsin ante eentuin minos cd\'.tr.s »

en in zijne voorrede tot de vertaling van het Oude Tes-
tament (1534) in de hoofdzaak niet afweek van hetgeen
vroegere eeuwen geleverd hadden. Ook hij ziet in de Open-
baring van Johannes de voorspelling van de lotgevallen
der kerk van haar ontstaan tot hare voleindiging. Het
duizendjarige rijk acht hij begonnen te zijn met het jaar,
waarin de Apocaljjp.se geschreven is, en geëindigd te zijn
met Gregorius YII. Tan dezen paus tot het einde aller
dingen verloopen 666 jaar (Apoe. XIII: 10). Dit is de tijd
van het Antichristelijk Pausdom.

In Luther\'s geest dacht de Orthodox-Protestantsche kerk.
Het nabij zijn van het einde, de tegenwoordigheid van den
Antichrist, onder wien Rome te verstaan was, werden aan-
genomen; iedere Chiliastische meening verworpen. Dit feit
verdient echter wel eenige verklaring. Hoe toch komt het,
dat de Hervorming, die in bijna alle opzigten met de tra-
ditie brak, grondslagen legde voor eene betere exegese, en
streng zich aan haren Bijbel vasthield, niet zoo als in de
natuur der zaken scheen te liggen ook het Chiliasme — zij
het in geestelijken vorm — weder tot dogma verhief? De
redenen hiervoor schijnen mij toe nagenoeg de volgende te
zijn. In haren geweldigen strijd met Ptome en de secten
kon de Reformatie niet dan eene zeer ondergeschikte op-
lettendheid wijden aan vraagstukken van den tweeden rang,
zooals de eschatologie. Alleen, waar de eschatologische vraag-
stukken met andere gewigtigere punten te zameuvielen,
zooals met de bewering van het bestaan van een purgato-
rium het geval was, houdt zich een naauwlettender onder-
zoek met hen bezig. Ook liet Chiliasme stond, zagen wij,
in verband met andere stellingen, en wel met het grond-
denkbeeld der wederdoopers. Maar deze band was niet zóó
dadelijk zigtbaar, en de Hervormers schijnen de leer van
een duizendjarig rijk dan ook meer als eene toevallige ver-

schijning in liet Anabaptisme beschouwd, en geene verdere
aandacht waardig gekeurd te hebben. Een gezet onder-
zoek naar het regt van het Chiliasme bleef derhalve ach-
terwege, en te gereed er nam men hieromtrent de, in de
Roomsche kerk heerschende, denkbeelden over, omdat de
overdrijving der Wederdoopers en de gruwelen, waartoe hun
duizendjarig rijk aanleiding gaf, afkeerig maakten van voor-
stellingen, wier aannemen zulke gevaarlijke staatkundige en
zedelijke beroeringen ten gevolge had gehad. Om een voor-
beeld te geven: als algemeenen karaktertrek vinden wij bij
de Anabaptistische secten de begeerte naar verdelgingsoor-
logen, als door God gewild en bevolen. L ut her daarente-
gen, in overeenstemming met het Evangelie en alle Refor-
matoren verklaarde, dat in het Evangelie noch bevel noch
raad tot oorlog stond \'), en dat het de christen was, die
lijden moest als het schaap, dat ter slagtbank wordt ge-
voerd, de wraak aan God overlatende. ")

Zich aan een en ander houdende, leerde de Luthersche
kerk in liare belijdenisschriften eenvoudig, dat Christos
terug zou komen „om levenden en dooden te oordeelen"
en bestreed zij het Chiliasme uitdrukkelijk. ^:i) Evenzoo de
Hervormde kerk in hare Confessio Belvelica posierior.
Evenzoo Cata\'IJn, en de latere Dogmatici.

\') Arnold, a. a. O. S. 625 a.

■-) Zoo Art. Snialc. I: 4.

³) De Conf. Auj. zegt nm. c. 47: „damnant anabaptistns .... damnant
et alios, qui nunc ludaicas spargunt opiniones quod ante resurrectionem
mortuorum pii reguum mundi oceupaturi sint, ubique repressis impiis."

⁴) GaLV. bislit. Lugd. Bat. \'1654. 1. 3, C. 25, § 5: „Paulo post seqriu-
ti sunt Chiliastae, qui mille annis liuieruiit Christi regnum. Ac eorum
quidem commentum puerilius est, quam ut refutatione vel iudigeat vel
diguum sit. Nee illis suffragatur Apocalypsis, ex qua errori sno colorem
induxisse certuni est."

T WEEDE HOOFDSTUK.

het chiliasme in de anabaptistische bewegingen.

§ 1.

Citiidad, Münzer, de Zwichauer profeten.

Met dadelijk openbaarde zicli de scheuring in de anti-
Roomsche rigting, waarover wij in het vorige Hoofdstuk
gehandeld hebben. In het verzet tegen het bestaande kwamen
de, later meest tegenover elkander staande, partijen oorspron-
kelijk geheel overeen; met juistheid kon niemand berekenen,
hoe ver in het vervolg een ander gaan zou. Door zijnen
onrustigen geest gedwongen niet stil te blijven staan bij
reeds verkregen uitkomsten; door zijne ijverkracht tegen
I/utheii aangeprikkeld tot het zoeken van nieuwe, eigene
wegen, werd Andkeas Rudolph Bodenstein van Oarlstadt
de eerste vertegenwoordiger van een meer radikaal hervor-
mingsstreven. Gebruik makende van Ltjther\'s afwezigheid,
ging hij op eigen hand voort in den strijd tegen Rome,
bijgestaan door Gabuxël Didymus en andere Augustijner
monniken. Niet alleen dat hij huwde, en aan dat huwe-
lijk de meeste ruchtbaarheid gaf, de mis verwierp en eene
nieuwe avondsm aal viering invoerde ; maar met woesten ijver
begon hij eenen gewelddadigen beeldenstorm, waardoor hij
de zwakke conscientiën van velen niet weinig ergerde, en
het Evangelie zelf in gevaar bragt.

Luïher\'s snelle terugkomst stuitte het kwaad in den
oorsprong. Zoo ten minste te Wittenberg. Carestadt hield
zich eene poos rustig, trad echter spoedig te Orlamünde
met nieuwe heftigheid op. Hij kwam er zelfs toe te be-
weren, dat waar Christenen heerschen, zij om geene over-
heid zich te bekommeren hebben, maar vrij om zich heen
mogen houwen en neder mogen werpen, wat tegen God
is, ook zonder prediking. \') Ofschoon dit nu enkel op den
beeldenstorm van toepassing was, zien wij er duidelijk ge-
noeg de sporen in van eene overdrijving, die slechts wei-
nig behoefde, om tot uitersten over te slaan. Het kwam
bij Carestadï daartoe echter geenszins. Zijne begeerte was
niet eene omwenteling, maar eene doorgevoerde Reformatie
tot stand te brengen, en dat wel met Gods woord als
toetssteen. Hoewel de vlijtige lezing van Taijeer eenen
bepaald mystieken invloed op hem gehad had, verwijderde
hij zich nooit van de stellingen, in zijn 1520 verschenen
werk „de Canonicis scvipturis" voorgedragen. De Schrift
bleef de toetssteen, waaraan hij alles onderwierp, en de
band, waardoor een man, in wiens gemoed al de gistings-
stoffen van een veel bewogen tijd bij elkander lagen, zon-
der tot harmonie te komen, voor de schromelijkste dwa-
lingen is bewaard gebleven.

Van anderen aard en gevaarlijker strekking was het
drijven eener partij, die sinds 1520 te Zwichau zich ver-
toonde, en te Wittenberg met Luther en Carestadt in
aanraking was geweest. Als hare hoofden worden Nicoj.aas
Storch, Marcus Thomas, Marcus Stübner en Thomas
Münzer genoemd, die, hoewel in de hoofdpunten van
hunne leer vrij wel met elkander overeenstemmende, in
gaven, zoowel als in doel, aanmerkelijk van elkander ver-
schilden.

Vg. Herzog. i. v. (\'aklstadt.

Thomas Münzer, uit niet onbemiddelde ouders, te
Stolberg, 1498 geboren, toonde reeds in zijne jeugd een
rusteloos, maar energiek karakter. TJverig studeerde hij
theologie aan de universiteit te Wiltenberg (volgens anderen
te Leipzig), en spoedig verwierf hij den graad van ma-
gister. Op zijne theologische vorming oefenden alleen het
onophoudelijk lezen van den Bijbel en van de werken der
middeleeuwsche wijsheid invloed uit. Tauler en Joachim
van Calabrië waren zijne lievelingsschrijvers. De apocalyp-
tische schilderingen van den laatste vooral trokken hem aan.
De voorspellingen van dezen vurigen, phantasierijken profeet
der twaalfde eeuw, aangaande de naderende strafgerigten
Gods, en het tijdperk des H. Geestes — waarin liefde,
vreugde, vrijheid heerschen, een broederlijke gemeenschap
aller mensehen gesticht, alle aardsche magt te niet gedaan,
alle uitwendig gezag door Gods woord in den mensch ver-
vangen zouden worden - ■ vonden innigen weerklank in het
gemoed van den jongeling, die van zijne vroegste jeugd
een geopend oor en oog gehad had voor den naamloozen
jammer, waarin hij duizenden gedompeld zag. In Münzek\'s
ziel ontbrandde het vuur van een weemoedig, maar diep
gevoeld verlangen naar betere dagen, naar verlossing voor
zich zeiven en de geheele Christenheid.

Vol geestdrift wierp hij zich in de armen der Hervor-
ming. In haar en haren grooten woordvoerder meende hij
datgene aangetroffen te hebben, wat hij zoo lang had ge-
zocht. Spoedig echter vond hij in haar de gewenschte be-
vrediging niet meer. Zij ging hem te langzaam ; de zaak
moest met meer ijver worden aangegrepen. Volkomen
moest de kerk van Christus zich afzonderen van hen, met
wie ze, in leer noch in wandel, iets gemeen had ; eene reine
gemeente van ware kinderen Gods moest gevormd worden,
begenadigd met Gods geest en door Hem geregeerd. Hoe

verder Münzer ging, lioe sterker zijn tegenzin werd te-
gen Rome, maar ook tegen Luther. Eadikaal trachtte
hij zijne hervormingen door te zetten te Zwickau, in Bo-
lt,eme, in Allstddt, in Neurenberg. Telkenmale verjaagd
door de bemoeijingen zijner tegenpartij, werd hij eindelijk
een der ijverigste medewerkers en aanstokers van den boe-
renkrijg. Aanvankelijk gelukte hem het oprigten van een
rijk, zooals hij dat wenschte te Mühlhausen. De slagting
van Frankhausen sloeg echter dadelijk daarna zijnen ver-
wachtingen den bodem in. Gevangen genomen, en aan zijnen
bittersten vijand, Graaf Ernst van Mansfeldt overgegeven,
vond hij na voorafgaande marteling, onder de handen des
beuls, eenen smartelijken dood.

Een zeer verschillend oordeel is over Münzer geveld. Zijne
bestrijders, tijdens zijn leven onbillijk jegens hem, behan-
delden hem geenszins regtvaardiger na zijnen dood. Alge-
meen zag men in hem den dolzinnigen dweeper, die zijne
gaven misbruikt had, ter verleiding van het arme volk, en
ter voldoening van eigenbelang en zucht naar heer-
schappij; den oproerling, wien geen middel te heilig en geene
misdaad te groot was, waar ze strekken konden ter be-
reiking zijner heerschzuchtige oogmerken. Natuurlijk —
hij had zich verzet tegen den man en de rigting, die hoezeer
ook vrijheid van denken voor zich eischende, daarom nog
niet geneigd was, die geheel aan andersdenkenden toe te
staan ; hij was overwonnen, zijne misdadige pogingen wa-
ren door eene schandelijke nederlaag gevolgd, en niet door
eene luisterrijke overwinning in een ander licht geplaatst;
op hem wierp men al de afdwalingen zijner medestanders ;
in de poging tot verzet tegen onhoudbare toestanden zag
men het voorspelvan den gruwel van Munster. Het kalme
en onpartijdige onderzoek van onze eeuw eerst heeft, op
het voetspoor van enkele voorgangers, ook Münzer in

zijne eer hersteld \'). Zonder twijfel waren zijne gebreken
groot en talrijk; eerzucht, fanatisme, hoogmoed ontsierden
hem, maar de hoofddrijfveer van zijn streven schijnt van
edeler gehalte geweest te zijn, dan men uit zijne hande-
lingen zou opmaken. „Er is veel, dat ontsiert, en veel
verwards in Münzer\'s ziel, maar door die woestijn en dat
duister heen, schittert en geurt eene gloeijend roode bloem,
de liefde tot zijn volk, de menschheid^{// 2}).

Volgens zijne eigene bekentenis had Münzer reeds op
zijn vijftiende jaar het plan opgevat, aan welks volvoering hij
zijn leven gewijd en gewaagd heeft. Met eenige gelijk-
gezinden maakte hij tegen den aartsbisschop Ernst van
Maagdenburg een verbond, tot strekking hebbende, de
geheele Christenheid te hervormen. ³) De lezing zijner
mystieke lievelings-auteurs, het voordurend verkeer met
het volk, wiens ellende dag en nacht hem voor oogen
stond, en eigen sombere levensbeschouwing gaven aan zijn
streven spoedig eene eigenaardige kleur. Zijn haat tegen
de onderdrukkers van zijn volk: de geestelijkheid, die het
naar de ziel, den adel, die het naar het ligchaam ellendig
maakte, werd dagelijks heviger. En toen hij in Luther
den man begon te zien, die nieuwe banden smeedde en oude
misbruiken liet voortduren, keerde hij zich ook tegen hem,
en goot over den Hervormer in een der giftigste schriften,
die ooit verschenen zijn, al de bitterheid van zijn vertoornd
gemoed uit. Doordrongen van het contrast tusschen wat
zijn moest, en wat was, besloot hij zelf op te treden, en
te volbrengen, wat geen ander wilde of vermogt. Met het
vuur eener geestdrift, die door voordragt en gedachte ver-
goedde, wat aan vloeijendheid ontbrak, viel hij te Zwickau

1) Vooral Zimmerman, II. S. 48—98.
\'2) Zimmerman, II. 62.
³ Strobel, a. a. O. S. 6.

de onbeschaamdheid der monniken en de zedeloosheid der
hoogere klassen aan. Zijn doel werd, een nieuw Evangelie
te stichten van reinheid, vrijheid en broederlijke liefde;
een verbond op te rigten van alle gelijkgezinden, om de
banier van dat Evangelie geschaard, en met zachtheid of
met geweld de stellingen door te zetten, die het geluk
der menschheid moesten verzekeren. Zijn geweldige geest,
en de behoeften der tijden, zijn fanatisme en het lijden
des volks drongen hem met duizelingwekkende snelheid
voort op de baan, die hij aldus betrad. Geen oogenblik
kwam de gedachte bij hem op, dat de vervulling zijner
idealen eerst het resultaat kon zijn van een lange voorbe-
reidingstijd, dat het beter was langzaam het bestaande te
verbeteren, dan op woesten weg toestanden in het leven te wil-
len roepen, die het hoogste waren, wat zich denken liet, maar
juist daarom niet binnen enkele jaren bereikt konden worden.

Stapelde zich moeijelijkheid op moeijelijkheid, werwaarts
hij zich rigtte, vermeerderden de hinderpalen, naar mate
hij voortging, het wekte bij hem niet nadenken over zijne
zaak en hare juistheid op, maar alleen eene onstuimigere
begeerte, om door het donderen van zijn woord en den arm
zijner aanhangers over alle bezwaren te zegevieren..

Weinig weidt Münzer daarom in zijne schriften uit
over het rijk, dat hii gevestigd wenschte te zien. Trou-
wens hij wist, dat de voorstelling er van en de wensch
er naar onvernietigbaar leefden in al de zijnen. Wel kent
hij zijne roepingen ziet hij het rijk Gods binnen korten
tijd in het Noorden naderen. ¹) Maar allermeest dringt hij

1 ) ibid: "Scio eertissinms latera aquilonis in profluvhim germinantis
gratiae ruitura. Hic incipiet renovata Ecclesia, in universum orbem
profectura,"

er, reeds sinds 1521, op aan, dat men beginnen zal, met
zelf te doen, wat noodig is, bovenal alles, wat zich verzet,
als tegen God zelf gekant, neder te werpen. „Talmt niet,
de tijd is nabij" roept hij den Christen toe ^T), en onop-
houdelijk weerklinkt zijne stem, om daar waar zijne ver-
maningen (vooral aan Trede rik den Wijze en Hertog
■Toij ann van Saksen gerigt) niet gebaat hebben, het zwaard
ter hand te nemen en op bloedige wijze rekenschap over
het verledene en zekerheid voor de toekomst te vragen.
„Om de goddeloozen te kennen en te vernietigen" ¹) ging
hij naar Boheme. Tot hetzelfde doel verzamelden hij zelf
en zijne uitgezonden leerlingen, van Allstadt uit, de zijnen
tot- een groot bondgenootschap, waarvan hij in zijne „Be-
kanntnisz" ²) het volgende zegt: „Ik ben met oproer
begonnen, opdat alle Christenen gelijk zouden worden, op-
dat de vorsten en heeren, die het Evangelie niet wilden
bijstaan, en tot ons verbond niet wilden toetreden, na
eerst broederlijk vermaand te zijn, verdreven en doodge-
slagen zouden worden.// Münzer\'s „artikel" was „alle
dingen zijn gemeen"; wie zich daaraan niet hield, moest
onthoofd of gehangen worden. In overeenstemming daar-
mede verklaart hij in zijne uitlegging van Daniël II ³):
„De goddeloozen hebben geen ander regt tot leven, dan
wat de uitverkorenen hun willen toestaan, Exod. 23." En
in een brief aan de bergwerkers in den omtrek van Mans-
feld⁵) beveelt hij hun: „Vangt aan, strijdt den strijd des
Heeren, het is meer dan tijd ... . Er op los, er op los,

1 \') Ibid. S. 175, S. 207: „nolite tardare, aestas est in janua."
-) Intimatio, 1.1. 36 „ob impios cognoscendos et destruendos."

2 ) Arnold, a. a. O. S. 997.

3 . ⁴) „Auszlegung des andern unterschyds Danielis" u. s. w. Alstadt,\\&2A,
bij Strobel, S. 161.

er op los, laat u niet vermurwen. . . laat uw zwaard niet
koud worden van bloed .. . smeedt pinkepank op het aam-
beeld Nimrod.....God is met u, zooals geschreven staat

2 Chron. Zijne brieven en schriften uit den laatsten
tijd zijns levens onderteekent hij dan ook karakteristiek
genoeg: Thomas Münzek, een knecht Gods tegen de godde-
loozen, Thomas Münzek, met den hamer, of Thomas
Münzek, met het zwaard Gideon\'s.

Münzers geheele wezen belette hem, met deze overtuiging
rusteloos en ledig te blijven. Zijne dweeperij had eene te
dadelijk praktische strekking, clan dat hij zich zou hebben
kunnen vergenoegen met ze in de stille eenzaamheid van
het studeervertrek van alle zijden te bezien. Naar buiten,
in den strijd des levens, riepen ze den man van de daad.
Een welkome aansluiting vond hij in de gisting, die zich
in Zuid-Duitschland begon te vertoonen. In het sombere
roepen om regt van duizende onderdrukten meende hij den
weerklank te vernemen van eigen smartkreet, het morgen-
rood te begroeten der schoone toekomst, die hij gedroomd,
gepredikt en voorspeld had. Weldra zagen de oproerige
boeren hem in hun midden en erkenden zij hem als aan-
voerder. Nu hier, dan daar verschijnende, vuurde hij hun-
nen moed en hunnen haat aan. En ware liij even goed
veldheer als medeslepend volksleider geweest, Duitschland had
mogen beven voor den gruwel der verwoesting, die over het
geheele land gekomen zou zijn. Het was echter anders be-
schikt, het vuur verslond hen, clie het aangestoken hadden.

Uit het gezegde kan genoeg opgemaakt worden, in
welke verhouding Münzeu\'s denkbeelden tot het Chiliasme
staan. Wederdooper in den strengsten zin van het woord
was hij niet. In zijne „Ordnung des deutsclien Ampts
1523" verzet hij zich nog niet tegen den kinderdoop,
behoudt dien integendeel. Een jaar later, leert hij echter in

de _//Empietung^// juist het tegenovergestelde, en verwerpt
hij den bejaarden-doop zeer bepaald. \') Toch heeft Münzer
nooit wedergedoopt, en de geheele zaak eenvoudig voor
\'hooger doel aangewend. In de langzamerhand opkomende
wederdoopers erkende hij gelijkgezinden; de wederdoop werd
voor hem als het zigtbaar teeken en symbool, waarom
zich de geheele ware kerk vereenigde. Ook aan de open-
baringen zijner vrienden Storch, Thomas e. a. schijnt hij
slechts in zooverre geloof voorgewend te hebben, als hem
dit voor zijne plannen dienstig scheen. ²)

Ook in zijne denkbeelden aangaande het op te rigten
rijk van Christus is tusschen Münzer en de latere weder-
doopers een klein, maar niet onbelangrijk versehil. Hoe
verder Münzer kwam, hoe meer zijne pogingen eene
staatkundige kleur aannamen onder den drang der om-
standigheden. Hij wilde eene kerk van vrijheid en reinheid;
de wederdoopers eene kerk van reinheid en vrijheid. Voorts
zijn er nergens in zijne geschriften sporen, dat hij aan
eene ligchamelijke wederkomst van Christus gedacht heeft.

Evenals de overige aanvoerders van den boerenkrijg was
Münzer derhalve meer communist dan chiliast, al vinden
wij zijne aansluiting aan de bijbelsche profecie altijd,
zijn fanatisme en zijn aandringen op het uitroeijeu van
andersdenkenden meestal als kenmerken van het Chili-
asme terug.

Terwijl Münzer, strijdend voor de regten van zijn volk,

„Ich hitte alle buchstabisehe gelehrte das sie mir autzeygen wue
es in dein heyligen buchstaben steht das ein eyniges unmündiges kiudleiu
getanfft sey vom Christo und seinen bothen oder aufgesatzt sey zu be-
weysen unser kinder also wie ytznnd zu teuffen" en „Die rechte taufte
ist nicht verstanden, darumb ist der Eingang zur Christenheit zum
vihisehen affenspiel worden."

Vg. Een brief\' van Münzer aan Luther, o. a. bij Erbkam, a. a. O.
S. 503 aangehaald.

eene gemeenschap van vrije Christenen in het leven had
willen roepen, had het denkbeeld van een, in alle aardsche
heerlijkheid op te rigten rijk van Christus, en derhalve
een meer bepaald Chiliasme, zich sedert 1521 vertoond bij
de zoogenaamde Zwickausche propheten, waarvan wij Ni-
colaas Storch als den voornaamste hebben te beschou-
wen. Yoor zoover ik weet, zijn geene schriften van hem
bekend, en is het derhalve zeer moeijelijk, bij de onduide-
lijke en onbestemde berigten, die zijne tijdgenooten ons
over hem hebben nagelaten, met juistheid te weten, hoedanig
zijn s}^steero geheel geweest is. Een berigt uit het einde
der Zestiende eeuw stelt hem voor, als een vriendelijk, nederig
mensch, innemend jegens het volk, eenvoudig gekleed¹).
Luther beschrijft hem als iemand, in gewoonten en gang,
overeenkomst met een lansknecht toonende. Sommige schrij -
vers roemen zijn ingetogen leven; anderen pleiten hem niet
vrij van grove zinnelijkheid. Verscheidene bijzonderheden
maken dit laatste verreweg waarschijnlijker¹). Op het volk
schijnt hij verbazenden invloed gehad te hebben, vooral op
de toen te Zwickau hoogst talrijke lakenwevers, (Storch
was dit ook zelf). Een eigenaardig soort van wilde en fanatieke
welsprekendheid en eene ongemeen rijke bijbelkennis droegen
daartoe het hare bij. Met Münzer stemde hij overeen in
de leer der regtvaardiging, der Schrift en van den doop.
Al datgene echter, wat in den eerste tot verontschuldiging
kan aangebragt worden, wordt bij Storcit grootendeels
gemist. Uit zijne leer aangaande het rijk van Christus,
voor zoover we die kennen, wordt dit duidelijk.

Het fanatieke element is bij Storch en de zijnen sterk
ontwikkeld. Onophoudelijk beroepen zij zich op openbarin-

\') Erbkam, a. a. 0. 502.

-) o. a. schijnt polygamie en gemeenschap van vrouwen vrij zelcer tot
zijne dogmen behoord te hebben.

geil, gezigten, droomen. God zelf of zijne engelen deelden
hun alles mede, wat zij te weten noodig hadden; het aldus
gehoorde of vernomene was volstrekte waarheid, waaraan ieder
zich te onderwerpen had. Na hunne mislukte poging om de
wittenbergsche geleerden \'tot hunne meening over te halen,
braken zij voor goed met de hervorming, en stelden zij zich
meer en meer het oprigten eener nieuwe zuivere kerk ten
doel. Dezelfde gebreken in staat en kerk trouwens, die
Munzers toorn opgewekt hadden, waren hun oog niet ont-
gaan ; even als voor hem, lag ook voor Storch, Stübner,
Thomas en hun aanhang in de gebreken van het bestaande
de eerste aanleiding tot den wenscb, naar eene toekomst,
die zij naar eigen voorstellingen begeerden in te rigten.
Camerarius geeft met groote juistheid deze ontwikkeling
hunner denkbeelden terug, waar hij zegt: Storch begon
derhalve met te ontkennen, dat eene gemeenschap, door
zóó verdorven menschen bestuurd, de kerk van Christus
zou kunnen zijn. Men moest zich uit hun gemeenschap
terug trekken, om die kerk op te rigten. Door den doop
moesten allen, die deze overtuiging deelden, op nieuw in
het rijk van Christus worden ingewijd."¹) Als hoofd van
dat rijk gold Storch. De engel Gabeiël had hem vroe-
ger die liooge waardigheid beloofd. ") Het denkbeeld, dat
Storch clan ook voornamentlijk geldend maakte bij de be-
schrijving der nieuwe heerschappij, was de magt, die hij zelf
zou uitoefenen.

Over de wederkomst van Christus spreekt Storch in het
geheel niet. Het koningrijk zal wel in nieuwen ongeken-

den luister verschijnen, maar koning zal niet Christus.
maar Storch zijn. Wel komt Storch hier niet voor uit,
maar het blijkt voldoende uit het feit, dat hij, nog te
Zwickau zijnde, twaalf Apostelen en twee en zeventig
jongeren aanstelde, en zoo de eerste hand legde aan de
vestiging van het rijk, door eene handelwijze, die hem
zelf tot het centrum, den „factotum" \') maakte. Den
zijnen beloofde hij voorts deel aan eigen magt ¹), vrijheid
van eiken band, eenen overvloed van, hoogstwaarschijn-
lijk ²) zinnelijk, genot. De ongeloovigen en allen, die
zich tegen de uitverkorenen verzetten, werden daarentegen
bedreigd met volkomen uitroeijing, „want God had beslo-
ten, de boozen te vernietigen, en een ander geslacht te
verwekken, onschuldig, regtvaardig en heilig."³)

Toen Storch en Müïtzer uit Zwickau verdreven waren,
bleef de eerste evenmin werkeloos. Hij trok terwijl Münzer
zich in ALUtadt, later te Mühihauzen bevond, het land
door, overal predikende, dat de ,tijd nabij was, waarin alle
geloovigen tot één rijk zouden verzameld worden, en in
zalige rust en regtvaardigheid hunne dagen slijten. Weg
derhalve, leerde hij, met overheden, die de Evangelische
vrijheid der kinderen Gods belemmeren ! Het hart afgetrok-
ken van alle aardsche bezit; oog en geest gevestigd op God,
en, tot teeken der nieuwe gezindheid, het plegtig in wij dings-
teeken van den doop ontvangen!⁴) Onder de boeren (na
den slag van Frankenhauzen wist hij te ontkomen), later
te Fraustadt en te Glogau in Silezië, beproefde hij zijne
denkbeelden ingang te doen vinden. Toen hij evenwel, zoo

1 PlancK, a. a. O. II : S. 45.

2 ) Raymokd, page 81: „11 disait que les élus sous sa condtiile de-
vaient commander a la terra."

3) Cf. Erbkam, a. a. O. 505. Camee., 11. 45.

3 ) Camek. 11. 44.

4 ) Zie Hast, a. a. O. S. 09.

\\

als moeijelijk uitblijven kon, zich niet alleen tot prediken
bepaalde, maar bepaald tot verzet begon aan te sporen,
nam de magistraat overal de noodige maatregelen, om aan
zijne gevaarlijke woelingen paal en perk te stellen. Aan
de uiterste armoede ten prooi, dwaalde hij Sileiië door, en
wendde hij zich eindelijk naar Beljeren. Te Mimchen is
hij waarschijnlijk aan eene zware ziekte gestorven, na er
twee krachtige verkondigers zijner leer, Huttek en Ga-
brtël, gevormd te hebben.

l)e opregtheid van Stokch mag boven allen redelijken
twijfel verheven worden geacht. In zijne persoonlijkheid en
zijne leer doet dit zich clan ook als het eenige lichtpunt in
veel verwards, zelfzuchtigs, verkeerds voor. Stokch was de
man uit het volk; het meer geestelijk element, bij Münzek
aangetroffen, ontbrak bij hem geheel. "Vond Münzer het heil
op aarde, omdat de mensch door het woord Gods in hem,
Gode gelijk kan worden, Stobch meende het er te vin-
den, omdat het leven hier beneden aan zijne zucht naar
geluk ruimschoots in zinnelijke en geestelijke genietingen
bevrediging aanbood. Münzek werkte en leefde, gedreven
door eene onwederstaanbare aandrift, de gansche aarde
vrij te maken van zonde en slavernij. Stokch stelde het
zwaartepunt zijner wenschen in zucht naar heerschappij en
genot, zonder nogtans het hoogere, den eisch der zedelijke
reinheid, geheel uit het oog te verliezen. Münzer, eindelijk,
was communist, Stokch chiliast.

De overige Ziuickauer profeten deelden de leer en het
lot hunner meesters, met uitzondering van Cellakius, dien
wij later terug vinden. Yoor zoover we weten, kwam hun
Chiliasme met dat van Stokch volkomen overeen in de

„Der Himmel in den der Mensch versetzt, werden solt, ist in diesem
Leben noch zu suchen und zu iindem." Dit\' en liet voorgaande naar M.\'s
eigen woorden bij Zimmermann, a. a. ü. S. 71.

bronnen, waaruit het ontstond: druk der omstandigheden,
eigen openbaring en voortdurende lezing der profecie, en
in de eischen, die het stelde: uitroeijing der goddeloozen,
oprigting van een eeuwig (?) rijk van God, met vrede, za-
ligheid en vrijheid voor de uitverkorenen, geregeerd door
Christus of diens vertegenwoordiger, Storcit.

§ 2.

De wederdoopers in Zwitserland.

Door de nederlaag bij Frankenhausen was de magt
der boeren op eenmaal gebroken, en een gevoelige slag toe-
gebragt aan de voortgang van de zaak der Wederdoopers in
Duitschland. Maar boerenkrijg en Anabaptisme waren niet
zóó innig verbonden geweest, dat de val van het eene ook
noodzakelijk dien van het andere zou moeten hebben mede-
slepen. In Münzer verloor de secte wel een begaafd en
rusteloos hoofd, maar nog geenszins de redenen voor haar
eigen bestaan. Slechts het eerste bedrijf van het drama
was afgespeeld; voor de volgende, verandert alleen het
tooneel, waarop de handelingen plaats grijpen. In de eerste
plaats hebben wij het oog te vestigen op Zwitserland en
Duitschland.

Welig was daar het zaad opgekomen, door Müxzee en
de zijnen met kwistige hand uitgestrooid. ÏSTiet tot den
boerenkrijg alleen toch hebben wij de werkzaamheid van
dien onvermoeiden volksleider te beperken. Het grootste
gedeelte van Duitschland had hij doorreisd, overal sporen
van zijne tegenwoordigheid nalatende, en ook in Zwitser-
land was hij in meer dan voorbijgaande aanraking geweest
met de gistingstoffen, daar aanwezig. Met de hoofden dei-
beweging had hij gesproken, en met name op Balthazar

Hubmaier eenen geweldigen, beslissenden indruk gemaakt.
Toch is het verkeerd Münzers invloed in deze te hoog
aan te slaan, en de Zwitsersche wedei\'doopers geheel als
zijne proselyten te beschouwen. Het tegenovergestelde vloeit
met zekerheid voort uit het feit, dat eenigen tijd voor
Münzebs komst de radikale rigting in Zwitserland reeds
bewijzen van haar bestaan had gegeven, en niet minder
uit het fundamenteel verschil tusschen de Zwickauer pro-
feten en het streven der Zwitsersche anabaptisten. In
Münzer had de godsdienstige beweging der eeuw een, voor
haar bestaan hoogst gevaarlijken, bond aangegaan met de
strooming op staatkundig gebied. In Zwitserland treedt dit
laatste element nagenoeg geheel terug; bijna alleen gods-
dienstige drijfveer en blijven over. Immers, daar de toestand
in Duitschland voor het volk oneindig drukkender was
dan elders, was ook in Duitschland het gevaar des te
grooter, dat, met het verzet tegen misbruiken op gods-
dienstig terrein, ook tegenkanting tegen maatschappelijke
wanverhoudingen gepaard zou gaan.

"Was het Zwitsersche Anabaptisme alzoo niet uitsluitend
het gevolg, of de enkele voortzetting van het Zwickau-
sche radikalisme, ongetwijfeld kan het eene plant van den-
zelfden bodem worden genoemd. Uitgangspunt was ook in
Zwitserland, het verzet tegen de Roomsche Kerk, in meer
radikalen zin doorgezet, dan zulks bij Zwingli het geval
was. Tegenzin in eene hervorming, zooals die door Zwingli
gewild werd, kon niet uitblijven, toen deze hervormer,
even als Luther, later een meer behoudend standpunt
begon in te nemen. Eigenaardig is hier voornamentlijk,
dat de conservatieve en de radikale rigting langer eenen
gemeenschappelijken weg konden bewandelen, dan in de
Luthersche kerk. De vrijere denkwijze van Zwingli en
zijn radikaal hervormingsbeginsel konden hem verder doen

gaan dan Luther, in het omverwerpen van Room sehe
stellingen. Niet alleen met betrekking tot het avondmaal
geschiedde dit, maar — kenschetsend voor Zwingli\'s ge-
heele persoonlijkheid — oorspronkelijk ook met den doop.
Naar eigen verzekering was het hem namentlijk in den
beginne voorgekomen, dat de bejaarden-doop boven den
kinderdoop te verkiezen was. \')

Geruimen tijd bleven alzoo de behoudende en de revo-
lutionnaire rigting met elkander in vrede, daar zij een ge-
lijk doel met dezelfde middelen wilden. Toen echter de
overdrijving van den eenen kant, niet alleen de instellingen
van Rome, maar ook de beginselen, zonder welke staat
noch kerk mogelijk zijn, in hun bestaan bedreigde, deed
van den anderen kant de conservatieve zin van Zwing-li
en zijne achting voor de bestaande vormen van het staat-
kundige, het maatschappelijke en het godsdienstige leven,
voor zoover zij goed en bruikbaar waren, hem eene partij
bestrijden, wier fanatieke eenzijdigheid het Evangelie-zelve
bedreigde. Yan dien oogenblik dagteekent de scheiding, en
begonnen de ongelijksoortige bestanddeelen in de Züricher
hervorming elkander af te stooten. Scherper teekende zich
met den dag het verschil der partijen. Aan liet hoofd
der radikale beweging stond Conrad Grebel, een jong
mensch uit een aanzienlijk geslacht, van groote geleerd-
heid, maar eerzuchtig, en met eene grenzenlooze begeerte
naar zinnelijk genot. Zwingij erkende zelf zijne groote
gaven, en te betreuren is het, dat de omstandigheden niet
medegewerkt hebben, om hem tot den Melanchton van
Zürich te maken. Naast Grebel stonden Simon Stumpf,

Zwingt,i\'s eigene verzekering luidt aldus: „Icli bin vor einigen
Jahren durch diesen Irtlium dahin verleitet worden, dasz ich glaubte es
wäre besser, wenn die Kinder erst dan aumal getauft warden, wenn sie
zu einem geziemenden Alter gekommen waren."

een der meest overdreven tegenstanders van het pausdom
en Felix Manz, de onechte zoon van een Zurichsch gees-
telijke. Het verwijderen der beelden, het afschaffen dei-
tienden en van den, tot nog toe gebruikelijken, miskanon,
waren de eerste eischen, door dit drietal gesteld. In
1523 kwam hier een strijd bij over het avondmaal.
Hoe weinig conservatief de Zwingliaansche opvatting was,
zij voldeed Grebel niet. Het gebruik van water bij
den wijn, van ongezuurd brood, het toegediend worden
uitsluitend door een geordend geestelijke waren, volgens
hem, gebruiken, met het woord en den geest der Heilige
Schrift in strijd, die hoe eerder hoe beter moesten afge-
schaft worden. Krachtdadig verzette Zwingli en de raad
van Ziirich, voor wien hij de zaak toelichtte, zich tegen
Gkebels drijven. Zoowel Gkebel als Manz en Stumpf
zagen daarop naar andere maatregelen om. Plotseling
wendden zij zich (tegen het laatst van 1523) tot Zwingli
en Leo Jijdae, met den eisch: eene nieuwe, waarachtige
Christelijke kerk, naar het voorbeeld der eerste Christen-
gemeente te Jeruzalem, op te rigten, en zich af te scheiden
van alle goddeloozen en ongeloovigen. Gelijk zich ver-
wachten liet, antwoordde Zwingli, dat zulk eene afzon-
dering en scheuring hem niet beviel; de apostelen hadden
zich afgescheiden: ja, maar van de openlijke tegenstanders
des Woords; en wat het uitroeijen aanging, waarop Giie-
bel en de anderen reeds begonnen aan te dringen, ver-
maande Zwingli tot geduld met de zwakken en verklaarde
nooit tot zulke maatregelen te zullen overgaan, als van
hem verlangd werden ¹).

Hoor dit mislukken hunner poging geërgerd, besloten
de hoofden der radikale partij nu zelf hunne plannen te
verwezenlijken, zich van alle bestaande kerkvormen los te

\') Bülljnger. a. a. O. S. \'10,

scheuren; de ware, heilige kerk van Christus op aarde
in het leven te roepen; eene gemeente van louter heiligen
en wedergeborenen op te rigten. „In de kerk behoort
niemand" verklaarde Eelix Manz aan Zwingli, „clan
zij, die weten, dat zij zonder zonden zijn." Hiermede
stemt overeen, hetgeen Eüszlin van denzelfden Pelix Manz
mededeelt Hij wilde namentlijk allen, die Christus
aannamen, het Woord Gods gehoorzaamden, en als Chris-
tus wandelden, bijeenvergaderen, en door den doop zich
mei? hen vereenigen. Zoo begeerden de\' Zwitsersche we-
derdoopers eene kerk, gelijk aan de kerk van Chris-
tus in den hemel, zonder vlek of rimpel ¹). Onge-
twijfeld waren zij in deze bedoelingen volkomen ter goede
trouw, en meenden zij waarlijk, in volle opregtheid des
gemoeds, de bedorvenheid van het aardsche door de reinheid
van het hemelsche leven te kunnen vervangen, Roomsche,
zoowel als Protestantsclie, schrijvers zien zich genoodzaakt,
van hun onberispelijk gedrag eene eervolle getuigenis af
te leggen. „Zij waren" zegt een Katholiek, dien men zeker
niet van overdrevene ingenomenheid met hen kan beschul-
digen, „zij waren vroom, door en door met de H. Schrift
bekend, standvastig in hun geloof en zonder arglist" ²).
En Luther weet hunnen moed en hunne lijdzaamheid
niet anders verklaarbaar te maken, dan door te wijzen op
den duivel, die hnnne stijfhoofdigheid in hen werkte.
Ernstig namen zij de roeping van den Christen op. Alle
krachten spanden zij in, om waardige leden te zijn van
de vlekkelooze gemeente Gods.

Hunne overige voorstellingen ontsproten als van zelf
uit het begrip, dat zij zich van de ware kerk maakten.

1  Hast, a. a, O. S. \'112.

2  Flübim. llAfjM., page 80, 90, 94, «J6, 97,

Waar deze was, moest eeuwige vrede heerschen; mede-
werken tot oorlog of opstand, was lijnregt daarmede in
strijd, krijgsdienst derhalve volstrekt verwerpelijk.

Ook straften, overheden, burgerlijke en maatschappelijke
wetten vervielen, daar de zonde, die deze in het leven ge-
roepen had, niet meer gevonden mogt worden ; daarenboven
had men geen regt zich eenig gezag over zijnen broeder
aan te matigen. Tienden mogten niet geëischt, en behoef-
den niet gegeven te worden; eigendom bestond niet meer;
alle dingen moesten als onder leden van een huisgezin
gemeen zijn. Teeken van inwijding in deze nieuwe ge-
meente was de doop, die daarom alleen aan liem toege-
diend kon worden, die, uit eigen vrije keus, een waar-
achtig belijder van Christus wenschte te worden. Eerst
later werd de eed onder hen verboden. — In het al-
gemeen was bij de Wederdoopers, zooals ze zich voor het
eerst in Zwitserland vertoonden, eene bepaalde begeerte
te bespeuren, zich in alle opzigten te gedragen naar het
voorbeeld van Jezus, de Apostelen en hunne eerste vol-
gelingen. Bij velen ontaardde dit navolgen zelfs in eene
slaafsche gebondenheid aan de letter, zoodat zij, voor
zoover in, hun vermogen was, wat de Heer en Zijne dis-
cipelen gedaan en bevolen hadden, zonder voor het plaat-
selijke of tijdelijke eenig onderscheid te maken, trachtten
na te leven. Dit vindt zijne verklaring in de eigenaardige
verhouding, waarin de Zwitsersche anabaptisten zich te-
genover den Bijbel plaatsten. Terwijl in Duitschland het
mystieke element zich vrij sterk had geopenbaard in het
aanspraak maken op eigen ingevingen, en het uitleggen
der Heilige Schrift, naar den geest Gods in den mensch,
waardoor het normatieve gezag van Oud en Nieuw Testa-
ment, zoowel als de juiste uitlegging, twijfelachtig werden
gemaakt, greep in Zwitserland eerder het tegenovergestelde

plaats. Aansluiting aan de vele mystieke secten der mid-
deleeuwen wordt nagenoeg niet gevonden De Weder-
doopers te Zurich beroemen zich veel minder op open-
baringen, die hun te beurt vallen, of op den geest Gods,
die in hen op gansch bijzondere wijze spreekt. Dit alles ge-
schiedde eerst, toen de vervolgingen en de inwerking van,
uit DiiitscMand overgekomen, voorgangers, zooals b. v.
van B/jxck, ook hun fanatisme aanvuurden. Yooral de
oorspronkelijke vertegenwoordigers van het Anabaptisme
in Zwitserland hielden zich, in het bijzonder Geebee,
streng aan het gezag des Bijbels, en dat op zoo een-
zijdige wijze, dat cle letter weldra alleen over den zin
besliste. Op hun leven overgebragt, volgde hieruit de
meest zorgvuldige naleving, somtijds tot in het kleingees-
tige, van het voorbeeld en de geboden van Jezus en
Zijne jongeren, en bovenal de begeerte, het christendom,
gelijk de Heilige Schrift het schildert, te doen herleven.

Tot dusverre vertoont het Anabaptisme eene vrij groote
zuiverheid van beginselen en oogmerken, hoewel de zucht
naar verwezenlijking van het ideaal en het onbezonnen
streven naar het onmogelijke, verschijnselen waren, gevaar-
lijk voor de toekomst. Yan Chiliasme vertoonen zich
nog bijna geene sporen, het eenige, wat er aan herinnert,
is, dat de toekomst des Heeren, gelijk wij zagen, dat
algemeen geloofd werd, ook hier voor aanstaande werd
gehouden.

Onderwijl was de aanhang der nieuwe secte sterk ver-
meerderd. In geheime conventikelen breidde de leer zich
onder het volk uit. Ook geleerde en aanzienlijke mannen
traden toe, aangetrokken door de stem, die zóó luid en
innig aandrong op boete en heiliging. Onder hen waren

\') Heberle heeft dit in zijn aangegevene verhandeling tegenover
Erbkam genoegzaam bewegen.

de voornaam sten: Wit .helm Reublxn van Rottenburg,
Johannes Brödli, die liever van handenarbeid leefde,
dan de hem toekomende tienden te ontvangen, George
Blaurock, een streng en ernstig man, vol gloeijenden
ijver voor het leven des geestes, en eindelijk de edele,
meer gematigde Baltuasar Hübmaier. Terwijl zij zoo uit-
wendig in aantal toenamen, werden de wederdoopers steeds
meer geneigd tot afscheiding. Eindelijk gaf Blaurock
den beslissenden stoot, die de scheuring onherroepelijk
tengevolge moest hebben. In eene verzameling der secte,
waar de gemoederen opgewonden waren door het peinzen
over boete, zonde en reinheid, stond hij plotseling op, en
eischte van Grebel, dat hij om Gods wil hem zou doopen.
Zulks geschiedde, en van dat oogenblik vermeerderde da-
gelijks het getal dergenen, die in plaats van, zooals tot
dusverre, enkel den doop hunner kinderen te verschuiven,
door eene herhaling van den doop met de kerk geheel
braken.

Wanneer deze eerste wederdoop plaats heeft gehad, schijnt
niet met zekerheid uit te maken. Waarschijnlijk niet vóór
20 Maart 1525, en misschien wel ten gevolge van twee
openbare gesprekken, die de raad van Zurich op Zwin gij¹ s
aanraden op 15 Januari en 20 Maart van dat jaar had
doen aankondigen. Zwingli, bekend om zijne vaardigheid
in het disputeren, behaalde beide malen op de verdedigers
van den bejaarden-doop eene besliste overwinning. De
raad vaardigde een edict uit, waarbij bevolen werd alle
jonge kinderen, die nog niet gedoopt waren, binnen acht
dagen te doopen, zullende de ongehoorzamen met vrouw
en kind, have en goed, stad, gerigt en gebied van Zurich
moeten ruimen ^]).

Dadelijk na dit openlijk verzet van den raad tegen

1 \') Heberm, a. a. O. S. 273.

den voortgang der seete, brak het fanatisme, nog ver-
meerderd door den aangrijpenden indruk van den weder-
doop, in vollen gloed uit. Onmiddellijk na de voorlezing
van het raadsbesluit, maakten zich diepe ontroering en
een bang voorgevoel meester van de harten der menigte, die
toch in. luid geroep te kennen gaf, dat zij liever het
uiterste wilde dulden, goed en leven verliezen, dan den
menschen gehoorzaam zijn meer dan Gode \'). Zij gevoelden
het: de dagen der beproeving waren aangebroken, de
teekenen der tijden waren daar, om het te getuigen,
maar na de beproeving zouden Gods beloften, in de toe-
komst Zijns Zoons vervuld worden. In zakken gehuld,
met koorden omgord doorliepen de Wederdoopers, in opge-
wonden zielstoestand, de straten van Zurich. Somber klonk
de vloek, dien zij over den ouden draak, Zwingli, uit-
spraken, en het: wee u, wee u, Zurich! waarmede zij
der stad haren ondergang voorspelden ¹). Schrik en ont-
roering maakten zich van Zurich meester. Niettegenstaande
de strenge maatregelen, die nu tegen de Wederdoopers ge-
nomen werden, verminderde de secte nog geenszins. Gre-
bel, Manz, Blaurock, BrÖdli, Reublin werden wel uit
Zurich verjaagd, maar verspreidden hunne denkbeelden
daardoor slechts te meer over het geheele land. Dit gaf
den raad van Zurich aanleiding, nogmaals een dispuut uit

1 ) „Protinus" verhaalt Zwin&li „magnis examinibus in urbem advolant
posita zona, salice aut reste cincti, in foro atque triviis ut ipsi jactabant,
prophetantes. De antiquo dracone, quem me vocabant, deque ejus capi-
tibus, quibus reliquos verbi symmistas, omnia iinplebant. Justitiam atque
jnnocentiam omnibus commendabant, ab eis peregre nimirum profecturi,
eommunia se habere jam omnia et gloriabantur et aliis, ni idem feeerint
ultirna comminabantur. Per plateas, Vae, Vae portentose, vae Tiguro
clamabant. Quidam Jonam imitati adhuc quadraginta dierum indneias
urbidabant." Zwingii, in Catabaptistarum strophas elencbus. Eebk. S. 535.

te schrijven op 6 November 1526. Drie dagen duurde
het gesprek tusschen Zwingli en de voornaamste Weder -
doopers. Daarna werd beslist, dat de wederlegging van
Zwingli voldoende was geweest, en de wederspannigen
nu niet meer met verbanning, maar met zware geld-
boeten moesten gestraft worden. Toen ook dit niet
hielp, werd eindelijk de doodstraf toegepast op hen, die
voor de tweede maal in de handen van het geregt vie-
len. Manz was de eerste, die dit lot onderging. Op
5 Januari 1527- werd hij te Zurlch in het openbaar ver-
dronken, omdat hij tegen zijne afgelegde belofte in, som-
migen gedoopt had. — Weder had het strenge edict van
5 Nov. eene opschudding onder de Wederdoopers ten gevolge.
Een groote oploop ontstond; de Antichrist, zeide men, was,
in den persoon van Zwingli:, verschenen ; de jongste dag
was gekomen. De raad liet de rustverstoorders dadelijk
met zweepslagen de stad uitdrijven. Onder het roepen:
„Wee u, Zurich"! van den een, en liet „Vader, vergeef
hun, want zij weten niet, wat zij doen" van den ander,
verwijderden zich de meeste om in Bazel het hier gestaakte
werk verder voort te zetten. \')

In Bazel hadden zich namentlijk sinds 1525, niettegen-
staande de waarschuwingen van Zwingli en de waakzaam-
heid van Oecolampadius, de Wederdoopers in niet onzien-
lijken getale gevestigd. In het eerste hielden zij zich schuil,
en vergaderden alleen des nachts. Toen echter vele bur-
gers uit de aanzienlijkste klassen tot hen toetraden, kwa-
men zij met hunne leer meer opentlijk voor den dag. De
stedelijkeraad besloot eindelijk, op voorbeeld van Zurlch, eene
vriendschappelijke zamenspraak te doen plaats hebben. In
het voorjaar van 1527 geschiedde dit tusschen Oecolam-
padius aan de eene, \'en Blaitrock, als hoofd der

\') Meu zie hierover Hast, a. a. O, S. 132.

Bazeler ederdoopers aan de andere zijde. Beiden schreven
aan hunne partij de overwinning toe. De raad echter was
van meening, dat de dwalingen van Blaitroce: door Oeco-
lampadius volkomen wederlegd waren, en vaardigde dien
ten gevolge een mandaat tegen degenen uit, die in de be-
diening van den doop van de gebruikelijke vormen afwe-
ken. Eaauwelijks was zulks geschied, of de tooneelen, te
Zürich voorgevallen, telkens na afkondiging van de raads-
besluiten tegen de Wederdoopers, herhaalden zich. Yan
uit de vensters en van af de daken, riep men met uitge-
strekte armen de menigte op tot boete, heiliging, verloo-
chening der wereld. Zóó was Gods wil, wederstond men
Hem, de straf zou niet uitblijven. Een zekere Pheeippus
liep, onder den kreet. „Wee u, Bazel\' wee, wee, doet boete,
staat af van uwe zonden, laat u wederdoopen!" gedurende
verscheidene dagen de straten der stad door, totdat cle over-
heid eindelijk orde hierop stelde, en hem uit de stad ver-
wijderde. ¹)

Zelfs bleef het bij die fanatische opgewondenheid niet.
Hadden te Zurich de Wederdoopers er zich toe bepaald,
hun overspannen gevoel in luide kreten lucht te geven,
te Bazel vertoonde zich een verschijnsel van gevaarlijker
aard. Een der wederdoopers, Guielmus geheeten, beraamde
eenen aanslag ter vermeestering van de stad. Eene bijeen-
komst op de markt werd afgesproken ; van daar zou men
gelijktijdig een aanval wagen op het raadhuis en het ar-
senaal. Reeds was men zamen gekomen, en op het punt
het voornemen van Guieemus ten uitvoer te leggen, toen
cle gewapende magt, aan wie de zaak verraden was gewor-
den, den oploop uiteen joeg. De raad ging daarop over tot

1 ) Oolc bij Flor. Raem p. 96 a: „Un nomméFilipe Sarrelanus courut
toutes les rues de Basles, criant: Faites péuitence, laissez vos péebés" etc.

S) Hast, S. 218.

het gevangen nemen der raddraaijers, en tot het dóen
honden van een tweede openbaar gesprek, in Juli 1527.
Weinige dagen daarna joeg men alle Wederdoopers, zonder
onderscheid des persoons, de poorten van Bazel uit.

Maar niet in Zurich of Bazel alleen, begon men thans
pogingen aan te wenden, den voortgang der Wederdoopers
langs den weg van geweld te stuiten; overal, voornament-
lijk in Katholieke landen begon eene verschrikkelijke ver-
volging. In de eerste jaren telde men meer dan twee duizend
personen, die den dood onder beulshanden vonden. Een
edict van Kabel Y, (\'22 April 1529 gegeven,) sloot hen
uit van den rijks vrede. Eén voor één verloren de hoof-
den der wederdoopers door den brandstapel, liet zwaard of
het water hun leven.

Kunnen deze vervolgingen van Roomsche zijde gemak-
kelijk verklaard worden uit eigenaardige beginselen, die
de katholieke kerk steeds gekenmerkt hebben, ook voor
de Protestantsche vorsten en steden bestonden redenen
genoeg, om hun besluit, het Anabaptisme te vuur en
te zwaard uit te roeijen, zoo al niet te rechtvaardigen,
dan toch begrijpelijker te doen worden. Wederdoop en
boerenkrijg bezaten te veel punten van overeenkomst en
waren met elkander te naauw verbonden geweest, dan dat
de vraag zich niet zou opwerpen, of de uitbreiding van
het Anabaptisme niet voor het bestaan van staat en
kerk en zelfs voor de zaak van het Christendom hoogst nood-
lottige gevolgen moest hebben. Het communisme, door de
Wederdoopers gepredikt, grensde naauw aan den eisch tot
de rijken gerigt, van al hunne bezittingen afstand te doen.
Yan de bewering, dat overheid en wet menschelijke instel-
lingen waren, onvereenigbaar met het waarachtige rijk
Grods, lag feitelijk verzet tegen dezelfde overheid niet ver.
De fanatieke profetiën, predikingen, opwekkingen golden

ligt als aansporingen tot oproer; en wat het onberispelijk
gedrag van vele aanhangers der nieuwe secte betrof,
Luther en Zwingli meenden daarin niets anders te zien,
dan huichelarij en bedrog, aangelegd en berekend,
om de onschuldigen in den lande te verblinden en mede
te slepen. Daarbij kwam, dat, bij de groote verschei-
denheid van meeningen, zeer gemakkelijk als algemeen
kenteeken van de gansche secte kon worden aangemerkt,
wat toch in waarheid slechts eene bijzonderheid van en-
kele personen was. Zóó kon men het kwaad, de over-
drijving en dikwerf de misdaden van den een, tevens in
den ander als strafbaar doen gelden, terwijl de onschuld
van sommigen nooit is aangehaald geworden, om de schuld
van anderen te bedekken.

De bloedige vervolging, waarvan de Wederdoopers het
slagtoffer werden, verminderde evenmin hun aantal, als
hun moed en hun geloof Door het voorbeeld en de pre-
diking van hun bloed werden nog steeds meerderen be-
wogen, hunne gevoelens te omhelzen. Waar men toch den
moed bezat, voor zijne overtuiging niet alleen te lijden, maar
ook te sterven, daar bestond eene innige geloofsovertuiging,
die eerbied moest afpersen, en tevens in het oog der menigte
als een bewijs kan worden aangemerkt voor de waarheid der
zaak, die men zóó kon verdedigen. De zendelingen van
het anabaptistisch geloof, door den storm, die over hen
uitbrak, verstrooid en naar alle kanten heengejaagd, hiel-
den niet op, juist op die vervolgingen te wijzen, en, in
verband daarmede, op te wekken tot boete, te verkon-
digen de naderende toekomst des Heeren, het strafgerigt
over de wereld en het vreeselijk oordeel over de onge-
loovigen. Onbeschroomd strekten de Wederdoopers hunne
zendingswerkzaamheid ook over die streken uit, waar de
vrees voor Rome alle protestantsche propaganda had belet-

Volgens berigt van Guido de Bres en van Arnold, telden
ze in 1527 alleen in het westelijke gedeelte van Duilschland
vijftig gemeenten, waarvan de meesten vijfhonderd en zes-
honderd leden sterk waren Te Straatsburg zonden zelfs eens
vijftig leeraars der Wederdoopers hijeen geweest zijn.

Voor den moed en de standvastigheid der vervolgden
worden door Hast, Artstoed en anderen treffende voor-
beelden bijgebragt. Wij voeren hier slechts de woorden
aan, door den te München verbranden Wagner, bij zijn
sterven gesproken, en door Mesho vius medegedeeld: „Vader,
mijn Vader! veel in de wereld is mij dierbaar, mijne
vronw, mijne kinderen, mijn leven, maar dierbaarder dan
vrouw, kinderen of leven zijt Gij mij, Vader ! Niets zal
mij scheiden van Uwe liefde, U wijd ik mij, zóóals ik
ben, in leven en in dood. Ik ben bereid; ik weet, wat ik
doe." — Met zulke gevoelens stierven velen; zonder vrees
en in het volste vertrouwen op de regvaardigheid hunner
zaak, gingen zij den dood in.

Gelijk het aantal en de moed der gemeente te midden van
haar lijden aanwies, zoo bleven de vervolgingen ook niet
zonder aanmerkelijken invloed op hare geloofsovertuiging. De
groote verscheidenheid van leerstellingen en meeningen onder
hen, die zich gezamentlijk om de banier van het Anabaptisme
geschaard hadden, en in de reactie tegen Rome, het vor-
men eener nieuwe kerk en het aannemen van den weder-
doop met elkander overeenkwamen, begon zich nu eerst
regt te openbaren. Vroegtijdig had de, spontane wijze,
waarop de nieuwe gemeenten, om zoo te zeggen, ontstonden,
het volkomen ontbreken van verzamelpunten en de wei-
nige middelen van verkeer en zamenspreking, iedere af-
zonderlijke kudde op zich zelve doen staan, en gelegenheid
gegeven tot een groot verschil van meeningen. Daarbij plant-
ten zich — een noodzakelijk gevolg der weinige zamenwer-

king - - de eigenaardigheden van ieder leeraar voort in den
kring zijner naaste omgeving. Duidelijk werden de onder-
linge afwijkingen openbaar, toen de vervolgingen tot de
algemeene verwarring het hare bijbragten. Zij, die de
eenheid tot nog toe het meest hadden bewaard, werden
verjaagd of gedood; de gemeenten bleven achter zonder
herder en zonder opzigt. De vreemdsoortigste dwalingen
konden zich daardoor gemakkelijk voortplanten; kiemen van
achteruitgang en bederf, door niets tegengegaan, ontwik-
kelden zich; de reinheid van het leven ging verloren door
liet opkomen van onzuivere drijfveren en bijbedoelingen.
Seb. Pranck getuigde daarom, dat er onder de Wederdoo-
pers meer meeningen dan leeraars waren, en om zijne be-
wering te staven, gaf hij eene breede lijst van de ver-
schillende stellingen, door hen voorgestaan. \') Aknoeb in
zijne kerk- en kettergeschiedenis vermeldt meer dan twin-
tig, BiTLLmGEii, in zijn meermalen aangehaald werk, der-
tien soorten van Wederdoopei.-s.

Maar dit te voorschijn treden van verscheidenheden, die
zich natuurlijk voordeden, naarmate men meer of minder
onder den invloed van dezen of genen factor stond, was
nog niet het voornaamste gevolg dier vervolgingen. Zij
bragten, gelijk het doorgaans in tijden van verdrukking
gaat, een geheel overspannen toestand des gevoels te Aveeg,
waarbij de phantasie zich boven alles uit gelden laat, en
den mensch het beheer over zichzelven ontneemt. In
Zürich en in Bazel zagen wij reeds bij herhaling daar-
van de voorbeelden, telkens na het uitvaardigen van
edicten door de overheid. Toen het met het verdrijven,
en bepaald met het uitroeijen der Wederdoopers ernst be-
gon te worden, bereikte het fanatisme der secten zijn

Men vindt die lijst o. a. bij Hase, in app.

toppunt. Menigvuldige! in getal, grilliger in vorm en
zonderlinger van inhoud, werden de openbaringen, die zij
meenden te ontvangen. Pijnlijker werd het ongeduld,
waarmede uitgezien werd naar de ure der verlossing, de
vurig gewenschte wederkomst van Christus. Vreemder
werden de eischen, die men zich in verband daarmede
deed. Zoo waren er, die langer met de wereld niets ge-
meen wilden hebben, en tot in de kleinste bijzonderheden
hunner kleeding naar een contrast, met hetgeen gewoonlijk
gedragen werd, streefden; anderen oordeelden, dat de tijd
van spreken voorbij, en die van geheel stilzwijgen gekomen
was; nog anderen bragten hun leven door in een toestand
van voortdurend gebed; zeer velen beroemden zich op
openbaringen, door den Geest in hen teweeggebragte stuip-
trekkingen, droomen, gezigten, hemelsche stemmen. Zij
vielen ter aarde als dood neder, en namen dan de won-
derlijkste gezigten en verschijningen waar. Bij allen leefde
het gevoel, dat de dag der parousie nabij was. Tijd en
dag waagden zij soms te bepalen. In woeste geestverruk-
king snelden zij de straten door onder het geroep: „De
dag des Heeren! de dag des Heeren! wij verkondigen u
den dag des Heeren" ¹).

Van de schromelijke verkeerdheden, waartoe deze staat
van overspanning aanleiding gaf, geven de berigten van
schrijvers uit dien tijd de merkwaardigste voorbeelden.
Wij zullen hier eenige der meest karakteristieke mededee-
len, om den wille van het naauwe verband, waarin zij
staan met de chiliastische openbaringen en beroeringen,
die wij daarna te behandelen hebben. — Bij de meer
bezonnen Wederdoopers toch, vertoonen zich meer chilias-
tisch gekleurde verwachtingen, dan eigenlijk Chiliasme.

\') Vg. Bullingers uitvoerig verslag over deze verschillende secten, a.
a. O. S. 19 — 33.

Hunne voorstellingen van de toekomst vormden zich naar het
zuivere godsrijk, dat zij in vrede, ootmoed en heiligheid
op aarde wenschten te stichten. Daardoor bleven zij, van
alle uitersten vrij ; hunne Christelijke hoop werd één met
hunne denkbeelden over het koningrijk der hemelen, en
werd noch bij hen-zelven op den voorgrond gesteld, noch
door hunne bestrijders als een bijzonder punt hunner leer
aangemerkt. Maar zoodra het fanatisme zich meester
maakte van de gemoederen van hen, bij wie de godsdien-
stige overtuiging verward was, en de bedoelingen niet den
toets van een streng onderzoek konden doorstaan, kwamen
in aanzienlijken getale de zonderlingste verdraaiingen
van het godsdienstige gevoel te voorschijn. En er is dan
niet de minste reden, om, waar zoodanige karikaturen het
gebied der Eschatologie raken, ze van de overigen streng
af te scheiden.

Uit den eisch om de woorden der Heilige Schrift zoo
letterlijk mogelijk op te vatten, leidde Antox Kirsiner,
een der door den raad te Zurich verdrevene Wederdoo-
pers, de zonderlinge meening af, dat ieder waar Christen
gehouden was, zijne zonden opentlijk, in tegenwoordigheid
der gansche gemeente, te belijden. Een ander, Goldschmidt
geheeten, beweerde, van hetzelfde beginsel uitgaande, dat,
aangezien Christus den toegang tot het koningrijk der
hemelen alleen opengesteld had voor degenen, die den
kinderkens gelijk zouden worden, de Christelijke gemeente
gehouden was, den kinderlijken leeftijd in alle mogelijke
dingen, die zich denken laten, na te volgen Anderen
dachten in 1 Cor. XV : 31, Hom VI: 3 en andere plaatsen
eene aanwijzing te vinden, om te midden van hevige
stuiptrekkingen zich schijndood te houden, gednrende

!) Zie Erbkam, a. a. O, S. 545,

welken tijd hemelsche gezigten liun deel waren. Hoe
spoedig zij echter tot. bezinning te brengen waren, blijkt
uit het voorbeeld van een hunner, die naauwelijks het
water voelde, waarmede een boer hem bij eenen zoodanigen
ster vensaanval begoot, of\' hij sprong op, en leefde dadelijk
weder.

Erger waren de afschuwelijke tooneelen van zinnelijke
uitspattingen, die sommige Wederdoopers zich veroorloofden.
Meer dan een voorbeeld wordt hiervan door Eeorimond
Raymond aangehaald. Onder den dekmantel van de in-
spiratie des Heiligen Geestes, gaven mannen en vrouwen
zich aan de meest grove ontucht over.

In Si. Gallen trad eene dienstmaagd, Verona Bau-
mann op, en gaf zich, inziende, dat vrouwen evenveel
aanspraak op openbaringen konden maken als mannen,
(daar in het rijk Gods geen vrouw noch man iets was
(Gal. III: 28)) voor de vrouw van Openb. XII: 5 uit, die
bestemd was, het aldaar beloofde kind ter wereld te bren-
gen. Misschien is dit hetzelfde verhaal, als dat van Co r-
rodi \'), waarin deze de geschiedenis mededeelt van een
meisje, dat, opgewonden door hetgeen zij gehoord had,
plotseling zich verbeeldde Christus te zijn, ditmaal ge-
komen om de vrouwen te verlossen. Zij legde hare klee-
deren af, en beval eenen wever haar te volgen, als haar
apostel. Een ander noemde zij Judas, en droeg hem op,
om zich onmiddelijk van het leven te berooven. Werkelijk
was deze man bereid, haar te gehoorzamen, en begaf hij
zich daartoe reeds naar de door haar aangewezen plaats.
Gelukkig stootte hij, bij het uitgaan uit het huis, waarin
zij zich bevonden, op vrij gevoelige wijze zijn hoofd, en
deze pijn hergaf hem zijne bezinning. Later gaf dezelfde

\') Corrodi, IV. s. 2-11.

vrouw zich voor rle Babylonische hoer of voor rle vrouw
uit cle Openbaring uit.

Minder goed liep het af met een ander Wederdooper, die
met zijnen broeder Thomas Sciiugger van eene fanatische
prediking van Meechior Rinck te huis gekomen, op last
van dezen, die eene bepaalde ingeving van God den Vader
beweerde ontvangen te hebben, nederknielde. De ouders,
die tegenwoordig waren, vroegen aan Thomas, wat hij voor-
nemens was te doen. „Niets, dan wat de Vader mij be-
veelt" antwoordde hij, en tegelijkertijd greep hij een zwaard
en hieuw zijnen broeder, die nog altijd geknield voor hem
lag. daarmede het hoofd af. Als een waanzinnige ijlde hij
daarop naar den burgemeester, om aan dezen mede te deelen,
dat God hem met groote openbaringen begenadigd had.
Den inhoud dier openbaring verzweeg hij echter. Den vol-
genden dag werd hij gegrepen, en op bevel der regters,
die geen verschil wisten te maken tusschen waanzin en
misdaad, dadelijk onthoofd. •

Even merkwaardig zijn de afdwalingen, die wij op escha-
tologisch terrein bij deze dweepers ontmoeten. Te Abacelle,
een stadje in Zwitserland, beklommen op zekeren dag meer
da,n driehonderdWederdoopers eenen in de nabijheid gelegenen
berg. Geheel ontkleed, hoopten zij aan den top gekomen,
zooals ze daar waren, met ligchaam en ziel ten hemel te
varen. Meer dan één ergelijk geval greep ondertusschen
plaats, gelijk ligt begrepen wordt. De gewapende magt
slaagde er in, ze op te vangen. In het verhoor, dat volgde,
beweerde de aanvoerder, dat het einde van het christelijk
geloof gekomen was. Vijftienhonderd jaar had de wet, door
Mozes gegeven, geduurd. Meer dan vijftienhonderd jaar was
die van Christus nu reeds van kracht geweest. Het was

Men vindt dit verhaal bij Corrodi, Erbkam en Cornei.ius e. a.

derhalve tijd, dat een ander geloof den menschen geopen-
baard werd. \')

In zijne „Geschichte der Reformation im Elsass" verhaalt
Roneich het volgende:⁵) „Een dweeper uit het stadje Ben-
feld beroemde zich in staat te zijn, alle leeraars opentlijk
tot herroeping hunner gevoelens te dwingen. Yoor den raad
gebragt, beweerde hij, clat iedere overheid onchristelijk was;
dat kinderen niet gedoopt mogten worden; dat geen christen,
zelfs niet op bevel der overheid, de wapenen mogt opne-
men ; dat alle goddeloozen en zelfs de duivel eenmaal zalig
zouden worden. Voorts voorspelde hij den ondergang der
wereld op Hemelvaartsdag over zeven jaar, des middags da-
delijk na twaalf uur.

De raad beval hem naar Benfeld terug te keeren en
te zwijgen, maar zulke menschen kunnen niet zwijgen.
Luid beroemde hij er zich op, de leeraren van Straatsburg
overwonnen te hebben, en alle geleerden voor de kracht
van zijnen geest te hebben doen zwichten. Toen beval de
raad aan het bestuur van Benfeld, den man uit de stad
te jagen; maar hij begaf zich dadelijk naar Straatsburg
en liep regelregt de hoofdkerk binnen, waar Zeij, juist
begonnen was te prediken tegen hen, die den geest Gods,
die in de Heilige Schrift spreekt, niet gehoorzamen. On-
verwijld riep de dweeper den leeraar toe: „Broeder Matthijs,
gij liegt tegen den Heiligen Geest; ik beveel u in Zijnen
naam, dat gij naar beneden komt en mij dadelijk plaats
maakt." Het geheele gehoor geraakte natuurlijk hierdoor in
beweging; men »bragt den waanzinnige voor de overheid en
in de gevangenis, waar hij echter niet ophield te eischen,
dat ook. de leeraren in hechtenis genomen zouden worden,

en van den toren af te roepen: _n Uwe leeraren zullen val-
len; ja zij zijn reeds gevallen."

Deze voorbeelden zijn meer dan voldoende, om een juist
denkbeeld te geven van den opgewonden toestand, waarin
vele Wederdoopers verkeerden. Want niet bij enkelen slechts
worden zulke buitensporigheden, als die wij beschreven,
aangetroffen, maar er was bijna geene stad, waarin zich
leden der secte bevonden, of hunne overspanning maakte
zich op dergelijke wijze kenbaar. Naarmate die overdrij-
ving toenam, nam ook het Chiliasme bij eene menigte
hunner een meer bepaalden inhoud en omtrek aan. Hut
en Bader zijn de twee personen, die hier allermeest moeten
genoemd worden.

Hans Hut, een boekhandelaar uit Coburg, hield zich
een en langen tijd te Neurenberg op, en verwierf daar groo-
ten aanhang. ^!) Hij werd om zijne oproerige woelingen ge-
vangen genomen en stierf in den kerker. Hut hield zich
voor bestemd, om, vóór de groote wereldverandering, waar-
van de profeten voorspeld hadden, in vervulling kwam,
als prediker het land rond te reizen, en overal te waar-
schuwen, dat de toekomst des Heeren aanstaande was. De
inhoud zijner prediking komt in het kort op het volgende
neder: ¹) Het ware Israël vormen de Wederdoopers alleen
De tijd der wrake over de ongeloovigen is aangebroken.
Reeds nadert de magt van het Turksche rijk, dat door
God bestemd is, de uitvoerder Zijner strafgerigten te zijn.
Vreeselijk zal de slagting zijn, door de Turken onder de
Christenen aangerigt, maar ook ontelbare Turken zullen
gedood worden. De gansche aarde wordt beproefd. Ook de
geloovigen (d. i. de Wederdoopers) zien tijden aanbreken

1 \') Hij en zijne aanhangers zijn door Arhold verward met Jacob Hut-
ter en de Huttiien II. 16, 24, 34.

van onlijdbaren druk en gruwzame vervolging. Zij zullen
echter ontvlieden en zich kunnen verbergen. Wanneer dan
de Turken en de Christenen elkander in menigte hebben
vermoord, verschijnt plotseling het teeken, flat de ge-
trouwen zich scharen moeten om de banier van Chris-
tus. Zij komen te voorschijn uit hunne schuilhoeken
en de plaatsen, waar zij zich verborgen hebben. Onweder-
staanbaar is hun aanval op de goddeloozen; gelijk Israël
de Kcinaanieten verdelgde, maait hun zwaard alles weg,
wat wederstaat. Dan volgt het oordeel over allen, die
boosheid hebben uitgeoefend; rekenschap wordt den papen
afgevergd over hunne leer, en den geweldigen over hunne
heerschappij. Maar de heiligen zullen zich verheugen; hunne
handen omklemmen het tweesnijdende zwaard, waarmede
zij wraak doen in alle hoeken. De koningen worden ge-
bonden met ketenen en hunne edelen met ijzeren banden.
In vollen luister verschijnt Christus eindelijk op de ver-
heerlijkte aarde, Pinksteren 1528.

Nog verder dan Hut ging een bontwerker uit Augs-
burg, Augustinus Bader, ook wel Weber genoemd.
Reeds te Augsburg schijnt hij voor de orde gevaarlijk te
zijn geweest; ten minste de raad oordeelde het nuttig, hem
als Wederdooper uit de stad te verwijderen. Daarop gaf
hij zich uit voor den toekomstigen koning van het dui-
zendjarig rijk. Tegen eenen bepaalden tijd was hij van voor-
nemen, om zijne aanhangers naar de vier einden der wereld
uit te zenden, en door hen allerwege de groote dingen
te doen verkondigen, die aanstaande waren. Wanneer dan
de getrouwe Wederdoopers zich verzameld hadden en de
Turken, gelijk ze nu reeds dreigden te doen, tegen de
Christenheid oprukten, zou ook hij zelf zich opmaken, en
aan het hoofd zijner volgelingen het rijk stichten, waar-
van God tot zijne profeten gesproken had. Ondertusscheu

begaf Ratjee. zich naar Ulm en liet, ten einde door de
gebeurtenissen niet verrast te worden en bij tijds met de
teekeneu zijner koninklijke waardigheid gereed te zijn,
in die stad zich eene kroon en een scepter vervaardi-
gen. In de nabijheid van Ulm sloeg hij tevens zijnen
vorstelijken zetel op, digt bij de grenzen van Wur tem -
berg. De overheid had echter weinig eerbied voor zijne
verzekeringen en zijne voorspellingen; ten minste zij liet
hem, om alle moeijelijkheden en onlusten te voorkomen,
vatten. Zijn proces werd opgemaakt. Te Sf/ullgart, 1530,
boette hij zijne dwaze inbeelding met het leven. \')

Hut en Bader zijn de uitersten, waartoe de karika-
tuur van het Chiliasme voor als nog komt. Opmerkens-
waardig is de plaats, die de Turk bij beiden inneemt.
Een soortgelijk verschijnsel zullen we ook later bij ande-
ren ontmoeten. Het is eenvoudig een bewijs, hoe de Chili-
astische voorspiegelingen haren vorm voor een groot deel
ontleenen aan den tijd, waarin ze opkomen.

De buitensporigheden, waartoe de Wedercloopers vervielen,
maakten van den kant der gestelde overheid, overal waar
zij zich vertoonden, dubbele waakzaamheid en dubbele
maatregelen van voorzorg noodig. In verscheidene streken wer-
den de straften zoo streng uitgevoerd, dat er geen denken
voor de Wederdoopers kon zijn te blijven, waar zij waren
In grooten getale trokken zij daarom van\' alle kanten naar
die landen, waar eene mildere regeering of gunstiger ver-
houdingen niet ieder oogenbïik de keus tusschen afval of
schavot noodzakelijk maakten. In Graauwbunderland,
Solcthurn, maar vooral in Schwaben en in Moravië na-
men zij sterk toe. Ook in Augsburg, Passau, Regens-
burg, Mwnchen vestigden zich voor korter of langer tijd
verscheidene gemeenten. In Augsburg werkten Hetzer en
i) Cobnbuus, S. 67. Vg. Hkrzoö, i. v. Bader.\'

Denck, rle begaafde vertalers van bet Oude Testament,
over welke overzetting Luther zelf zich met lof uitliet.
In de inleiding maakt zich beider voorliefde voor de voor-
spellingen van het O. T. en voor eene chiliastische uit-
legging daarvan vrij wel kenbaar.

De meeste Wederdoopers begaven zich naar Moravië.
Daar werkten Hutter en Gabeiel, de beide leerlingen
van Sto^ch, maar die zijne dwaasheden niet, het goede
in zijne leer daarentegen wèl aangenomen hadden. Daar be-
stond eene bloeijende gemeente, die, niettegenstaande de
edicten van koning Eerdinand, door de gematigdheid van
den stadhouder, in rust leven en tot eenen hoogen staat
van welvaart geraken kon. De groote toevloed van vreem-
delingen, die het gevolg van dezen gunstigen toestand
was, had evenwel noodlottige uitwerking. Het beviel Eer-
dinand geenszins, dat zooveel Wederdoopers, van allerlei
stand en beroep, zich in zijn gebied kwamen vestigen;
militairen werden naar Moravië afgezonden, de edicten
verzwaard, den stadhouder bevolen de Huttiten te verjagen.
Wel gelukte het Hutter deze bevelen niet in al hunne
strengheid te doen uitvoeren., maar met dat al werden
velen zijner aanhangers over de grenzen gezet, en Hutter
zelf werd op eene reis in Tyrol gevangen genomen, en als
ketter levend verbrand. Ook Gabriëe moest het land
ruimen. Desniettemin bleef de secte als broedergemeente
voortbestaan.

Hun geloofsstelsel komt op het volgende neer. \') God
heeft éen uitverkoren volk, dat heilig en rein is, en be-
stemd, om alle ongeregtigheid van de aarde te doen ver-
dwijnen. Deze gemeenschap van heiligen is nu door Jacob
Hutter in Duitschland begonnen. Wie er toe behoort,
moet van zijne goederen afstand doen. De ware plaats,

\') Naar Hast, a. a. O. S. 206—215.

waar Christus vereerd moet worden, is niet een kerkge-
bouw, maar het menschelïjk hart. Beelden en ij dele ce-
remoniën zijn verwerpelijk. De doop is de band van een
goed geweten met God en de aflegging van den ouden
mensch. De mis, het vagevuur, de vereering der heiligen
zijn uitvindingen des duivels. Doodstraf is ongeoorloofd,
de Christelijke gemeente straft alleen met den ban. Pro-
cessen voeren, wapenen dragen, een eed afleggen, een
overheidsambt bekleeden mag onder Christenen niet plaats
vinden.

Aan deze stellingen hield zich de gemeente der Weder-
doopers in Moravië. Verdraagzaamheid, lust tot den ar-
beid, onderlinge liefde en een vertrouwend opzien tot den
hemelschen Vader, wiens openbaringen zich telkens aan
het hart Zijner kinderen kenbaar maakten, onderscheidden
hen allergunstigst van vele andere anabaptistische gemeen-
ten, waar de zedelijke achteruitgang hoe langer hoe merk-
baarder werd. De Moravische broeders waren degenen,
die de schoone hoofdgedachte van het Anabaptisme: het
oprigten van een volkomen Godsrijk op aarde, het meest
aan hare verwezenlijking nabij gebragt hebben.

Uit het voorgaande is, dunkt mij, gebleken, dat het
Chiliasme bij de Wederdoopers, voor zoover wij die be-
handeld hebben, nog vrij onbestemd en geenszins in be-
paalde vormen ontwikkeld is. Bij nagenoeg allen vinden wij
de verwachting van eene naderende, beslissende katastrophe.
Zelfs Balthasar Hubmaier, die zich eenmaal te Neu-
remberrj met kracht tegen de dwaasheden van Hans Hut
verzette, deelde haar.. Daarmede verbond zich, evenzeer
bij allen, de wensch om een zuiver, heilig Godsrijk op aarde
te vestigen. Tusschen dit eenvoudige beginsel en de
waanzinnige overdrijving van een Bader bewegen zich,

overal in aansluiting aan Oud- en Nieuw Testament, de
eschatologische uitzigten der Wederdoopers. Scherp te on-
derscheiden, wat tot Chiliasme nog behoort, en wat er
in het geheel niet meer toe gebragt kan worden, is
uiterst moeijelijk. En nog grooter wordt deze zwarigheid
door het geringe aantal berigten over deze punten tot
ons gekomen, eene onvolledigheid in de kennis dier tijden,
die ons belet, met juistheid na te gaan, welke betrekking
aangenomen werd tusschen de verwachte verschijning van
den wederkomenden Christus en den triomf van Zijn rijk
op aarde.

De weinige aanduidingen voorts, die wij hier en daar
vinden, zijn van hoogst verwarden en onbestemden aard.
De oorzaak hiervan was de bron, waaruit het Chiliasme bij
de Wederdoopers, — voor zoover er ten minste doorgaande van
Chiliasme sprake kan zijn, — voortvloeide. Ware de Heilige
Schrift en meer bepaald, de Openbaring van Johannes
de oorzaak geweest van het weder met nieuwe kracht
opleven van die leer, de eigenaardige Bijbelsche vorm, de
verschillende bijzonderheden, die de leer van een duizend-
jarig rijk, tijdens de eerste eeuwen der Christelijke kerk,
kenschetsen, zouden ook hier niet ontbroken hebben. Maar
in plaats daarvan, was het de wensch, eenen idealen toe-
stand van vrijheid, geluk en reinheid te bewerkstelligen,
die het eenigzins vage aansluitingspunt werd. Zulk een
verschil in oorzaken moest een verschil, ook in gevolgen
met zich brengen.

Münzer had een rijk gewild van Christelijke vrijheid;
de wederdoopers stelden zich een rijk voor van heilig-
heid — en zonder twijfel, wanneer wij ons een duizend-
jarig rijk moesten denken, het zou onmogelijk wezen, bij
de schildering er van, niet bijna trek voor trek, de hoop-
volle verwachtingen terug te geven, die wij bij hen vin-

7*

den. Hun streven naar het ideaal, naar het hoogste, wat
zich voor hen denken liet: innige genieenschap met God,
onbaatzuchtige liefde tot den broeder, onberispelijken le-
venswandel, en als gevolg daarvan naar de volkomenste
bevrediging, die voor den mensch is weggelegd; bovenal
hunne pogingen, niet bij werkelooze beschouwing te blijven
staan, maar in het praktische leven hunne overtuiging
eenen zigtbaren vorm te geven, toonen ons, dat de wel-
denkende Wederdoopers hunne bestemming ernstig opnamen.
De overdrijving van sommigen en de vraag naar de
mogelijkheid, ontnemen niets aan de waarheid van het
oorspronkelijke hoofddenkbeeld.

Het Chiliasme stelt het geloof aan eenen idealen toe-
stand hier op aarde. De hoop der anabaptistische secten
komt hiermede overeen. Met uitzondering van de ver-
wachting der naderende toekomst des Heeren, ontbreekt
daarin echter het supranaturele element, van het Bijbelsche
Chiliasme onafscheidbaar, geheel. Toch blijkt uit de
nadere uitwerking, zij het in overdreven zin, van enkelen,
dat de aanleg tot en de sporen van meerdere bovenna-
tuurlijke elementen ook in de eenvoudige stelling, waar-
van het Anabaptisme uitging, niet ontbraken.

Eindelijk: de zelfzuchtige oogmerken van Bader, de
verwarringen op verstandelijk en zedelijk gebied van ande-
ren, de begeerte van Hut, met de wapenen in de hand
ter volvoering zijner plannen op te treden, leveren het
bewijs, dat de weg tot veelvuldige dwaling open stond.
Hut, Bader, en de gebeurtenissen te Munster vormen eene
klimmende reeks van buitensporigheden.

§ 4.

Melchior Ho ff man.

Wij wenden thans den blik naar Straatsburg. Die
stad toch is, geographisch en historisch, het middelpunt
geweest der voortgezette beweging, waarvan wij den oor-
sprong en de beginselen hebben gadegeslagen. Niet Mo-
ravië alleen toch, bleek spoedig een gunstig toevlugts-
oord en eene veilige vereenigingsplaats te zijn voor de
wijd en zijd verspreide Wederdoopers. Nagenoeg de ge-
heele Elsass en het overige westelijke gedeelte van
Duitschland verkeerden in omstandigheden, die aan de
woelingen van het Anabaptisme voedsel gaven. In het
bijzonder gold dit voor Straatsburg, de aanzienlijke
rijksstad, middelpunt van den Elsass, Schtvaben en
den Middenrhijn, die door hare ligging een der hoofdpun-
ten van het wederzij dsclie verkeer tusschen Frankrijk,
Duitschland en Zwitserland geworden was. De hervorming
droeg daar een gansch bijzonder karakter. Caeito, Hedio,
Bucer, Zeel werkten er, zoowel door Luthers invloed,
als door die van Zwing-li aangetrokken. Geen hunner trou-
wens kon er zich op beroemen, bepaaldelijk het hoofd eener
beweging ter gunste der Reformatie geweest te zijn. Yódr
hun optreden bestond er reeds eene gemeente, die spora-
disch gevormd, haar ontstaan meer aan zich zelve en aan
vlugtelingen van elders, dan aan de prediking van een be-
paald persoon te danken had. Yoortdurend stroomden uit
alle landen de vreemdelingen af en toe, niet zonder, ieder
voor zich, hunne eigenaardige denkwijze mede te brengen
De houding van den raad der stad was voorts van hoogst
onzekeren en weifelenden aard. Nu eens geheel en al
handelende in den geest van Bucer, verwierp hij, op andere

tijden, de door hem voorgestelde maatregelen; nu eens zachter,
dan weder strenger gezind, ten opzigte van andersdenkenden,
vaardigde hij edicten uit tegen de Wederdoopers waarbij
de zwaarste straf echter verbanning bleef — en liet daarna
hun verblijf in de stad weder oogluikend toe. Eene zeld-
zame gemakkelijkheid heerschte voor het overige in het
verkrijgen vau het burgerregt. Het enkele aanvragen er
van en de belofte op den jaarlij lcschen, daarvoor bepaalden
dag, den eed van getrouwheid aan de overheid af te leggen,
waren daartoe voldoende. ¹) Een en ander had van Straats-
burg eene plaats gemaakt, waar de Wederdoopers zich gaarne
vestigden, te meer daar zij in het ergste geval alleen ver-
banning te d achten hadden. Zij stroomden clan ook in zoo
grooten getale toe, dat de zaak der Hervorming zelve van tijd
tot tijd gevaar scheen te loopen. ²) Het eerst bragt waar-
schijnlijk Jacob Grosz, een Zwitsersche bontwerker, de
verwerping van den kinderdoop, van den eed en het dragen
van wapenen naar Straatsburg over. Hem volgden Reublin
Cautz en anderen. Ook de meer genoemde Hetzer, en
Denck vertoefden er geruimen tijd, en stonden zelfs met
Capito in vrij vriendschappelijke betrekking. Zij allen
werden echter overschaduwd door den invloed eens mans,
wiens populaire welsprekendheid en apocalyptisch ge-
kleurde prediking op het gemoed van al, wat tot de dweep-
\' zieke en radikale partij behoorde, eenen zeldzamen indruk
maakten. Wij bedoelen Melchior Hoeeman, die in ver-
binding met zijne beide vrienden Caspar Schwenkeeldt en
Sebastiaan Erank von Word een triumviraat vormde, voor
de geschiedenis van het protestantsche leerbegrip, en vooral

\') Ein altes Gesetz schenkte Jedem das Bürgerrecht, der es begehrte,

und der versprach am jährlichen Schwörtag den Eid zu leisten." Röhrich,
I: S. 329.

²) Köhrich, II: S. 93.

voor die van liet Anabaptisme van hooge beteekenis. Voor
het door mij behandelde onderwerp evenwel, hebben alleen
Hoefman en Prank. belang, aangezien Schwenkfeld zijne
eschatologische overtuigingen bf niet heeft toegelicht, of in
de meest volkomene overeenstemming geweest is, met het-
geen algemeen daaromtrent aangenomen werd.\') Melchior
Hoefman daarentegen was een der voornaamste voorstan-
ders van een hoogst eigenaardig Chiliasme, en Sebastiaan
Prank een nog niet genoeg gekend en gewaardeetd be-
strijder van elke grof- zinnelijke opvatting van de toekomst
des Heeren. Van hen beiden dient Hoeeman in de eerste
plaats genoemd te worden, omdat lüj ais het ware den
overgang vormt, die hier Zwitserland met Munster ver-
bindt, en daardoor, met de geschiedenis van zijn leven, die
van het Anabaptisme en van het Chiliasme, in dien tus-
schentijd, gegeven is. Prank\'s invloed, en historische betee-
kenis komen, hiermede vergeleken, bijna niet in aanmerking,
terwijl hij ook evenmin met de anabaptistische secten in zoo
naauwe betrekking gestaan heeft als Melchior Hoeeman.

Mei.chior Hoefman noemt zelf Hall in Schwaben als
zijne geboorteplaats. Reeds vroeg schijnt zijne excentrieke
natuur, in welke godsdienstige elementen en eene sterke
neiging tot dweepzucht, van den beginne af, onmiskenbaar
zijn, hem aangedreven te hebben, zijn bontwerkersvak te

>) Er zijn bij Sohwenkerld geene sporen van Chiliasme, Deze leer lag
eenigzins buiten zijn systeem. In bet door Arkold medegedeelde (II.
S. 835) is dan ook niets, wat er aan denken doet. Evenmin in liet door
SchwenkfeJjD goedgekeurde overzigt zijner leer, getiteld : „Ein neuer recht
Christlicher Catechismus für die kinder Gottes, bestellet auf die artikelen
des gemeinen bekäntniisses des Christlichen G-laubens." Zelfs meenen wij
zekere bestrijding te ontdekken in een bij Arnold genoemden brief van
S, over Postellus,

laten varen, om zicli geheel aan de prediking te kunnen
wijden. Toen de Hervorming overal tot het volk begon
door te dringen, nam hij haar met de hem eigene geest-
drift aan, en begaf hij zich in 1524 naar Zweden in gezel-
schap van Melciiior Rinck, den discipel van Storch, en
van Barend Knirperdollink. Gelijk zoo ontelbaar veel
anderen deelde hij in den geweldigen indruk, door de ge-
beurtenissen des tijds teweeg gebragt. Ook hij meende,
dat de jongste dag niet ver meer verwijderd kon zijn. He
vreeze Gods, hem eigen, en eene levendige verbeelding deden
hem bij voorkeur de profetische boeken doorvorschen, en
zóó vormde hij zich, zonder geleerd te zijn of eenige god-
geleerde voorbereiding te hebben genoten, door aanhoudende
studie van den Bijbel een volkomen systeem vau apuca-
lypliek en eschatologie. De verhouding voorts, waarin wij
hem dadelijk vinden tot twee leerlingen van de Zwickausche
profeten wijst genoegzaam het radikale zijner rigting aan,
en versterkt het vermoeden, dkt hij zich zeiven rekende
tot de uitverkorenen, wier werk het was om — zelf in
voortdurende bovennatuurlijke gemeenschap met God
staande — voor anderen profeet en getuige te zijn; op-
merkzaam te maken op de wegen Gods; de menschen voor
te bereiden voor den grooten dag, die komen zou; heen
te wijzen naar den naderenden Bruidegom; door woord en
daad Gods vijanden te dreigen en Zijne oordeelen te doen
vreezen. In Ziveden bood zich hem en zijnen beiden ge-
zellen eene gunstige plaats voor hunne werkzaamheid aan.
Juist was daar het volk in den strijd gewikkeld, door de
snel om zich grijpende Reformatie en den hardnekkigen
Roomschen tegenstand veroorzaakt. Openlijk traden Hoee-
man en zijne beide metgezellen op, en predikten uit de
Apocalypse over de groote gebeurtenissen, die op handen
waren, De tooneelen van Wittenberg werden herhaald.

Binnen eene maand tijds verzamelde zich om de hoofden
der beweging eene menigte aanhangers. Openbaringen, vi-
sioenen deden zich voor, de beelden in de kerken werden
nedergeworpen, allerlei \'wanordelijkheden grepen plaats. —
Gelukkig keerde Koning Gustaaf Wasa van Wart en a,
waar hij zich bevond, nog spoedig genoeg naar Stockholm,
het hoofdpunt der beweging, terug, om de onlusten, die
op het punt stonden uit te breken, met krachtige hand te
bedwingen. De onruststokers werden uit Zweden verdre-
ven, onder bedreiging der doodstraf, indien zij het waagden
terug te keeren. Ei nok begaf zich naar Zwitserland;
Knipperdot;link vinden we later in Munster terug; Hoef-
man rigtte zijne schreden naar Lij/land, waar door Tëget-
meier en Knöeken eene hervorming in Luthee^,s geest
was ingeleid. Te Dorpat en te Riga vonden zijne pre-
dikingen tegen beelden en kloosters grooten bijval bij het
volk en natuurlijk grooten tegenstand bij de Eoomsch-
Katliolieke geestelijkheid.

Tot dezen tijd toe verschilde Hoffmans prediking weinig
van die van Luther; nog altijd zag hij in hem den hervormer
bij uitnemendheid, wiens voorbeeld hij voor zich zelf wensclite
na te volgen. Dit blijkt uit zijne reis naar Wittenberg,
waar hij met Luther en Bugenhagen een gesprek had.
Zij beiden konden zich met het door hem voorgedragene
zóó goed vereenigen, dat zij, bij een schrijven, door Hoff-
man aan de gemeente te Dorpat gerigt, eenen aanbeve-
lingsbrief voegden. Hoffmans standpunt is in dien brief
vrij gematigd. Met nadruk waarschuwt hij tegen de valsche
profeten, die, onder beroep op de Heilige Schrift, tot
oproer tegen Koningen en Torsten aansporen. Wie met
het zwaard strijdt, zegt hij, zal door het zwaard vergaan.
Een chiliastisch moment vertoont zich daarbij in de ver-
wachting der parousie, „die ons nader is, dan wij geloo-

ven, en waarin zich alle uitverkorenen Gods verheugen." \')

Van 1525—1527 vertoefde Hoefman beurtelings in
Schwaben, Straatsburg, Wütenberg, Dor pat en Maag-
denburg. Aireede van dien tijd dagteekent bij hem eene
bepaalde afwijking van de Luthersche leer, in zijne opvat-
ting van het avondmaal en de re^tvaardiging door het
geloof. Te Dorp at gekomen, dreef hij zijn verzet tegen
de Roomsche instellingen tot het uiterste, hetgeen zijne
verwijdering uit de stad ten gevolge had. Voornamentlijk
ontwikkelde zich zijn Chiliasme in dit tijdperk. Tan het
twaalfde hoofdstuk van den propheet Daniël gaf hij eene
verklaring uit, die ons in staat stelt, den gang zijner
denkbeelden in dit opzigt vrij naauwkeurig na te gaan.
Wij ontleenen daaraan het volgende.

Op den voorgrond staat de volstrekte reinheid van de
gemeente der kinderen Gods. Die gemeente erkent geenen
anderen vorst dan Christus. De Paus is een afgod, een
duivel, de voorspelde Antichrist, de leugenaar, die de
kudde van Christus verleidt. De door hem ingestelde
leeraars, geestelijken en monniksorden zijn zonder onder-
scheid verwerpelijk. Werkelijk leeraar is alleen hij, die
den geest van Christus in zich heeft ontvangen en opge-
nomen, tot wat stand hij voor het overige ook behoore.
Wat immers zou meer te wenschen zijn, dan dat de
geheele gemeente profeteerde? — Wat de overheid aan-
gaat, houdt Hoffman zich vrij van de overdrijving, vroeger
door ons bij sommigen aangetroffen, dat deze als niet over-
eenkomende met de eischen eener gemeente, die uit enkel
heiligen bestaat, nutteloos is en derhalve afgeschaft moet
worden. Wèl geeft hij toe, dat zij in eenen idealen
toestand gemist zou kunnen worden, maar tevens is hij

i) Vg. Hast, a. a. O. S, \'246. Kkohn. S. 33.

bezadigd genoeg, om in te zien, dat zulks vooralsnog het
geval niet is. — Den eed echter verwerpt hij onbepaald. —
In verband met zijnen gloeijenden haat tegen het Paus-
dom, waarvan wij later in zijne uitlegging der Openbat ing
van Johannes de krachtigste bewijzen zullen vinden; in
verband met zijne begeerte dè kinderen Gods van alle
ellende en zonde verlost te zien, ontwikkelt Hoeeman
verder zijne uitzigten aangaande de toekomst. „Ik houd
het er voor" — schrijft hij in het gedeelte zijner uitlegging-
van Daniël XII, dat over „den jongsten dag en het
einde der wereld" handelt, „ik houd het er voor, clat de
jongste dag nabij is. De hardnekkige wereld verkiest dit
niet aan te nemen, maar daarom zal zij omkomen, als die
andere ongelukkigen en ongeloovigen, ten dage van Noach
en Loth." Niet zonder vernuft tracht hij daarna de
moeijelijkheid te ontduiken, dat volgens het woord van
CHEisTus-zelf niemand in staat is, den dag en het uur
Zijner wederkomst te bepalen, door deze uitspraak letterlijk
van dag en uur te verstaan, en aan te nemen, dat de
waarachtige, vrome Christenen in allen gevalle, den tijd
en het jaar vrij naauwkeurig konden te weten komen.
Hij vraagt, of de Openbaring aan Daniël en aan Jo-
hannes anders niet te vergeefs gegeven zouden zijn, en
wijst er op, hoe Abbaham, Jacob, Anna, Simeon en de
Wijzen uit het Oosten, Jezus komst telkens duidelijker
hebben voorzien, even goed als Noach den zondvloed.
Deze gedachte krijgt bij Hoeeman nog meer voedsel uit
zijne elders uitgedrukte overtuiging, dat God niets anders
doet of doen wil, dan wat Hij vooruit voorspeld heeft

\') „Weyssagung ansz Heiliger Gotlicher geschrift von den triihsalen
diser letsten zeit:" Wie Got der allmegtig dan nichts hadelt iioch thut
das er nit durch seine propheten vorhin an tag gestelt und gegebë het
in geheimnisz als der Prophet Amos am III. anzeigt und als auch aller

De tijd is derhalve te berekenen, en dat voornam en tlijk
uit Daniël en het zesde hoofdstuk der Openbaring. De
twee getuigen, waarvan Daniël (en Openbaring XI.)
spreekt, z\'ij n verschenen in de kracht en den geest van
Elia en Henoch. Nu kennen velen ze nog niet, maar
spoedig zal men weten, wie die twee leeraars zijn *).

Het zal hun niet beter gaan dan Christus. Heeds nu
zijn zij aan het werk getogen, om de magt van den
Paus, den Antichrist, ineen te doen storten. In de Open-
baring zijn hun 1260 dagen gegeven, om te profeteren,
te getuigen, hunne vijanden te verslinden door het vuur
huns monds, den hemel te sluiten, de wateren in bloed
te verkeeren, en de aarde met allerlei plagen te slaan
(Apocal. XI : 3— 7). Bij Daniël echter verloopen tot
het volkomen einde 1290 dagen. Gedurende dien tijd
profeteren de getuigen, vervolgens worden zij door het
beest gedood. Daarna zal de wereld drie en eenen hal-
ven dag (dat is volgens Hoefman drie en een half j a a r)
vrede genieten, zoolang hun afgod Baëe en Rome heer-
schappij voeren (Apoc. XI: 10, 11). Meer tijd heeft de
Paus en de wereld niet. Zoodra de drie en een half jaar
verstreken zijn, ontvangen de heiligen Gods het teeken
des kruises, het teeken van den Zoon des menschen. Gog
en Magob (waaronder niet de Paus en de geestelijkheid,
maar twee oproerige, tegen God gekante, volkeren te ver-

lauff von Got durch Christum an tag gestelt ist bisz an den Jüngsten
tag und an des end dieser vergenchlichen weit in dem buch der heim-
lichen Offenbarung Johannis des ausserwelte Knechten Christi in eröffnilg.
Apoca. f.

\') Waarschijnlijk hield IIoffman zich reeds toen voor een van die
twee getuigen. Wien hij echter met den tweede heeft willen aanduiden,
is moeijelijk uit te maken. Ik vermoed Luther, in wien hij den besten
strijder tegen den Antichrist erkende. Spoedig krijgen wij die twee ge-
tuigen in Straatsburg terug.

staan zijn) voeren daarop tegen de uitverkorenen eenen
woesten verdelgingskrijg. Is dan de nood tot het hoogste
gestegen, zoo zal Christus, de getrouwe strijdyorst niet
langer uitblijven. Geweldig zal Zijne verschijning zijn, en
heerlijk de verlossing Zijner uitverkorene kinderen.

Deze „Uitlegging" is door Hofeman in het laatst van
het jaar 1526 uitgegeven. De getuigen moeten drie en
een half jaar prediken, en na hunnen dood moeten nog
drie en een half jaar verloopen, voor het einde komt. De
beslissende katastrophe kon dus volgens hem niet langer
dan het jaar 1533 uitblijven.

Meechior Hoefman\'¹ s afwijkingen in de leer van het
Avondmaal en van de regtvaardiging door het geloof, zijne
apocalyptische droomerijen, en vooral het feit, dat hij als
ongeleerde en als\' leek optrad, deden hem in Wittenberg,
zoodra hij zich op den voorgrond begon te plaatsen, alles
behalve bijval vinden.

Hij begaf zich daarom naar het Holsteinsche, waar
Koning Frederik de Eerste hem wèl ontving, en tot pre-
diker te Kiel aanstelde met den titel van „Königlicher
wiirden gesetzter predicher zum Kiel im Lande zu Hol-
st ein. "

Hiermede was hem een geluk te beurt gevallen, waarop
hij lang gehoopt had. Een werkkring was hem thans ge-
opend, van waar uit hij zijne lievelingsdenkbeelden ver-
breiden kon. Onvermoeid predikte hij over de mystisch-
allegorische beteekenis van den tabernakel en over de
voorspellingen der Apocalypse. Zijne, avondmaalsleer ver-
wijderde zich tevens meer en meer van de Luthersche.
Amsdorf, Luther en verscheidene andere geestelijken,
buiten en in Holstein, begonnen ■ te dier oorzake tegen hem
te schrijven, en op zijne afzetting aan te dringen. Men
verweet hem de hoorbaarheden van het Christendom in

zijne prediking te verwaarloozen, en daarvoor in de plaats
niets dan cle ijdele gewrochten zijner verhitte verbeelding
mede te deden. Het groote getal zijner aanhangers even-
wel en de gunst des Konings hielden hem gedurende
twee jaren staande. Toen bedierf hij zijne zaak door eenen
fanatischen twist over het avondmaal, met Schuldorp ,
eenen vriend van Amsdore en Luther. De Koning vaar-
digde een openlijk gesprek uit te Flensburg, April 1529,
waarin ook Bugenhagen optrad. Hoefman werd over-
wonnen, en met vrouw en kind en met zijne ijverigste
volgelingen op vrij ruwe wijze uit het land gejaagd.

Tan Kiel wendde Hoefman zich nu naar Straatsburg,
waar wij hem in het jaar 1529 met Sebastiaan Frank
en Gaspf.r Sciiwenkfeld aantreffen. Yan dezen tijd dag-
teekent zijne naauwere aansluiting aan de Wederdoopers en
zijné verdubbelde werkzaamheid onder hen. Dit kon niet
uitblijven. Zijne radikale rigting, zijne ideën omtrent het
rijk van Christus, zijne sterk uitgedrukte hoop op de
aanstaande verschijning des Heeren waren even zoo vele
vereenigingspunten. Toen nu de Luthersche kerk hem te
Kiel bepaald uitgeworpen had, lag het besluit voor de hand,
zijne profetische zending meer bepaald tot hen te rigten,
in wier-midden hij van eene gunstige ontvangst verzekerd
was. In Straatsburg bleef hij vooreerst slechts korten tijd.
Bucer had hem wel goed ontvangen, maar hem toch niet
onduidelijk te kennen gegeven, dat hij wijs zou handelen,
met zijn vroeger bedrijf van bontwerker weder op te vat-
ten. De raad van Straatsburg was daarbij te dier tijde
juist weder stenger gezind tegen de Wederdoopers en op
het punt een, vroeger tegen die secte uitgevaardigd, edict
(1527) te hernieuwen. Zekerheidshalve begaf Hoffman
zich naar Oost-Friesland, waar hij niet alleen Carestadt,
maar ook voor de tweede maal Meechior Rinck ont-

moette. Met dezen geloofsgenoot won hij vele inwoners
van Emden, in welke plaats hij zich eerst vestigde, voor
den wederdoop, en predikte zonder ophouden over de aan-
staande verlossing. Dit duurde tot in Januari 1530, toen
een bevelschrift van Graaf Enno den Tweede van Oosl-
[riesland Rinck en Hoffman noodzaakte het land te
ruimen. Caelstadt bleef nog eene wijle, toen ging hij
naar Bazel, waar hij, in het hem daar aangeboden profes-
soraat der theologie, eene gewenschte en eervolle betrekking
vond, die hij tot zijnen dood bekleedde. Rinck vertrok
naar Hessen, en werkte daar ongeveer twee jaren, totdat
de Landgraaf Philips hem eindelijk deed grijpen, en tot
levenslange gevangenis veroordeelde. Melchior Hoefman
nam de reis\'naar Straatsburg weder aan. Daar aangekomen,
hield hij zijn verblijf zorgvuldig voorde overheid verborgen,
predikte alleen in stilte: en zonder het verschijnen van ver-
scheidene geschriften, wier auteur niet twijfelachtig was,
zou men zijne tegenwoordigheid in Straatsburg niet hebben
vermoed. De voornaamste, werken, toen door hem in
het licht gezonden, zijn: de „Weyssagung ausz Heiliger
Gotlicher geschrifft, von den triibsalen diser letsten
zeit; von der schweren hand und straff Gottes tiber
alles gottlos wezen; von der Zukunfft des Turckischen
Thirannen und seines gantzen anhangs, wie er sein reisz
thun und volbringen wirt unns zu einer straft und rud-
ten, wie er durch Gottes gwalt sein niderlegung unnd
straff entpfahen wirt". u. s. w. Melchior Hoefman. 1539.,
en zijne „Auszlegug der heimliche oftenbarung .Ioannis
des heiligen Apostels und Evangelisten. Melchior Hoef-
man. MDXXX. —Het eerste werk bestaat uit eene korte
verklaring van Apocal. XIV: 6, XX: 8^b-ll, XVI: 17-21
en de bloote mededeeling, zonder bijgevoegde aanmerkingen,
van Ezechiel XXVni en XXIX, Dan. XI: 40-45,

Joel 111: 9-15 en Apoc. XIX: 17, 18. Al die plaatsen
hebben volgens Hoefman betrekking op het oordeel Gods,
dat voor de Christenheid te wachten staat uit de hand van
den Turk. \')

Van meer belang voor ons onderwerp is zijn kommen-
taar op de Openbaring, dien wij, aangezien hij, voor zoo-
ver ons bekend is, nog nooit - ook niet door Kroiin in
zijn uitnemend werk — nader onderzocht is, eenigzins meer
van nabij zullen beschouwen. Des te gereeder doen wij
dit, omdat Melchior Hoffman\'s geheele persoonlijk-
heid, zijn volkomen gebrek aan theologische ontwikke-
ling, zijne excentrieke natuur en zijne onbegrensde wil-
lekeur van verklaring er zich duidelijker, dan in eenig
ander geschrift van zijne hand, in afspiegelen. Men
houde hierbij echter wel in het oog, dat, indien zijne uitlegging
van het XII^e hoofdstuk van Daniël reeds in vele bij-
zonderheden verward en duister is ¹), hetzelfde in nog
oneindig hooger mate, van zijnen kommentaar op de Open-
baring geldt. Hermeneutische regelen kent hij niet, en
de grondstelling, waarvan hij uitgaat is deze, dat de Hei-
lige Schrift te vergelijken is bij eenen ketting, op hon-
derdvoudige wijze zoo om en door zich zelf heengeslingerd,
dat hij eenen waren gordiaanschen knoop vormt, waarbij
de juiste opeenvolging der schalmen alleen door hem kan
worden opgespoord, wiens geest door het licht Gods be-
straald wordt. Daar nu dit licht Gods in Hoffman niet
veel meer was, dan het droombeeld van eigen verwarde
verbeelding, begrijpt men ligtelijk, hoe duidelijk de voorstel-

1  Het verschil tusschen de methode van uitlegging van de Apocalyptische
perikopen in dit geschrift en die vau de geheele Openharing in zijn
tweede werk is niet noemenswaard. Groot daarentegen is het onderscheid
in spelling, enz.

lingen zijn, die hij ons van de Openbaring geeft. Na
deze in ons oog noodige opmerking, gaan wij tot de beschou-
wing van het boek zelf over.

De titelplaat bestaat uit den titel aan de vier zijden om-
geven door een met figuren versierden rand. Bovenaan
ziet men Christus, komende op de wolken des hemels,
aangekondigd door het bazuingeschal van twee engelen.
Boven Zijne uitgestrekte handen zweven het zwaard Zijns
woords en de palmtak des vredes. Ter zijde van den
titel staat aan den eenen kant Elia, aan den anderen
Hen oen, wiens opgeheven regterhand op Christus, die
nadert, wijst. De benedenrand wordt ingenomen door
eene voorstelling van de ontuchtige vrouw, op het zeven-
hoofdige beest gezeten, en van de aanbidding, die haar
wordt toegebragt.

Het werk begint met eene opdragt aan Ee.ee>huik, ko-
ning van Benemarken, enz., en eene inleiding, waarin
als reden der uitgave, voornameiltlijk de wensch genoemd
wordt, om, vóórdat de groote verdrukkingen komen, de
Christenen er zooveel mogelijk op voor te bereiden, de
verstrooiden te verzamelen, en aan allen te verkondigen,
dat thans voor het laatst Gods woord aan de menschen
geopenbaard wordt; om allen te roepen „tot het laatste
avondmaal Gods en tot de bruiloft van het lam Christus
Jezus, waarbij de bruid des Heeren met vreugde tot Hem
gebragt en door Hein aangenomen en met groote ge-
nade ontvangen wordt, ten tijde, dat de bouw van de
heilige stad Gods volbragt, en deze met de almagtige
kracht Gods verlicht en versierd zal worden."

Daarna volgt de uitlegging zelve. De verdeeling in
hoofdstukken wordt aangegeven; die in verzen niet. Naar-
mate het met zijn doel beter overeenkomt, neemt Hoff-
man een deel van een vers, of een vers, of ook wei

. 8

eenige verzen bij elkander. Dan volgt, in kleineren druk,
de uitlegging van ieder afzonderlijk genomen gedeelte.
De verklaringsmethode is geheel die des tijds. Op de
vreemdsoortigste wijze de beelden der Apocalyp.se vergeeste-
lijkende, zonder eenige oogenschijnlijke reden en zoo wil-
lekeurig mogelijk onder ieder der daar gebruikte voorstel-
lingen, datgene verstaande, wat hem voor den geest komt,
ziet Hoefman in de volgorde van het boek de openbaring
Gods, van de eerste tijden der Christelijke kerk tot op
de voleinding der eeuwen.

Zeer weinig maakt hij van betrekking op de tijden
vóór de vestiging der Pauselijke magt In de drie eerste
hoofdstukken is alleen van belang zijne opvatting van de
zeven gemeenten (Hfd. 1: 4). Deels vat hij ze letterlijk op als
werkelijke gemeenten in Klein-Azië/ deels stellen zij
figuurlijk de zeven geestelijke verzamelingen der geheele
wereld voor. De vermaningen, door Johannes aan de
zeven gemeenten gegeven, maakt Hoeeman dus tevens van
toepassing op den tegenwoordigen toestand der Christelijke
kerk. Op de prediking van het woord door Christus
slaat nagenoeg alleen het eerste en het tweede zegel. De
ruiter van het eerste zegel is Christus, die, gezeten op
het witte paard der onschuld, het woord alom verkondigt.
In het tweede zegel zijn onder het roode paard te verstaan
de tyrannen, die, tijdens de Apostelen en kort na hen, de
geloovigen hebben verdrukt. Euiter was de Antichrist.
Eeeds met het derde zegel verschijnt de Paus, wiens rijk
begint met den tijd der martelaren. De duurte (TI : (5)
der tarwe, van de olie en van den wijn is het volslagen
gebrek aan het woord der profeten en der schriften van
Mozes. Het paard van het vierde zegel stelt den aanhang
van den Paus voor; de Dood, die het vale paard berijdt,
is de Antichrist. Het vijfde zegel loopt parallel met het

tweede. Het zesde evenzoo; hierbij beteekenen de aard-
bevingen een oproer, de zon Christus, de maan het ge-
]oof aan God en de sterren de leeraars. Het einde van
Hfd. YI ziet op de tijden van Husz. De stilte in den
hemel (Hfd. YIII) valt in den tijd tussehen het tweede
en derde zegel, zoodat de zeven bazuinen, die dan volgen,
allen op Rome betrekking hebben. Bij de eerste bazuin
verdort een derde der boom en en al het gras, d. i. de
volkeren, opgroei]ende in de kennis van Christus, zijn
door den Paus in dien groei en ontwikkeling gestoord.
Hun frisch geloof en hunne bloeijende kennis zijn ver-
stikt door den Paus. De berg, die op het klinken der
tweede bazuin in zee geworpen wordt, waardoor een derde
der zee in bloed verandert, is wederom Romé\'s vorst, die (dit
slaat op de tijden van 1176 of 1200), in de volkerenzee
geworpen, de wijsheid van het Evangelie tot m e n s c li e 1 ij k e
wijsheid maakt. Onder de visschen en schepen, die bij
deze bazuin omkomen, verstaat Hoïtman de levende schep-
selen en het leeraarsambt. In de derde en vierde bazuin
is de ster Alsem een afvallig geworden leeraar; de ver-
duisterde zon, maan en sterren zijn Gods woord en wijs-
heid, die verloren gingen. De vijfde bazuin toont wederom
een gevallen leeraar, die de put des afgronds openende,
des duivels geest ontsluit, waarop een heerleger van bis-
schoppen zich over de Christenwereld verspreidt. Hun
aanvoerder Apollyon is natuurlijk niemand anders dan
de Paus. Deze tijden zijn vervuld ten tijde van IIusz.
Eindelijk naderen de laatste tijden in de zesde bazuin. We-
derom zijn de vier engelen en hun alles vernietigende
ruiterij de Roomsche hiërarchie.

Ilfd. X. Het boek aan Johannes gegeven, is de Apo-
calypse, het woord Gods. Aangenaam is het den mensch,
het te ontvangen, maar, eenmaal in zijn binnenste opge-

8*

nomen, veroorzaakt het bittere zielesmart, wanneer het
namentlijk de zielsangsten der bekeering werkt. — Yoordat
nu de zevende bazuin weerklinkt, meet Johannes met den
staf des Goddelijken woords (den rietstok) het uitgelezen volk
Gods (den tempel), waarvan Christus het altaar is. Den
voorhof mag hij echter niet meten. Wederom treffen wij nu
den Paus aan, die twee en veertig maanden — dus, zooals
uit Daniël blijkt, 1176 jaar — moet heerschen. Zoolang
blijft hij koning van Babel (Rome). Nu echter d. i.
toen Hoeeman schreef, is deze tijd verloopen; de twee
getuigen, die optreden, zijn twee hoofdleeraars, die zich
spoedig zullen vertoonen. Dan echter eerst, wanneer
Satan hen gedood heeft, worden zij als zoodanig erkend.
Het vuur uit hunnen mond is Gods woord en doodt, altijd
in geestelijken zin, hunne tegenpartij. INaauwelijks hebben
zij hunne getuigenis afgelegd, of de Paus vangt door mid -
del van een concilie den strijd .met hen aan. Zij worden
gedood en hunne lijken blijven liggen op de straten van
het geestelijk Jeruzalem ¹). (Openb. XI: 8). Dit Jeru-
zalem is Rome, het Egypte en Sodom der Openbaring
omdat de twee gezanten des Heeren er gedood zijn. jörie
en een half jaar duurt de doodslaap der twee getuigen.
Dan worden zij op de wijze, die 1 Thess. IV aangeeft,
voor het gezigt hunner vijanden, Christus te gemoet ge-
voerd. Een groot oproer (aardbeving) ontstaat. Zeven
duizend menschen worden in den geest gedood. Het ge-
rigt grijpt dan plaats. De gezigten van Openbaring XII
volgen chronologisch onmiddelijk hierop; zelfs begint Hfd.

1 ^ Ten einde de moeijelijkheid te ontgaan van den tekst, die bij het
vermelden van deze stad ten duidelijkste Jeruzalem aangeeft door de
toevoeging „alwaar ook onze Heer gekruisigd is" verstaat H. ook dit
kruisigen geestelijk, haalt daartoe Hebr. VI aan en ziet o. a. in het doo-
den van Husz. eene hernieuwde kruisiging van Christus.

XII reeds bij de zevende bazuin. Daardoor ziet Hoef-
man in de vrouw (Hfd. XII) het nieuwe Jeruzalemi,
waarbij Christus door de zon, het geloof door de maan,
de vier en twintig oudsten om den troon door de twaalf
sterren worden aangewezen. Het kind der vrouw is Gods
Woord, Jezus; de draak is Satan; de zeven hoofden zijn
rijken, die het volk van Christus hebben verdrukt; de
tien hoornen tien koningen van het Roomsche rijk.
De staart van den draak is de Paus of de valsche profeet.
Satan wil Jeruzalem, d. i. de Christelijke kerk, verslinden.
Jeruzalem baart Christus d. i. het woord Gods*). Satan
wordt verslagen en wendt nu zijne woede tegen Jeruza-
lem.. [Dit laatste schijnt weder op de tijden van Hoff-
mann te slaan; althans hij zegt, dat de Christenen binnen
kort» dien draak zullen leeren kennen]. De twee vleuge-
len, die de vrouw ontvangt, zijn twee koningrijken, die
het nieuwe Jeruzalem behoeden. De rivier (XII: 15) is
een bevel van Satan; de aarde, die Satans gebod inzwelgt,
zijn de goddeloozen (!!).

Met Hfd. XIII laat -Hoefman eene „nieuwe periode van
het geheele pauselijke rijk" beginnen. Het beest (XIU: 1)
is Bome, het Pauselijk rijk; de draak, die den Paus
magt geeft, is de keizer geweest, die den Paus eene we-
reldlijke magt geschonken heeft. De doodelijke wond (vs.
3) is door Husz toegebragt. Zij is echter nu genezen,
Het andere dier (vs. 11) is de valsche profeet, „waaronder
voornamentlijk het geheele rijk der monnikenorden te
verstaan is," die nog een afzonderlijk rijk bezit, van dat

\') Het is alsof H. zelf een oogenblik met zijne uitlegging verlegen is.

Diese weissag schrencken sich gantz wunderlich wie ein kette und ein
geflochten zäun in einander gewunden und verwickelt\'", erkent hij.
Zijne verklaring van het vorige schijnt dus ten minste voor hem zelf
eenige duidelijkheid te hebben bezeten.

van den Paus wel te onderscheiden. De twee hoornen
(vs. 11J zijn „een heische Mozes, een heische Elia/\'
want gelijk Christus zijnen Mozes en Elia gehad heeft,
zóó moet ook de valsche profeet de zijnen hebben. Toorts
even als Christus een getal uitverkorenen bezit, zóó heeft
ook het tweede beest: de Antichrist „een getal van
oversten, hoofden en leden, over welke hij zelf opperste
koning en heer is." Hun getal is 666 (vs. 18).

Ook Hfd. XIV ziet op den Paus. Onder het beeld
der met sikkels gewapende engelen (vs. 16—20) nadert
het gerigt. Het rijk van den Paus wordt afgesneden,
het bloed (vs. 20) is „de leer, geest en wijsheid der
menschen, die als met stroomen tegen Gods woord opge-
komen zijn." Dit bloed vormt de eigeilijke Eoode zee \'),
waardoor het geloof alleen ons veilig leiden kan. Trou-
wens die tijd is nu gekomen ").

Met de zeven engelen, die in Hfd. XV de wraakfiolen ont-
vangen, zal „de dag van het jongste gerigt volgen." De
eerste fiool stort over de menschheid „geestelijke zweren"
uit (XVI: 2); de tweede verandert de ware wijsheid in
menschelijke wijsheid (vs. 3 Vg. ■ Hfd. VIII); de derde
evenzoo (vs. 4). De engel, die de vierde fiool uitstort,
is een „thans aanwezig" leeraar ¹). Deze heeft den Paus,
Satan en den valschen profeet „zeer warm" gemaakt. De
vijfde fiool dompelt het rijk van den Paus in duisternis.
De zesde en de zevende voleindigen de rampen, die over
Rome zullen komen. In het zeventiende en het achttiende
Hoofdstuk volgt de beschrijving van „het oordeel der groote

1 ) „Diser lezer ist yetzt zu diser zeit Vorhände d\\un erste bat die sun
götliehs worts mit seiner 1er erleutert dz sy mit irer hitz hat usz d\'ftu-
sterniisz gschinnë."

hoer, die daar zit op vele wateren" (Hfd. X VII: 1). Het
scharlakenrood© dier is de aanhang van den Paus \'). In
Hfd. XIX wordt het loflied gehoord, door alle heiligen
aan God toegezongen, die Babyion ten val heeft gebragt
en het bloed hunner broeders heeft gewroken. Naast dat
hemelsehe koor weerklinkt (vs. 6) de dankpsalm van alle
uitverkorenen en geloovigen. Dit alles zal n u gehoord
worden ¹). Ook de bruid van Christus heeft zich bereid
(vs. 9) ; de uitnoodiging tot het avondmaal gaat rond.
Nu nadert het rijk van Christus. De Heer verschijnt
den Zijnen, en wordt alom in Zijne heerlijkheid en straf-
fende geregtiglieid aanschouwd ²). Hem volgen als Zijn
heerleger „alle strijders Gods en predikers des lichts."
De engelen (vs. 17 en 18) zijn leeraren. De strijd, die
plaats grijpt (vs. 19), zal een concilium zijn (!), „drie
en een halve tijd na den dood der getuigen. Het beest
(vs. 19) is de Paus en zijne antichristelijke aanhangers ;
de koningen zijn zijne bisschoppen. Eindelijk wordt het
oordeel voltrokken over de helsche drievuldigheid. Zij
wordt geworpen in het rijk, het vuur, en den geest des
duivels. Dat zal hun einde zijn. Al wat overig blijft,
wordt met Gods woord gedood (vs. 21).

Hoe onduidelijk en verward dit alles nu ook zijn moge,
zooveel schijnt men redelijkerwijze er uit te kunnen op-
maken, dat in Hfd. XIX de volkomen val van het anti-
christelijke Rome plaats gehad heeft. Wij zouden dus
verwachten in Hfd. XX de voortzetting van de geschie-

1 \') „Das rosinfarb thier ist des Bapsts gantzer geistloser hauff der
Rome tragë hat un noch tregt."

³) Dit „wirt vetz ei\'klingen werden zu dieser zeit."

2 ) „Er wirt in seiner klarheit gesehen und erkentt werden." Hij zal
„sein auszritt yetz vollbringen nnder alle völker alle ungerechtigkeit
straffen/\'

deuis der Christelijke kerk te vernemen. Het naauwe
verband tnsschen beide Hoofdstukken maakt dit tot eene
zaak, die van zelfs spreekt. Maar Hoefman ontbrak het,
zooals reeds meermalen gezegd is, aan alle theologische
kennis eii voorbereiding. Daardoor blijft hij hangen aan
de traditioneele Roomsche opvatting, volgens welke Joiian-
nes in Hfd. XX weder terugkomt op hetgeen in de eerste
tijden der Christenkerk is geschied. Zonder iets teu regt-
vaardiging van dezen achterwaartschen sprong in het mid-
den te brengen, verklaart hij, dat de leeraar (XX: 1)
Paulus geweest is \'). Paulus derhalve bindt den Satan,
en daarmede begint het duizendjarig rijk. „Maar duizend
jaar na Paulus", gaat Hoffmann (vs. 2, 3) voort, „viel
een ster, d. i. een leeraar, van den hemel. Deze sloot de
bron des afgronds weder open. Daardoor werden de duivel
en zijn geest weder vrij ; eene. menigte sprinkhanen
(tallooze secten) ontstonden; de zon Christus, het godde-
lijke woord, werd verduisterd." De troonen (vs. 4) zijn de
zetels der twaalf apostelen, die de twaalf stammen oordeelen.
De Apostelen hebben aangevangen te oordeelen op den
heiligen Pinksterdag. Het „niet aanbidden van het beest"
(vs. 4) heeft geduurd van den tijd der Apostelen tot het
jaar 1000, d. i. tot den tijd van liet volkomen bederf
van Rome "). Ook de eerste opstanding baart aan
Hoefman geene moeijelijkheid. Deze opstanding is eene
geestelijke geweest, een weder levend worden door Chris-
tus uit den dood der zonden. Drie tijdperken in de
Christelijke kerk zullen zulk eene opstanding gezien heb-
ben. De eerste greep plaats tijdens de Apostelen (daarvan

is vs. 4- 6 sprake), de tweede tijdens Husz, de derde zal
binnen korten tijd intreden.

Na afloop der duizend jaren (vs. 7, 8), is Satan ont-
bonden, en hebben de gruwelen van Rome zich over de
gansche aarde doen gevoelen ^]). Hoewel zóó vs. 7 alleen
van betrekking gemaakt wordt op de rampen in de Chris-
telijke kerk, door de Roomsche hiërarchie veroorzaakt, ziet
vs. 8 toch weder op eene magt buiten de kerk. Goo en
Maggc duiden aan den Turk én zijne magt, zoodat wij met
vs. 8 ons niet langer in het verledene, maar op het ter-
rein van het tegenwoordige bevinden. Daarom loopen vs. 9
en 10 parallel met het oordeel van het beest, beschreven
Hfd. XIX, en voorspellen, wat in de naaste toekomst ge-
beuren zal. De witte troon (vs. 11) is Christus met
alle apostelen en profeten van Oud en Nieuw Testament.
Die op den troon zit, is God. Door Zijnen geest treden
hemel en aarde in het niet terug. Hunne plaats wordt
niet meer gevonden. Yoor God staan de dooden, klein
en groot, d. i. klein en groot in zonden, schuld en aardsche
magt. Naar den geest van Mozes en de profeten worden
zij allen geoordeeld. Het levensboek (vs. 12), dat daarna
geopend wordt, is Christus, en de zee, die hare dooden
teruggeeft, het rijk der wereld (vs. 13). De tweede dood^
waartoe allen veroordeeld worden wier namen niet ge-
schreven zijn in het boek des levens, is reeds Hfd. II
vs. 11 door Hoefman verklaard. De mensch, zegt hij
daar, is sterfelijk en aan de magt des doods onderworpen.
In Christus ontvangt hij echter nieuw leven, dat den
dood te niet doet. Stort hij zich echter weder in zijne

»Der bruïï des abgrundts ist auffgethon, als obcn am IX capitel
vermeldet und die verfürung in alle welt gegangen, vom Sathan durcb
seine glider, maclier secten Bischoffen utrad deïgieichen mancherley Eu-
tichristen."

oude zonden, wordt hij weder afvallig, zoo berokkent hij zich
wederom de straf des doods. Deze dood is dan de tweede (!}.

Na dit strafgerigt daalt het nieuwe Jeruzalem van den
hemel en wordt het geluk der zaligen voltooid. (Hfd.
XX, XXI). In Hofman¹ s uitlegging is de eenige vraag,
welke ons nog belang kan inboezemen, deze: waar plaatst hij
het schouwtooneel dezer zaligheden, hier op aarde of in den
hemel? Zoo eenvoudig als de oplossing dezer vraag schijnt,
zoo moeijelijk wordt zij, doordien Hoffman ook in de beide
laatste Hoofdstukken der Apocalypse alles, wat er eenigzins
voor vatbaar is, geestelijk verklaart. Zóó reeds dadelijk in vs.
1: „Ik zag eenen nieuwen hemel en eene nieuwe aarde, "■
d. i. volgens Hoffman: ik. zag het uitverkoren volk Gods,
dat in Christus nieuw geworden was. (Hemel: uitverko-
renen, aarde: menschen, die op de aarde wonen). „De zee
was niet meer," d. i. Satan\'s rijk en al het kwade zal
onder de heiligen niet meer gevonden worden. Evenzoo
verstaat Hoffman onder de muren der stad (vs. 12) de
leeraars; onder de poorten, de fondamenten; onder de edelge-
steenten (vs. 19 en 20) wederom de apostelen; onder liet
meten met den rietstok (vs. 15) het geestelijk predikambt;
onder den straat der stad, Christus het levende woord
des geestes, enz.

Hieruit vloeit duidelijk voort, dat bepaald aardscli-zin-
nelijke voorstellingen bij hem niet aangetroffen worden.
Het geestelijk Sion is de gemeente Gods, alle ongeluk en
smart is van haar weggedaan; God en Christus zijn haar
licht, haar leven, haar alles. In zijne uitlegging van Hfd.
XX en XXI, schildert Hoffman derhalve eenen idealen
toestand, eene Christus- en Godsregeering, zooals hij die
hoopte en binnen kort meende te kunnen verwachten;
eene verwezenlijking van al het goede, het schoone en
het zalige, dat tot nog toe slechts in zijne gedachten

aanwezig was. Zóó ver gaat hij hierbij in het vergeeste-
lijken der beelden, in genoemde Hoofdstukken gebruikt,
dat men waarlijk van tijd tot tijd meenen zou, dat hij
eene volkomene aflegging van het vleeschelijke, een rijk
Gods, louter in den geest, aannam. Eene opmerkzame
beschouwing toont evenwel spoedig, te midden zijner gees-
telijke voorstellingen, meer dan eén zinnelijk moment,
aan bestaande toestanden ontleend, dat ons regt geeft de
aarde aan te nemen, als de plaats waar, volgens Hoffman,
het geluk van Gods kinderen voltooid zal worden. In de
inleiding vindt men reeds enkele uitingen, die daarop
schijnen te wijzen. Mede pleit er voor de uitweiding
over den nieuwen hemel en de nieuwe aarde (XX: 1).
„Zoo als dit alles geestelijk bedoeld is, zoo zal het ook
ligchamelijk voleindigd worden/\' zegt Hoffman aldaar \');
tevens treedt hij in eene beschouwing, die voor zoover zij
verstaanbaar is, op het volgende schijnt neder te komen:
God. schiep eerst den figuurlijken hemel en de lichamelijke
aarde, voleindigde die in zes dagen en rustte op den
Sabbatli. Deze hemel was het volk Gods, met Adam be-
gonnen, de zevende dag was de dag van het JNT. Testa-
ment. Onder het volk van Israël was de hemel (de
geloovigen) gesierd met twaalf sterren (aartsvaders) en de
maan (de hoop op Christus). In zes tijden was deze
letterlijke hemel tot zijn einde genaderd; toen begon
God met den bouw van den geestelijken hemel en van
de geestelijke aarde. Deze ving aan met Christus, en
duurt tot de „nieuwe hemel en aarde" komen. — Valt der-
halve bij Hoffman evenmin in den figuurlijken he-
mel, met Adam een begin nemende, als in den geeste-
lijken, die met Christus aanvangt, de aarde als tooneel

ï) „So wie hie solclies uff den geisllichë handel gericht ist, so wirt es
auch im leipliehen volendet werden."

der Godsopenbaring weg, evenmin behoeft zulks het geval
te zijn met den nieuwen hemel, die hij de parousie
van Christus beginnen zal.

Trouwens in dien „nieuwen hemel" zijn leeraars, die
het volk onderwijzen (XX: 11, 17); het predikambt des
goddelijken woords wordt er bediend (XX : 15 ; XXI: 1);
en zelfs is er een overvloed van alles, wat noodig is, om te
voorzien in de behoeften der heiligen, zonder dat hun
zulks eenige moeite kost ^r).

Uit een en ander volgt, meen ik, duidelijk genoeg, dat
hoe geestelijk Hoffman het geluk der uitverkorenen ook op-
vat; hij toch dat geluk als voor deze aarde weggelegd be-
schouwt. Zijne meening geeft hij zelf terug in deze woor-
den: „Ter dezer plaatse en in dit paradijs zal het rijk jan
God en Christus zijn, en zijne knechten en apostelen
zullen God dienen en Zijnen geest en magt zien en kennen \'").

Noemen wij derhalve PIoffman een chiliast; wij bedoelen
zulks geenszins in dien zin, dat hij, Apoc. XX: 1—7,
als nog onvervuld beschouwde of zich, op die plaats be-
roepende, een duizendjarig rijk van geluk en zaligheid
verwachtte; maar wij bedoelen daarmede, dat hij eene aelas
aurea onder Christus\' onmiddelijke heerschappij, nog hier
op aarde, en dat wel binnen weinige jaren, voorspelde: In
hoeverre wij regt hebben dit laatste als Chiliasme te be-
schouwen, zal later besproken worden.

Yoordat wij tot de geschiedenis van Hoffman terugkeeren,

i

\') „Die Kuuig auff erden werden die herrligkeit in dieselbigë bringen...
die Sehnitter jre garben.... die Hirten die sehaff, uud die streitter die
pferd, und die kneclit die Kórb niitt brot, und dergleicben mancherley,
wie die versammlungen Christo dem Künig zugebracht werden in die
statt Gottes." (XX : 24).

²) „In diser Statt und in disem parauisz, wiirt das reicli Gottes und
Chbisti sein, und seine knecht und Apostolische diener, werden jm dienen
und seinen geist und mut sehen und erkennen,"

voegen wij aai) het gegeven overzigt van zijn voornaamst«*
werk nog enkele opmerkingen toe. De onjuistheid zijner
methode van uitlegging behoeft wel geen betoog. Willekeur
en onwetendheid vertoonen zich om liet andere woord.
Met dat al ligt hier en daar, te midden van veel verwards,
meer dan éene schoone gedachte verborgen, en van tijd
tot tijd moet men zich verwonderen over Hoefman\'s vin-
dingrijk vernuft en zijne levendige verbeeldingskracht. Hij
was een man uit het volk, een gewoon bontwerker, zonder
studie van iets dan van den Bijbel, zonder kennis dan van
wat hij bij tijd en wijlen in zijne omgeving gehoord had.
Gelijk wij reeds opmerkten volgt hij daarom in zijne
„auszlegug" de traditioneel gewordene methode der middel-
eeuwen. Gelijk Luther, en nog na hem zóó velen in onzen
tijd, meende hij de voorspellingen der Apocalypse, voor zoo
verre zij vervuld waren, uit de geschiedenis der Christelijke
Kerk te kunnen verklaren, en. omgekeerd uit het nog niet
vervulde, de toeksmstige gebeurtenissen te kunnen opma-
ken. Voor het tweede had zijne phantasie, aan niets ge-
bonden, geheel en al vrij spel, en met betrekking tot het
eerste moest hij zich behelpen met de geringe kennnis
der kerkgeschiedenis, die hij bezat. De eenige historische
persoon, dien hij alzoo in staat schijnt te noemen, is Husz.
Voor al het overige is hij genoodzaakt zich te beperken
tot de vage verklaringen van „een paus, het pausdom,
een leeraar, een concilie, een oproer" enz., zonder daarbij te
kunnen aangeven van welke persoon of welk feit sprake is;
zonder zelfs te kunnen beweeren, dat die paus, die leeraar,
dat oproer werkelijk bestaan hebben \'). Zijn werk bezit

!) Hoe groot Hoffmans onwetendheid is voor iemand, die de Apocalypse
• uit wil leggen, blijkt o. a. uit hetgeen hij (Hfd. I : 11) zegt, aangaande
de « en de o>: „O ist dr greekisch wörtlin, omega, uff tütseh so vil al-
end," en uit zijne mededtelingeu aangaande de NUolaiten (II : 6, 15).

dus geene andere waarde, dan die van een bijdrage tot de
kennis van zijnen persoon en van zijnen tijd. — Wij
keeren thans naar Straatsburg terug.

Hoefman¹ s schriften werden door de overheid gelezen
en veroordeeld, de drukkers gestraft. Een nieuw edict
(1530 z. v.) ging tegen de Wederdoopers uit, misschien
wel, zooals Hast waarschijnlijk acht\'), juist om Meechior
Hoeeman\'s tegenwoordigheid. Is dit zoo, dan werd. het
doel bereikt, ten minste Hoefman begaf zich naar Km den
en de Nederlanden, waar zijne prediking bijzonder veel
gevolg had. Reeds vroeger hadden in Holland zich We-
derdoopers vertoond (1527, Jan Wat.en e. a.), maar toch
niet anders dan sporadisch. Eerst door Hoefman namen
zij aanmerkelijk in aantal toe, vooral te Amsterdam; totdat
de strengheid, waarmede Karet, de Vijfde ten hunnen
opzigte handelde, voor eenen tijd althans, verdere verbrei-
ding tegenging. Hoffman verscheen weder te Straatsburg
en bezocht daarna nog even zijne gemeente te Emden.
Op zijne terugreis van deze laatste stad naar Straatsburg
greep eene gebeurtenis plaats, die voor zijn geheele leven
beslissend werd. Op weg ontmoette hem een man, —
wie het geweest is bleef onbekend, Kbohn vermoedt
Trijpmaker — die hem voorspelde, dat hij een half jaar
te Straatsburg zou worden gevangen gezet; daarna zou
hij plotseling verlost worden; het evangelie en de profetie,
waarvan hij drager was, over de geheele aarde verkondi-
gen, en het einde van de tegenwoordige orde van zaken
zou daar zijn. Deze voorspelling werd hem gedaan in het
jaar 1532, en wij herinneren ons, hoe Hoefman zelf het
einde der wereld en den jongsten dag op 1533 had be-
paald. Onbeschrijfelijken indruk maakte op zijne opge-

^v) Hast, a. a. O. 258.

wonden verbeelding deze verzekering, die hem als het
amen Gods op zijn nu bijna volbragt werk in de ooren
klonk, en welgemoed reisde hij voort. Te Straatsburg
aangekomen, veranderde hij onder den invloed van wat
hij gehoord had, zijne wijze van prediking. Wat hij tot
nu toe in stilte had geleerd, verkondigde hij thans met
genoegzamen nadruk, dat de overheid zich genoodzaakt zag,
hem gevangen te zetten. Opgetogen over deze aanvanke-
lijke vervulling zijner wenschen, ging hij gewillig en vol
blijdschap in de gevangenis, die hem aangewezen werd.
Bij den levenden God, die van eeuwigheid tot eeuwigheid
bestaat, legde hij de gelofte af, geen ander voedsel te
zullen gebruiken en geen anderen drank te zullen drinken
dan brood en water, en barrevoets te zullen blijven, totdat
hij met. dezelfde hand en met dezelfde vingers, die hij nu
naar den hemel ophief, dengene toon en zou, die hem ge-
zonden had. Zijne gevangenschap was niet hard. Toen
hij geloochend had, tot de Wederdoopers te beliooren, en
hij er zich op beriep steeds gehoorzaamheid aan de over-
heid te hebben gepredikt, vergunde men hem zelfs met
zijne vrienden in betrekking te blijven staan. De toegang
tot hem was niet verboden. Zijne aanhangers bezochten
hem dagelijks en werden ook dagelijks meer aangestoken
door het fanatisme van Hoefman, die nu meer dan ooit
overtuigd was, dat zijne prediking volkomen waarheid be-
helsde. AYat er in en buiten de stad geschiedde, vernam
hij op die wijze uit de berigten, hem onophoudelijk toege-
zonden. Zóó hoorde hij onder anderen de droevige tijding
betreflende zijnen leerling Jan Tkijpmaker. Dezen had
hij te Emden als zijn plaatsvervanger, bij zijn eerste ver-
trek uit die stad achtergelaten, aan het hoofd eener vrij
talrijke anabaptistische gemeente. De gevangenneming van
Meechior Hoeeman, den grooten profeet, had aldaar

echter een en slechten indruk gemaakt. Met hernieuwden
ijver hadden de Protestantsche leeraren van deze, voor
hunne zaak zóó gunstige, gebeurtenis gebruik gemaakt,
om tegen Hoefman en den wederdoop te prediken.
Trijpmaker zag zich gedwongen de stad te verlaten, en
wendde zich met zijne leer naar de Nederlanden. Te
Amsterdam werd hij gegrepen, en, daar men in Holland
met de Wederdoopers korte wetten maakte, met ongeveer
een zevental zijner discipelen in den Haag onthoofd. Niet
weinig nadeel bragt zijn dood toe aan de zaak van het
Anabaptisme in Holland, te meer daar Melchior Hoff-
man verhinderd was, dadelijk eenen geschikten leidsman
voor de hier en daar verstrooide broeders, in Trijemaker\'s
plaats aan te stellen. Eerst in 1*533 nam Jan Matthij-
seüs, een bakker uit Haarlem, en even als zijn voorganger
een discipel van Melchior Hoefman, liet opzigt dei-
gemeente als apostel Gods op ,zich.

Zoodra Tri jem aker\'s dood in Straatsburg bekend was
geworden, beval IIofeman, op voorbeeld van den evenzoo
gedurende twee jaren gestaakten tempelbouw, twee jaren
op te houden met doopen, en in dien tusschentijd alleen
te vermanen en in stilte te leeren. Misschien voorzag
hij groote vervolgingen, waarom het raadzamer was, de
plegtige inwijding in de gemeente, waaraan het grootste
gevaar en de grootste straf verbonden waren, uit te stellen
tot gunstiger, minder vervolgzieken tijd. Ondertusschen
openbaarde zich te Straatsburg een ekstatisch fanatisme, aan-
gevuurd door de vaste verwachting, dat men nabij het einde
gekomen was. Profeten eli profetessen stonden op, waar-
onder Leenaart Joosten, Ursula, zijne vrouw, en eene
zekere Barbara, de voornaamsten waren. Hoefman zelf
stelde Joosten met Elia, Jesaja, Jeremia op ééne lijn,
en gaf zijne voorspellingen in het licht, verklarende dat

zij onbedriegelijke waarheid bevatten. Die der profetessen
werden in eenen tweeden druk daaraan toegevoegd. De
openbaringen, die deze drie menschen van God beweerden
ontvangen te hebben, waren trouwens niets meer dan de
uitwerking van het thema, door Melchiou Hoefman lang
genoeg voorgespeeld. Yóór zijne gevangenneming had hij
reeds op alle straten der stad de blijde mare verkondigd,
dat Straatsburg het nieuwe geestelijke Jeruzalem zou wor-
den. En niet onduidelijk had hij zich uitgegeven voor
den eersten getuige, Eeia, den wegbereider des Ileeren.
Gelijkluidend hiermede, voorspelden de profetessen, dat uit
dit nieuwe Jeruzalem de 144,000 uitverkorenen Gods,
waarachtige predikers, apostelen en gezanten van den Al-
lerhoogste, met Met.chioe, Hoeeman aan het hoofd, zouden
uittrekken, zoodra het halve jaar zijner voorspelde. gevan-
genschap zou zijn verloopen. Met krachten, teekenen en
wonderdaden, zouden zij de waarheid hunner roeping sta-
ven. Wederstand zou onmogelijk zijn, vuur uit hunnen
mond zou de vijanden vernietigen, die zich tegen hen
verzetten. Magt zou hun gegeven worden om, zoo dik-
werf zij wilden, de aarde met velerlei plagen te slaan.

Twee getuigen, zeiden zij voorts, moesten verschijnen.
De een was Eeia. Dien hadden zij in eene geestver-
rukking aanschouwd in de gedaante van een witten
zwaan, die op een schoonen stroom voortgleed, en een
verrukkelijk lied deed hooren. En de geest Gods had
hun geopenbaard, dat die zwaan Ei.ia, en Elia Hofeman
■was Over den anderen getuige verschilden de meeningen.
De profetessen zelve hadden een gezigt. gehad, waarin
eene menigte van zusters en broeders zich in eene groote,
prachtige zaal in eenen kring gesteld hadden. Midden on-
der hen stond een jongeling in wit gewaad, in de reg-
terhand een gouden beker houdende, gevuld met een

9

sterken drank, dien hij op de rei af aan allen te drinken
aanbood. Maar de drank was te sterk; niemand kon hem
drinken, totdat hij bij een der broeders, Corneeis Pol-
termann, een leerling van Hoefman, kwam. Deze
nam den beker en ledigde hem voor aller oog tot den
bodem. Poetermann was derhalve Henocit, de tweede
getuige. —- Anderen daarentegen meenden die eer aan
(Jas pa.1v Schwenkfeedt te moeten opdragen.

Zóó wond men zich in Straatsburg meer en meer op.
Geen dag verliep, of arbeiders en vrouwen hadden hunne
openbaringen en gezigten gehad. De onlusten en de
spanning namen hand over hand toe. Te vergeefs hield
Bucer den ll^en Juni 1533, op eene provinciale synode,
te Straatsburg, een langdurig gesprek met Hoefman over
de verschillende punten zijner leer •— geen enkel Weder-
dooper werd overtuigd. Te nabij was de vervulling hunner
wenschen, en alsof God zelf hun een teek en had willen
geven, kwam eene komeet hunne verwachtingen nog liooger
spannen.

Lang kon deze toestand niet duren. De hoop was tot
haar toppunt geklommen, en moest dus of verwezenlijkt
worden, of snel weder dalen. Het laatste geschiedde. Reeds
had Hoffman\'s gevangenschap een half jaar geduurd; nog
altijd liet de toekomst des Heeren zich wachten; de
eerste sporen van mismoedigheid begonnen zich te ver-
toonen. Hoffman\'s eigene gezondheid leed onder de voort-
durende inspanningen van zijnen fanatiek opgewonden
toestand. Weldra zag hij zich gedwongen, wilde hij zijne
uitgeputte krachten eenigzins herstellen, zijne vroeger af-
gelegde gelofte te verbreken. De raad liet hem uit de
gevangenis naar het hospitaal overbrengen. Toch was zijne
kracht nog niet gebroken; nog altijd verklaarde hij Elia
te zijn, en waarschuwend en dreigend hief hij de hand op

tegen lien, die het wagen zouden zich te vergrijpen aan
den wegbereider des Heeren. Maar zoowel zijn eigen
moed als het vertrouwen zijner volgelingen, begonnen
zigtbaar af te nemen. Plotseling kwam hierbij het berigt
der groote dingen, die intusschen in Hólland, geschied
waren, en kort daarna de roep: „Straatsburg is omzijn
ongeloof verworpen; te Munster zal het nieuwe Jeruzalem
gevestigd worden!"

Van dat tijdstip verplaatste zich het zwaartepunt der
anabaptistische beweging. Lang was men er op bedacht
geweest, het rijk van Christus met kraclitigen arm in
het leven te roepen. In Straatsburg bleek deze hoop ij del.
I )e profeet was gevangen genomen en ieder dag maakte
de vervulling twijfelachtiger der beloften, door h e m ge-
daan. Het vuur begon uit te dooven bij gebrek aan
brandstof. Maar in Holland bevond zich de man, die de
overgewaaide vonken tot een en vernietigenden brand zou
aanblazen.

Een half jaar bevond zich Hofman in hechtenis, en
was op zijn bevel de doop gestaakt. Ook Jan Mat-
thijsen had zich hieraan stiptelijk gehouden, totdat liet
niet vervuld worden der profetie, dat na een half jaar
Hofman verlost zou worden, hem op het denkbeeld
bragt, de zaak en het rijk der "VVederdoopers, die gevaar
begonnen te loopen, te bewaren voor den dreigenden ach-
teruitgang, en met koenen moad zelf handelend op te
treden. Onder de vele vreemde figuren, die het „vasten-
avondsspel" van Munster ons te zien geeft, is die van
Matthijsen ongetwijfeld de meest raadselachtige. Hij
was een varig aanhanger van Hoffman geweest, en toch
schijnt zijn meester hem nooit geheel vertrouwd te hebben.
Arglist, heerschzucht en aan den anderen kant eene warme,
waarachtige overtuiging van door God geroepen te zijn, tot

9*

Zijn apostel \'), hadden in zijne ziel een eigenaardig ver-
bond aangegaan. Zóó reeds bij zijn eerste optreden. Dat de
zaak der Wederdoopers de ware was; dat Gods rijk nabij
was, en moest en zou opgerigt worden; hij twijfelde er
niet aan, en toch was er bij hem geen spoor van aarze-
ling, waar het gold die heilige zaak tot een voetstuk voor
eigene grootheid te maken. Hij begreep, dat in S\'raaLsburr/
het pleit voor de Wederdoopers onherroepelijk verloren
was, dat slechts ééne zaak het verlorene kon doen herwin-
nen : liet moedig optreden van een vastberaden man, in
wien zijne aanhangers een even onbeperkt vertrouwen
stelden, als in Meechior Hoefman. Wilde hij die man
worden, dan moest hij niet langer leerling en onderge-
schikte blijven, maar zelf meester, apostel, profeet wezen en
een onbepaald gezag en geloof eisclien, even als Hoefman.
Bij uitnemendheid was de tijd gunstig; nu of nooit moest
de groote slag geslagen worden. Matthijsen\'s snel han-
delend karakter, gunde hem den tijd zelfs tot weifelen
niet. „Vangt den doop weder aan, ik ben Henoch, de
tweede getuige \\" klonk zijn magtwoord. Men gehoorzaamde;
in Matthijsen scheen met schitterender glans het licht
der zon, die in Hoefman dreigde onder te gaan, en ook
deze opgaande zon vond hare aanbidders.

Een nieuw moment in de ontwikkeling der chiliastische
meeningen treedt nu tevoorschijn. Hoffman had deoogen der
zijnen gevestigd op de vervulling der Christelijke hoop, op
het rijk van den Heer. en hij was de man gebleven van het
geduldig afwachten; Matthijsen werd de man der daad.
Groot was het geduld geweest; hoog gestegen de spanning —
waarom nog langer gewacht? dit was de stille vraag der

\') De u\'tval, waarbij hij den dool vond, zon alleen voldoende zijn, om
allen regtmatigen twijfel aan zijne opregtbeid — in den zin van zelfmis-
leiding ten minste — weg te nemen,

menigte geworden. Jan Matthijsen sprak in aller geest,
toen hij ten antwoord gaf: Neen, zelf gehandeld, uitgeroeid
de goddeloozen en alles wat wederstaat, opgerigt door eigen
arm het vurig begeerde koningrijk Gods !

Matthijsen begon dadelijk dit werk ten uitvoer te leggen.
Eene synode van Wederdoopers werd bijeengeroepen; twaalf
apostelen werden gekozen, om het nieuwe Evangelie over de ge-
heele aarde te verspreiden en straf en uitroeijing voor de god-
deloozen, maar vrede en geluk voor de geloovigen te prediken.

Den 24^stc» November 1555 kwamen twee hunner in
Munster aan.

EIoffman kon de handelwijze van zijnen voormaligen
leerling in geenen deele billijken. Zijne geboden had hij
overtreden, een gezag had hij zich aangematigd, dat hem
niet toekwam, Het werk Gods was nog niet tot rijpheid
gekomen, meende Hoeeman voorts. Eerst moesten de
apostolische mannen van den hemel uit met den Heiligen
Geest gezalfd zijn; eerst moesten de twee koningen der
Christenheid - hij hield Erederik van Denemarken
voor een hunner -- den eerstgeborene van Egypte ver-
slagen hebben, en clan onder hunne hoede Gods apostelen
overal liet Evangelie hebben verkondigd. En eindelijk, het
rijk van Christus moest niet gevestigd worden door het
zwaard. Hadden Matthijsen¹ s zendelingen in Leeuwarden
gesproken van de verdelging van alle tyranneli en onge-
loovigen, Meechior Hoeeman wenschte hunne bekeering
door het woord \'). Zóó was er een kenmerkend verschil
tusschen beider stellingen.

Met Matthijsen begint eene nieuwe phase in de ont-
wikkeling van het Chiliasme.

Hoeeman\'s partij hield zich in Straatsburg nog een

\') Wij zagen dit reeds in zijne _J}Auszlegüg."

tijdlang staande. Haar aantal verminderde echter snel door
het wijze gedrag van den raad, die niet met geweld on-
derdrukte, wat met zachtheid te winnen was, en door de
rustelooze werkzaamheid van Bucer, later van Calvijn.
Ook waren vele Wederdoopers, die gemeene zaak met
Matthijsen en de zijnen maakten, dezen uit Straatsburg
naar Munster gevolgd.

De afkeer eindelijk van overdrijving, het noodzakelijk ge-
volg van Munster\'s leerrijk voorbeeld, bragt ook hier latei-
velen in de armen der Protestantsclie kerk terug. Hoefman¹ s
eigen aanzien verdween voor een groot deel, toen zijne
verwachtingen ij del bleken te zijn. Hij geraakte op den
achtergrond en stierf nagenoeg in vergetelheid, zonder dat
er uitvoerige berigten bestaan, aangaande zijne laatste da-
gen of zelfs aangaande het jaar van zijnen dood.

In de geschiedenis van het Chiliasme dezer tijden is hij
de band, die de Zwitsersche en de Munstersche Wederdoopers
verbindt. De hoofdgedachte, die hem zijn gansche leven
door helder voor den geest stond, was de nabijheid Van
den jongsten dag. Zoowel de studie des Bijbels als de
groote gebeurtenissen zijns tijds, hadden die gedachte in
hem gewekt. In verband met de Heilige Schrift meende
hij zelfs het jaar te kunnen bepalen, waarin de groote
eindbeslissing te wachten was. Zelfs oordeelde hij geroepen
te zijn, die gewigtige waarheid alom te verkondigen, en
een ieder er op voor te bereiden. Dacht Hoffman te
weten, in welken tijd men leefde, niet minder levendig
begreep hij, in welke verhouding de ware Christen staan
moest tot het rijk Gods, wat men te doen had, om ge-
reed te zijn voor de komst van den Bruidegom. Rein
en heilig, geloovig en vertrouwend, moest de Heer Zijn
volk vinden. Alle ongeregtigheid, alle valsche leer, alle
verkeerde instellingen, moesten worden weggedaan van

uit het midden der kinderen Gods. Yan daar Hoefman¹ s
haat tegen het Pausdom, den Antichrist, die zich niet al-
leen in de plaats van Christus gesteld had, maar opzet-
telijk en langdurig zich tegen Hem had aangekant, en
duizenden verleid had. Yan daar ook zijn tegenzin tegen
de Luthersche kerk, die zooveel verkeerds had laten bestaan,
en in vruchten des waarachtigen levens zoo weinig gegeven
had, wat zij eenmaal beloofde. Zelf man uit het volk,
kende en deelde Hoefman¹ de behoeften van het volk, en
geene geleerdheid had hij noodig, om die uit te spreken
en op verbetering aan te dringen. Het duizendjarig rijk,
Apoc. XX beschreven, verwachtte hij niet — het behoorde
volgens hem tot het verledene - - maar wel hoopte hij op
eene gulden eeuw hier op aarde, onder de heerschappij
van Christus, na Zijne heerlijke wederkomst. Reeds zijne
uitlegging der Apoealypse deed dit laatste vermoeden.
Duidelijker nog spreekt hij dit denkbeeld uit in zijne
beweering, dat Straatsburg het geestelijk Jeruzalem, het
hemelsche Sion, het middelpunt van het nieuwe Godsrijk
worden zou. Geene uitroeijing door het zwaard, geen
bloedbad van andersdenkenden zou daaraan voorafgaan,
maar algemeene bekeering door het woord Gods, de kracht
des Geestes en de prediking der getuigen.