RUKSIJMH/CP.O___

INDISCH NATUURONDERZOEK

INDISCH NATUURONDERZOEK

ACADEMISCH PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD
VAN DOCTOR IN DE PLANT- EN DIER-
KUNDE AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE
UTRECHT,OP GEZAG VAN DEN RECTOR-
MAGNIFICUS Dr. H. SNELLEN Ju.,
HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT
DER GENEESKUNDE, VOLGENS
BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNI-
VERSITEIT, TEGEN DE BEDENKINGEN
VAN DE FACULTEIT DER WIS- EN
NATUURKUNDE, TE VERDEDIGEN OP
DINSDAG 23 MAART 1915, DES
NAMIDDAGS TEN 4 URE, DOOR
MARIUS JACOB SIRKS

GEBOREN TE ROTTERDAM

AAN MIJN MOEDER
IN DANKBARE HERINNERING AAN MIJN VADER

tot het. samenstellen van dit proefschrift is ge-
zueesl de prijsvraag, voor het jaar 1912 uitgeschreven door het
voormalig Koloniaal Museum te Haarlem, luidende: Jïcn be-
knopte geschiedenis van de beoefening der natuurwetenschappen in
de Nederlandse/te Kolonie n\\ Bij den overgang van het Koloniaal
Museum aan het Koloniaal Instituut, werd de prijsvraag door
dit laatste overgenomen met verlenging van de inzendingstermijn
tot i Januari 1914.

Het eenig ingekomen antwoord op deze prijsvraag werd door
de jury een bekroning waardig gekeurd.

In omgeiuerkten vorm, waarbij dankbaar gebruik gemaakt
werd van de wenken der beoordelingscommissie (Prof. Dr.
F. A. F. C. Went, Prof. Dr. Max Weber, Prof. Dr. P. van
Romburgh, Dr. R. D. M. Verheek en Dr. J. Dekker) en van
de IIeer ai Prof. Dr. A. A. Pülle en Dr. J. P. v. d.Stok, bied
ik

mijn arbeid thans aan de faculteit als proefschrift aan.

De Raad van Beheer van het Koloniaal Instituut en in het
bijzonder zijn Algemcenc Secretaris, Prof. Dr. H. P. Wijsman,
moge overtuigd zijn van mijn erkentelijkheid voor de uitgave van
nlijn proefschrift.

Voorts breng ik mijn dank aan allen, die mij bij hel verkrijgen

van vaak weinig toegankelijke litteratuur behulpzaam waren, vooral
aan de Heeren A. de Braconnier, bibliothecaris van het Koloniaal
Instituut en J. J. Verwijnen, bibliothecaris van Teylers boekerij.

Het is mij een behoefte hier een woord aan toe te voegen tot hen,
aan wie ik mijn wetenschappelijke opleiding te danken heb. Behalve
aan de Hoogleeraren der Leidsche Universiteit, wier colleges ik
bijzuoonde en van wie ik direct of indirect leiding ontving, wil
ik niet nalaten, hier aan Dr. J. P. Lotsy te Haarlem hartelijk
dank te zeggen voor de welwillendheid, die hij me na het verlaten
der Universiteit betoond heeft en voor de gastvrijheid\\ die ik steeds
in zijn proeftuin of op zijn studeerkamer genieten mocht.

De bewerking van dit proefschrift heeft mij in de eerste plaats
met £/, hooggeachte promotor Went, in aanraking gebracht. Sta
mij toe hier officieel mijn warmen dank uit te spreken voor Uw
hulp en Uw bereidvaardigheid, mijn promotor te willen zijn.

INHOUD

IJlad».

INLEIDING................................................i

HOOFDSTUK I: Baanbrekers..............................4

HOOFDSTUK II: G. E. Rumphius..............25

HOOFDSTUK III: De achttiende eeuw (1703-1816).......62

HOOFDSTUK IV: De natuurkundige commissie (1816-1850). Opkomst

van \'s i.ands plantentuin................86

HOOFDSTUK V: F. W. Junchuhn..............141

HOOFDSTUK VI: Algemeens natuurwetenschap na 1850 .... 154
HOOFDSTUK VII: De verdere ontwikkeling van \'s lands planten-
tuin en het plantkundig onderzoek na 1850........183

HOOFDSTUK VIII: De studie der dierenwereld na 1850.....216

HOOFDSTUK IX: Scheikundige arbeid na 1850........227

HOOFDSTUK X: Geologische ontdekkingen na 1850......240

HOOFDSTUK XI: Natuurkundige aardrijkskunde na 1850 . ... 254
HOOFDSTUK XII: Toegepaste natuurwetenschap. Het proef-
stationwezen .....................^a65

HOOFDSTUK XIII: De west-indische bezittingen........^2S4

REGISTER VAN PERSOONSNAMEN.............^2<?5

INLEIDING.

Ken verheugend verschijnsel in onzen tijd is het, dat overal,
op elk gebied, een verlangen naar historische kennis ontwaakt,
naar het begrijpen en daardoor waardeeren van den arbeid
onzer voorgangers. Zoo volkomen juist zijn de woorden van
den physicus Volkmann : , Je älter man wird, destomehr schätzt
man überhaupt Geschichte. Man überschätzt nicht in dem Masse,
wie die Jugend, die Gegenwart, man betrachtet bereits die
Entwicklungsepoche, an der man selbst Teil hat, als einen
Abschnitt kommender Geschichte\'\'.

In twee richtingen kan deze belangstelling in den ontwikke-
Üngsgang onzer wetenschappen zich uiten: diepgaande geschied-
kundige navorsching, archief- en bronnenstudie, op welk gebied
wij voor het Indisch natuuronderzoek dankbaar moeten zijn aan
mannen als Greshoff, Trei n en H. J. Veth, maar daarnaast
ook overzichtswerk, samenvattend het gansche gebeurde op een
min of meer uitgebreid veld van onderzoek. Weemoedig stemt
het ons te bedenken, dat de beste kenner van de geschiedenis
der natuurwetenschappen in Indië, Maurits Greshoff, niet meer
onder ons vertoeft, dat zijn werkkracht niet meer in staat ge-
weest is, een overzicht als dit over de studierichting, die zoo
geheel zijn liefde had, te geven. Want niemand had met meer

warmte en meer gloed dit onderwerp kunnen behandelen; waar
Greshoff een levensbeschrijving gaf, daar stond de levende
persoon voor ons, daar gevoelden wij mee met Kuhl en
Van Hasselt hun gewaarwordingen in onherbergzame streken
van Preanger en Banten, daar werden wij doordrongen van
het edele en bewonderenswaardige in een persoonlijkheid als
Nicolaas Witsen.

Het evenwicht tusschen de twee elkaar steeds tegenwerkende
krachten: volledigheid en beknoptheid, is een in hooge mate
wankelbaar evenwicht-, de minste uitwijking kan het verstoren.
Ik heb in de volgende bladzijden getracht, het zoo goed mogelijk
door alle tijden heen te bewaren; ongetwijfeld zal door menig
ander hier en daar, vooral in de nieuwere geschiedenis, een
eenigszins andere opvatting hieromtrent gehuldigd worden; indi-
vidueele waardeering van feiten en personen is hierbij een
doorslaggevende factor.

Een uitvoerige verdediging van de stofverdeeling te geven,
lijkt mij te dezer plaatse overbodig en ongewenscht. Slechts
enkele punten wil ik hier kort toelichten.

In de eerste plaats werd als aanvangsjaar door mij gekozen
het begin der zeventiende eeuw; dit neemt niet weg, dat ook
in de zestiende eeuw door de Houtmans, door Huygen van
Linsciioten, wiens „Itinerario, Voyage ofte schipvaert... naar
Oost- ofte Poortugaels Indien", door de Linschotenvereeniging
thans in ruimer kring bekend is, belangrijke astronomische en
cartographische arbeid verricht werd, maar toch kunnen wij dit
niet tot het systematisch natuuronderzoek rekenen.

Tot 1850, het jaar waarin de kwijnende Indische Natuur-
kundige Commissie ontbonden werd, leek een chronologisch
algemeen overzicht het meest gewenscht; tot dat jaar vormden
alle natuurwetenschappen in zekeren zin één geheel, terwijl in
de tweede helft van de negentiende eeuw ieder der verschillende

takken van natuuronderzoek zijn eigen weg ging en hierdoor
een afzonderlijke behandeling vereischt werd. In het bijzonder
het zeer recente werk, als dat der proefstations, is nog te jong,
om een objectief oordeel mogelijk te maken.

Ten derde is de omgrenzing van het begrip natuurweten-
schap voor verschillende omschrijvingen vatbaar; m. i. is hiervan
de meest juiste de meening, in de wet op het Hooger Onderwijs
gehuldigd, waarbij tot natuurwetenschappen gerekend worden:
astronomie en meteorologie, natuurkunde en scheikunde, plant-
en dierkunde, pharmacologie, geologie en palaeontologie, met
inbegrip van haar toepassingen, voor zoover deze uit natuur-
wetenschappelijk oogpunt van beteekenis zijn. Topographie,
mijnwezen in engeren zin, ethnographie en de zoo nauw ver-
wante anthropologie zijn ongetwijfeld studievakken van groot
belang voor onze koloniën, maar vallen geheel buiten het aldus
omschreven gebied der natuurwetenschappen.

Een overzichtswerk als dit wijst in het bijzonder op de fouten,
die er gemaakt zijn, op de groote gedeelten, die er in onze
koloniale natuurstudie nog ontbreken en op de ruime velden,
die daar in het verre Oosten wetenschappelijk nog te ontginnen
zijn. Maar terecht zegt Van Gorkom in zijn Schcfïer-biographic:
„De geschiedenis heeft geen waarde, zoo wij haar beteekenis
niet doorgronden, en ons daarnaar niet gedragen".

HOOFDSTUK I.
Baanbrekers.

De eerste helft der zeventiende eeuw was geen tijd van rust
voor onzen Oost. De opkomende en in bloei steeds meer
toenemende Oost-Indische Compagnie was nog pas meester
over een klein gedeelte van den Maleischen Archipel en streefde
er met alle macht naar, dit deel te vergrooten, zooveel in haar
vermogen lag. Het gevolg hiervan was, dat zij en haar be-
langen de volle toewijding van haar ambtenaren vergden; de
Compagnies-zaken namen hun geheele aandacht in beslag. Zij
konden, hoe gaarne sommigen van hen het misschien ook
wilden, zich niet met natuuronderzoek bezighouden-, de Com-
pagnie vorderde ander werk van hen, oorlogsbezigheden in
de eerste plaats; voor de „werken des vredes" was hun tijd
niet bestemd. De belangstelling in de wonderlijke fauna dier
tropische gewesten, in de weelderige flora, in de voor Euro-
peanen zoo vreemde en vaak zoo overweldigende Oostersche
natuur, ze was er wel, maar ze kon zich niet uiten. Dat ze er
was, blijkt uit de talrijke reisverhalen van dien tijd; steeds
worden de meest merkwaardige vertelsels opgedischt over
datgene, wat de reizigers in die verre landen van het Oosten

gezien hadden; altijd brachten de Oost-Indië-vaarders voor-
werpen mee naar huis, om daaraan in den kring hunner lamilie
de vreemdste fabels vast te knoopen.

Slechts één persoon heeft in dien tijd onze koloniën bezocht,
die zich met zulke fantastische verhalen niet tevreden stelde,
die, zooveel hij kon, trachtte te weten te komen, wat juist was
in die vertelsels omtrent tropische natuurvoortbrengselen en
wat te danken was aan de overrijke fantasie der zeevaarders
en inlanders. Die persoon was Jacobus Bontius, lijfarts van
Jan Pieterszoon Koen. Ongetwijfeld had Bontius, door zijn
opleiding aan de Leidsche Universiteit, door zijn afstamming
uit een geleerde familie, veel voor op de overige ambtenaren
der Compagnie; dit vermindert zijn verdiensten niet. Bontius
was een man van een buitengewone werkkracht, van een
onbluschbare belangstelling in alles, wat de natuur hem bood,
niet alleen tijdens zijn verblijf in de tropen, maar ook reeds
in den tijd, dien hij in Holland doorbracht.

De gewezen Gouverneur-Generaal Jan Pieterszoon Koen
vertoefde sinds 1623 in het vaderland en was bezig zooveel
mogelijk welgestelde gezinnen te bewegen, zich in de koloniën
te gaan vestigen. De nieuwgestichtc stad Batavia moest bevolkt
worden; op de eilanden, Ambon b.v., zouden de Hollanders
heel wat aan invloed winnen, als er hier en daar kolonies van
1 lollandsche gezinnen bestonden. Zooals eigenlijk vanzelf spreekt,
zocht Koen, die voornemens was, naar Indië terug te gaan,
ook iemand, bereid hem te vergezellen, en dan de gezondheid
van Batavia\'s inwoners te verzorgen. Wie was daarvoor beter
geschikt dan Jacobus Bontius, Medicinae Doctor, een man, die
behalve een groote medische kennis, ook een voorliefde voor
plantkunde bezat, waardoor hij zich met de inlandsche plant-
aardige geneesmiddelen spoedig vertrouwd kon maken? Al
mogen de resultaten van Bontius\' natuurwetenschappelijk werk,

vergeleken met die van latere onderzoekers, niet zeer groot
zijn, het feit, dat hij de eerste was, die zich heeft toegelegd
op een systematische beoefening der natuurwetenschappen in
onze koloniën, rechtvaardigt volkomen, dat wij hier iets omtrent
zijn leven meedeelen, wat wij ontleenen aan de uitvoerige
biographie door Dr. Swaving \').

Jacobus Bontius was de jongste zoon van den Leidschen
hoogleeraar Gerardus Bontius, die bij de stichting der Hooge-
school tot hoogleeraar benoemd, dit ambt tot zijn dood, 15 Sep-
tember 1599, heeft bekleed. Gerardus had vier zoons: Reinier,
Jan, Willem en Jacobus, die allen in de wetenschap een goeden
naam hebben verworven. Reinier was medicus, gaf reeds in
1599 colleges en werd in 1603 aangesteld als hoogleeraar aan
de Universiteit; Jan was eveneens medicus en is geneesheer te
Rotterdam geweest; Willem was rechtsgeleerde en heeft, na
gedurende eenige jaren hoogleeraar te zijn geweest, daarna
langen tijd het ambt van schout te Leiden waargenomen. De
jongste van het viertal, Jacobus, werd op 12-jarigen leeftijd
(15 Mei 1604) als studiosus artium liberalium ingeschreven,
volgde allereerst de inleidende lessen van zijn broeder Reinier
en andere hoogleeraren, om later te gaan studeeren onder
leiding van mannen als Petrus Pavius, Aelius Everardus
Vorstius en Otto Heurnius. Van den verderen studietijd van
Jacobus weten we niet veel: alleen nog dat hij 22 Juni 1614 \')
gepromoveerd is tot Doctor Medicinae, en dat hij zich, na
afloop zijner studiën, te Leiden als arts vestigde. Bij resolutie

«) C. Swaving, 1868. Ter gedachtenis van Jacobus Bontius, M.D. (Natuurk
Tijdschr. v. Ned.-Indië. XXX. p. 285-342).

») Zie J. E. Kroon, 191 i. Bijdragen tot de geschiedenis van het geneeskundig
onderwijs aan de Leidsche Universiteit. (Dissertatie loeiden. 1911). p. 124—125.
Naar Dr. Kroon mij welwillend mededeelde, is deze datum door hem ontleend
aan de Acta Senatus der Leidsche Universiteit. Dr. Swaving noemt den promotie-
datum onbekend.

van de „Heeren Zeventienen" van 24 Augustus 1626 werd
Jacobus Bontius aangesteld als „Doctor, Apotheker en Opzigter
van de Chirurgijns in Indië, werwaarts hij met de Vloot van
J. P. Koen, ingescheept op \'t schip Vianen, den igden Maart 1627
zeilde, vergezeld van zijne vrouw en kinderen. Zijne vrouw
stierf op de reis van het Vaderland naar de Kaap de Goede
Hoop"¹). Op 13 September kwam Bontius te Batavia aan.
Waarschijnlijk heeft hij spoedig na zijn aankomst in Indië een
dienstreis gemaakt naar de Molukken en Timor; indien wij
tenminste zijn verklaring gelooven kunnen, dat hij „geene
wonderen van hooren zeggen verhaalt, maar alleen datgene,
wat hij met eigene oogen gezien of met oordeel begrepen
heeft; zoodat wij ons niet kunnen voorstellen, dat hij over
Timor\'s klimaat of plaatselijke ziekten van Ambon b.v. schrijven
zal, zonder op die eilanden geweest te zijn"²). Bontius zelf
verklaart met nadruk: Scribant aliï, quibus ista mens est,
miracula ex auditu: Ego, quod hisce oculis et qualicunque meo
judicio percepi, vobis spectandum propono ³). — In ieder geval
was hij met den aanvang van het eerste beleg van Batavia
door Sultan Ageng, den vorst van Mataram (22 Augustus 1628—
3 December 1628) weder in Batavia terug, waar hij verder
steeds is gebleven. Hij heeft dus ook het tweede beleg door
denzeifden Sultan Ageng (21 Augustus 1629—2 November 1629)
medegemaakt.

Verder blijkt Bontius in den tijd tusschen deze beide bele-
geringen gedurende vier maanden ziek te zijn geweest, tenge-

1 \') G. F. Por, 1868. De Geneeskunde bij het Nederlandsch Zeewezen.
Geschiedkundige nasporingen. Zesde stuk. (Geneesk. Tijdschr. v. d. Zeeinagt.
VI. p. 207—263). p. 233 noot.

Idem. Zevende stuk. (Ibidem VII. p. 1—36).

2  Jac. Bontius, XÜ42. De medicina Indorum Lib. IV. L.B.apud i ranciscum
Hackium. Anno 1642. 12⁰. p. 110.

volge van malaria, beriberi en dysenterie-, na zijn genezing
begonnen zijn tweede vrouw, Sara Gerardi, met wie hij inmiddels
gehuwd was, en zijn beide zoons aan dezelfde kwalen te suk-
kelen. Omstreeks dezen tijd schijnt Bontius lid van den Raad
van Justitie te Batavia geworden te zijn, waarna op i Mei 1630
zijn benoeming tot advocaat-fiscaal, als opvolger van Antonius
van den Heuvel, gevolgd is. (Resolutie van Gouverneur-Generaal
Specx, d. d. i Mei 1630\'). Van 15 October 1630 tot 18 Januari
1631 nam hij bovendien het ambt van Baljuw van Batavia
tijdelijk waar. Nadat zijn tweede vrouw op 8 Juni 1630 aan
cholera overleden was, trad Bontius voor de derde maal in het
huwelijk en wel nu met de weduwe van den tijdens het tweede
beleg overleden predikant Joiiannes Cavallerius. Mogelijk is
Bontius den i4den September 1631 voor vast als Baljuw van
Batavia benoemd-, zeker schijnt dit niet te zijn. Wel heeft hij
op dien datum de waardigheid van advocaat-fiscaal neergelegd,
in welk ambt hij den 20™ werd opgevolgd door Dr. P. Valck.
Was Bontius misschien met zijn positie te Batavia niet tevreden ?
Swaving beweert van wel: 11 Het is mogelijk, dat Bontius door
vlijt en volharding veel goed wenschte te maken, hetgeen hem
te Leiden ontbroken had om vader of broeder te kunnen op-
volgen in het professoraat of in de praktijk; maar zeker is het,
dat hij hier tevreden was met zijne maatschappelijke positie
en die niet wenschte te verlaten na Koen\'s dood ^J)". (Hoe
Dr. Swaving gedacht heeft aan de mogelijkheid, dat Jacobus,
die bij den dood zijns vaders, pas zeven jaar oud was, zijn
vader in het professoraat zou kunnen opvolgen, is mij volkomen
onbegrijpelijk). Toch is het niet onmogelijk, dat de verhouding

«) G. F. Pop, 1870. Nog iets over Jacobus Hontius. (Gcschicdk. Tijdschr.
v. d. Zeemagt VIII. p. 29—32, en Natuurk. Tijdschr. v. Ned.-lndil\'. XXXI.
p. 281—286). p. 29 of 282.

\') C. Swaving, 1868. p. 299.

tusschen Bontius en Koen heel wat beter was, dan die tusschen
Bontius en SrEcx, Koen\'s opvolger. Het schijnt, dat er in het
voorjaar van 1630 onaangenaamheden tusschen Bontius en Specx
hebben plaats gehad; in ieder geval denkt Bontius in 1631 er
sterk over, „een recours te hebben tot het vaderland". Kn
bovendien hoopt hij, door bemiddeling van Walaeus en van
zijn zwager Angillis, secretaris van Soeterwou, een professoraat
te Leiden te zullen krijgen-, hijzelf vindt, dat hij dit nu wel
verdient: „hetwelk ik niet en twijfel of sal, door mijne exotica,
daar iets in meriteeren; want sonder roem nogthans geseit,
zoo en heeft a Costi, noch Monardus, noch de beste van haar
allen, Garcias ab Orta, in welke ik ook eenige nota\'s geschreven
heb, in het vierde part zoo veel gedaan, als ik in desen deele
gedaan hebbe, daarvan ik gaarne het oordeel van geleerden
sal verwachten" \'). Echter blijkt uit een op \'s Rijks Archief te
\'s Gravenhage aanwezigen brief van Weesmeesters te Batavia
d. d. 29 November 1632, dat Bontius aldaar op 30 November
1631 overleden is, zoodat hy zijn vaderland niet weergezien
heeft. Door dezen brief wordt dus liet bewijs geleverd, dat het
vermoeden van Dr. Swaving op gezag van Valentyn : „dat hij
den i4dcn September tot Baljuw van Batavia benoemd en in
het jaar daaropvolgende overleden is" \'), onjuist is, in ieder
geval, wat het tweede gedeelte betreft.

Bedenkt men nu, dat Bontius dus maar even vier jaar in
de tropen heeft geleefd, dat gedurende dien tijd Batavia twee-
maal een beleg van twee a drie maanden heeft moeten doorstaan,
cn dat Bontius in den tijd tusschen het eerste en het tweede
beleg vier maanden lang ernstig ziek geweest is, dan verbaast
men zich erover, hoe het mogelijk was, dat hij in dien korten

\') G. F. Pop, 1870. p. 31 of 284.

•) C. Swaving, 1S6S». Naschrift tot dc levensschets van Jacohus Uontu.-
<Natuurk. Tijdschr. v. N. I. XXX. p. 475—477). P- 476.

tijd, behalve zijn drukke dagelijksche bezigheden, zooveel heeft
kunnen tot stand brengen. Hij werkte dan ook dag en nacht,
zichzelf bijna geen rust gunnend -_T hij wilde aan Heeren Zeven-
tienen laten zien, wat hij kon. Terwijl hij overdag geneeskundige
practijk uitoefende, hetzij in de stad, hetzij in het ziekenhuis,
en nog tijd vond om in de bosschen rondom Batavia te gaan
botaniseeren, gebruikte hij zijn avonden en groote gedeelten
van de nachten, om zijn aanteekeningen uit te werken, om
alles, wat hij gezien had, nauwkeurig te beschrijven en zijn
werk voor de pers gereed te maken. De uitgave van zijn
werken heeft Bontius niet beleefd -, een viertal boeken, waarvan
het eerste: „Notae in Garciam ab Orta", het meest belangrijke
was, was reeds in het begin van 1631 persklaar; zijn broeder
Willem, aan wien hij ze, vergezeld van een opdracht, zond,
schijnt ze niet terstond te hebben willen uitgeven; pas in 1642
verschenen ze bij Fkanciscus Hackius te Leiden, welke uitgave
in duodecimo, over het algemeen slecht verzorgd was ^l). De
mooiste en meest kostbare uitgave van Bontius\' werken is die
van de gebroeders Elzevier bezorgd door Gulielmus Piso. In
een op Piso\'s naam staand groot folio werk\') vinden wij, dat
van de veertien boeken een zestal herkomstig zijn van Jacobus
Bontius, en wel de vier reeds genoemde, in 1642 uitgegeven,
werken, die door Bontius zelf voltooid waren, benevens een
tweetal boeken: „Historia Animalium en „Historia Plantarum".

Deze beide werken heeft Bontius, door den dood overvallen,
niet kunnen voltooien, wat om verschillende redenen in hooge
mate te betreuren is; vooral omdat Bontius terstond na zijn
aankomst in Indië een aanvang gemaakt heeft met op te teeke-

•) Zie bladzijde 7 noot 3.

») Gulielmi Pisonis Medici Amstelaedamensis de Indiae utriusquc re naturali
et medica Libri Quatuordecim Quorum contenta pagina sequens exhibet
Amstelaedami. Apud Ludovicum et Danielem Elzeviros. MDCLVIII. (1658).

nen, wat hij alzoo over inlandsche planten en dieren te weten
kon komen, en hij in dien tijd nog niet altijd fabel van waar-
heid wist te onderscheiden. Terecht zegt Swaving dan ook:
„Wij herhalen het, wanneer onze Archiater zijne historia anima-
lium et plantarum, waaraan hij onmiddellijk na zijne komst te
Batavia begon te werken, op de pers had gebracht, dan zoude
hij, steeds toegenomen in kennis en ervaring, gedurende zijn
vijfjarig verblijf alhier, en daardoor minder lichtgeloovig ge-
worden, zonder twijfel veel daarin achterwege gelaten of bepaald
verklaard hebben, wat volgens de waarzegging der oude In-
dische vrouwen, of wat volgens zijne ervaring, geboekt is" \').

Nu werden zijn geschriften en teekeningen onafgewerkt in
handen gesteld van Willem Piso, wiens lichtgelovigheid aan
de betrouwbaarheid dezer uitgave geen goed heeft gedaan.
Vandaar een groot aantal tegenstrijdigheden tusschen bewe-
ringen in liet eerste der zes door Piso uitgegeven boeken: „De
conservanda valetudine", een werk over het voorkomen van
ziekten, en meeningen uit zijn „Historia Plantarum". Piso heeft
alles wat Bontius in dit laatste werk mededeelt, voor goede
munt opgenomen en nog met eigen aanteekeningen verrijkt.
Bovendien heeft hij zich de vrijheid veroorloofd, uit het reeds
genoemde werk: „Notae in Garciam ab Orta" groote gedeelten
weg te laten, over zeer belangrijke planten handelend, o.a. over
den betclnoot, over de tamarinde, en over de curcumawortel.

Slechts enkele onderwerpen, die Bontius bespreekt, wil ik
hier noemen: in „Liber quintus: de Quadrupedibus, Avibus et
Piscibus" vertelt hij over eetbare vogelnestjes, over den vlie-
genden hond, over de tegenwoordig uitgestorven Dodaers of
Pronte, over den merkwaardigen Molukkenkreeft Limulus, enz.;
terwijl hij in „Liber sextus: \'de Plantis et aromatibus", hoofd-
stukken wijdt aan de thee, slijmappelen, enz. Zooals reeds

\') C. Swaving, 1868. p. 328.

crezegd, is het zeer te bejammeren, dat Bontius, ouder en wijzer
geworden, de uitgave dezer beide boeken niet meer zelf heeft
kunnen bezorgen; merkwaardig en vermeldenswaard blijven ze,
ondanks hun niet volkomen betrouwbaarheid, als monumenten,
getuigend van vlijt en werkkracht, van een eerste poging, om
de tallooze wonderen, die de tropische natuur onzer koloniën
oplevert, nader te leeren kennen en te beschrijven.

Bontius, de baanbreker, had niet onmiddellijk een opvolger.
Wel werd reeds in zijn tijd door enkele personen, vooral
reizende geneesheeren, hier en daar materiaal verzameld, en
dan in het vaderland bewerkt, maar geen van hen legde er
zich speciaal op toe, de flora en fauna in de tropen zelf te
bestudeeren. Zoo vertoefde de arts Paulus Hermann in de
jaren 1630—1640 op Ceylon en verzamelde daar een groote
hoeveelheid herbariummateriaal, dat door hemzelf tijdens zijn
professoraat te Leiden bewerkt werd en waarvan de uitgave
door William Sherard bezorgd werd. Hermann stierf te Leiden
in 1695; de uitgave zijner werken heeft hij niet beleefd\').

Het eigenlijke natuuronderzoek in Oost-Indië stond dus 11a
Bontius voor gcruimen tijd stil. Pas na 1670 kwam er nieuw
leven, zoodat de geschiedenis van het natuuronderzoek der
tropen toch nog kan bogen op een drietal groote mannen na

•) Na zijn dood, in 1698, verscheen pas het door Sherard verzorgde werk:
„Paradisus Batavas" met in platen. In 1717 volgde hierop een tweede deel:
„Musaeum Zeylanicum", eveneens door de goede zorgen van Sherard. Op het
door Hermann verzamelde materiaal van Ceylonsche planten berustte voor een
groot deel nog het in 1737 door den Amsterdamschen hoogleeraar Johannks
Burman uitgegeven kwarto-werk: „Thesaurus Zeylanicum", terwijl ook Linnaeus
in zijn „Flora Zeylanica" een dankbaar gebruik maakte van alle tot nog toe
gepubliceerde, alsook van de nog onbeschreven verzamelingen van Hermann.
Voor een lijst van Hermann\'s planten zie men „Journal of Botany", 1887. in
alle genoemde werken, die op Hermann\'s verzamelingen gebouwd zijn, wórdt
de soortsdiagnose nog als een soortsnaam gebruikt; de binominale nomenclatuur
had nog geen ingang gevonden.

Bontius. Het zijn Engelbreciit Kaempfer, Hendrik Adriaan
van Reede tot Drakestein, en George Everhard Rumphius.
Weliswaar hebben de eerste twee voornamelijk hun sporen
verdiend in landen, die tegenwoordig niet meer tot onze koloniën
behooren, maar toch mogen hun namen in een geschiedenis als
deze, hoe beknopt ook, niet ontbreken.

Een uitvoerige levensbeschrijving van Kaempfer geeft ons
De Rosny in zijn: „Variétés Orientales" \'), naar welk werk wij
voor verdere levensbijzonderheden verwijzen. Slechts het be-
langrijkste daaruit, voornamelijk voorzoover het onze tegen-
woordige koloniën betreft, willen wij hier vermelden. Na tal
van omzwervingen door Noord-Europa (hij studeerde o.a. medi-
cijnen te Hameln, geschiedenis en philosophie in Hamburg en
Eubeck, en natuurwetenschappen in Königsberg) kwam Kaempfer
eindelijk in Stockholm te land-, ondanks alle pogingen, hem
flaar te houden, sloot hij zich als secretaris aan bij een Zweedsch
gezantschap, dat naar Perzië gezonden werd, teneinde zoo
mogelijk handelsbetrekkingen tusschen beide landen in het leven
^le roepen-, hij vertrok met dit gezantschap den 2Óen Maart 1683
(oude stijl) over Rusland naar Perzië. Pas 29 Maart 1684 in
Ispahan, de toenmalige hoofdstad van Perzië aangekomen, bleef
de Zweedsche missie hier bijna twee jaar (De Rosny vermeldt
verkeerdelijk twee maanden), welke tijd door Kaempfer aan-
genaam werd doorgebracht met het bestudeeren der omgeving
van Ispahan. Met lecdc oogen zag Kaempfer de toebereidselen
voor het vertrek maken; hij besloot het gezantschap vaarwel
te zeggen en zich als geneesheer in dienst van de O.-I. Com-
pagnie te begeven. Met dat doel verliet hij 21 November 1685
Ispahan, kwam te Bender-Abassi, en scheepte zich, na aldaar
ernstige ziekte te hebben doorgemaakt, in Juni 1688 op de

\') L. de Rosny, 1S65. Variétós Orientales. ₃^U- cd. 1872. Hierin: F.nc.f.uikrt
KaEMpkkr. p. 98—122.

Hollandsche vloot in. Daarna bezocht hij o.a. Sumatra, en ver-
toefde van midden September 1689 tot 7 Mei 1690 te Batavia.
Gedurende dezen tijd heeft hij zich met ijver toegelegd op de
bestudeering der Javaansche flora; het nabijgelegen eiland Edam,
waar behalve Javaansche, ook een groot aantal uitheemsche
planten gekweekt werden, bood hem hiertoe een uitstekende
gelegenheid. Jammer genoeg is van de waarnemingen, die
Kaempfer in dezen tijd gedaan heeft, niets bekend; onder de
manuscripten die bewaard zijn, en zich tegenwoordig in het
British Museum te Londen bevinden, afkomstig uit de rijke
handschriften-verzameling van Sir Hans Sloane, zijn er geen,
die waarnemingen uit ons Indië bevatten. De meest bekende
werken van Kaempfer zijn de „Amoenitates exoticae", handelend
over land en geschiedenis van Perzië en zijn: „Geschichte und
Beschreibung von Japan", pas in 1777 in het origineel uitge-
geven te Lemgo, zijn geboorteplaats \'). Van Batavia vertrok
Kaempfer naar Japan, waar een tweejarig verblijf hem in staat
stelde, het bovengenoemde groote werk over dat land te
schrijven. Vermeldenswaard is verder nog, dat hij 11a zijn
terugkomst in Europa, in 1692 te Leiden gepromoveerd is tot
Doctor Medecinae. Kaempfer overleed op 65-jarigcn leeftijd te
Lieme bij Lemgo in Westfalen, op den 2den November 1716.

Van geheel anderen aard, en voor ons Hollanders van meer
belang, is het werk van Hendrik Adriaan van Reede tot
Drakestein. Merkwaardig is het, dat zijn naam in Van Hoêveli.\'s
_rGeschiedkundig overzigt van de beoefening der Kunsten en
Wetenschappen in Neêrlands-Indië"³) in het geheel niet aan-

0 Vertalingen van dit werk hadden reeds veel vroeger het licht gezien:
o.a. in 1727 een Engelsche, in 1728 een Latijnsche, in 1729 een Fransche en een
Hollandsche.

*) W. R. van Hokvell, 1839. Geschiedkundig overzigt van de beoefening
der Kunsten en Wetenschappen in Neerlands Indië. (Tijdschr. v. Ned.-Indic.
2^e Jrgng. 1839. 2« Deel. p. 1—115).

getroffen wordt; te merkwaardiger hierom, omdat Van Hoëveli.
ook Bontius\' naam verzwijgt en als natuuronderzoekers in onze
koloniën alleen, voor zoover de zeventiende eeuw betreft,
noemt Kaempfer en Rumphius, beiden Duitschers. De beide
Hollanders Bontius en Van Reede tot Drakestein achtte hij
blijkbaar niet belangrijk genoeg, hoewel ze m. i. beiden vol-
komen opwegen tegen Kaempfer. Ook het arbeidsveld van
Van Reede ligt, zooals reeds gezegd, voor het grootste deel
buiten onze tegenwoordige koloniën; toch moeten wij, ter wille
van de volledigheid, zijn werk hier bespreken \').

Afstammeling uit een zeer oud geslacht in de provincie
Utrecht, werd H. A. van Reede tot Drakestein geboren in de
buurt van Utrecht, waarschijnlijk op het slot Drakestein in het
begin van 1637. Zijn moeder stierf zeer kort na zijn geboorte,
in Februari 1637, terwijl hij op driejarigen leeftijd zijn vader
verloor. De elf kinderen, van wie Hendrik Adriaan dus de
jongste was, kwamen ten laste van de familie, daar de finan-
tiëele omstandigheden der weezen niet schitterend waren. De
oudste vijf jongens werden deels voor het leger opgeleid, deels
voor page bij een of andere hofhouding. De jongste, bestemd
voor de marine, heeft van zijn veertiende jaar af buiten het
vaderland rondgezworven, en kwam op 20-jarigen leeftijd als
adelborst in dienst bij de O.-I. Compagnie. Hij heeft zich in
den dienst goed onderscheiden, zóó zelfs, dat reeds in 1667
de Gouverneur van Ceylon, de latere Gouverneur-Generaal
Van Goens, hem bij zijn meerderen aanbeval voor de niet ge-
ringe waardigheid van Gouverneur van Malabar. In dat jaar
heeft de Gouverneur-Generaal hiertoe nog niet kunnen besluiten;
twee jaar later werd de Gouverneur van Malabar, Van der

0 Zie dc uitvoerige biografie van Van Rkede: P. J. Veth, 1887. Hendrik
Adriaan van Reede tot Drakestein. Gids 51« Jrgng. 1887. III. p. 4*3 475
^en IV p. 113—161.

Dussen, verplaatst, en Van Reede als zijn opvolger aangewezen.
Tegelijkertijd werd het Commandement van Malabar onttrokken
aan het gezag van den Gouverneur van Ceylon en tot een
zelfstandig Commandement gemaakt.

Het voorrecht, op twee-en-dertig jarigen leeftijd Gouverneur
van Malabar te zijn, was waarlijk iets buitengewoons. Welis-
waar was de bezoldiging niet in overeenstemming met de statie,
die de Gouverneurs te voeren hadden. Zij waren in hun lancl
oppermachtig; zij stonden onmiddellijk onder den Gouverneur-
Generaal, maar waren door den grooten afstand van Batavia
vrijwel aan alle oppergezag onttrokken. Niemand in het Com-
mandement had tegen den Landvoogd iets in te brengen; de
leden van den Raad waren volkomen van hem afhankelijk;
alleen de Opperkoopman, het hoofd van den handel, en de
Kapitein, het hoofd van het leger, zouden in samenwerking
met den Raad, iets tegen den Gouverneur kunnen uitrichten;
daar echter de Raadsleden over het algemeen een niet geheel
zuiver geweten hadden en de Landvoogd volkomen van hun
tekortkomingen op de hoogte was, lieten ze alles bij het oude;
ze zouden immers tóch aan het kortste eindje trekken. Zoo-
doende was de geheele Raad afhankelijk van den wil des
Gouverneurs, en waren zijn leden niets dan speelpoppen. Of
Van Reede als Gouverneur van Malabar van zijn macht mis-
bruik gemaakt heeft — iets, wat in die dagen een zeer gewoon
verschijnsel was — waag ik niet te beslissen; wel heeft zijn
vroegere chef en beschermer, Van Goens, later, zooveel als in
zijn vermogen lag, beschuldigingen tegen hem ingebracht bij
de Hooge Regeering te Batavia en hij heeft liet daarbij zoover
gestuurd, dat Van Reede in het laatst van 1676 plotseling ge-
dwongen werd zijn waardigheid neer te leggen, en naar Batavia
te vertrekken, teneinde deze kuiperijen van den kant zijner
vijanden — want Van Goens was niet de eenige, die naijverig

was op Van Reede\'s voorspoedige loopbaan —, te verijdelen.
Dat schijnt hem volkomen gelukt te zijn; tenminste hij werd
te Batavia benoemd tot „Raad extraordinaris van India". Het
verluidde, dat Van Goens bestemd was, den Gouverneur-
Generaal Maetsuyker op te volgen, en Van Reede koos zeker
de wijste pari ij, toen hij besloot, de komende dingen niet af te
wachten en vóór dien tijd naar het vaderland terug te keeren.
Dat deed hij dan ook in het einde van 1677 als Vice-Admiraal
der retourvloot. In het vaderland aangekomen, vestigde hij zich
in de provincie Utrecht, verkreeg hier de Heerlijkheid Mijdrecht,
en nam daarna zitting in de Staten. Doch dit verblijf in het
vaderland zou van korten duur zijn: na vier jaar (16 October
1684) werd hij aangesteld als Commissaris-Generaal der Oost-
Indische Compagnie, teneinde een nauwkeurig onderzoek te
gaan instellen naar de toestanden in de zoogenaamde „West
van Indië" (n.1. Ceylon, Malabar, Coromandel, Bengalen en
Suratte), waar de „morshandel", de verboden handel der Com-
pagnies-beambten, welig tierde. Van Reede had volmacht, iederen
ambtenaar, dien hij schuldig bevond, af te zetten of te ver-
plaatsen naar eigen willekeur, met dien verstande, dat de
I looge Regeering te Batavia zijn handelwijzen moest goed-
keuren, voor zoover het hooggeplaatste ambtenaren betrof.
Het schijnt, dat Van Reede zich van zijn taak op een al te
nauwgezette wijze wilde kwijten; hij trad met te groote ge-
strengheid op. Toch is het hem niet gelukt, het zoo diep ge-
wortelde kwaad uit te roeien. Bovendien heeft hij zijn reis niet
\'en einde kunnen brengen; in het laatst van 1691 van Ceylon
vertrokken naar Suratte, om hier zijn onderzoek voort te zetten,
overleed hij aan boord, den 15de" December 1691, aan een
ingewandsontsteking. Na aankomst te Suratte werd het lijk
aldaar met groote praal ter aarde besteld.

Hoe heeft nu deze man, staatsman in merg en been, een

BAANBREKERS.

van de hoogste ambten der O.-I. Compagnie bekleedend. iets
kunnen doen voor de kennis der natuur onzer toenmalige kolo-
niën? Hij zelf heeft op deze vraag het antwoord gegeven in zijn
„Praefatio ad Benevolos Lectores", die het derde deel van zijn
standaardwerk: „Hortus Malabaricus" vooraf ging. Het grootste
en meest belangrijke deel dezer voorrede kan men vertaald
vinden in de reeds genoemde biographie van de hand van Prof.
P. J. Veth terwijl ik hier wil laten volgen, wat Busken Hüet in
zijn „Land van Rembrand" ^s) over dit grootsche werk mededeelt:

„In den dienst der Compagnie opgeklommen tot Raad van
Indië en gouverneur der kust van Malabar, het voormalig rijk
der Portugeezen met Goa tot hoofdstad, bezat hij, hoewel een
marine-officier zonder wetenschappelijke opleiding, al op zijn
veertiende jaar aan boord gegaan, den aangeboren botanischen
zin van een geniaal dilettant. Hij is een der Nederlanders ge-
weest, die met niet veel methode, maar met eene des te harts-
tochtelijker liefde, binnen een bepaald gebied zich op de tropische
flora geworpen hebben. Hetgeen hij zelf verhaalt omtrent de
wijs, waarop hij aan die honderden fraai uitgevoerde afbeel-
dingen van boomen, planten en vruchten gekomen is, verraadt
den onverzadelijken beminnaar eener onbekende, geheimzinnig
weelderige natuur".

„Eerst klampt hij te Koetsjin, in zijn gouvernement van
Malabar, pater Matthaeus van Sint-Jozef aan; een bejaard
roomsch zendeling en karmelieter monnik, afkomstig uit Napels,
die al sedert langen tijd, zoo goed en kwaad het ging, met
Indische botanie zich heeft beziggehouden. Daarna krijgt hij,
hoewel maar voor eene poos, een Nederlander te pakken:
Paulus Hermannüs, geneesheer in dienst der Compagnie, weldra

0 P. J. Veth, 1887. III. p. 460-473.

») Conrad Busken Huet, 1886. Het land van Rembrand. Tweede druk.
Haarlem, 1886. II, 2. p. 69—70

te Leiden tot Professor benoemd, en naar het moederland terug-
gekeerd. (Zie blz. 12). Een gezegend toeval voert eindelijk
naar Koetsjin — onder de Nederlanders werd Goa door
Koetsjin vervangen — een jong gereformeerd predikant,
Johannes Casearius. in de wetenschappelijke botanie even on-
bedreven als Van Reede zelf, maar bezield met eene even
vurige belangstelling".

„Nu heeft hij iemand bij de hand, die in vloeijend latijn, bij
de te vervaardigen afbeeldingen, den onmisbaren tekst schrijven
kan. De voorraad dier beschrijvingen groeit dagelijks aan. De
Malabaren zijn een volk met eene beperkte, maar eeuwen-
heugende beschaving; en weldra heeft de Hollandsche Gouver-
neur uit hun midden vier teekenaars gekozen, welke hij aan
zijne dienst verbindt, en die hem overal vergezellen. Onder
zijne leiding vormt zich een kollegie van vijftien of zestien
geleerde Bramanen, dienst doende als adviseurs. Er wordt aan
alle inlandsche vorsten en hoofden geschreven om medewerking;
en daar deze lieden niets liever verlangen, dan bij den gouver-
neur uit de verte hunne opwachting te maken, zenden zij
vrachten exemplaren in. De specimens worden door de Bra-
manen onderzocht, geschift, geklassificeerd; alles naar de
regelen der oude en overgeleverde inlandsche kennis. Somtijds
rijzen er tusschen die vakmannen wetenschappelijke geschillen,
die echter nooit tot oneenigheid leiden. Het treft integendeel
Van Reede, dat er in dezen kring gedebatteerd wordt met eene
voorbeeldige hoffelijkheid en humaniteit".

„Enkele boomen en planten zijn zoo zeldzaam, dat er in den
loop van een geheel jaar maar één exemplaar van aangebracht
wordt. Naar andere wordt door den gouverneur in persoon
medegezocht. Hij volbrengt of verzint, namens de Compagnie,
zendingen naar het binnenland, rivieropwaarts en doet bij deze
tochten door een paar honderd Malabaren zich vergezellen, die,

zoo vaak de stroom een bosch aandoet, door hem aan land
gezet, en de boomen ingejaagd worden. Van den buit, dien
zij aan boord brengen, worden aanstonds door de nooit ont-
brekende teekenaars afbeeldingen gemaakt, en Ds. Casearius
draalt niet met zijne ontwerp-beschrijving. Op die wijs komt
de eenmaal beroemde Hortus Malabaricus tot stand".

Ja, zoo kwam het handschrift van den Hortus Malabaricus
tot stand, maar daarmee was het einddoel van Van Reede niet
bereikt; op den weg, die voor hem lag, wachtten hem nog heel
wat meer moeielijkheden, dan hij totnogtoe overwonnen had.
Jammer is het, dat Busken Huet het niet noodzakelijk geoor-
deeld heeft, ook de wijze van publicatie van den Hortus
Malabaricus te beschrijven; zeker zou dan de indruk, dien zijn
woorden op den lezer maken, niet minder zijn. Nu is het beeld,
dat wij van de door Van Reede overwonnen bezwaren krijgen,
onvolledig en vaag. Volkomen juist zegt Vetii *): „Maar, toonde
hij zich een uitstekend man in het verzamelen der gegevens
voor zijn Hortus Malabaricus, niet minder legde hij eene zelfop-
offerende volharding aan den dag bij de uitgave van dit werk,
waarbij hij opnieuw met groote zwarigheden te worstelen had".

De plantkunde was in den tijd van Van Reede nog in den
volsten zin des woords een beschrijvende wetenschap; de
kruidboeken der geleerden bevatten voor het grootste deel
afbeeldingen en beschrijvingen van de waargenomen planten;
oorspronkelijk was hun doel, de geneeskrachtige planten, voor-
komende in de werken van Tiieophrastus, Plinius, Dioscorides,
terug te vinden en opnieuw als medische kruiden in gebruik te
nemen. Langzamerhand werden zoodoende de eerste schreden
op het glibberige pad der systematiek gezet; men had éen
classificatie der beschreven planten noodig en maakte ze. De

») P. J. Veth, 1887. III. p. 473.

groote, reeds door Aristoteles aangenomen, groepen waren
deze drie: boomen, struiken en kruiden; aan die indeeling werd
met hand en tand vastgehouden. De verdere indeelingen waren
meestal geheel afhankelijk van de willekeur der schrijvers;
enkele groepen, waarvan de geleerden a. h. w. bij intuïtie de
onderlinge verwantschap voelden, werden algemeen aangenomen,
zooals die der Composieten, der Umbelliferen, der Mossen, e. a.
Zoo was de wijze van werken in den tijd van Leonard Fuchs,
die in 1542 zijn „Historia Stirpium\'\' publiceerde, zoo was het
bij Carolus Clusius, wiens „Rariorum plantarum Historia" in
\'576 verscheen, en zoo was het nog in den tijd van Van Reede.
Wel had de systematiek groote vorderingen gemaakt, wat de
kleinere groepen betreft; de hoofdindeeling was zelfs bij de
beste systematici uit den voor-Linneaanschen tijd, Caspar Bauhin
en Andrea Caesalpino, nog die in boomen en kruiden. Om
een voorbeeld te geven: Clusius\' Rariorum plantarum Historia
bestaat uit een zestal boeken, waarvan het eerste handelt over
boomen, struiken en halfstruiken; het tweede over bol- en knol-
planten ; het derde over welriekende bloemen, het vierde over
reukelooze bloemen; het vijfde over vergiftige, narcotische en
scherpsmakende planten, terwijl het zesde een beschrijving bevat
^van melksapgevende planten, Umbelliferen, Varens, Grassen,
1-eguminosen, en eenige Cryptogamen.

Dat was ook de systematiek, die Van Reede toepaste; in
het eerste deel van zijn „Hortus Malabaricus", uitgegeven in
¹Ö78^I), dus voordat Van Reede in het vaderland teruggekeerd

\') De volledige titel voorin deel I van Van Rudb\'s werk luidt: „Hortus ||
\'ndicua |l Malabaricus || Continens || Regni Malabarici apud Indos celeberrimi II
oinnis gcncris Plantas rariores II Latinis, Malabaricis, Arabicis et Bramanum Charac-
^,c"bus nominibusque expressas, || Uni cum Floribus, Fructibus et Seroinibus,
«aturali magnitudine h || peritissimis pictoribus delincatas, et ad vivum exhibitas. II
Addita insuper accuraü earundem descriptione, quA colores, odores, sapores,
\'^;lcultntes, || et praecipue in Medidn4 vires exactissime demonstrantur. II Adornntus

baanbrekers.

was, worden boomen en heesters behandeld, eigenlijk tegen
Van Reede\'s zin, daar nu de goede rangschikking verstoord
was, doordat nog lang niet alle boomen beschreven en afge-
beeld waren. Van Reede was van plan eerst nadat hij alle
boomen bijeenverzameld had, met de publicatie te beginnen;
door een misverstand werd in het vaderland met het drukken
en uitgeven een aanvang gemaakt, zoodra men een behoorlijke
hoeveelheid afbeeldingen en beschrijvingen van Casearius ont-
vangen had. De uitgave van het eerste deel werd bezorgd
door Arn. van Syen, hoogleeraar te Leiden ; aan de volgende
deelen werd meegewerkt door Joiiannes Commelin (2e—12e deel);
W. ten Riiyne (2e deel); Joiiannes Munnikx (3e—5e deel);
Tiieodorus Janszonius ab Almeloveen (6e deel); en Abraiiam
van Poot (7e—12e deel). Het tiende deel van zijn standaard-
werk is het laatste, aan welks bewerking Van Reede zelf nog
gearbeid heeft; het verscheen in 1690, terwijl het elfde pas in
1692 van de pers kwam, dus na den dood van Van Reede, die

II per II Henricum van Rhkede, van Draakenstein || Nupcrrime Malabarici Regni
(lubernatorem, nunc supremi Consessus apud || Indos Helgas Senatoren! Extra-
ordinarium, et primum successorem || loco ordinario destinatutn. II et || Johannem
Casearium, Ecclesiast. in Cochin. || Notis adauxit, et commentariis illustravit||
Arnoi.dus Syen, Medicinac et Botanices in Academia || Lugduno-Batava Professor.
II Amstelodami II Sumptibus Joannis van Someren liet HJoannis van Dyck||
Anno MDCLXXVIII.

Op latere deelen worden als uitgevers vermeld: Vidua Joannis van Someken,
Heredes Joannis van Dyck, Henricus et Vidua Theodori Boom.

In 1689 verscheen bij deze uitgevers een vertaling van de eerste twee deelen:
„Malabaarse Kruyd-Hof, Vervattende het raarste slag van allerlei soort van
Planten, enz. Bijeenvergaard door Henric van Rhebde van Draakesthn. In
het Latijn beschreven door Johannes Casearius. Met aantekeningen verrijkt door
Arnoldus Syen. Vertaalt door Abraham van Poot. M.D. Anno MDCLXXXIX
Tot Amsteldam. Bij de weduwe van Johannes van Someren, de erfgenamen
van Jan van Dyck, Henrik Boom en de weduwe van Dirk Boom". Het oor-
spronkelijke voornemen, van het geheele werk een Hollandsche vertaling uit te
geven, schijnt na Van Reede\'s dood opgegeven te zijn.

den I5<ten December 1691 stierf. Bezig zijnde met de bewerking
van het twaalfde deel, overleed Commelin in 1692, zoodat Van
Poot de eenige medewerker was, „die", zooals Veth het uit-
drukt \') „het einde van het werk beleefde (1703), vermoedelijk
met een gemengd gevoel van vreugde en afmatting. Waar-
schijnlijk schreef hij het woord I^aatstc deel met groote vol-
doening op den titel, en daar hij gelegenheid vond, ook op
dien titel zeiven, rekenschap te geven van het ontbreken van
Commelin\'s aanteekeningen bij plaat 15 en volgenden, was geen
voorrede noodig. Zij bleef dan ook achterwege. Gelukkig echter
wordt een algemeen register op de twaalf deelen niet gemist".

Als standaardwerk is de „Hortus Malabaricus" van blijvende
waarde al moge Busken Huet spreken van „eenmaal beroemd"
werk, al moge het overtroft\'en worden door het meer bekende
Herbarium Amboinense van den grooten Rumphius, het is en
blijft een werk van buitengewone verdienste. De bruikbaarheid
van het werk voor den tegenwoordigen tijd is zeer vergroot
door Hasskarl, die in de jaren 1861 •), 1862\') en 1867 een
sleutel heeft gepubliceerd waarmee men van iedere plant ter-
stond den naam volgens Linneaansche nomenclatuur vinden kan.
Enkele voorbeelden, ontleend aan het eerste deel, wil ik hier
noemen: de eerste plaat stelt voor een plant, waarvan als
Latijnsche naam opgegeven wordt: Tenga; tegenwoordig is
ze bekend als Cocos; Bala heet thans Musa; Balam\'pulli nu
Tamarindus.

\') P. J. Vktii, 1887. IV. p. 133

•) J. K. Hasskarl, 1861. Horti Malabarici clavis nova. (Flora oder AUgem.
Notan. Ztg. XLIV. p 401-408, 481-488, 545-55», 577-584, 609-616,641-648.
705-712, 737-745).

^J) J. K. Hasskarl, 1862. Nachtrüge und Verbesserungen zu „Horn maia
^barici clavis nova". (Flora XLV. p. 41-48, 73~8o, 121-128, 153-160, 187-19«-
<) J. K. Hasskarl. 1867. Horti malabarici Rheedeani clavis locuplctissima.
(Abb. K. Leop-Car. d. A. Vol. XXXIV. 1867. p. 1 —»34).

Tn denzelfden tijd, waarin in het vaderland met ijver gewerkt
werd aan de uitgave van den „Hortus Malabaricus", leefde in
ons Indië, op een afgelegen eiland, ver van alle wetenschappelijke
centra, de man, wiens werk wij reeds genoemd hebben als
waardig tegenhanger, ja als overtreffer van Van Reede\'s arbeid:
Georg Everhard Rumphius.

HOOFDSTUK II.
G. E. R u m p h i u s.

De „blinde ziener van Ambon" was, als zoovelen, die zich
bij het natuuronderzoek in onze koloniën een welverdienden
naam hebben verworven, Duitscher van geboorte, maar „Hol-
landsch van hart en taal", verknocht als hij was aan het eiland,
waarheen het lot hem gedreven had en waar hij bijna vijftig
jaren lang veel leed gedragen en veel vreugde in zijn werk
gevonden heeft. Lang, heel lang is het onzeker gebleven, welke
stad en welke dag zich op zijn geboorte mochten beroemen
en nog altijd is het juiste hieromtrent in nevelen gehuld, al zijn
deze wel veel lichter geworden, dan ze voor twintig jaar waren.
De meeste argumenten pleiten voor het stadje Hanau aan de
Main als zijn geboorteplaats; in ieder geval heeft hij hier reeds
vroeg\' in zijn jeugd gewoond en het gymnasium bezocht. Of
^xvas het Münzenberg in de Wetterau? En wanneer? Over zijn
geboortedatum geeft hijzelf ongeveer uitkomst in een briei aan
den Raad-Ordinaris Isaac de Sint-Martin, en wel door deze,
^v°or ons merkwaardige, dagteekening: „Amboina in \'t Gasteel
Victoria den isen Maij 1691, zijnde het slot van het 63ste jaars
ⁿ>yns ouderdoms". Dus Rumphius moet kort na 15 Mei 162S

o-eboren zijn. En uit het gedicht, door den op 7 Juli 1696 over-
leden Gouverneur van Ambon Nicolaas Schagen, op den toen-
maals 68-jarigen Rumphius gemaakt, blijkt, dat hij voor 7 Juli
1628 geboren moet zijn. Dus in de tweede helft van Mei of in
Juni 1628 zal wel de dag gevonden moeten worden, waarop de
groote onderzoeker zijn leven begon ^l). Overigens is door het
groote aantal biografen, waarop Rumphius zich beroemen mag,
al heel raar met zijn geboortejaar gesold ; de opgaven 1626 en
1627 zijn algemeen; in enkele werken wordt zelfs 1637 of 1676
opgegeven. (Dit laatste in Winkler Prins\' geïllustreerde ency-
clopaedie 2de uitgave, die Rumphius wel in 1669 blind laat
worden!)

In een keurig geschreven biographie van den „Indischen
Plinius" in de Java-Bode van de hand van Papageno ^a), vinden
wij de volgende klacht: „Gouden bekers schonk men aan ad-
miraals, met gouden ketenen omhing men terugkeerende land-
voogden; voor iemand, die een standaardwerk geschreven, en
daarover meer dan de helft van zijn leven gearbeid had, was
het voldoende, een zijner kinderen habiel te verklaren tot
koopman." En hoe is het tegenwoordig te dien opzichte? Hoe-
velen zijn er in ons land, die van Vlissinger Michiel de zee-
slagen uit het hoofd kunnen noemen, die precies weten te
vertellen, wanneer de verschillende Engelsche oorlogen plaats
hadden, en die van een man als Rumphius nooit gehoord hebben,
of hoogstens zijn naam kennen, omdat een van de schepen der
Koninklijke Paketvaart-Maatschappij naar hem genoemd is? En
dit, ondanks het bestaan van een prachtwerk, dat in 1902, ter

•) Zie G. P. Roufkaer en W. C. Muller, 1902. Eerste proeve van een
Rumphius-Bibliographie. (Rumphius-Gedenkboek, uitgegeven door het Koloniaal
Museum. Haarlem, 15 Juni 1902. p. 165—220). p. 206, noot 2.

*) „Papageno", 1896. De Indische Plinius. I-VL (Java-Bode, Februari 1806
Nos. 30, 33, 36, 38, 41 en 44)-

gelegenheid van zijn tweehonderdjarigen sterfdag, door het
Koloniaal Museum te Haarlem werd uitgegeven, en dat in
vrijwel alle groote bibliotheken van ons land te vinden is. Op
alle gebied geeft dit monument uitkomst aan hem, die ver-
langend is, iets meer over dezen grootste onzer zeventiende-
eeuwsche Indische natuuronderzoekers te weten. „Meer dan een
uit, erts gegoten standbeeld ooit zou vermogen te doen, is dit
gedenkboek geroepen, de groote beteekenis van Rumpiiius\'
onvolprezen werk aan tijdgenoot en nageslacht in het licht te
stellen", heeft een der beoordeelaars van dit werk getuigd.
Bovendien heeft Leupe ons in 1871 een prachtig gedokumen-
teerde biographie gegeven, waarin hij alles, wat omtrent
Rumphius in het Archief der voormalige Oost-Indische Com-
pagnie te vinden was, bijeen bracht.

Georg Everhard Ru mi\'f bracht dus zijn jeugd door in Hanau,
waar zijn vader, August Rumpf de naar het schijnt, aanzienlijke
betrekking van „bouwmeester" bekleedde. Maar dat leven was
niet naar den zin van den jongen woelwater Jeuriaen ; die wilde
meer zien van de wereld, dan het kleine Hanau, en ging op
avontuur uit. Daartoe aangezocht door zijn vorst en heer, een
graaf Ludwig von Solms-Greifenstein-Braunfels, nam hij dienst
bij het Venetiaansche leger; het bleek echter al spoedig, dat
de grafelijke voorspiegelingen niet volkomen betrouwbaar waren,
en hem in dienst hadden gebracht bij de Nederlandsche West-
Indische Compagnie. Het plan was, dat de door graaf Solms
aangeworven soldaten over Nederland per scheepsgelegenheid
naar Venetië gevoerd zouden worden, waarna dan het schip
van koers veranderen zou en hen naar Brazilië zou brengen.
Maar dank zij een aanval der Portugeezen werd de „Swarte
Raef\'\\ het schip, waarop Rumpiiius en zijn lotgenooten zich op
Texel hadden ingescheept, opgebracht naar Portugal en werden
ze hier in Portugeeschen krijgsdienst gehouden. Die tijd zou

een beslissing geven over Rumphius\' geheele verdere leven:
hier in Portugal werd zijn aandrang naar avonturen geleid in
een richting, waarover hij vroeger nooit gedacht had; hier
hoorde hij zooveel verhalen van al de merkwaardigheden, die
de Oost opleverde, van den wonderlijk weelderigen plantengroei,
van de vreemde, grillige dierenwereld, dat zijn lust om te
reizen sterk aangewakkerd, maar tegelijkertijd veredeld werd;
hij schijnt toen reeds het plan opgevat te hebben, hiervan zijn
studie te gaan maken: „zijnde dit wel het meeste oogmerck,
waerom ik mij in India begeven hebbe", schrijft hij jaren
later in een zijner brieven. (18 Juli 1669 aan den Gouverneur
van Ambon).

Uit Portugal vertrokken, keert hij omstreeks 1648 of 1649
naar Hanau terug; doch zijn verblijf aldaar zou slechts van
korten duur zijn: in het eind van 1652 zien we hem dienst
nemen als adelborst bij de Oost-Indische Compagnie, die hem
van nu af aan onder haar trouwste en meest nauwgezette
dienaren zou tellen. Op tweeden Kerstdag 1652 met het jacht
„Muyden" van Texel vertrokken, kwam hij in Juni 1653 veilig
in Java\'s hoofdstad aan, om nog in hetzelfde jaar, vermoedelijk
8 November, vandaar naar zijn toekomstige verblijfplaats, het
eiland Ambon, te gaan. Maar de militaire dienst was niet
datgene, wat hem bevrediging schonk; hij „was geleert in
allerley slach van wisconsten"; wel werd hij al spoedig bevor-
derd tot vaandrig, maar tegelijkertijd werden van hem adviezen
gevraagd over bouwwerken, zoodat Jacob Hustakrdt, die toen-
tertijd Gouverneur van Ambon was, hem in civielen dienst
overplaatste, reeds in 1657 benoemde tot onderkoopman, (de
rangen bij de O.-I. Compagnie waren assistent, onderkoopman
koopman en opperkoopman), om hem in 1660 aan de Hooge
Uegeering voor te dragen voor aanstelling tot koopman. Hij
missieve van 17 Februari 1662 voldeden Gouverneur-Generaal

en Raden aan dit verzoek; aan Rumphius werd een salaris toe-
gekend van zestig gulden \'smaands.

Omstreeks dezen tijd schijnt Rumphius begonnen te zijn aan
een systematische bestudeering van Ambon\'s flora en fauna;
den 20^en Augustus 1663 schrijft hij Aen d\'ED. Erentveste Acht-
bare, Wyse, Voorsienige, Seer bescheydene Heeren, d\'Ed.
Heeren Bewinthebberen van de Oost-Indische Compagnie, resi-
derende ter Camer Amsterdam, een „cleen versoeck", een
„ootmoedich versoeckschrift", „alsoo (hij) tot seecker syn voor-
nemen U.A.A. gunstige hulpe ten hoogsten van doen heeft".

Het groote belang van dezen brief is zeker wel voldoende
verontschuldiging, indien ik hier eenige gedeelten daaruit laat
volgen; wij hebben toch hierin te zien een soort werkprogramma,
dat Rumphius voor zichzelf had opgesteld, en dat hij nu aan
Heeren Bewinthebberen overlegde. Kenmerkend voor zijn
groote bescheidenheid zijn zeker tal van gedeelten uit dezen
merkwaardigen brief: ,,\'T is dan aldus, dat ick begonnen heb
een werek, daer innen in \'t Latyn beschreven werden, sodanige
planten, gewassen, gedierten etc., als my in de tyt van myne
residentie in Indien te sien voorgecomen syn, ende noch sullen
voorcomen. Welcke rechte benoemingen, soo uyt de oude
Griccxc, Arabische ende Latynsche, als nieuwe autheuren, van
my uytgesocht, met malcanderen vergelcecken ende onder-
scheyden, haere behoorlycke Figuren (voor soo veel const in
my is) nae \'t leven afgebeelt; overal bygevoeght haere eygen-
schappen ende crachten, soowel uyt de oude ende voorgaande
scribenten als insonderheyt door cygen ervaringe op \'t neer-
stigst uytgewroght, deels oock selfs ondersocht ende byeen-
gedraegen syn, daerby dan noch vcrscheydene andere onder-
soeckinge Scientiam Physicam et Mathematicam aengaende,
verhandelt werden; alles met meerder moeyte, neerstigheyt
ende geschicter methode, dan betrouwe tot noch toe geschiet

is." Dan is hij „hiertoe allerhande goede ende geprobeerde
autheuren benoodight, dewelcke my tot een compas in dese
Indiaense wildernisse ende steunsel van de memorie mochten
dienen". En hij vervolgt: „Aengesien dan Achtbare Heeren
dit myn voornemen een werck is, \'t welck wel nu ter tyt noch
geringhachtig schynt, ende meest tot myne private oefïfeninge
streckt, nochtans bedenckende dat weleer uyt cleene beginselen,
prysweerdige wercken gevolght syn; oock dese myne lucubra-
tiones noch den eenen of den anderen genereusen geest,
tot dienst ende vermaeck souden connen strecken, jae, dat
selfs noch veele Europeanen, insonderheyt die onder U. A. A.
hooghloffelycke regeeringe hun in dese Oostersche Landen
ophouden, uyt myne schriften heden ofte morgen eenige profyt
ende dienst staen te trecken, ende dat insonderheyt in \'t stuck
van preservatie haerer gesontheyt, daer wy in Indien tot noch
toe seer om verlegen syn, wegens oncunde der middelen, die
ons dickwils voor de voeten liggen". Hij verzoekt dan de
„Heeren Bewinthebberen", „seer instandelyck ende met aller
eerbiedigheyt\'\' ervoor te willen zorgen, dat de door Rumphius\'
vrienden, onder wie Ds. Rulicius in Amsterdam, gekochte boeken
en instrumenten werkelijk goed bewaard aan Rumphius afge-
leverd worden, en niet „gelijk (hij) aireede niet zonder schade
bevonden hebbe", „uyt suspicie als oft particuliere coopman-
schappen waeren (met welcke beuselingen ick my noyt hebbe
vercleenen willen), bedorven overgebracht ende verkeert ge-
levert werden". En de Heeren Bewindhebbers gaven gehoor
aan Rumphius\' „cleen versoeck" en de aanbeveling, die Ioan
Maetsuyker als Gouverneur-Generaal aan Rumphius\' schrijven
meegaf. De boeken werden door Bewindhebbers onder hun
hooge bescherming genomen, „mits dat alvorens op het pack-
huys sullen worden gevisiteert." Men kon toch nooit weten,
wat er in die pakken voor Rumphius aan smokkelwaar zat!

Zoo verloopen eenige jaren, door Rumphius doorgebracht in
dienst der Compagnie, zijn vrijen tijd bestedend aan zijn liefste
werk, aan het beschrijven en bestudeeren van Ambon\'s flora
en fauna, van de grondvoortbrengselen, van zijn historie, een
werk, eerst door de Compagnie oogluikend toegelaten, later,
door invloed vooral van Maetsuyker, van hoogerhand onder-
steund. Hem werd de belofte gegeven, dat hij niet verplaatst
zou worden, en dat hem „sooveel leedigen tyt gegundt" zou
worden, „als sonder verachtinge van \'s Comp. dienst ge-
schieden kon." Want vóór alles bleef Rumphius dienaar der
Compagnie.

Toch was Rumphius niet meer met hart en ziel op Ambon.
1 lij wilde zoo graag vrij zijn, zich geheel kunnen geven aan
„syne curieuse studiën"; altoos was hem het ambt van koopman
en opperhoofd van Hitoe een „masqué", een noodzakelijk kwaad,
noodzakelijk omdat hij nu eenmaal voor zich en de zijnen het
levensonderhoud moest verdienen. Steeds verlangde hij er naar,
eens van alle administratieve en oflïcieele beslommeringen ver-
lost te worden, om dan zijn geschriften te kunnen voltooien,
en voor verdere verzorging hiervan naar Batavia te kunnen
vertrekken. En werkelijk scheen hij dit, zijn ideaal, te zullen
bereiken. In het begin van 1669 kwam van Batavia de toe-
stemming; hij kreeg verlof, zijn tegenwoordige betrekking neer
te leggen, en naar Batavia te komen. Door verschillende om-
standigheden, o. a. de afwezigheid van een betrouwbaar schip
om Rumphius met zijn familie te vervoeren, en het over-en-vveer-
schrijven, dat hieromtrent tusschen Rumphius en den Gouverneur
van Ambon plaats had, werd zijn vertrek vertraagd en steeds
weer uitgesteld. En van dit uitstel kwam een geheel onvrijwillhg,
door het noodlot gedwongen, afstel.

Want het scheen, alsof het geluk en de voorspoed, die
Rumphius tot nog toe steeds als trouwe makkers gevolgd waren,

zich nu van hem afkeerden, en hem overlieten aan de wille-
keur van het noodlot. In het begin van 1670 trof hem een
ramp, zoo groot en zoo diep-tragisch voor den natuuronder-
zoeker, voor hem, die van natuur-aanschouwen zijn levensgeluk
maakte, als geen andere: door te lange inspanning in het tropisch
klimaat had Rumpiiius te veel van zijn oogen gevergd: hij werd
blind. Wel heel lakoniek waren, zooals Leupe in zijn biographie
van onzen geleerde opmerkt\'), de woorden, die de Gouverneur
van Ambon, Jacob Cops, meende te moeten gebruiken, toen hij
deze zoo in-droevige gebeurtenis aan de Hooge Regeering te
Batavia meldde: „Den coopman Rumpiiius is nu sedert eenige
weken blind geworden." Is er voor een man als Rumpiiius, vol
werkkracht en werklust, een ernstiger teleurstelling en tegenslag
denkbaar, dan het verlies zijner oogen, een verlies, dat hem,
die alles zelf wilde zien en niet op het gezag van anderen
geloofde, dwong in het vervolg „met geleende oogen en handen"
zijn werk te doen? En verdient deze man, die, ondanks het
diep-tragische lot, dat zijn deel was geworden, met ijzeren wil
het werk, dat hij zich als levenstaak had gesteld, voortzette,
niet ten volle onze sympathie en eerbied?

Gouverneur Cops achtte echter onzen geleerde niet meer
den man om een zoo gewichtig ambt als „Hoofd van Hitoe"
te blijven bekleeden; den 2oen Mei 1670 deelde hij aan Rumpiiius
mede, dat hij vervangen zou worden en uitgenoodigd werd, zich
met de zijnen naar het Kasteel Victoria op te maken, teneinde
daar de nadere beslissing van Gouverneur-Generaal Maetsuykeu
omtrent zijn toekomst af te wachten. En deze beslissing viel

\') P. A. Leupe, 1871. Georgius Everardus Rumpiiius. Ambonsch Natuur-
kundige der zeventiende eeuw. (Verhandelingen Kon. Akad. v. Wetenscli
Amsterdam. XII. 3^e stuk. 1871. p. 1—63). p. 14.

Zie ook J. E. Heeres, 1902. Rumphius\' levensloop naar de mededeelingen
van P. A. Leupe. (Rumphius Gedenkboek. 1902. p. 1—16).

voor Rumphius veel gunstiger uit dan hij waarschijnlijk na de
minder heusche bejegening van den kant van Cops wel had
gehoopt. Maetsuyker was van meening, dat Gouverneur Cops
wat heel hard jegens den ongelukkigen man was geweest,
en dat de belangen der Compagnie wel vereenigbaar waren
met andere maatregelen. Teekenend voor Maetsuykers mede-
gevoel met het lot van Rumphius, waren wel deze beschik-
kingen: „Op (het request) van den Coopman Rumphius... is
geresolveert en besloten, (zijn) gagie vooreerst noch tot nader
ordre sal blijven voortloopen, alsoo noch niet buyten hope van
genesinge schynt te wesen; te meer syne langduyrige, goede en
onopspraeckelyke diensten en dat het oock misschien noch op
Hitoe met syn persoon wel wat had mogen aangesien worden:
sonder nochtans boven de gagie hem iets anders wegen
de Comp. goet te doen, gelyck hier een gebruyck is met
personen die geen dienst en doen. Maer is evenwel in opsien
van sijn persoon verstaen, dat in Rade des Gouverneurs, oock
van Justitie als andere Comp. vergaderingen, daerinne voor
desen plach te verschynen, oock nu (vermogens zynde) sal
hebben te verschynen besonders oock overal syn oude sitplaets
en rang, sonder vercleyninge in dien deele". Spreekt niet hieruit
zoowel Maetsuykers streven, om den blinde zoo weinig mogelijk
zijn verlies te laten gevoelen, als ook zijn juiste meening, dat
Rumphius\' scherp verstand en helder inzicht in belangrijke aange-
legenheden door het verlies zijner oogen geen schade had geleden?
I£n de Compagnie kon dergelijke „langduyrige, goede en onop-
spraeckelyke diensten" van haar ambtenaren uitstekend gebruiken.

Rumphius bleef dus op Ambon, de belangen der Compagnie
behartigend en tegelijk zich aan zijn lievelingsstudiën wijdend.
Jegens de regeering maakte hij zich verdienstelijk door adviezen,
zoowel schriftelijk als mondeling, over fortificatie-werken, over
landbouw-toestanden, enz., terwijl de van hem gevergde werk-

zaamheden niet zoo drukkend waren, of ze lieten hem nog
voldoenden tijd om zijn werken te voltooien. Maar ook na zijn
blind-worden liet het noodlot niet van hem af: vier jaar later,
den i7^en Februari 1674 werden Rumphius\' vrouw en jongste
dochter slachtoffers van de hevige aardbeving, die toen Ambon
teisterde. „Erbermelyck was het dien man by deze zyne lycken
te zien zitten, alsmede aen te hooren zyne weeklacht, beyde
op dit toeval ende zyne blindheid gepast". Toch was een
zoo ernstige ramp niet bij machte een werk-zoekenden geest
als Rumphius te breken; in het werk vond hij zijn troost; wel
schijnt hij gedurende eenige jaren mismoedig en neerslachtig
en alsof hij alle lust tot werken verloren had; maar langzamer-
hand komt hij ook dezen slag te boven en herstelt hij zich met
een veerkracht, die bewondering afdwingt.

Het is, alsof het noodlot nu tevreden is met de offers, door
Rumphius gebracht; verdere beproevingen blijven hem, wat zijn
persoonlijk leven betreft, gespaard, al zullen wij straks zien, dat
ook zijn wetenschappelijk werk hem meer dan eens lasten op
de schouders gelegd heeft die voor menig ander te zwaar ge-
bleken zouden zijn. Nog dertig jaar lang heeft Rumphius,
hoewel lichamelijk blind, de Compagnie met raad terzijde ge-
staan; tot den 8en Juni 1700 bijv., bleef hij voorzitter van het
„Collegie des kleynen Gerigts- en Huwelyckszaecken", maar
werd op dien datum, na zijn herhaald aandringen, als zoodanig
ontslagen, daar hij „door syne accresserende ouderdom veele
debiliteyten onderhavig" was en „door syne indispositie veel
maelen dese vergadering niet conde bywonen\'\'. De Compagnie
liet een zoo verdienstelijk ambtenaar niet gauw los. Dat
Rumphius zelf aandrong op vermindering van zijn werkzaam-
heden, wijst er wel op, hoezeer zijn krachten in dien tijd
afnamen; hij, wien geen werk ooit te zwaar gevallen was,
voelde dat hij niet meer kon volbrengen, wat zijn positie in de

Compagnie van hem eischte; hij wilde probeeren het weten-
schappelijk werk af te maken, voor het einde daar was, en die
voldoening is hem geschonken.

Het einde kwam, den i5den Juni 1702.

Zoo was het leven van den Compagnies-ambtenaar G. E.
Rumphius.

Maar dit, zijn ambtenaarsschap, was hem een „masqué";
in den grond van zijn wezen was hij geheel dienaar der Weten-
schap. Wel behoorde hij tot de meest nauwgezette en ver-
dienstelijkste ambtenaren, wel heeft hij altijd de hem opgelegde
officieele taken met de grootste zorg volbracht, maar toch was
zijn bureau niet de plaats, waar hij zijn talenten liet meest
vruchtbaar kon maken; hij voelde zich pas thuis in de natuur
en in zijn studeerkamer. Veelzijdig als geen ander was zijn
wetenschappelijke aanleg; alles, wat de natuur hem bood, trok
zijn aandacht; maar ook de geschiedenis van het land, waar-
heen het lot hem gevoerd had en de aardrijkskundige gesteld-
heid, boezemden hem belang in; zijn mooie „Ambonsche
Land-Beschrijving" en „Ambonsche Historie" zijn hiervan de
meest welsprekende getuigen.

Op natuurwetenschappelijk gebied heeft Rumphius een drietal
groote werken geschreven: een Amboinsch Kruidboek, een
Amboinsche Rariteitkamer en een Amboinsch Dierboek. Als
zijn hoofdwerk beschouwt hij wel het Kruidboek, het Herbarium
Amboinense, wat voldoende blijkt uit deze zinsnede: „Onder
den voorschreven Coopman Rumphius berusten nog eenige andere
schriften, doch van minder belangh, en die hy derhalven Uw
HoogEdelh. niet z*eer durft aenprysen, zynde de Ambonsche
Rariteitkamer, bestaende in drie boecken, ende noch drie andere
boecken van Land-, Lugt- en Zeegedierten dezer eylanden.. ."•
(Uit een brief van den Gouverneur van Ambon aan de Hooge
Regeering, d.d. 20 Mei 1697).

Het Kruidboek was het eerste werk, waaraan hij, na aan-
komst op Amboina (1653) begon; wanneer precies hij met dezen
arbeid een aanvang gemaakt heeft, is niet bekend; in ieder
creval was hij in 1663 reeds sedert eenigen tijd ermee bezig
(zie blz. 29). Zelf verzamelde hij zijn gegevens; zelf beschreef
hij de voorkomende planten in het Latijn met de schitterende
nauwkeurigheid van een geniaal liefhebber; zelf teekende hij
ze „voor soo veel const in my is", voegt hij er bescheidenlijk
bij. Helaas zijn deze oorspronkelijke teekeningen alle volkomen
vernietigd, en geen enkele daarvan tot op heden bewaard ge-
bleven. Maar na de groote ramp van zijn blind-worden, in
het voorjaar van 1670, moest hij dit eigen werk opgeven; hij
werd nu gedwongen op anderer vaardigheid in het teekenwerk
te vertrouwen; andere handen moesten op schrift brengen, wat
RuMPHius aan belangrijks over de geteekende planten wist, en
wat hij er nog van vernam; zijn geest bleef bezielend werken,
schiftte belangrijke van onbeteekenende feiten, waarheden van
verdichtsels. En daarop volgde nog in 1674 het schrikkelijk
ongeval, dat zijn vrouw en zijn jongste dochter trof; zij waren
onder de talrijke slachtoffers, die de groote aardbeving van
17 Februari 1674 eischte. Groot was de terneerdrukkende
uitwerking, dien deze droevige ramp op onzen geleerde had; de
man, die zich met een bewonderenswaardige blijmoedigheid over
het verlies van zijn gezichtsvermogen had weten heen te zetten,
was door deze beproeving als versuft; zijn ambtelijke werk bleef
hij met de meeste getrouwheid verrichten, maar voor zijn lief-
hebberijstudie ontbrak hem de lust; eerst langzamerhand zien
wij den werkkrachtigen geest overwinnen in den strijd om zijn
voortbestaan; de altijd naar geestesinspanning hunkerende man
der wetenschap ontwaakt weer uit een verdoovenden slaap.

Zoo wordt dan in 1679 en 1680 aan Rumphius door de
1 looge Regeering achtereenvolgens een „Clerck" en de „pro-

visioneele Assistent" Daniël Crul toegevoegd, teneinde hem bij
zijn arbeid behulpzaam te zijn, terwijl in 1685 een zekere Ju. Hoge-
boom teekeningen voor hem maakt. En ook Rumphius\' zoon Paulus
Augustus staat hem van nu af ter zijde, tenminste vanaf 1686,
in welk jaar hij, die ook Compagnies-ambtenaar geworden was,
als assistent van Batavia overgeplaatst werd naar Ambon.

En zoo was door Rumpiiius, met de hulp van anderen, bij-
eengebracht een schat van wetenswaardigheden omtrent Ambon\'s
llora en ook omtrent enkele planten uit andere deelen van ons
aan weelderigen plantengroei zoo rijke Insulinde; en kon de
Gouverneur Dirck de Haes ervan schrijven: „nu is \'tzelfde zoo
goet als ten eynde gebragt, en waren oock alreeds voor zeven-
honderd ende 20 capittelen, waeruyt de twaelf boecken des
geheelen werekx bestaen, de helft van de nodige figuren zoo
door hem als andere teyekenaers vervaerdigt", toen den in zijn
persoonlyke leven reeds zoo veelbeproefde man nog meer leed
trof, maar nu in zijn wetenschappelijk werk. Door een zwaren
brand, die op den iidcn Januari 1687 de geheelc Hollandsche
wijk van Ambon vernietigde, werden ook Rumphius\' boeken,
verzamelingen en handschriften voor een groot deel opgeëischt;
wel werd liet „principael werek ter naeuwer noot gesalveert",
maar alle teekeningen, en dus ook alle voor 1670 door Rumphius
zelf vervaardigde, werden een prooi van dit allesverterend vuur.

Ook dezen slag kwam de krachtige persoonlijkheid van
Rumphius te boven. Op zijn verzoek deelde de Gouverneur aan
de Hooge Regeering mede dat: „indien UEd. Achtb. meening
"og is, dat hetzelfde werek tot volkomentheyt gebracht werde,
zoo zal aenstaende jaer een teyckenaer herwaerts dienen ge-
sonden te worden, dewelcke nevens desselfs soon Augustus
Rumphius omtrent een ander halff oft twee jaren die schade
zouden vergoeden connen; alzoo geoordeelt wert, dat gemelte
werek zonder figuren weynig nut ende aensien zoude hebben,

al zoude men alleen de voornaemste daervan opmaecken".
Als antwoord hierop toonde de Hooge Regeering — de ruim-
denkende Camphuys was toen Gouverneur-Generaal — weer
haar warme belangstelling in Rumphius\' wetenschappelijken
arbeid, door hem een „teyckenaer" te zenden, een scheeps-
jongen Philips van Eyck, die dan onder leiding van Paulus
Augustus Rumphius zich in teekenen kon bekwamen \').

Door aller medewerking wordt nu de schade zoo spoedig
mogelijk hersteld; in het laatst van 1690 zijn de eerste zes
boeken gereed, zoodat ze naar Batavia verzonden kunnen
worden, om vandaar naar patria te worden verstuurd. Midden
1692 vinden wij dan dit handschrift op reis naar Nederland
aan boord van het schip „Waterland", dat echter zijn bestem-
ming nooit bereiken zou. Den i2den September van dat jaar
werd de „Waterland", het admiraalsschip van de retourvloot,
onder bevel van den Commandeur Willem Kemp, door de
Franschen in den grond geboord, „met volck ende al seer
erbarmelyck is gesoncken, niet boven de twaelff man in de
schuyt daervan afgekomen synde".

„Maar noch de zon, die den schrijver door haar stralen
verblindde, noch het vuur, dat zijn geschriften verteerde, noch
het water, dat ze in zijn golven begroef, waren in staat, dit
zeer kostbare werk aan de letterkundige wereld te ontrooven",
schrijft Henschel in zijn prachtig-uitgewerkte studie: „Vita
G. E. Rumphii"³). En inderdaad, het was of de zorgzame
beschermer van onzen geleerde, de oud-Gouverneur-Generaal
Camphuys een dergelijk lot voorzien had; hem danken wij zijn

«) Zie over de handschriften van het Kruidboek en hun lotgevallen: J. P.
Lotsy, 1902. Over de in Nederland aanwezige botanische handschriften van
Rumphius. (Rumphius-Gedenkboek. 1902. p. 46—58).

2) A. G. E. Th. Henschel, 1833. G. E. Rumphii, Plinii Indici.....

Vratislaviae (Breslau), 1833. p. 42-

voorzorg, om van deze zes boeken, alvorens ze aan de wille-
keur van een verre reis toetevertrouwen, een afschrift te laten
maken. Hoe nu ook de beweegredenen van Camphuys voor
dit copieeren waren, al was misschien zijn „voorliefde voor het
copieeren van andermans geschriften al te bedenkelijk" \') —,
we mogen toch niet vergeten, dat door dit afschrift een on-
herstelbaar verlies voorkomen is. Nu was het mogelijk de door
Camphuys te Batavia achtergehouden copie opnieuw te laten
afschrijven en de eerste copie naar Europa te zenden. Dit
geschiedde dan ook en wel den 8sten Februari 1696 met het
schip „Sir Janslandt". Tegelijkertijd werden de boeken 7, 8
en 9, die inmiddels door Rumpiiius van Amboina naar Batavia
gezonden waren, na gecopieerd te zijn, naar het vaderland
overgemaakt. En spoedig daarop volgden de laatste drie
boeken, die ook eerst te Batavia zorgvuldig afgeschreven
werden. De zorg te Batavia was inmiddels van Camphuys, die
den i8dcn Juli 1695 overleed, overgenomen door den heer
Isaac de St. Martin, Raad van Indië, en na diens overlijden
op 14 April 1696 door CORNELis ChaSTELEYN. En ten slotte
werd den 24«tcn September 1701 nog een Auctuarium naar
Batavia gezonden met verzoek om dit toch vooral te doen
copieeren, daar „van alle figuren, die daerinne leggen, seer
weynig of geen minuten off affteeckeningen daervan hier
gebleven syn". Met de drie laatstgezonden deelen waren ook
⁽le beide helpers van Rumphius, de „provisionele adsistent"
Johan Phiup Sipman en de „teyckenaer" Philip van Eyck, naar
Europa vertrokken. Voor zijn vertrek had Philip van Eyck
een soldaat, Pieter de Ruyter, teekenen geleerd, zoodat deze
hem bij zijn vertrek, September 1696 kon vervangen.

De Bewindhebbers in Amsterdam bewonderden het werk

\' Roukkakr en Mumxr, 1902. p. 185, noot 6.

van Rumphius zeer; ze vonden het van „eene bysondere curieus-
heyt, en waerinne verscheyde nutte en aenmerckenswaerdige
saecken souden kunnen vervat staen". Volgens de meening
van Heeren Zeventienen is het „waerlyck een werck, dat wy
bevinden met veel kennisse, studie ende applicatie samengestelt
ende uytgewrocht te syn; behelsende onder andere notabele
stucken, verscheyde die niet alleen van speculatie en curieus-
heyt syn, maer die te gelyck een bysondere nuttigheyt, en
light in veele, ende bysonder ten reguarde van de Moluxe
speceryen, de culture ende \'t havenen van dien enz., komen
te geven". .. Zulk een „pryselycke moeyte" willen bewind-
hebbers niet „onbeloont laeten", om welke reden ze „goed-
gevonden hebben, teneinde voornoemde Rumphius by provisie
eenigermate dieswegen te remunereren, desselfs soon P. A. Rum-
phius, Ondercoopman ende jongst Hooft op Larique, te avan-
ceeren ende aan te stellen tot Coopman, met een tractement
van ƒ 60 ter maent".

Hoe mooi de Heeren Zeventienen het werk ook vonden,
toch achtten ze het niet juist geschikt om gedrukt en uitgegeven
te worden. Een desbetreffend verzoek van eenige liefhebbers
en boekdrukkers wordt dan ook den ïgden Februari 1700 af-
gewezen met de woorden: „is nae deliberatie verstaen het
ö

drucken van voorsz. boecken als ondienstigh in dese in geene
opsighten te excuseren". En toen de Heeren twee jaar later,
den i5den September 1702, van meening veranderd waren,
en „goedvonden de Kruytboecken van den Oudt-Coopman
G. E. Rumphius in de jaren... herwaerts gesonden, soo sigh
eenige liefhebbers tot het drucken van dien, het sy voor \'t
geheel, off wel ten deele quam op te doen, deselve dat toe
te staen, dogh alles buyten kosten van de Comp."; toen meldde
zich geen liefhebber aan.

Jaren verloopen, alvorens in de resolutiën van Heeren

Zeventienen weer over het Herbarium Amboinense gesproken
wordt: pas in 1736 blijkt de Amsterdamsche hoogleeraar
Johannes Burmannus het voornemen te hebben het Kruidboek
uit te geven; dit wordt hem toegestaan: „met consent om
deselve boecken, buyten kosten van de Comp. vervolgens in
druk te mogen uytgeven, zonder eghter daerin te brengen
eenige passagien die tot nadeel van de Compagnie zouden
konnen strecken". Inderdaad, Prof. Harting had wel gelijk,
toen hij in zijn RüMPHius-biografie schreef\'): „alles, wat de
politieke en commercieele belangen dier koloniën en de daar-
van voor het moederland te trekken voordeelen betrof, werd
achter een driedubbel slot bewaard, en het zoude aan de daar
aangestelde ambtenaren der Compagnie als verraad zijn toe-
gerekend, daaromtrent zonder uitdrukkelijk verlof iets wereld-
kundig te maken".

Oorspronkelijk had Rumphius zijn werk in het Latijn ge-
schreven (zie zyn brief aan Heeren Bewinthebbcren d.d. 20
Augustus 1663, blz. 29: een werck, daerinnen int Latyn be-
schreven), maar later in het Hollandsch vertaald. Burman achtte
het nuttig, dit weer in het Latijn over te brengen en Hol-
landsche en Latijnsche tekst samen uit te geven. Zoo verscheen
„Het Amboinsche Kruidboek. Dat is beschrijving van de meest
bekende Boomen, Heesters, Kruiden, Land- en Water-Planten,
die men in Amboina en de omleggende eylanden vind. Na
haare gedaante, verscheidc benamingen, aanqueking, en gebruik:
mitsgaders van eenige insecten en gediertens, Voor \'t meeste
deel met de l^;iguren, daar toe behoorende, Allen met veel moeite
cn vleit in veele jaaren vergaadert, en beschreven in twaalf
hoeken door Georgius Everiiardus Rumphius" ..... in zes folio-

\') P. Harting, 1885. George Everhard Rumpius geschetst door
{Album der Natuur. 1885. p. 1 —15). p. 11.

deelen in de jaren 1741—1750\'); als zevende deel verscheen
nog in 1755 het Auctuarium, eveneens door de zorgen van
Burman ²).

De plantensystematiek was in den tijd, waarin Rumphius zijn
Herbarium Amboinense bewerkte, nog een wikkelkindje; het
stelsel van indeeling, dat door Van Reede (zie blz. 21), werd
gebruikt, was ook het systeem van Rumphius-, een korte opgave
van de titels der twaalfhoeken zal voldoende zijn om deze wijze
van orde-scheppen in een overweldigende veelvuldigheid van

vormen te kenmerken :

Boek I : Begrypende alderley Boomen, die eetbare Vrugten
dragen, en door Menschen gehavend worden ;

Boek II : Behelzende de speceryagtige Boomen : dat zyn die
gene, die eenige speceryagtige vrugten, schorssen, ofte wel-
riekend hout dragen -,

Boek III : Behelzende die Boomen, dewelke eenig Hers, aan-
zienlyke Bloemen, of schadelyke Melk van haar geven ;

Boek IV : Handelende van de wilde Boomen, waar van
men Timmerhout heeft ;

Boek V : Handelende van de overige wilde bomen onder
malkanderen ;

«) Uitgevers van dit werk waren: te Amsterdam François Changuion en
Hermanus Uytwerf, te \'s Hage Pieter Gosse, Jan Neaui.me, Adriaan Moetjens
en Antony van Dole; voor de deelen I—IV bovendien te Amsterdam Jan
Catuffe en te Utrecht Steven Neaulme. Daarna kwam in 1750 een nieuwe
titeluitgave van de pers, nu bij Meinard Uytwerf, te Amsterdam, die door
aankoop eigenaar van het recht tot uitgaaf geworden was.

») Dit Auctuarium werd uitgegeven bij Meinard Uytwerf en de Wed. S.
Schouten en Zoon. Verdere bibliographische bijionderheden omtrent deze
uitgaven zijn te vinden in de reeds genoemde „Eerste proeve van een Rumphius-
Bibliographie", door G. P. Rouffaer en W. C. Muller. (RumphiusGedenkboek.
1902. p. 165—220), een arbeid, zóó mooi van opzet en uitwerking, en zoo vol
belangwekkende mededeelingen, dat de titel: „Eerste proeve", wel wat heel
bescheiden is.

Boek VI: Handelende van de Heesters, zo tamme als wilde;

Boek VII: Behelzende de Bosch-touwen en kruypende
Heesteren ;

Boek VIII: Behelzende de Hofkruyden, zo wel die tot de
kost, als Medicyn, en vermaak dienen ;

Boek IX: Van Winden en omslingerende kruipende
Kruiden ;

Boek X : Handelende van de Wilde Kruiden door Malkander;

Boek XI: Handelende van de overige of resteerende wilde
Kruiden ;

Boek XII: Handelende van de Zeeboompjes, en steenagtige
Zeegewassen, die na een Plant gelijken.

Weliswaar ontbeert een dergelijke indeeling allen weten-
schappelijken grondslag; maar toch heeft ze een eigenaardige
bekoring: „die Boomen, dewelke eenig Ilers, aanzienelyke
Bloemen, of schadelyke Melk van haar geven", „Bosch-touwen"
voor lianen, zijn het geen bewijzen voor den onbevangen blik,
waarmee Rumphius in zijn Ambonsche natuur rond zich zag?
In al die hoofdstukken geeft Rumphius niet alleen uiterlijke
beschrijvingen van de besproken planten, beschrijvingen, die
meestal tot in kleine bijzonderheden juist zijn, een enkele maal
wel eens, vooral waar het heel kleine bloemen betreft, niet
volkomen nauwkeurig; maar verder een aantal aanteekeningen,
volkomen natuurgetrouw en zuiver, omtrent de produkten, die
door de planten geleverd worden, de plaats, waar ze gevonden
°f gekweekt worden, den tijd, waarin ze bloeien, de wijze van
cultuur, het gebruik, dat ervan gemaakt wordt, en wel zoowel
medisch als technisch, en andere dergelijke bijzonderheden,
bovendien geeft hij zooveel mogelijk van de planten, behalve
Hollandsche, Maleische en Latijnsche namen, nog die in de
talen van Amboina, Ternate, Banda, Makassar, Java, soms
Arabië en China, Portugal en Hindoestan. „En daarbij had

hij niet", zegt Henschel in zijn meergenoemde biographie
„zooals Van Reede te beschikken over raadgevingen en kennis
van geleerde Europeanen en Brahmanen, maar hij moest zijn
wetenschap zelf uit het leven putten en door eigen ervaring
„in dese Indiaense wildernisse" met grooten ijver verkrijgen".
Ook al wat op de zeden en gewoonten der bevolking betrek-
king had, welk bijgeloof bijv. er omtrent een bepaalde plant
heerschte, deelde hij mede, steeds verdichtsels van waarheid
scheidend. Dan vergeleek hij zijn resultaten met de mede-
deelingen van Plinius, Aristoteles, zijn onmiddellijke voor-
gangers Bontius, Garcia ab Orta e.a., daarbij steeds van
een groote scherpzinnigheid en een schitterende belezenheid
blijk gevend.

Zuiver zijn zijn waarnemingen; is hij niet volkomen zeker
van de juistheid zijner mededeelingen, dan vermeldt hij dit uit-
drukkelijk; waar hij bijv. voor het in zijn tijd raadselachtige
voorkomen der „coco de mer", de vrucht der Seychellen-palm,
die in Indië soms aan de kust aangespoeld aangetroffen wordt,
een oplossing zoekt, daar geeft hij er een, maar met aarzeling;
hij voelt heel goed het gebrek aan feitenmateriaal en hecht
zelf aan zijn vermoeden, dat genoemde vruchten zouden be-
hooren tot een onder zee groeiende plant, weinig waarde.
Daartegenover heeft hij bij tal van andere onderwerpen de
gelegenheid te wijzen op het eigenaardige karakter der tropische
flora, op de aanwezigheid van biologische bijzonderheden in het
plantenleven, waar men in Noordelijke streken niet van droomt;
zoo zijn „Bosch-touwen"; de bekende bekerplanten, wier bekers
niet als vruchten der planten, maar „slegts voor een uitwas
van \'t blad" gehouden moeten worden; het merkwaardig en
nog voor onzen tijd moeilijk te verklaren verschijnsel van cauli-

>) A. G. E. Th Henschel, 1833. p. 50.

fiorie, d.w.z. het te voorschijn komen van vruchten onmiddellijk
uit den stam, bijv. bij Cacao, en tal van andere, belangrijke
biologische waarnemingen. Van de bekende stamwoekerplant
Cassytha bijv. geeft hij deze schildering: „de voeten van de
vis Polypus gelykende, namentlyck korte vingers van witagtige
wratten gemaekt, waarmede sij haer aen de voorn, takken
vast setten, en haer voordeel uyt een vreemt liggaem trecken,
op de selfde manier als het Viscum — onze Maretakken —
doet, dierhalve moet men dese pootjens, voor syne wortels
houden, die op den geheelen struyck soo verspreydt syn, dat
men niet raden kan welcke de eerste hoofdwortel sij, daer hij
syn eerste begin van genomen heeft".

Ook over de verspreiding van planten heeft Rumpiiius belang-
rijke waarnemingen gedaan; van tal van Amerikaansche planten,
die vooral door den handel van Spanjaarden en Portugeezen
in onze koloniën waren terecht gekomen, vermeldt hij de ver-
moedelijke herkomst; bij de verspreiding van Carica Papaya bijv.,
waarvan trouwens reeds door Jan Huygen van Linsciiotkn
gewag gemaakt wordt, denkt Rumpiiius aan de mogelijke mede-
werking van vogels.

Zoo is met recht het Ambonsch Kruidboek een standaard-
werk van blijvende waarde, een voortdurende bron van studie,
ook voor den botanicus der twintigste eeuw. Weliswaar is de
nomenclatuur van tegenwoordig een geheel andere, dan de door
Rumpiiius gebruikte: de oflïciëel aangenomen prioriteitsdatum
(1753, Linnaeus\' Species Plantarum) immers doet het Herbarium
Amboinense daar buiten vallen; de door Otto Kuntze aange-
wende poging om het jaar 1737 als aanvang van prioriteit te
doen beschouwen, zoodat Rumphius\' werk er ook in betrokken
werd, is mislukt. Dientengevolge is het niet altijd gemakkelijk
ten bepaalde plant in het Herbarium Amboinense terug te
vinden; belangrijke hulpmiddelen zijn wel hierbij de „Clavis

Herbarii Amboinensis" van Henschel¹) en vooral de „Neuer
Schlüssel" van Hasskarl ²). Dit laatste werk heeft voor de be-
studeering van Rumphius\' Kruidboek zeer groote waarde, temeer
daar er in opgenomen zijn de resultaten van een botanische
reis door de Molukken, door den Buitenzorgschen Hortulanus
Teysmann verricht (1853—1860), door wien een aantal planten,
ten tijde van Henschel nog onbekend, weergevonden zijn.
Behalve een uitvoerige bespreking van alle twaalf boeken van
het Kruidboek, geeft Hasskarl een drietal alphabetische in-
houden: een voor de Latijnsche namen van Rumphius, een
voor inlandsche namen, en een voor de wetenschappelijk-syste-
matische namen, die in 1866 van kracht waren.

Uit het totnogtoe medegedeelde blijkt dus ten duidelijkste,
hoe groote verdiensten Rumphius als botanicus had; hoe hij
niet alleen door zijn fioristische beschrijvingen de kennis van den
plantengroei op Ambon en andere eilanden van onzen Indischen
Archipel heeft gegrondvest, maar hoe hij ook in zijn Kruidboek
een groot aantal wetenswaardigheden over het leven der planten
heeft bijeengebracht, zoodoende een begin makend met de biolo-
gische bestudeering der tropische flora.

Veel minder gemakkelijk is het de waarde van Rumphius\'
werk op zoölogisch gebied in zijn vollen omvang te overzien:
wel geeft de Amboinsche Rariteitkamer ons een inzicht in zijn
wijze van werken, en een kleine afschaduwing van zijn vele
belangwekkende vondsten, maar toch zijn er gronden om aan
te nemen, dat deze Rariteitkamer eigenlijk meer een werk,
bestemd voor liefhebbers van natuurhistorische wonderproduk-
ten, die er in dien tijd in overvloed waren, zou zijn.

Voor een juiste beoordeeling van Rumphius als zoöloog is

«) A. G. E. Th. Henschel, 1833. p. 139—202.

») J. K. Hasskarl, 1866. Neuer Schlüssel zu Rumph\'s Herbarium Amboinensc.
(Abhandl. Naturf. Ges. Halle. IV. 1866. p. 143—389).

dit echter geenszins voldoende, waar wij weten, dat hij behalve
deze Rariteitkamer nog een boek: „Van Land-, Lugt- ende
Zeegedierten deser eylanden", bewerkt heeft. Of dit laatste
werk nog door hem afgemaakt is, is onbekend; in 1697 ^no£
schreef de regeering te Amboina aan de Hooge Regeering
over deze beide werken: „om welcke te perfectioneeren hij
zelffs weynigh moed heeft wegens zyn ouderdom ende aen-
groeyende swackheden". Maar toch wil hij gaarne aan het
werk blijven, „om de geesten wat werck te geven, zonder het
welck hy anders sorgt in melancholy zyne dagen te sullen
moeten eyndigen". Helaas is echter van dit „Amboinsch Dier-
boek" niets bekend: het handschrift schijnt verdwenen te zijn;
uitgegeven is het nooit, zoodat wij absoluut niet in staat zijn,
de waarde van dit Dierboek te schatten. Wat er ooit van
gedrukt is, en dit is misschien meer dan vermoed wordt, staat
niet op naam van Rumphius, maar is opgenomen in de „Ver-
handelingder dieren van Amboina", van Ds. Valentyn. Immers
het is nu wel zekerheid geworden, wat Leupe \') en na hem tal
van anderen, o. a. Warhurg als vermoeden geuit hadden, dat
nl. Valentyn bij de bewerking van zijn in de jaren 1724—1726
verschenen „Oud- en Nieuw-Oost-Indiën" een ruim gebruik
gemaakt heeft van de aanteekeningen en handschriften van
Rumphius, terwijl hij het daarbij niet of maar een enkele keer
noodig achtte den naam van zijn „zwager en boezemvriend"
Rumphius te noemen. Waarschijnlijk heeft Valkntijn dan ook
in zijn „Verhandelingen der dieren van Amboina" ^s) Rumphius*
Dierboek zoodanig „bewerkt" of overgeschreven, dat Bukman,

\') P. A. Lbupb, 1871. p. 37-38.
O. Warburo, 1897. Die Muskatnuss. Ihre Geschichte, Iiotantk, Kultur.
Handel und Verwerthung, sowie ihre Vermischungen und Surrogate. Zugleich
ein Reitrag zur Kulturgeschichte der llanda-Inseln. Leipzig. 1s97. P- 3*°-
s) Oud- cn Nieuw-Oost Indien. Deel III. Stuk 1 en a.

die in 1746 het plan opperde, om ook dit Dierboek, waarvan
het handschrift „zoo ik verstaan heb, van zyn naastbestaande
ofte nakomelingen zeer zorgvuldig bewaart" is, dit plan in
1747 reeds voorgoed opgegeven heeft. Dat Valentyn gebruik
gemaakt heeft van Rumphiüs waarnemingen is dus zeker, alleen
is niet na te gaan, in hoeverre dit geschied is. Kenmerkend
voor Valentyns „oorspronkelijkheid" zijn wel de voorbeelden
die Rouffaer en Muller in hun bibliographie *) opgeven om-
trent de Paradijs-vogels als liefhebbers van Tsjampadaha-
vruchten, waarover Rumphius in zijn Kruidboek Deel I Boek l
Fol, 109, schrijft en er bijvoegt: „daarvan kan bij \'t Amboinsch
Dierboek parte 2, wat nader gezien en gelezen worden", en
de „Beschryvinge van den Serpenticida, of Moncus". Hoe dit
echter zij, zeker is, dat Rumphius behalve zijn uit drie boeken
bestaande Rariteitkamer, nog drie boeken over Land-, Lugt-
ende Zeegedierte geschreven heeft en voornemens was, deze
drie als een Dierboek samen te vatten.

Nu kennen wij Rumphius\' dierkundig werk zeer onvolledig
en mogen wij dus over zijn waarde als zoöloog geen oordeel
uitspreken, al zou dit oordeel ook naar de gegevens, die
wij thans hebben, heel gunstig moeten luiden. Het handschrift
van de „Amboinsche Rariteitkamer, behelzende eene Beschrij-
vinge van allerhande zoo weeke als harde Schaalvisschen, te
weete raare Krabben, Kreeften en diergelijke Zeedieren, als-
mede Hoorntjes en Schulpen, die men in d\'Amboinsche Zee
vindt. Daar beneven zommige Mineraalen, Gesteenten en soor-
ten van Aarde, die in d\'Amboinsche en sommige omleggende
Eilanden gevonden worden", dit handschrift kwam met bekwame
hulp van Sipman en Rumphius junior in 1699 gereed en werd
gezonden aan één van Rumphius\' beste vrienden, den Delftschen

>) Rouffaer en Muller. 1902. p. 167.

- 48 -

burgemeester Dr. d\'Acquêt. Na het in 1701 ontvangen te
hebben, oordeelde d\'Acquêt het raadzaam dit werk, dat van
zoo groot nut kon zijn voor de talrijke liefhebber-verzamelaars
van „Schulpen en hoorntjes", die ons land toentertijd herbergde,
zoo spoedig mogelijk uit te geven. Hij vertrouwde de uitgave
toe aan den Amsterdamschen boekhandelaar François Halma,
bij wien het in 1705 verscheen. Halma is zoo verstandig ge-
weest bij de verzorging van het werk de hulp in te roepen
van een deskundige: Simon Schijnvoet; hij schrijft hierover in
zijn opdracht aan Dr. d\'Acquêt: „Veele zaaken ook, Ed.Achtb.
Heer, waren door den Schryver maar, als men zegt, met den
vinger aangeroert, die nootwendig eene nadere uitbreidinge
vereischten; gelyk\'er ook zulke in \'t geheel ontbraken, die er,
zonder de schikking en orde van \'t werk te schenden, niet aan
mogten gemist worden. Hiertoe was tyd, onderzoek en arbeid
van nooden; en wy willen voor Uwe Ed.Achtb. niet verbergen,
dat wy zonder de hulpe en vlyt van den Heere Simon Schyn-
voet, groot kenner en liefhebber dezer Frayigheden, en onzer
beide geëerde vriendt, niet waren terecht gekomen; als die,
alles in den grond kennende, niet alleen de aftekeningen der
afbeeldzelen die \'er ontbraken, maar het werk zelf met zyne
nauwkeurige waarnemingen, die hetzelve eene byzonderen luister
en veel lichts toebrengen, doorgaans verrykt heeft". Op een
dergelijke wijze dus als Burman zorgde voor de uitgave van
het Kruidboek, was door Schynvoet gezorgd, dat de Rariteit-
kamer meer volmaakt werd. Immers Rumphius bezat op zijn
ver van alle westersche wetenschap verwijderde woonplaats zoo
goed als geen boeken over het onderwerp, dat in zijn Rariteit-
kamer behandeld werd en de weinige boeken, die hij bezeten
had, waren door den grooten brand van 1687 vernietigd. Dus
was het handschrift, zooals het uit Indië kwam, niet voor de
pers geschikt; het moest hier en daar wat bijgewerkt en aan-

gevuld en verbeterd worden, zoodat het meer in overeen-
stemming kwam met den stand der wetenschap in het Westen.

Het eerste boek der Rariteitkamer, gewijd aan de „Weeke
Schaalvisschen", bevat een uitvoerige behandeling van de in
de Molukken voorkomende Crustaceeën, waaronder vooral zijn
beschrijving van de in vele opzichten zoo belangrijke Molukken-
kreeft, Limulus Moluccanus Lam., onze belangstelling verdient;
verder geeft hij beschrijvingen en afbeeldingen van een aantal
stekelhuidigen: Zeeëgels, Zeesterren, en Slangsterretjes en van
nekele Koralen, uit welke groep echter de meeste vertegenwoor-
digers besproken zijn in het twaalfde boek van zijn Herbarium
Amboinense; in het geheel beslaat dit eerste boek der Rariteit-
kamer 54 bladzijden en 16 platen. Zooals overal in zijn werken
geeft Rumphius ook hier niet een droge beschrijving der in de
Molukken voorkomende diersoorten, maar vlecht hij hier en
daar bijzonderheden in van groot belang omtrent het leven der
dieren, hun aardrijkskundige verspreiding, hun nut voor den
inlander e.a. Zoo is bijv. uitermate belangrijk, ook voor ons
in den tegenwoordigen tijd nog, wat hij meedeelt over het zoo
merkwaardige voorkomen van de „Wawo", Lysidice Oele
R. Horst (Rariteitkamer Boek I, Hooftdeel 44, Fol. 51—54)\').
Hetgeen Rumphius ons hier verhaalt over wat hij omtrent de
levenswijze van deze, twee eeuwen na zijn tijd nog bijna even
raadselachtige, wormsoort waarnam, is een zoo mooi bewijs
voor zijn scherpe opmerkingsgave, dat ik er hier even bij wil
stilstaan. Rumphius beschrijft deze dieren als: „Wormtjens,
schaars een voet lang, in de dikte zommige als zeilgaarn, doch
de meeste als getweernde zyde, in klompjes door malkander
vermengt, daar in men altyd d\'eene grooter, dikker en langer
ziet dan de andere, \'t welk men voor de Moeder houd. De

») R. Horst, 1902. Over de „Wawo" van Rumphius. (RumphiusGcdcnkboek.
1902. p. 105—108).

coleur is veelderley. De meeste zyn donker groen, doch daar
onder speelt vuilwit of geel, rood, bruyn en een weinig blauw,...
welk men de Moeder noemt heeft de dikte van het groffste
zeilgaren, en zomtyds als een dunne schacht, bleekgeel of wit-
agtig, het hooftje even buiten \'t water steekende, daaraan men
niets dan twee hoorentjes bekennen kan, gelyk de Slekken
hebben, en aan iedere zyde vier duidelyke voetjes, gelyk rupzen".

Maar behalve deze uiterlijke vormbeschrijving doet Rum-
phius ons hier een allermerkwaardigst verschijnsel kennen, dat
deze wormen vertoonen: ze komen alleen op gezette tijden,
en wel eenmaal per jaar, „na zonsondergang op het water
drijven, nabij die stranden, waar groote rotsen in zee staan,
die vol scheuren zijn; bij brandende toortsen worden ze dan
met uitgespannen doeken of fijne zeven uit het water geschept" \').
En de tijd, waarop de dieren aan het strand komen is juist
na zonsondergang „alleen den sden, ^dcn en 4den avond na de
volle maan" in Februari of Maart, soms drie avonden achter-
een, soms, en wel indien het weer zeer heet en droog is,
slechts één avond. Dit belangrijke verschijnsel, liet regelmatige
optreden dezer wormen eenige dagen na volle maan, is nu,
twee eeuwen nadat Rumpihus het opgemerkt heeft, nog een
onopgelost vraagstuk; wel weten we, dat de vangst van Wawo
nog altijd aanleiding is voor de bevolking om feest te vieren;
dat ze nog steeds tusschen 6 uur \'s avonds en maansopkomst
gevangen worden en aan de inlanders een zeer gezochte toe-
spijs opleveren^a); wel is door de onderzoekingen van Dr. Morst
gebleken, dat de wormen zich ten tijde van hun verschijning
\'n geslachtsrijpen toestand bevinden en dus hiermee de jaar-
Üjksche periodiciteit verklaard, maar waarom het dier juist

\') R. Horst, 1902. p. 105. ,

\') Max Weker, 1899. Bulletin van de Maatschappij tot bevordering van net
Natuurkundig Onderzoek der Nederlandsche Koloniën. No. 34- P- 7-

eenige dagen na volle maan verschijnt, is tot op heden on-
bekend.

Het tweede boek der Rariteitkamer beslaat de folio-blad-
zijden 57—166 en behandelt uitsluitend Mollusken en wel
voornamelijk tot de Gastropoden behoorende soorten. Ook op
dit zoo moeilijke gebied toont Rumpiiius\' werk, hoe een onbe-
vangen onderzoeker met scherp waarnemingsvermogen in een
oogenschijnlijken chaos orde weet te scheppen. Als het ware
op het gevoel af maakt Rumpiiius sommige geslachten en fami-
lies, die zoo volkomen juist gegroepeerd zijn, dat hun om-
grenzing ook nu nog algemeen geldend is. Zijn nomen-
clatuur is vaak heel gelukkig gekozen; als voorvoelend de
binaire nomenclatuur van Linnaeus heeft ook hij een aantal
schepdieren met twee namen aangeduid, steeds een geslachts-
naam en dan een bijvoegelijk naamwoord als soortsnaam. Een
belangrijk getal nieuwe soorten werden door hem beschreven;
van de 359 soorten, in dit tweede boek besproken, waren er
157 nog niet bekend, hoewel er toch in den loop der zeven-
tiende eeuw reeds een paar speciale conchyliologische werken
verschenen waren \'), Behalve zijn verdiensten op morphologisch
gebied, toont hij ook hier weer zijn wetenschappelijken aanleg
door de bestudeering van het leven der door hem beschreven
dieren; steeds deelt hij mede op wat voor zeebodem de dieren
leven, hoe ze zich bewegen of hoe ze aan den bodem bevestigd
zijn, dat soms „haar koleur ook naar den grond geschikt is",
d. w. z. dat ze aan de omgeving aangepast zijn, en dergelijke
belangwekkende bijzonderheden meer; hij bespreekt steeds
het nut, dat deze schelpdieren voor de bevolking opleveren,
vermeldt hun voedzaamheid of vergiftige eigenschappen, hun

0 Bijv. M. Lister, 1685—(1693?). Historiac sive synopsis mcthodicae con-
chyliorum, quorum omnium picturae ad vivum delineatae exhibentur. 11. IV.
I.ondini. 1685—(1693?).

aardrijkskundige verspreiding over de Moluksche zeeën in den
ruimsten zin.

Een groot bezwaar bestaat er tegen de bewerking van
Rumphius\' oorspronkelijke Rariteitkamer door den overigens
zeer deskundigen Sciiynvoet; deze heeft niet altijd streng acht
geslagen op de vindplaatsen van bepaalde soorten, sommige
naar zijn meening belangwekkende vormen ingevoegd, ook
al behoorden ze in het geheel niet in den Indischen Oceaan
thuis, en zoodoende den indruk gewekt, als zou Rumphius zoo
nu en dan van overal bijeenverzamelde schelpen als Moluksche
beschreven hebben. Achter dit tweede boek is gevoegd een
„Beschrijving en verdeeling der Amboinsche Hoornen en Schul-
pen" door Rumphius\' medewerker Sipman, door wien deze
beschrijving gezonden was aan ,,zijnen bijzonderen goeden
vriend, den Heer J. de Jong", die de verhandeling weer aan
Schynvoét heeft afgestaan. Met dit gedeelte, dat de bladzijden
187—193 in beslag neemt, is de behandeling van het dierenrijk
afgeloopen; deze beide boeken van de Amboinsche Rariteit-
kamer zijn dus alles, wat we thans nog van Rumphius\' geschriften
op zoologisch gebied kennen. Vermelden we nu nog, dat in het
reeds meermalen genoemde RuMPHIüS-gedenkboek Dr. J. G. de
Man een sleutel geleverd heeft op de Crustaceën in het eerste
boek \'), terwijl Prof. E. von Mautens getracht heeft alle overige
ongewervelde dieren, in de Rariteitkamer beschreven, te identi-
ficeeren en hun nomenclatuur in overeenstemming te brengen
met de tegenwoordig heerschende opvattingen ^f).

Thans rest ons nog een indruk te geven in hoeverre Rumphius

\') J. G. de Man, 1902. Over de Crustacea (Wcckc Schaalvisschen) in
Rumphius\' Rariteitkamer. (Rumphius-Gedenkboek. 1902. p. 98—104).

•) E. von Martens, 1902. I)ie Molluskcn (Conchylitfn) und die übrigen
wirbellosen Ticre im Rumpf\'schxn Raritiltkammer. (Rumphius-Gedenkboek. i9°²-

p. 109-136).

een persoon van beteekenis was voor de kennis der mineralo-
gische, geologische en paleontologische voortbrengselen onzer
koloniën, en wij kunnen dit niet beter doen, dan met de woorden,
waarmee Prof. Wichmann zijn belangwekkende studie hierover
in het RuMPHius-Gedenkboek\') besluit: „De litteratuur vormt
als het ware de roode draad, die de opvolgende geslachten
met elkaar verbindt. Ten opzichte van de in de Rariteitkamer
nedergelegde mineralogische en geologische gegevens is de
draad verbroken geweest. Eerst tegen het einde van de 19e
eeuw heeft men een aanknooping tot stand gebracht, en zich
het bestaan van zijn boek herinnerd. Zoodoende doet zich het
zeldzame geval voor, dat een werk heden nog bijna even nieuw
en belangrijk is, als 197 jaren geleden, toen het voor het eerst
het licht zag. Dit voorrecht heeft Rumpiiius te danken aan de
nauwkeurigheid zijner waarnemingen, en ook aan de vertrouw-
baarheid der door hem gewonnen inlichtingen, in welk opzicht
hij onovertroffen is. Hij heeft daardoor oneindig veel meer
nut gesticht," dan door zijnen tijd zoek te maken met het uit-
werken van theoriën, waarvoor de tijd nog niet gekomen was,
en die voor een oplossing nog niet vatbaar waren. Dit heeft
hem tevens bewaard voor het lot van zoo velen zijner tijd-
genooten, die toen eenmaal „beroemd" waren, maar voor wier
werken men heden — zoo men ze nog ter hand neemt —
niets dan een glimlach over heeft. Ook de natuuronderzoeker
van dezen tijd eert Rumpiiius als zijn uitnemenden leidsman en
voorganger, wiens arbeid terecht genoemd wordt: „monumentum
aëre perennius" ". Zie, zoo spreekt een bekend geoloog als
Prof. Wichmann in onzen tijd over de beteekenis van een natuur-
wetenschappelijk liefhebber als Rumpiiius van twee eeuwen her.

») A. Wichmann, 1902. Het aandeel van Rumphius in het mineralogisch en
geologisch onderzoek van den Indischen Archipel. (Rumphius Gedenkboek, 1902.
p. 137—ⁱ⁶4)-

En inderdaad, ook in het zoo moeilijke en in zijn tijd nog
volkomen braakliggende gebied der levenlooze natuur weet
Rumphius zich verdienstelijk te maken; enkele der meest belang-
rijke van zijn waarnemingen zijn wel waard, hier kort vermeld
te worden: hoogst kenmerkend is bijv. zijn beschrijving van de
phosphorescentie in diamant, pas in 1663 door Boyle ontdekt;
„de Diamant heeft", zegt hij, „een klein, doch scherp blixemend
vonksken, waardoor ik geenszins versta een uitvaarend vonksken,
maar een klein lichtje of glans, het welk in den steen gezien
word". Ook over de zoogenaamde eetbare aarde, dat zijn ver-
schillende kleisoorten, die door de inlanders en vooral door hun
vrouwen gegeten worden, doet hij ons tal van mededeclingen,
terwijl bovenal zijn verdienste hierin gelegen is, dat zijn be-
schrijving der mineralen de eerste en totnogtoe bijna de eenige
poging is 0111 een topografische mineralogie onzer Indische
koloniën samen te stellen. Natuurlijk moeten wij zijn berichten
beschouwen in het licht, dat de toenmalige mineralogische
wetenschap nog op zeer laag peil stond; een meening, dat
mineralen, als diamant, als vruchten van den bodem beschouwd
werden en daar langen tijd moesten liggen, alvorens ze rijp
werden, een dergelijke meening kunnen wc Rumphius toch
waarlijk niet euvel duiden. Des te mooier staat daartegenover
zijn volkomen juiste opvatting¹ omtrent wezen en aard\' der ver-
steeningen ; terwijl vele geleerden in Europa deze voorwerpen
nog als „lusus naturae", als spelingen der natuur, beschouwden,
zag Rumphius zeer goed in, dat wij hier met overblijfselen van
dieren te maken hebben; hij kende zijn fossielen uit de natuur
zelve; hij vond ze op de plaats, waar ze tientallen eeuwen gelegen
hadden en kreeg zoodoende een helderder inzicht omtrent hun
beteekenis, dan menig Europeesch onderzoeker, die ze alleen in
museum-collecties zag. Zoo herkende hij een aantal versteeningen
als overblijfselen van tweekleppige schelpen (Lamellibranchiatcn)

of van koralen; enkele Ammonieten bracht hij in verband met
de hem bekende schaal van Argonauta; maar dat hij daaren-
tegen de eigenaardige Belemnieten, die met geen enkel levend
organisme eenige overeenkomst vertoonen, niet wist thuis te
brengen, moeten we hem dat als een fout aanrekenen? En
evenzoo, dat hij in volkomen overeenstemming met zijn tijd-
genooten, van fossiele Zeeëgels, Echiniden, vermeldt, dat ze
„eenpaarig gelooft worden, dat met eenig groot onweer aldaar
geworpen worden", ook dat is een mededeeling, waarvan nu
de onjuistheid buiten twijfel is, maar die toen algemeen geloofd
werd. En juist zijn vermeldingen van Ammonieten en Belem-
nieten hebben nu kort geleden door de onderzoekingen der
Siboga-expeditie (1899), van Dr. R. D. M. Verbeek\') en van
Dr. G. Boeiim ⁹), geleid tot hoogst belangrijke ontdekkingen
over de aanwezigheid van Jura- en Krijtformaties in onzen In-
dischen Archipel.

Het zwakste staat Rumpiiius wel in de aan de eigenlijke
geologie gewijde gedeelten; waar hierbij de feiten op den
achtergrond treden, en het behandelde van meer theoretischen
aard wordt, daar blijkt Rumpiiius te veel vast te zitten in zijn
onwankelbaar vertrouwen op het scheppingsverhaal van Genesis I,
den Zondvloed ten tijde van Noach, en dergelijke historische
bijbelverhalen meer. Zoo verklaart hij de aanwezigheid van
fossiele schelpen aan de oppervlakte van het land uit den
Zondvloed; weliswaar denkt hij ook aan de mogelijkheid van
landopheffing door vulkanische uitbarsting, maar hecht daaraan
in dit geval geen waarde, „want men vind ze binnen in \'t land
op zoodanige Bergen, en op zoo groote Eilanden, die buyten

>) R. D. M. Verbeek, 1900. Voorloopig verslag over eene reis door het
oostelijk gedeelte van den Indischen Archipel in 1899. Batavia, 1900. p. 48.

«) G. Boehm, 1900. Reise-Notizcn aus Ost-Asil\'n. (Zeitschrift deutsch. geol. Ges.

Lil, i9°°- P- 557)-

twyffel van \'t begin der Scheppinge geweest zijn". Dat eveneens
zijn verklaring van de werking der vulkanen niet de juiste was,
is ook uitsluitend te wijten aan de gebrekkige opvattingen, die
toentertijd heerschten.

De Ambonsche Rariteitkamer is dus, al was het werk
misschien vooral bestemd voor Europeesche liefhebbers van
rariteiten, al waren de wetenschappelijke mededeelingen mis-
schien geen hoofdzaak, toch een werk van groote waarde, ook
nog voor den tegenwoordigen onderzoeker op onze Indische
eilanden. Des te meer valt het te betreuren, dat het Dierboek
niet bekend is in den vorm, dien Rumphius eraan gegeven
heeft; Valentyn, in wiens Oud- en Nieuw-Oost-Indiën het ver-
moedelijk geheel verwerkt is, legde zich meer toe op mooien
stijl en keurige zinswendingen, dan op betrouwbaarheid; van-
daar dat we Rumphius\' werk niet naar Valentyns boek mogen
beoordeelen.

Behalve nu deze beide standaardwerken, Kruidboek en
Rariteitkamer, zijn er hier en daar nog enkele mededeelingen
van Rumphius verschenen; een aantal brieven aan Chr. Mentzei,
werden door dezen opgenomen in de Ephemerides van de
Academia Naturae Curiosorum (1693). Ook daarin vinden wij
tal van belangwekkende mededeelingen o.a. over kruidnagelen,
over liet lichten der zee, waarvoor hij geen goede verklaring
weet te vinden en dat door hem ook in de Rariteitkamer be-
sproken wordt (blz. 250). Bovendien stond Rumphius in brief-
wisseling met een aantal geleerden, vooral in Indië zelf;
Gouverneur-Generaal Camphuys, Herbert de Jager, Willem ten
Rhyne, Andreas Cleyer en anderen; ook met Europeesche ge-
leerden correspondeerde hij veel. Helaas is over Rumphius
briefwisseling weinig bekend; terecht wordt in de Rumphius-
bibliographie gezegd: „De studie, die naar waarheid teruggeeft,
hoe aanzienlijk veel Rumphius gecorrespondeerd heeft met

allerlei soort van personen, geleerden en ongeleerden, doch
allen belangstellenden, alles ter vermeerdering van zijn kennis,
alles vooral ter verrijking van zijn Kruidboek en zijn Rariteit-
kamer, ... deze zeker hoogst belangwekkende studie moet nog
geschreven worden"!

Rumphius woonde weliswaar in een uithoek der wereld,
verstoken van dagelijkschen omgang met andere geleerden,
maar toch niet geïsoleerd. Zijn verdienstelijke werkzaamheid
werd algemeen bekend; van allerlei kanten trachtte men hem
hiervoor te huldigen; de Heeren Bewinthebberen deden op hun
manier het hunne om te toonen, hoezeer ze zijn arbeid op prijs
stelden. Zij moedigden hem steeds aan op den ingeslagen weg
voort te gaan en wisten werkelijk zijn Kruidboek naar waarde
te schatten; zijn zoon Paulus Augustus werd, zooals we zagen,
benoemd tot koopman „omme die pryselycke moeyte niet
onbeloont te laeten, en voornoemde Rumpiiius bij provisie
eenigermate dieswegen te remünereren".

Ook uit wetenschappelijke kringen werd hem getoond, van
hoe groot belang men zijn pioniersarbeid in de tropen achtte;
vermoedelijk op aanbeveling van zijn twee vrienden Cleyer en
Mentzel werd hij in 1681 benoemd tot lid der Academia Naturae
Curiosorum; hem werd volgens de in dat genootschap heer-
schende merkwaardige gewoonte de bijnaam „Plinius Indicus"
gegeven. Goed bedoeld was deze „cognomen" zeker en de
leden der Academia wilden hiermede vooral uitdrukken, hoe-
zeer Rumphius\' werkkracht en veelzijdigheid hun verdienstelijk
voorkwam; maar toch kunnen we Du Petit Tiiouars geen
ongelijk geven, als hij in zijn korte levensbeschrijving van
Rumphius \') in de Biographie Universelle de volgende opmer-

•) L. M. A. A. Du Petit—Thouars, 1825. Artikel: „Rumpf, (Gkorok
Everard)" in: Biographie Universelle ancienne et moderne .... rédigéc par
une Société de gens de lettres et de savants. (Tome 39. p. 317—322J. p. 319a.

king maakt: „C\'était pour cela que, suivant son usage, cette
compagnie savante l\'a nommé Pline par autonomase; mais il y
avait cette différence que Pline l\'Ancien avait adopté souvent
sans examen ce que ses prédécesseurs lui avaient transmis,
tandis que le Nouveau avait vérifiée par lui-même tout ce qu\'il
avait annoncé de plus extraordinaire".

Dat in den tegenwoordigen tijd de vereering door weten-
schappelijke personen niet minder is, blijkt wel ten duidelijkste
uit de reeds vermelde woorden van Prof. Wichmann (zie blz. 54),
maar vooral ook uit de algemeene instemming, die aan de in
1902 door het Koloniaal Museum georganiseerde Rumphius-
herdenking is ten deel gevallen. Tal van geleerden, botanici,
zoölogen, geologen, historici, werkten daarbij samen om een
zijner waardig Rumphius-Gedenkboek tot stand te brengen en
inderdaad is deze Hollandsch-Duitsche eendracht met groot
succes beloond. Bovendien werd hem ter eere een Rumphius-
medaille geslagen en een Rumphiusfonds gesticht met het doel
deze Rumphius-medaille in goud periodiek toe te kennen „aan
natuuronderzoekers, die geoordeeld worden groote verdiensten
zich verworven te hebben voor het onderzoek van den Neder-
landsch-Indischen Archipel, bepaaldelijk het oostelijk gedeelte
daarvan" \'). Is het voor een land als het onze, met een zoo
groote bron van inkomsten in de koloniën niet een betreurens-
waardig feit, dat dit zoo sympathieke fonds pas ongeveer
J 7000 bedraagt, waarvan de helft uit één legaat afkomstig?
Moe lang zal het nog moeten duren, voor de grootsche gedachte
van Greshoff: „Indien eenmaal de Molukken uit hun huidige
lethargie gewekt worden, dan zal er te Mila op Amboina een
„Rumphius-station" moeten verrijzen als centrum voor \'t natuur-

•) Zie Inleiding Rumphius Gedenkboek. 1902. (p. VIII) en Rijlagc van liet
Bulletin Kolon. Museum. No. a8 (p. 12 noot).

historisch onderzoek der door Nederland zoo verwaarloosde
Molukken" verwezenlijkt wordt? Waarlijk, ons land kan een
man als Rumphius niet genoeg in eere houden; op tal van
onderzoekingsgebieden was hij de baanbreker-, voor het syste-
matisch onderzoek der flora en fauna van Indië heeft hij ons
een voorbeeld gegeven als geen ander, een voorbeeld, dat
totnogtoe te weinig navolging gevonden heeft. En daarbij
werkte en schreef Rumphius met een bescheidenheid en een
nauwgezetheid, als helaas in personen van wetenschap te vaak
ontbreken. „All for love, nothing for reward", het woord, dat
Prof. Goebel¹) als motto boven het Kruidboek zou willen
plaatsen, is zoo volkomen juist gekozen.

Hoe Rumphius vanuit Europa aangemoedigd werd met zijn
studiën voort te gaan, hebben we gezien; nog te vermelden
valt het blijk van belangstelling, dat hem Cosimo III de Medici,
Groothertog van Toskane, gaf door een uitgezochte collectie
„rariteiten" waaraan Rumphius jarenlang gewerkt had, van hem
als geschenk aan te nemen. Als mooi resultaat van de Rumphius-
herdenking mag wel gelden het terugvinden van alle daarop
betrekking hebbende papieren, waaronder brieven van Rumphius,
en enkele voorwerpen daaruit, in het museum te Florence.
Een groot deel dezer collectie, vooral schelpen, bevindt zich
thans in het Staatsmuseum te Weenen.

De 15de Juni 1702 was een belangrijke dag voor het natuur-
onderzoek van Indië; een dag, waarop de eerste periode van
bloei, die wij danken aan krachtige figuren als Van Reede en
Rumphius door het overlijden van den laatste afgesloten werd.

De belangrijke ontwikkeling van dit natuuronderzoek in de
zeventiende eeuw lag dus voornamelijk op het gebied van

>) K. Goebel, 1902. Rumphius als botanischer Naturforscher. (Rumphius-
Gedenkboek. 1902. p. 59—62).

flora- en fauna-bestudeering; hier en daar werden de eerste
pogingen gedaan tot onderzoek der eigenlijke biologie, terwijl
de anorganische natuurwetenschappen nog zeer weinig beoefend
werden. Wat daarover in dien tijd gewerkt is, is uitsluitend
het zeer primitieve scheikundig onderzoek der mineralen in
Rumphius\' Rariteitkamer Boek III, waarbij vooral een criterium
was, of de mineralen in limoensap kookten en een enkele
optische waarneming, als bijv. de phosphorescentie van diamant.

Zoo is het jaar 1702 geworden een punt van scheiding
tusschen een bloeiperiode en de volgende „steriele" acht-
tiende eeuw.

HOOFDSTUK III.

achttiende Eeuw.

1702—1816.

Scherp is de tegenstelling tusschen het Indisch natuuronder-
zoek in de gouden eeuw en in het volgend tijdvak, dat een
aanvang neemt na Rumphius\' dood (1702) en zich meer dan
honderd jaren lang voortzet tot de teruggave van onze koloniën
door de Engelschen (1816): de gouden eeuw getuigend van
opgewekt leven, van doelbewuste natuurstudie, zij het dan ook
slechts door weinige personen, met als schitterende resultaten
de grootsche werken van een Van Reede en een Rumphius ;
haar opvolgster getuigend van één droevig lijden: een enkele,
die zijn krachten geven wil, wordt daarin door de koopmans-
staatkunde der Compagnie gedwarsboomd.

Voor de Compagnie zelf was het begin der achttiende eeuw
een tijdperk van uitwendigen, van schijnbaren bloei, van oogen-
schijnlijk belangrijke welvaart, tenminste van groote winsten.
Schatten werden verdiend; aandeden en uitkeeringen stegen al
hooger en hooger; jaarlijksche dividenden van 30, ja 40 procent
waren geen zeldzaamheid; aandeelen werden verhandeld tegen
het twaalfvoud hunner oorspronkelijke waarde. Steeds meer

gebied werd aan het bezit der Compagnie toegevoegd; krachtige
bestuurders en tactvolle admiraals werkten samen om het aan-
zien der Souvereine Maatschappij te vergrooten.

En toch waren deze kenteekenen van bloei uitwendig: de
Compagnie had haar hoogtepunt reeds overschreden; innerlijk
begon een periode van geleidelijk verval. Als zoo vaak had
ook hier toenemende welvaart een verslapping van het geestelijk
leven ten gevolge: het persoonlijk karakter harer ambtenaren
liet dikwijls te wenschen over; de zorg voor geestelijke belangen
werd op den achtergrond gedrongen, waar het geld al meer
en meer macht kreeg en steeds meer zijn invloed deed gelden.

„Het geheele raderwerk der inwendige administratie was
allengs een zoodanig weefsel van intrigues geworden, dat de
Compagnie nauwelijks meer op bekwame of eerlijke dienaren
rekenen kon, en diefstal en onrecht, aan het algemeen belang
gepleegd, niet alleen straffeloos geduld, maar verontschuldigd
en zelfs beloond werden" \').

Waar zulke toestanden heerschten, was uit den aard der
zaak onder de ambtenaren der O.-I.-C. iemand, begaafd met
liefde en aanleg voor wetenschappelijk onderzoek, een witte
raaf; temeer waar de Hooge Regeering maar zelden blijken
gaf, dergelijke onderzoekingen te willen steunen en tot de
openbaarmaking ervan te willen medewerken. De houding van
het Indisch Bestuur gedurende deze eeuw tegenover iedere
uiting van wetenschappelijke werkzaamheid, wordt wel het best
gekenmerkt door de woorden, waarin uitgedrukt was de voor-
waarde, gesteld aan den Hoogleeraar Donati, die zich „met
voorschrijving der Kamer van Zeventienen tot wetenschappelijke
nasporingen naar Batavia begeven had, wien dan ook, uit dien
hoofde, de Indische Regeering de noodige hulp daartoe beloofde,

\') hTBmnk, 1913. Ken eeuw van koloniaal bewind. (Vragen van den Dag.
¹⁽>i3. p. 513—605). p. 523.

doch met het bekrompene bijvoegsel, „van tevens te zullen
zorgen, dat die heeren hunnen weetlust alleen bij voorwerpen
hunner studie bepaalden, en gelijk niet zelden gebeurd is, geen
misbruik van het verleende verlof zouden maken" " ^x).

Weinigen waren er dan ook, die zich, ondanks de geringe
belangstelling van de zijde der Regeering, toch aan werk in
dienst der Wetenschap wijdden, en niemand toonde een zoo
grootsche gave en een zoo onuitputtelijke werkkracht, als de
grootste der zeventiende eeuw, Rumphius.

François Valentyn, jonger dan Rumphius en in vele op-
zichten zijn leerling, was een man van ongetwijfeld groote
gaven, van een aanzienlijke werkkracht, maar zonder veel oor-
spronkelijkheid. Een volkomen rechtvaardige beoordeeling van
Valentyns werk op het gebied van Indisch natuuronderzoek
te geven, is een uiterst moeilijke taak; aan den eenen kant
komen we onder den indruk van zijn overweldigend groote
kennis en het omvangrijke feitenmateriaal, waarvan zijn Oud-
en Nieuw-Oost-Indiën ^a) een zoo schitterend getuigenis aflegt ;
maar daartegenover moeten we voortdurend in het oog houden,

van hoe weinig originaliteit en hoe weinig eerlijkheid zijn handel-
wijze met betrekking tot Rumphius\' Dierboek (zie blz. 47) ons
spreekt. Valentyn was een werker in den goeden zin des
woords, maar hij was ook een ijdele persoonlijkheid, die zich
niet schaamde, handschriften van zijn overleden leermeester
en verwant Rumphius als de zijne uit te geven.

Dordtenaar van geboorte (1666), gaf hij reeds als jongen
van een jaar of twaalf blijk van grooten aanleg en van buiten-
gewonen ijver, vooral op taalkundig gebied, studeerde theologie
en was reeds op zeventienjarigen leeftijd proponent, vertrok
Mei 1685 ^naar den Oost, waar hij spoedig na aankomst „door
zijn innemend gedrag en gepaste vrijmoedigheid", zegt Van
Kampen \'), met den Gouv.-Gen. Camphuys in kennis kwam, die
hem op zijn verzoek als prediker naar Ambon zond. Hier
kwam hij onder invloed van Rumphius, die hem een leermeester
was voor de Maleische taal en door wiens hulp hij ook met
Ambons natuurlijke gesteldheid vertrouwd raakte. Op Ambon
vertoefde hij van 1686 tot 1694, welk verblijf echter onder-
broken werd door een verplaatsing naar Banda, vanwaar hij
na een tienmaandsche afwezigheid weer naar Ambon terug-
keerde. In 1694 vertrok hij naar het vaderland, om eerst
in 1705 naar Indië en in 1707, dus lang na Rumphius\' dood,
naar Ambon weer te kceren, in 1714 voorgoed de tropen te
verlaten en zich in het vaderland te vestigen, waar hij de uit-
gave van zijn Oud- en Nieuw-Oost-Indiën verzorgde (1724—1726).

Valentyns werk op natuurwetenschappelijk gebied maakt
geheel den indruk van compilatie-arbeid, van een ineenvlechten
van talrijke belangwekkende bijzonderheden, die hij aan anderer
werk, en wel voor een deel aan het handschrift van Rumphius
Dierboek ontleende. Van oorspronkelijk natuuronderzoek, van

■) N. G. van Kampen, 1831. XI. p. 398-

zelfstandige beoefening der natuurwetenschap was bij hem
eigenlijk geen sprake hij was in de eerste plaats letterkundige
en zocht maar al te vaak zijn kracht in mooie zinswendingen,
in gezwollen taal en in omhaal van woorden. De meening van
Van Kampen ^l): „Gelijk Rumphius de voortbrengselen van
Amboina en den omtrek voor den Natuurkundige beschreven
heeft, zoo heeft Valentyn zulks voor den gewonen lezer en
liefhebber gedaan, en maakt daarom ook geene aanspraak op
bijzondere botanische of zoologische kunde of rangschikking,
maar slechts op de gave van goede en nauwkeurige waar-
nemingen", lijkt mij dan ook in drie opzichten onjuist, en wel:
ie was Rumphius\' Rariteitkamer veeleer een goed populair boek,
dan Valentyns werk; 2e maakte Rumphius ook geen „aanspraak
op bijzondere botanische of zoölogische kunde of rangschikking",
en 3e waren de „goede en nauwkeurige waarnemingen" niet
van Valentyn, maar van anderen.

Daarmede is echter volstrekt niet gezegd, dat Valentyns
Oud- en Nieuw-Oost-Indiën voor onze kennis der natuur waar-
deloos zou zijn; het boek bezit ontegenzeggelijk groote ver-
dienste en is nog steeds een belangrijke bron van ons weten,
maar daartegenover is een lofprijzing als een boek, waarin „al
hetgeen hij ons heeft medegedeeld het kenmerk van eenvoudig-
heid en waarheidsliefde draagt" \'), even onjuist als onverdiend.

Zelfstandig natuurwetenschappelijk onderzoek is in de acht-
tiende eeuw schaars, vooral op het gebied der organische
natuur. Dank zij de koopmansstaatkunde der O.-I.-C., die zelfs
reizen naar het binnenland als weglooperij en vagabondage
beschouwde en met kettingstraf bedreigde, is dan ook de
geheele periode van het begin der eeuw tot 1778 een trooste-

») N. G. van Kampen, 1831. II. p. 399-
*) W. R. van Höevell, 1839. p. 35-

looze woestenij, waarin zich slechts hier en daar kleine oasen
bevinden.

Enkele bijdragen in dezen tijd tot onze kennis der tropen-
wereld danken wij aan een klein getal expedities, die meest
met politieke doeleinden uitgerust werden en wier leden nu en
dan een gedwongen oponthoud op een der eilanden gebruikten,
om flora en fauna en vooral de nuttige gewassen te bestu-
deeren. Het meeste resultaat hebben wel opgeleverd de tochten
van Bougainville, van James Cook en van Provost.

Bougainville\'s tocht, die tot voornaamste doel had de Falk-
landseilanden aan Spanje terug te geven, was een reis om de
wereld (1766—1769), waarop van onze koloniën bezocht werden
Boeroe, Boeton, Saleyer en Java. Als natuuronderzoeker ging
mee Commerson, die in 1773 op Mauritius stierf en dus waar-
schijnlijk geen deel had in Bougainville\'s reisbeschrijving.
Commersons platenverzamelingen bevinden zich in Parijs en
Genève.

Ook James Cook werd op zijn eerste reis (1768—1771) door
den natuuronderzoeker Sir Joseimi Banks vergezeld, die zich in
onzen Archipel vooral met het verzamelen van visschen bezig
hield, terwijl de Fransche onderzoeker P. Sonnerat zich aansloot
bij een door PoiVRE, den Gouverneur van Mauritius uitgeruste
expeditie onder bevel van Provost. Deze expeditie, die in de
jaren 1771 —1772 plaats vond, is van het drietal de meest
succesvolle geweest; Sonnerat keerde in 1773 naar Frankrijk
terug, waar in 1776 zijn reisverhaal als boek verscheen\')• j^n
1 bijzonder mogen zijn vogclplaten genoemd worden en zijn
beschrijving van muskaat en kruidnagelen in de Molukken.

\') P. Sonnkrat, 1776. Voyagc A la Nouvelle Guinée [par les sc\'chellcs ct

•es Philippines] dans lequel on trouve la dcscription des Lieux.....-.et ces

details rclatifs i THistoire Naturelle dans Ie Regne Anirnal et lc Kegne vegciai.
l\'aris 1776. Duitsche vertaling: Reisc nach Neu-Guinea. Leipzig 1776.

-6 ₇ -

Maar gelukkig was onder de Nederlanders in de koloniën
de liefde voor de natuur nog niet geheel ingeslapen, het voor-
beeld van Nicolaas Witsen, den Amsterdamschen Maecenas,
die steeds bereid was wetenschappelijk onderzoek te steunen
en de kosten van ontdekkingsreizen op zich te nemen \') en die
ook op zijn kosten een keurcollectie teekeningen van Javaansche
planten maken liet, welke verzameling zich thans in Teylers
Museum bevindt¹), wekte navolging. Met behulp van teeke-
ningen, grootendeels door Samuel Fallours, ziekentrooster op
Amboina, gemaakt, vermoedelijk met steun van den Amboin-
schen Gouverneur Balthasar Coyett en door Cornelis de
Vlaming uit Indië meegebracht, bewerkte Louis Renard, agent
van den Koning van Frankrijk te Amsterdam, omstreeks 1720
zijn groote werk over de Moluksche visch- en kreeftenfauna ²).

Maar het meest in bijzonderheden bekend zijn de lotgevallen
der teekeningen, vervaardigd door den kunstenaar J. C. Loten <).
Loten, als onderkoopman in 1731 naar Indië gegaan, werd
spoedig aangesteld als fiscaal van Java\'s Noordkust, met stand-
plaats Semarang, keerde 1741 naar Batavia terug, vertoefde

! 744_17 50 als Gouverneur van Makassar op Celebes, wercl

benoemd tot Raad extraordinaris en in 1752 tot Gouverneur

1 ») Zie over Nicolaas Witsen het boeiend geschreven artikel: M. Greshofk,
190g. Nicolaas Witsen als Maecenas. (Album der Natuur. 1909. p. 125-153.
m. portr.).

2  L. Renard, 1754. Poissons, écrevisses et crabes de diverses couleurs, et
figures extraordinaires, que l\'on trouve autour des Mouluques et sur les côtes
des terres australes. Amsterdam. 1754. fol. De catalogus der bibliotheek-TEYLER
vermeldt het bestaan van een 1« druk van 1718.

van Ceylon. Hier was het, dat Loten, die vroeger zelf zich
met het teekenen van Indische dieren had beziggehouden, het
teekentalent ontdekte van De Bevere, een jongen man van
grootendeels inlandsche afkomst. De Bevere wordt door Loten
in huis genomen en eenigszins in de teekentechniek onderricht;
Loten zegt van hem in een zijner brieven, dat hij was „een
jongeling, van inlandsche Ceylonsche ouders geboren, bij mij
inwonende en mij zeer veel in het afteekenen helpende".
Het blijkt dus, dat ook Loten zelf zich nog tijdens zijn
verblijf op Ceylon, met teekenen bezighield. Het kunste-
naarstalent van De Bevere ontwikkelde zich schitterend; streng
nauwgezet werker, fantaseerde hij nooit, gaf hij met een bewon-
derenswaardige vaardigheid en vastheid van hand lijnen en
kleuren weer, voornamelijk van vogels, maar ook wel van zoog-
dieren, visschen, planten, enz. Loten maakte bij al deze platen
„Aanteekeningen om indertyd te kunnen dienen tot het in order
brengen van het geene ik successive heb verzameld zo in tekenen
naar het leeven als geschrift om eenig licht te kunnen bybrengen
tot de Natuurlyke Historie van Oost-Indiën en voornamelyk van
Java, Celebes en Ceylon". Bij Loten\'s vertrek van Ceylon naar
Batavia als „Raad ordinair van Indië" ging De Bevere mee,
die ook daar teekeningen vervaardigde o.a. van aldaar aange-
brachte Moluksche papegaaien. In 1758 repatrieerde Loten als
Admiraal der retourvloot, vestigde zich daarna te Fulham bij
Londen, later te Utrecht, waar hij 25 Februari 1789 overleed\').

Het was dus wel geen wetenschappelijk onderzoek, dat door

\') Van Loten\'s platenverzameling is o.a. gebruik gemaakt voor de illustratie
^van G. Kdwakds, 1758. Gleanings of natural history, exhibiting figures of
<l»adrupcds, birds, insects, plants, etc. Most of which have not, til! now, been
^c«thcr figured or dcscribcd. With descriptions of seventy different subjects,
deaigned, engraved and coloured after nature on fifty copperplate printJ.

London, 1758.

al deze bekende en onbekende kunstenaars beoefend werd,
veeleer een uiting van liefde voor het schoone, kleurenrijke
en indrukwekkende der Indische dierenwereld. Onderzoek van
zuiver wetenschappelijken aard, naspeuringen over het leven der
dieren ontbreken in deze eeuw geheel.

Eén richting van natuurwetenschap was er, die buiten het
bereik der Compagnies-achterdocht viel en wier licht niet ver-
duisterd worden kon door de invloedrijke domperpolitiek dier
dagen, namelijk de sterrenkunde. In de inleiding zagen we
reeds, hoe door de zeevaarders onzer zestiende eeuw, door de
Houtmans, Huygen van Linschoten, en zooveel anderen hier
en daar wetenschappelijk sterrenkundig onderzoek was verricht,
weliswaar zonder veel systeem en meer met het oog op de
practische resultaten, maar toch als pioniersarbeid vermeldens-
waard. Dat was ook het eenige gebied, waarop in de acht-
tiende eeuw, tenminste in de eerste helft, zelfstandig onderzoek
in onze koloniën verricht werd.

Onder de Indische predikanten was te dien tijde een weten-
schappelijke drang merkbaar, die zich meest kenbaar maakte
in taal- en letterkundige studiën, in bijbelvertaling en in ver-
taling van Javaansche en Maleische sagen, maar zich ook wel
eens in natuurwetenschappelijke richting bewoog. Zoo was de
eenige zelfstandige werker in dien tijd een predikant, Joiian
Maurits Moiir, geboren (Aug. 1716) Duitscher, maar reeds op
16-jarigen leeftijd te Groningen als student ingeschreven. Even
twintig jaar oud, werd Moiir voor de Indische kerken aange-
nomen, deed eerst eenigen tijd dienst bij leger of vloot en
aanvaardde in Februari 1739 het predikambt bij de Portugeesche
Gemeente te Batavia. Mohr\'s predikantenloopbaan was een
glansrijke, al waren er, vooral in het begin, talloozc moeilijk-
heden voor hem te overwinnen. O.a. bekleedde hij van 1745
tot 1753 het rectorsambt van het door den G.-G. Van Imhoff

opgerichte Seminarium te Batavia¹). Omstreeks 1750 begint
Moiir zich op sterrenkundige studiën toe te leggen; tenminste
in dat jaar en enkele volgende jaren worden hem door den
Leidschen hoogleeraar Johannes Zuloffs en een zekeren
J. Paauw Jr., misschien instrumentmaker, boeken en instrumenten
gezonden: astronomische verrekijker, heliometer, pluviometer,
zee-octant, enz. In 1761 werd door hem voor het eerst de ware
lengte van Batavia vastgesteld, in welk jaar hij de passage
van Venus over de zon waarnam. Batavia\'s ligging bepaalt hij
op 6° 9\' zuiderbreedte en 106⁰ 50\' oosterlengte van Greenwich.
Maar dit betrekkelijk primitief ingerichte onderzoek geeft Mohk
geen bevrediging; hij moet een observatorium hebben, om zich
daar geheel in zijn astronomische studies te verdiepen. Van de
O.-I.-C. is geen hulp te verwachten; er blijft hem niets anders
over, dan zelf een gebouw te stichten, waartoe hem zijn groot
fortuin in staat stelt. Hoe Moiir zoo onmetelijk rijk geworden
is, is onbekend; Veth \') vermoedt, dat zijn huwelijk met de
Weduwe Van Geuren „de voorname bron van zijn rijkdom zal
geweest zijn". In ieder geval was Moiir niet rijk, toen hij
Europa verliet en kunnen we ons niet voorstellen, dat hij van
de 90 gulden \'s maands, welk salaris later tot 130 gulden ver-
hoogd werd, „onmetelijke rijkdommen" overlegde, ook al nemen
we in aanmerking, dat het rectoraat van het Seminarium hem
¹⁰⁰⁰ gulden per jaar extra opbracht.

„De heer Moiir", schrijft de reeds genoemde wereldreiziger
Bougainville „eerste leeraar van Batavia, een man van on-
metelijke rijkdommen, maar veel achtingswaardiger door zijne

kundigheden en geneigdheid tot de wetenschappen, heeft aldaar
— Batavia — in een tuin van een zijner lusthuizen, een sterre-
schouwplaats, die ieder koninklijk geslacht eer zoude aandoen,
laten oprigten". Verder vindt Bougainville „het lofwaardigste"
in dezen sterrekundige, dat hij, „die buiten kijf de rijkste der
kinderen van Urania is, er zelf waarnemingen doet".

Het was Moiirs bedoeling, het observatorium gereed te
hebben voor Juni 1769, wanneer weer een overgang van Venus
voor de zon verwacht werd, en inderdaad vinden wij dan ook
in de Verhandelingen van de Holl. Maatschappij van Weten-
schappen te Haarlem ^x) een „Waarneming van Venus bij haren
uitgang van de Zonneschijf, gedaan den 4<len Junij 1769, te
Batavia, op het observatorium, leggende op 6 graden 12 minu-
ten zuider breedte". Reeds vroeger had Mohr aan de Holl.
Maatschappij zijn waarnemingen over den overgang van 6 Juni
1761 gezonden, en deze opgenomen gezien in het VlIIe deel
der Verhandelingen^a). Toch geven deze uiteenzettingen den
lezer een onbevredigenden indruk; wij vinden in deze mede-
deelingen, evenals in een derde, naar aanleiding van den over-
gang van Mercurius over de zon (10 Nov. 1769 ¹), slechts
vermelding van de gebruikte instrumenten, opgave van de
omstandigheden, waaronder de waarnemingen geschiedden, en
die alleen ten opzichte der binnen- en buitenaanraking van de
randen der hemellichamen bij den uitgang der planeet van de
zonnevlakte, voldoende nauwkeurigheid toelieten, en een zeer
beknopte opgave der voorloopig bereikte resultaten. Moiir
belooft spoedig de daaruit afgeleide berekeningen van Batavia\'s
lengte te zullen mededeelen, maar hij heeft deze belofte niet
gehouden, of zijn berekeningen zijn verloren gegaan. Ten-

1  Verhandelingen Holl. Mij. van Wet. Haarlem. XII. Berichten, p. 131—134.

minste in de verdere Verhandelingen der Holl. Maatschappij is
daarvan niets te vinden. Het eenige, wat nog verder van
Mohr\'s astronomisch werk bekend is, zijn de mededeelingen,
door bemiddeling van Cook geplaatst in de Philosophical Trans-
actions (1772), waar hij vermeldt, dat hij met behulp van Venus\'
overgang, van een aantal zonsmiddaghoogten, van eenige emer-
sies en immersies van den eersten satelliet van Jupiter, en van
twee maaneclipsen, de breedte van zijn Observatorium bepaald
heeft op 6° 10\' en het lengteverschil met de Parijsche sterren-
wacht op 104° 30\' (verschil Parijs-Greenwich 2⁰ 20\' 24", dus
Batavia-Grcenwich 106⁰ 50\'), en opnieuw belooft, dat zijn waar-
nemingen „zelfs binnen weinige dagen, zoo God wil, aan de
Hollandsche Maatschappij, zullen worden overgemaakt". Ook
hiervan is niets gekomen.

Behalve op het gebied der sterrenkunde, vestigde MpHR
ook zijn aandacht op vulkanische verschijnselen: de ontzettende
uitbarsting van den Papandajan, op den iidcn Augustus 1772,
een ramp, die ongeveer 3000 slachtoffers maakte, gaf hem aan-
leiding aan de Hollandsche Maatschappij te zenden een „Berigt
nopens het springen en instorten van den brandenden zwavel-
herg, met het droevige gevolg van dien op het eiland Java, in
de maand Augustus 1772, voorgevallen, met bijgevoegde aan-
merkingen nopens dit verschijnsel"\').

Mohr overleed den 2Sen October 1775. „Openhartig met
zijne vrienden, mcedoogend met ellendigen, bescheiden tegen
allen" noemde hem zijn Bataviasche ambtgenoot Vermeer in
²»jn lijkrede; „Nimmer bezoedelde hij zijn leeven met dat vuil
bedrijf, dat hier zoo meenig eenen de woorden in de keel deet
smooren; nimmer werd zijne eerlijkheid en deugd, zelfs niet van
vuilste kwaadaardigheid, in verdenking gebracht; in alles

poogde hij eerlijk onder u te wandelen en door reine en een-
voudige zeeden, door een vrolijke gemoedsgesteldheid veraan-
genaamd, u de deugd beminnelijk te maken".

Man van groote wetenschappelijke gaven, stond hij als
mensch en als geleerde bij allen in hoog aanzien, al zal mis-
schien menig ambtenaar der O.-I.-C. moeilijk een glimlach van
meerderheidsbesef hebben onderdrukt bij de gedachte, dat
Mohr zulke schatten aan de wetenschap offerde: Indië was
toch alleen goed, om er geld te verdienen, niet om het er
uit te geven.

In het vaderland vinden wij in dezen tijd, na 1750, een
opleving van wetenschappelijk werk; in het bijzonder de natuur-
wetenschap werd hierdoor begunstigd: op verschillende plaatsen
van ons land werden genootschappen gesticht ter bevordering
van wetenschap en geestelijk leven-, de gedachte, dat weten-
schappelijk onderzoek een belangrijke bron van volkswelvaart
kon zijn, had zich baan gebroken.

Zoo ontstaan achtereenvolgens in 1752 de Hollandsche Maat-
schappij der Wetenschappen te Haarlem, in 1769 het Bataafsch
Genootschap der proefondervindelijke Wijsbegeerte te Rotter-
dam en het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen te
Vlissingen (in 1901 naar Middelburg verplaatst), en in 1773
Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Weten-
schappen te Utrecht, waarvan de eerste twee zich in het bij-
zonder op natuurwetenschappelijk gebied bewegen, het derde
vooral oudheidkundige studiën bevordert, terwijl het laatst-
genoemde in den meest algemeenen zin wetenschappelijk on-
derzoek steunt.

Op initiatief van Mr. H. H. van den Heuvel, griffier van
het Hof van Justitie te Utrecht, besloot de 25ste Algemeene
Vergadering der Hollandsche Maatschappij (21 Mei 1777) een
oeconomischen tak dier Maatschappij te stichten, die ook in

onze Oost-Indische koloniën zou moeten werken. Met dat doel
werden tot Directeuren der Maatschappij gekozen de Gouverneur-
Generaal Van Riemsdijk, de Directeur-Generaal Reinier de Klerk
en diens schoonzoon Mr. Jacobus Cornelis Matthaeus Rader-
macher, aan wie een voorloopig programma werd verzonden
met verzoek, tot deze stichting te willen medewerken. Rader-
maciier had reeds lang met eenige vrienden plannen beraamd,
om „de fraaye letteren en kundigheden te Batavia en in de
overige Oostersche volksplantingen op den troon te vestigen".
„Men begreep (en dus begrijpen het ook vele uitmuntende mannen
in het vaderland), dat, indien er in deze Oostersche gewesten
immer eenige voortplanting van het Evangelie plaats kan hebben,
de smaak voor kunsten en wetenschappen daartoe aanleiding
moet geven, gelijk, voor twee eeuwen, de hervorming der
letteren die der godsdienst voorafging, even als de blozende
dageraad het opkomen van de zon". Deze woorden, aan het
voorbericht, dat het eerste deel der Verhandelingen van het
Bataviaasch Genootschap vooraf ging, ontleend, toonen ten
duidelijkste, hoe het doel eigenlijk was bevordering van het
Evangelie en van de volkswelvaart, en de beoefening van
wetenschappen en kunsten slechts middel.

J. C. M. Radermaciier stamde uit een Zeeuwsch geslacht,
dat, oorspronkelijk uit Aken en in 1599 naar Middelburg ge-
komen, reeds sedert een eeuw bewindhebbers aan de O.-I.-C.
geschonken had. Zoo kwam ook Jacobus, de op 30 Maart 174»
geboren tweede zoon van den Thesaurier-Generaal der vorste-
lijke domeinen Joiian Cornelis Radermaciier, nadat hij op
veertienjarigen leeftijd wees geworden was, door bemiddeling
^v»n zijn oom Samuel, bij de O.-I.-C. in betrekking en vertrok
als jongen van zestien jaar met den rang van Onderkoopman
naar den Oost. Een voorspoedige loopbaan wachtte hem hier;
na vier jaar (1761) werd hij tot Koopman bevorderd, en reeds

het daaropvolgende jaar tot Opperkoopman, een voor een
2i-jarigen man niet geringe waardigheid. Na een zesjarig
verblijf in de tropen werd hij „na Nederland verlost", waar hij
zijn tijd o. a. gebruikte, om te Harderwijk tot meester in de
rechten te promoveeren. In het begin van 1767 naar Indië
teruggekeerd, werd hij in 1768 Schepen van Batavia en een
half jaar later Baljuw en Kerkmeester. Dit ambt bekleedde hij
een achttal jaren, totdat hij 10 October 1775 door Heeren
Bewindhebbers tot Raad-extraordinair benoemd werd.

Gedurende zijn verblijf in Europa was Radermacher sterk
onder den invloed gekomen van de nieuwe beweging in weten-
schappelijke kringen; geen wonder, dat hij het plan opvatte,
na zijn terugkeer naar Indië, ook daar in het belang der algc-
meene welvaart de herleving van kunsten en wetenschappen te
bevorderen, ook daar een centrum van wetenschapsbeoefenaars
te stichten. Zoo was hem het programma der Hollandsche
Maatschappij, waarin de stichting van een oeconomischen tak,
die ook in Indië voedsel zou moeten vinden, aangekondigd
werd, wel in hooge mate welkom, maar evenzeer waren zijn
plannen meeromvattend, op veel ruimer leest geschoeid; hij
wilde een volkomen zelfstandig genootschap. De tegenwerking,
die hij reeds eenigen tijd van de zijde der O.-I.-C. had onder-
vonden, was door het optreden van zijn schoonvader Reinier
de Klerk als Gouverneur-Generaal gebroken. Als resultaat
van Radermaciiers pogen, daarin gesteund door zijn vrienden
Mr. W. van Hogendorp en den predikant J. Hooyman, werd
het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen
opgericht, aldus het oudste wetenschappelijk genootschap, door
een koloniseerende mogendheid in haar bezittingen gesticht.
Den 24^en April 1778 gaf Zijne HoogEdelheid de Gouverneur-
Generaal De Klerk zijn ingenomenheid met de plannen te
kennen, en aanvaardde hij het Opper-directeurschap. Op 1 Juni

1778 vergaderde het bestuur voor de eerste maal, samengesteld
uit: Radermaciier als Voorzittend directeur, de dirigeerende
leden Mr. J. de Meyer, J. van Iperen, J. Hooyman, S. Bartlo,
Mr. W. van Hogendorp, H. N. Laclé, J. van der Steege, Mr. E.
Blomhert en Mr. P. Gevers, en den secretaris F. von Wurmh \').

Zoo was door Radermachers invloed en werkkracht in Indië
een instelling tot stand gekomen, bestemd eens een middelpunt
van wetenschappelijk leven te worden, met perioden van bloei
en van verval, van opgewekte werklust en van verslappende
lusteloosheid. Reeds bij resolutie van 30 Juni 1778 werd door
de Hooge Regeering „goedgevonden en verstaan de Bestuurders
van dit Genootschap te authoriseeren tot het aangaan van zoo-
danige Societeit, onder de zinspreuk: Ten nutte van het Gemeen,
cn hen teffens te accordeeren van hun programma en andere
papieren in Comps. Boekdrukkery te laaten drukken, mits het
papier dat daartoe zal worden gebruikt uitkoops in Compagnies
Kassa betalende"").

Wèl is de houding der Compagnie ten opzichte van weten-
schappelijk onderzoek veranderd door den invloed van De Klerk ;
vóór zijn optreden zou het stichten van een dergelijk genoot-
schap niet „zo een edel en lofwaardig voornemen" genoemd
zijn. Weliswaar werden aan de Heeren Directeuren en Leden
van het Genootschap „Conditiën en verpligtingen, aan de welke
^zy genegen zyn zig eensgezind vrywillig te onderwerpen", op-

gelegd, maar deze voorwaarden waren niet drukkend; natuurlijk
mocht het Genootschap geen handelingen verrichten in strijd
met de belangen der O.-I.-C.; de vijfde paragraaf der Statuten
vermeldt deze, eenigszins beperkende, bepalingen: „Het Genoot-
schap sluit geheel en al buiten den kring zijner onderzoekingen
alle berichten, die de Oost-Indische Compagnie eenigszins zouden
mogen aangaan; maar zal daar tegen alle Kunsten en Weten-
schappen poogen te bevorderen".

Gedurende den eersten tijd was het genootschapsleven
krachtig; onder Radermachers leiding en met medewerking van
den secretaris Von Wurmb begon het zijn werkzaamheden, werden
talrijke prijsvragen uitgeschreven, die vooral betrekking hadden
op den landbouw, en verschenen de eerste deelen der Verhan-
delingen \'), waarin steeds de bekroonde antwoorden opgenomen
werden en die voor het overige gevuld werden met weten-
schappelijke bijdragen, door de leden bewerkt. Zooals het
meestal in dergelijke genootschappen gaat, vormde ook hier
zich een kleine kern van ernstigwillende mannen, waaromheen
een groot aantal mannen, wier medewerking alleen in gelde-
lijken zin eenig nut had. Radermacher zelf leverde voor de
Verhandelingen een twaalftal artikelen, waaronder bijv. een
„Beschrijving van het eiland Bomeo, voor zoo verre het tot nu
toe bekend is", een „Bericht wegens de zware aardbeving van
den 22sten January anno 1780", voorts beschrijvingen van het
Koninkrijk Jacatra en de stad Batavia, van Sumatra, van Japan,
van Celebes, Flores, Soembawa, Lombok en Bali. Na in 1781
tot Raad-ordinair benoemd te zijn, keerde Radermacher in

1783 wegens gezondheidsredenen naar het Vaderland terug,
op welken tocht hij met zijn vrouw bij een aan boord der ,Java"
(waarop hij als vice-admiraal der retourvloot reisde) uitgebroken
Chineezen-oproer om het leven kwam. Het Bataviaasch Genoot-
schap verloor in hem veel; hij was de ziel en stichter ervan;
door zijn krachtig voorbeeld scheen het een groote toekomst
tegemoet te gaan. Het bestuur kwam na zijn vertrek in handen
van Adriaan Moens, Directeur-Generaal van Nederlandsch-Indië,
die hem in het voorzitterschap opvolgde. Behalve de moreele
leiding, dankte het genootschap aan Radermacher nog het bezit
van een eigen lokaal, van een belangrijke boekenverzameling
en van een groote collectie natuurhistorische en ethnografische
voorwerpen.

Den meesten steun ontving Radermacher van de leden
Van Hogendori», Van Iperen, Hooyman, v. d. Steege, Titsingh
en Von Wurmb. Door hun arbeid konden de eerste deelen
der Verhandelingen geregeld verschijnen; weliswaar begon
reeds in 1782, nadat 3 deelen het licht gezien hadden, een
vermindering van werkzaamheden merkbaar te worden, maar
dit verschijnsel moest grootendeels worden toegeschreven aan
den lingelschen oorlog en de daaruit voortkomende moeilijk-
heden. Zoo verscheen het vierde deel eerst in 1786, het vijfde
in 1790, het zesde in 1792, maar daarna is dan ook de eerste
bloeiperiode van het Genootschap geëindigd.

De belangrijkste verhandelingen met natuurwetenschappelijke
onderwerpen in deze deelen zijn van de hand van den secretaris
Fred. von Wurmb, aan wien o. a. verschillende „Bijdragen tot
de Natuurlijke Historie" en een overzicht van „De orde der
palmboomen" te danken zijn, en van den Spaanschen natuur-
onderzoeker Noronha, die na bestudeering der Flora van Manilla
naar Java kwam, aldaar van den G.-G. Alting en het Genoot-
schap veel steun ontving, en dan ook in de Verhandelingen

mededeelingen deed verschijnen over verschillende Javaansche
planten (o. a. Altingia excelsa), met een catalogus, waarin
Latijnsche en Maleische namen naast elkaar vermeld werden.
Na Radermachers vertrek was Von Wurmb de ziel van het
Genootschap; hij verzorgde bibliotheek en kabinet, begon den
aanleg van een plantentuin op een stukje grond aan de
Amanusgracht gelegen, door het dirigeerend lid S. Bartlo
daartoe aan het Genootschap ten geschenke gegeven, en deed
zoodoende pogingen aan Indië opnieuw, na den tuin van den
G.-G. Campiiuys op het eiland Edam, een plantentuin te schenken.
Wat er na Von Wurmbs dood, die voor het Genootschap een
zwaar verlies was (5 Dec. 1781) van den plantentuin geworden
is, is onbekend. Later (1791) is opnieuw getracht een botani-
schen tuin te stichten, thans op een door het dirigeerend lid
F. Schouwman afgestaan, aan de Molenvliet gelegen terrein,
maar ook deze tuin is zonder een spoor na te laten, verdwenen \').

Langzamerhand verdwijnt de werklust van het Genootschap;
ongeveer 1792 begint een twintigjarig tijdperk van diepe rust.
Het eenige belangrijke, wat in deze jaren in onze tropen verricht
wordt, is het onderzoek van Lesciienault de la Tour, die op
een wereldreis (1800—1804) ook Java, Madoera en Timor bezocht
en daar mooie floristische studies maakte. Zijn verzamelingen,
opgenomen in het Muséum d\'Histoire Naturelle te Parijs, stel-
den later anderen in staat een aantal nieuwe soorten van Java
te beschrijven en een Flora van Timor samen te stellen.

In Europa werd intusschen ook met ijver aan de bewerking
der tropische flora gearbeid: Nicolaas Laurens Bukman, de
zoon van Joiiannes, den Kruidboekuitgever, begon in 1768 zijn

») Zie M. Greshokf, 1891. Naar aanleiding van het overlijden van G. J.

Filet. (Teysmannia. II. p. 170-175). p. «73—\'75-

P. H. v. d. Kemp, 1914. De stichting van den botanischcn tuin te Huiten-

zorg. (Nieuwe Gids. 1914- P- 388-410). p. 391.

„Flora Jndica" ^l) in het licht te geven, gebaseerd op de ver-
zamelingen van reizigers, als bijv. Hermann (zie blz. 12) en
vooral belangrijk, omdat zijn werk het eerste was, waarin de
Linneaansche nomenclatuur werd toegepast, zoodat het dien-
tengevolge tal van nog tegenwoordig geldende namen bevat.
De meestal verwaarloosde plantendeelen, vruchten en zaden,
waren het onderwerp van Gaertners beroemd werk¹), waarin
ook van een aantal tropische planten uitvoerige vrucht- en
zaadbeschrijvingen gegeven werden.

De nieuwe eeuw begon onder zeer ongunstige omstandig-
heden; de banden waarin het Genootschap door de ofliciëele
waardigheden der bestuurders gekneld was, waren op den duur
belemmerend voor een vrije ontwikkeling; een ingrijpende her-
vorming was dringend noodzakelijk. Wij zien Ross, den voor-
zitter, alle krachten inspannen om aan den druk der omstan-
digheden weerstand te bieden en opnieuw leven te brengen in
den toestand van verdooving, maar tevergeefs. De Nederland-
sche ondernemingsgeest ontbrak; iedere poging tot bezieling
stuitte onverbiddelijk af op het gebrek aan levenskracht, waar-
van de gansche Koloniaal-Nederlandsche maatschappij in die
dagen zoo droevig getuigenis aflegde. Ook Ross\' hervormingen,
die in het midden van 1802 hun beslag kregen, werkten niets
uit; het Genootschap bleef slapen.

Slechts een der leden voelde zich geroepen de wetenschap
te dienen: de Kngelschman Thomas Horskield.

Horsfield, die eerst Noord-Amerika bereisd had, kwam in
\'802 naar Java, om daar zijn botanische en mincralogische

\') N. L. Burman, 1768. Flora indica Nicolai Laurentii Burmanni: Cui acccdit
series zoophytorum indicorum, ncc non Prodromus Florae Capcnsis. Lugduni
Üatavorum, C. IIokk; Amstelacdami, J. Schreuder. 1768. 4⁰.

^a) J. Gakrtner, 1788-1791. De Fructibus et Scminibus Plantarum. (btutt
gart—Tiibingen. 1788—1791).

onderzoekingen voort te zetten; met ondersteuning van Genoot-
schap en Regeering, die hem een vrije woning, een studielokaal,
de hulp van een teekenaar der Semarangsche marineschool en
een vrij hoog honorarium toezegde, legde hij zich vooral toe
op onderzoek der geneeskrachtige Javaansche planten. Zoo
waren Batavia\'s omstreken, Buitenzorg, Preanger, Cheribon en
Java\'s noordkust achtereenvolgens het terrein zijner werkzaam-
heden. Horsfield kende geen zelfbeperking-, hij gaf zich geheel
aan zijn werk. Hoe verder zijn werk vorderde, des te grooter
bleek hem het braakliggende terrein, dat in steeds ruimer om-
vang voor zijn oogen zichtbaar werd; ten slotte vatte hij het
plan op, een uitvoerige Flora Javana te bewerken, met welk
doel hij zich te Soerakarta vestigde. Botanisch onderzoek\')
vereenigde hij met geologisch-mineralogische en zoölogische
studiën, maar van al wat hij vond en van al wat hij aan het
Genootschap meedeelde, kon voorloopig niets gedrukt worden
uit gebrek aan... drukletters. Zijn onderzoekingen op dier-
kundig terrein vatte hij later samen in een groot werk\'), terwijl
zijn insectenverzamelingen het materiaal leverden voor een
werk van W. Sharpe MacLeay \').

Nieuw leven kwam er na de overgave van onze koloniën
aan de Engelschen; de Luitenant-Generaal Sir Stamford Raffi.es
was een man vol liefde voor de wetenschap; terecht zag hij

in, hoe grooten invloed ten goede het Bataviaasch Genootschap
kon uitoefenen, en hoe gering die invloed was in den tijd
waarin hij het bestuur aanvaardde (iSii). Raffles had in
Bengalen de werking van de „Asiatic Society of Calcutta"
gezien, een instelling, vijf jaar jonger dan het Genootschap,
maar met veel meer levenskracht. Onmiddellijk pakt Raffles
de zaak aan: in Batavia moest meer wetenschappelijk leven
komen en een tak van de Asiatic Society te stichten, leek
nutteloos; dus besloot hij het Bataviaasch Genootschap te her-
vormen. Op alle manieren steunde hij het Genootschap, en
wekte de leden op tot werken; de wetenschappelijke Engel-
schen, die zich na de overgave op Java gevestigd hadden,
waren hem als een staf, die hem bij de uitvoering van zijn
grootsche plannen moest terzijde staan. Het Genootschap bood
hem het voorzitterschap aan; de Gouverneur-Generaal Lord
Minto werd Protector. „Spoedig ontwaakte dan ook", zegt
Van Hoëvell ■), „de ingesluimerde geest van werkzaamheid der
voortreffelijke inrigting met jeugdige kracht. Hij moedigde
anderen niet alleen met woorden aan, maar gaf zelf het voor-
beeld, en werd de voorganger in de baan der letteroefeningen.
Als Voorzitter des Genootschaps hield hij zelf in de vergade-
ringen verhandelingen en redevoeringen, die van zijne uit-
stekende bekwaamheid getuigden. Daarvan was tot dusverre
^nog geen voorbeeld geweest, dat het hoofd des bestuurs het
niet beneden zich achtte, in eigen persoon mededeelingen te
doen. Onbegrijpelijk was dan ook de invloed, dien dit op de
andere leden des Genootschaps uitoefende". Daarin lag Raffles\'
groote bczielingskracht; hij was niet alleen voorzitter, maar ook
werkend lid. Raffles was een man van groote organisatorische
gaven; weliswaar liggen zijn studiën meer op geschiedkundig

\') W. R. van HofcVRU-, 1839. p. 67.

en geografisch terrein, dan op dat der natuurwetenschappen:
zijn „History of Java" is hiervan een monument, een getuige
voor de opgewekte kracht waarmee Raffles zich aan zijn
wetenschap gaf. Dat echter ook de tropische natuur zijn aan-
dacht bezighield, blijkt uit een door hem gepubliceerde lijst
van zoölogische voorwerpen, op Sumatra verzameld\'). Boven-
dien had hij gedurende zijn verblijf in de tropen verzamelingen
van natuurvoorwerpen en levende dieren bijeengebracht, welke
verzamelingen met al zijn geschriften en teekeningen verloren
gingen doordat op het schip, dat hem in Februari 1824 van
Benkoelen huiswaarts brengen zou, brand uitbrak. Raffles zelf
slaagde er ternauwernood in, zich in veiligheid te brengen.

De Engelsche overheersching had dus op Java voor het
wetenschappelijk onderzoek gunstige gevolgen gehad : er was
nieuw leven gebracht, de weg voor voortzetting na de teruggave
was den Nederlanders gemakkelijk gemaakt. Maar toch kunnen
wij, met alle waardeering voor Raffles en zijn Engelsche
medewerkers, niet nalaten hier te wijzen op het vreemde en
volkomen onjuiste der bewering van Heeren ³), die van het
Engelsche tusschenbestuur meende te moeten getuigen: „Während
ihres fünfjährigen Besitzes ward eine so kluge und so milde
Verwaltung eingeführt, dasz es seit der Rückgabe Eingeborncn
und Europäern schwer zu werden scheint, sich wieder an Hol-
ländische Herrschaft zu gewöhnen. Auch hat jener kurze Besitz
der Britten ein helleres Licht über die merkwürdige Insel ver-
breitet, als die zweihundertjährige Herrschaft der Holländer".
Een dergelijke lofprijzing der Engeischen met volkomen negatie

«) S. Raffles, 1822. Descriptive catalogue of a zoological collection, made
in account of the Hon. East India Company in the island of Sumatra and its
vicinity. (Transactions I.innean Society. XIII. 1822).

») A. H. L. Heeren, 1830. Handbuch der Geschichte des Europäischen
Staatensystems und seiner Colonen. 5« Ausgabe. Güttingen. 1830. II. p. _4<„.

van al het goede door onze Compagnies-ambtenaren, door Van
Reede en Rumphius tot stand gebracht, is toch wel wat heel
ver bezijden de waarheid.

Arm aan resultaat, was de achttiende eeuw een overgangs-
periode naar een nieuw tijdvak, waarin voor ons Indië betere
tijden zouden aanbreken; het verlichte bestuur van Willem I,
de ruime opvattingen van Zijn Algemeenen Secretaris Falck,
en de groote bekwaamheid der drie Commissarissen-Generaal
v. d. Capellen, Elout en Buyskes waren de drie factoren,
die Indië\'s bloei zouden bewerken; de man, wien wij de her-
leving van het natuuronderzoek in de eerste plaats danken, was
C. G. C. Reinwardt.

HOOFDSTUK IV.

De Natuurkundige Commissie.

(1816—1850).

Opkomst van \'s Lands Plantentuin.

Het daghet in den Oosten.

Met vol recht mogen we dit zoo vaak gebruikte en zoo vaak
misbruikte woord toepassen op den eersten tijd van Neêrlands
herstel; voor Indië begint een periode van nieuwen opbloei,
van verjongde levenskracht. De vooruitziende geest van Falck,
den Algeineenen Secretaris van den Souvereinen Vorst, ge-
voelde hoezeer het onderzoek onzer herkregen koloniën van
belang was, hoe groot de verantwoordelijkheid onzer natie was
bij het aanvaarden van het bestuur dezer bezittingen; hij was
doordrongen van de gedachte, dat deze gewesten niet alleen
finantieel voordeel moesten opleveren, maar dat wij, als kolo-
niseerende mogendheid, ook moreele verplichtingen te hunnen
opzichte hebben. „Ons moet niet langer", zoo schrijft hij aan
Reinwardt, „de verdienste ontgaan van onze koloniën even
grondig te kennen als onze naburen de hunne. Java alleen zal
in de rijken der Natuur tot de belangrijkste waarnemingen en
ontdekkingen aanleiding geven".

Het was op voorstel van de drie Commissarissen-Generaal,
dat Falck aan ReinwArdt deze uitnoodiging zond: te willen
aanvaarden het nieuwe ambt van „Directeur tot de zaken van
Landbouw, Kunsten en Wetenschappen op Java en de naburige
eilanden" en het was een gelukkige gedachte, juist een man
als Reinwardt voor deze waardigheid te kiezen.

Ca spar Georg Carl Reinwardt\') was in 1787 als veertien-
jarige iongen uit zijn geboortestadje Lüttringhausen (Pruisen)
naar Amsterdam gekomen, waar zijn oudste broeder het be-
heer eener apotheek op zich genomen had. Caspar wordt als
apothekersleerling in de geheimen der kruidkunde ingewijd;
beide broeders toonen een uitnemenden wetenschappelijken
aanleg; terwijl broers liefhebberij vooral scheikundig onderzoek
was, koos Caspar de plantkunde als zijn hoofdvak. Reeds
spoedig trok dit broederpaar de aandacht der Amstcrdamsche
geleerdenwereld, waarvan vele uitmuntende vertegenwoordigers
hun met raad en daad terzijde stonden; in het bijzonder de
jongere Caspar schijnt algemeen gewaardeerd te worden. Terwijl
hij op het punt staat, na eenigen tijd aan het Athenaeum illustre
onzer hoofdstad gestudeerd te hebben, zich voor de voltooiing
zijner medische studiën naar de Güttingsche Georgia Augusta
te begeven, wordt hij, vooral door de krachtige aanbeveling
van zijn Amsterdamschen leermeester G. Vrouk, door de
Harderwijksche Hoogeschool tot hoogleeraar beroepen, als
opvolger van den overleden botanicus Schacht (ii Juni 1800).
En dit verwondert geenszins indien wij kennis nemen van de
aanbevelende woorden, die Vrouk hem meegaf: „een man
van buitengemeene vorderingen in schei- en kruidkunde, maar
ook van een steeds werkzamen en veelomvattenden geest .

\') Zie P. J. Vith, .884. Caspar Gioroe Cari. Reinwardt. (In *«jn: Ont-
dekkers en Onderzoekers. Zevental Icvensschcisen. Uidcn, 1^4. p. 95-»«v/.

Voordat hij aldaar het hooge ambt aanvaardde, schonk de
Harderwijksche Senaat hem, den 27-jarigen, nog het doctoraat
in de geneeskunde en de natuurlijke wijsbegeerte honoris causa.
Het is, alsof Reinwardt voorgevoeld heeft, wat nog eens zijn
levenstaak zou worden: zijn inaugureele rede „over de geest-
drift waarmede de beoefenaars der Natuurlijke Historie, en
inzonderheid der Kruidkunde, voor hunne studiën bezield zijn",
stelde hij onder een motto, waarin we van zijn eigen toe-
komst een groot deel weerspiegeld vinden, de woorden van
Fontenelle : „De plantkunde is geene stilzittende, trage
wetenschap, die men, zooals de wiskunde en de geschiedenis,
kan verkrijgen in de schaduw der studeercel. Zij vordert, dat
men bosschen en bergen doorkruise, steile rotsen beklautere,
zich wage aan den rand der afgronden". Zeven jaar lang
bekleedde Reinwardt op verdienstelijke wijze het hoogleer-
aarsambt, weliswaar nog meer opnemend dan voortbrengend
werker, totdat Koning Lodewijk hem tijdens Zijn bezoek aan
de Harderwijksche Hoogeschool, aanzocht voor de betrekking
van Directeur van een aan te leggen plantentuin met dier-
gaarde en natuurhistorisch museum. Reinwardt zal dit verzoek
wel niet van ganscher harte verheugd hebben; het ambt van
Directeur eener vorstelijke menagerie was niet bijzonder aan-
trekkelijk, terwijl ook de ijdelheid en wispelturigheid Zijner
Majesteit voor Zijn ondergeschikten onaangename eigenschappen
waren. Toch moest Reinwardt aan dit vorstelijk verzoek wel
gehoor geven, en dus zien we hem in 1808 eerst naar Soestdijk,
daarna naar Haarlem vertrekken, en nog later naar Amsterdam,
telkens wanneer een koninklijke gril de residentie geliefde te
verplaatsen. Koning Lodewijk scheen met zijn geleerden dienst-
knecht wèl ingenomen te zijn; Zijn goedhartigheid zorgde, kort
voor Zijn aftreden, dat Reinwardt in een „veilige haven" kwam:
den eersten Juli 1810 ontvangt hij zijn benoeming tot Hoog-

leeraar in de plantkunde aan het Amsterdamsche Athenaeum
en tot buitengewoon Hoogleeraar in de scheikunde.

Zoo was de levensloop geweest van den man, aan wien in
^!8i5 (15 Januari) de organisatie van Onderwijs, Geneeskundigen
dienst, Landbouw, Nijverheid en Wetenschappelijk Onderzoek
in Indië opgedragen werd, een taak, te veelomvattend voor de
werkkracht van één persoon, ook voor een „steeds werkzamen
geest", als die van Reinwardt.

Bevordering van natuuronderzoek was wel de meest aan-
trekkelijke taak voor den geleerde: weliswaar vermeldt het
tweede artikel van het Koninklijk Besluit als zijn plicht, om
„onze Commissarissen-Generaal, alsmede Gouverneur-Generaal
in rade, te dienen van consideratien en advies over alle poincten
en questien over welke zy respecticvelyk goed zullen vinden hem
te raadplegen speciaal voor zooveel die betrekking hebben tot
de cultuur van den grond, de houtbosschen daaronder begrepen
tot de maatregelen ten nutte der openbare gezondheid, tot de
opvoeding der jeugd, enz.", en schijnt dus zijn opdracht in de
eerste plaats op de practijk gericht, maar daarnaast vinden we
een meer ideëele opvatting van het doel zijner werkkring in
artikel 14 van hetzelfde Kon. Bcsl.: ,,Hoofdzakelijk echter, en
om zich ter vervulling der plichten bij art. 2 omschreven des
te beter te bekwamen, zal hij den aard van den grond en
deszelfs voortbrengselen nauwkeurig gadeslaan, delfstoffen op-
sporen en nuttige waarnemingen doen omtrent het dierenrijk.
Van alle merkwaardigheden zal hij trachten zich een of meerdere
exemplaren te verschaffen, teneinde het Kabinet van Natuurlijke
Historie te Amsterdam hoe langer hoe meer te verrijken .
Met het doel, hem „in de rigtige uitvoering van zijn last" ter-
zijde te staan, werden hem ter beschikking gesteld de teekenaar
A. J. Bik en de Harderwijksche hortulanus W. Kent. Van hoe
groot belang Reinwardts zending door de geleerde wereld bc

schouwd werd, blijkt uit de aan het Kon. Besl. van 15 Januari 1815
als Bijlage toegevoegde lijst van ongeveer honderd vragen, op
zeer verschillende onderwerpen betrekking hebbend\').

Maar Reinwardt was er de man niet naar, te wachten tot
Heeren Commissarissen-Generaal hem om „consideratien en
advies" vroegen; uit eigen beweging gaf hij aan de Hooge
Regeering een aantal plannen \') ter overdenking op alle hem
toevertrouwde gebieden; wel een der eerste en in de gevolgen
het meest verstrekkende voorstel was dat, hetwelk hij den
i5^en April 1817 tot het besturend driemanschap richtte: „ieom
aan mij authorisatie te verleenen tot het doen aanleggen van
eenen kruidtuin, geschikt ter aankweking van gewassen en tot
het doen van landbouwkundige proeven, en zulks op een ge-
deelte der tuingronden op Buitenzorg, tot dat einde door Zijne
Excellentie den Gouverneur-Generaal aangeboden, en 2e tot
Hortulanus van den Plantentuin op Buitenzorg te benoemen
en aan te stellen James Hooper, op een maandelijksch trakte-
ment van een honderd en vijftig gulden enz." Het was Rein-
wardts bedoeling, aan den hortulanus Hooper, die reeds een
tocht naar China medegemaakt had en zes jaar lang aan den
beroemden plantentuin van Kew was werkzaam geweest, het
dagelijksch beheer van den Buitenzorgschen Hortus op te
dragen, om dan den Harderwijkschen hortulanus Kent te kunnen
medenemen op de onderzoekingstochten, die hij in het vooruit-
zicht had.

De bestemming van den nu gestichten ,,\'s Lands Planten-
tuin", de inrichting, die wij vanaf het jaar 1817 als het middel-
punt van het wetenschappelijk botanisch onderzoek van Java

en de Buitenbezittingen kunnen beschouwen, was tweeërlei; in
de eerste plaats zal „zulk eene plaats niet alleen kunnen dienen
ter aankweking van vele gewassen, die in onze kolonie inlandsch
zijn, maar men zal aldaar ook voorloopig de kuituur van vele
andere nuttige gewassen kunnen beproeven", en bovendien
„zal zij al nader geschikt zijn tot een kweekschool en verzamel-
plaats van planten, welke van hier voor onderscheidene kruid-
tuinen en soortgelijke stichtingen in verschillende gewesten en
in Nederland verlangd worden\'\'. De bestudeering van Indische
planten, die in onherbergzame streken groeien, om dus van
merkwaardige gewassen een meer nauwkeurige kennis te ver-
krijgen, lag dan ook volkomen in de lijn van Reinwardts
ruime opvattingen.

Na het overwinnen van talrijke moeilijkheden, vooral door
het gebrek aan werkvolk veroorzaakt, kon den iSdcn Mei 1817,
dus nauwelijks een maand, nadat Reinwardt zijn voorstel bij
Commissarissen-Generaal had ingediend en door deze bestuur-
deren hierop een beslissing was genomen, een aanvang met
de werkzaamheden gemaakt worden. Die datum, door Trkuh \')
terecht „de geboortedag van \'s Lands Plantentuin" genoemd,
is een keerpunt in de geschiedenis van het koloniaal-weten-
schappelijk onderzoek. Vaak, zoo bijv. door De Vkiese\') en
Veth ^j) wordt de wetenschappelijke beteekenis van \'s Lands
Plantentuin onderschat; Vetii\'s woorden: „niet enkel, en zelfs
niet in de eerste plaats, tot bevordering van de wetenschap-
pelijke kennis der plantenwereld, maar vooral met het doel om
het nuttig gebruik op te sporen dat van vele planten kan
gemaakt worden, en om zich de gelegenheid te openen tot

\') M. Treub. 1891. Korte Geschiedenis van \'s Lands Plantentuin. (In: \'sLands
Plantentuin te Buitenzorg. 18 Mei 1817—18 Mei 1892. Batavia p. 1-58)- !>• 7-

•) W. H. de Vriesk, 1858 (en J. Pijnappel), p. 58.

^s) P. J. .Veth, 1884. p. 117.

allerlei proeven in het belang der verschillende takken van
industrie in Indië en in het Moederland", zijn dan ook een
gedeeltelijke miskenning van Reinwardts ruim-opgezette plannen
en worden terecht tegengesproken door Treub, die met liefde
gebruik gemaakt heeft van de gelegenheid, hem door zijn ambt
van directeur van den Plantentuin geboden, uit de archieven dier
instelling een geschiedkundigen ontwikkelingsgang samen te
stellen en wien wij dan ook een tweetal historische overzichten
danken; één, een uitvoerige „Geschiedenis van \'s Lands Plan-
tentuin te Buitenzorg"¹), waarvan helaas slechts het eerste
gedeelte verschenen is, hetwelk het tijdvak 1817—1844 be-
handelt en een andere „Korte Geschiedenis van \'s Lands
Plantentuin", versierd met de portretten der leiders (Reinwardt,
Blume, Hasskarl, Binnendijk, Scheffer) en een inleiding vormend
tot het gedenkboek ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan uit-
gegeven ^a). Nadrukkelijk zegt Treub ³): „Uit al het aangehaalde
blijkt, dat de meening, als zoude te Buitenzorg oorspronkelijk
een proeftuin zijn gesticht, uit welken zich eerst veel later een
botanische tuin ontwikkeld zou hebben, door de geschiedenis
geheel wordt weersproken. Een botanische tuin was het, tot
welks oprichting op Java den is^dcn April 1817 werd besloten,
eene wetenschappelijke instelling dus, wier groote praktische
beteekenis van den aanvang af werd voorzien en voorbereid".

Zoolang Reinwardt in Indië bleef, berustte bij hem het
hoogste beheer van \'s Lands Plantentuin; hij was echter uit
den aard zijner werkkring heel weinig te Buitenzorg, zoodat
Hooper dan ook de dagelijksche leiding in handen had. De
talrijke reizen, door Reinwardt, vergezeld van Kent, gedaan,

1  Van 1817 tot 1844. (Meded. \'s Lands Plantentuin. VI. 1889. 79 pp.).

») Zie M. Treub, 1892.

3) M. Treub, 1892. p. 5-

stelden hem in staat steeds meer materiaal voor den Plantentuin
bijeen te brengen, planten en zaden naar Buitenzorg te verzenden,
waar ze dan door Hooper\'s zorgen een plaats in den tuin vonden.
Maar niet alleen de flora der bezochte streken wekte Reinwardt\'s
aandacht; zijn veelomvattende geest hield zich bezig met het
onderzoeken en verzamelen van natuurvoorwerpen in den ruimsten
zin; een in Juli 1817 aangevangen reis der Commissarissen-
Generaal v. d. Capellen en Elout, door Reinwardt meegemaakt,
welke reis zich over bijna geheel Java, van Cheribon tot Besoeki,
uitstrekte, stelde hem in staat voortdurend te verzamelen, van
alles, wat zijn aandacht trok, preparaten te maken, skeletten
en huiden te bewaren en een groote collectie insecten bijeen
te brengen. Alle op deze tochten ten behoeve der wetenschap
gemaakte verzamelingen werden, met nog een belangrijke
hoeveelheid schelpen en koraalgewassen uit de Molukken, een
aantal mineralen en delfstoffen uit Java, China, Bengalen, ver-
zonden met het linieschip „Amsterdam" om na aankomst in
het vaderland aan verschillende musea te worden rondgedeeld.
In September 1818 volgde met de „Ida Aleida" een tweede
bezending; in Februari 1819 een derde, waaronder tal van
zeldzame vogels en insecten, planten voor \'s Rijks Academie-
tuinen en teekeningen van A. J. Bik, den teekenaar, die
Reinwardt toegevoegd was, en een keurbende Indische kleeder-
drachten. Al deze verzamelingen, de resultaten van twee jaren
ingespannen arbeid, van onvermoeid reizen en trekken, werden
door het spel der zee vernietigd; de drie schepen werden door
hevige stormen overvallen en verongelukten: het noodlot wilde
wèl den onvermoeibaren Reinwardt tarten! „Zou het te verwon-
deren geweest zijn", zegt P. J. Veth \'), „zoo hij, dit wreede
spel van het noodlot moede, alle verdere nasporingen opgegeven

en de handen in den schoot gelegd had?" Veeleer werkten al
deze tegenslagen als krachtige prikkel; in den loop van 1819
ondernam Reinwardt nog groote tochten naar de Preanger-
bergen Salak en Gedeh, waar hem in \'t bijzonder de groote
uitgestrektheid van het nog te bewerken gebied opviel. Het
schijnt, dat Neptunus voor een dergelijk onverwinbaar door-
zettingsvermogen eerbied koesterde; van nu af aan eischte hij
geen enkel van Reinwardt\'s zendingen meer als slachtoffer

zijner zeeën op.

Intusschen was Reinwardt\'s tijd, bestemd voor zijn verblijf
in Indië, verstreken; oorspronkelijk was deze op twee jaar
bepaald, hoogstens tot vier te verlengen, doch Reinwardt wilde
geen onvoltooid werk achterlaten. Door medewerking van den
Gouverneur-Generaal v. d. Capellen, een man met een ruimen
blik en een ruime schatkist (misschien beschouwde hij deze
wel eens als te ruim), verkreeg hij verlenging van zijn opdracht
en werd hem in Juli 1820 toegestaan tot het einde van 1821
in de tropen te blijven, om dan in September 1822 het ambt
van Hoogleeraar te Leiden te aanvaarden, een waardigheid,
waartoe hij reeds in 1819, na den dood van den grooten
Brugmans, geroepen was, en ondertusschen in dezen tijd een reis
te maken naar Timor, de Molukken en Noord-Celebes. Van deze
reis, die belangrijke resultaten opleverde, kwam hij in Maart
1822 te Buitenzorg terug, om 24 Juni d. o. v. naar het vaderland
scheep te gaan.

De indruk, dien wij krijgen, als wij de resultaten van Reinwardt\'s
werk in het belang van de natuurwetenschap overzien, is onge-
twijfeld die van teleurstelling. Reinwardt\'s arbeidzaamheid was,
wij zeiden het reeds, onbegrijpelijk; zijn organisatorisch talent
heeft aan Indië den Plantentuin geschonken; zijn altijd-werkende
geest en zijn onvermoeibaar lichaam stelden hem in staat, reizen
en bergbeklimmingen te ondernemen, waarvoor menig ander

teruggedeinsd zou zijn ; de liefde voor zijn vak heeft hem bij
het maken van zijn verzamelingen steeds bezield en hem behoed
voor neerslachtigheid, die toch zoo licht het gevolg van de
aan zijn verzamelingen overkomen rampen had kunnen zijn.
Maar met dat al hadden wij van een man als Reinwardt meer
mogen verwachten, wat zijn professoraat betreft; wat hij na de
aanvaarding van dit ambt te Leiden verricht heeft, was in
hooge mate teleurstellend. Zeker, het is begrijpelijk, dat een
nauwgezette persoonlijkheid als Reinwardt ongetwijfeld was,
zooals Veth\') ter zijner verdediging aanvoert, „of geen of een
uitstekend leeraar wilde zijn, en volkomen besefte, dat hij, het
laatste kiezend, daaraan al zijn krachten had te wijden", maar
onbegrijpelijk en onwaardig is m. i. de verklaring, die Veth
geeft: „te meer daar hij de verbazende vorderingen had in te
halen, door de natuurkundige wetenschappen, en inzonderheid
door de chemie, in het tijdperk zijner zevenjarige uitlandigheid
gemaakt". Op nog een eigenaardige gevolgtrekking in de
overigens uitmuntende reinwardt-biographie van Veth¹) wil
ik hier de aandacht vestigen: Veth haalt uit Reinwardt\'s
inaugureele rede (3 Mei 1823³), de woorden aan: „daarom heb
ik mij in Indië op de studie der natuur toegelegd, zooveel de
talrijke verplichtingen aan mijne veelzijdige taak verbonden, maar
cenigszins veroorloofden", en vindt hierin een verklaring,
>,waarom hij tot het einde van zijn lang leven de nog steeds
bier en daar opduikende hoop heeft teleurgesteld, dat hij een
duurzaam gedenkteeken van zijne nasporingen stichten zou\'.
Voor een verschil in werkzaamheid tijdens de Indische periode

en tijdens zijn Hoogleeraarschap is de veelomvattendheid van
den Indischen werkkring toch geen verontschuldiging.

Hoe dit nu zij, het is niet te ontkennen, dat het verder
verloop van Reinwardt\'s wetenschappelijk leven over het
algemeen teleurstelling gewekt heeft, en gedeeltelijk met recht.
Reinwardt, die getuige zijn inaugureele redevoeringen en zijn
voordrachten, die hij in het Kon. Ned. Instituut (de tegen-
woordige Kon. Acad. van Wet.) hield, over een zeer vloeiende
en welgevormde stijl beschikte, heeft zich nooit de moeite
gegeven, zijn talrijke in Indië opgedane ervaringen tot een
boek te verwerken en niet meer gepubliceerd dan een zeer klein
getal wetenschappelijke verhandelingen, terwijl toch in zijn
nalatenschap een belangrijk dagboek van zijn laatste reis
gevonden werd, kort na zijn overlijden (8 Maart 1854) door
het Kon. Inst. voor Taal-, Land- en Volkenkunde van Ned.-
Indië uitgegeven \'). Hierin vinden we, behalve een uitvoerige
levensbeschrijving door De Vriese, nog afgedrukt een door
Reinwardt gehouden voordracht (27 Dec. 1827 in het Kon.
Inst.): „Over de natuurlijke vruchtbaarheid der Oost-Indische
eilanden, en bijzonder van Java, en over de waarschijnlijke
oorzaken daarvan", en voorts o. a. opgaven van al wat door
Reinwardt ten behoeve der musea naar het vaderland verzonden
is. Bovendien heeft De Vriese gezorgd voor een eenigszins
samenhangende uitgave van Reinwardt\'s platenverzamelingen •),
een grootsch opgezet, maar onvolledig gebleven werk, gewoon-

lijk als „Plantae Reinwardtianae" bekend. De Vriese ontving bij
de bewerking hulp van Miquel, Weddell, Buse en van de Sande
Lacoste. terwijl behalve mossen en levermossen, slechts een
14-tal phanerogamenfamilies verschenen zijn.

Onze Regeering achtte gelukkig met de zending van Rein-
wardt haar taak, het Indisch natuuronderzoek te bevorderen,
niet afgeloopen; een nog veel grootscher plan werd ontworpen
en in de bijzondere aandacht des Ministers aanbevolen door
Van Swinderen en Temminck, hoogleeraren te Groningen en te
Leiden; een in waarheid „Koninklijk" besluit kroonde den
2den Mei 1820 de voorbereidingen. Op dien dag werd de
„Natuurkundige Commissie voor Nederlandsch-Indië" in het
leven geroepen.

„In aanmerking nemende", aldus vangt het bedoelde K. B.
aan, „de aanstaande terugkomst van den heer Reinwardt, en
willende meer en meer bevorderen de kennis van de natuur-
lijke gesteldheid en van de voortbrengsels in de Oost-Indien----

Hebben besloten en besluiten: De Heeren H. Kuhl, Doctor
in de Wis- en Natuurkunde en J. C. van Hasselt, worden
benoemd om, onder de orders van onzen Gouverneur-Generaal,
de Nederlandsche bezittingen in Oost-InÖiÖ te bereizen, met het
bepaalde doel, om de wetenschappelijke kennis van de voort-
brengselen der Natuur, in die landen, uit te breiden". Uit deze
woorden blijkt, hoezeer het wetenschappelijk karakter der In-
dische Commissie op den voorgrond gesteld werd, hoe er dus
«en belangrijke wijziging ten goede gekomen was in de richting,
waarin de Regeering meende te moeten werken. Reinwardt\'s
opdracht was, zagen wc, in de eerste plaats op de practijk
gericht; de taak, aan het vriendenpaar Kuiil en Van Hasselt
°Pgclegd, was van zuiver ideëelen aard. Hun werd nog toege-
voegd\'een ontleedkundige G. van Raai.ten en een teekenaai
J. Heultjes. Behalve dat zij de beschikking kregen over een

belangrijke som voor aankoop van instrumenten en hulp-
middelen, werd hun toegezegd, dat zij na afloop der reis, die
op vier a zes jaar berekend was, nog gedurende drie jaar een
gratificatie van ƒ1200 zouden ontvangen, teneinde de in Indië
bijeengebrachte aanteekeningen, afbeeldingen en verzamelingen
te kunnen bewerken.

Hoe was de aandacht der Regeering gevallen op de twee
jonge mannen Kuhl en Van Hasselt? Wie was de raadsman
in deze zaak, door wiens invloed werd dit ondernemende
studentenpaar voor een dergelijke zware taak uitgekozen? On-
getwijfeld was dit Van Swinderen, die reeds op 29-jarigen
leeftijd professor aan de Groningsche Hoogeschool was en die
door zijn gemakkelijken omgang, zijn ideale gaven als leer-
meester, Kuhl en Van Hasselt zoowel aan zich als aan elkaar
gehecht wist te maken. Van Van Swinderen is het getuigenis
gegeven, dat hij was „de steeds plannen beramende, de geest-
driftige, de arbeidzame", en inderdaad blijkt wel uit de levens-
geschiedenissen van zijn leerlingen Kuhl en Van Hasselt, hoe
groot de prikkelende en aanvurende invloed was, die van hem
als hoogleeraar in zijn jonge jaren (later heette hij „een on-
gemeen deftig en suffeant professor") uitging.

De levensgebeurtenissen van Kuhl en Van Hasselt zijn
nauwverbonden; vanaf het oogenblik hunner kennismaking
waren zij steeds met elkaar; samen verheugden zij zich in een
voordeel, aan een van hen te beurt gevallen, samen over-
wonnen zij de moeilijkheden, die zij op hun weg ontmoetten.
Hun beider lotgevallen na te speuren en aan het vergeetboek
te ontrukken, hun jong en krachtig levensvuur, hun aanleg en
wetensdrang, onweerstaanbaar zelfs in de vermoeiende en uit-
puttende tropen, hun liefde voor hun werk, hun geduldvolle
toewijding en geduldelooze onderzoekingsbegeerte, dat alles
tot één levensware en warmte-stralende schildering te ver-

werken, is de taak geweest, waaraan Greshoff ^l) een deel van
zijn arbeid van groote waardeering gewijd heeft. Greshoff\'s
biographie van Kuhl en Van Hasselt is niet alleen een levens-
beschrijving, het is een levensafspiegeling, die het leven zelf
weergeeft en den lezer doet gevoelen van hoe edelen aard de
persoonlijkheid dier beide vrienden was. Treffend zijn de
woorden, die Greshoff in het laatste stukje van zijn zoo vol
warmte geschreven schets zegt: „ t Is waar dat zij zichzelven
niet gespaard hebben, maar konden zij het? Verbiö de lava,

dat zij gloei____" Treffend om de groote tragiek, die er achter

verborgen ligt, maar heerlijk aandoend om de groote warmte
van karakter van levensbeschrijver en beschrevenen, waarvan
deze woorden getuigen.

Het jaar 1797 was beider geboortejaar; Johan Coenraad
^van Hasselt was de oudste zoon van den Doesburgschen
burgemeester en werd op 26 Juni geboren; Kuiil\'s vader was
voorzitter van het gerechtshof in Hanau aan den- Main, de
merkwaardige half-Nedcrlandsche stad, waaraan we ook onzen
Rumi\'hius danken, en waar Heinrich Kuhl den 17de» September
het levenslicht zag. Beiden toonden reeds vroeg liefde en
neiging voor natuurstudie; beiden zijn, wij mogen wel zeggen
ontdekt door Prof. Van Swindkren. In Januari 1816 wordt
Van I Iasselt aan de Groningsche Hoogeschool ingeschreven
als medicinae studiosus, teneinde later in staat te zijn voor
zichzelf en zijn moeder, (zijn vader stierf in 181S) te kunnen
morgen. Maar in zijn vrijen tijd gaf Van Hasselt zich geheel
aan zijn natuurhistorisch werk; de onzekerheid als dienaar dier
ideale wetenschap een loonend beroep te kunnen vinden, dwong
hem, daarnaast zich op medische studiën toe te leggen. Dat-

\') M. Greshokk, 1903. Kuhl cn Van Hasselt. Ken episode in het Neder-
\'andsch-Indisch natuuronderzoek. (Album der Natuur. 1903- P- i-«enoo 00,.

zelfde dualisme vinden wij in Kuhl terug; in een zijner brieven
aan zijn vriend Hendrik Boie treffen wij de volgende hiervoor
getuigende uitlating aan : „De rechtsgeleerdheid wil mij volstrekt
niet in het hoofd, en ik geloof daarom het best te doen met
de geneeskunde als mijn hoofdvak te kiezen, wanneer er zich
niet schielijk een gunstiger uitzicht opent, dat ik mij geheel
en uitsluitend aan de natuurlijke historie kan wijden". Heeft
Kuhl een voorgevoel gehad van wat komen zou? Het moet
ons, die achteraf den ganschen loop van zaken kunnen be-
schouwen, wel treffen van hoe merkwaardig-profetischen aard
deze woorden zouden worden.

Op een voetreis in gezelschap van eenige collega\'s kwam
Van Swinderen in den zomer van 1816 te Hanau, kort voordat
Kuhl naar Heidelberg zou vertrekken om daar medicijnen te
gaan studeeren. Als vanzelf komt het tot een kennismaking
tusschen den jongen Kuhl, die door den persoonlijken omgang
met een paar voortreffelijke geleerden, onder wie de bekende
botanicus K. F. von Gaertner, en door de hulp en leiding, die
hij aan het naturaliën-ruilkantoor van zijn overleden leermeester,
dokter Leisler, gaf, reeds op jongensleeftijd groote natuur-
historische kennis bezat en den wat ouderen, maar als persoon
nog jeugdigen, professor Van Swinderen. De Groningsche hoog-
leeraar toonde hierbij over een zeldzame menschenkennis en
een groote welwillendheid te beschikken; hij rustte niet voor-
dat hij aan Kuhl een assistentsplaats aan zijn museum had
aangeboden en zoodoende de wetenschap en Kuhl beiden een
grooten dienst had bewezen. Kuhl ging dus niet naar Heidel-
berg om daar tegen zijn natuur in medisch student te worden,
maar hij trok naar ons land, naar Groningen, waarheen hem
een aantrekkelijke werkkring onder Van Swinderen lokte. Zoo
kwam ook hij in aanraking met Van Hasselt, een kennismaking,
die tot een levensvriendschap leiden zou. Kuhl\'s groote faunis-

tische kennis en Van Hasselt\'s meer theoretische physiologische
studiën vulden elkaar aan; Kuhl had het groote voordeel, dat
hij al zijn tijd aan natuur-historisch werk geven kon, dat hij in
gezelschap van Van Swinderen tochten maakte en zoo ook de
voor hem vreemde en daardoor aantrekkelijke zeefauna leerde
kennen; Van Hasselt moest een groot deel van zijn dagen
afstaan aan geneeskundigen arbeid, maar leerde hierdoor op
breeder basis werken en de niet-systematische vakken, als
physiologie, waardeeren.

Een door de Groningsche Philosophische Faculteit, waar-
schijnlijk wel op Van Swinderen\'s voorstel, uitgeschreven prijs-
vraag: ,,Over de geleidelijke overgangen in de klasse der
zoogdieren", zette beide vrienden aan het werk; Kuiil, met
zijn ongetwijfeld grooter aanleg en zijn betere kennis van
diervormen, behaalde de gouden eerepenning, Van Hasselt
kreeg de zilveren, terwijl aan beiden het eere-lidmaatschap
van het Natuurkundig Genootschap aangeboden werd (1817).
Samen werkten zij aan vergelijkend-anatomische onderzoekingen;
hun „Bcitriigc zur vergleichende Anatomie" verscheen als
resultaat daarvan in 1820; en samen maakten zij in 1818 een
voetreis door Duitschland, waar ze o. a. met Lorenz Oken
kennis maakten. In den tijd op het museum bewerkte Kuhl
nog een index van de museumvoorwerpen en van enkele oudere
plaatwerken, waarvan de nomenclatuur niet meer in overeen-
stemming met die van Kum.\'s tijd was.

In het begin van 1819 kreeg Kuhl van uit den Haag een
tijding, die hem „als een electrische schok" trof, zoo schreef
hij aan Van Swinderen: de Minister deelde hem mede, dat
11de gunstige rapporten, welke aan den Koning gedaan waren,

Hoogstdenzelven het oog op hem hadden doen slaan, als iemand,

die met vrucht eene of meer koloniën van den Staat zou
bereizen, ten einde de alsnog ongekende schatten, welke e

natuur aldaar zoo ruimschoots oplevert, aan de geleerden van
het moederland en van Europa te doen kennen". En Kuiil, die
wel begreep, hoe hij deze opdracht aan den invloed van
Van Swinderen en Temminck te danken heeft, weet niet, hoe
hij hun zijn vreugde zal meedeelen. Teneinde volkomen voor
deze zware taak berekend te zijn, wordt hij eerst door de
Regeering in staat gesteld, studiereizen naar Londen en Parijs
te ondernemen, om daar de schitterende verzamelingen van
British Museum en Muséum d\'Histoire naturelle door te werken.
Zoo gaat hij in April 1819 met Temminck naar Londen, waar
hij reeds als bekende ontvangen wordt: de Engelschen beschouw-
den hem, zegt Gresiioff, als „a coming man". De rijke collecties
van British Museum, van Linnean Society, van Kew Gardens
hielden hem een viertal maanden bezig; den óden Augustus
vinden we hem te Groningen terug, waar hij op dien dag
honoris causa tot Doctor phil. bevorderd werd. Op de reis
naar Parijs vergezelt Van Hasselt hem; Kuiil besteedt al zijn
tijd aan de verzamelingen van het Muséum, waarbij hij hulp
en voorlichting genoot van Cuvier, Lamarck en Humholdt, als-
ook aan de platencollecties van Lesciienault de la Tour (zie
blz. 80); Van Hasselts doel was het bezoeken van klinieken
en hospitalen, maar toch kan hij niet nalaten een groot deel
van den dag met Kuiil in het museum door te brengen. Reeds
deze studiën in Europeesche musea stelden Kuiil in staat, een
werk te schrijven van groote beteekenis, een getuigenis voor
zijn groote gaven: „Beiträge zur Zoologie", in 1820 te Frankfurt
versehenen, een vooral systematische arbeid, waarin vele nieuwe
soorten van gewervelde dieren beschreven werden. Daarnaast
bewerkte hij een uitvoerige monographie der papegaaien, die
in het negende deel der Nova Acta Ac. Caes. Leopold., een
plaats vond, het geleerde genootschap, dat reeds Rumphius
onder zijn leden telde, en in Kuhl\'s tijd o. a. nog Reinwardt,

Blume, Temminck, Van Swinderen. Kort na hun terugkomst uit
Parijs promoveerde Van Hasselt (13 Mei 1820) op een dissertatie
over de veranderingen tijdens de ontwikkeling der kikvorschen-
Inmiddels was het Koninklijk Besluit verschenen, waarbij
aan hen beiden de opdracht gegeven werd, het natuuronderzoek
van Oost-Indië op zich te nemen, en zij wachtten niet langer
dan noodig was om zich van de noodige hulpmiddelen en uit-
rusting te voorzien. In Juli 1820 reeds vertrokken ze van Texel,
hielden zich onderweg bezig met het onderzoek der zeefauna
en van Madeira\'s rijke planten- en dierenwereld, waarvan ze
steeds uitvoerige berichten aan Van Swinderen stuurden, om
in Dec. 1820 in Bantam den Javaanschen bodem te betreden,
en kort daarna Batavia, het einddoel hunner zeereis, te bereiken.
Terstond begaven ze zich van hier naar Buitenzorg, het centrum
van regeering en wetenschap, waar v. d. Ca tellen hen hartelijk
ontving, en waar ze ook Reinwardt troffen, zich voorbereidend
voor zijn laatste groote reis. De rijke natuur van Bogors
omgeving hield hen den eersten tijd bezig; deze streek, het
best onderzochte deel van Java, gaf hun voldoende materiaal
om zich in de Indische fauna en flora in te werken, en natuurlijk
vulden zij, dank zij hun aangeboren speurdersnatuur, ook hier
nog tal van ontbrekende stukken in onze kennis aan, ook hier
ontdekten zij een aantal nieuwe soorten. Hoe zeer ze het groote
belang inzagen van nauwkeurige faunistische en floristische
studiën voor andere biologische vakken, als bijv. diergcographie,
een belang, dat in onzen tijd van overheerschende physiolo-
gische en biologische onderzoekingen vaak te klein geschat
wordt, blijkt uit een opmerking van Kuhl in een in Juli 1821
te Tjihandjawar, aan den voet van den Pangerango, geschreven
brief: „Het is inderdaad zeer merkwaardig, dat geene van al
onze slangen op het vaste land van Indië voorkomt. Dit schijnt
mij niet alleen een merkwaardig feit voor de geographische

verspreiding der ophidia, maar iets zeer merkwaardigs voor
de geschiedenis van het ontstaan van Java" \'). Belangrijk zijn
ons vooral deze woorden ter kenschetsing van Kuiil\'s verziende
blik, wanneer we bedenken, dat in 1821 van eenige vaststaande
evolutie-theorie nog geen sprake was.

Behalve Buitenzorgs omgeving werden de hieromheenliggende
Preangerbergen: Salak, Gedeh, Pangerango bezocht en be-
klommen, tochten, op zich zelf reeds zwaar en vermoeiend,
maar voor hen uitputtend, omdat natuurlijk in die tropische
streken het verzamelde materiaal zoo spoedig mogelijk bewerkt
moest worden. En toch wisten Kuiil noch Van Hasselt zich
in hun arbeid te beperken, zichzelf te dwingen een langen tijd
achtereen rust te nemen : er was nog zoo ontzaglijk veel te
doen. Van Hasselt, de minst vurige, en eigenlijk ook de meest
overleggende der twee vrienden, gevoelde dit wel als een
naderend gevaar; uit zijn brieven blijkt, hoe hij vaak voor
Kuhl\'s gezondheid bezorgd was, hoe hij vaak tevergeefs ge-
poogd heeft, Kuhl tot zelfbeperking te dwingen. En het
noodlot wilde, dat Van Hasselts bezorgdheid helaas niet over-
bodig was: na een uiterst moeitevollen tocht werden zij, over-
nachtend in een primitief opgeslagen hut, door zware tropische
regens overvallen; uitgeput en doornat kwamen ze in Buiten-
zorg aan. Zijn ijzeren gezondheid deed Van Hasselt herstellen,
maar de lichamelijk veel zwakkere Kuhl was tegen een der-
gelijke zware inspanning niet bestand; een levcraandocning
deed de ziekte een ongunstig verloop nemen; Kuhl stierf den
i^.en September 1821 te Buitenzorg, nog geen negen maanden
na zijn aankomst in Indië. De woorden van Van Hasselt:
.,Kuhl\'s te arbeidzame geest was niet geschikt voor een land
als Java, waar alles rust vordert", waren maar al te waar!

«) Algemeene Konst- en Letterbode. 1822. I. p. 99.

Vol wanhoop klinken Van Hasselt s woorden, waarin hij
aan hun beider leermeester en vriend, Van Swinderen, dit
schrikkelijk bericht meedeelt: „Ik heb mijn vriend verloren!"
En dan treft ons het waarachtige medegevoel van v. d. Ca-
pellen, den Gouverneur-Generaal, en we krijgen eerbied voor
hem als mensch, wanneer we zien, hoe deze Van Hasselt de
eenzaamheid verlichten wil, hoe deze hem in zijn huis opneemt,
om hem daar te laten verplegen, om zijn door een zoo droeve
ramp geschokte energie te doen herleven.

Twee dagen na Kuhl\'s dood, den i6en September, stierf
ook Kbultjes, de bekwame en zeer werkzame teekenaar der
commissie.

Het eerste werk, dat Van Hasselt ter hand nam na zijn
herstel, was het zooveel mogelijk in orde brengen van al het
totnogtoe verzamelde zoologische materiaal; de reeds begonnen
studiën over de flora aan te vullen en uit te werken, zoodat
ze, indien noodig, naar Europa gezonden konden worden;
verder voltooide hij in dezen tijd een monographie over de
Indische hoogcre Zwammen, die merkwaardige natuurkinderen,
wier aantrekkelijkheid voor natuuronderzoekers altijd van een
bijzondere bekoring is. Kuhl schreef er reeds over in een van
zijn brieven; hij vermeldde, hoe hun kleuren, die in onze
streken vaak dof en onaanzienlijk zijn, in deze tropische wouden
zich veel sterker en helderder voordoen.

Pogingen om de door Kuhl\'s overlijden opengevallen plaats
te doen bezetten door hun vriend H. Boie, die toenmaals
assistent van Temminck te Leiden was, faalden; de regcering
was te besluiteloos om terstond het werk met kracht door te
zetten. Zoo blijft Van Hasselt alleen met Van Raaltbn, voor
zoover hun gezondheidstoestand het toeliet zich bexighoudenc
met wetenschappelijk onderzoek. Eerst in Augustus 1822 ont er-
kernen ze samen een tocht naar Bantam, waar de onher g

zame en woeste natuur den onvermoeibaren onderzoeker nieuwe
moeilijkheden in den weg legde, maar ook weer schatten van
nieuw onderzoekingsmateriaal aanbood. Een jaar lang blijven
ze hier, steeds nog verzamelend, steeds onderzoekend en af-
beeldend, strijdend met het klimaat, met de hun gezondheid
ondermijnende tropische ziekten, tengevolge waarvan Van
Raalten in Maart 1823 het werk staken moest. De steeds
zorgzame v. d. Capellen zond nu den teekenaar J. Th. Bik
naar Bantam, om Van Raalten, die naar Buitenzorg terugging,
zooveel mogelijk te vervangen. En ook voor Van Hasselt zou
deze onderzoekingstocht te zwaar blijken; eind Augustus 1823
wordt hij opnieuw aangetast door een hevige buikziekte, zoodat
Bik alles in het werk stelt hem zoo spoedig mogelijk naar
Buitenzorg te vervoeren. Een tocht met onbeschrijfelijke be-
zwaren wordt volbracht; op zijn verzoek reizen Van Raalten
en een medicus, dr. Heyl hen tegemoet. Begin September
komt de treurige stoet te Buitenzorg; alle verzorging, alle wel-
willendheid van Van der Capellen schoot te kort; ook Van
Hasselt werd het slachtoffer van den helaas te grooten ijver,
door de eerste leden der Natuurkundige Commissie tentoon-
gespreid. Hij overleed den 8en September 1823; hem en zijn
boezemvriend Kuhl werd één graf gegraven; één gedenkteeken,
door Van der Capellen opgericht, herinnert den bezoeker van
Buitenzorgs schaduwrijken tuin aan de zoo vroeg geëindigde
levens dezer pioniers.

Het eerste, zoo vol moed begonnen, gedeelte van de werk-
zaamheid der Indische Natuurkundige Commissie had hiermede
een droevig einde gevonden. Op Van Raalten kwam nu de
verantwoordelijkheid te rusten voor de gemaakte verzamelingen;
dank zij zijn goede zorgen en zijn groote nauwkeurigheid werd
alles volkomen geordend in het Rijks-Museum van Natuurlijke
Historie te Leiden ontvangen. En aan Temminck komt de eer

toe, van deze belangrijke verzamelingen te hebben gemaakt,
wat er in de ongunstige omstandigheden, waarin ons Rijk in
dien tijd verkeerde, van gemaakt kon worden. De door Kuiil
en Van Hasselt bijeengebrachte verzamelingen werden zooveel
doenlijk aan specialisten ter bewerking toevertrouwd : Cuvier en
Valenciennes namen in hun standaardwerk \') de beschrijvingen
der visschen op-, Boie verzorgde in zijn „Erpétologie" "), waar-
van echter, nadat een aflevering verschenen was, de verdere
uitgave door den Belgischen opstand verhinderd werd, de
Amphibiën, Pe Haan de insectenverzamelingen. Temminck zelf
nam in zijn „Planches coloriées d\'oiseaux" een aantal vogel-
beschrijvingen op en in zijn „Monographies de Mammalogie" ⁴)
bewerkte hij de zoogdieren van Kuhl en Van Hasselt.

De botanische verzamelingen en aanteekeningen werden
bewerkt door Blume in zijn „Bijdragen tot de flora van Ned.-
Indië" ») en zijn „Rumphia, sive observationes botanicae"⁶), twee
standaardwerken van groote bcteckenis, maar waarin helaas te
veel op Blume\'s naam staat en te veel de schijn gewekt wordt,
als zou Blume zelf al het hierin bewerkte materiaal verzameld
hebben. Hoeveel de geleerde schrijver, die volgens getuige-

\') G. Cuvier ct NL Valknchnnes, 1828-1849. Histoire naturelle des poissons,
l\'aris, Strasbourg et Bruxelles. 1828-1849. 22 vol. 4°.

•) H. Boik, 1830. Krpétologie. (Van dit werk is mij geen exemplaar bekend).

s) C. J. Temminck et le Baron Meiffren Laugikr dk Ciiartrousr 1838-
>839. Nouveau recueil de planches coloriées d\'oiseaux, pour servir de suite et
de complément aux planches éluminées de Buflbn. Paris, 1838-39. 5 vol. gr. in 4.

<) C. J. Temminck, 1827-1841. Monographies de Mammalogie, ou description
de quelques genres de mammifcres, dont les espèces ont été observées dans les
différens musées de l\'Europe. Paris et Leiden. 1827-1841. a vol. 4°.

>) C. L. Blume, 1825-1826. Bijdragen tot de llora van Ned.-Indié. unge-
Reven door C. L. Blume. Batavia. 1825-1826. a vol. (17 afleveringen^

<) C. I.. Blume, ,835 -«848. Rumphia, «ive observationes bo.an.cac .mpnm«
de plantis Indiae orientalis tum penitus incognitis, turo quae m I br^s
Rumphii. Roxburghii, Wallichii, aliorum recensentur. Lugdun»
Amstelodami. 1835—1848. 4 vol. fol.

nissen een ijdel en despotiek man geweest moet zijn, hierbij
aan Kuhl en Van Hasselt te danken had, was zijn inziens niet
de moeite waard te vermelden! En nog een ander werk, tegen-
woordig buitengewoon zeldzaam, en onder invloed van den
Belgischen opstand eveneens onvoltooid gebleven, is op de
Orchideeën-monographie van Kuhl en Van Hasselt gebouwd :
prof. J. G. S. van Breda, hoogleeraar te Gent, begon in 1827
de uitgave van zijn groot folio-werk over de verzamelingen
van Orchideeën en Asclepiadeeën, door Kuhl en Van Hasselt
bijeengebracht. Zoo heeft ook prof. F. A. W. Miquel in zijn
„Flora van Nederlandsch-Indië" een volledige opsomming ge-
geven van de door Kuiil en Van Hasselt, „verwant door een
onbluschbaar verlangen naar natuuronderzoek en door een
schranderheid van geest"^a), bijeengebrachte plantencollecties.

Reinwardt had Indië verlaten; Kuiil en Van Hasselt waren
gevallen. Voor Plantentuin en Natuurkundige Commissie waren
dit ernstige gebeurtenissen. Voor zijn vertrek had Reinwardt
overwogen, in hoeverre Van Hasselt de aangewezen man voor
zijn opvolger zou zijn; het bezwaar, dat hij veel op reis zou
zijn, en toch ook nu hij alleen stond als lid der Natuurkundige
Commissie, een zware taak te vervullen had, deed Reinwardt
besluiten, niet hem, maar „den adjunct bij mij, en inspecteur
der vaccine, C. L. Blume, voor te stellen, die sedert eenigen
tijd eene meer dan gewone neiging voor de beoefening der
kruidkunde heeft betoond en in deze wetenschap reeds aan-
merkelijke vorderingen gemaakt heeft. Hij is daarenboven reeds

») J. G. S. van\' Breda, 1827—1829. Genera et species Orchidearum et Asclc-
piadarum quas in itinere per insulain Java collegerunt Dr. H. Kuhl et J. C. van
Hasselt. Vol. I. Gent, 1827—1829. Van dit zeldzame werk bevindt zich een
exemplaar in de bibliotheek van het Koloniaal Instituut.

\') F. A. W. Miquel, 1855. Flora van Nederlandsch-Indië. 3 dln. met 1 bij-
voegsel Sumatra. Amsterdam-Utrecht-Leipzig. 1855-1860. III. Inleiding, p. VI.

bekend met al hetgeen tot den gemelden tuin betrekking heeft
en deze zijne nieuwe betrekking zal voor hem tevens gedeel-
telijk eene vergoeding zijn voor den thans ophoudenden post
van adjunct bij mij". De beide hortulani J. Hooper en W. Kent
bleven aan den tuin verbonden.

Carl Ludwig Blume (geb. te Brunswijk 9 Juni 1796, overl.
te Leiden 3 Febr. 1862) was ten volle berekend voor zijn
nieuwe ambt. Terstond na de aanvaarding dezer betrekking
(zijn benoeming had 11 Juni 1822 plaats), maakte hij een begin
met het catalogiseeren van de voornaamste in den Hortus
Bogoriensis aanwezige planten; ruim een half jaar later, den
isten Februari 1823, was het werk voltooid, en kon de „Catalogus
van eenige der merkwaardigste zoo in- als uitheemsche gewas-
sen te vinden in \'s Lands Plantentuin te Buitenzorg" in het licht
verschijnen. Van 912 opgesomde planten zijn er 330 met R.
gekenmerkt, wat beteekende, dat deze planten reeds in manuscript
door Reinwardt beschreven waren. Blume heeft zijn tijd in
buitenzorg goed gebruikt; hard en nauwgezet werker, heeft
hij daar schatten aan botanisch materiaal bijeengebracht, die
hem nu en later moesten dienen bij de bewerking van zijn
reeds genoemde groote werken (zie blz. 107). Op zijn voorstel
werd een zekere Ai.exander Zippelïus in Dec. 1823 aan den
Plantentuin werkzaam gesteld, om in Juni 1825 den hortulanus
Kent, die tot „assistent bij den Inspecteur der koffiecultuur
voor het regentschap Limbangan" benoemd werd, te vervangen
en dus 2c hortulanus te worden. Zoo scheen de Plantentuin
zich in regeeringsgunst te mogen verheugen, en een tijd van
grooten bloei te zijn ingetreden, onder een hoogst bekwaam
en werkzaam directeur Blume, en een tweetal zeer kundige en
volijverige hortulani Hooper en Zippelïus.

In het voorjaar van 1826 pakten zich donkere wolken
boven Buitenzorg\'s Hortus samen. Den 4^dcn Februari van dat

jaar had de Commissaris-Generaal, Burggraaf du Bus de Gisignies,
het bestuur der Koloniën van v. d. Capellen overgenomen, met
de uitdrukkelijke lastgeving, hem in een vertrouwelijke opdracht
verstrekt, zooveel mogelijk de Indische finantiën, die door
v d. Capellen\'s wel wat al te royaal beheer in ongunstige
positie waren gekomen, weer in evenwicht te brengen. En als
een der eerste slachtoffers van de bezuinigingswoede vinden
we \'s Lands Plantentuin. In een rampzalig besluit van 7 Augustus
1826 wordt door Du Bus de post van Directeur van \'s Lands
Plantentuin opgeheven en wordt bepaald, dat voortaan slechts
één hortulanus, onder de onmiddellijke bevelen van den
Gouverneur-Generaal den tuin zal beheeren; zoodra Hooper
of Zippelius vertrok, zou hij niet vervangen worden. Juist in
denzelfden tijd vertrok Blume om gezondheidsredenen naar
Europa, zoodat de opheffing van het Directeurschap geen
moeilijkheden opleverde. Hoezeer we ook de bezuinigings-
maatregelen mogen goedkeuren, toch was dit radicale besluit,
waardoor Reinwardt\'s stichting ernstig werd bedreigd, naar
Treub\'s meening om tweeërlei redenen niet gerechtvaardigd \'):
„ic toonde de Regeering in het moederland de bezuiniging niet
zoover te willen doorvoeren, door de benoemingen van nieuwe
leden voor de Indische Commissie, en derhalve het natuur-
onderzoek van Indië krachtig te willen doorzetten; Du Bus
was dus „plus royaliste que le roi", en 2e wilde Du Bus zelf
de invoering van nieuwe cultures krachtig bevorderen: thee,
kaneel, kruidnagelen, peper, katoen, papaver, wijnstok, moer-
beziën voor zijderupsenteelt, al die planten werden beurtelings
onderzocht en hun cultuur in Buitenzorg\'s tuin beproefd; com-
missies ter bevordering van den landbouw werden in het leven
geroepen, zoodat we Du Bus niet mogen verwijten, den land

») M. Treub, 1889. p. 25.

bouw verwaarloosd te hebben". Bovendien werd in 1829 op
voorstel van de Hoofdcommissie van Landbouw, besloten tot
„den aanleg van den Gouvernements-Tuin te Weltevreden",
een tuin, „voornamelijk bestemd, om in de eerste plaats alle
soorten van vruchtboomen te bevatten, die men op Java en in
den Indischen Archipel aantreft, even zoo zeer als die planten
en heesters, die eenige geneeskundige deugd bezitten, en vooral
eindelijk die plantgewassen, die reeds zijn of zouden kunnen
worden, voorwerpen voor den landbouw, handel en de con-
sumptie" \'). De geheele zaak maakt sterk den indruk, alsof
het Du Bus in de eerste plaats 0111 opheffing der directeurs-
waardigheid te doen was; het lijkt mij dan ook volstrekt niet
onmogelijk, dat het besluit van 7 Aug. 1826 meereen persoon-
lijken aanval op den toenmaligen directeur Blume, wiens
hooghartigheid en ijdelheid wij reeds kennen, bevatte. De
„gezondheidsredenen", waarom Blume aftrad, kunnen zeer goed
een papieren voorwendsel geweest zijn.

Blume\'s werkzaamheid tijdens zijn Indische periode was
buitengewoon; zoowel in het belang van den tuin, als in dienst
der wetenschap, gaf hij zich geheel; tijdens de jaren 1822—1826
nam de tuin onder zijn beheer steeds in beteckenis toe. En
al heeft Blume in later jaren, in zijn hoedanigheid van Directeur
van \'s Rijks I lerbarium te Leiden, heel wat plannen beraamd,
die, indien ze ten uitvoer gebracht waren, den ondergang van
den tuin tengevolge zouden gehad hebben, toch mag dit alles
ons niet Bi.ume\'s groote verdiensten jegens den Hortus Bogo-
riensis doen vergeten. Behalve de samenstelling van den
Catalogus, op zichzelf een omvangrijk en hoogst verdienstelijk
werk, waarin vooral de beschrijvingen van talrijke nieuwe

\') Javasche Courant, dd. iS April 1829, no. 47- Zie P. H. v d Kemp,
P- 7-8.

soorten van beteekenis zijn, werkte Blume ook nu reeds aan
zijn „Bijdragen"¹), waarvan in 1825 en 1826 ter Landsdrukkerij
in Batavia een zeventiental afleveringen verschenen, tezamen
een boek van meer dan elfhonderd bladzijden vormend. En
van al deze bladzijden waren er slechts weinige van andere
hand, al het overige danken wij aan Blume\'s energie ^a). Boven-
dien bevatten ook de deelen 9, 10 en 11 van de Verhandelingen
van het Bataviaasch Genootschap, hetwelk in die jaren omstreeks
1825 in betrekkelijken bloei verkeerde, een viertal mededeelingen
van zijn hand, waaronder één van meer geographischen aard:
„Over de gesteldheid van het gebergte Gedé".

En de voortzetting van dit krachtig wetenschappelijk werk,
dat voor de toekomst van zoo groote beteekenis zou kunnen
worden, werd door het noodlottige besluit onmogelijk gemaakt,
gelukkig slechts voorloopig.

Dat de Regeering in het moederland deze gevoelens van
haar Commissaris-Generaal niet geheel deelde, en de bezuini-
gingsplannen niet zoover wilde doorvoeren, blijkt wel uit de
verdere lotgevallen van de Natuurkundige Commissie, die, hoe-
zeer ook nu en dan door geldelijke moeilijkheden in haar werk-
zaamheid belemmerd, toch nog tal van jaren na Van Hasselts
overlijden een opgewekte levenskracht toonde. Nog voor het
bericht van Van Hasselt\'s dood het vaderland bereikt had,
werden bij K. B. van 5 December 1823 tot leden der Natuur-
kundige Commissie benoemd Dr. H. Boik, sedert eenigen tijd
conservator aan Temmincks Museum, en Dr. H. Macklot, een

») Zie p. 107, noot 5.

») Een ander belangrijk werk van Blume met betrekking tot de flora van
Indiö was:

Flora Javae nee non insularum adjacentiuin, auctore Carolo I.udovico Blume,
adiutore Joanne Baptista Fischer. Bruxelles, 1828. 3 vol. fol.

en: Flora Javae et insularum adjacentium. Nova Series. Scripsit Carolus
Ludovicus Blume. Tomus primus. Amstelodami, 1858. fol.

vriend van Boie en door zijn bemiddeling ook aan het Museum
aangesteld, terwijl ter vervanging van den overleden teekenaar
Keultjes aan hen werd toegevoegd Salomon Muller, een jonge
man van eenvoudige afkomst, maar voor vvien een belangrijke
rol in het natuuronderzoek van onze koloniën weggelegd was.
Een paar maanden later benoemde de Koning nog als teekenaar
der Commissie een zekeren J. C. de Bruyn, een kunstschilder,
die echter al spoedig vervangen werd door P. van Oort.

Het vertrek dezer nieuwe leden zou nog langen tijd ver-
traagd worden: het bericht van Van Hasselts dood en de
daarop volgende aankomst in Leiden van zijn verzamelingen
en aanteekeningen hadden uitstel wenschelijk gemaakt. Boie\'s
hulp aan het Museum bij de bewerking van dit kostbare
materiaal was nog dringend noodig; Müller\'s bekwaamheid
in het prepareeren van dieren kwam ook hier goed te stade,
en zoo werd het December 1825, eer de vier reizigers
Texel verlieten.

Boie, Macklot en Müller waren buitenlanders. Boie\'s vader
was staatsraad aan het Deensche Hof en Landvoogd van Zuid-
Ditmarsen, waar Hendrik den 4.cn Mei 1794 te Meldorf geboren
werd. Gedwongen zichzelf een bestaan te veroveren, vertrok
hij in 1812 naar Kiel, 0111 zich daar op rechtswetenschap toe
te leggen, hoewel hij eigenlijk met hart en ziel natuurliefhebber
was. In 1814 verwisselde hij Kiel met Gottingcn, 0111 het volgend
jaar ook deze hoogeschool te verlaten en naar Heidelberg te
trekken. Hier voleindigde hij in 1817 zijn rechtenstudie, maar
werd kort daarna door den Hoogleeraar Tiedemann, die hem
om zijn grooten ijver en zijn liefde voor dierkundig onderzoek
krachtig steunde, aangezocht voor het ambt van conservator
aan het Heidelbergsch Zoologisch Kabinet. In 1821 riep Tem-
MINCK hem van dezen post naar Leiden, 0111 daar te helpen bij
de organisatie en de bewerking van het Museum van Natuurlijke

Historie¹). Boie had in 1821 van de Heidelbergsche Universiteit
het doctoraat honoris causa in de wijsbegeerte ontvangen.

Heinrich Christian Macklot, Frankfurter van geboorte
(20 October 1799), werd, na een drietal jaren als apothekers-
leerling te hebben gewerkt, in 1818 te Heidelberg als student
ingeschreven, en promoveerde hier 15 April 1822 tot Doctor
in de Wis- en Natuurkunde en de Geneeskunde. Op Boie\'s
verzoek kreeg hij een werkkring aan het Leidsche Museum.

De laatste van het drietal buitenlanders, Salomon Müller,
was de zoon van een Heidelbergschen herbergier. Hij kwam
door een toeval met Boie en Macklot in aanraking, wien de
ijver en bekwaamheid van den jongen Salomon terstond opviel.
Op hun voorstel kwam hij naar Leiden, waar ook Temminck,
die waarlijk met lofprijzingen niet royaal was, van Müllers
bekwaamheid een goeden indruk kreeg, en dan ook in 1825
aan den Minister meldde, „dat Muller, zoo noodig, wel berekend
was als reiziger op zich zelf op te treden".

In een ongunstigen tijd (juni 1826) kwamen de vier mannen
in Indië aan : v. d. Capellen had in Februari het bestuur aan
Du Bus overgegeven, en welke plannen deze ontwierp, zagen
we reeds: geld was er niet beschikbaar-, in het Kon. Besluit
hunner benoeming was van bezoldiging niet gesproken, alleen
waren Boie en Macklot „ten opzigte der personcele uitrusting
en provisioneele bezoldiging" gelijkgesteld met ambtenaren
3e klasse, maar daardoor achtte de Indische Regeering zich niet
verplicht hen te onderhouden. Boie klaagt dan ook herhaaldelijk
in zijn brieven over de behandeling, die ze van Du Bus onder-
vonden ; de oorlog op Midden-Java was wel een ernstig beletsel

») Zie de korte biographie van Boie in Handel, en Gcschr. v. h. Indisch
Genootschap: „Onderzoek leidt tot waarheid", V. 1858. p. 81. en

J. A. Susanna, 1830. levensschets van Hendrik. Boie. (In: Magazijn voor
Wetenschappen enz. verzameld door N. G. van Kampen. X. 1830. p. 203).

voor de regeering, „mais le traitement indigne, qu\'on fait
essuyer ici h. une commission scientifique, envoyée par le roi,
est au dessous de toute critique", en het is alleen te danken
aan den eerbied, dien hij voor den Administrateur van Onder-
wijs enz., Van Ewijk, heeft, dat hij de bijzonderheden niet in
Europeesche dagbladen publiceert. De iste secretaris van Du
Bus, Van de Poll, durft hem vragen, of 3000 gulden per jaar
voldoende zou zijn voor alle onkosten der Commissie en geeft
hun te verstaan, dat ze de verstandigste partij zouden kiezen,
door maar zoo gauw mogelijk naar huis terug te keeren.
Van Raalten staat aan de Commissie zijn spaarpenningen af,
Bom tracht zijn lotgenooten moed in te spreken en spoort ze
aan geduld te hebben, en Temminck richt een scherp schrijven
tot den Minister 0111 hem te verzoeken, den Commissaris-
Generaal over het schandelijke van deze behandeling te willen
onderhouden. Maar intusschen had Du Bus zelf gevoeld, dat
het zoo niet langer ging: hij verstrekte hun een paar keer
voorschotten, en betuigde zijn leedwezen over de vertraging,
die de regeling hunner bezoldiging ondergaan had; de Regecring
was ongcloofelijk overweldigd door dringende zaken. Du Bus
scheen echter wel tijd te kunnen vinden, den Franschman
Diard in staat te stellen een reis naar het nog volkomen on-
bekende Borneo te maken, wat voor de leden der Natuurkundige
Commissie natuurlijk achteruitzetting beteekende.

Eindelijk, in Februari 1827, wordt hun positie geregeld;
acht maanden na hun aankomst in Indtë neemt de Luit.
Gouv.-Gen. Merkus een besluit, waarbij aan Boie en Macklot
«-•en salaris van ƒ 500, aan Van Raalten van ƒ 300, en aan
Müller en Van Oort van ƒ 200 \'s maands toegekend wordt.
!n dien tijd had Boie in de omstreken van Buitenzorg, die reeds
door Kuiil en Van Hasselt grondig onderzocht waren, belang-
rijke waarnemingen over de vogelbevolking gedaan, vooral

over hun levenswijze, hun vlucht, hun geluid, en steeds deelde
hij in zijn brieven, o. a. aan Temminck, hierover bijzonderheden
mede. Een tijdlang wordt in de residentie Krawang vertoefd
(Dec. 1826—Mei 1827), waar Van Raalten op jacht door een
rhinoceros zwaar verwond werd, maar gelukkig herstelde.
Besloten wordt, dat de Commissie een aanvang zal maken met
het onderzoek van het nog zoo weinig bekende Sumatra.
ZiPPELius, de tweede hortulanus van Buitenzorgs tuin, sluit zich
bij hen aan; het vertrek naar Sumatra wordt vastgesteld op
eind September. Maar ook deze maand September zou,
als reeds driemaal vroeger, voor de Commissie noodlottig
worden: haar leider Boie wordt kort na \'s Konings verjaardag
(25 Augustus) ernstig ongesteld, om den 4en September te
vallen als vierde slachtoffer van het tropisch natuuronderzoek.
Met hem verloor de Indische Natuurkundige Commissie een
talentvol en energiek leidsman.

Het pleit voon Macklots karakter, dat hij besloot aan de
regeering voor te?» stellen, in Boie\'s plaats te benoemen den
Franschen onderzoeker Diard, een man van buitengewoon
groote gaven, maar een zeer eigenaardige persoonlijkheid, die
zich door zijn scherp en lang niet altijd even billijk optreden
en gedrag tal van vijanden gemaakt had en bij Temminck
dan ook niet gunstig aangeschreven stond. Maar Diard was,
zooals reeds door zijn zending naar Borneo bleek, een troetel-
kind der regeering; waren het du Bus\' Fransche neigingen, die
hen tot elkaar brachten? En Temminck zag heel goed in, dat het
voor het onderzoek van Indië van groot belang zou zijn, als
Diard de leiding op zich wilde nemen, en dat het verreweg
het verstandigste was, hem voor ons land te winnen, en zoo-
doende zijn betrekkingen met het Muséum te Parijs te doen
ophouden. Bovendien had Temminck ook vrij sterke Fransche
sympathiën, zoodat Diards landaard hem wel aanstond. Diard

zou voorloopig te Buitenzorg blijven; Macklot kreeg een
aanschrijving om met zijn vier medeleden een expeditie te
gaan meemaken naar de Zuidwestkust van Nieuw-Guinea, op
welken tocht Makassar en Amboina bezocht zouden worden,
terwijl ze op de terugreis Timor zouden bezoeken. Het zoo
weinig bekende Nieuw-Guinea, nog slechts door enkele reizigers
bezocht, Sonnerat in 1776 (zie blz. 67), Duperrey, Dumont
d\'Urville, Lesson (1824 en 1827), en wel vooral aan de Noord-
kust, had voor de leden der Commissie groote bekoring;
ongelukkig moest de commandant van de Triton, het expeditie-
schip, reeds na zes weken verblijf voor de kust van Nieuw-
Guinea wegens het groote aantal zieken aan boord tot ver-
trekken besluiten. In October 1828 kwamen Macklot en zijn
metgezellen op Timor aan, waar de Commissie voor het onder-
zoek der ertsen ruim een jaar bleef en waar twee der leden,
tic botanicus Zippemus en de anatoom Van Raalten, de eenige
overgeblevene van de oorspronkelijke Commissie, den dood
vonden (31 Dcc. 1828 en 17 April 1829). Zoowel in zoologisch,
als in mineralogisch en botanisch opzicht was deze Triton-
expeditie van groot belang.

Toen zij in het laatst van 1829 te Buitenzorg teruggekeerd
waren, werd aan Diard en Macklot de titel van „dirigeerend
lid der Natuurkundige Commissie" toegekend, terwijl de Com-
missie bij Kon. Besl. van 25 Juli 1830 aangevuld werd met den
botanicus P. W. Korthals en de preparateurs D. H. R. van
Gei -di-:r en B. N. Overdijk. De overgebleven leden vertoefden
tot de aankomst der nieuw benoemden op Buitenzorg, om dan
in Mei 1831 gezamenlijk, uitgezonderd Diard, die voor de rege-
Üng te Buitenzorg bleef, een reis langs de noordkust van Java
te ondernemen en langs de zuidkust terug te keeren. In het
volgend voorjaar vertoefde de Commissie in Krawang, toen daar
op 8 Mei liet Chineezen-oproer uitbrak. Daarbij werden alle

Europeesche huizen te Poerwakarta door brand vernield, ook
dat, waarin Macklot verblijf hield en waar hij al zijn resultaten
van de tochten naar Nieuw-Guinea en Timor en waarschijnlijk
ook een aantal manuscripten van Boie bewaarde. Macklot zelf
kon nog bijtijds vluchten; van zijn bezittingen werd niets gered.
Bij een gevecht, den i2en Mei daarop met de Chineezen ge-
leverd, werd Macklot door lanssteken vermoord.

Teneinde alles weer zooveel mogelijk in orde te brengen,
vertrok de Commissie naar Buitenzorg; maar het scheen alsof
de moed om opnieuw aan het onderzoek te beginnen, sterk
verminderd was. Een vol jaar hielden de overgebleven vijf
leden te Buitenzorg verblijf om pas in Mei 1833 weer een
onderzoekingstocht aan te vangen, en wel naar de Padangsche
landen: Van Oort, Korthals en Muller vertrokken hierheen,
terwijl Van Gelder en Overdijk in Januari 1834 volgden.

Ook deze Sumatra-tocht zou één van de leden der Commissie
als offer eischen, en weer was het de Septembermaand, die
noodlottig werd: 24 September 1834 sterft P. van Oort te
Padang, na een ruim achtjarig verblijf in Indië. Tot het laatst
van 1835 bleven de anderen op Sumatra; voornamelijk Tapa-
noeli en de residentie Padang werden onderzocht. In December
van dat jaar werden alle verzamelingen naar Europa verzonden.

Het had de aandacht van den Gouverneur-Generaal ge-
trokken, dat van de talrijke reizen, door de leden der Natuur-
kundige Commissie gemaakt, nog zoo weinig vruchten gezien
waren; het bewerken der resultaten ging z.i. niet vlug en vooral
niet systematisch genoeg. De grootsche plannen door Temminck
gemaakt, om o.a. een uitvoerig verzamelwerk: Galérie zoölo-
gique, waarvan Boie\'s Erpétologie het eerste deel zou vormen,
uit te geven, waren door allerlei ongunstige omstandigheden,
o.a. door den Belgischen opstand en zijn gevolgen, niet tot
uitvoer gekomen. Om nu de werkwijze der Commissie zoo

goed mogelijk te regelen, vaardigde de Gouverneur-Generaal,
na overleg met Diard, een resolutie uit (27 Februari 1836),
waarbij bepaald werd, dat Korthals en Muller, vergezeld van
den aan de Commissie toegevoegden officier van gezondheid
Horner, een Zwitser van geboorte en zeer bekwaam geoloog,
een tocht van vier maanden naar Borneo\'s Zuidoosthoek zouden
maken; Korthals zou in het bijzonder voor platenverzame-
lingen, Müller voor dierkundige studies en Horner voor
mineralogisch onderzoek zorgen; na terugkomst zouden Korthals
en Müller naar Nederland terugkeeren om daar gedurende
twee jaar aan de bewerking van hun verzamelingen mede te
helpen; aan Horner werd opgedragen, in den loop van 1837
Noord-Celcbes te gaan onderzoeken, om dan op gelijke voor-
waarden naar Europa te vertrekken. In deze resolutie van den
Gouverneur-Generaal vinden we de namen van Overdijk en
Van Gelder niet vermeld; zij hadden den dienst der Commissie
verlaten om een werkkring te vinden aan het onder leiding
van Diard staande Museum van Natuurlijke Historie, gesticht
\'"et ondersteuning der regeering door het Bataviaasch Genoot-
schap, waarvan de zeer bekwame Chef van den Geneeskundigen
Dienst, Dr. E. A. Fritze, in dezen tijd secretaris was. Het
kwijnend bestaan van dit museum was aanleiding, dat het in
1844 opgeheven werd, waarna de verzamelingen naar Leiden

overgebracht zijn. . . .

De bloeiperiode van de Natuurkundige Commissie is na
Müller\'s vertrek eigenlijk voorbij; wel worden opnieuw leden
aangesteld: 4 Februari 1838 Dr. E. A. Forsten, een van de
weinige Nederlanders, wien, nadat hij door omstandigheden
buiten zijn schuld en tegen zijn wil een vol jaar te Buitenzorg
vrijwel werkeloos had doorgebracht, een reis naar Celebes ^
opgedragen, na afloop waarvan hij de
koos en hier op Amboma 3 Januari 1843 overieea.

was een psychisch. zeer krachtige persoonlijkheid, die hoewel
hij in de tropen voortdurend met ingewandsaandoeningen te
kampen had, toch erin slaagde, belangrijke verzamelingen bij-
een te brengen (o.a. drie exemplaren van den tot dien tijd nog
vrijwel onbekenden Nautilus Pompilius).

In het begin van 1842 wordt nog als lid der Commissie
benoemd de geoloog C. A. L. M. Schwaner, Doctor in de Wis-
en Natuurkunde, Mannheimer van geboorte. Ook hij werd
door geldgebrek gedwongen eerst ruim een jaar te Buitenzorg
in werkeloosheid door te brengen; eerst daarna werd hem van
regeeringswege het onderzoek naar steenkolenlagen opgedragen ;
met dat doel vertoefde hij van 1843 ^tot ^47 op Borneo\').
Zijn zoölogische arbeid was bijzaak; hoofdzaak voor hem was
de bestudeering der geologische gesteldheid van dit nog zoo
weinig bekende eiland en tevens het ethnographisch onderzoek.
Schwaner was de eerste reiziger, die den tocht van Bandjer-
massin naar Pontianak door de binnenlanden van Borneo
volbracht. Na tot 1850 te Buitenzorg vertoefd te hebben,
werd hem in dat jaar opnieuw een reis naar Zuidoost-Borneo
opgedragen; voordat hij zich aan deze taak kon gaan wijden,
stierf hij 30 Maart 1851 te Buitenzorg.

Ook was nog aan de Commissie toegevoegd de teekenaar
H. von Gaffron, die zich evenals Schwaner verdienstelijk ge-
maakt heeft door de aanwijzing van steenkolenlagen in de
buurt van de rivier Riam Kiwa. Von Gaffron is administrateur
van de kolenmijn Oranje-Nassau te Pengaron (Z.-O.-Borneo)
geweest; later assistent-resident van Billiton. Zijn geschriften
betreffen voornamelijk het voorkomen van ertsen in Zuid-Borneo.

») C. A. L. M. Schwaner, 1853. Borneo. Beschrijving van het stroomgebied
van den Barito en reizen langs eenige voorname rivieren van het zuid-oostelijk
gedeelte van dat eiland. Op last van het Gouvernement van Nederl. lndic gedaan
in de jaren 1843—47. (Uitgegeven door het Koninklijk Instituut voor de taai-
land- en volkenkunde van Nederlandsch-Indië). Amsterdam, 1853.

In het vaderland werden de belangen van het natuuronder-
zoek behartigd door een Commissie, bestaande uit de drie
Hoogleeraren Blume, Reinwardt en Temminck; aan hen werd
steeds advies gevraagd over de te nemen maatregelen en de
te benoemen personen. Ingesteld den iicn September 1837,
had deze Commissie tot eersten plicht de verzorging en bewer-
king der talrijke verzamelingen te leiden. Müller en Korthals,
die met verlof gekomen waren, moesten over de door hen
bijeengebrachte collecties aan deze commissie verslag uitbrengen.
En opnieuw werd een grootsch plan tot het uitgeven van een
standaardwerk ontworpen; dit zou den langen titel: „Verhan-
delingen der Nederlandsche Natuurkundigen betreffende de
voortbrengselen en gesteldheid der Nederlandsche overzcesche
bezittingen" dragen. In tegenstelling met de overige plannen
omtrent uitgave van de resultaten der Indische Commissie,
kwam dit plan tenminste gedeeltelijk tot uitvoering; tusschen
de jaren 1839 en 1847 verschenen drie folio-dcclen: „Verhan-
delingen over de natuurlijke geschiedenis der Nederlandsche
Overzecsche bezittingen door de leden der Natuurkundige
Commissie en andere schrijvers, uitgegeven op last van den
Koning door C. J. Temminck" ; één deel bevatte de door Kort-
"ai„s bewerkte plantkunde, één deel de zoölogische onderzoe-
kingen door Müller en Schlegel, en één deel Land- en
Volkenkunde, voornamelijk door Müller bewerkt.

Ook nog op andere wijze toonden deze adviseurs hun taak
grondig op te vatten; in 1842 diende de Commissie een
«Concept-reglement voor de Natuurkundige Commissie op Java
bij den Minister in, terwijl op haar raad in Mei 1846 een
ministerieel besluit verscheen, bevattende „Bepalingen tot bete-
ren waarborg, dat de dagboeken enz. der Nat. Commissie m
Ned.-Indië niet verloren gaan". Beide reglementen zijn van
een zeer practischen opzet, maar hebben slechts een nadcc.i*,

eigenschap: ze zijn ontworpen, toen het te laat was. Wie er
belang in stelt, kan ze in hun geheel afgedrukt vinden in de
belangrijke dissertatie van H. J. Veth, den geschiedschrijver
der Indische Commissie \'). De salarisregeling werd vastgesteld;
ieder lid zou na zesjarig verblijf in Indië, drie jaar Europeesch
verlof krijgen, om hier zijn waarnemingen te komen uitwerken;
na tien jaar lid der Commissie geweest te zijn, hadden de
onderzoekers aanspraak op pensioen. Alle dagboeken, ver-
zamelingen, enz. werden Rijkseigendom; de verzending naar
Europa werd geregeld. Al deze bepalingen zouden misschien
van groot nut geweest zijn, indien ze twintig jaar vroeger
gemaakt waren; thans, nu de Commissie zichzelf overleefd had,
was ze niet meer geschikt voor hervorming en niet krachtig
genoeg voor herleving.

Het was een langzaam afsterven, waardoor de eens zoo
roemvol begonnen arbeid der Commissie uitgeput werd; een
droevig en weinig eervol einde werd haar beschoren door het
Kon. Besl. van 17 April 1850, waarvan het eerste artikel luidt:
„De Nat. Commissie in Ned.-Indië wordt bij deze ontbonden\'.
Het dirigeerend lid Sciiwaner, volgens een uitdrukking van
Temminck : „un rénégat, qui semble avoir pris la science comme
marchepied pour parvenir au but, qu\'il se proposait d\'attcindrc",
bleef tot zijn dood, in het volgend jaar, in Indië.

Wij verlieten \'s Lands Plantentuin toen deze, in beginsel
zoo belangrijke inrichting door de bezuinigingsbepalingen van
den Commissaris-Generaal Du Bus, zich op den rand van den
afgrond scheen te bevinden (blz. 112). En nog kwam er geen
einde aan de noodlottige gebeurtenissen, die ten opzichte dezer
instelling plaats grepen: allereerst het vertrek van Zippelius,

») H. J. Veth, 1879. Overzicht van hetgeen, in het bijzonder door Nederland,
gedaan is voor de kennis der fauna van Nederlandsch-Indië. Dissertatie. Leiden,
1879. p. 99 ^en P- ^XI4-

die nog niet, zooals H. J. Vetii het voorstelt\'), een „gewezen
hortulanus" van \'s Lands Plantentuin was, maar waarschijnlijk
een werkkring bij de, door de regeering in het moederland
ondersteunde, Natuurkundige Commissie veiliger achtte dan
een ambt aan \'s Lands Plantentuin, geheel afhankelijk van
Du Bus\' willekeur. Maar erger dan dit wetenschappelijk verlies
was het dreigende besluit, door Du Bus 4 September 1827
genomen. De radicale hervormingen, door hem in 1826 inge-
voerd, vergden nog te veel van de schatkist; de belangrijke
som van f 200 \'s maands, bestemd voor het onderhoud van
\'s Lands Plantentuin, werd ingetrokken en bepaald, dat de
benoodigde gelden ontleend moesten worden aan de voor het
beheer van den Buitenzorgschen Paleistuin toegestane som van
/ >500. Wij kunnen Du Bus niet verwijten, dat hij trachtte
de verwarde Indische finantiën weer in orde te brengen, maar
verwonderd mogen wij ons toonen over de manier, waarop dit
geschiedde: de Commissaris-Generaal krijgt/ 1500 per maand
voor zijn tuin, een luxe-voorwerp bij uitnemendheid, terwijl de
wetenschappelijke Hortus Bogoriensis afhankelijk gemaakt wordt
^van de willekeur van den Gouvernementsintendant. Zeker, de
Plantentuin bleef bestaan, in naam tenminste, maar het is voor
de ruime ontwikkeling een ramp geweest, dat een militair het

opperbeheer in handen had.

Toch houdt, wij kunnen wel zeggen ondanks Du Bus, het
besluit van 1827 de kiem in zich van een later zeer nuttig
gebleken instelling: de bergtuinen. Bij de gronden van het
Paleis behoorde ook een gedeelte bergtuin te Tjipannas in cu.
1\'reanger Regentschappen; aangezien dit geen wetenschappe-
Hjke instelling was, maar een lusthof van den GouverneU j
Generaal, wordt deze tuin door Du Bus niet opgeheven, ten j

\') H. J. VRTH, 1879. P- 5«-

/ de onkosten eveneens uit de som van ƒ 1500 bestreden moesten
^ worden? Dientengevolge noemt de Comm. Gen. in zijn besluit
tegelijkertijd den tuin van het Paleis te Buitenzorg, \'s Lands
Plantentuin en de inrichting te Tjipannas als één geheel. De
drie andere bergtuinen: Tjibeureum (tegen de helling van den
Gedeh), die op den top van den Pangerango en die te Kandang
Badak (in het zadel tusschen Gedeh en Pangerango) werden
eerst later, toen weer een bloeitijd aangebroken was (1839 en
1840), aangelegd. Een merkwaardig voorbeeld van inzicht in
de beteekenis van den Hortus Bogoriensis vermeldt Treub\'):
„Toen de Capitaine de Corvette Fabrk en de natuuronder-
zoeker Bélangê, van goede aanbevelingen voorzien, aan de
Regeering verzochten, op Java nuttige gewassen te mogen
verzamelen, werd hun toegestaan uit den tuin te Buitenzorg al
datgene te nemen, wat zij noodig hadden (Besl. van 30 Mei
1828 no. 13)".

De nawerking dezer besluiten van 1826 en 1827 deed zich
tien jaar lang gevoelen. Wel werden er door de beschikkingen
der opeenvolgende Gouverneurs-Generaal enkele kleine veran-
deringen in de regeling betreffende \'s Lands Plantentuin gebracht:
in November 1829 werd bijv. bepaald, dat de Hortulanus onder-
geschikt zou zijn aan den Chef der Natuurkundige Commissie,
en werd de Hortulanus Hooper, die in Dec. 1830 met verlof
naar Europa vertrokken en op reis overleden was, eerst tijdelijk,
en na 5 Maart 1831 definitief vervangen door J. E. Teysmann,
maar toch kunnen wij ons volkomen aansluiten bij de woorden,
waarmee Teysmann zelf dit tijdvak van weinig belangstelling
voor den Hortus kenmerkte: „Onder het bestuur van de
Gouverneurs-Generaal Van den Bosch en Baud (Januari 1830—
Februari 1836) werd de Plantentuin als niet bestaande beschouwd".

») M. Treub, 1889. p. 4».

Toch waren de bepalingen van 21 November 1829 en
5 Maart 1831 volstrekt niet zonder belang, maar het waren
factoren van het toeval afhankelijk, die deze weinige regeerings-
bemoeiingen van zoo groote gevolgen deden zijn. En deze
factoren waren de karakters van Hortulanus Tkysmann en
van den chef der Natuurkundige Commissie Diard.

Joiiannes Elias Teysmann \') had, volgens het oordeel van den
eigenaar der buitenplaats „Mentenberg", waar de oude Teysmann
tuinbaas was, dominee moeten worden, al was zijn karakter
verre van zachtzinnig en zijn oordeel, hoewel steeds rechtvaar-
dig, nooit ontziend of in overbeleefde termen gekleed. Maar
Teysmann Jr. aangetrokken door het beroep van zijn vader,
werd tuinknecht op verschillende landgoederen en kwam in 1830
in dienst bij den nieuwbenoemden Gouv.-Gen. Van den Bosch.
In Buitenzorg werd hij reeds spoedig, zooals we zagen, de
vervanger van den eersten hortulanus van \'s Lands Plantentuin,
Hooper. En juist Teysmann was degene, wiens levensloop
volkomen saamgeweven werd met het opnieuw ontwaken der
hem toevertrouwde botanische instelling; niet aan een waardig
uiterlijk ontleende hij zijn invloed, evenmin aan parlementaire
of diplomatieke handigheden, maar aan de open natuur en de
rondborstigheid van karakter, die hem zoozeer eigen was. Wat
Teysmann meende, dat zei hij en wat hij zeide, werd door hem
gemeend. En er moest heel wat gebeuren, voordat Teysmann
«en plan door hem in het belang van zijn tuin geacht, zelfs
^aI was dit tegen den zin van den Gouverneur-Generaal, liet
varen. Het meest kenmerkend is wel het bekende antwoord,
^door Teysmann aan een der Gouverneurs-Generaal gegeven,
toen deze hem verweet, ten opzichte van enkele maatregelen
(het betrof het vellen van boomen) geen rekening met <e
"TmTtrkub, ,890. j. E. Teysmann. Eenc korte schets. (Tersmannia. i-

P- ia).

wenschen van Zijne Excellentie gehouden te hebben. Het kwam
tot een gesprek, waarin Teysmann op niet al te fijngeslepen
wijze zijn meening verdedigde, zoodat de Gouv.-Gen. hem toe-
voegde: „Wie is hier meester, mijnheer Teysmann, u of ik?"
En terstond klonk het antwoord: „Ik, Excellentie, zoolang u
mij niet ontslagen hebt".

De eerste zes jaren, door Teysmann als hortulanus te Buiten-
zorg doorgebracht, waren voor hem een leertijd; hij trachtte
zoo goed het ging zonder de belangstelling der Hooge Regeering,
\'sLands Plantentuin in beteekenis te doen toenemen, zette het
onder Reinwardt en Blume begonnen werk voort en zal door
zijn persoon aan menig intendant van den Gouv.-Gen. eerbied
afgedwongen hebben.