J E S A J A

volgens zijne

ALGEMEEN ALS ECHT ERKENDE SCHRIFTEN.

2tcaticmtscl) pvotf&ctyxift,

HOOGESCHOOL TE UTRECHT,

op gezag yan den
PRORECTOR MAGNIFICUS

Mr. B. J. baron LINTELO DE GEER,

Hoogleeraar in de Faculteit der Rechtsgeleerdheid,
IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN
door

J. J. P. VALETON ,r.,

geboren te Groningen ,
Vrijdag, 24 Maart 1871, \'s namiddags te 1 uur.

TE GRONINGEN, BIJ J. B. WOLTERS. 18Ï1.

snelpf.ksdb.uk yan m. de waal.

aan mijne ouders

en

mijne aanstaande schoonouders

opgedragen.

VOORREDE.

Aan het einde van mijn studententijd wensch ik allereerst
een woord van dank te brengen aan de Hoogleeraren, wier
onderwijs ik genoot. — In de eerste plaats dns aan U,
hooggeschatte Yader, in wien ik zulk een voortreffelijken
gids heb gehad op het veld der O.Tische wetenschap. Heb
ik aan u veel van de liefde te danken juist voor dat ge-
deelte der theologie, waaraan ik het onderwerp van mijn
proefschrift ontleende en dat ik onder uwe leiding beoe-
fende, van ganscher harte dank ik u voor de veelvuldige
en trouwe hulp mij bij mijne studie altoos bewezen. Mocht
het u vergund zijn, daarvan nog vele vruchten te zien! —
Ook jegens de overige Hoogleeraren der litterarische facul-
teit te Groningen past mij een woord van dank. Gedu-
rende den tijd mijner propaedeutische studiën, en waar het
te pas kwam ook later, hebt Gij, Hooggeleerde Heeren,
mij steeds met de meeste welwillendheid bejegend; houdt
u overtuigd, dat ik die altoos op zeer hoogen prijs zal
blijyen stellen. — Niet minder dank ik U, Hooggeleerde
Heeren der theologische faculteit te Groningen, voor de
vele blijken van vriendschap mij gedurende den korten tijd,
dat ik uwe lessen bijwonen kon, bewezen, en mij ook
later, bij gelegenheid van mijne beantwoording der door u

uitgeschreven e prijsvraag, niet onthouden. Ook daarom
zal het jaar, dat ik onder uwe leiding in de theologie ge-
studeerd heb, mij steeds eene aangename herinnering ach-
terlaten. — Bovenal echter gevoel ik mij aan IJ verplicht,
Hooggeleerde Heeren der theologische faculteit te Utrecht,
naast wie ik ook gaarne aan den nu reeds overleden
Hoogleeraar mielies mijn dank zon hebben betuigd. Niet
alleen hebt gij mij in uwe lessen den weg gewezen op het
ruime veld der theologische wetenschap, en mij, waar ik
het wenschte, met raad en daad bijgestaan, maar ook meen
ik mij in uwe vriendschap te mogen verheugen, waarvan
ik de blijken op velerlei wijzen ondervond. Ontvangt
daarvoor mijn hartelijken dank! — In het bijzonder breng
ik dien u, Hooggeleerde Promotor van oosterzee, voor de
groote bereidvaardigheid, waarmede gij mij ook bij de be-
werking van dit mijn proefschrift behulpzaam geweest zijt.

Ook vinde een enkel woord over het onderwerp van mijn
proefschrift en de bewerking daarvan hier zijne plaats.

Het kan voorzeker geene verwondering baren, dat, waar
ik in mijn proefschrift eene O.Tische stof wenschte te
behandelen, de persoon van jesaja mij aantrok en de ge-
dachte en wensch bij mij opkwam, hem in het licht van
zijn tijd voor oogen te stellen en zoowel bij zijn leven en
werken, als bij den inhoud zijner prediking eenigszins uit-
voerig stil te staan. Wel is er reeds op allerlei wijzen
veel over jesaja gezegd, zoo veel zelfs, dat ik niet een-
maal van alles behoorlijk kennis kon nemen, maar toch
hield dit mij van mijn plan niet terug. Integendeel het
bleek mij, dat juist datgene ontbrak, wat ik mij voor-

stelde te geven: eene eenigszins volledige persoonsbeschrij-
ving van dezen grooten profeet. Bij de vele studiën toch over
het boek van jesaja, gelijk over bijzondere punten daaruit,
heeft men zijne historische persoonlijkheid maar al te vaak
uit het oog verloren, en deze juist wenschte ik te schetsen
in nauw verband met de geschiedenis, zoowel van het
Israëlitische volk, als van de profetie onder Israël.

Het is echter in den tegenwoordigen tijd niet wel moge-
lijk den naam van jesaja te noemen, zonder dat de vraag
naar de echtheid van het grootste gedeelte van het op zijn
naam staande boek bij ons opkomt. Dat ik deze vraag
niet beantwoorden kon, zonder mijn onderwerp geheel en
al te veranderen en tot eene inleidingskwestie te maken,
spreekt wel van zelf. Mocht het even onwetenschappelijk
worden genoemd deze vraag met weinige woorden af te
doen, als alleen op de getuigenissen van dezen of genen
geleerde mij onder de verdedigers of de bestrijders der
echtheid te scharen, het scheen mij volkomen onmogelijk
toe, eerst over dit punt een zelfstandig onderzoek in te
stellen, ten einde de resultaten daarvan in mijn werk op
te nemen. Daarvoor was het te uitgebreid, en eischte het
te veel studie en tijd. _v Zoo bleef er niets anders over dan
de bestredene hoofdstukken eenvoudig ter zijde te stellen
en mij tot de algemeen als echt erkende stukken van het
Jesajaansche boek te bepalen. Deed ik hierdoor eene be-
langrijke concessie aan de bestrijders der echtheid? Ik ge-
loof het niet; de vraag daarnaar blijft onaangeroerd staan;
wordt de echtheid gestaafd, de hoofdstukken, die ik nu
met stilzwijgen voorbijgegaan ben, kunnen zonder zwarig-
heid in het beeld, dat ik nu trachtte te schetsen, inge-
voegd worden. Bovendien gaf deze wijze van behandeling

mij een dubbel voordeel. In de eerste plaats toch werd mijn
werk, dat toch al zoo ontzaglijk uitgebreid was, daardoor
aanmerkelijk verkort, hetgeen mij waarlijk niet onaangenaam
was, en in de tweede plaats meen ik, dat de vraag naar
de echtheid der overige stukken eerst dan met vrucht kan
worden behandeld, wanneer het algemeen als echt erkende
tot een geheel is samengevoegd en daardoor zoowel een vaste
grond is gelegd, waarop nu verder voortgebouwd, als een
juiste maatstaf gegeven, waarnaar geoordeeld kan worden.
Dat ik mij hierbij niet aan de volgorde, waarin de ver-
schillende hoofdstukken van het Jesajaansche boek tot ons
zijn gekomen, kon binden, maar daarop de historisch-cri-
rische methode toepassen moest, ten einde zooveel mogelijk
den historischen draad te herstellen en de redenen in hare
beteekenis voor haar eigen tijd in een helder daglicht te
plaatsen, behoeft geen betoog. Hiertegen echter kan geen
bezwaar worden gemaakt, door wie de geschiedenis op prijs
stelt en ook daarin, ja daarin bovenal, de leiding en
openbaring Gods wil erkennen.

Wat nu deze algemeen als echt erkende stukken betreft,
ik meen de volgende in de hier opgegevene orde daartoe te
moeten rekenen: cap. 6 (zie Hoofdst. Y mijner dissertatie);
cap. 2—4; 5; 9: 7—10: 4; 17: 1—11 (Hoofdst. YI);
cap. 7: 1—9: 6; 14: 28—32; 15, 16; 21: 11, 12,
13—17 (Hoofdst. YII); cap. 23; 28—32; 22; 1; 20;
17: 12—18: 7, 14: 24—27 (Hoofdst. YIII); cap. 10:
5—12: 6; 33; 37: 21—35; 19 (Hoofdst. IX). Wel
bestaat er nog over de echtheid van enkele dezer hoofdstuk-
ken verschil yan gevoelen, maar daar de bestrijding daar-
van zich telkens tot een enkel persoon bepaald en volstrekt
geen algemeen karakter verkregen heeft, zoo zag ik daarin

geene reden ze niet onder de algemeen als echt erkende
stukken te rekenen. Zoo wordt b. v. cap. 2: 5-—5 : 30 door
lioorda aan jesaja ontzegd en aan micha toegeschreven;
m. i. eene geheel willekeurige stelling, die reeds voldoende
weerlegd is en, voor zoover ik weet, geene navolging vindt.
Eveneens worden de stukken, cap. 12 en 23: 15—18,
door ewald als toevoegsels van veel lateren tijd beschouwd,
waarmede hij echter tot nu toe geheel alleen is blijven
staan, terwijl de reden, waarom ik zijn gevoelen niet deel,
bij de behandeling van deze stukken vermeld wordt. Ook
cap. 23: 1—14 en cap. 33 worden door hem aan eender
leerlingen van jesaja , niet aan den profeet zelf toegeschreven,
maar terwijl hij ook hierin alleen is blijven staan, behoefde
zijne meening ook daarom nog minder door mij in aanmer-
king te worden genomen, daar deze stukken door hem
toch ook tot dezen zelfden tijd worden gebracht en zijn
gevoelen dus weinig verschil maakt. Het meeste bezwaar
zou er nog tegen cap. 19 kunnen worden gemaakt; de
bestrijding der echtheid van dit gansche hoofdstuk behoort
echter tot een reeds eenigszins vroegeren tijd; met de
laatste verzen er van is het wel min of meer een ander ge-
val, doch zie hierover pag. 133.

Om echter jesaja op zijne plaats in de geschiedenis zoo-
wel van het Israëlitische volk, als van de profetie onder
Israël te stellen, was het in geenen deele voldoende mij
met zijn persoon en zijne prediking alleen bezig te houden.
Hoe vele vragen er in dat opzicht ook over enkele bijzon-
dere punten mochten ontstaan, die door mij althans eeniger-
mate moesten beantwoord worden, hoe uitgebreid mijn on-
derwerp alleen daardoor reeds werd, toch verkreeg het
verreweg zijn belangrijksten omvang, doordat ik aan den

eenen kant verplicht was de geschiedenis van Israël, die
juist in dit tijdperk zoozeer met de geschiedenis van an-
dere volken is samengevlochten, zorgvuldig na te gaan, en
hierbij de eene vraag telkens tal van andere vragen oprij-
zen deed, die het mij dikwerf toch onmogelijk was te
beantwoorden, — en aan den anderen kant, doordat de be-
studeering van het wezen en de ontwikkeling der profetie,
eene noodzakelijke, maar vooral in den tegenwoordigen
tijd allermoeilijkste, voorbereiding voor de bewerking van
mijn eigenlijk onderwerp was. Dat deze groote uitgebreid-
heid hare schaduwzijde had en het mij daardoor vaak on-
mogelijk was den noodigen tijd en de noodige krachten op
ieder bepaald punt aan te wenden, behoeft geen betoog;
en gaarne beken ik dan ook, dat mijn werk noch wat vol-
ledigheid, noch wat nauwkeurigheid betreft, datgene ge-
worden is, wat ik gewenscht had, en dat er in beide op-
zichten maar al te veel aan ontbreekt. Immers om volko-
men op de hoogte te komen van eene stof gelijk die, welke
ik tot onderwerp koos, zouden ter nauwernood zoovele
jaren toereikend geweest zijn, als ik er nu maanden aan
kon besteden. Toch geef ik mijn werk, schoon aarzelend,
in het licht, overtuigd dat bij het eind van den studententijd
slechts de eerste schrede op den weg der studie gezet is, en
dat juist het bewustzijn zulk eene schrede te hebben gedaan
en daarvoor openlijk uitgekomen te zijn, mij eene krach-
tige aansporing zijn zal tot vernieuwd en voortgezet onder-
zoek en tot eene voortgaande studie, waartoe mij nu de
verplichting opgelegd is, maar waartoe mij anders de moed
wellicht spoedig ontvallen zou zijn.

Eene opgave van alles, wat er over mijn onderwerp zelf,
over de bijzonderheden, die daarbij in aanmerking komen,

en over de verschillende punten, die daarmee in zeer nauw
verband staan, reeds is geschreven, kan hier niet worden
verwacht. Evenmin is het mijn plan hier eene volledige
lijst te geven van alles, wat ik bij de bewerking van dit
mijn proefschrift, naar aanleiding van verschillende zaken,
meer of minder nauwkeurig heb bestudeerd. Slechts wensch
ik hier die werken van verschillende richting te noemen,
die ik als grondleggend voor mijn werk meen te moeten
beschouwen.

Ewald: Geschichte des Volkes Israël. I, II. 1866.

Kuenen: Godsdienst van Israël. I. 1868.

Bunsen : Gott in der Geschichte. 1857.

Juynboll : Juda en de Assyrische macht. 1863.
waarnaast ook geraadpleegd werden: Eisenlohr: Bet Israë-
litische volk onder de regeering der koningen II. 1862.

Weber en holtzmann: Geschichte des Volkes Israëls. 1867.

Wijnne: Oude geschiedenis. 1864.
verder: Schultz: Alttestamentliche Theologie. 1869.

Tholuck: die Propheten und ihre Weissagungen. 1867.

Baue: Geschichte der Alttestamentliche Weissagung. I. 1861.

Knobel: Prophetismus der Hebräer. 1837.

Küper : das Prophetenthum des A. Bundes. 1870.

Fürst : Geschichte der hihi. Litteratur. II. 1870
en verschillende inleidingen en commentaren als:

Bleek: Einleitung in das Alte Testament. 1860.

Kuenen: Het ontstaan en de verzameling van de hoeken
des O. V. II. 1863.

Davidson: Introduction to the 0. Testament III. 1863.

CaSpaRI : Umleitung in das Buch jesaja. 1848.

Ewald: die Propheten des Alten Bundes. I. 1867.

Drechsler: der Prophet jesaja. 1845—57.

Knobel: der \'Prophet jesaja. 1861.

Bunsen: Bibelwerh. VI. 1870.
alsmede die van eichhorn, g-esenius, van der palm, hit-
zig, umbreit, hendewerk , keil e. a. Zocht ik bovenal
bij deze werken voortdurend inlichting en raad, gemakke-
lijk knoopten zich daaraan allerlei andere grootere en kleinere
werken vast, die niet allen afzonderlijk behoeven te wor-
den vermeld; zoo, verschillende monografiën, hetzij in tijd-
schriften of afzonderlijk verschenen, verder de betreffende
artikelen in herzog\'s Real-Eneyclopaedie en winer\'s Bill.
jReal-Worterbuch, bovendien verscheidene studiën, critieken
en anti-critieken van allerlei aard, terwijl ook veel wat
niet in regtstreeksch- verband met mijn onderwerp stond,
mij bij mijn werk zeer goed te pas kwam. Maar terwijl
ik mij aldus zooveel mogelijk door hetgeen anderen vóór
mij hebben gewerkt en gedacht, voorlichten liet, meende
ik toch grootendeels mijn eigen weg te moeten bewandelen,
en heb ik dan ook al aan het eene werk veel te danken
voor de leiding mijner gedachten, aan een ander voor de
samenbrenging der bijzonderheden, aan een derde weer
voor de wijze van voorstelling, toch ben ik niemand be-
paaldelijk gevolgd, maar heb ik steeds gepoogd zooveel
mogelijk een zelfstandig oordeel te vellen, waarin ook mijn.
hooggeachte Promotor mij volkomen vrij heeft gelaten.
En hieraan moge het dan ook worden geweten, zoo mijn
werk nog maar al te veel sporen van onervarenheid draagt,
en ik wel eens over sommige zaken van weinig of althans
ondergeschikt belang te zeer heb uitgeweid, en daarentegen
over anderen van grooter gewicht gezwegen, of ze althans
te oppervlakkig behandeld heb.

INHOUD.

INLEIDING.

hoofdstuk x. De profetie onder Israël.....bl. 1

hoofdstuk ii. De werkzaamheid der profetie ... »11

hoofdstuk ui. Ontwikkeling der profetie tot op jesaja. » 21

EERSTE GEDEELTE.
jesaja\'s persoon.

hoofdstuk iv. Jesaja\'s levensomstandigheden en pro-
fetisch karakter.......»41

hoofdstuk v. Jesaja\'s optreden in het sterfjaar van

koning uzzia........»56

hoofdstuk vi. Jesaja\'s werkzaamheid onder de regee-
ring van koning jotham .... »70

hoofdstuk vii. Jesaja\'s werkzaamheid onder de regee-
ring van koning achaz.....»81

hoofdstuk vin. Jesaja\'s werkzaamheid onder de regee-
ring van koning hizkia. (Eerste
gedeelte)........bl. 97.

hoofdstuk ix. Jesaja\'s werkzaamheid onder de regee-
ring van koning hizkia. (Tweede
gedeelte)........» 418.

TWEEDE GEDEELTE.
jesaja\'s prediking.

hoofdstuk x. Haar grondslag........» 436.

A. Jahve.........» 437.

B. Theocratie.......» 452.

hoofdstuk xi. Haar hoofdinhoud.......» 464.

A. Godsgericht.......» 463.

B. Godsrijk........» 492.

hoofdstuk xii. Hare strekking........» 247.

A. Bekeering.......» 248.

B. Vertrouwen.......» 223.

INLEIDING,

HOOFDSTUK I.

db proïetie onder israël.

Het kan in den tegenwoordigen tijd bij bet groote ver-
schil van gevoelen, dat er omtrent den oorsprong en bet we-
zen der profetie onder Israël bestaat, niet anders dan boog
noodzakelijk beeten, ook bij de afzonderlijke beschouwing
van een enkelen profeet, vooraf met weinige woorden het
standpunt te bepalen, waarop men te dien opzichte staat,
al kan dit ook niet opzettelijk tegenover andere gevoelens
worden verdedigd.

Dat de profetie onder Israël hetzelfde, en toch ook weer
volstrekt niet hetzelfde is als soortgelijke verschijnselen, die
bij al de volken der oudheid in verschillende vormen worden
gevonden, en die gewoonlijk onder den naam heidensche of
natuurlijke mantiek worden samengevat, wordt algemeen
erkend. Maar terwijl er uit deze overeenkomst te recht tot
den algemeen menschelijken grondslag van dit verschijnsel
besloten wordt, tracht men te vergeefs het verschil uit het
eigenaardig karakter van het Israëlitische volk te verklaren,
waarbij echter meest over het hoofd wordt gezien, dat niet
alleen de profetie, maar ook gelijk bij de andere volken
de mantiek in Israël bestond, vg. Lev. 20: 27, Deut. 18:

1

10,11, verder 1 Sam. 28. Ezech. 21: 26 (21). Jes. 8:19 e. a.p.

Wat bij de profetie bovenal in bet oog moet worden ge-
houden, is haar openbaringskarakter. Zij berust op on-
middellijk inzicht in de goddelijke waarheid of, m. a. w.
maar van de zijde Gods beschouwd, op goddelijke openba-
ring, mits dit in gezonden zin te verstaan. Deze toch
bestaat niet zoozeer in de mededeeling aan den profeet van
bepaalde waarheden en stellingen, noch ook van aanstaande
gebeurtenissen, als wel hierin dat zijn blik op God gericht
en alzoo door God verhelderd wordt, dat hij het wezen Gods
in zijne heiligheid en majesteit leert kennen, dat hij eene
der Godsgedachten grijpt, die aan de wereldgeschiedenis ten
grondslag liggen en die daarin ten uitvoer worden gebracht,
en dat hij van uit dat goddelijk licht zich zelf, zijne om-
geving, zijn tijd, ja alles wat er geschiedt, leert beschou-
wen. God maakt hem bekend wat hij doet, Amos 3: 7,
en werkt in den profeet een onmiddellijk, zeker inzicht
van wat anders door het reflecteerend of speculeerend ver-
stand slechts met meerdere of mindere waarschijnlijkheid
kan worden opgemaakt. Hierdoor onderscheidt de profetie
zich van alle soortgelijke verschijnselen. Zoo in de eerste
plaats van de bovengenoemde mantiek, die zich ten doel
stelt de toekomst, ook in geheel toevallige zaken te weten
te komen, — hetgeen bij de profetie volstrekt niet het
hoofddoel kan worden genoemd -—- en die zich daartoe van
natuurlijke, hetzij meer samengestelde, of meer eenvoudige
middelen bedient. Verder van de valsche of leugenprofetie,
vg. Jer. 14: 14.; 23: 16 e. a. p., die alleen daar moge-
lijk is, waar ook de ware profetie wordt gevonden , en die
den uitwendigen verschijningsvorm daarvan nabootst, zonder
het inwendige wezen er van te bezitten. En eindelijk ook
van de wijsheid (Chokma) die, eene soort van Oostersche
philosopliie, van den tijd van salomo af, maar vooral nog
later onder Israël eene zeer groote. plaats innam, en die
zoowel het door de profetie ingeziene, als de gegevens van
natuur en geschiedenis tot uitgangspunt had.

Het bewijs voor dit openbaringskarakter der profetie kan
niet anders dan yan baar zelve worden gevraagd en moet
niet uitsluitend of zelfs voornamelijk hetzij in de uitkomst
van afzonderlijke voorspellingen, hetzij in de verrichting
van enkele bovennatuurlijke daden worden gezocht. Het
ligt bovenal in de uitspraken der profeten over zich zei-
ven , in verband beschouwd met hunne zedelijke persoon-
lijkheid , in den indruk dien die persoonlijkheid maakt, en in
het karakter van de geheele werkzaamheid, zoowel der af-
zonderlijke profeten, als bovenal der profetie in haar geheel.
De profetische werkzaamheid toch draagt een onmiskenbaar
karakter van waardigheid, verhevenheid, ernst dat, hoezeer
ook in verschillende tijden de vormen en bijzondere eigen-
aardigheden der profeten mogen verschillen, altoos hetzelfde
blijft, en daardoor aan de profetie, door alle tijden en vor-
men heen, een zelfden stempel doet dragen, en hare be-
zieling door een zelfden geest zoo duidelijk mogelijk open-
baart. Zoo beschouwt zij alles van uit een zelfde verheven
oogpunt, en ook waar zij, wat echter niet zeer vaak het
geval is, tot de dingen van het dagelijksch leven afdaalt,
deelt zij daaraan wijding en verheffing mede, en blijft steeds
ten eenenmale van het platte en lage verwijderd. Zoo
maakt ook de persoonlijkheid der profeten, hetzij wij het
oog vestigen op SAMuëL, elia, jesaja of anderen, steeds
denzelfden indruk van zedelijken ernst, die hen van alles
"Wat naar lichtzinnigheid zweemt, zoo ver mogelijk verwij-
derd houdt. De kracht hunner overtuiging, hunne waar-
heidsliefde , hunne heilige bedoeling spreken uit al hunne
Woorden en daden; zij dragen eene onmiddellijke, volle
verzekerdheid in zich van de waarheid van wat zij zeggen
°f doen, die, schoon soms tegen alle waarschijnlijkheid, vaak
ook tegen hunne eigene, oorspronkelijke meening, nog
vaker tegen algemeen aangenomene en geliefkoosde gevoe-
lens aandruischend, toch bij hen geene mogelijkheid voor
twijfel meer overlaat. Van deze volle verzekerdheid dragen
hunne uitspraken de onmiskenbare sporen, terwijl zij het

ontstaan daarvan aan niets anders dan aan de mededee-
ling en de werking van den goddelijken Geest toeschrijven
knnnen.

Ligt de mogelijkheid van znlk eene openbaring aan den
eenen kant in het goddelijk wezen, zij ligt toch ook aan
den anderen kant niet minder in de vatbaarheid van den
mensch om het goddelijke te erkennen ten gevolge van zijne
verwantschap met God. Maar schoon dus de profetie naar
hare mogelijkheid als iets algemeen menschelijks moet wor-
den beschouwd, zoo spreekt het toch ook van zelf, dat niet
ieder daartoe dezelfde vatbaarheid bezit, maar dat deze voor
een groot deel afhangt van de gemoedsgesteldheid en den
geestesaanleg van den enkelen mensch, gelijk ook van de
levenservaringen die hij gehad en de omstandigheden waarin
hij verkeerd heeft. Dit alles staat met zijne profetische roe-
ping in zeer nauw verband, en waar deze gevolgd is, daar
moet het hem blijken, dat alles van zijne vroegste geschie-
denis af daarop aangelegd was, dat hij m. a. w. als van
voor zijne geboorte tot profeet is uitverkoren en bestemd,
Jer. 1: 5. vg. Gal. 1: 15 \')•

Maar ook waar deze vatbaarheid in hooge mate bestaat,
geschiedt de openbaring Gods niet geheel „unvermittelt."
Er wordt* in het algemeen bij hem die eene openbaring
Gods zal ontvangen, eene daaraan beantwoordende richting
des harten naar God, eene eigenlijke gebedsstemming ge-
vorderd, waarom ook de openbaring zelve vaak als een ant-
woorden Gods voorgesteld wordt, Jer. 23: 35, Hab. 2:
2 e. a. p., terwijl de profeten haar door vurige gebeden
te voorschijn trachten te roepen, Jer. 42: 4 e. a. p. vg. vooral
ook Jer. 33: 3, wat echter niet altoos het gewenschte
gevolg heeft, Amos 8: 11, 12, Klaagl. 2: 9. Hierdoor
alleen laat het zich eenigszins begrijpen, hoe zulk eene stem-
ming* om de goddelijke openbaring te ontvangen door mu-

¹) »Het is onmogelijk dat iemand als niet-profeet naar bed gaat,
en als profeet opstaat." Maimonides.

ziek en andere middelen kon worden bewerkt, 2 Kon. 3:
15, boewei de overgang tot het gebied der natuurlijke
mantiek hier niet ver verwijderd meer is.

Zoo wordt ook de openbaring door allerlei dingen, bij-
zonder door den tijd en den kring waarin de profeten
leven, bepaald. Schoon uitgaande van hetzelfde beginsel,
en door denzelfden geest bezield, kunnen toch samuöl en
JESaja b. v., niet tot dezelfde inzichten komen. Ook
de profeet blijft het kind van zijn tijd; ook zijn gezichts-
kring blijft altoos beperkt. Tot grondslag van zijne werk-
zaamheid strekken zoowel de woorden van vroegere profe-
feten, als de beschouwing van den tegenwoordigen toestand
van zaken; het gadeslaan zoowel van de vroegere lotge-
vallen des volks als van die der andere volken, en van
den gewonen samenhang van den eenen toestand met den
anderen. Dit alles, evenzeer als zijn eigen nadenken, zijne
verwachtingen, zijne wenschen, zijne vrees, maakt hem voor
de openbaring onder juist deze of gene gedaante, ja zelfs
Voor deze of gene openbaring bepaaldelijk vatbaar. Maar
wordt de openbaring dus hierdoor bepaald, zij wordt hierdoor
volstrekt niet overbodig gemaakt. Niet alleen toch dat de
oogen van den een biervoor gesloten, die van den anderen
hiervoor geopend zijn, wat ook reeds een soort van open-
baring mag worden genoemd; ook de samenvoeging van
dit alles, en de door verstandelijke redeneering daaruit
getrokkene conclusie, is in het minst niet in staat de ver-
klaring te geven van de volle verzekerdheid van den profeet.
De goddelijke openbaring alleen is het, die hem de groote
beginselen doet kennen, waarnaar de wereldgeschiedenis be-
stuurd wordt, en waarnaar alles beoordeeld moet worden,
^eri die hem het rechte inzicht verleent in hetgeen er rondom
bem gebeurt, en daarop, althans in het groot, die beginse-
op de ware wijze toepassen doet. Op welke wijze nu
echter de goddelijke openbaring den profeten geschonken
wordt en zij tot het onmiddellijk inzicht in de goddelijke
Waarheid worden gebracht, of m. a. w. op welke wijze deze

volle verzekerheid door God in hun hart wordt gewerkt,
dit is een raadsel en zal het blijven, zoolang het wezen
van den goddelijken Geest, of zelfs de werking van den
eenen geest op den anderen als buiten het gebied van het
stoffelijke en zichtbare gelegen, niet aan eenig onderzoek
onderworpen kan worden; het feit slechts van zulk eene
werking moet worden erkend. Ook de profeten zeiven
trachten niet het te verklaren; zij geven slechts in zeer
verschillende, meest beeldsprakige uitdrukkingen en vormen
hunne ervaring in dit opzicht terug. En over. deze moet
nu worden gesproken.

Onder drieërlei vorm wordt deze openbaring, die aan de
profeten ten deel viel, bepaaldelijk voorgesteld. De eerste,
meest omvattende, is die waarbij van een aangegrepen
worden door den Geest Gods wordt gesproken, tengevolge
waarvan de profeet een man des geestes kan worden ge-
noemd , Hos. 9 : 7 , en dat dan op zeer verschillende wijze
kan worden uitgedrukt, zoo: de Geest Gods is op hem, 1
Sam. 19: 20 vg. Num. 11: 29; hij is hem overvallen;
Ezech. 11: 5 e. a. p.; hij is vaardig geworden over hem,
1 Sam. 10: 6 e. a. p.; hij is hem aangetrokken geworden
als een kleed, Richt. 6: 34 e. a. p.; en tal van uitdruk-
kingen meer. Hiertoe behooren ook die uitdrukkingen
waarin datzelfde aan de hand Gods toegeschreven wordt,
zoo: Gods hand is op hem, Ezech. 1: 3 e. a. p.; zij heeft hem
machtig aangegrepen, Jes. 8: 11, Ezech 3: 14 e. a. p., enz.;
waarbij bovenal aan een inwendigen, onverklaarbaren,
maar tevens onweerstaanbaren geestesdrang moet worden
gedacht, die den profeet overvalt en hem tot handelen of
spreken dringt. Hierbij moet echter opgemerkt worden, dat
deze mededeeling van den goddelijken Geest, volgens de
Israëlitische voorstellingen zelve, wel in hooge mate gradueel,
maar volstrekt niet specifiek verschilt van die, welke ook
aan dichters, kunstenaars en andere uitstekende mannen
ten deel viel, van wie dan ook dezelfde of soortgelijke uit-
drukkingen worden gebruikt.

Een tweede vorm is die, waarin de goddelijke openbaring
den profeet in een gezicht aanschouwelijk voorgesteld wordt,
en tengevolge waarvan de profeet ook nog in lateren tijd
ziener genoemd wordt, Jes. 30: 10 e. a. p.; schoon het
üit 1 Sam. 9 : 9 vrij zeker blijkt\', dat deze naam vroeger vooral
van den profeet werd gebruikt in zoover hij, gelijk de
waarzeggers enz. van andere volken, uitsluitsel gaf over
onbekende en meer toevallige zaken, terwijl dan waarschijn-
lijk later deze naam in den bovenvermelden zin werd ge-
bruikt. Hierbij kan dan nog onderscheid worden gemaakt
tusschen droomen, die echter bij de profeten bijkans niet
voorkomen, nachtgezichten die in de stilte des nachts maar
toch wakende werden aanschouwd, Zach. 1: 8 vg. met 4 : 1
e. a. p., en gezichten op den helderen dag, Exod. 3, Jes. 6,
Ezech. 1 e. a. p., waarbij dan ook nog verschil van hel-
derheid mogelijk is, zoodat, terwijl sommigen licht verstaan-
baar zijn, er over anderen ook nog door den profeet om
opheldering moet worden gevraagd, Zach. 4:4 e. a. p.
Blijkt het dus, dat wij hierbij aan werkelijke visioenen
hebben te denken, die den profeet ten deel vielen, toch
is het ook zeer waarschijnlijk, dat de profeten hunne ge-
dachten of geestelijke ervaringen, vooral in lateren tijd, niet
zelden in den vorm van visioenen ingekleed hebben, het-
geen in sommige gevallen bijkans niet kan worden be-
twijfeld. ²) In de meeste gevallen is echter de bepaling hier-
van ten hoogste onzeker.

De derde vorm eindelijk is die, waarbij de openbaring
op de allereenvoudigste wijze als een spreken Gods tot den

profeet voorgesteld wordt, zoo: jahve zeide tot hem, o. a.
Jes. 7 : 3; het woord des Heeren geschiedde tot hem, 1 Kon.
12: 22 e. a. p.; meer uitvoerig: jahve heeft voor mijne
ooren gesproken, Jes. 5: 9 e. a. p. en dergelijke uitdruk-
kingen meer, terwijl dit door Ezechiël zinnebeeldig als een
eten van, een zich voeden met de woorden Gods wordt voor-
gesteld, Ezech. 2: 8; 3 : 3. — Hiertoe mogen echter de uitdruk-
kingen : het woord van jahve , jahve heeft gesproken enz.,
niet altoos worden gebracht. Deze toch worden dikwerf
gebruikt, waar wij met eigene woorden der profeten hebben
te doen. Zij wijzen dan wel op hunne bewustheid terug
dat zij den goddelijken wil en raad in hunne woorden uit-
spreken, en kunnen als zoodanig als eene getuigenis voor
de goddelijke openbaring worden beschouwd, maar geven
geen antwoord op de vraag , hoe de profeten zich voorstelden
tot het inzicht der waarheid gekomen te zijn.

Deze drie vormen — die, om dit reeds hier op te
merken, allen ook bij jesaja worden gevonden , (vg. cap. 8:11
het aangegrepen worden door de hand Gods; cap. 6 het
visioen; cap. 5: 9; 22: 14 e. a. p. het spreken Grods tot
hem) — worden echter niet scherp van elkander gescheiden,
zoo is, Ezecb. 11: 1—24 e. a. p., het visioen het gevolg
van het aangegrepen worden door den Geest Gods, en
wordt, Jes. 8: 11 e. a. p., het spreken Gods ten nauwste
verbonden met het aangegrepen worden door zijne hand,
terwijl dat spreken Gods ook bijkans met ieder visioen ge-
paard gaat; wel een bewijs dus , dat hierbij niet aan drie
wezenlijk verschillende dingen te denken valt. — Onder
welken vorm de goddelijke openbaring den profeet ook moge
worden geschonken, zij staat als eene vreemde, buiten hem
gelegene macht tegenover hem, en is zelfs niet zelden in
strijd met wat hij zelf had gewenscht of verwacht. Toch
kan hij zich aan haar niet onttrekken; al zijne bedenkin-
gen moeten wijken voor hare goddelijke kracht, Exod. 4:
1; 10: 13, Jer. 1: 6; 14: 13 enz., en zoo hij het waagt
zich tegen haar te verzetten, wordt hij door haar als door

een brandend vuur verteerd, Jer. 20: 7—9 vg. het verhaal

1 Kon. 13: 21 enz. — Zij het nu dat zulk eene openba-
ring Gods zich tot eene enkele maal bepaalt, of dat zij
zich dikwerf, ja het geheele leven door, aanhoudend herhaalt,
zij het ook dat zij of\' het geheele leven beheerscht, öf hem
slechts tot eene enkele daad of rede drijft, in ieder geval
staat de profeet, voor zoo lang zij op hem werkt, geheel
en al onder den invloed en de leiding van den Geest Gods
zoodat hij dan in waarheid een man Gods, 1 Kon. 12: 22,
mag worden genoemd; zijne daden worden verricht op
goddelijken last; God is het die hem zendt; zijne woorden
zijn hem door God zeiven in den mond gelegd , Jer. 11:
9, en kunnen dus ook het woord Gods worden genoemd
(zie boven) , gelijk aanhoudend geschiedt; immers God zelf
spreekt door zijn dienst, Jes. 20: 2, vg. Hebr. 1: 1.
En waar nu eenmaal zulk eene openbaring met onweder-
staanbare kracht aan liet geheele leven eene bepaalde rich-
ting tot God heeft gegeven, daar is de profeet ook altoos
min of meer in afwachting yan nieuwe openbaringen; daar
handelt noch spreekt hij zonder _ade volle verzekerdheid te
hebben verkregen, dat hij den wil Gods \'ten uitvoer
brengt of verkondigt; daar staat hij dus, als ware het in
afwachting van nieuwe bevelen, voor het aangezicht Gods

2 Kon. 3: 14 e. a. p. en verbeidt rustig zijn tijd,
Jes. 8: 17.

Kan er aan de kracht der goddelijke openbaring, waar
zij eens door den mensch wordt gevoeld, door hem niet an-
ders dan ten koste van zich zelf wederstand worden geboden,
evenmin kan zij op eenigerlei wijze door den mensch af-
gedwongen worden, waar zij niet vrijelijk wordt geschon-
ken. De openbaring Gods toch is, gelijk uit den aard der
zaak volgt, geheel en al vrij. Zij is aan niet één stand
gebonden, evenmin als aan eene bijzondere plaats. Zoowel
eenvoudige herders als priesterlijke levieten, ja zelfs vrou-
wen , anders in het Oosten weinig geacht, traden als profeten
op. Een eigenlijke profetenstand kon er onder Israël dan

ook niet bestaan. Toch scheen zulk een stand door de
zoogenaamde profetenscholen \') allengs in het leven ge-
roepen te zijn , waardoor echter ook de waarheid van het
profeet-zijn zeer groot gevaar liep. Deze toch waren ver-
eenigingen van mannen, die onder den naam profetenzonen,
en meest onder de leiding van dezen of genen grooten pro-
feet, zich ten doel stelden, de door de profetie erkende
waarheid in het leven, bijzonder ook op de edele kunsten,
als muziek, geschiedbeschrijving enz. toe te passen, en zoo
in kleineren kring het ideaal te verwezenlijken van een volk,
dat zich alleen door den goddelijken geest liet besturen. Maar
verwierven deze profetenzonen zich hierdoor in het uitwen-
dige al hetgeen er voor het profetische werk scheen nöodig
te zijn, de overgang tot het profetisch optreden lag nu
ook voor de hand, gelijk zij dan ook, dikwerf door de
profeten tot het verrichten van deze of gene profetische
werkzaamheid gebruikt, 2 Kon. 9: 1 e. a. p., zeiven al spoe-
dig den naam „profeten" ontvingen. Hieruit moet het
groot aantal der profeten worden verklaard dat wij van
SAMïïëL tot aan eliza bovenal in het noordelijk rijk vinden,
maar waaronder nu ook zeer velen waren bij wie het
eigenlijk profetisch karakter nl. de goddelijke roeping ten
eenenmale ontbrak, en die daarom dan ook als leugenpro-
feten tegenover de ware profeten worden gesteld. Het ware
profeet-zijn toch hangt van niets anders af, dan juist van
deze goddelijke roeping: Grod is het, die de profeten ver-
wekt, Amos 2: 11, Jer. 29: 15 e. a. p. Door allerlei om-
standigheden begunstigd vermeerderden deze leugenprofeten,
bovenal in nog lateren tijd, toen er reeds van de zooge-

\') Dit woord komt in het Hebreeuwsch niet voor, het schijnt
als vertaling te zijn bedoeld van het (nl"¹}) 1 Sam. 19: 19 enz.

dat echter door velen als eigennaam eener plaats nabij Rama op-
gevat wordt, en dat ook zoo hiertoe geen voldoende grond mag
gerekend worden te bestaan , toch slechts : woning , verblijfplaats der
profeten beteekent, hoewel hierbij dan van zelf aan eene gemeen-
schappelijke woning moet worden gedacht.

naainde profetenscholen lang geen sprake meer was, in
grooten getale, en vormden een bepaalden stand onder
Israël, waartoe nn echter de ware profeten zich beroemden
niet te behoor en, Amos 7: 14, en dien zij dan ook met
alle macht hebben bestreden.

HOOFDSTUK II.

db werkzaamheid der profetie.

Wat de roeping en de daardoor noodzakelijk gewordene
werkzaamheid der profetie onder Israël betreft, deze staat
in het nauwste verband met de roeping van Israël zelf,
met de plaats die dit volk onder de volkeren der wereld
innemen moest.

Israël was bestemd het voorbeeld te zijn van een volk,
dat zich geheel en al door den Geest Gods liet besturen,
(zie hierover het volgende hoofdstuk). Dit was het ideaal,
dat echter, gelijk ook met ieder denkbeeld dat eenmaal volks-
eigendom zal worden, het geval is, eerst door enkele per-
sonen gegrepen en zoo goed mogelijk in de werkelijkheid
tot stand moest worden gebracht, ten einde zich van uit
deze kern over het geheele volk te verbreiden. De dragers /
en handhavers nu van dit ideaal, dat eigenlijk niets anders
is dan de zuivere theocratie, waren de profeten; zij wer-
den, gelijk reeds boven gezegd is, hetzij meer oogenblik-
kelijk, hetzij meer aanhoudend door den Geest Gods geleid,
en zagen reikhalzend uit naar den tijd, waarin dit ook met
geheel het volk bet geval zoude zijn, Num. 11 : 29, Joel
3: 1 (2: 28), Jer. 31: 33, 34 e. a. p. vg. Joh. 6: 45,

Was dit eens het geval, hetgeen men echter, in lateren
tijd bovenal, eerst van de toekomst verwachtte, dan was
de profetie overbodig, ja eigenlijk onmogelijk geworden,
gelijk zij dan ook als iets in dien tijd algemeens voorge-
steld wordt, Joël 3: 1 (2: 28), Jer. 31: 34 e. a. p. Maar
ook nog vroeger kan reeds de profetie, althans onder dezen
vorm, haar eindpunt bereiken. Waar toch een schat van
waarheden in het volk neergelegd en reeds op allerlei
verschillende omstandigheden, waarin het volk heeft ver-
keerd , toegepast is; zoodat er bij herhaling van soort-
gelijke toestanden wederom naar deze toepassing van het-
zelfde gronddenkbeeld verwezen kan worden, daar is het
onmiddellijk inzicht dier waarheden niet meer zoo drin-
gend noodzakelijk, en terwijl herhalingen dan niet uitblij-
ven kunnen, gelijk die b. v. reeds eenigzins bij jeremia.
worden gevonden, worden er tot deze vernieuwde toepas-
sing op de omstandigheden des tijds weder andere gaven
en krachten vereischt dan die der profetische aanschou-
wing. Totdat het echter zoo ver is gekomen, moet de
profetie werken en strijden, ten einde het ideaal steeds
aan het volk voor oogen te houden, en het zoo veel mo-
gelijk te verwezenlijken. En daartoe zijn haar verschil-
lende wegen geopend.

De eerste en natuurlijkste weg was voorzeker deze, dat
de profeten zich met de leiding van het geheele volk be-
lastten, en het overeenkomstig hunne eigene onmiddellijke
aanschouwing der goddelijke waarheid regeerden. Maar
schoon dit eene enkele maal door mozes en samuël is
geschied, was het toch niet in overeenstemming met de
profetische roeping in het algemeen. Het volk zelf met
zijn eigen natuurlijk bestuur, hetzij richters, volksvergade-
ring of koning, moest uit eigene vrije beweging zich door
den Geest Gods laten besturen en Gods wil als richtsnoer
zijner daden erkennen. De profetie moest daartoe door
hare voorlichting en haar raad opwekken en drijven,
maar andere dan zedelijke wapenen mochten door haar niet

worden gebruikt. Als leidsvrouw van koning en volk, als
raadgeefster en beoordeelaarster der daden staat zij in is-
RAëL naast de uitvoerende macbt, aan wie zij ecbter nim-
mer dooreenigen uitwendigen, anderen dan zedelijken dwang
de vrijbeid van bandelen benemen mag. Zoo staat samuël
naast saul, gad en nathan naast david, ahia naast je-
ROBeam enz. Door de profetie moest het volk en bepaalde-
lijk telkens de vorst langs zedelijken weg tot gehoorzaamheid
aan den goddelijken wil worden gebracht, ten einde zooveel
het haar is gegeven het volk geheel en al te doen wandelen
overeenkomstig het voorgestelde ideaal van het Godsvolk.
Niets wat daarmede in betrekking staat, is daarom ook
voor haar gesloten; zij oefent haar zedelijken invloed uit
op alles, op staatszaken, op de huiselijke aangelegenheden
van den vorst, bovenal op het zedelijk leven des volks.
Waar iets gebeurt in strijd met de goddelijke Avaarheid, die
door haar is erkend, doet zij hare stem daartegen hooren
en bestrijdt het; stemt het er mede overeen, dan vindt
het in haar een krachtigen steun. Zoekt men dan ook iets
voor haar te verbergen, omdat men zich bewust is dat het
dezen toets niet doorstaan kan, dan is dit in waarheid niets
anders dan het voor God zelf te willen verbergen, Jes. 29:
15 enz., daar de profeet slechts den maatstaf van den ge-
openbaarden goddelijken wil er op toepast. Naar dezen onwrik-
baren maatstaf beoordeelt zij alles; deugd en ondeugd, voor-
spoed en rampspoed, alles wordt afgemeten naar de verhou-
ding , waarin het staat tot den geopenbaarden wil Gods.
Wat wonder dus , zoo zij hierdoor niet zelden in hevigen
strijd komt met algemeene beschouwingen en lievelings-
denkbeelden des volks, die dikwijls maar al te zeer door de
leugenprofetie in de hand gewerkt worden.

Maar is zij zoo de onverbiddelijke zedenrichtster van het
heden, daarbij blijft zij niet staan. Van uit het verheven
standpunt, dat zij ten gevolge der goddelijke openbaring in-
neemt, slaat zij hare blikken naar achteren, zoowel als naar
voren. Zoo vestigt zij het oog op de vroegere geschiede-

nis des volks, en beschouwt ook die bij bet licbt der god-
delijke openbaring; zij inaakt in de lotgevallen des volks
op de leiding Gods opmerkzaam, en toont aan, boe tot de
verwerkelijking der Godsgedachte juist deze lotgevallen des
volks noodzakelijk waren; zij zoekt bovenal in gebeel de
geschiedenis dit duidelijk te maken dat God Israël steeds
door zijn Geest heeft willen leiden, en dit voor zoover
het door het volk zelf niet onmogelijk gemaakt werd, ook
gedaan heeft, terwijl daarin dan juist het geluk van het
volk, in het verzet daartegen zijn ongeluk heeft gelegen.
Doet zij dit in een geregelden samenhang, dan is daarmede
de- vrije profetische geschiedbeschrijving tot stand gekomen,
die in het O, T. zoovele sporen heeft achtergelaten, en die
het niet in de eerste plaats daarom te doen is, met on-
berispelijke juistheid een verslag der gebeurtenissen te ge-
ven, maar deze met meerdere of mindere vrijheid in het
ware licht te stellen en in hare eigenaardige beteekenis te
doen uitkomen. — In de profetische werkzaamheid bekleedde
deze geschiedbeschrijving eene zeer groote plaats; immers
de meesten, althans zeer vele profeten, van af Samuël heb-
ben zich daarmee bezig gehouden, zoo ook Jesaja, vg. 2
Cbron. 26: 22; 32: 32.

Eveneens richt de profetie haar blik in de toekomst,
voornamelijk nadat het haar eerst zoo duidelijk mogelijk is
gebleken, dat van het heden de vervulling van het ideaal
niet kan worden verwacht. Hierin heeft zij één punt dat
haar daarover een onverduisterbaar licht werpt; hiervan
toch is zij verzekerd: het ideaal van het Godsvolk, de
theocratie zal werkelijkheid worden. Wat zich daartegen
verzet, wat zich niet door den Geest Gods wil laten bestu-
ren, zal vergaan, hoe machtig het ook moge zijn, en door
zijn val tot de totstandkoming van het Godsplan nog, te-
gen zijn wil, moeten medewerken; wat dat in de band werkt
en zich daaraan onderwerpt, zal in eeuwigheid blijven, hoe
nietig en zwak het ook schijnt. Yan uit dit lichtgevend
punt kan zij nu ook de toekomst in meer bijzonderheden

doorzien. Haar gezichtskring blijft altoos beperkt, maar
binnen dien beperkten gezichtskring bewandelt zij een
zekeren weg; voorgelicht door de goddelijke openbaring, die
haar volkomen zekerheid geeft, is zij in staat de feiten naar
waarde te schatten, en die op de ware wijze in verbinding te
brengen met het groote levensdoel van het volk. Zoo verkon-
digt zij ook niet zoo zeer wat er zal gebeuren, als wel wat
er naar goddelijke noodwendigheid gebeuren moet. Hare voor-
spelling is dus altijd voorwaardelijk, hoe stellig die ook
schijnt, vg. Jer. 18: 7—10; 26: 18, 19 e. a. p. Veran-
dert de toestand door haar woord, dan komt ook de ver-
vulling niet letterlijk; toch wordt haar woord er niet te
minder waarheid door. Zoo voorspelt zij ook geen louter
toevallige dingen, die met de bestemming des volks in vol-
strekt geen verband staan. Waar zij dit schijnt te doen —
en dit is slechts in den eersten tijd het geval — mag dit
toch voor de waarde der profetie niet zeer hoog aangeslagen
worden; het moet dan worden beschouwd als eene afdaling
tot eene algemeen menschelijke behoefte en begeerte, waar-
aan bij de andere volken de mantiek tracht te voldoen,
hoewel dan toch ook zelfs de betrekking van dit schijnbaar
meer contingente tot het groot geheel steeds op de eene of
andere wijze zal kunnen worden gezien. Het doel van de
profetie is geen ander, dan door het wijzen op de toekomst,
zoowel als op het verleden, aller gemoederen tot God te
verheffen, en zoo voor eene onmiddellijke leiding door den
goddelijken Geest steeds meer vatbaar te maken.

Niet oneigenaardig worden de profeten, overeenkomstig
deze hunne roeping, met de wachters bij de poort vergeleken
Jes. 21: 11, 12, Ezech. 3: 17 e. a. p. vg. Hab. 2: 1 \'),
die op alles wat er gebeurt, nauwlettend acht moeten slaan,
en het volk verwittigen moeten van alles, wat het als het

\') Hebreeuwsch nöH ^en "IDW-

noodwendig gevolg van den zedelijken toestand, hetzij na-
derend onheil, of aanstaande verlossing te wachten staat.
Doen zij dit niet, dan zijn zij onnnt en met stomme hon-
den te vergelijken, Jes. 56: 10, en de ondergang van hen
die zoo ongewaarschnwd in het verderf storten, is hun te
wijten, Ezech. 3: 8 e. a. p. Wil men echter naar de pro-
feten niet hooren, dan moeten deze het overlaten aan de
kracht der goddelijke waarheid, en zonder zich eenigszins
als partij tegenover den koning te stellen, hun zedelijken
invloed op het volk laten gelden; en dit niet om het volk
tegen den koning op te zetten, maar om het, zooveel mo-
gelijk gehoorzaam aan \'s konings bevelen, toch bovenal
naar den goddelijken wil te doen leven. Een voorbeeld
hiervan is samuël , wiens profetische grootheid ook in zijne
kalme en waardige afzondering van satjl ten duidelijkste
blijkt. Wil nu echter ook het volk niet meer naar hem
hooren, dan moet de profeet, waar hij zich bewust is alles
te hebben gezegd en gedaan wat in zijne macht stond, \'zich
in de eenzaamheid terug trekken om op betere tijden te
wachten; zoo b. v. jesaja die, toen onder de regeering van
achaz zijn werk geheel krachteloos was gebleken te zijn
om het volk tot andere gedachten te brengen, zich met de
zijnen rustig terugtrekt, Jes. 8: 17. Het komt echter dan
bovenal hierop aan, dat de profeet in zijne eigene om-
geving hoe klein die ook moge zijn, het voorbeeld geeft
van zulk een (jodsstaat, gelijk het geheele volk dat moet
worden; hetgeen dan ook, vooral in den beginne, door de
profetenscholen bedoeld was , vg. ook Jes. 8: 18.

Het blijft hier echter nog altoos de vraag, in hoe-
verre zulk eene zedelijke overtuiging — want hierop kwam
alles toch neer — ook door een werkdadig, soms zelfs ge-
welddadig ingrijpen in den gang van zaken kon en moest
worden bewerkt, gelijk dit bovenal van samuël tot aan
eliza zeer vaak in Israël voorkomt. Dat hierbij het groote
gevaar van ontaarding in eene wereldsche partij voor de
hand lag , spreekt wel van zelf, maar de grens hier te trek-

ken, is en blijft bij de beoordeeling der profetische daden
"uiterst onzeker en moeilijk, daar veel, ja bijkans alles hier
afhangt van de tijdsomstandigheden, de zeden en gewoon-
ten des volks en hetgeen, daardoor noodzakelijk gemaakt
werd. Maar nadat ook in dit opzicht het uiterste was
beproefd, trad dit ingrijpen in den gang der zaken al-
lengs meer en meer op den achtergrond, en maakte voor
eene zuiver geestelijk-zedelijke werkzaamheid plaats. Deze
bestond bovenal in de verkondiging en verbreiding op al-
lerlei wijzen van wat door goddelijke openbaring in den
profeet tot onmiddellijke zekerheid was geworden, en in
de toepassing daarvan op de bijzondere omstandigheden des
volks.

Het eerste en meest algemeene middel daartoe was na-
tuurlijk de mondelinge prediking, en hieraan bovenal
hebben de profeten hun naam „profeten" te danken.

Daartoe wordt dus vereischt dat de profeet niet alleen door
de goddelijke waarheid zij overweldigd, maar haar ook
zoozeer in zijn eigen bewustzijn opgenomen hebbe, dat hij
haar als zijn eigendom op alle wijzen verwerken en gebrui-
ken kan; immers hij moet haar onder woorden en ver-
staanbare vormen kunnen brengen. Kan hij dit niet, dan
is hij nog niet genoeg meester van wat hij aanschouwde,
en kan er zich nog niet voldoende rekenschap van geven.
Zulk eene overweldiging door de goddelijke openbaring,
waarbij het zelfbewustzijn zoo goed als geheel verloren
is, behoort tot de laagste trappen der profetie , en grenst
zeer dicht aan de mantiek, waaraan zulk een bewustelooze
toestand eigenaardig is, vg. 1 Sam. 19: 23, 24. Als van
betrekkelijk zeer weinig waarde wordt zij dan ook tegen-
over de zich klaar bewuste profetie gesteld, vg. het met
vreemde tongen spreken, 1 Cor. 14: 2-—-5. Daar zulke
toestanden echter, ook onder den invloed der muziek, niet
zelden voorkwamen, werd ten gevolge daarvan de naam
waanzinnige, waarop de in zulk een toestand van bedwel-
ming verkeerende ook zeer veel geleek, vaak verachtelijk
van den profeet in het algemeen gebruikt, Jer. 29: 26;
2 Kon. 9: 11.

Yoor de verkondiging der goddelijke openbaring met al-
les wat daaruit voortvloeit, staat de profeet het gansche
rijke taalgebied open; de profetische verkondiging is aan

niet één yorm gebonden. Beeldspraak en parabel, de
spreuk en bet lied, de eenvoudige beschrijving van wat
bij in waarheid aanschouwde, de vrije verdichting, schoon
bovenal de vloeiende rede, waarin al het aanschouwde en
ervarene tot één geheel verwerkt en in nieuwe vormen
gegoten wordt, alles kan door den profeet aan het hem
voorgestelde doel worden dienstbaar gemaakt, waarbij het
hem echter nooit aan verheffing en dichterlijken gloed zal
kunnen ontbreken. Zoo laat het zich begrijpen, hoe het
gemis van zulk een meesterschap over de taal, het niet-
kunnen spreken als een voornaam bezwaar tegen de pro-
fetische roeping kon worden ingebracht, Jer. 1:6; Exod.
4: 10, maar ook als van zelf door den drang des geestes
uit den weg moest worden geruimd, Exod. 4: 11.

Echter behoeft de profeet zich ook aan de taal alleen
niet te binden; ook in symbolische handelingen kan hij de
waarheid prediken, die hij uitdrukken wil, 1 Kon. 20: 35
enz., Jes. 20: 2, 3 e. a. p. , schoon het hierbij altoos
de vraag blijft, in hoeverre vele van die symbolische han-
delingen die van een profeet, misschien wel door hem
zelf, worden verhaald, ook in waarheid door hem ten
uitvoer gebracht zijn.

Ook in persoonsnamen wordt de erkende goddelijke waar-
heid door de profeten afgebeeld, zoo in die der zonen van
JESaja , vg. ook Hos. 1: 6, 9 e. a. p.; of ook in zinne-
beeldige namen, die aan personen, soms ook aan steden
en volken worden gegeven, zonder dat zij die ooit in waar-
heid hebben gedragen, of hebben kunnen dragen, Ezech.
23: 4 e. a. p.

Zoowel de mondelinge prediking echter als de symboli-
sche handeling bepaalt zich slechts tot zeer korten tijd,
terwijl het dikwijls toch dringend noodzakelijk kon zijn
niet alleen den indruk der prediking langer onder het volk
te doen blijven en steeds weer te vernieuwen, maar ook
^lrL lateren tijd naar het vroeger gezegde te kunnen ver-
wijzen , en het als een getuigenis voor de nakomelingschap

2*

te bewaren, vooral waar bet door de tijdgenooten versmaad
was. Voor bet eerste bediende men zicb van groote platen
waarop in volksscbrift, Jes. 8: 1, de eene of andere pro-
fetische waarheid, in weinige woorden puntig en kern-
achtig samengevat, geschreven werd, en die dan in het
bijzijn van betrouwbare getuigen op de eene of andere
plaats openlijk voor het volk ten toon gesteld werden. Voor-
al bij jbsa.ia is dit het geval, cap. 8: 1—3, 30: 7, vg.
Hab. 2: 2, 3.

Voor het tweede daarentegen, dat bovenal noodzakelijk
werd toen de profetische blik zich meer en meer van het
heden naar de toekomst begon te richten, begon het bij de
profeten algemeen gebruikelijk te worden hunne redenen
op schrift te brengen, zij het aanstonds, of eenigen tijd
nadat zij uitgesproken waren. Het spreekt echter van
zelf dat hierin de grootst mogelijke vrijheid bestond, en
dat geen enkel profeet ooit verplicht was zijne redenen
op te schrijven, letterlijk zooals hij ze had uitgesproken.
Zoo blijkt bet dan ook, dat dikwerf verscheidene redenen
tot één geheel zijn samengevoegd, soms met, soms ook
zonder vermelding van tusschenliggende gebeurtenissen,
en dat, terwijl sommige geschrevene redenen den indruk
maken het gesprokene woord zonder eenige verandering
weder te geven, anderen daarentegen duidelijk bij het op
schrift brengen aangevuld en uitgewerkt zijn , vg. Jer. 36 :
32, of ook, vooral in lateren tijd niet eenmaal eerst uit-
gesproken schijnen te zijn. En daar het bijkans ondenk-
baar mag worden genoemd, dat een profeet bij het op-
schrijven zijner redenen zich altoos geheel weder in den
vroegeren tijd kon verplaatsen zonder den invloed van den
oogenblikkelijken toestand te ondergaan, zoo ligt hierin
voor een groot deel de moeilijkheid om de redenen weder
op hare eigene plaats in de geschiedenis te brengen. Dit
alles kan ook bij jesaja ruimschoots opgemerkt worden.

HOOFDSTUK III.

ontwikkeling- der profetie tot op jesaja.

De profetie onder Israël vormt een organisch geheel.
Hare verschijningen mogen niet als geheel op zich zelf
staande worden beschouwd; zij hebben te zamen één stre-
ven, één doel. "Vandaar dat er bij haar van ontwikkeling
sprake kan zijn. Deze bestaat hierin dat zij steeds dieper
doorgedrongen is in het denkbeeld waarvan zij uitging,
dat zij de gevolgen en eischen daarvan steeds helderder
heeft doorzien, en het met steeds krachtiger en doelmatiger
middelen tot stand heeft zoeken te brengen. De geschie-
denis dezer ontwikkeling vindt dan de, als van zelf haar
aangewezene, rustpunten telkenmale daar, waar der profetie
eene nieuwe openbaring daarover tot eigendom werd ge-
schonken. Of m. a. w., de verdeeling in tijdperken mag /
bij de geschiedenis van de ontwikkeling der profetie door
niets anders worden bepaald dan door den vooruitgang zelf
der profetische inzichten. Valt deze vooruitgang dikwijls
ook samen met belangrijke gebeurtenissen in de geschiede-
nis hetzij van het volk in het algemeen, hetzij van de
uitwendige verschijning der profeten in het bijzonder; toch
niag de verdeeling in tijdperken daarvan nooit afhankelijk
worden gemaakt. Hetzelfde onderscheid bestaat hier dat
reeds sinds langen tijd in de behandeling der kerk- en
dogmengeschiedenis in het oog wordt gehouden.

Toch is deze ontwikkeling binnen zeer bepaalde grenzen
besloten. Yan haar eerste begin af is der profetie de
grenslijn gesteld die zij nooit heeft kunnen overschrijden,
al deed zij ook soms, als het ware met den eenen voet,
eene schrede daar buiten. Hare ontwikkeling is een dieper
doordringen in, veelmeer dan een verder uitbreiden van

eene eenmaal ontvangene openbaring¹. Deze baar door de
openbaring zelve gestelde grenslijn is de theocratie onder
Israël.

Voor zoover wij uit de openbaring Gods in de geschie-
denis, bepaald onder Israël, en bovenal uit de aanvanke-
lijke vervulling in jezus Christus , tot een Godsplan kunnen
besluiten, dat aan de wereldgeschiedenis ten grondslag ligt
en daarin ten uitvoer gebracht wordt, — bestaat dit in de
stichting van een geestelijk Godsrijk, dat, onbeperkt van
omvang zoowel als van duur\', in de gemeenschap met God
en onder de onmiddellijke , voortdurende leiding van zijn
Geest, geheel de menschheid omvat en haar het hoogste
geluk verschaft. In dit Godsplan was het voor het eerst aan
mozes vergund een blik te werpen, maar naar de behoeften
en vatbaarheid van zijn tijd. Hiermede begint de profetie.

Het denkbeeld van eene algemeene, aan alle verschil
van volken ten grondslag liggende eenheid van het men-
schelijk geslacht, treedt in de oudheid achter dat der ver-
schillende volken geheel en al op den achtergrond , en zelfs
bij de verschillende stammen van een zelfde volk komt dit
streven naar afzondering, zoo vaak de gelegenheid daartoe
zich aanbood, zeer sterk aan den dag. Ieder denkbeeld dat
in de wereld opgenomen zou worden, moest zich daarom
ook eerst tot een enkel volk bepalen en daar onuitroeibaar
wortelen, ten einde dan in lateren tijd, als eerst deze
scheidsmuur tusschen de volken min of meer verbroken,
en tevens het bestaan van eenig denkbeeld door zijne op-
name in een bepaald volk voor goed in de wereld verze-
kerd zou zijn, zich over de geheele wereld te verbreiden.
Dit is hetzelfde als wat wij boven reeds opmerken konden,
dat eenig denkbeeld, ten einde het eigendom van een geheel
volk te kunnen worden, eerst door enkele personen gegre-
pen en in het leven opgenomen moet worden.

Hierdoor werd ook de openbaring van het Godsrijk be-
paald. Zou het in de wereld worden gevestigd, het moest
eerst in één bepaald volk zijne mogelijkheid en beteekenis

toonen. Om dit volk te zijn, was Israël bestemd; meer dan
andere volken bezat bet daartoe eene vatbaarheid, waarvan
de verklaring in zijne vroegere geschiedenis moet worden
gezocht, en die hierin bestaat dat Israël als den God zijner
vaderen, d. i. dus als zijn volksgod, den eenig waren
Grod kende en diende. Alles wat nu in hoogeren zin van
het algemeen geestelijk Godsrijk waar is, wordt door mozes
op Israël overgebracht, dat daardoor bepaald als het Gods-
volk voor den dag treedt. Deze band wordt door de pro-
fetie nooit weer verbroken, tot aan haar einde blijft zij in
Israël het Godsrijk aanschouwen, en met alle kracht wer-
ken, om het volk aan deze zijne roeping getrouw te doen
zijn. Hierin kon zij echter nooit slagen, om de eenvoudige
reden dat Israël in waarheid het Godsrijk niet was, maar
slechts de zichtbare voorafspiegeling daarvan. Hoe meer
dit intusschen bleek, des te meer richtte de profetie zich ook
weer tot het ideale, schoon altoos in nauwe verbinding
met Israël. Hierdoor echter werd nu alles wat daarmede
samenhing, en dat uit zijn aard dus geestelijk was, op
ditzelfde eindige en beperkte gebied overgebracht, ten ge-
volge waarvan de onvoldoendheid der perken zoo duidelijk
mogelijk bleek, zoodat de verbreking daarvan, schoon door
de profetie zelve nimmer bewerkt, door haar toch dringend
noodzakelijk gemaakt en krachtdadig voorbereid werd. Jezus
eerst was het die, hierin voorafgegaan door johannes den
dooper, in zijne prediking dien band die het Godsrijk aan
Israël bond, verbrak, en zoo het denkbeeld van een gees-
telijk rijk, dat hij zelf\' is komen stichten, geheel van iedere
beperking bevrijdde.

Gelijk boven gezegd is , was mozes degeen aan wien het
eerst werd vergund iets daarvan te erkennen; ten gevolge
daarvan is hij de eerste profeet. Zijne ontzaglijke groot- x
beid als zoodanig ligt voor een deel in de grootheid der
openbaring die hem is geschonken, maar toch ook voorze-
ker niet minder in zijne algeheele toewijding daaraan. Meer
toch dan voor al de andere profeten was voor hem de

goddelijke waarheid, om zoo te spreken, de sfeer waarin
hij leefde en werkte, en wat hij verder voor zijn volk ook
nog werd: godsdienststichter, wetgever, veldheer, enz. dat
alles was hij slechts krachtens zijne profetische roeping en
dus als profeet, vg. Hos. 12: 14.

De grondgedachten der profetie die door hem aan het
licht zijn gebracht, kunnen in drie punten samengevat
worden: 1. Het Godsrijk wordt door God zelf bestuurd
en geleid. 2. Die daartoe behooren, zijn tot gehoorzaam-
heid aan den goddelijken wil, en tot onderwerping aan zijne
leiding verpligt. 3. Ten gevolge der goddelijke almacht,
kan het Godsrijk van het hoogste geluk verzekerd zijn.

De toepassing dier grondgedachten op Israël, waarvan de
incongruïteit toen nog in het minst niet kon worden erkend,
maar steeds meer en meer werd gevoeld, en eindelijk nu
van achteren beschouwd zoo duidelijk mogelijk is, is de
stichting der Israëlitische theocratie die als de roeping van
/ mozes mag worden beschouwd; terwijl het werk der op
hem volgende profeten hierin bestond, daarvoor te waken,
er telkens nieuw leven in te brengen, en ze naar de be-
hoeften des tijds steeds verder te ontwikkelen; hun werk
was dus in één woord de handhaving der theocratie.

Opdat echter deze theocratie in Israël tot stand zou kun-
nen komen, moest Israël niet alleen een vrij, zelfstandig
volksbestaan hebben, zonder hetwelk het niet een enkel
denkbeeld, waarvan het bij uitnemendheid de drager zou
zijn, onder de andere volken zou kunnen doen gelden, maar
ook moest het, alvorens zich bereidwillig aan de leiding
Gods te kunnen onderwerpen, deze leiding zelve met het
heil dat daaruit voortvloeit, met bewustzijn hebben ervaren.
Immers eerst waar dit het geval was, kon het èn het ver-
trouwen koesteren, èn de verplichting gevoelen het Godsvolk
te zijn. Zoo gaat de verlossing uit den Egyptischen druk
waarin dit alles vereenigd is j clclh de stichting der theocra-
tie noodzakelijk vooraf, en vormt daarvan den noodzakelijken
grond. — Als uitdrukking dezer theocratie, waardoor Israël

het Godsvolk, God bepaaldelijk Israëls God wordt, komt
dan door mozes de Godsnaam jahve \') in gebruik, waar- /
door God in zijne bepaalde verhouding tot Israël aangewezen
wordt, en die dan ook bij al de profeten als zoodanig ge-
bruikelijk is.

Door deze theocratie wordt de staatsregeling zoowel als
de godsdienst van Israël beheerscht. Beiden ontvangen van
haar eene eigenaardige kleur. Onafhankelijk daarvan staat
de profetie onder Israël; zoowel de wet als b. v. het pries-*
terschap laat zij op hare plaats en in hare rechten; zij staat
daarnevens om den grond waarop in Israël, in onderschei-
ding van andere volken, alle instellingen rusten, steeds in
het oog te doen houden en te versterken; zoo deze uit bet
oog wordt verloren, verliezen zij hare beteekenis en kracht,
en treedt de profetie als tegenstandster tegen haar op.

De drie bovengenoemde, door mozes aan het licht ge-
brachte , grondgedachten der profetie , waarin de theocratie
samengevat wordt, worden nu op de volgende wijze door
hem toegepast:

1. Is het jahve die zelf Israël leidt en bestuurt, dan is
ook ieder menschelijk oppergezag overbodig. Wonende in het
midden zijns volks, is hij de eenige koning en bestuurder
van Israël, en evenzoo zijn eenige rechter en veldheer.
Allen staan evenzeer onder zijne onmiddellijke leiding,
niemand heeft dus eenig gezag over den ander, dan voor
zoover het hem door jahve is verleend. Zoo hij men-
schen tot het eene of andere werk wil gebruiken, roept
hij ze zelf; zonder die roeping is ieder menschelijk ge-
zag aanmatiging en heiligschennis tegen jahve. — Op
zijn wil moet dus zorgvuldig worden gelet; hij openbaart
dien op allerlei wijzen, bovenal in zijne wet en door

de aanschouwing zijner profeten , die daarom ook in hooge
eer moeten worden gehouden. Ontbreekt deze erkenning
yan den goddelijken wil, dan bezit de hoogepriester, en met
hem geheel de priesterstand de middelen om op meer kun-
stige wijze den Godswil na te yorschen. Andere pogin-
gen daartoe, op de wijze yan andere yolken in het werk
gesteld, zijn ten strengste verboden.

2. Moet Israël zich geheel en al door den wil van
jahve laten leiden, dan is het ook tot niets zoozeer ver-
plicht dan om hem alleen te dienen. Zoo het zich wendt
tot den dienst van andere goden is de theocratie, gelijk
ook uit den aard der zaak volgt, in beginsel geheel en al
opgeheven. Maar hierdoor niet alleen is dit het geval.
Jahve toch is heilig, iedere onheiligheid dus , iedere zonde
is strijdig met zijn wil, en waar zij opzettelijk wordt
bedreven is daardoor dan ook reeds de theocratie in haar
wezen geschonden. „Gij zult heilig zijn, want ik jahve
uw God ben heilig", Lev. 19:2, is de grondtoon van Israëls
wetten. Dit openbaart zich vooral in een streven naar
in- en uitwendige reinheid in al de betrekkingen des levens;
doch omdat daaraan onder zondige menschen altoos maar
al te veel blijft ontbreken, worden ter tegemoetkoming
daaraan door mozes allerlei instellingen in het leven ge-
roepen , die anders aan de onmiddellijke, voortdurende en
voor allen volkomen gelijke gemeenschap met God te kort
schijnen te doen. Als zoodanig moeten b.v. de aan een
enkelen stam gebonden priesterstand, de sabbath en een
groot deel der offers worden beschouwd. — Bovendien wordt
nog van Israël, ten gevolge zijner roeping zich geheel en
al door den wil van jahve te laten besturen, een volko-
men vertrouwen op hem gevraagd, een vertrouwen dat
dan ook niet op iets anders ter wereld mag worden geves-
tigd. Menschelijke hulpmiddelen toch als paarden en wa-
genen in den oorlog, vestingen , verbonden met machtige
volken enz. , zijn öf overbodig, of te vergeefs , en geven
licht aanleiding, dat men zijn vertrouwen daarop en niet op

jahve alleen stelle. In zooverre zijn zij dus geheel en al
te verwerpen , in ieder geval zijn zij Israël onwaardig. De
verlossing nit Egypte toch had genoegzaam bewezen dat
jahve ook zonder deze menschelijke hulpmiddelen zijn wil
ten uitvoer kan brengen, vg. hierbij Richt. 7 : 2 enz.

3. Kan het Godsrijk onder de leiding van den almach-
tigen God altoos van het hoogste geluk zijn verzekerd,
ook met Israël is dit het geval voor zoover, het zich geheel
en al aan de leiding van jahve onderwerpt, daar tegen
hem niets ter wereld bestand is. Treft dus onheil of ramp-
spoed het volk, dan is dit een bewijs dat jahve Israël
heeft verlaten , en dit kan alleen een gevolg zijn van Israëls
ontrouw. Iedere ramp moet dus als straf worden beschouwd,
terwijl omgekeerd ook iedere zonde in een of ander onheil
haar straf vindt. — Het hoogste geluk dat mozes zich voor
Israël kon denken, was een rustig en vreedzaam wonen
in Kanaan , terwijl het grootste onheil voor Israël bestond
in het zwerven in den woestijn, en het beroofd blijven van
vaste woonplaatsen, waar zijn volksbestaan zich zonder ge-
vaar , rustig en kalm kon ontwikkelen.

Tot aan den tijd van SAMuël komt hierin schier geene
verandering; slechts weinige profeten traden er tot dien
tijd op \'), en voor zoover wij van hun werk iets kunnen
weten, bestond het alleen in de verlevendiging en handha-
ving van de door mozes gegevene toepassing der groote grond-
gedachten der profetie. Het was het tijdvak, waarin de
profetie naar de dadelijke verwezenlijking streefde van den
zuiversten vorm van het Godsrijk, dien namelijk waarin
allen gelijkelijk door den Geest Gods werden geleid. Spoe-
dig echter bleek het onvoldoende en onhoudbare der Mo~

Behalve mirjam , de zuster van mozes , die echter bij de
reuzengestalte van haar broeder bijkans geheel verdwijnt, wordt
alleen nog debora met name als profetes genoemd , schoon er
toch ook nog andere profeten moeten hebben gewerkt, vg. Richt.
6: 8, 1 Sam. 2: 27.

zaïsche instellingen zoo duidelijk mogelijk. Israël toch was
niet berekend voor deze zuiver geestelijke leiding. Het kon
zijn blik niet onafgewend op jahve gevestigd houden om
zich door zijn wil volkomen te laten besturen, en waar
nu het bewustzijn van onder deze leiding te staan al ras
ging ontbreken, daar miste Israël nu ook alle bestuur,
en daarmede datgene, wat onder al de aan zijn toestand
verbondene gevaren en moeilijkheden het meest onmisbaar
mocht heeten , namelijk alle eenheid. Yandaar de in alle
opzichten zoo hoogst treurige toestand, waarin Israël in de
richterenperiode zoowel naar binnen als naar buiten verkeerde,
die in den ondergang des volks onvermijdelijk scheen te
zullen eindigen, en die dus juist het tegenovergestelde
mocht heeten van wat het Godsvolk scheen te hebben
mogen verwachten. En toch was deze toestand het natuur-
lijk gevolg van de overbrenging van hetgeen in het ideaal
van het Godsrijk op zijne plaats zoude zijn, op een volk
dat daaraan in het geheel niet beantwoordde.. Het eenige
middel hiertegen scheen de instelling van datgene wat het
meest zichtbaar gemist werd, n.1. een vast centraalgezag
in den persoon van een menschelijken koning, waarvoor zich
dan ook spoedig stemmen verhieven, maar clat als geheel
in strijd met de Mozaïsche instellingen door de beste rich-
ters en profeten steeds afgekeurd, en als een versmaden
van jahve beschouwd werd, vg. Richt. 8 : 23 , 1 Sam. 8: 7.
Aan deze beschouwingswijze kwam met samuël een einde.
In een profetisch gezicht kwam hij , ondanks zich zelf,
tot de erkenning dat de tegenwoordige vorm der theocratie
niet anders dan ten koste van Israëls volksbestaan kon
worden gehandhaafd. Het koningschap was dringend nood-
zakelijk geworden, de profetie wordt de stichtster er van.
Was het in het abstracte beschouwd een teruggang, in
zoover daardoor voor de onmiddellijke leiding van allen
zonder onderscheid door jahve , zijne door een enkelen
persoon, den koning, „vermittelte" leiding werd in de
plaats gesteld : deze teruggang was met het oog op den

toestand en de behoeften des volks een zeer groote voor-
uitgang , en in de erkenning daarvan ligt de ontwikkeling
der profetie in dezen tijd \').

Schoon de grondgedachte der profetie : jahve zelf bestuurt
Israël, ook nu nog dezelfde blijft, ondergaat toch de toe-
passing daarvan eene aanmerkelijke wijziging, waardoor hier
een tweede tijdvak barer ontwikkeling begint, dat door het
denkbeeld van den waren theocratischen koning, den vol-
maakten Messias¹) geheel en al wordt beheerscht. De theo-
cratie werd door hem „vermittelt"; niet zoozeer het geheele
volk, als bepaaldelijk de koning zou nu door jahve worden
geleid, terwijl dan door hem de wil van jahve in het volk
ten uitvoer gebracht worden moest. Zoo is hij als \'t ware
de stedehouder Gods, die niet naar eigene willekeur, maar
geheel alleen naar den goddelijken wil zijn volk bestuurt;
als zoodanig, als de gezalfde van jahve , is hij heilig en is
ieder verzet tegen hem als heiligschennis te beschouwen.
Yan nu aan kan er dan ook sprake zijn van Messiaansche
profetie , nog wel niet in dien zin, waarin het gewoonlijk
bedoeld wordt, als aankondiging en beschrijving van een

1 ) Hebr. rPÏ?*D gezalfde; deze naam die in lateren tijd be-
paald van den toekomstigen koning der heilseeuw , en nog meer
bepaald van den historischen jezus als den persoon in wien de
verwachtingen van den volmaakten koning hare vervulling ver-
kregen , gebruikt werd , werd oorspronkelijk aan iederen Israëli-
tischen koning gegeven, 2 Sam. 1: 14 e. a. p. ; maar is als
zoodanig dan ook het beste bewijs voor den hoogen rang die
aan den koning toegekend werd, en van de hooge eischen die
hem werden gesteld.

toekomstig persoon, maar in zoover de profetie in de ver-
schillende koningen het ideaal tracht te verwezenlijken , en
iedere koning haar dus een streven is naar dat ideaal. Zoo
blijft de profetie nevens hem staan, om gelijk vroeger het
volk, zoo nu bepaaldelijk den koning den Grodswil voor
oogen te houden.

Bleef de toepassing der tweede grondgedachte dezelfde
als in het Mozaïsme, die van de derde onderging ook
eenige wijziging, gelijk dit door de behoeften des tijds nood-
zakelijk was geworden. Wel bleef de grondgedachte dat
de voortdurende leiding van jahve voor het volk de oor-
zaak moest zijn van het hoogste geluk, volkomen dezelfde;
maar was dit geluk in vroegeren tijd van het wonen. in
Kanaan verwacht, de ervaring had het zoo duidelijk moge-
lijk geleerd dat het hierin niet was gelegen, ja, dat er
zelfs groot gevaar voor eene volslagene vernietiging door
de naburige volken voor Israël bestond. Niet hierin alleen
moest het heil van de goddelijke leiding dus blijken, maar
bepaald ook in de onderwerping der naburige volken aan
Israël. Dit werd van den theocratischen koning gevraagd, en
hierin lag dan het bewijs of en in hoever de een of andere
koning naar den goddelijken wil regeerde of niet, en dus
al of niet aan het ideaal van den mesbias beantwoordde.

Met david scheen de waarachtig theocratische koning,
gelijk die door de profetie werd verlangd, in waarheid ge-
komen te zijn. Zijn oor toch was nooit voor de Grodsstem
gesloten, die door de profeten tot hem kwam; bereidwillig,
uit eigene overtuiging, niet als een slaaf der profeten, on-
derwierp hij zich aan haar, ook waar zij bestraffend tegen-
over hem stond, en terwijl hij zoo over het geheel naar
den wil van jahve , en niet naar eigene willekeur heerschte,
kwam hij zelf ook in het laatst van zijn leven tot de on-
middellijke erkenning der goddelijke waarheid, en een waar-
lijk profetische toon is het, die in „zijne laatste woorden",
2 Sam. 23: 1—7, en in vele zijner psalmen ons toeklinkt. —
Van deze zijne onderwerping aan den wil van jahve moest

ook de uitwendige toestand des lands duidelijke blijken
dragen, en niet anders dan hoogst yoordeelig kon zijn in-
vloed op geheel zijn volk zijn; onder hem kwam het tot
in- en uitwendigen bloei; de naburige volken werden on-
derworpen, en de naam van jahve kwam onder de heidenen
tot aanzien en eer. Wat wonder dat vooral in lateren tijd,
toen de koningen steeds minder het beeld van den waren
Messias vertoonden, de blik der profeten zich steeds naar
david terugwendde, om aan hem de trekken te ontleenen
die gezuiverd en volmaakt den toekomstigen Messias tee-
kenen moesten! Maar ook reeds gedurende zijn leven
werden trekken op hem overgebracht die in waarheid slechts
van den volmaakten Messias konden gelden, maar die ook
hij reeds eenigermate scheen te bezitten, vg. o. a. Ps. 110.

Toch had ook hij zijne groote verkeerdheden en onvol-
maaktheid , waarvan de gevolgen voor zijn volk zich maar
al te duidelijk vertoonden, en ten gevolge waarvan hij de
ware Messias onmogelijk zijn kon. Maar indien hij zelf
het dan al niet was, wat kon er dan toch niet van zijn
zoon worden verwacht! Aan dezen knoopten zich nu alle
profetische verwachtingen vast. Uit david, den man naar
Gods hart, moet de volmaakte vorst worden geboren, die
nog hooger staande dan hij, als de uitnemende dienaar van
jahve , inderdaad diens zoon mag worden genoemd, vg. 2
Sam. 7; Ps. 2, e. a. p., en wiens regeering zich dus
door ongekenden voorspoed kenmerken zal. In den eersten
tijd zijner regeering scheen saeomo aan dat ideaal te voldoen;
met zijne diepe wijsheid scheen hij zelf onmiddellijk den raad
Gods te erkennen en dus ook den raad der profetie niet
meer te behoeven, terwijl het volk een tijd van ongekend
en ongestoord geluk beleefde. Maar al ras bleek toch ook
hij niet te zijn de volmaakte, theocratische koning, die het
ideaal van het Godsrijk op aarde verwerkelijken zou. Nog
door zijn toedoen ontstond, schoon na zijn dood, de split-
sing tusschen de beide rijken Israël en Juda, waardoor het
denkbeeld van het ééne Godsvolk reeds in beginsel opge-

heven was. — Toch bleef in beide rijken de profetie, aan
hare roeping getrouw, aan het werk om het ideaal tot wer-
kelijkheid te doen worden, hoewel het verschil van richting,
dat zich in beide rijken openbaarde, ook niet zonder in-
vloed op de profetische werkzaamheid bleef. Dit verschil
openbaarde zich bovenal in de verhouding van het volk tot
de dynastie. Terwijl men in Juda aan het huis van da-
vid getrouw bleef en dit, waar het éénmaal gewelddadig
verdreven werd, zoo spoedig mogelijk op den troon her-
stelde, zocht men in het rijk der tien stammen zijn heil
in de voordurende wisseling der koningsdynastiën. Ten
gevolge hiervan bleef dan ook van zelf de profetie in hare
messias-verwachting aan het huis van david getrouw en
hield hare hoop steeds daarop gevestigd, terwijl zij in Is-
raël van dezen vasten grond losraakte, en dus in het on-
bestemde voortarbeidde, maar nu ook niet zelden aan de
omverwerping van het eene, en de vestiging van het andere
koningshuis hare goedkeuring, zoo niet hare medewerking
moest geven. Had zij in Israël alzoo het schijnbare voor-
deel eener grootere vrijheid, en daardoor ook schijnbaar
grootere kans om te zullen slagen, in Juda had zij daar-
entegen het werkelijke voordeel van eene natuurlijke ont-
wikkeling — en een geregelden voortgang van uit een
glansrijk verleden, waarop zij telkens terugwijzen kon.
Een gevolg hiervan was dat, toen na de hevigste krachts-
inspanning de onmogelijkheid om op deze wijze te slagen
in beide rijken ten duidelijkste was gebleken, de profetie
in Israël aan het eind van dit tijdvak zoo goed als geheel
uitgeput was, terwijl zij toen juist in Juda tot nieuw leven
kwam en eene hoogte bereikte als nimmer te voren.

Op welke wijze ook werkzaam \'), de profetie kon noch in

\') Van de werkzaamheid der profetie in Juda weten wij wei-
nig ; met name worden als profeten genoemd: semaja , iddo , asa-
ria, hanani, jehü , jehasiel en eliëzer, naast wie nog een
enkele ongenoemde profeet aangewezen wordt. Achter de werk-

het eene noch in het andere rijk het ideaal van het Gods-
rijk tot werkelijkheid brengen. Integendeel, steeds minder
begon het volk zoowel in- als uitwendig daarop te gelijken.
Vooral in het noordelijk, maar toch ook in het zuidelijk
rijk waren de koningen zoo ver mogelijk van het voorge-
stelde ideaal van den waren Messias verwijderd; zij wend-
den zich bijna zonder uitzondering tot het heidendom, of
wilden althans niet naar den wil van jahvb, maar naar
eigene willekeur heerschen. In plaats van met de profeten
samen te werken, kwamen zij ten gevolge daarvan met
hen in een lievigen strijd, waarin deze laatsten wel voor
korten tijd soms door de kracht der goddelijke waarheid de
overwinning konden behalen, maar waarin zij toch op den
duur noodzakelijk het onderspit moesten delven, vooral
omdat ook het volk hun steeds meer ontviel. Dit toch was
langzamerhand moede geworden onder de leiding der pro-
feten te staan; aan hunne werkzaamheid, die altoos nog de
zelfde bleef, was men maar al te zeer gewend geraakt, en
had er het ontzag voor verloren; men begon zich steeds
minder om haar te bekommeren, en terwijl zij door haar
krachtig optreden onder bepaalde vormen, en door hare
groote verbreiding zelve ook tot onware navolging en ver-
valsching aanleiding gaf, verloor zij ook daardoor ont-

zaamheid der priesters, die rondom het heiligdom te Jeruzalem
vereenigd waren, trad de hunne in dezen tijd in de schaduw, en
is voor de ontwikkelingsgeschiedenis der profetie van niet veel
beteekenis.

In dezen tijd is Israël bovenal het tooneel harer werkzaamheid;
schoon alleen ahia, elia, eliza, micha (zoon van jimla) en jona
van Amittaï met name worden genoemd, moeten daar toch nog
zeer vele profeten meer hebben gewerkt, terwijl door de zooge-
naamde profetenscholen de profetische waarheden ook allengs meer
werden verbreid. Door de verwijdering der levieten en priesters
uit het rijk was de instandhouding van het Jahvisme hier geheel
aan hen overgelaten, maar ook hier bepaalden zij zich tot het
verlevendigen en verwerkelijken van het eenmaal gegevene, zon-
der tot nieuwe inzichten te komen.

zaglijk veel van haar vertrouwen en dus ook van haar
invloed, en verkreeg zij ter zelfder tijd in de valsehe pro-
fetie, naast koning en volk, een derden niet minder
machtigen vijand. Met bovenmenschelijke kracht en ook
niet zonder oogenblikkelijk goed gevolg trad de profetie in
den persoon van elia en zijn opvolger eliza nog eens op
den voorgrond; onder hen bereikte deze reuzenstrijd zijn
toppunt, maar weldra bleek het dat de profetie hare laatste
krachten daarin uitgeput had, zonder overwonnen te hebben;
toen was het duidelijk geworden dat zij, onder dezen vorm
althans, uitgediend had, zonder haar doel te hebben be-
reikt. -— Evenmin als de inwendige beantwoordde de uit-
wendige toestand des volks aan de verwachtingen en het
ideaal der profeten. In plaats van over de volken te
heerschen, werden de beide Israëlitische rijken niet zelden
door hen overlieerscht, of althans onderdrukt; gedeelten des
rijks waren reeds door hen bezet, en dikwijls zelfs vele
gevangenen door hen medegevoerd. Ook in dit opzicht
was het gebleken, dat het ideaal van het Godsrijk zóó niet
tot werkelijkheid kon worden gebracht.

Zoo moest het opgegeven worden, of eene verdere ont-
wikkeling der profetie was dringend noodzakelijk. Deze
laatste kwam tot stand; de profetie deed weder eene schrede
vooruit, en wel in dier voege dat hierdoor, meer dan door
eenige andere ontwikkeling, hare geschiedenis in twee dee-
len verdeeld wordt. Was het gebleken, dat het ideaal van
het Godsrijk in den tegenwoordigen toestand van zaken
nimmer tot werkelijkheid kon worden gebracht, de profetie
laat het heden dan los, en vestigt haar blik op de toekomst;
van profetie van het heden, gelijk zij tot nu toe doorgaans
geweest was, wordt zij bovenal profetie van de toekomst.
Hare grondgedachten blijven dezelfde, maar de volle ver-
wezenlijking daarvan wacht zij eerst nadat er een groote
ommekeer plaats heeft gehad. Hare werkzaamheid bepaalt
zich nu meer tot aankondiging en voorbereiding daarvan,
terwijl zij het streven naar de dadelijke verwerkelijking van

het ideaal zoo goed als geheel heeft laten varen, waardoor
ook haar karakter meer zuiver geestelijk wordt. Hiermede
staat ook in verhand, dat de profeten van nu af hunne
redenen, waartoe hunne geheele werkzaamheid zich hijkans
bepaalt, beginnen op te schrijven, ten einde ze voor de
toekomst te bewaren.

Terwijl in het tienstammenrijk ook na eliza nog door
enkele profeten op dezelfde wijze gewerkt wordt, begint
deze vooruitgang der profetie in Juda reeds vroeger. Voor
zoover wij kunnen nagaan, neemt hij met joël, den tijd-
genoot van eliza, een aanvang ^J) met wien dus het profe-
tisch tijdperk, in den engeren zin van het woord, begint,
waarvan het hoofddenkbeeld datgene is wat gewoonlijk
„Messiaansche profetie in ruimeren zin" wordt genoemd,
of m. a. w. het denkbeeld en de verwachting van het toekom-
stig Godsrijk, terwijl dan het denkbeeld van den persoonlij-
ken Messias d. i. „de Messiaansche profetie in engeren zin"
daarin allengs zijne plaats vindt ¹). Op dit toekomstig
Godsvolk worden de grondgedachten der profetie nu over-
gebracht. Dat is het rijk, waarin de Geest van jahve allen
zonder onderscheid rechtstreeks zal besturen en leiden,
waarin een ieder zich bereidwillig aan die leiding zal on-

derwerpen, en dat dan nu ook een ongekend geluk deel-
achtig zal zijn, de volken aan zich onderworpen zal hebben,
en zonder iets meer van hen te vreezen te hebben\', voort-
aan over hen zal regeeren, of voor zoover zij dit niet
willen dulden, ze vernietigen zal. Bij zulk eene toepassing
der grondgedachten blijft joël nog staan; hij verkondigt
het toekomstig Grodsrijk, en zoekt het voor te bereiden door
het volk nu reeds tot volkomene onderwerping aan den wil
van jahve, en vooral ook tot boete over de vroegere zon-
den te vermanen. Hoe deze omkeer van zaken tot stand
zal worden gebracht, wordt nog door hem niet gezegd,
schoon hij hem voorstelt in beelden aan den oorlog ontleend.
Jahve zal bet doen, een oordeelsdag zal door hem gehou-
den worden over Israëls vijanden, en met deze bevrijding
van iederen uitwendigen nood, zal ook de inwendige be-
reiking van het ideaal voor Israël gepaard gaan; waarbij
hij dan met een enkel woord, als ware hij het zich zelf\' niet
bewust, doorschemeren laat, dat ook van de andere volken
een ieder, die zich aan den wil van jahve onderwerpt, deel
aan het Grodsrijk zal hebben, Joël 3: 5 (2 : 32).

Dit denkbeeld van een oordeelsdag over de volken
werd in Israël met vreugde begroet, Am. 5: 18, en zoo
algemeen aangenomen, dat hij van nu aan slechts aange-
wezen wordt als: „die dag" of ook als „de dag van
jahve ¹)." Naar het denkbeeld van joël kon deze dag voor
Israël ook niets anders dan een vreugdedag zijn. Met
amos , den eersten profeet na joël van wien wij iets weten,
daar de 2 Chron. 26 : 5 genoemde zacharia ons geheel
onbekend is, komt hier echter verandering in; hij komt tot
het duidelijk inzicht dat ook zonder een grooten inwendigen
omkeer Israël nimmer het Grodsrijk kan worden. Er zijn
in het volk bestanddeelen , die lijnrecht tegen den wil van
jahve zijn gekant, en die dus uitgeroeid moeten worden,

even goed als de vijanden, die zicli niet aan Israël willen
onderwerpen. De dag van jahve zal dus ook voor Israël
een oordeelsdag zijn, en geen dag van vreugde, Am. 5:
18—20; dit ingezien te hebben is de groote vooruitgang
der profetische aanschouwing bij amos. Ja, zoo groot is de
schuld van het volk, die naast allerlei andere zonden, als
afgoderij, .hebzucht, rechts ver draaiing enz., bovenal in zijne
onbekeerlijkheid bestaat, blijkbaar uit zijn moedwillig ver-
zet tegen de profeten die het den wil van jahve doen hoo-
ren \'), — dat ten gevolge daarvan bijkans het geheele volk
zal worden vernietigd, Am. 7: 9; 8: 2 e. a. p., terwijl
althans alle zondaren zullen worden gedood, Am. 9 : 9, 10
e. a. p. en slechts zeer weinigen aan het verderf zullen ont-
komen, Am. 3: 12 e. a. p. Tot het Godsrijk zal dus
slechts een gedeelte van Israël behooren, en bepaaldelijk
Juda, het zuidelijk rijk, niet meer geheel het Israëlitische
volk, het middelpunt er van zijn, Am. 9: 11, terwijl daarbij
uit de vermelding van het Davidische huis eenigszins kan
worden opgemaakt, dat amos zich ook in dit toekomstige
Godsrijk de goddelijke leiding voorstelt, als door den waren
theocratischen koning „vermittelt."

Een tweede voortgang van het profetisch inzicht bij amos
is hierin gelegen, dat terwijl joel den oordeelsdag voor-
stelt als door jahye plotseling te voorschijn geroepen, amos
als de bewerkers daarvan de Assyrische macht in het oog
vat, schoon hij haar bij name niet noemt. Deze toch
schijnt in den tijd van amos reeds hare veroveringen tot
aan, misschien zelfs reeds over den Eufraat te hebben uit-
gestrekt. Hare veroveringszucht was bekend, en amos er-
kent nu daarin het werktuig, door hetwelk jahve niet

alleen over de andere volken, schoon ook over deze, maar
ook over Israël het oordeel zal brengen, dat door de ver-
nietiging der goddeloosheid het Godsrijk in het leven zal
roepen, en dat slechts door groote boetvaardigheid, en al-
geheele gehoorzaamheid aan den wil van jahve afgewend
of althans tot gunstiger uitslag gebracht worden kan, Amos
5: 15.

Op ditzelfde standpunt van profetisch inzicht staat
hosea, de jongere tijdgenoot van amos \'). Ook volgens
hem zal het toekomstig Godsrijk niet bestaan uit het Israë-
litische volk in zijn geheel; bepaaldelijk van het tienstam-
menrijk zal slechts een klein gedeelte daartoe behooren;
het overige zal in het oordeel niet kunnen bestaan. Maar
ook in Juda zal dit het geval zijn; eerst nadat door het
oordeel alles, wat met den wil van jahve niet overeenkomt,
vernietigd zal zijn, kan het ideaal van het Godsrijk daar
verwerkelijkt worden; maar dan zal het ook zeker geschieden,
en onder de regeering van den volmaakten, theocratischen
koning, die ook hier met een enkel woord aangeduid wordt,
Hos. 3 : 5, en wel als uit het huis van david afkomstig
en aan dezen gelijk ¹), zal Juda dan als het Godsrijk worden
gekend. — Met name noemt hij dan nog den Assyrischen
koning, die nu althans zeker zijne veroveringen tot over

den Eufraat uitgestrekt had en wiens oorlogsroem in Israël
ook reeds verspreid was, als dengenen door wien het oor-
deel ten uitvoer zal worden gebracht, cap. 10: 6 enz., ter-
wijl Israël juist na het vertrouwen op jahve te hebben
verloren en zich aan zijne leiding te hebben ontrukt, van de
Assyriërs de hulp tegenover andere vijanden wacht, Hos.
7: 11; 8: 9 e. a. p.

Met deze verwachting, dat het oordeel van jahve over
de volken aan de werkelijke verschijning van het Israëliti-
sche volk als het Grodsrijk zal voorafgaan, staat het nu
ook in verband dat de profeten eene enkele maal hunne
stem tegen de naburige volken verheffen, ten einde hun
dit oordeel te prediken, waaraan zij slechts kunnen ontko-
men door zich te onderwerpen aan den wil van jahve ,
hetgeen clan weder uit hunne verhouding tot Israël moet
blijken. Als zoodanig moeten Amos, cap. 1 en 2 , en de
schrijver van Jes. 15 en 16, (een waarschijnlijk, door
jesaja slechts overgenomen stuk, vg. Jes. 16: 13), wor-
den genoemd.

Op deze hoogte stond het profetisch inzicht (voor zoover
dit zich althans uit de weinige gegevers afleiden laat) toen
jesaja met zijne tijdgenooten, den schrijver van z ach aria
9—11 \') en micha, optrad, om nu van uit het gegevene
het weder verder te ontwikkelen.

Vatten wij nu de profetische verwachting, gelijk zij bij
het optreden van jesaja in Israël bestond, samen, dan
komt zij in hoofdzaak hierop neder :

Het Godsrijk, waarin onder de leiding van den theocra-
tischen koning (gelijk met een enkel woord aangeduid werd)
de wil van jahve in alle opzichten volkomen zal worden
volbracht en dat daardoor het hoogste geluk deelachtig zal
zijn, zal in de werkelijkheid komen, nadat eerst in een
oordeel, dat jahve (door de Assyriërs) over de volken zoo-
wel als over Israël en Juda zal brengen, alles vernietigd
zal zijn, wat niet met zijn wil overeenkomt. Zoo zullen
door dit oordeel in de eerste plaats de heidensche volkeren
worden vernietigd, of althans tegenover het Godsrijk geheel
krachteloos worden. Maar ook het Israëlitische volk zal
het niet kunnen doorstaan; in het tienstammenrijk toch
is zooveel goddeloosheid, dat slechts een niet noemenswaar-
dig gedeelte des volks gered worden zal; en schoon het in
Juda beter gesteld is , ook daar zal het oordeel zwaar ge-
noeg worden. Geheel af te wenden is het niet meer ; alleen
door volkomene onderwerping aan , en volbrenging van den
wil van jahve zal men er aan kunnen ontkomen.

EERSTE GEDEELTE.

JESAJA\'S PERSOON.

HOOFDSTUK IV.

jesaja\'s levensomstandigheden en profetisch

karakter.

Hoewel er in de historische boeken des O. T. over jesaja
meer dan over eenig ander profeet voor jeremia, gesproken
wordt, dank zij de belangrijkheid van zijn persoon en yan
zijn werk ook voor de uitwendige geschiedenis zijns volks,
zoo treedt toch ook bij hem zijne uitwendige verschijning
geheel bij zijne profetische werkzaamheid in de schaduw,
en terwijl er van deze laatste overvloedig sporen tot ons
zijn gekomen, ook vooral door zijne eigene schriften, bezit-
ten wij slechts zeer weinige berichten over zijn uitwendig
leven en zijne tijdelijke omstandigheden , en ook dat wei-
nige dat wij daarvan nog weten, wordt slechts als ter loops
en ten nauwste met zijne profetische werkzaamheid samen-
gevlochten, vermeld. Hier en daar in zijne geschriften ver-
spreid , vormen deze enkele trekken hoe zorgvuldig ook
samengebracht, altoos nog slechts een zeer onvolledig en
weinig bevredigend beeld van den grooten profeet. Yan
jesaja\'s afkomst is niets anders bekend, dan dat zijn vader
amos Jes. 1: 1, heette, een ons geheel onbekend per-

soon daar de meening\' van vroegeren tijd, dat deze dezelfde
persoon zon geweest zijn als de profeet amos D\'i\'OV > door de
enkele vergelijking der namen in liet Hebreeuwsch. wordt
weerlegd, terwijl voor de door sommige Rabbijnen gekoes-
terde meening, dat zijn vader een broeder van koning ama-
zia was, niet de minste grond bestaat. Dat bij bij zijn
optreden niet oud kan geweest zijn, blijkt hieruit dat hij
minstens tot in de laatste jaren van koning hizkia is werk-
zaam geweest, dus gedurende een tijdvak van bijna 61
jaren. Zijn sterfjaar is ons evenmin als het jaar zijner
geboorte bekend; eene Joodsch-Christelijke traditie laat hem
onder manasse den marteldood sterven, en wel door middel
van eene houten zaag. Daargelaten de latere opsmukking
daarvan, b.v. dat jesaja bij zijne vlucht voor den koning,
die hem op echt Rabbijnsche wijze van tegenstrijdigheden
in zijne leer en van zijne groote afwijkingen van mozes
overtuigd en hem op grond daarvan ter dood veroordeeld
had, door een ceder verzwolgen en toen in stukken gezaagd
is, •— heeft deze traditie niets bepaald onwaarschijnlijks,
maar evenmin iets dat haar bijzonder aanbeveelt, daar de
plaatsen 2 Kon. 21: 16 en Hebr. 11: 37 te algemeen
zijn, daar dat men zich daarop zou kunnen beroepen

Dat hij gehuwd geweest is, blijkt duidelijk , maar de naam
zijner vrouw wordt verzwegen ; zij wordt slechts aangeduid
als profetes, en zoo met zijne profetische werkzaamheid in
zeer nauw verband gebracht. Twee zonen van hem worden
met name genoemd, die beiden in hun persoon het volk

\') Ook waar de Jesajaansche oorsprong van cap. 40—66
wordt gehandhaafd, is deze aanname van het sterfjaar van jesaja
onder manasse\'s regeering niet volstrekt noodig , schoon de waar-
schijnlijkheid er dan toch voor pleit. Evenmin bewijst het bericht
dat hij eene levensgeschiedenis van hizkia heeft geschreven, 2
Chron. 32 : 32 , dat hij dezen vorst heeft overleefd , daar het niet
onmogelijk kan worden genoemd, dat de laatste jaren daaraan
ontbraken.

eene profetische waarheid voor oogen stellen: schear-jaschüb
(een rest keert terug) en maherschalal-chasbaz (haast buit
snel roof), Jes. 7: 3; 8: 3. De meening, dat met de
cap. 7: 14 genoemde jonge vrouw de vrouw van jesaja
zou zijn bedoeld, en dat immanuel (God met ons) dus ook
een zijner zonen zou zijn, — hetzij een derde, hetzij de-
zelfde als maherschalal-chasbaz mag geheel onjuist worden
genoemd. Geheel het gebruik van den naam Immanuel,
Jes. 8: 8, 10, is hiermede in strijd, en evenmin is er
eenig bewijs, dat met de daar genoemde vrouw èf de vrouw
van jesaja, öf eene der koningsvrouwen öf eene toevallig
daarbij staande vrouw zou zijn bedoeld. ^l). Integendeel eene
nauwkeurige lezing toont duidelijk aan dat het geheel alge-
meen is gezegd, en dat het lidwoord slechts dient om de
jonge vrouw aan te wijzen, in tegenstelling van de oude
vrouw en het nog niet huwbare meisje ¹). Even ongegrond
is een Eabbijnsch .verhaal, dat eene zijner dochters met ko-
ning manasse getrouwd zou zijn geweest.

Welk het beroep of de betrekking van jesaja geweest is
vóór zijne profetische roeping, of hij gedurende zijne pro-
fetische werkzaamheid ook nog zelf op andere wijze in zijne
levensbehoeften voorzien heeft, of hij bemiddeld geweest is
en dus ook zonder handenarbeid al het noodige bezat, dat
alles ligt geheel in het duister, en alles wat daaromtrent
reeds gegist is, b.v. dat hij in eene profetenschool zijne
opleiding zou hebben ontvangen ²), dat hij de opvoeder en
en leermeester van koning hizkia, en later rijkskanselier

1 ) Een soortgelijk gebruik van het lidwoord ter aanwijzing van
de soort, en niet van het individu, is in het Hebreeuwsch zeer
gewoon, vg. 1 Kon. 20: 36 waar ook de Statenvertaling rTHKH

•*: - T

vertaalt door een leeuw en niet door de leeuw gelijk er toch eigen-
lijk staat; zoo ook Arnos 5: 19 e. a. p. Over de HQ^ en

t ; -

haar zoon , zie in Hoofdst. VII.

2 ^:!) Dit maakte men op uit zijne geneeskundige behandeling van
koning hizkia.

zou geweest zijn, hangt geheel in de lucht. Met voldoende
zekerheid kan worden gezegd dat hij voortdurend te Jeru-
zalem gewoond en gewerkt heeft; daar toch bevindt hij
zich tijdens den Syrisch-Ephraïmitischen oorlog, cap. 7 : 3;
bij de nederlaag tegen de Assyriërs en den smadelijken
vrede met hen, cap. 22: 1; bij zijne rede tegen Sebna, cap.
22: 15; bij de opeisching van Jeruzalem door Sanherib\'s
boden, cap. 37 : 2 , 21; tijdens de ziekte van hizkia, cap. 38:
25 en zijne strafrede tot hem, cap. 39 : 3. Hiermede stemmen
ook zijne¹ uitvoerige plaatsaanwijzingen overeen, cap. 7:8;
21: 9—11 e. a. p.; zijne bekendheid met den toestand
der stad, die in vele zijner redenen zichtbaar is, ook zijne
aanspraken tot de inwoners van Jeruzalem, o. a. cap. 30:
19 en zijne redenen over hen, cap. 1: 1 ; 2: 1 ; 3 : 1 e. a. p.
Waarschijnlijk woonde hij in de benedenstad, cap. 22: 1,
waar hij dan ook de boden des konings ontving, cap. 37: 2.
Zoo in de hoofdstad, het middelpunt des lands, levende, ver-
keerde hij meer dan eenig ander profeet in de hooge krin-
gen zijns volks, terwijl zijne tijdgenooten zacharia (de
schrijver van Zach. 9\'—11) en micha dezelfde profetische
waarheden op hunne wijze meer in het platteland van Juda
verkondigden. Toch behield ook hij altoos den grootst mo-
gelijken eenvoud ; volgens cap. 20 : 2 bestond zijne kleeding
in een harigen mantel, die om zijne gelijkheid met het
rouwkleed pto zak wordt genoemd \'). Zoowel deze zijne
positie in de onmiddellijke nabijheid des hofs, alsook de
gevaarlijke toestand, waarin zich het volk aanhoudend, doch
vooral onder koning hizkia bevond, brachten hem van zelf
er toe, vooral de staatszaken en rijksaangelegenheden tot
het onderwerp zijner profetische beschouwingen te maken.
Met alleen in het algemeene en onbestemde liet hij zich
daarover uit, maar gaf ook niet zelden in bijzondere tijds-

gewrichten oogenblikkelijken raad en vermaning, cap. 7:
4; 22: 15 e. a. p. , waardoor hij voorzeker een ontzaglij-
ken invloed op de staatszaken uitoefende. Toch deed hij
dit nooit anders dan als profeet; niet het land te besturen,
was zijn doel, maar te voorkomen dat in het landsbestuur
maatregelen werden genomen, in strijd met de profetische
grondwaarheden des volks. Ditzelfde geldt, waar wij hem
ook als huisvriend des konings zien optreden, Jes 38 : 2, 5;
39 : 3, schoon hieruit tot het aanzien kan worden besloten,
waarin hij als profeet heeft gestaan. Greheel zijne werkzaam-
heid , ook op staatkundig gebied, was zedelij k-theocratisch.
Ook zijn doel, gelijk dat der geheele profetie (zie boven),
was handhaving der theocratie. Hij handelde en gaf raad,
niet naar een staatkundig systeem, dat het gevolg was van
fijne berekeningen en combinaties van de plannen der na-
burige volken, maar naar zijne zedelijke beginselen, in
overeenstemming met de oogenblikkelijke behoeften. Daarom
was hij ook nooit verlegen wat er gedaan moest worden;
wat er ook rondom geschiedde , in tijden van oorlog zoo-
wel als van vrede , van gevaar zoowel als van rust, was
zijn raad in beginsel volkomen dezelfde : „in kalmte en
vertrouwen zal uwe sterkte zijn", want bij jahve is het
heil ^v).

En wat nu zijn profetisch karakter betreft: reeds in de
oudheid ontving hij den naam van den grooten, ja den
grootsten profeet (sir. 8: 22; eüs. Dem. Ev. 2:4),
en in den nieuweren tijd is hij de koninklijke profeet,
de vorst der profeten, genoemd, en dit volkomen naar
waarheid; niet alleen de belangrijke plaats, die hij in
de geschiedenis inneemt, maar bovenal zijne eigene per-
soonlijkheid geeft hem recht op dien naam. En hoe men

ook over het geheel van het op zijn naam staande boek
moge denken, reeds de redenen, die onbetwistbaar zeker
van hem zijn, staven dit recht meer dan voldoende. Alles,
wat de voortreffelijkheid uitmaakt van de verschillende
profeten, is als in zijn persoon vereenigd. Niet ééne
eigenaardigheid, ééne eigenschap kenmerkt hem, maar de ver-
eeniging van allen te zamen, en niets valt bij hem zoo-
zeer in het oog als de groote rijkdom zijns geestes , die
gedurende verscheidene tientallen jaren altoos zijne kracht en
frischheid behield, en naar de verschillende behoeften des
tijds steeds nieuwe snaren in de harten zijner hoorders wist
te doen trillen, en telkens dezelfde goddelijke waarheid in
nieuwe toonen wist te doen hooren.

Het behoeft eigenlijk niet meer opzettelijk te worden ver-
meld, dat ook bij hem de openbaring den grond en de
kracht zijner werkzaamheid uitmaakt, en wel gelijk Hoofd-
stuk I reeds aangeduid is, in de drieërlei vormen, waarin
zij den profeten ten deel worden,kon, als een aangegrepen
worden door den goddelijken Geest, cap. 8: 1, als een
hemelsch gezicht, cap. 6, en als eene goddelijke stem, cap.
22: 14. — Maar ook bij hem wordt zij bepaald door de
kennis , die hij langs geheel natuurlijken weg had verkre-
gen , b.v. over den toestand der volken rondom hem. En
ook in deze kennis overtreft jesaja vele andere profeten;
zijn oog is geopend voor alles, wat er rondom hem geschiedt,
en slechts weinig, dat belangrijk is voor de geschiedenis van
Juda, komen wij uit dezen tijd van elders te weten, dat
niet op jesaja\'s prediking ook eenigen invloed gehad heeft.
Zoo, in hooge mate toegerust met de gave der profetische
opmerking, bezat hij tevens in niet mindere mate het ver-
mogen van heldere uiteenzetting der profetische waarheid
en geregelde voordracht daarvan. Reeds dit is ten hoogste
opmerkelijk. Zijne redenen geven van niets minder den
indruk, dan van het werk van het koel redeneerend ver-
stand, en toch munten zij uit door geregelden gang van
gedachten en harmonischen samenhang. Tintelend van le-

ven en gloed, ^r) zijn zij de vracht der oogenblikkelijke
bezieling, de niting van een inwendigen, geestelijken drang.
Wat hij spreekt is eene improvisatie, maar die geheel en
al rust op de aanschouwing der goddelijke waarheid, op
het vernemen eener inwendige stem. Green oogenblik staat
hij verlegen wat hij zal zeggen; de gedachten verdringen
zich in zijn geest, de woorden stroomen van zijne lippen,
zij komen voort uit het diepst zijner ziel, uit het meest in-
wendig leven des geestes, terwijl de korte afgebrokene zin-
nen en de voortdurende wisseling van aangesproken\' per-
sonen de geweldige gemoedsbewegingen verraden, waaraan
hij niet zelden onderhevig is. En toch blijft hij zich zelf
altoos geheel en al meester; één enkel oogenblik kan het
ons schijnen, alsof hij, door zijn gevoel overweldigd en zich
zelf zoowel als zijne hoorders vergetend, den draad zijner
rede niet langer vasthouden kan, terwijl eene enkele ge-
dachte hem dan zoo geweldig schijnt mede te slepen en
zijn geest gespannen te houden, dat eene volslagen uit-
putting onvermijdelijk schijnt, — het volgende oogenblik
heeft hij zijne aandoeningen weer volkomen bedwongen,
zijne rede wordt weer gelijk aan een stroom die kalm en
rustig daarheen vloeit. Hoe sterk ook zijn geest is gespan-
nen, hoe wild zijne rede ook opbruischt, hij blijft steeds
ten volle verstaanbaar, en zelfs bij de hoogste bezieling is
zijn zelfbewustzijn altijd helder en klaar; het vuur, dat in
zijn binnenste brandt, wordt nooit een verterende gloed,
maar blijft steeds een helder en koesterend licht. Wat hij
van de goddelijke waarheid erkend heeft, is geheel zijn per-
soonlijk eigendom geworden; op allerlei wijzen kan hij het
kneden en plooien en het, waar het noodig is, in allerlei
vormen gieten. Daarbij bezit hij een onvergelijkelijk mees-
terschap over de taal. Volstrekt niet aan den bepaald

\') »Si quis penitus posset introspicere adfectus profetae,
videret in singulis verbis caminos ignis, et vehementissimos ar-
dores esse." luther.

didactischen vorm eener aaneengeschakelde rede gebonden,
treedt het lyrisch en elegisch element soms plotseling bij
hem te voorschijn, en weet hij ook op de gelukkigste
wijze zijne gedachten in den vorm van verhalen en spreu-
ken te kleeden. Antithesen en paronomasiën worden veel
door hem gebruikt, maar zijn bij hem volkomen natuurlijk.
Zijne beelden zijn eenvoudig en aan het algemeen be-
kende ontleend, maar steeds gelukkig gekozen, altoos
frisch en verheven. Zijne rede, zonder eenigszins overla-
den te zijn , getuigt van zijne vurige verbeelding en zijn
dichterlijken geest, en is daardoor van alle dorheid en te
groote nuchterheid bevrijd. Zijn doel is slechts de harten
te treffen, zijn eerste streven is daarom de aandacht te
wekken. Daartoe staan hem allerlei middelen ten dienste :
nu eens vangt hij aan met een oud profetisch woord , dat
bij zijne hoorders in groote achting staat, dan eens met
een schoon en boeiend lied of verhaal, dan weer met een
raadsel dat hunne nieuwsgierigheid opwekt, terwijl hij weer
eene volgende maal hunne aandacht op een naburig volk richt,
ten einde plotseling met stouten sprong zijn doel te berei-
ken. Zelf onuitputtelijk van stof, versmaadt hij toch ook
niet wat anderen reeds vóór hem hebben gesproken, maar
waar het te pas komt, neemt hij gansche stukken van hen
over, terwijl ook de spreekwoorden des volks met zorg
door hem worden gebruikt. In ieder opzicht toont hij zijn
onderwerp volmaakt te beheerschen.

Hetzelfde geldt van den toon zijner redenen. De diepste
verontwaardiging gaat gepaard met bet innigste medelijden,
de heiligste ernst met het teerste gevoel. Grodonteerende
priesters en leugenprofeten staan evenmin buiten het bereik
van zijn woord als de verkeerde raadslieden, de geweten-
looze en omkoopbare rechters en de overmoedige grooten,
de lichtzinnige en wellustige vrouwen evenmin als de in
onverschilligheid daarheen levende, verdrukte en misleide
massa des volks. Met onweerstaanbare kracht grijpt hij
ze aan, terwijl zij aan zijn greep niet kunnen ontkomen,

steeds verder drijft hij ze in de engte terug en ver-
plettert ze met zijne woorden. Maar zijn volk is el-
lendig, hoe gaarne zou hij het niet willen redden. Is
hij in kracht aan een elia of jeremia gelijk, in tee-
der gevoel en vurige liefde doet hij zelfs voor hosea,
den profeet der liefde, niet onder. Zijn hart bloedt van
wege al de ellende zijns volks, hoewel het die aan zich
zelfheeft te wijten; hij krimpt ineen onder de slagen, die
zijn reeds zoo zwaar beproefd land treffen, al weet hij ook
dat zij maar al te zeer zijn verdiend. Zoo vloeien er klaag-
toonen uit zijn mond, maar daarbij ook weer woorden
van troost; hij wil zijn volk oprichten en troosten en, waar
het kleinmoedig is en versaagd, het sterken en zijn ver-
trouwen weer wekken. Met den heiligsten ernst treedt hij
het ongeloof tegen, met de liefderijkste zorg kweekt hij het
kleingeloof op. Bedreiging, klaagtoon en troostrede wis-
selen elkander voortdurend af, maar daartusschen klinkt
plotseling ook weer een luide en vroolijke juichtoon, waar
de profeet zich de heerlijkheid voorstelt, die voor het volk
van jahve , voor zijne heilige rest, weggelegd is. Met voor-
liefde staat hij telkens daarbij stil; de grootste pracht en
gloed zijner rede hoopt zich op in de beschrijving daarvan.
Met schitterende kleuren wordt zij met onmiskenbare liefde
geteekend, en nimmer is zijn toon zoo verheven en schoon,
als waar hij zich verplaatst in de heerlijke toekomst zijns
volks.

Zoo wordt ook bij jesaja de vereeniging van boetpredi-
king en prediking der goddelijke vertroosting meer dan bij
iemand anders gevonden. Beide elementen treden in hunne
volle kracht bij hem op den voorgrond, zonder elkaar ook
maar eenigszins te verdringen; in den volsten zin van het
woord is hij boetprofeet en profeet der vertroosting. En
dit niet voor Juda alleen; wel is dat rijk ook bij hem be-
paaldelijk het onderwerp zijner prediking , maar toch wat
door amos reeds was begonnen, wordt door hem voortgezet
en uitgebreid: de toepassing nl. der goddelijke waarheid op

4

de omliggende volken. Deze, hetzij naburig of meer in de
verte gelegen, gaan voor zoover zij met Juda in aanra-
king komen, zijne blikken voorbij , en geven hem stof voor
uitvoerige redenen: zoo Damascus, Tyrus, Moab, Egypte,
en bovenal het Assyrische rijk.

Dezen zelfden rijkdom merken wij op in de wijze, w^aarop
jesaja is werkzaam geweest. Ook hierin bindt hij zich niet
aan een enkelen vorm. Slechts wordt er bij hem. geen
werkdadig ingrijpen in den gang van zaken gevonden,
geen persoonlijk verrichten van dingen, die hij door zijn
zedelijken invloed tot stand brengen kon. Geheel overeen-
komstig de hoogte, waarop de profetie was gekomen, be-
paalt hij zich volkomen tot het te weeg brengen eener
zedelijke overtuiging. Ook de gebiedende toon, waardoor hij
als met goddelijk gezag gehoorzaamheid eischt, gelijk die
nog bij joëi bestaat, ontbreekt bij jesaja bijkans geheel;
hij wal zijne hoorders tot geheel vrijwillige gehoorzaamheid
nopen. Maar hiertoe werkt hij op allerlei wijzen. De mon-
delinge prediking bekleedt hierbij als van zelf de eerste en
voornaamste plaats; maar over de wijze waarop, en de plaats
waar hij zijne, redenen uitsprak kan niet veel worden ge-
zegd. Niet zelden voorzeker werden zij in het midden
van de vergadering der raadslieden, of van de volks-
vergadering gehouden; zonder twijfel ook wel op opene
plaatsen, waar zich eene groote menigte volks rondom
hem had vergaderd, of tot enkele bijzondere personen. En
dat zijne voordracht in overeenstemming moet zijn geweest
met den inhoud zijner redenen, dat zij vol moet geweest
zijn van die natuurlijke, wegslepende welsprekendheid, die
de hoorders aan de lippen des sprekers doet hangen en hen
al zijne gemoedsbewegingen mede doorleven doet, daarvoor
staan zijne redenen zeiven ons borg.

Naast deze mondelinge prediking staat de symbolische
handeling, die wij althans eene enkele maal bij hem aantref-
fen, Jes. 20: 2, en die eerst eenigen tijd later door hem
wordt" verklaard. Hiermede stemt het gebruik van. symbo-

lische namen, dat bij jesaja zeer sterk is, cap. 7: 3, 14;
8: 3, ten volle overeen; ook daardoor predikt bij op krach-
tige wijze.

Ook bet scbrift wordt door bem zeer veel gebruikt, in
de eerste plaats om ter herinnering aan zijne prediking
enkele veelzeggende woorden het volk voor oogen te stel-
len , cap. 8: 1; 30: 7, waarmede hij zich telkens bewust
is, den bepaalden wil van jahve te volbrengen; maar
bovenal om door zijne redenen, ook nog langen tijd nadat
zij uitgesproken waren, te werken. Met vrij groote zeker-
heid toch kan worden gezegd, dat jesaja onderscheidene
malen verschillende redenen, ook misschien wel uit verschil-
lenden tijd, met enkele geschiedkundige berichten daartus-
schen, te zamen gevoegd en als één geheel schriftelijk on-
der het volk gebracht heeft, welke verschillende groepen
van geschriften den eersten grondslag hebben gelegd voor
onze verzameling van Jesajaansche redenen; en het kan wel
niet worden betwijfeld of de aanleiding tot schrijven lag
voor jesaja , gelijk voor de meeste profeten, hierin, dat
hij, na alles, wat hij te zeggen had, te hebben verkondigd
zonder daarvan veel vrucht te hebben gezien, zich nu per-
soonlijk voor eenigen tijd wat terugtrok, maar toch de
herinnering aan zijne vroegere prediking wilde levendig
houden, terwijl het dan als van zelf weer eene nieuwe
prediking werd \'). Deze „schriftstellerische" werkzaamheid

moet dus waarschijnlijk telkens tot dien tijd worden ge-
bracht , waarin wij het minst van jesaja vernemen, en maakt
zoo een belangrijk deel zijner profetische werkzaamheid uit.

Maar niet alleen predikt jesaja, zij het door woord,
daad of schrift, zelf, hij laat ook de geschiedenis spreken.
Zoo wordt er althans, 2 Chron. 28: 22; 32:32, opzettelijk
van hem bericht dat hij eene levensgeschiedenis van koning
uzziA en eene van koning hizkia heeft geschreven \') , en

schoon wij hieromtrent niet naders met zekerheid weten,
zoo lijdt het toch wel geen twijfel of ook deze werkzaam-
heid werd door hem dienstbaar gemaakt aan zijne profetische
taak

Het meest van alles blijkt echter nog jesaja\'s profeti-
sche grootheid, wanneer wij nn eindelijk nog letten op
de hoofddenkbeelden en eigenaardigheden yan dezen pro-
feet, die op de schouders zijner voorgangers staande, yan
de hoogte waarop hij de profetie bij zijn optreden vond
(zie pag. 40), weder dieper in het Godsplan doordringen
en de profetische erkenning daardoor ontzaglijk veel ver-
der ontwikkelen mocht. Ook hij verwacht het Godsrijk
van de toekomst, en meer dan hosea of amos houdt hij
zich daarmede bezig; het is het rijk waarin jahve volko-
men en naar waarheid zal worden gediend; maar ieder
volk, dat dat dan ook doet, zal daarin opgenomen wor-
den. Hierin, in dit betrekkelijk universalisme, waarvan
bij JOëL het eerste spoor wordt gevonden, is dus weder
ontwikkeling boven zijne voorgangers merkbaar. — In dit
Godsrijk treedt, en dit is eene tweede schrede vooruit,
het beeld van den waren theocratischen koning uit het
Davidische huis, die tot nu toe slechts even aangeduid
was, zeer sterk op den voorgrond. -— Ook volgens jesaja
zal dit Godsrijk door een oordeel voorafgegaan en tot stand
gebracht worden, waarvan de Asyrische macht de uitvoer-
der zijn zal, die echter door verder te gaan dan jahve
heeft bevolen, het oordeel ook over zich zelve brengt. De
ervaring leert echter jesaja, dat dit het eindoordeel niet
is geweest en de verwachte vruchten niet heeft gedragen;
zoo zal het dan weder door een ander worden gevolgd;
ook dit is dus eene ontwikkeling der profetie. — Dat dit
oordeel niet meer af te wenden is , staat ook bij jesaja
onwankelbaar vast. Om het te kunnen doorstaan, is het
eenige middel zich geheel en al aan jahve over te geven,
en hem niet slechts in schijn maar in waarheid te dienen,

m. i. zeer vele bezwaren moeten worden achtergesteld. — Eene
meer uitvoerig bespreking van dit punt kan hier echter niet wor-
den verwacht.

zonder op iets anders te bouwen; bij hem tocb alleen is
bet beil. En hier openbaart zich nu bij jesaja het verschil
dat er tusschen Israël (bepaaldelijk Juda) en de overige
volken bestaat.

In Juda is eene kern, die jahve reeds zóó dient; deze ,
slechts eene kleine rest van het volk, zal zonder eenigen
twijfel terugkeeren ook uit het vreeselijkst oordeel. De
overige volken, waartoe ook bet tienstammenrijk eigenlijk
behoort, zijn over het geheel jegens jahve vijandig ge-
zind ; zij zullen daarom met de groote massa van Juda,
die zich ook tegen den wil van jahve verzet heeft, in het
oordeel onherroepelijk vergaan. -— En schoon hierin geene
nieuwe profetische waarheid door jesaja aan het licht is
gebracht, zoo wordt toch dit alles door hem, veel meer dan
het bij vroegere profeten het geval was geweest, breedvoe-
rig en naar alle zijden ontwikkeld.

Hierbij valt nu ook nog deze eigenaardigheid zijner pro-
fetie in het oog, dat zijne hoofddenkbeelden in enkele
namen of uitdrukkingen, die door hem worden gebruikt,
worden samengevat. Zoo wordt het onderscheid tusschen
Juda en de andere volken in hunne verhouding tot het
toekomstig Grodsrijk uitgedrukt in de namen zijner twee
zonen; van Juda toch geldt het: Schear-jaschub, d. i. een
rest keert terug; van de overige volken waarvan Damascus
de type mag heeten, daarentegen het: Maherschalal-chasbaz,
d. i. haast buit snel roof. Zoo vindt ook het denkbeeld van
het eenige middel, waardoor de mensch uit het oordeel
kan worden gered, zijne samenvatting in den eigennaam
van den profeet: Jesaja, d. i. Jahve-heil (verlossing) \'),

\') Daar er echter van elders geene reden bestaat om te ver-
moeden dat de naam: jesaja , iets anders zou zijn dan de eigen-
naam dien de profeet reeds bij zijne geboorte ontving, dus lang
voor dat hij dit denkbeeld kon koesteren, zoo is het wel mogelijk
dat ik hier verder gegaan ben, dan de profeet heeft bedoeld en
heeft kunnen bedoelen; toch blijft het ook dan nog een zeer op-
merkelijk »toeval."

waartegenover de symbolische naam staat, die aan Egypte,
als de type van alle menschelijke hnlp, wordt gegeven:
Rachab liem schebet, d. i. trots dat is stil zitten, cap. 30:
7; terwijl eindelijk de koning van het toekomstig Gods-
rijk wordt aangewezen door den veel beteekenenden naam
van het kind dat geboren zal worden: Immanuël, d. i. God
met ons.

HOOFDSTUK Y.

jesaja\'s optreden in het sterfjaar van koning itzzia.

Yolgens het opschrift der Jesajaansche profetiën, cap. 1:
1 , heeft jesaja geleefd en gewerkt onder de regeering van
uzziA, jotham , achaz en hizkia, koningen van Juda. Zijn
optreden valt dus in den regeeringstijd van koning tjzzia ,
en wel volgens cap. 6:1, in het sterfjaar van dezen
vorst, 759 of 757 v. chr. , daar zonder twijfel in cap. 6
de wijding van jesaja tot het profetenambt geteekend is \').

\') Door caspari en drechsler wordt dit ontkend, bepaaldelijk
op grond hunner opvatting van de samenstelling van het Jesajaan-
sche boek; volgens hen teekent dit hoofdstuk de wijding van den
profeet tot eene bepaalde zending, waartoe zijne vroegere werk-
zaamheid de voorbereiding zou zijn geweest, en waarmede nu het
oordeel over Juda, dat geestelijk in verharding, stoffelijk in ver-
woesting des lands bestaan zal, begint. Toch zijn de geheele
uitdrukkingswijze er van, vg. bovenal vs. 5, 8, 9, de vergelij-
king met dergelijke visioenen bij jeremia en ezechiel , vg. ook
Exod. 3, en de opmerking, dat niet ééne profetie van jesaja ons
naar een vroegeren tijd verwijst, — hetgeen door hen zeer te on-

In dezen tijd beleefde Jnda een tijdperk van, voor bet
uitwendige na de splitsing der beide rijken, ongekenden
bloei. De langdurige en in alle opzichten gelukkige re-
geering van koning uzzia had de schade hersteld, door
de roekeloosheid en den overmoed van zijn vader amazia
in het laatst van zijn leven, 2 Kon. 14: 8—16, aange-
bracht, en het rijk weder opgericht uit de diepe vernede-
ring , waarin het ten gevolge daarvan gestort was. Met het
tienstammenrijk had uzzia in voortdurenden vrede geleefd,
waardoor hij zijne strijdkrachten onverdeeld tegen de bui-
tenlandsche vijanden had kunnen gebruiken, die hij dan
ook allen aan zich onderworpen had. De Idumeërs, reeds
voorloopig door koning amazia bedwongen, vg. 2 Kon. 14:
12, 2 Chron. 25: 11,12, waren door hem geheel ten onder
gebracht, en hunne havenstad Elath aan de Roode zee door
Juda bemachtigd; spoedig hierop was ook de onderwerping
der kleinere stammen van Meïinieten (Minnaeërs) en der
Arabieren, gelijk ook der Philistijnen, gevolgd. Zelfs waren
de steden dezer laatsten Grath, Jabne en Asdod verwoest,
en anderen in de plaats daarvan gebouwd, 2 Chron. 26:
6, 7. Zoo zegevierend in iederen strijd, was ijzzia\'s roem
verre verbreid geworden, 2 Chron. 26: 8, 15. De Am-
monieten zelfs hadden hem vrijwillig schatting aangeboden,
ten einde door hem te worden beschermd, 2 Chron. 26: 8

rechte van cap. 1 — 5 wordt beweerd, ■— voldoende bewijzen
voor mijn gevoelen, waartegenover de plaatsing er van, niet ge-
heel aan het begin van het Jesajaansche boek, en de te sterk
letterlijke opvatting van het opschrift, cap. 4: 1 , evenmin van
eenige beteekenis zijn als het Rabbijnsche verhaal uit de 13de
eeuw na chr. , dat jesaja, na reeds langen tijd als profeet te zijn
werkzaam geweest, wegens zijn niet genoeg krachtigen tegen-
stand tegen koning uzzia, toen deze zelf in den tempel wierook
voor jahve wilde branden, vg. 2 Ghron. 26: 46—23, zijne pro-
fetengave verloren en eerst in uzzia\'s sterfjaar terug ontvangen
zou hebben.

^]) Te onrechte leest de LXX hier evenals vs. 7 Minnaeërs.

Dit zelfde was waarschijnlijk ook gedaan door Moab en
Gilead, dat altoos nog aan het tienstammenrijk behoorde,
maar daar al minder stenn tegen de omliggende volken
vond \'). Zoo zijne heerschappij naar bniten verre uitbrei-
dende , had tjzzia tevens voor de verdediging van zijn
land de noodige maatregelen genomen. Overal waren ves-
tingen gebouwd, Hos. 8: 14, Jes. 2: 7, Micha 5: 10,
en bovenal was ook de hoofdstad zelve, die van den tijd
van Salomo af steeds meer den voorrang boven de andere
steden verkregen had, door den aanbouw der, volgens 2
Kon. 14: 13, 2 Ohron. 25: 23, verwoeste muren, door
de oprichting van torens op de zw^Takste punten en door
kunstige verdedigingswerktuigen aanmerkelijk versterkt, 2
Chron. 26: 9, 15. Ook was het leger door hem geheel ge-
ordend en van al het noodige voorzien, 2 Chron. 26 : 11—14.
Terzelfder tijd echter had hij met dezelfde inspanning voor
de meer vreedzame kunsten gezorgd. Uitdrukkelijk een lief-
hebber van den landbouw genoemd, 2 Chron. 26: 10, had hij
dezen op allerlei wijzen bevorderd; door zijn toedoen waren
er in de woestijn putten gegraven en torens gebouwd,
terwijl hij zelf ook zeer vele kudden bezeten, en vele land-
bouwers en wijngaardeniers in zijn bijzonderen dienst had
gehad. Eveneens had de handel, ook ten gevolge van
de inname der havenstad Elath, eene groote uitbreiding
verkregen, en hield niet op grooten rijkdom in het land
aan te voeren, en het volk rijke vruchten in den schoot
te werpen. De enkele rampen, die ook in zijn tijd niet
uitgebleven waren, b.v. de Amos 1:1, Zach. 14: 5 ver-
melde aardbeving en de melaatschheid, waaraan hij in het

\') Van moab blijkt het uit het rechte begrip van Jes. 15 en
16; van gilead volgt het eigenlijk reeds uit den aard der zaak,
daar anders de toegang tot Ammon voor Juda niet had openge-
staan, maar ook meer bepaald hieruit dat, 2 Chron. 26: 10, de
vlakte Mischór als eene aan koning uzzia toebehoorende weide ge-
noemd wordt.

laatst van zijn leven leed, konden in den doorgaanden
voorspoed zijner regeering geene blijvende stoornis brengen,
en hoogst gelukkig en bloeiend mocht zoo de toestand
heeten, waarin Juda naar het uitwendige verkeerde, toen
Jesaja zijne profetische loopbaan begon. Minder gunstig
echter was het inwendig gesteld met den geestelijken toe-
stand des volks. Wel werd jahve nog altoos gediend en
was zijne vereering de eenige, die van staatswege erkend
en toegelaten werd, gelijk ook uzzia zelf jahve van harte
gediend schijnt te hebben, en met den, in dien tijd
beroemden, maar ons nu nog slechts bij name beken-
den profeet Zacharia in goede verhouding gestaan had,
2 Chron. 26: 5; maar toch lieten reeds de enkele spo-
ren van den uit het tienstammenrijk overgenomen kal-
verdienst, vg. Hos. 4: 15; 6: 11; 12: 1; Amos 5:
5; 8: 14, Micha 11: 13, die vooral te Berseba en
Lachis het ergste geweest schijnt te zijn, evenzeer als de
neiging tot heidensche afgoderij, die door het verkeer met
vreemde volken steeds sterker werd, Jes. 2: 8, genoeg
voorzien wat het geval zoude zijn, zoo eens de Jahvedienst
niet meer van regeeringswege gehandhaafd werd. Maar
ook waar deze nog bestond en misschien nog zou blijven
bestaan, heerschten er onder het volk allerlei grove on-
deugden en eene verregaande lichtzinnigheid, die aan ieder
scherpziend oog het ergste moesten doen vreezen. Schoon
niet in zoo erge mate als dit in het tienstammenrijk het
geval was, was toch ook reeds in Juda de toenemende
ontbinding en krachtsversnippering doorgedrongen. Reeds
het enkele verhaal 2 Chron. 26: 16—19, volgens hetwelk
de priesters zich met goed gevolg tegen eene daad van
koning uzzia durfden verzetten, die David en Salomo toch
zonder eenigen wederstand te ontmoeten hadden verricht,
bewijst, hoezeer de macht der priesters ten koste van de
koninklijke macht was toegenomen. En dit was het geval
met al de hoogere standen; zoo spreken de profeten dikwijls
van vorsten, die naast den koning, vaak zelfs tegenover

hem, eene zeer groote macht bezaten en die niet altoos op
de beste wijze gebruikten, waardoor dan weer de onge-
rechtigheid en rechtsverdraaiing, waarover in dezen tijd zoo
aanhoudend geklaagd wordt, in de hand werd gewerkt, Hos.
5: 10, Jes. 3: 13—15; 5: 20 e. a. p. Maar ook de
groote welvaart des volks leverde voor het geestelijk leven
eene zeer groote schaduwzijde op. Hoe meer toch de rijk-
dom vermeerderde, hoe meer ook het volk zich overgaf
aan weelde, zwelgerij en overdaad, Amos 6: 4—8, vooral
ook in het gebruik van sterken drank, Jes. 5: 11, 12, 22,
waarbij dan de oude eenvoud en ingetogenheid van zelf ge-
heel te gronde ging. Van den anderen kant werd ook het
winstbejag en de zucht steeds meer te bezitten, hierdoor
zeer sterk bevorderd, Jes. 5: 8, hetgeen dan weer tot
onderdrukking van armen en nooddruftigen, en bovenal tot
omkooping der rechters en tot rechtsverdraaiing ten gunste
der rijkeren leidde, Jes. 5: 23 e. a. p. Met deze ondeug-
den ging eene verregaande lichtzinnigheid gepaard, vooral
ook bij de vrouwen, wier voornaamste gedachte was aan
weelde en opschik, Jes. 3: 16—23. Schoon midden in de
zonde levende was men volkomen gerust, Amos 6 : 16,
onbeschaamd kwam men zelfs openlijk voor zijne zonden
uit, zonder zich te willen bekeeren, Jes. 2: 22. Door den
voorspoed en de macht van het rijk in slaap gewiegd,
vertrouwde men op krijgsmacht en wapenrusting, Jes. 2:
7; 3: 1-—4, verzette zich tegen de beste profeten, wilde
van jahve niets weten, en spotte met de aankondiging van
een naderend verderf, Amos 2: 4; 6: 3; 9: 10, Jes. 5:
19, terwijl door de aanraking met de omliggende volken
vele bijgeloovigheden met graagte werden overgenomen,
Jes. 2: 6. — Schoon Juda dus tijdens het optreden van
jesaja voor het uitwendige op een trap van bloei en
welvaart stond, gelijk bet dien na salomo nog niet had
bereikt, zoo knaagde toch reeds aan zijn boom de worm,
die, zoo zijn voortgang niet zeer spoedig gestuit werd, het
gansche rijk dreigde ineen te doen storten; en hoewel

reeds de profeten die aan jesaja voorafgingen, het heil
voor de toekomst alleen van Juda verwachtten, Hos. 1: 14
e. a. p, zoo zagen toch ook zij het duidelijk in, dat Juda
bij al zijn uitwendigen bloei aan eene vervallene hut gelijk
was, Amos 9:11, en dat binnen kort een verteerend vuur
in zijne paleizen zou worden geworpen , ten einde het door
zware beproevingen te louteren, Amos 2: 5 e. a. p. , het-
geen dan ook aan het optreden en de werkzaamheid van
jesaja zijn eigenaardig karakter verleende. — Maar alvo-
rens daarover te spreken, moeten wij nog een enkelen
blik slaan op den toestand dier volken, die gedurende de
werkzaamheid van jesaja met Juda in aanraking komen.

Erger nog clan met Juda was het met het tienstammenrijk
gesteld. De welvaart en bloei, dien het onder de gelukkige
en krachtige regeering van jerobeam ii voor een korten
tijd had bezeten, was met den dood van dien vorst aan-
stonds weer verloren gegaan en had voor de grootst mo-
gelijke verwarring plaats gemaakt. Na eenige mislukte
pogingen van verschillende personen om zich als koning
te doen gelden, was dit eindelijk aan een zekeren mena-
hem gelukt, 2 Kon. 15: 14, die zich echter in zijn land
niet anders handhaven kon, dan door zich met groote op-
offeringen de hulp van den Assyrischen koning te koopen.
2 Kon. 15: 19, 20. Maar zoo weinig was de rust daar-
door blijvend hersteld, dat, toen hij na eene tienjarige
regeering door zijn zoon pekahia opgevolgd was, deze
na eene regeering van nog geen twee jaar weer van den
troon gestooten en vermoord werd, terwijl zijn moordenaar
peeach zich in zijne plaats de heerschappij aanmatigde,
2 Kon. 15: 35, en die ook zooveel mogelijk met kracht
scheen te zullen voeren. •—• Ook voor het uitwendige was de
toestand allerrampzaligst. Naar buiten bezat het rijk niet
meer de minste kracht of heerlijkheid, Hos. 7:8,9; 8:8;
10: 7 ; de door jerobeam ii gemaakte veroveringen waren
vooral ook tegen de Syriërs ten noorden en de Philistijnen
ten zuiden weder verloren gegaan, terwijl door de hulp

van den Assyrischen koning phul ook de laatste schijn yan
onafhankelijkheid verdwenen, maar de toestand volstrekt
niet beter geworden was. Yan binnen woelden de onlusten ;
door de aanhoudende burgeroorlogen was de rust des lands
geheel verstoord, en de koninklijke waardigheid van alle
kracht beroofd, Hos. 7:7; rooversbenden zwierven overal
rond, Hos. 4: 2, 7: 1, terwijl ook de priesters zich daar-
mede inlieten, Hos 6: 9, en daardoor zich zeiven, zoowel
als den godsdienst in groote minachting brachten. De
zonden des volks vermeerderden dagelijks. Wel meende
men in den door jerobeam i ingevoerden eeredienst der
gouden kalveren, die nog steeds in Israël aangehouden
werd, Hos 8: 4, 5; 13: 2, jahve nog altoos te die-
nen, en was het land dientengevolge vol heiligdommen en
„hoogten", waarop getrouw offers werden gebracht, Amos 7 :
9, hetgeen vooral ook te Bethel en te Gilgal het geval
was, Amos 5: 5. Wel werden de verschillende instellingen
nog steeds zorgvuldig in acht gehouden, Amos 3: 14; 4:
4, 5; 5: 22, alsook de feestdagen vermenigvuldigd en op
de behoorlijke wijze gevierd, Amos 5:21, 23, schoon toch
ook de Baalsdienst in Israël vele voorstanders vond, Hos. 9:
1, 10; 11: 2, — maar met dit alles ging de grootst mogelijke
zonde en goddeloosheid gepaard. Schoon de feestdagen wer-
den gevierd, verlangde men naar het einde er van, ten einde
ook daardoor in zijne zondige daden niet langer te worden
teruggehouden, Amos 8: 5; en schoon de naam van jahve
aangeroepen werd, ontwijdde men zijne nazireërs, verachtte
zijne profeten, verbood ze te spreken, verbande ze zelfs uit
het land, en bekommerde zich niet om zijne wet, Amos 2:
12; 5: 10; 7: 12, 16, Hos. 9: 7; 8: 12, terwijl men
door verregaande onzedelijkheid, Amos 2:7, door schande-
lijke rechtsverdraaiing en omkooperij , Amos 2: 6; 3: 10
e. a. p., door hebzucht, onderdrukking van armen en nood-
druftigen, Amos 2: 7, 8; 3: 10; 8: 5, 6, door veryal-
sching en bedrog in den handel, Hos. 12: 8, den naam
jahve op schandelijke wijze bespotte, en het voorbeeld van deze

zonden door den koning en de aanzienlijken van het volk werd
gegeven. Met dit alles ging evenals in Juda de vreeselijkste
lichtzinnigheid gepaard; men leefde voor zoo ver mogelijk
in weelde, zwelgerij en overdaad, Amos 6: 4, 6, 7, Hos.
7: 4, 5, terwijl dronkenschap een der gewone ondeugden
was , Amos 2: 8; 4: 1, Jes. 28 : 1, 7. Hoe langer hoe
meer gaf men zich over aan wellust en verwijfdheid, Amos
3: 12, zonder zich te bekommeren over den ellendigen
toestand des lands, Amos 6: 6. En onder dat alles bleef
het volk nog hoogmoedig op zijne gewaande voorrechten,
Amos 6; 8, Hos. 7: 10, en begreep maar volstrekt niet
dat het nu toch in waarheid yoor jahve met de andere
volken gelijk stond, Amos 6: 2, Hos. 9:7. Te vergeefs
hadden de profeten , die nog in Israël werkten of van uit
Juda het oog op Israël gericht hielden, hunne stem daartegen
doen hooren; slechts met minachting en spot waren zij
bejegend geworden, Amos 6: 3, en toen nu in het tweede
jaar van pekach\'s regeering jesaja in het rijk van Juda
optrad, vond hij dezen toestand nog volkomen dezelfde.

Wat de omliggende volken betreft: gelijk gezegd is, waren
tijdens het optreden van jesaja, Edom, Philistea, Ammon,
Moab en een deel van Arabië, hetzij vrijwillig , hetzij door
geweld van wapenen aan Juda onderworpen. Te Damascus
daarentegen, welks macht door jerobeam ii yoor korten
tijd gefnuikt was, 2 Kon. 14: 28, was een nieuw Syrisch
rijk tot stand gekomen, dat zich op kosten van Israël uit-
breidde, en o. a. vele steden van het landschap Aroër tot
zijn gebied had gebracht, Jes. 17: 2.

Van Egypte is uit dezen tijd zoo goed als niets bekend.
Slechts weten wij dat het eenigen tijd later, tijdens de re-
geering van koning hizkia , door een Aethiopisch huis over-
lieerscht werd, waarvan ons drie vorsten, sabacon, sevichüs
en tirhaka, bij name bekend zijn \').

\') De twee laatsten alleen worden in de Hebr. berichten genoemd ;

Yan Teel meer gewicht is het, dat juist in dezen tijd,
weinige jaren voor het optreden van jesaja, de Assyriërs
voor het eerst met Israël in aanraking waren gekomen.
Dit volk, van welks verleden slechts weinig hekend is, had
zich in den laatsten tijd op verbazende wijze uitgebreid.
Al het land tot aan den Eufraat was allengs door hen ver-
overd, van welke veroveringen de inname van Beth-Arbel,
Hos. 10: 14, van Karchemis en van Kalno, Jes. 10: 9, het
meest in het oog vallend geweest schijnen te zijn. Uit het
te hulp roepen der Assyriërs onder phul door menahem , mag
opgemaakt worden, dat deze vorst reeds over den Eufraat
was getrokken, en aan deze zijde der rivier veroveringen had
gemaakt; in ieder geval begint met dezen vorst hunne be-
langrijkheid voor Juda en Israël. Eeeds van verre was de
roem hunner dapperheid, uitstekende krijgstucht en on-
overwinnelijkheid tot Israël gekomen , gelijk dit uit de be-
schrijvingen der profeten duidelijk blijkt. In hun oog was
de Assyrische koning: de koning der vorsten, Hos. 8: 10,
de strijdbare koning bij uitnemendheid, Hos. 5: 13; 10: 6.
Yoordat zij nog den Eufraat waren overgetrokken, of Kalno
ingenomen hadden, vg. Amos 6: 2, wijst reeds amos op
hen, schoon zonder ze te noemen, als op het volk, dat de
oordeelen Gods over Israël zal brengen, Amos 1: 15; 6 : 14 ,
e. a. p. En toen zij nu toch, niettegenstaande de herhaalde
waarschuwingen van hosea , door het rijk van Israël te hulp
waren geroepen, verkondigt deze profeet het luide dat van
heu, in stede van werkelijke hulp, niets anders dan een
eindelijk verderf kan worden verwacht, Hos. 5: 13; 10: 6
e. a. p. Ook was deze vrees niet meer dan natuurlijk.
Was de veroveringszucht van het Assyrische rijk reeds ge-

sevichus onder den naam So ^ïq , 2 Kon. 17: 4, door ewald
en juynboll, waarschijnlijk te recht, gelezen als Seveh , te-
genover welk huis, althans in het laatst van dit tijdvak, in beneden-
Egypte eene regeering van priesters van Hephaestus schijnt te
hebben bestaan.

noegzaam gebleken, zeer waarschijnlijk was het dan ook,
dat zij zich over de kleine rijken van Israël en Jnda uit-
breiden zou. De Assyriërs toch beoogden met hunne ver-
overingen een geheel ander doel, en deze vertoonden dus
ook een geheel ander karakter, dan met de andere volken het
geval was geweest, tegen wie Israël tot nu toe te strijden
gehad had. Deze hadden eigenlijk niets anders op het oog
dan plundering en verzwakking van den vijand; zij eischten
zware schattingen enz., maar lieten het volk in zijne eigen-
aardigheid bestaan. De Assyriërs daarentegen waren met
de zwaarste schattingen op den duur niet tevreden; wat
zij wilden, was volkomene oplossing der kleinere staten in
één groot wereldrijk, waarom dan ook de overwonnene
volken van hun volksbestaan moesten worden beroofd en
naar elders in ballingschap weggevoerd werden. De eerste,
later nog zoo vaak herhaalde ppging tot oprichting van
een wereldrijk werd door Assyrië in het werk gesteld.
En juist in den tijd, waarin dit streven voor het eerst met
het rijk van Juda in aanraking kwam, valt de profetische
werkzaamheid van jesaja.

In zoodanigen toestand van zaken aanvaardde jesaja
in het sterfjaar van koning xjzzia, van Godswege daartoe
geroepen, zijne profetische taak. De goddelijke roeping
alleen vormde ook hem tot profeet, vg. Amos 7: 15.
Dezen geestelijken drang, die hem tot het profetenambt
dreef, beschrijft ons jesaja als een hemelsch gezicht,
cap. 6 \'), waarin zich jaiive in al den glans zijner maje-

tueuse heerlijkheid aan hem vertoont. Het\' bewustzijn der
heiligheid Gods vervult zijne ziel, en brengt daar een
indruk te weeg, die nimmer weer uitgewischt wordt, en
zeer opmerkelijk is het, dat terwijl dit gevoel der heilig-
heid Gods bij alle profeten den grondslag hunner prediking
vormt, toch de vermelding daarvan op allerlei wijzen bij
niemand zoo sterk is als bij jesaja \'); hij is bij uitnemend-
heid „de heraut van den Heilige Israëls." Maar met deze
erkenning der heiligheid Gods gaat nu ook bij jesaja —-
hoe kan het ook anders ? — die zijner eigene zonde en
van de zonde zijns volks noodzakelijk gepaard ²); bij het
goddelijk licht, dat in zijn binnenste straalt, erkent hij de
diepe kloof, die hem en zijn volk scheidt van den in eene
volstrekte wezensvolkomenheid levenden God; en „wee mij,
ik verga!" is de angstkreet, die daar opwelt uit het diepst
zijner ziel. Maar die kloof wordt gedempt, de onreinheid
wordt weggedaan van voor het aangezicht Gods; jahve
zelf delgt haar uit; nu kan jesaja voor hem bestaan en
leven in zijne gemeenschap, en, gelijk hij zelf de schuld-
uitdelgende macht van jahve ondervonden heeft, zoo treedt
nu dit bewustzijn in zijne latere prediking ook telkens

weer op den voorgrond. Jahve , de heilige God, is een
God, die de ongerechtigheid uitdelgt.

Op deze drievoudige erkenning berust zijn optreden en
werk als profeet; eerst nu kan hij dit worden, maar nu
moet hij het ook. Daar verneemt hij de stem van jahve :
„Wien zal ik zenden, en .wie zal voor ons gaan;" en be-
reidwillig biedt hij zich aan, zijn antwoord luidt aan-
stonds: „Zie hier ik, zend mij." Zelf door geene zonde meer
van jahve gescheiden, maar levende in zijne gemeenschap,
voelt hij de begeerte ook brandende in zich, zijn volk in
datzelfde heil te doen deelen; hij weet zich daartoe geroe-
pen en verneemt nu wederom het woord van jahve: „Ga
en zeg aan dit volk . . . ." Zoo ontvangt hij den goddelij-
ken lastbrief, maar ■—• waarin heeft deze bestaan, of\' m. a. w.
welk bewustzijn heeft jesaja reeds bij den aanvang van
zijne profetische loopbaan omtrent het werk, dat hem op
de schouders gelegd was, gehad? Het valt niet gemak-
kelijk op deze vraag een voldoend antwoord te geven.
"Wel wordt het, cap. 6: 9-—13, voorgesteld alsof jesaja,
reeds van den aanvang zijner werkzaamheid af, met be-
wustheid den last heeft ontvangen: niet alleen de verhar-
ding des volks te prediken, maar ook tot die verhar-
ding door zijne prediking mede te werken, ja zelfs de
bekeering onmogelijk te maken („opdat het zich niet be-
keere en genezen worde" vs. 10), terwijl hij dan op
zijne vraag hoe lang dat zal duren, het antwoord ont-
ving : totdat het land op de vreeselijkste wijze verwoest
en van inwoners beroofd zal zijn, hoewel er toch steeds,
niettegenstaande de herhaalde ellende , eene onvernietigbare
heilige kern overblijven zal \'). Maar het schijnt bijkans

onmogelijk, dat zulk een last: de bekeering tegen te wer-
ken, ooit aan eenig profeet zou kunnen gegeven zijn. Het
natuurlijkste zou daarom zijn aan te nemen, dat de profeet
betgeen bij of ten gevolge zijner ervaring, of nog in het
vooruitzicht als het resultaat zijner werkzaamheid beschouwde,
nu ook van goddelijk standpunt als doel daarvan voorge-
steld heeft. Maar ook dan blijft het de vraag: is het niet
psychologisch, zoo niet geheel en al onmogelijk, dan toch
hoogst onwaarschijnlijk, dat een profeet, die reeds vooruit
de zekerheid had van de onvruchtbaarheid, ja van den
noodlottigen invloed zijner prediking, toch met zulk eene
kracht en zulk een vuur zal hebben gewerkt, als wij dit bij
jesaja opmerken kunnen? Immers hier wordt niet alleen ,
gelijk wel beweerd wordt , van de voorbereiding van
het oordeel gesproken, dat, hoe vreeselijk ook, toch het
geboorteuur der heilseeuw zal worden, en dus niettegen-
staande al zijne ellende, door den profeet verlangend kan
worden te gemoet gezien, maar bepaaldelijk van de verhar-
ding zelve des volks. Moet zulk eene zekerheid den profeet
niet alle kracht tot werken hebben ontnomen ? En deze moei-
lijkheid verdwijnt niet, zoo wij deze voorstelling brengen tot
lateren tijd, gelijk vrij algemeen wordt gedaan; immers ook
dan blijft het de vraag, hoe hij nog desniettegenstaande met
zijn werk heeft door kunnen gaan, en niet geheel en al den
moed heeft verloren. — Ik geloof daarom, dat er met de
verklaring een eenigszins andere weg moet worden gevolgd.
In de eerste plaats moet als zeker worden aangenomen, dat
wij bij geheel dit visioen aan vrije inkleeding eener geeste-
lijke ervaring, en dus ook bij vs. 9—13 niet aan eene

letterlijk zoo door jahve tot jesaja gehoudene rede hebben
te denken, hoewel het nooit zal kunnen worden bepaald,
in welken tijd deze redactie plaats gehad heeft. Met deze
inkleeding en schriftelijke opteekening nu had jesaja niet
het doel zich zelf rekenschap te geven van het doel en den
uitslag van zijn werk, waarvan het altijd nog eenigszins
zou kunnen afhangen of hij met moed en kracht zijn werk
aanvaarden of voortzetten zou, en evenmin moet zij worden
beschouwd als een nauwkeurig historisch verhaal van wat
hij zelf bij zijn optreden wist over zijn werk. Ook deze
opteekening werd dienstbaar gemaakt aan zijn profetisch
beroep; ook zij was eene ■prediking aan het volk, en hoe
natuurlijk is het dan niet, dat hij juist de verharding, die
reeds zoo vaak op de prediking ook van vroegere profeten
gevolgd was, en die door de vreeselijkste ellende zal wor-
den gestraft, als het doel zijner werkzaamheid voorstelt,
ten einde door zulk eene vreeselijke prediking het volk
zoo mogelijk nog wakker te maken, opdat het zien en
hooren en opmerken zoude , en zich zou laten genezen \').

Vragen wij nu, welk bewustzijn hij zelf bij zijn optreden
van zijne taak moet hebben gehad, dan moet m. i. met het
oog op hetgeen de profetie vóór hem reeds had gepredikt, en
op het karakter dat zijne eigene werkzaamheid (ook in cap. 6)
draagt, het antwoord ongeveer hierop neerkomen: jesaja
wist dat het oordeel moest komen, onvermijdelijk zeker, om
te verderven, maar om daardoor juist eene rest te behouden.
Bat oordeel moest ook hij gaan verkondigen , gelijk zijne
voorgangers het hadden gedaan. Hun woord was dikwijls
versmaad, terwijl het oordeel ook door die zonde weder on-
vermij delijker was geworden en naderbij was gekomen; dat

zou ook met zijn woord het geval zijn, maar dat kon hem
den moed niet ontnemen, immers hoe spoediger het oor-
deel genaakte, hoe spoediger ook voor degenen, die nog
naar hem luisteren wilden , het Godsrijk zou komen.

En met het oog daarop aanvaardde hij nu bereidwillig
zijne moeilijke taak, aangegrepen door diezelfde onweer-
staanbare macht, waarvan Amos gezegd had, cap. 3:8,
„De leeuw brult, wie zal niet vreezen? De Heer jahve
spreekt, wie zal niet profeteeren?"

HOOFDSTUK VI.

jesaja\'s werkzaamheid onder de reg-eeringr van
koning jotham.

In het sterfjaar van koning uzzia tot het profetenambt
geroepen, ving nu jesaja zijne werkzaamheid aan onder
de regeering van jotiiam, die na den dood zijns vaders
den troon van Juda beklom ± 757. Onder hem was de
toestand des lands ongeveer dezelfde, als onder den vorigen
koning; zoowel de uitwendige bloei als de inwendige ver-
dorvenheid nam nog steeds toe. De Ammonieten, die zich
weder van Juda trachtten los te maken, werden met kracht
en nadruk door hem bedwongen en tot eene zware jaar-
lijksche schatting verplicht, 2 Chron. 27:5; de versterking
van Jeruzalem, die reeds door zijn vader aangevangen
was, werd door hem voortgezet, en ook geheel het land,
vooral in de bosschen en op het gebergte, met torens en
vestingen voorzien, 2 Chron. 27: 3, 4. Ook onder hem
bloeiden landbouw, handel en scheepvaart en namen rijk-
dom en volkswelvaart toe. Maar ook de zonden des volks

vermeerderden steeds, en op de baan, die men eenmaal in-
geslagen was, bleef men voortdurend voortgaan, terwijl
door den toenemenden voorspoed liet valsch vertrouwen en
de hoogmoed des volks niet weinig in de hand gewerkt
werden. Bovendien schijnt in het laatst der regeering van
jotham de invloed wat al te merkbaar te zijn geweest
van eene zekere hofpartij, die met den jeugdigen, onlangs
gehuwden, troonopvolger achaz, en bovenal ook onder de
leiding van hooggeplaatste vrouwen, vg. Jes. 3: 12, hei-
densche zeden en gewoonten, ja zelfs den heidenschen
godsdienst tegenover de aloude instellingen van jahve be-
gunstigde. Op welke wijze jesaja zich hierover uitliet en
zich er tegen verzette, kan uit de rede cap. 2—4 opge-
maakt worden, die, in het laatst van jothams regeering
gehouden, een staaltje mag heeten van zijne werkzaamheid
in dezen tijd

Uitgaande van een oud profetisch woord, waarin aan
Sion, als den berg van jahve, alle mogelijke heerlijkheid

\') Vrij algemeen wordt erkend, dat deze rede gehouden moet
zijn "vóór den inval van pekach en rezin in Juda. Door enkelen
wordt zij gebracht tot den tijd na den Syr.-Ephraïm. oorlog, toen
Juda door de Assyiërs weder krachtig geworden was. Maar dit
juist was nimmer het geval, daar Juda door de hulp der Assy-
riërs in den allerongelukkigsten toestand van afhankelijkheid werd
gebracht, al werd het daardoor ook van zijne vijanden bevrijd,
zoodat plaatsen als cap. 2:7,8 en de geheele toon van dit
stuk , die een zeer bloeienden toestand van het land onderstelt,
dan geheel onbegrijpelijk worden. Toch is er in deze capita veel,
dat onder de regeering van achaz beter zou passen dan onder
die van jotham. Velen, o. a. kuenen en ewald, hebben daarom
gemeend haar in de eerste jaren van achaz te moeten stellen,
en de plaats 2 Kon. 15: 37 zoo te moeten verstaan, alsof daar
alleen van het voornemen tot den oorlog, en niet van feitelijke
vijandelijkheden gesproken wordt. M. i. laten de woorden dit niet
toe, en moet de moeilijkheid zoo opgelost worden, dat de toestand,
die onder achaz zoo heel erg werd, reeds gedurende jotham\'s
regeering onder den invloed der bovengenoemde hofpartij voor-
bereid en door jesaja bestreden werd.

toegezegd wordt in het midden der volken, is deze rede eene
voortdurende hoet- en strafpredikatie. In plaats dier be-
loofde heerlijkheid toch heeft jahve zijn - volk, het hnis
van jakob , verstooten wegens den menigvuldigen afval en
de velerlei goddeloosheid, waaraan geheel het volk, niet
het minst de machtigen en de vrouwen zich schuldig heb-
ben gemaakt. Reeds is de dag des oordeels bepaald, waarop
al het hooge vernederd en jahve alleen verheerlijkt zal
worden , waarop de afgodsbeelden in hunne nietigheid ten
toon gesteld, en al de menschelijke steunpilaren, waarop
het vertrouwen nu is gevestigd, omvergeworpen zullen
worden, en de grootste ellende en verwarring in de plaats
der gewaande veiligheid en rust zullen treden. Slechts de
rechtvaardige en die op jahve betrouwt, zal daaraan ont-
komen , maar deze dan ook als het uitspruitsel van jahve
tot heerlijkheid en eere geraken, en nadat het onreine uit
de stad is verwijderd, Jeruzalem om zijnentwil weer heilig
worden genoemd en als van ouds de woning zijn van
jahve. Jesaja gaat hier dus niet verder dan ook zijne
voorgangers waren gegaan : een oordeel is aanstaande, daarna
de heilseeuw, in welk denkbeeld nu echter bij hem sterker
dan bij de vroegere profeten, op dit punt nadruk gelegd
wordt, dat een overblijfsel uit Ju da, bepaald uit Jeruzalem,
dat als de hoofdstad van Juda bijkans voortdurend door
hem in het oog gevat wordt, het middelpunt dezer heils-
eeuw zal zijn, hetgeen dan, in den naam van zijn zoon ,
die in dezen tijd geboren moet zijn : schear-jaschitb (eene
rest keert terug) uitgedrukt wordt.

Van uit denzelfden tijd, nog vóór het begin van den
Syr.-Ephraïmitischen oorlog, dagteekent de rede cap. 5 \'),

Uit vs. 25 is opgemaakt, dat reeds een veldslag door Juda
zou zijn verloren, toen deze rede uitgesproken werd, waaruit dan
ook werd verklaard, dat hier elk helder uitzicht in de toekomst
gemist wordt, terwijl men zelfs uit de vermelding der Assyriërs,
vs. 26—30, heeft willen besluiten, dat deze rede na de inroe-

die even als de vorige eene scherpe strafrede is over de
hebzucht, zwelgerij , verstoktheid , eigenwaan en ongerech-
tigheid des volks. Maar terwijl de vorige rede, zich aan-
sluitende aan de blijde verwachting van een vroegeren profeet,
aan het einde weer tot de eenmaal te verwachten heerlijkheid
terugkomt, bepaalt zich de profeet in deze , die van eene
eenvoudige, maar treffend schoone parabel aan den wijnstok
ontleend, uitgaat, alleen tot de schildering der zware ellende
die het volk te wachten staat, en waar hij het ook hier
eerst nog zeer algemeen met, aan de afzonderlijke zonden
beantwoordende, straffen bedreigt, eindigt hij nu met de
Assyriërs, die sinds kort ook door Juda werden gekend,
als het werktuig, waarvan jahve zich tot de voltrekking
zijner oordeelen bedienen zal, zoo niet met name te noe-
men, dan toch met onmiskenbaar duidelijke trekken aan te
wijzen, gelijk ook reeds amos en hosea dit hadden gedaan.
Immers door een teeken op te richten ontbiedt jahve van
verre een volk, dat snellijk zal komen. De profeet beschrijft
het als een machtig, onoverwinnelijk persoon; hij is niet
zwak of vermoeid , hij slaapt noch sluimert, de gordel zijner

ping der Assyriërs door achaz gehouden zou zijn. Toch stel ik
haar liever nog vóór het begin van den oorlog. Om vs. 25 van
eene nederlaag te verstaan moet men de woorden al zeer onei-
genlijk opvatten, terwijl zij daarentegen zeer natuurlijk worden
verklaard van de aardbeving, die onder üzzia plaats gehad heeft,
vg. Amos 1:1, Zach. 14: 5, en die de laatste ramp was ge-
weest, welke Juda in langen tijd had getroffen; vandaar ook het
perfectum: »Hij heeft zijne hand uitgestrekt, en heeft het gesla-
gen" enz. En wat de vermelding der Assyriërs betreft, het zou
juist vreemd zijn, dat deze werden genoemd, terwijl over den
oogenblikkelijken vijand het stilzwijgen bewaard werd ; terwijl die
vermelding nu uit de algemeene bekendheid van, en vrees voor
de Assyriërs zeer goed te verklaren is, vg. vele plaatsen bij hosea.
Het gemis van een helder uitzicht in de toekomst is een gevolg
van cle bedoeling des profeten , die juist in de gevaarvolste oogen-
blikken het meest met blijde verwachting bezield is , en daar-
entegen, waar alles zoo helder en zonder eenig gevaar schijnt te
zijn, met dreigende stem aan het aanstaande oordeel -herinnert.

heupen en de riem zijner voeten zijn nooit ontbonden;
zijne pijlen zijn altijd gescherpt, zijne bogen altijd gespan-
nen , de hoeven zijner paarden zijn als keisteenen, zijne
raderen als de stormwind; hij loeit als een leeuw, rooft
buit, en brengt dien in veiligheid, zonder dat iemand het
verhindert; zelfs de natuur zal door hare verschrikkingen
hem ondersteunen.

In dit stuk heerscht dus dezelfde gedachte, die wij in
het vorige opmerken konden, maar weder op andere wijze
ontwikkeld ,. en terwijl hier nu de verwachting der heils-
eeuw op den achtergrond treedt, staat hij hier meer op-
zettelijk stil bij het oordeel. Moeten deze stukken als twee
afzonderlijke redenen worden beschouwd , zeer waarschijnlijk
mag het toch worden genoemd, dat zij zeer korten tijd
later samen door jesaja op schrift zijn gebracht, zoodat
zij dan een eerste werk van hem vormen, dat in grootte
met dat van vele andere profeten, b. v. joël, gelijk staat.

Ook het „liederartige" stuk over Israël, cap. 9: 7-—10:
4 , dat zich door zijn schoonen en regelmatigen strophen-
bouw en viermaal herhaald refrein onderscheidt, behoort
nog tot dezen tijd vóór den oorlog \'). Het bevat eene

\') Door zeer velen wordt het kort na den oorlog gebracht,
toen Israël zich van de, door de Assyriërs toegebrachte, slagen
trachtte te herstellen, en nu door den profeet met nieuwe straffen
bedreigd wordt. M. i. te onrechte. Immers de straffen, waarvan
hier wordt gesproken, staan meest allen in het imperf. met om-
keerende wau , dus te vertalen als: jahve heeft versterkt, zij hebben
gegeten, vs. 9, 10, zoo ook vs. 13, 15, 19 enz. Dit toch alles
als een perf. prophet. te verklaren , gaat niet aan; dit toch wordt
alleen gebruikt, waar de profeet een toekomstigen toestand als
reeds tegenwoordig schildert, gelijk b. v. vs. 5 ; het mag nooit,
waar duidelijk feiten beschreven worden, gelijk hier. Er wordt dus
over iets verledens gesproken, dat echter niet voldoende geweest
is. V. 9 ziet m. i. op de poging van pekach om het, door bur-
geroorlogen en buitenlandsche vijanden zoo fel geteisterde, rijk
door het verbond met rezin en den inval in Juda weder eenigs-
zins te herstellen. Het eenige bezwaar hiertegen en tevens de

krachtige aankondiging van naderend verderf aan het tien-
stammenrijk, dat, niettegenstaande al de ellende, die jahve
reeds bovenal door de Syriërs en Philistijnen over dit volk
gebracht had , toch in zijne ontrouw en zijn afval van jahve

bleef volharden, en door zijne verregaande trotschheid,
goddeloosheid, tweedracht, en onderdrukking van armen
en zwakken in het gericht, altoos nieuwe straffen over
zich inriep, terwijl dan de profeet met de zoo ernstige
vraag eindigt: „Wat zult gij doen in den dag der bezoe-
king , en bij het verderf dat van verre komt ? Tot wien
zult gij vluchten om heil, en waarheen zult gij uwe eer
achterlaten ? Slechts kromt men zich als een gevangene,
en als gedooden vallen zij neder. Bij dit alles keert zijn
toorn zich niet, en nog is zijne hand uitgestrekt."

Kunnen wij uit deze redenen reeds voldoende besluiten ,
dat de werkzaamheid van jesaja gedurende dezen tijd voor-
namelijk heeft bestaan in de ernstige en aanhoudende pre-
diking van het naderend oordeel, en in de krachtige ver-
maning tot bekeering en getrouwheid aan jahve , ten einde

dat dit geheele stuk zou moeten worden geplaatst tusschen vs.
25 en 26 van cap. 5. Reeds het refrein, dat ook cap. 5: 25
voorkomt, schijnt zijn gevoelen te bevestigen; verder maakt het stuk
cap. 9: 7—10: 4 wel den indruk van niet geheel en al voltooid
te zijn, daar de bedreiging tot op het laatst toe onbepaald
blijft en eigenlijk met eene vraag eindigt; terwijl ook de be-
schrijving der zonde, cap. 10: 1—4, in den mond van jesaja
aanstonds aan Juda doet denken, vg. cap. 4: 14, 15; 5: 8, 23.
Brengt men het op de aangewezene plaats in cap. 5, dan geeft
het een zeer goed geheel, daar de profeet dan, alvorens den uitvoerder
van jahve\'s oordeel te noemen vs. 26 , nog eerst op het voor-
beeld van Israël wijst, en dan cap. 10: 1, zonder den overgang
aan te duiden, weer het oog op Juda vestigt. De verplaatsing
van dit stuk zou dan hieruit kunnen worden verklaard, dat het
als bijzonder van vorm en over Israël handelende , later als een
afzonderlijk stuk werd beschouwd. Toch schroom ik op deze
gronden alleen dit gevoelen aan te nemen ; hoezeer ook in jesaja\'s
redenen de orde verstoord is, toch vind ik nergens eene soort-
gelijke verplaatsing van het middenstuk eener rede. Ook op zich
zelf toch vormt dit stuk, gelijk ewald zelf erkent, een geheel:
waarom het dan ook niet als zoodanig te beschouwen, vooral
daar het voor de verklaring van cap. 5 niet noodzakelijk is ?
Daar echter de tijd van vervaardiging dezelfde blijft, doet het
voor de verklaring zeer weinig ter zake.

ook tot de heilige rest te beliooren., die alleen, maar die
ook voorzeker, daaraan ontkomen en tot heerlijkheid gera-
ken zal; toch zijn er m. i. in jesaja\'s latere redenen enkele
sporen, die doen vermoeden, dat ook reeds in dezen tijd
zijne prediking nog uitgebreider en rijker geweest is, dan
wij haar nu kennen. Cap. 8: 18 noemt de profeet zich
zelf zoowel als zijne kinderen teeltenen in Israël, waarbij
hij zonder eenigen twijfel op de veel beteekenende namen
doelt, die zij dragen. Aanstonds valt in het oog, dat terwijl
de naamgeving van den jongsten zoon , wiens naam toch
betrekkelijk van het minst algemeene belang is, vermeld
en zijne beteekenis besproken wordt, cap. 8: 3,4, hier-
over bij den oudsten zoon, gelijk bij jesaja zelf, geheel
wordt gezwegen; en verder is het niet minder opmerke-
lijk dat, cap. 7: 3, deze oudste zoon met zijn ook in dat
oogenblik zoo gewichtigen, veel beteekenenden naam als
een bekend persoon ingevoerd wordt, gelijk er ook, cap.
10: 20—22 , op zijn naam als op iets algemeen bekends
wordt gezinspeeld. Is het dus niet waarschijnlijk, dat bij
de geboorte van dezen zoon, die naar cap. 7:3, nog in
dezen tijd moet vallen, jesaja, de beteekenis ook van zijn
naam schear-jaschub, eene rest keert terug, voor het volk
zal hebben verklaard, gelijk hij dit zeer kort bij de ge-
boorte van zijn tweeden zoon doet, cap. 8: 31 — En is
het evenzeer niet waarschijnlijk, dat ook zijn eigen naam
jeschajahu , Jahve-heil, wel eens door hem tot staving zijner
prediking zal zijn gebruikt? Zou bierdoor reeds zijne pre-
diking , gelijk wij die nu reeds bezitten , over de rest, die
terugkeert, en het vertrouwen op jahve, b.v. cap. 4: 1—6,
nader onwikkeld, breedvoeriger betoogd en in een bepaalden
persoon zichtbaar voor oogen gesteld zijn, nieuwe bestand-
deelen zou zij hierdoor intusschen niet hebben verkregen.
Maar ook tot dit laatste meen ik, dat wij mogen besluiten,
en wel uit de wijze, waarop de profeet reeds ten tijde van
achaz, b.v. cap. 7: 14; 9: 4 e. a. p. over den persoon-
lijken Messias spreekt. Merken wij op, dat door de vroegere

profeten, yoor zoover wij kunnen nagaan, de Messias nog
slechts zeer onbepaald aangeduid is, zonderdat er be-
paaldelijk over hem werd gesproken en dat jesaja nu
reeds spoedig van hem als van een bekenden persoon ge-
waagt , gelijk dit ook bij zijn jongeren tijdgenoot micha
het geval is , -—• dan rijst het vermoeden m. i. van zelf
bij ons op, dat jesaja , alvorens zich over den Messias
uit te laten, gelijk hij b.v. cap. 7: 14; 9: 5 doet, meer
voorbereidend en aanwijzend over hem zal hebben gespro-
ken , hetgeen zich aan eene meer uitvoerige beschouwing
van de rest, die van uit het oordeel terugkeert, als van
zelf vastknoopen kon. Het zou dan echter nog altoos de
vraag zijn, of wij hier met ewald aan geschrevene, maar
voor ons verloren gegane redenen van jesaja hebben te
denken, dan wel aan beschouwingen van den profeet, die
hij niet op schrift heeft gebracht.

Hoe het zij, wij staan hier geheel op het gebied der
gissingen, die, schoon voor het verstand der volgende
profetiën en van den persoon van jesaja niet zonder
gewicht, toch altoos van zeer ondergeschikt belang zullen
blijven.

Nog in de laatste jaren van jotham\'s regeering brak nu
echter de Syr.-Ephraïm. oorlog uit, 2 Kon. 15: 37, die
in den toestand des lands eene geheele verandering zou
brengen, en ook voor de werkzaamheid van jesaja van zeer
groote beteekenis werd. Pekach, koning van Israël, wel-
licht nog bevreesd voor de macht van bezin , den Syrischen
koning, en diens begeerte om ook het kleine, maar nu
machtige rijk van Juda te vernederen, meende zich het
best tegen hem te kunnen verdedigen door een vriend-
schapsverbond met hem tegen Juda te sluiten, waardoor
hij niet alleen van een machtigen vijand bevrijd, maar ook
in de gelegenheid gesteld zou zijn om zijn rijk ten koste

Tan Juda uit te breiden en te versterken Zoo werd
Juda door een dubbelen vijand bedreigd, die niets min-
der bedoelde dan bet buis van david van den troon te
stooten, en in de plaats daarvan een zekeren ben-tabeal ,
Jes. 7: 6, waarschijnlijk een Syrischen veldoverste, tot
koning aan te stellen. Zoolang echter jotham regeerde,
schijnt de oorlog zich tot enkele strooptochten en vijandelijk-
heden te hebben bepaald, zonder dat hij een ernstig aanzien
verkreeg. Maar reeds het met Syrië gesloten verbond was
voor jesaja reden genoeg om, cap. 17: 1—11 ¹), aan
Israël nog eens te doen hooren, welk eene ellende het wacht
daar Damascus, waarop het betrouwt, van uit de rij der
steden zal worden verdelgd en, na zijn koninklijken zetel

1 ) Blijkt het reeds aanstonds, gelijk het ook algemeen toege-
stemd wordt, dat deze rede , ons bekend als : uitspraak over Da-
mascus , uitgesproken moet zijn na het verbond tusschen pekach en
rezin , even duidelijk is het m. i. dat zij valt vóór den gemeen-
schappelijken tocht tegen Juda , gelijk o. a. ook davidson meent.
Immers over deze wordt geheel en al gezwegen, wat van een
profeet als jesaja volstrekt onverklaarbaar zou zijn , zoo de inval
reeds plaats had gehad. Bovendien , hoe groot de overeenkomst
ook is tusschen dit stuk en cap. 8: 1—9: 6, waarmede het
b.v. door kuenen in denzelfden tijd wordt geplaatst en dat mid-
den in den oorlog valt, toch bestaat daartusschen het groote
verschil, dat in het laatstgenoemd stuk van den val van Damascus,
als zeer nabijzijnde en door bepaalde vijanden bewerkt, gespro-
ken wordt, zelfs met eenige tijdsbepaling, terwijl dit alles in
cap. 17: 1—11 veel meer onbepaald gelaten en voornamelijk tot
waarschuwing aan Israël beschreven wordt, als iets , dat noodza-
kelijk uit den Godsraad voortvloeit. — Nog merk ik hier op,
dat vs. 3 het "lHIlft D\'HOXiO n^\'^\'J de sterkte van uit Ephraim zal

een einde nemen , niet, gelijk meestal geschiedt, van den val van
Samarië , maar van dien van Damascus moet worden verstaan.

te hebben verloren, evenals de meer landelijke steden tot
een puinhoop en eene weideplaats der kudden zal worden.
Israël, nog altoos zoo overmoedig en trotsch, zal dan van
zijne sterkte beroofd, gelijk zijn aan het dal van reeaïm,
waar, na den oogst, de nalezing slechts weinige aren en
enkele olijven overig vindt. Dan zal het ook de nietigheid
zijner afgoden en altaren erkennen en tot jahve zijne oogen
weer wenden, maar omdat het den Grod zijner hulp heeft
vergeten en aan de rots zijner sterkte niet heeft gedacht,
zullen toch zijne steden verlaten zijn, gelijk het land bij
den intocht der Israëlieten door zijne inwoners is verlaten
geworden. Daarom moge Israël voortgaan in zijne plan-
nen en ook van vreemden hulp vragen; op den dag des
oogstes is ziekte en hevige smart het eenige, wat het te
wachten heeft.

Dat jesaja ook hier, gelijk in bijkans al zijne redenen,
als de uitvoerders der oordeelen Grods aan de Assyriërs
denkt, wier veroveringsplannen voor ieder scherpziend oog
duidelijk waren, lijdt wel geen twijfel, vooral ook met
het oog op de vroegere profetiën van amos , maar even
zeker toch is het m. i. , dat deze voorspelling niet het ge-
volg is van staatkundige bespiegelingen over den toestand
der volken, maar van bet beschouwen van Israëls en Da-
mascus\' werken en streven in het licht der goddelijke
waarheid; al is het ook waar, dat de kennis van den his-
torischen toestand der volken hem tot deze toepassing daar-
van noodzakelijk dwingt, of liever hem de goddelijke waar-
heid niet anders dan in dit kleed doet aanschouwen.

HOOFDSTUK VIL

jesaja\'s werkzaamheid onder de regeering van
koning achaz.

Hadden de verbonden vorsten rezin en pekach gedu-
rende bet leven van jotham den oorlog nog slecbts zonder
kracht of nadruk gevoerd, ganscb anders werd bet bij de
troonsbeklimming van achaz ± 741, die in Juda zelf ook
een geheel anderen toestand geboren deed worden. Jong
en onder de leiding van vrouwen wendde deze vorst zich
geheel tot de heidensche partij, die reeds onder den vorigen
koning begonnen had haar invloed in het rijk te doen gelden,
maar nu, door de begunstiging des konings machtig geworden,
en door de algemeene richting van het door den voorspoed
verslapte en weelderig gewordene volk in de hand gewerkt,
zich weldra over het geheele rijk uitbreidde. Velen van het
huis van david sloten zich daarbij aan, Jes. 7: 13, terwijl zij
door van elders gekomene vreemdelingen, die tot hooge waar-
digheden geraakten, nog werd versterkt, gelijk o. a. de cap.
22: 15 genoemde Sebna. Door haar toedoen werd nu ook
de heidensche godsdienst in Juda heerschend met al Avat
daartoe behoorde, vg. Micha 6: 16, terwijl de jahve-dienst
zoo goed als geheel afgeschaft werd. Was er reeds onder
jotham over afgoderij en heidensch bijgeloof geklaagd, cap.
2: 6, 8, thans werd het nog oneindig veel erger; waar-
zeggers en doodenbezweerders overstroomden het land, cap.
8: 19, beelden van heidensche goden werden overal opge-
richt, en tal van hoogten en altaren verrezen, terwijl de
koning zelf zijn volk in het offeren aan de ba&ls voorging,
en zelfs niet schroomde, door het offeren van een zijner zo-
nen aan moloch, ook aan dezen afschuwelijken, uit Phoenicië
overgenomen dienst zijn zegel te hechten, 2 Kon. 16:
34 ; 2 Chron. 28: 1—4. Maar ook op andere wijzen open-

6

baarde hij zijne voorliefde voor het vreemde en niet-Israëli-
tische. Door de uitbreiding des rijks en den toenemenden
handel was het verkeer met andere, ook meer verwijderde
volken aanmerkelijk toegenomen, terwijl de veroveringstoch-
ten der Assyriërs, die reeds in het noordelijk rijk waren
gezien, veel bijdragen moesten tot de. kennis van vreemde
gewoonten en zeden. Op allerlei wijzen trok achaz hiervan
partij, waartoe de groote rijkdom en bloei van het rijk,
gelijk hij dien bij zijne troonsbeklimming vond, hem volko-
men in de gelegenheid stelde. De naar hem genoemde
zonnewijzer van het koninklijk paleis, Jes. 38: 8 , de in den
voorhof des tempel geplaatste zonnepaarden en wagenen, 2
Kon. 23, 11, en de altaren, die waarschijnlijk ter vereering
der sterren op het dak in „achaz\' opperzaal" waren geplaatst,
2 Kon. 23: 12, getuigen, als van niet-Israëlitischen, waar-
schijnlijk Perzischen, oorsprong, zoo duidelijk mogelijk van
deze zijne nieuwigheidszucht *), terwijl ook het naar Da-
masceensch model vervaardigde altaar, dat op zijn bevel in
den tempel geplaatst werd, hiervan een staaltje mag heeten.
Onder hem werden nu ook de ondeugden, die reeds langen
tijd onder het volk hadden gewoeld, maar in de macht der
vorige koningen, die de profeten althans niet tegenwerkten,
steeds een krachtigen dam hadden gevonden, al meer en meer
zichtbaar. Als een losgebroken stroom stortten zij zich nu

\') Daar dit alles door geheel zijdelingsche berichten, ons be-
kend is geworden, is het onmogelijk te bepalen, tot welken tijd
zijner regeering deze beschikkingen moeten worden gebracht,
vooral ook daar wij over den duur van den Syrisch-Ephraïmiti-
schen oorlog geheel in onzekerheid zijn. Wijzen ons de groote
onkosten, die met dit alles verbonden waren, en de uitputting,
waarin zijn rijk zich na den oorlog bevond, 2 Kon. 16: 8, 17,
18, op het begin zijner regeering; andere niet minder geldige
redenen zouden ons daarentegen aan latere tijden doen denken,
waaronder voornamelijk deze moet worden genoemd, dat zijne be-
geerte naar veel dezer zaken waarschijnlijk eerst door zijne aan-
raking met de Assyrische macht opgewekt werd.

over het gansche rijk uit, en brachten het ook op zedelijk
gebied tot aan den rand van den afgrond, terwijl de zwakke
en prachtlievende vorst, slechts begeerig naar weelde en
genot, kracht noch lust bezat om daaraan weerstand te bie-
den , en wat jesaja , reeds onder den vorigen koning, voor-
zeker niet zonder vrees voor de toekomst, gezegd had:
„Mijn volk — zijne heerschers zijn een kind, en vrouwen
gebieden er over," cap. 3: 12, was nu vreeselijke waarheid
geworden. Wat wonder, dat de verbondene vorsten van Syrië
en Israël de gelegenheid schoon meenden te zien om hunne
oorlogszuchtige plannen ten uitvoer te brengen; immers
schoon het land door de geschikte maatregelen der vorige
koningen in goeden staat van tegenweer gesteld was, en
door een eenigszins krachtigen koning bestuurd, een hevi-
gen scliok had kunnen doorstaan, was achaz, voor wien
uitwendige rust en gemak het eenige was, dat hij verlangde,
in het minst niet in staat, den oorlog tegen het machtige
rijk van Damascus, ook nog door Israël versterkt, met
eenigszins goeden uitslag te voeren; en zoodra was het be-
richt niet tot hem gekomen: Syrië beeft zich met Israël tot
den aanval vereenigd, of „zijn hart en het hart zijns volks
beefden, evenals de boomen van het woud bewegen van wege
den wind," Jes. 7: 2. — Met deze vrees en de moedeloos-
heid, die zich reeds aanstonds van Juda had meester ge-
maakt, bekend, en daardoor nog meer van hunne eigene
macht overtuigd, vormden nu de verbondene vorsten het
vermetele plan, reeds aanstonds door de inname van Jeru-
zalem hun vijand in het hart te treffen, om zoo den oor-
log naar hun wensch te doen eindigen; zoo trokken zij
samen tegen Jeruzalem op, 2 Kon. 16: 5; Jes. 7: 1 \').

0 Dat dit in het begin van den oorlog plaats heeft gehad,
terwijl de 2 Chron. 28: 5—i 5 verhaalde wapenfeiten, waaronder
de mislukte tocht tegen Jeruzalem niet wordt genoemd, daarop
gevolgd moeten zijn, volgt m. i. duidelijk uit de vergelijking en
samenvoeging der verschillende verhalen, schoon ook het tegen-
overgestelde niet onmogelijk is.

Was de stad door üzzia en .totham voldoende versterkt, om
des noods ook eene belegering te kunnen doorstaan, zoo
kwam alles vooral bierop neer, dat de moed van koning
en volk weer verlevendigd, en vooral bet vertrouwen op
jahve weer opgewekt werd; dat bet oog afgewend werd
zoowel van den luister en de pracht, die nu in gevaar kwamen,
als ook van alle uitwendige hulp, om alleen op jahve te
worden gevestigd, die reeds zoo vaak in tijden van nood zijn
volk had gered, en zonder wien alle andere hulp van geene
beteekenis was. Om dit vertrouwen te wekken was jesaja
geroepen. Hij, de profeet, wiens oog door al den luister
en glans, door al den rijkdom en welvaart, niet verblind
was, die te midden daarvan de vreeselijke kwalen erkend
had, waaraan het rijk leed, die onbevreesd zijne stem daar-
tegen verheffen en op het naderend oordeel, dat onvermijde-
lijk zou komen, de aandacht vestigen durfde, wiens naam
reeds den eenigen helper verkondigde, en die zich zelf en zijn
zoon tot levende toonbeelden stelde der goddelijke waarheid,
dat bij jahve alleen het heil is vinden, en dat wie op hem
betrouwt, ook uit het oordeel zal worden gered, — hij kon
ook nu niet in de verslagenheid deelen, die zijn volk bij het
naderen des vijands was overvallen, maar ook kon hij zijn
volk niet in de verslagenheid laten, zonder althans eene po-
ging te wagen om het daaruit wakker te schudden, en althans
den koning weer tot kalmte en bezinning en dan ook tot
vertrouwen te brengen. Zoo begeeft hij zich, gedreven
door den goddelijken Greest, met zijn zoon schear-jaschub ,
naar eene bepaalde plaats, waarschijnlijk ten noordwesten
der stad, waar hij zeker is den koning omringd van zijne
hofhouding te vinden, cap. 7: 3, 13. Met heiligen ernst
roept hij hem toe, cap. 7: 4—9, toch niet bevreesd te
zijn voor dien rezin en dien remalia\'s zoon, die met twee
stompen rookend hout gelijk zijn te achten; hoe vermetel
hunne plannen ook zijn, jahve heeft gesproken: „het zal niet
bestaan, het zal niet geschieden, want bij hem is het anders

besloten Maar daarvoor eischt bij dan ook geloof; „in-
dien gij niet vertrouwt, gij zult niet worden bevestigd,"
zoo roept bij hem toe ²), en om hem in dat geloof te ver-
sterken, biedt hij hem, cap. 7: 11, een teeken aan van
JAHve; hij vrage maar zulk een teeken, welk hij ook
wil. Maar de koning, versaagd en vreesachtig, wil zelfs
niet tot het geloof worden gebracht; hij wil niet worden
gewekt uit de werkeloosheid en rust waarin hij verkeert,
en waarin hij niettegenstaande zijne vrees toch wel door
de inroeping van krachtige hulp hoopt te kunnen blijven.
Onder het voorwendsel jahve niet te willen verzoeken, wei-
gert hij zulk een teeken te vragen, ys. 12. Maar nu richt
zich de profeet tot het geheele, daar aanwezige hof, ys.
13—25, en waar het aangeboden teeken versmaad is, geeft
hij er toch uit zich zelf een, dat echter minder als een
uitwendige waarborg voor de waarheid zijner voorspelling,
dan wel als eene concreete, zichtbare voorstelling, een beeld
er van, moet worden beschouwd. Hierin bestaat het: „Ziet,

\') Op deze wijze meen ik de moeilijke verzen, cap. 7:8, 9,
»want het hoofd van Aram is Damascus" enz. te moeten verkla-
ren. Noch de meening van ewald dat vs. 9 de tegenstelling:
»maar het hoofd van Juda is Jeruzalem en het hoofd van Jeru-
zalem is jahve" uitgevallen zou zijn; noch die van hitzig dat
het de bedoeling des profeten zou zijn de macht der vijanden te
verkleinen door de verklaring, dat het hoofd van het machtige
Damascus niemand meer is dan die rezin , dien hij zoo even
met een stomp rookend hout gelijk gesteld heeft, enz. en dat
deze verzen dus eene argumentatio ad hominem zouden bevatten,
»die wenn auch nicht ganz richtig, doch unschädlich ist" mag
m. i. worden goedgekeurd. De bedoeling des profeten is slechts
den koning gerust te stellen door hem er aan te herinneren,
hoe God de rijken bepaald heeft. — Met verreweg de meeste
exegeten beschouw ik de woorden: »en in nog 65 jaar is Efraïm
verbroken, geen volk meer" als eene later ingevoegde glosse.

²) Opmerkelijk is hier de paronomasie in het Hebreeuwsch,
die in het Hollandsch slechts gebrekkig weergegeven kan worden,
b. v. door: »houdt gij niet vast, zoo blijft gij niet vast." luther :
»wenn ihr nicht glaübet, so bleibet ihr nicht."

eene jonge vrouw, zwanger geworden zijnde, en een zoon
hebbende gebaard, zal zijn naam ïmmanuïïl noemen \'). In

zijne jongelingsjaren, als hij het goede zal weten lief te
hebben en het kwade te haten, zal deze zich, bij gebrek
aan ander voedsel, van wege de verwoesting des lands met
dikke melk en honing tevreden moeten stellen ¹), maar
vóór dien tijd zal dat land, voor welks twee koningen achaz
nu siddert, zelf verwoest en verlaten zijn." Zoo knoopt
de profeet hetgeen hij te zeggen heeft, vast aan bet beeld
van een kind, aan hetwelk bij zijne geboorte de veel betee-
kende naam immanuël (God met ons) zal worden gegeven,
ten bewijze van den voorspoed waarin het land zich bevindt,
maar terwijl nu, voordat dit kind tot onderscheid van
goed en kwaad zal zijn gekomen, Juda zal zijn verlost, zal
het dan weer door andere vijanden in veel grooter gevaar

1 de profeet dien verwachtte, daar van eene verwachting van
den Messias gelijk hij gekomen is, wel geen sprake kan zijn.
Nu echter werpt cap. 8: 8, 10; 9: 4 hier licht op, en toont
ons aan, dat de profeet hier niet in het algemeen aan eenig
kind welk dan ook, heeft gedacht., maar hepaald aan dat kind,
aan hetwelk de heerschappij over Juda op de schouders zal
worden gelegd en welks geboorte hij reeds spoedig verwacht.
De verklaring wordt hier echter volstrekt niet door veranderd.
Als bezwaar hiertegen wordt gezegd dat dit als teelcen voor achaz
tot geloofsversterking niets zou beteekenen; maar het moet ook
daarvoor niet dienen, zulk een teeken was door achaz versmaad;
maar evenals de profeet zijne zonen tot teekenen stelt, Jes. 8: 18
vg. met vs. 3, 4, zoo moet het woord teeken n\'lbi ook hier op-
gevat worden in den zin van toonbeeld, concreete voorstelling
eener meer abstracte waarheid; terwijl de volle verzekerdheid,
Waarmede de profeet zijne voorspelling ook nog sterker in een
beeld uitdrukt, toch altoos tot geloofsversterking van achaz kon
strekken. Wel geldt dit bezwaar, zoo men meent dat jesaja zich
voor de zekerheid zijner woorden beroept op iets, dat zeven eeu-
wen na zijn dood plaats hebben zal. Maar van zulk een be-
roep is dan toch ook in waarheid geen sprake.

komen, zoodat het geheele land zelfs tot eene woestenij zal
worden, en hierover weidt nn de profeet nog uitvoeriger
uit. Jahve zal over geheel het volk dagen brengen, die
niet zijn gekomen sedert den clag der splitsing der beide
rijken, n.1. den koning van Assyrië, ja niet alleen van uit
Assyrië, schoon bovenal vandaar, ook uit Egypte \') zullen
de vijanden komen; het geheele land zal worden kaal ge-
schoren, en terwijl het ééne weideplaats voor de kudde
zal worden, zullen de overgeblevenen van dikke melk en
honing moeten leven, daar alle koren en graan vernield, en
aan den landbouw een einde gemaakt is. Zoo wil jesaja door
den blik des konings van het oogenblikkelijk gevaar af te
wenden en op het veel grootere onheil te vestigen, het-
welk jahve juist door die volken, waarop de hoop nu is
gevestigd, zal doen komen, hem van alle vertrouwen op, en
jagen naar menschelijken bijstand afhouden, om hem alleen
op jahve te doen bouwen.

Eeeds aanstonds scheen het woord van jesaja door de
uitkomst bevestigd te worden, daar de verbondene vorsten
van het beleg van Jeruzalem afzagen, 2 Kon. 16 : 5, Jes.
7: 1. Toch was daardoor het gevaar voor Juda in het
minst niet geweken. Bezin wendde zich nu naar het zui-
den , veroverde Elath, dat door tjzzia onder het gebied van
Juda teruggebracht was, en bevrijdde het onderworpene Edom,
2 Kon. 16: 6; en terwijl nu de Idumeërs, zoo van de
Joodsche overheersching bevrijd, daarvan gebruik maakten
om invallen in het gebied van Juda te doen en vele ge-

van genen mede te voeren, zagen ook de Philistijnen de ge-
legenheid schoon om zich op hun ouden vijand te wreken;
ook zij vielen in Juda en veroverden verscheidene steden,
2 Chron. 28: 17, 18. Ondertusschen zetten rezin en
pekach den oorlog met goed geluk voort; beiden voerden
vele gevangenen weg, en vooral bracht de Israëlitische ko-
ning aan Juda eene groote nederlaag toe, waarbij vele aan-
zienlijken , ja zelfs een der koningszonen, benevens een zeer
groot aantal uit het volk werden gedood, terwijl het getal
der gevangenen dit aantal nog verre overtrof en er ook
door den overwinnaar veel buit werd gemaakt, 2 Chron.

26: 5—8.

Droeg nu het gebrek aan geestkracht, de flauwheid
en gemakzucht des konings die, nu het gevaar de hoofd-
stad, en daarmede zijn eigen persoon, niet meer zoo onmid-
dellijk bedreigde, zich over de ellende van het rijk niet erg
meer te bekommeren scheen, ontzaglijk veel tot deze ver-
nedering van het, door de vorige koningen zoo goed ver-
sterkte, rijk bij; geen wonder, dat ook in het rijk zelf eene
partij zich tegen den koning verhief, en de plannen des
vijands begunstigde om door de verdrijving van het Davi-
dische huis het heil voor Juda te verkrijgen, Jes. 8: 6,
terwijl aan den anderen kant de koning zelf en met hem
zeer velen ernstig bedacht waren op het inroepen van een
machtigen bondgenoot. De koning van Assyrië, toen tig-
lath-pilesar, scheen daarvoor de aangewezen persoon; ge-
schenken van goud en zilver, uit den tempel en het paleis
bijeengebracht, werden in groote menigte tot hem gezon-
den, met de verzekering van onderdanigheid, 2 Kon. 16:
7,8; en spoedig daarop verscheen dan ook reeds een
Assyrisch leger onder aanvoering van tiglath-pilesar in
het gebied van het rijk der tien stammen.

In al deze ellende en verwarring bleef toch je ba ja de-
zelfde. Doordrongen van het geloof, dat Juda nog niet
zou vergaan, stelt hij eene groote plaat voor het volk
ten toon, waarop, voor een ieder duidelijk te lezen, deze

woorden geschreven stonden: „Yan haast buit snel roof," ter-
wijl de priester uzzia en zacharia , de zoon van jeberechia ,
waarschijnlijk een in dien tijd werkzaam profeet, tot getui-
gen werden genomen, door wien en wanneer dit woord was
geschreven, cap. 8: 12. Dezen zelfden naam: haast buit
snel roof, maherschalal-chasbaz gaf\' • jesaja ook nog aan
zijn zoon, die in dezen tijd werd geboren, terwijl hij van
deze woorden de volgende verklaring gaf: „Want voor dat
de knaap kan roepen: mijn vader, mijne moeder, zal men
den rijkdom van Damascus en den buit van Samaria weg-
halen voor den koning van Assyrië," cap. 8: 3, 4. Had
hij tot nu toe iedere inroeping eener vreemde macht afge-
keurd , en het volk steeds opgewekt tot een vast vertrouwen
op jahve en eene daaraan beantwoordende krachtige han-
delwijze, thans, nu eenmaal die inroeping plaats gehad
heeft, erkent hij ook zonder aarzeling in den Assyrischen
koning dengenen, door wien Damascus en Samaria zouden
worden gestraft. — Een ander staaltje zijner werkzaam-
heid in dezen tijd is de rede, cap. 8: 5—9 : 6, meer
over het volk dan tot het volk gericht, en die waarschijn-
lijk ook niet zoo is uitgesproken geworden, als zij nu voor
ons ligt. Nadat jesaja op de bovenvermelde wijze zijne
prediking in concreete namen als \'t ware gestereotypeerd
heeft, trekt hij zich terug, cap. 8: 17, maar predikt nu
toch nog, door het historisch verhaal van wat hij gedaan
heeft, en de uitlegging daarvan op schrift te brengen en
daarmede eene langere rede te verbinden; hoeveel hij daar-
van echter reeds mondeling had gepredikt, kan nooit wor-
den bepaald. Zij bevat krachtiger nog dan te voren de
bedreiging, dat de Assyriërs het land geheel en al zullen
overstroomen, terwijl ook de verschrikkingen der natuur
daarmede gepaard zullen gaan, zoowel tot beschaming van
hen, die nu op hen bouwen, als tot bestraffing dergenen,
die de zachtvloeiende wateren van Siloah hebben veracht

\') Een beeld van de Davidische regeering, evenals de Nijl

en zich in het gelnk der vijandelijke wapenen hebben verheugd.
Door de Assyriërs zal het rijk in zijne lengte en breedte
worden bezet, dat land waarin toch een kind geboren zal
zijn, waaraan de naam God met ons is gegeven, van wege
het heil, dat jahve over Jnda gebracht heeft. Die naam echter
herinnert jesaja aan jahve\'s vaste beloften. Deze heeft hem
gewaarschuwd toch niet zoo vreesachtig te zijn als het volk,
maar steeds op hem te vertrouwen. Want voor ieder die
zich op hem verlaat, zal hij zijn tot een heiligdom en eene
schuilplaats, maar voor wie door blinde vrees gedreven zich
tot andere helpers wendt, tot een oorzaak van rampspoed
en onheil. Laat daarom de volken, nu Syrië en Israël,
later Assyrië, Juda bedreigen; hun plan zal niet bestaan,
het zal worden verijdeld, want God is met ons. Wordt
zijn woord nu ook al versmaad, wendt men zich al tot
allerlei soort van bijgeloovige middelen, gerust verzegelt
jesaja zijn schrift voor lateren tijd, en stelt zich zelf en
de zijnen tot teekenen van jahve; later zal men wel tot
hem terugkomen, maar dan is het te laat. En dan als een
ieder, die jahve heeft versmaad, radeloos en ellendig zal
zijn, zal het hem gewijde volk tot heerlijkheid komen; ja,
de profeet ziet die heerlijkheid reeds tegenwoordig, de on-
derdrukker is dan vernietigd, de ellende verdwenen, vreugde
en blijdschap heerscht dan alom. Het kind, reeds een-
maal door jesaja ten teeken gesteld, dat nu nog verwacht
wordt, maar dan geboren zal zijn, zal dan heerschen; het
zal de namen dragen: Wonder-raadgever, sterke God, eeuwige
vader, vredevorst; zijn volk zal onder hem in voorspoed en
gerechtigheid leven, en in eeuwigen vrede. En dat het zoo
zijn zal, de ijver van jahve staat er voor in, zijne eer is
er mede gemoeid. — Zoo heeft hier jesaja in zijne pro-
fetische aanschouwing een stap voorwaarts gedaan, in zoo-

met zijne monsterdieren het beeld van de gruwzame Egyptische
regeering en de Eufraat. met zijne groote overstroomingen, dat
van het zich snel uitbreidende Assyrië is.

ver hij de toekomstige heilseeuw aan de geboorte en de re-
geering yan den volmaakten, theocratischen koning vast-
geknoopt heeft en hem als den hoofdpersoon in het Godsrijk
op den voorgrond doet treden.

Terwijl zoo jesaja , ook nadat reeds de Assyrische hulp
is gevraagd nog steeds de gedachten des volks op jahve,
op de straf en het heil, die van hem zijn te wachten, zoekt
te richten, volbrengt tigeath-pilesar wat er van hem
gevraagd is. Zijn leger trekt tegen Israël op, verovert
geheel het noordelijk gedeelte van dat rijk en de streken
aan de overzijde van den Jordaan, en voert de inwoners
als gevangenen naar Assyrië mede, 2 Kon. 15: 29. Nog
heviger was hij tegen Syrië. Damascus toch, de hoofdstad des
rijks , werd ingenomen en verwoest; rezin werd gedood en de

\') Dat deze beide stukken, cap. 8: 1 — 4 en 8: 5—9: 6,
ons verwijzen naar den tijd toen de Assyrische hulp reeds inge-
roepen was, is m. i. duidelijk. Van cap. 8: 1—4 blijkt het
vooral uit vs. 4: »men zal den rijkdom van Damascus enz. weg-
halen voor den koning van Assyrië." Was zijne hulp nog niet
gevraagd, dan zou dit woord als eene aanmoediging daartoe door
den koning kunnen beschouwd zijn; terwijl toch jesaja het overal
elders afgekeurd heeft. Nu is het: een aanvaarden van hetgeen
reeds geschied is. Het overige cap. 8: 5—9 : 6 moet nog eeni-
gen tijd later geschreven zijn, daar hier vs. 17 van zonen wordt
gesproken, en de tweede vs. 3 dus reeds geboren moet zijn.
Bovenal echter blijkt het uit geheel den toon van dit stuk, niet de
opwekking tot vertrouwen op jahve aan den koning staat hier meer
op den voorgrond, alles integendeel wijst er op, dat jesaja be-
sloten heeft zich voor eenigen tijd uit het openbare leven terug
te trekken en op de toekomst te wachten; men heeft naar hem
niet willen hooren; welnu met de zijnen blijft hij staan als een
teeken voor de goddelijke waarheid, dat men later wel in zijne
waarde zal leeren schatten. Dat deze stukken niet als één geheel
met cap. 7 moeten worden beschouwd, blijkt m. i. hieruit, dat
cap. 8: 1—4 niet eene door jesaja gehoudene rede, maar een-
voudig een historisch verhaal is, van wat hij gedaan heeft. Het
bewijs tegen de eenheid dier stukken, ontleend aan de vergelij-
king der tijdsbepaling cap. 7: 16 en 8: 3, heeft daarentegen,
ten gevolge mijner verklaring van cap. 7: 14 enz., m. i. geene
waarde.

inwoners werden in menigte naar liet noorden van Assyrië
gevoerd, 2 Kon. 16: 19. Was Juda hierdoor van zijn
oogenblikkelijken vijand bevrijd, de gevaarlijkste vijand was
weer eene schrede nader gekomen, en had zijne grenzen
naar de zijde van Juda weer aanmerkelijk uitgebreid.

Door deze verlossing eigenlijk een onderkoning van den
Assyrischen koning geworden, ging achaz nu ook naar
Damascus om zijn bevrijder en heer zijne opwachting te
maken, 2 Kon. 16: 10, terwijl hij om de verschul-
digde schatting in den eersten tijd te kunnen voldoen,
zich verplicht zag het groote huisraad des tempels van
goud en ander kostbaar metaal, ja sommige gedeelten zelfs
van het gebouw van alle sieraden te berooven, 2 Kon. 16:
17, 18, en zoo weinig gevoel had hij ook nu nog van
de vernedering, waartoe hij zijn volk had gebracht, dat, toen
hij, in Damascus gekomen, aldaar een altaar zag staan,
hetwelk voorzeker in fijnheid van bewerking en smaak,
het oude koperen altaar in den Salomonischen tempel verre
overtrof, hij een soortgelijk vervaardigen liet om in plaats
van het oude in het nationale heiligdom te worden gebruikt,
terwijl hij zelf de priesters in het offeren daarop voorging.
Dat jesaja bij dit alles geheel zou hebben gezwegen, is
zeer onwaarschijnlijk, maar bewijzen voor het tegendeel
bezitten wij niet. Niet onwaarschijnlijk schijnt het mij daarom
toe, dat je sa ja juist in dezen tijd het verhaal zijner profetische
roeping, cap. 6, en zijner geheele werkzaamheid onder de
regeering van achaz, cap. 7: 1—9: 6, op schrift heeft
gebracht, en alzoo ook nadat men naar zijne woorden niet
meer wilde hooren, onder het volk heeft gewerkt. Hieruit
zou het historisch karakter dat deze redenen dragen en de
aaneenschakeling van gebeurtenissen, waartusschen toch
eenigen tijd moet zijn verloopen, zich het best laten ver-
klaren.

Tot het laatst der regeering van achaz schijnen nog de
kleine stukken over enkele omliggende volken, cap. 14:
28—32, cap. 15 en 16, cap. 21: 11, 12 en vs. 13—17

te moeten worden gebracht ¹). Op bet voorbeeld van amos ,
dat door vele profeten gevolgd is, laat ook jesaja bier
Pbilistea, Moab, Edom en enkele Arabische stammen als on-
der zijne oogen voorbijgaan, en kondigt hun allen, schoon
op verschillende wijze, een naderend onheil aan, dat zij
van de zijde der Assyriërs hebben te wachten, schoon deze
alleen cap. 14: 31 duidelijk aangeduid worden als een,
in geslotene gelederen, van uit het noorden aanrukkend
leger, waarvan de rook reeds gezien wordt. — Verheugde
Philistea zich nu over de verbreking van den Jood-
schen scepter en de vernedering, waarin Ju da verkeerde,
de profeet roept het toe, cap. 14: 28—32, liever te treu-

ren, want eene andere veel zwaardere overheersching staat
het te wachten, waartegen het dan gaarne, schoon te ver-
geefs, bij het nu zoo ellendige Juda hulp en bijstand zal
vragen. — Yoor zijn woord tot de drie andere volken legt
jesaja oudere godspraken ten grondslag ^]). Aan Moab
herinnert hij de weeklacht, waarschijnlijk door een oude-
ren profeet uit het tienstammenrijk, over Moab geslaakt,
cap. 15, 16: 1—12, toen het door Arabische horden over-
vallen en geplunderd, te vergeefs bij Juda hulp had ge-
zocht; slechts een enkel woord voegt hij daar nog aan toe,
cap. 16: 13 enz: Was vroeger deze klacht van toepassing

geweest, nu zou het nog meer het geval zijn, want bin-
nen drie jaren (algemeene tijdsbepaling voor: binnen een
betrekkelijk korten tijd) zal Moab geheel en al zijn ver-
woest, spreekt jahve. — Yeel korter is het woord, dat hij,
zonder eenige toevoeging van zijne eigene hand, over Edom
aan een ouderen profeet schijnt te ontleenen, cap. 21: 11,
12 \'). Van uit Edom komt men hem vragen, wanneer er toch
uitkomst zal komen; de profeet antwoordt op raadselachtige
wijze, de uitkomst is reeds nabij, maar ook weer nieuwe
ellende; meer kan hij niet zeggen, zoo men meer weten
wil, kome men later terug om te vragen. — Ook aan de
Arabische stammen herinnert jesaja eene vroegere uitspraak,
cap. 21: 13—15, waarin de bewoners van Tema opge-
roepen worden, de vluchtelingen van den Arabischen stam
Dedan, die in groote menigte tot ben kwamen, van al
het noodige te voorzien. Was toen dus een der stammen,
misschien wel de voornaamste, in nood; nu roept jesaja
hun toe, vs. 15—17, binnen een jaar (voor: binnen zeer
korten tijd) zal Kedar, waarschijnlijk toen de voornaamste
stam, geheel geplunderd en aan ellende ten prooi zijn.

Waarschijnlijk mag het worden genoemd, dat deze kleine
stukken aanstonds door jesaja aan eene door hem zelf geor-
dende verzameling van redenen (zie boven) zijn toegevoegd,
zonder eerst openlijk door hem te zijn voorgedragen.

HOOFDSTUK YIII.

jesaja\'s werkzaamheid onder de regeering- yan
koning hizkia.

(Eerste gedeelte).

Had de troonsbeklimming van achaz een gelieel an-
deren toestand in Juda geboren doen worden, met zijn
dood ± 725 was dit evenzoo liet geval. In vele opzichten
toch was hizkia, zijn zoon en opvolger in de regeering,
juist het tegendeel van zijn vader, en schoon het Rab-
bijnsche verhaal, dat jesaja zijn opvoeder geweest is, ge-
heel ongegrond is, zoo is echter de invloed van de
prediking en de werkzaamheid van dien grooten profeet op
vele, ook zijner eerste regeeringsdaden duidelijk zichtbaar.
Aanstonds nadat hij de regeering aanvaard had, werd de
dienst van jahve van staatswege weder ingevoerd en gehand-
haafd , en alles, wat in het openbaar met het heidendom in
verhand stond, vernietigd en uit het rijk verbannen, zoo de
afgodsbeelden, altaren en hoogten. Zelfs was dit het geval
met oude, onzuivere bestanddeelen van den Israëlitischen
godsdienst, die ook door vroegere godvruchtige koningen
waren geduld , zoo de koperen slang die, als door mozes op-
gericht, nog altoos door het volk heilig geacht en vereerd
werd. Ook de tempel werd zorgvuldig gereinigd van alles,
wat aan het heidendom herinneren kon, en door tal van offers
als op nieuw aan jahve gewijd; terwijl nu een paaschfeest,
dat met dubbelen luister gevierd en door eene nauwkeurige
en bereidwillige opbrengst van tienden en andere heilige
gaven waardig besloten werd, geheel deze godsdiensther-
vorming bekroonde, vg. 2 Kon. 18: 3—6, 22, 2 Chron.

7

29—31, Jes. 36: 7. Was dit alles zeker geheel in den
geest van jesaja , toch bleef er voor hem ook nu nog zeer
yeel te werken en te bestrijden. Schoon van staatswege
verboden, was de afgoderij toch niet aanstonds ook uit alle
bijzondere kringen verdwenen, en zoo hooren wij dan jesaja
ook nu nog eene enkele maal daarover spreken, cap. 30:
22; 31: 7, vg. Micha 5: 12, 13. Ook de ondeugden des
volks bleven bestaan; de zedelijke toestand kon door den
koning niet als met een tooverslag worden veranderd; over-
daad, onrecht, geweld, lichtzinnigheid en valsch vertrouwen
heerschten nog steeds; en wat het ergste mocht heeten: de
dienst van jahve, door de macht van den staat weer her-
steld , werd als een kleed aangetrokken, zonderdat het
volk er van harte in deelde; de feesten werden gevierd, de
offers naar behooren gebracht, al het uitwendige scheen
volkomen in orde; maar voor het oog van jesaja was het
niet moeilijk te ontdekken, welk een bederf en goddeloos-
heid onder die uitwendige godsvrucht verborgen was. De
priesters zeiven gaven het voorbeeld van overdaad en dron-
kenschap , cap. 28: 7, en werden daarin door de hoofden
des volks maar al te bereidwillig gevolgd. En hoe meer
de dienst van jahve uitwendig weer tot zijn recht kwam,
des te meer nam ook bet aantal toe der valsche profeten, die
het volk in zijne verkeerdheden vleiden, ja zeiven daarin met
hen medededen, cap. 28: 7, vg. Micha 2: "16, die voor
geld profeteerden, Micha 3: 11, die steeds spraken van
voorspoed en vrede, Micha 3: 5, en van het oordeel niets
wilden weten. Een natuurlijk gevolg daarvan was, dat het
volk, waar het zulke raadgevers kon krijgen, hoe langer
hoe minder naar de ware profeten luisteren wilde, die van
andere dingen spraken dan van vrede en heil, maar hun
op allerlei wijzen strikken spande, cap. 29: 21, of althans
het spreken zocht te beletten, cap. 30: 10, Micha 2: 6.
Een dubbele strijd was daardoor voor de ware profeten ge-
opend; zij hadden nu niet langer alleen tegen de zonden des
volks te kampen, en met allen mogelijken ernst tot veroot-

ïTioedig-ing\' en oprechte bekeering te manen: zij moesten
nu ook een strijd tegen vijanden voeren, die zeiven
bet masker der profetie aangenomen badden; zij moesten
hen daarvan berooven en hen openlijk in hunne naaktheid
ten toon stellen. Bovenal was het nu hun plicht, het
onvoldoende van allen uitwendigen godsdienst, van alle
betoon van vroomheid en godsvrucht in het helderst dag-
licht te stellen en, waar de godsdienst des harten onder
het volk maar al te weinig bestond, den hoogen eisch te
doen hooren, dien jahve aan zijn volk had gedaan. In ge-
heel dezen strijd staat jesaja vooraan; tegen priesters en
valsche profeten, tegen de hoofden des volks en de raads-
lieden des konings verheft hij zijne stem in dezen tijd met
nog meer kracht dan immer te voren, en waar het volk
op zijn eeredienst en schijn van getrouwheid gerust was,
ontmaskert hij dien en wijst met den heiligsten ernst op
bet geestelijk karakter van den dienst van jahve. „Wat
heb ik aan de veelheid uwer offeranden? Ik ben verzadigd
^van de brandoffers der rammen en het vet der gemeste
kalveren, en in het bloed van varren en lammeren en
tokken heb ik geen behagen. Komt gij om mijn aange-
zicht te zien — wie heeft het van uwe hand gevorderd

mijne voorhoven te vertreden ?.....ik kan het onrecht en

de feestvergadering niet dulden.....wascht u, reinigt u,

verwijdert de boosheid uwer handelingen van voor mijne
°°gen, houdt op kwaad te doen, leert het goede te doen,
jaagt het recht na, leidt den gewelddadige op rechte we-
gen , richt den wees, en bepleit de zaak der weduwe." Zoo
spreekt jesaja uit naam van jahve, cap. 1: 10—17, en
°P eene andere plaats: „Omdat dit volk met zijn mond
^ls genaderd, en met zijne lippen mij heeft geëerd, maar
^Z1jn hart verre van mij is, en zijne vrees jegens mij een
aangeleerd menschengebod, daarom enz.," cap. 29: 13,
terwijl ook micha hem hierin getrouw ter zijde blijft staan,
Micha 6: 1—8. Toch had deze tijd met al zijne groote
bezwaren voor de werkzaamheid van jesaja zijn ontzaglijk

groot voordcel; ongehinderd kon hij nu althans spreken,
terwijl hij zelfs den koning op zijne hand had. Deze toch
gaf het voorbeeld van gehoorzaamheid aan de stem van
jahve en, hoewel soms ook de inyloed van eene enkele
partij in den staat zeer sterk op hem werkte, sloot hij toch
nimmer zijn oor voor het woord der profeten, en voorzeker
kan ook zijne poging om door eene verzameling van Salo-
monische spreuken, vg. Spr. 25: 1, op den volksgeest te
werken, voor jesaja\'s werkzaamheid niet anders dan voor-
deelig geweest zijn. — Zoo blijft dan de profeet, niettegen-
staande zijne verwachting van een naderend oordeel en de
vreeselijke ellende, waarin Juda zal komen, toch altoos nog
hiervan verzekerd, dat jahve zijn volk \'nog niet heeft verla-
ten; dat in Sion nog steeds een heilis gelegen, \'t welk door
geene macht ter wereld kan worden vernietigd; maar ter-
wijl hij ten gevolge daarvan vast overtuigd is, dat de
vijand, hoe machtig ook, zijne kracht zal breken tegen de
heilige stad van jahve, verkondigt reeds micha den einde-
lijken noodzakelijken val ook van Jeruzalem en zelfs van
den tempel, voordat de heilseeuw kan dagen, vg. Micha
3, 12; Jer. 26: 18.

Het spreekt wel van zelf, dat een vorst als hizkia zijn
rijk niet in den diep vernederden toestand kon laten, waarin
het door acïiaz gestort was, zonder althans eene poging
te wagen om het daaruit te redden. — Zijn eerste streven
was tegen de Philistijnen gericht, die onder den vorigen
koning zijn rijk zooveel schade hadden berokkend. Hierin
slaagde hij geheel; verscheidene steden en een groot deel
van hun land werden door hem bezet, 2 Kon. 18: 8 ^y).

Was zoo zijne eerste poging tot verheffing des rijks volko-
men gelnkt, de versterking en verdediging van de hoofd-
stad lag nn het naast voor de hand. Zoo werden door hem
de muren der stad zorgvuldig nagegaan en versterkt en
een tweede muur er om heen gelegd. Het tuighuis werd
weer in behoorlijken toestand gebracht, eene menigte wapenen
werden aangeschaft, en de wateren van buiten de stad,
naar binnen, waarschijnlijk tusschen de heide muren ge-
leid, Jes. 22: 8—11, 2 Chron. 32: 2—6 >). Hiermede bezig
koesterde hizkia niet alleen de begeerte, maar ook het plan
zijne afhankelijkheid van den Assyrischen koning, aan wien
Juda ten gevolge van achaz\' handelwijze nog steeds schat-
plichtig was, te verbreken, en schoon de Assyrische macht
zich nog steeds meer uitgebreid had, scheen het oogenblik
daartoe nu meer dan ooit gekomen te zijn.

Tiglath-pilesar was reeds sedert eenigen tijd door sal-
Manassar opgevolgd (zie hierover beneden). Yele kleine

rijken, als die van Hamath, Arfad, Sefaryaïm, Hena en
Ivva waren door hem ten ondergebracht, 2 Kon. 18: 34;
19: 13, maar ook daarmede was hij nog niet tevreden;
het gebied tusschen Eufraat en Nijl moest allengs geheel
aan de Assyrische heerschappij worden onderworpen; zoo in
de eerste plaats het Phoenicische rijk. Daar echter scheen
zijne macht te zullen worden gestuit. Had hij de overige
Phoenicische steden zonder eenige moeite ten onder ge-
bracht , bij N. Tyrus vond hij een krachtigen tegenstand.
Vijf jaren lang stond het een beleg door, waarvan de uit-
slag niet met zekerheid kan worden bepaald \').

Dat aller oogen ook in de rijken van Israël en Juda op
den daar gevoerden strijd waren gevestigd, spreekt wel
van zelf en de rede, cap. 23, door jesaja over Tyrus ge-
houden , is er ons een bewijs van ¹). Meer wellicht dan

uit eenig ander bericht, blijkt het uit deze profetische rede,
gelijk later uit die van ezechiël, cap. 27 en 28, hoe veel
macht en invloed Tyrus in dien tijd bezat. Deze stad mocht
eene markt der volken worden genoemd; hare kooplie-
den, zeiven vorsten, vervulden de Phoenicische kusten met
de opbrengsten van vreemde landen, terwijl zij de oevers
van den JNTijl en van andere stroomen van hare eigene
voortbrengselen voorzag. Sinds onheugelijke tijden bestaande,

had zij hare vertakkingen tot in de verte uitgebreid en,
zelve eene uitdeelster van kroonen, hield zij met krachtige
hand de haar onderhoorige streken tot op verren afstand
toe in bedwang. Maar bij dit alles had zij zich schuldig
gemaakt aan gewinzucht, aan overmoed en onderdrukking
ook in betrekking tot het Israëlitische volk, en daarom
ziet de profeet haar einde gekomen, en roept alles, wat
maar eenigszins met haar in betrekking gestaan heeft, op
om over haar zekeren val te weeklagen; hare koloniën
zullen zich dan weer vrij kunnen bewegen, maar zij zelve
zal nergens ruste vinden voor haar voet. Zoo zal zij ze-
ventig jaar in vergetelheid blijven, maar dan gelijk eene
hoer, die, na straf voor hare ontucht te hebben gehad,
toch weer tot hare kostwinning terugkeert, haar verkeer
met de andere volken hervatten, en zich aldus nieuwen
rijkdom verschaffen, maar dien dan ook voorzeker gebruiken
tot eer van jahve, die nu haar trots heeft verbroken.

Over de vraag , of deze profetie van den val van Tyrus
vervuld is geworden, behoeft hier niet te worden gespro-
ken; wellicht kan er bij gebrek aan zekere berichten ook
geen antwoord op worden gegeven. Deze voorspelling is
hier de hoofdzaak ook niet. De hoofdzaak is: hierop te
wijzen, dat naar goddelijke noodzakelijkheid eene macht die
buiten, dikwijls ook tegen jahve , op gewinzucht, hoogmoed
en onderdrukking gegrond is, niet kan blijven bestaan,
terwijl het doel van jesaja hierbij wellicht ook was, Egypte
een woord van waarschuwing toe te roepen, vg. vs. 5,
en bovenal Juda de meening te ontnemen, dat nu de As-
syrische macht reeds was verbroken.

Geheel anders echter werd door het meerendeel der aan-
zienlijken in Israël en Juda hierover gedacht. In beide rijken
toch meende men, dat het oogenblik nu was gekomen om
zich van de Assyrische schatplichtigheid te bevrijden en , met
Egypte verbonden , gezamenlijk den machtigen vijand te be-
strijden. In Israël kwam het hiertoe; in Juda, dank zij
het werk van jesaja, nog niet. De koning van Israël

hosea , die na den gewelddadigen dood van pekach ± 728
den troon liad beklommen, sloot een yerbond met den
Egyptischen koning seyeh (so, zie p. 64) of sevichhs , nit
het Aethiopische huis, en hield op den Assyrischen koning-
de verschuldigde schatting te betalen; deze hierover ver-
toornd rukte in het zevende jaar van hosea ± 722 tegen
Israël op, waar hij echter, schoon, gelijk te verwachten
geweest was, de hulp van Egypte geheel en al uit bleef,
voor de poorten van Samaria een krachtigen tegenstand vond.
Drie jaren lang hield deze stad het beleg uit, maar
moest toen toch eindelijk bezwijken; de koning zelf werd
gevangen genomen, en in verzekerde bewaring gehouden,
terwijl het meerendeel der bevolking naar de verschillende
streken van Assyrië overgebracht en door andere bewoners
vervangen werd. Zoo eindigde het, ook na de splitsing
soms nog zoo machtige, rijk der tien stammen.

Hetzelfde plan, dat in Israël alzoo de laatste aanleiding
tot het verderf was geweest, werd, gelijk boven gezegd is,
ook in Juda gekoesterd. Ook hier was eene groote partij,
die de begeerte des konings om zich weer onafhankelijk te
maken zocht te ondersteunen door het plan om een verbond
met Egypte te sluiten; maar, daar men den tegenzin van
jesaja tegen zulk een verbond maar al te goed kende,
werd alles geheel zonder zijn weten en dat der overige
ware profeten besteld, cap. 29: 15; 30: 1, terwijl men
toch door de bereidwilligheid van andere profeten en pries-
ters aan deze plannen een heiligen schijn wist te geven,
cap. 28: 14—16. Eeeds was men zoover gekomen, dat
er gezanten naar Egypte waren vertrokken of althans op
het punt stonden zich daarheen te begeven, voordat de pro-
feet er iets van bemerkt schijnt te hebben. Maar zoodra
had hij niet alles vernomen, of met den heiligsten ernst en
eene ontzaglijke kracht verzet hij zich tegen dit plan , en
zoekt de dwaasheid er van voor ieders oogen duidelijk te
maken. Een staaltje van zijn strijden hiertegen is de rede,
cap. 28—32, die — al is zij ook nooit in haar geheel zoo

uitgesproken, maar heeft zij, gelijk waarschijnlijk is, bij het
opschrijven meerdere uitbreiding ontvangen, — toch als een
van uit dezen tijd dagteekenend geheel moet worden be-
schouwd ^!), waarin wij, meer dan in eenige andere rede wel-
licht, den onwrikbaren grond, waarop jesaja\'s prediking
rustte, de goddelijke kracht en overtuiging, waarmede hij
sprak, en den onvergelijkelijken rijkdom en scherpte zijns
geestes opmerken kunnen.

\') Over den tijd waarin cap. 28 geschreven is, bestaat bijkans
geen twijfel; door hitzig alleen wordt het tot lateren tijd ge-
bracht, en vs. 1—4 dan als eene beschrijving van het verleden
beschouwd. Dit behoeft echter geene wederlegging. De overige
cap. daarentegen, cap. 29 en 30—32, ook nog op andere wijze
verdeeld ■— b. v. door bleek in zeven verschillende stukken, —
worden door de meesten tot lateren tijd gebracht, nl. tot na den
afval van koning hizkia, dien zij dan ook tot den eersten tijd
van sanherib\'s regeering brengen. Aangenomen zelfs dat de
afval van hizkia tot dien tijd behoort, zie ik toch geen hezwaar
deze capita vroeger te plaatsen. In cap. 28: 22 schijnt de schat-
plichtigheid van hizkia te zijn verondersteld, maar niet één bewijs
is er, dat de afval, cap. 29—32, reeds plaats gehad heeft. Zoo is
het ook met het verbond met Egypte; cap. 28 zou dit nog ge-
heel onbekend, cap. 29: 15 reeds voorgenomen, cap. 30: 6;
31 : 1 reeds ten uitvoer gebracht zijn. Maar cap. 28 : 15 wordt
juist m. i. op zulk een verbond, schoon dubbelzinnig, gewezen,
zoo ook vs. 20. Gap 29: 15 ontkent daarenboven evenmin, dat
het verbond reeds is gesloten, als cap. 31: 1 dit volstrekt af-
doend bewijst. In cap. 28 zoowel als 29 en 30—32 wordt met de
overstrooming van het land door de Assyriërs bedreigd, terwijl
ook de tijdsbepalingen cap. 29: 1 en 32: 10 geheel en al over-
eenstemmen, maar ook volstrekt niet bewijzen, dat de Assyriërs
ook reeds het volgende jaar gekomen zijn. Zij beteekenen: na
zeer korten tijd. Is er zoo volstrekt geen bezwaar tegen de ver-
eeniging dier vijf capita tot één geheel, opmerkelijk is het, dat
zij allen door geheel dezelfde gedachten worden beheerscht, dat
zij elkander aanvullen en verklaren, en dat, zoo zij worden ge-
scheiden, op welke wijze dan ook, zij in kracht, volledigheid en
beteekenis zeer veel verliezen. Het bezwaar dat deze rede zoo
buitengewoon lang is, kan door het groot belang der zaak wor-
den verklaard, maar, gelijk reeds in den tekst aangestipt is,
het is ook zeer mogelijk, zelfs zeer waarschijnlijk, dat zij, on-
middelijk na hare voordracht opgeschreven — getuige hare bui-

Zij is waarschijnlijk uitgesproken in de vergadering zelve,
waar de beraadslagingen over het verhond met Egypte
waren gehouden, en waar nu de raadslieden des volks met
hunne helpers, profeten en priesters zich, uit vreugde over
hun tot nu toe zoo goed geslaagd plan, waartoe zij den
koning reeds overgehaald hadden, op de schandelijkste wijze
aan overdaad in wijn en sterken drank schuldig maakten.
Moedig in hun midden verschenen, begint de profeet met
over Samaria, welks hoofden niettegenstaande den gevaar-
vollen toestand des lands in lichtzinnigheid en dronkenschap
leefden, het oordeel van jahve te doen hooren, dat door de
Assyriërs zal worden voltrokken. Heeft hij zoo hunne aan-
dacht gewekt, hij weet die voortdurend door verrassende
wendingen wakker te houden; zoo knoopt hij b.v. aan den
veel beteekenenden naam ariël , haardstede Gods, welken hij
aan Jeruzalem geeft, cap. 29: 1, 2, \'), in raadselachtige
termen, hetgeen hij te zeggen heeft, vast, en laat hen
verbijsterd naar de beteekenis er van raden. Een ander
maal vat hij geheel zijn betoog in een scherp en paradox
woord te zamen : trots dat. is rust, waarin hij het karak-
ter van Egypte beschrijft, en dat hij nu op eene plaat
openlijk ten toon stellen wil, cap. 30: 7, 8. Weer een ander

tengewone levendigheid en gloed, waarin zij bijkans al jesaja\'s
redenen overtreft — bij dit opschrijven nog aanmerkelijk uitge-
breid en aangevuld is geworden.

\') Ewald vertaalt den naam ariël door leeuwin Gods, maar
schoon er in de verzen, cap. 29: 1—6, wel het een en ander
is, dat daarvoor zou pleiten, meen ik toch dat cap 31 : 9 de
vertaling: haardstede Gods, wat ariël evenzeer beteekent, noodza-
kelijk maakt. Dat echter ook de andere beteekenis in den geest
van jesaja niet ver was, blijkt uit cap. 31: 4. De beteekenis
is deze: De haardstede Gods zal binnen kort door de vijanden
zwaar worden benauwd, maar zij zal blijken eene haardstede
Gods te zijn, hierdoor nl., dat hare vijanden haar nooit zullen
kunnen bemachtigen. Dit denkbeeld wordt dan zoowel vs. 3 — 5
als vs. 6—8 nader ontwikkeld, en dan in de geheele verdere
rede op allerlei wijzen toegelicht en betoogd.

maal stelt hij htm de goddelijke waarheid , dat jahve voor
alles zijn maat en zijn tijd heeft bepaald, in eene eenvou-
dige, maar treffend schoone, aan het landleven ontleende
parabel voor oogen, cap. 28: 24—29, waarvan hij echter
de toepassing aan hen zeiven overlaat. Een enkelen keer
vallen zijne hoorders hem met hun spot in de rede, maar
met overstoorbaren ernst beantwoordt hij hen, voor een deel
met hunne eigene stamelende woorden, cap. 28: 9—13.
Verbijsterd hoort men hem aan, als weet men niet wat hij
zegt; maar hunne stompheid is voor hem weer eene aanlei-
ding met des te meer kracht tot hen te spreken, cap. 29:
9 enz. Tegenover de dwaasheid der menschen, die hun raad
voor den profeet van jahve, d. i. dus voor jahve zelf,
willen verbergen, stelt hij de onmetelijke wijsheid van dezen,
zichtbaar ook in het kleine; tegenover de krachteloosheid
van menschelijke helpers, op wie zij betrouwen, de godde-
lijke , onyerwinbare kracht van jahve , bij wien zij dus alleen
hulp kunnen vinden; en eindelijk tegenover de ij dele betui-
gingen van bijstand en hulp, hun door Egypte gedaan, maar
die toch niet zullen worden gehouden, de bereidwilligheid
Grods om te helpen, die reeds wacht of men niet tot hem
terugkomt. Is dit voornamelijk de grond, waarop zijne rede
berust, zijne hoofdgedachten zijn deze: Door de Assyriërs zal
Jeruzalem worden belegerd en Juda hevig geteisterd; ook
Egypte zal dat niet afwenden kunnen, want het is het oordeel,
dat jahve over zijn volk heeft bepaald, en dat door de
onbekeerlijkheid ook van de hoofden des volks nog steeds
wordt verzwaard. Maar aan den anderen kant, men behoeft
ook bij menschen geene redding te zoeken; nog is Jeruza-
lem door jahve niet verlaten, nog heeft hij daar zijne woning.
Zoo zal hij dan ook zijn volk in waarheid beschermen.
Gieen verbond met Egypte, maar ook geene vrees voor Assyrië
past aan Juda. Het onheil zal komen, af te wenden is het
niet meer, maar in bekeering en rust, in vertrouwen en
kalmte zal de verlossing van het volk worden gevonden.
De heilseeuw zal dagen, de vijanden, wie zij ook zijn, zullen

worden verstrooid, niet door menschenkracht, maar alleen
door jahve. Dan zal vrede en rnst liet ramoer en liet
gevaar van heden vervangen, de toestand zal op stoffelijk
zoowel als op zedelijk gebied gebeel zijn veranderd; naar
recht zal dan de volmaakte koning regeeren, en wat de
vorsten betreft, in gerechtigheid zullen zij heerschen. —
Heerlijk is de beschrijving dier heilseeuw, waarop jesaja
telkens terugkomt en waarbij hij in deze rede nog langer
en vaker stilstaat, dan in een vroegeren tijd, b.v. cap.
8: 23—9: 6; maar ook na daarover te hebben gesproken,
richt hij ten besluite, gelijk b.v. ook cap. 3: 15—4: 1,
het woord nog tot de vrouwen, die door hare lichtzinnige
zorgeloosheid zoo ontzaglijk veel kwaad in Jeruzalem
deden, en die hij daarom nog vooral op de groote ellende
wijst, welke over Juda zal komen, schoon ook hier het
uitzicht op de heerlijke toekomst alles besluit.

Yan hoeveel dadelijken invloed deze lange en uitvoerige
rede, die waarschijnlijk terstond als een afzonderlijk geschrift
onder het volk werd verspreid, en waartoe zich de werkzaam-
heid van jesaja ook nog wel niet zal hebben bepaald, in de
staatkunde van dezen tijd is geweest, kan natuurlijk niet
worden gezegd, maar zeker toch is het, dat, in overeen-
stemming met jesaja\'s woord, het verbond met Egypte
niet werd gesloten, en eerst in lateren tijd weer ter sprake
is gekomen. Toch was bierdoor de begeerte van koning
hizkia om zijne afhankelijkheid te herwinnen, volstrekt
niet verminderd, en waarschijnlijk dagteekent dan ook reeds
uit dezen tijd de eerste terughouding der jaarlijksche schat-
ting aan den Assyrischen koning \'), die daarop waarschijnlijk

van Saxnaria een leger tegen Jeruzalem optrekken deed. Aan-
stonds werd alles in gereedheid gebracht om den vijand te
ontvangen, en een leger hem te gemoet gezonden. Maar
zoodra had niet het Joodsche leger de Assyriërs, tegen wie
zij nu voor het eerst zouden strijden, en wier naam heinde
en ver met vrees en beving genoemd werd, aanschouwd, of
aanstonds sloeg hen de schrik om het hart, ontsteld en ver-
bijsterd nam het geheele leger de vlucht, terwijl er daar-
bij nog zeer velen gedood of gevangen genomen werden.
Ongehinderd naderde het Assyrische leger de poorten der
stad, en niets bleef er over dan zoo spoedig mogelijk vrede
te sluiten, door al de eischen des vijands in te willigen.
Maar hoe smadelijk deze vrede ook was, in de stad zelve
deed hij eene buitensporige vreugde en blijdschap ontstaan;
men vierde er feest, alsof er eene roemrijke overwinning be-
haald was. Tegen zulk eene ongehoorde en allermisdadigste
lichtzinnigheid verheft jesaja met kracht zijne stem, cap.
22: 1—5 \'). Te midden van het gejubel, dat hij overal

hoort, zal de profeet bitterlijk weenen, zonder zich te willen
laten troosten; was niet dit dreigend geyaar en de afwen-
ding daaryan eene reden tot verootmoediging en boetedoening
geweest, waartoe jahve zijn volk nog eens had geroepen,
en nu in de plaats daarvan dat lichtzinnige woord: „Laat
ons eten en drinken, want morgen sterven wij." Maar
daarom, zoo besluit de profeet zijne rede, spreekt jahve:
„indien deze schuld voor u zal worden verzoend, totdat gij
sterven zult!"

Ook richt jesaja zich in dezen tijd bepaaldelijk tot één
man, den koninklijken huis- en hofmeester sebna, cap.
22: 15—25, die, waarschijnlijk onder achaz als vreem-
deling in Juda gekomen, zich daar nu veel gezag aan-
matigde , onwaardige gunstelingen voortrok en zich dooi-
de oprichting van een prachtig grafteeken ook nog na
zijn dood beroemd maken wilde. Dat zulk een man met
zijne partij veel bijbracht tot vermeerdering der heerschende
lichtzinnigheid, lijdt wel geen twijfel, en zoo moet hij dan
naar jesaja\'s woord noodzakelijk vallen. Zijn trots zal
door jahve worden gebroken, en hij in ballingschap ster-
ven , terwijl zijn val dien zijner gunstelingen mede zal
brengen. Reeds heeft jahve een opvolger voor hem be-
paald : el ja kim , den zoon van hilkia , die als een vader
zal zijn voor zijn volk en de belangen van het Davidische
huis met ijver behartigen zal. Hoewel wij volstrekt niet

kunnen zeggen, of dit woord van jesaja werkelijk in
alle bijzonderheden vervuld is, zoo is het toch zeker, dat
reeds eenige jaren later eljakim den belangrijken post van
koninklijk huis- en hofmeester bekleedde, terwijl sebna toen
een anderen wel eervollen maar lageren post had, dien
van koninklijk schrijver, cap. 36: 3; 37: 2.

Tot dezen tijd, misschien wel iets vroeger behoort ook
nog de rede, cap. 1 *). Na reeds aanhoudend zoo zwaar te

zijn gestraft, dat het alleen door .takve\'s groote genade nog
aan het verderf is ontkomen, heeft het volk zich toch nog
slechts nitwendig en niet van ganscher harte bekeerd. Daarom
wil jahvïï met hen richten, maar reeds aanstonds springt
hunne zonde in het oog. De getrouwe stad, die vol van
gerechtigheid was, is geworden tot eene hoer en een
moordenaarskuil. Zoo wacht haar dan ook eene vreeselijke
straf, maar eene straf, die haar tot haar God, en dus ook
tot de vroegere heerlijkheid terug voeren zal. •—• In deze
rede bovenal treedt het geestelijk karakter van jaiive en
dus ook van den godsdienst, die hem alleen kan behagen,
op den voorgrond, terwijl zij door het innig medegevoel
van jesaja met al de ellende, maar toch ook door zijne
heilige verontwaardiging over de verregaande goddeloosheid
des volks in bijzondere mate beheerscht wordt.

Middelerwijl was Samaria gevallen en daarmede de weg
tot nieuwe veroveringen voor de Assyriërs gebaand, terwijl
spoedig daarop salmanasbar door sargon opgevolgd schijnt
te zijn \'). Ook deze ging met de veroveringstochten steeds

verder; al de rondom Israël en Juda liggende landen be-
zweken voor de Assyrische macht; hierop althans wijzen de
voorspellingen, cap. 15 en 16; 21: 11, 12 en vs. 13—17,
die zeker niet bewaard zouden zijn, zoo de uitkomst ze
althans niet eenigermate had bevestigd, terwijl ook de naam:
honing der Arabieren en Assyriërs, dien Herodotus, 2: 141,
aan Sanherib geeft, op veroveringen vrij ver in Arabië wijst.
Maar vooral was nu het oog op Egypte gericht, op wien
al de kleinere volken als op een machtigen bondgenoot
steeds hadden gehoopt, en waar in dezen tijd door de
troonsbeklimming van een priester koning van Hephaistos,
genaamd sethon, tegenover tirhaka, den koning uit het
Aethiopische huis, die het grootste deel van (Boven-)
Egypte beheerschte, vrij wat verdeeldheid schijnt bestaan te
hebben \'). Om den toegang tot Egypte langs de zeekust
voor zich open te stellen, zond sar&on een leger naar As-
dod, eene stad van Philistea, die van die zijde de sleutel
van Egypte mocht heeten, en die bij ook, schoon eerst na
een driejarig beleg, schijnt ingenomen te hebben. Gedu-
rende dezen tijd ging jesaja zonder mantel en blootsvoets
door Jeruzalem, cap. 20: 3, 4, om op zulk eene in het oog
vallende wijze, in een zichtbaar beeld zijne vaste overtuiging
te kennen te geven, dat de inwoners van Beneden-, zoowel
als van Boven-Egypte door den Assyrischen koning als slaven
weggevoerd zouden worden. De openlijke verklaring dezer
symbolische handelwijze , cap. 20: 4-—6, en daarmede dus
ook de opteekening van dit geheele caput, moet waarschijn-

lijk tot een weinig lateren tijd worden gebracht \'). Na de
inname van Asdod konden ook de Philistijnen hem geen
weerstand meer bieden en trok hij zegevierend tegen Egypte
op, welks leger door hem op de vlucht werd geslagen, ter-
wijl er zelfs reden is te vermoeden, dat ook Thebe door
hem is veroverd geworden ¹).

Zoo in den grootsten nood gebracht schijnen niet alleen
tirhaka en sethon zich samen verbonden te hebben, maar
werd er ook door tirhaka een aanbod tot het sluiten van een
verbond aan hizkia gedaan. Jbsaja, getrouw aan zijn be-
ginsel, verzette er zich weder met kracht tegen; hij herin-
nerde, cap. 20, aan zijne eigene symbolische handeling,
waarin hij zoo duidelijk voor oogen gesteld had, welk sma-
delijk lot de Egyptenaren en Aethiopiërs wachtte, die vol-
ken, waarop Juda\'s hoop nu gebouwd was. — Maar reeds
waren de gezanten van tirhaka tot hizkia gekomen; voor
het eerst werd zulk een verbond door Egypte zelf begeerd, •—
voorzeker voor hizkia, wiens gedachten reeds langen tijd
daarop waren gericht, een verleidelijk aanbod. Nog eenmaal
doet jesaja zijne stem met beslistheid daartegen hooren,
hoewel zijn toon aanmerkelijk veranderd is, cap. 17: 12—18:
7; 14: 24—27 ²). Had bij in zijn vroegeren strijd tegen

1 ) Hierop althans wijst Nah. 3: 8 —10, waar van eene in-
name van No-Ammon — Thebe gesproken wordt. Hiertegen zou-
den nog wel vele bewaren zijn, die echter allen weerlegd ge-
acht kunnen worden, indien de beweering waarheid bevat, dat
eene der Assyrische inscriptiën zulk, eene verovering van Thebe
vermeldt, daar deze niet anders dan in dezen tijd kan plaats ge-
had hebben.

2 ) Dat cap. 17: 12—14 en cap. 18 één geheel uitmaken,
wordt alleen door iiitzig betwijfeld, die cap. 17: 12 — 14 met

een verbond met Egypte steeds minachting betoond voor
dat land, dat toch geene hulp kon verschaffen, thans spreekt
hij op een geheel anderen toon over en tot de gezanten
van den Aethiopischen vorst. Het is alsof bij bang is ze
te beleedigen; de voortreffelijkheden van hun volk en hun
land worden opgenoemd, en zelfs tweemaal herhaald; hunne
kracht, hunne vaardigheid, hun vernuft zelfs worden gepre-
zen, gelijk ook de ligging van hun land. Maar toch wil
hij van een verbond met hen niets weten. Daarvoor ook
heeft hij echter eene andere reden dan vroeger, ten gevolge
van zijn gewijzigden blik op de Assyrische macht. Deze
heeft haar toppunt bereikt, zij is op het punt de, haar
door jahve gestelde, grens te overschrijden, en dan, zoo
zij het wagen het land van jahve met hun rumoer en
gedruisch te betreden en dus nog meer te benauwen, dan
nu reeds het geval was, dan zal jahve zelf hen vermor-
zelen en verstrooien als kaf in den wind. Waarom dus
nog een verbond? Laten de gezanten terugkeeren en hun

eigen yolk zoowel als de omliggende volken voorbereiden
op bet scbonwspel, dat in Juda zal worden gezien: de ver-
nietiging van den machtigen vijand, alleen door jahve.
Maar zal dns ook Aethiopië aan jahve zijne bevrijding te
danken bebben, dan zal het ook, de profeet kan het niet
anders verwachten, hem met geschenken op Sions heiligen
berg daarvoor danken.

Zoo begint voor den profeet met deze rede als \'t ware een
nieuw tijdvak in zijne profetische inzichten. Had hij tot
nu toe de Assyriërs steeds als de uitvoerders van -jahve\'s
rechtvaardig oordeel over Jeruzalem beschouwd, nu is het
hem duidelijk geworden, dat zij hunne taak hebben volein-
digd ; het oordeel is voorloopig ten uitvoer gebracht, jahve
heeft besloten zijn volk nu te redden en den vijand voor
de heilige stad te verslaan. Of tot dit gewijzigd inzicht
der goddelijke waarheid wellicht ook eene verandering in
den zedelijken toestand des volks medegewerkt heeft, kan
natuurlijk niet worden beslist; maar niet onwaarschijnlijk
schijnt het mij toe, ook met het oog op Jer. 26: 19, dat
onder een ernstigen koning jesaja\'s werkzaamheid nu ein-
delijk, ook nadat de ellende der lichtzinnigheid in hetgeen
cap. 22 verhaald is, zoo duidelijk was gebleken, dezen
invloed zal hebben gehad, dat de meer ernstige partij den
boventoon in de stad verkreeg en er eene soort van alge-
meene boetedoening werd gehouden; hetgeen dan den pro-
feet de hoop kon doen koesteren, dat het oordeel nu ein-
delijk gewerkt had en dus voldoende geweest was.

Schoon door jesaja bestreden, schijnt het verbond met
den Aethiopischen koning toch dit maal tot stand geko-
men te zijn ^l), en zoo hizkia nog ooit kon hopen zijne

onafhankelijkheid te zullen herwinnen, dan werd het nu
ook hoog tijd en was cle gelegenheid nu zoo schoon, als zij
nimmer weer scheen te zullen worden, om daartoe pogingen
in het werk te stellen. Sargon toch was opgevolgd door
sanherib ± 713, van wien men nog niet weten kon, of
hij met evenveel moed en kracht den oorlog zou kunnen
voeren. Bij zijne troonsbeklimming schijnen er in het win-
gewest Babyion op nieuw onlusten uitgebroken te zijn, die
dus de hoop konden doen opvatten, dat de koning zijn leger
zou moeten gebruiken om die te bedwingen, terwijl bovendien
Egypte door den gevaarlijken toestand, waarin bet verkeerde,
tot krachtsinspanning verplicht was en er dus meer dan
ooit op dat rijk te rekenen viel. Hizkia kon dan ook aan
het aanbod geen weerstand bieden, maar trad in het veer-
tiende jaar zijner regeering openlijk in de rij van de vijan-
den der Assyrische macht, en niet lang zou het duren, of
hij zou de gevolgen daarvan ervaren.

HOOFDSTUK IX.
jesaja\'s werkzaamheid onder de regeering van

koning hizkia.
(Tweede gedeelte).

Met een ontzaglijk leger rukte sanherib , waarschijnlijk
nog in het zelfde jaar van den afval, ± 712, het Joodsche
grondgebied binnen, terwijl de strijd, die nu was ontbrand,
een strijd op leven en dood, en gelijk al de oorlogen die

bepaaldelijk het bestaan of den ondergang- van Jeruzalem
golden, een godsdienstkrijg, immers een krijg voor of
tegen de macht van jahve , zoude zijn. Dit laatste blijkt
bovenal uit woorden als Jes. 36: 7, 15, 18, 2 Kon.
18: 22, 25, 32—35, waardoor sanherib zelf zeer goed toont
te begrijpen, welke de waarachtige kracht was, waarop
Juda\'s volksbestaan rustte. De ondergang van het volk van
jahve zou, zoolang er nog eenig betrouwen op hem bestond,
het bewijs zijn van zijne onmacht om het volk te redden;
werd dit vertrouwen gemist, clan had daardoor het volk
van zijn kant zich van hem losgemaakt, en waren de zaken
daardoor geheel anders geworden; dit was in het tienstam-
menrijk het geval geweest. Zoolang het echter nog niet zoo ver
was gekomen, zoolang er nog in de hoofden en vertegenwoor-
digers , zoowel als in den boezem zelf des volks, een ver-
trouwen en steunen was op de macht van jahve, zoo lang
was ook zijne eer daarmede gemoeid en was iedere poging
tot onderdrukking van Juda een krijgvoeren tegen hem.
Daardoor wordt deze strijd zoo belangrijk; het kleine Da-
vidische rijk met zijn levenden Grod staat voor de eerste
maal tegenover het machtige wereldrijk, voor welks slagen
alle naburige volken reeds zijn bezweken; het is de strijd
tusschen het rijk des geloofs en dat des gewelds. Jesaja
had hem zoo lang mogelijk willen tegenhouden; eerst
waar hij gebleken was onvermijdelijk te zijn, niet uit over-
moed of eerzucht, mocht hij worden gevoerd, dan alleen
kon er eene goede uitkomst van worden verwacht. De twee
machten, die de wereld beheerschen, ontmoeten elkander,
en gelijk de strijd van mozes tegen pharao, die ook jesaja
in dezen tijd telkens voor den geest staat, reeds had getoond,
zoo was het ook hier voor den waarachtig geloovige niet
twijfelachtig, aan welke zijde de overwinning zou zijn.

In het 14de jaar van hizkia\'s regeering nam ,de oorlog
een aanvang. Zij het dat sanherib in Egypte eene neer-
laag of anderen rampspoed geleden had en daardoor wel
genoodzaakt was zijne troepen op Juda\'s grondgebied sa-

men te trekken ^x), zij het, wat wel zoo waarschijnlijk mag
heeten, dat hij, alvorens den oorlog met Egypte ten einde
te brengen, zich van den terugtocht verzekeren en van alle
vijanden in den rug bevrijden wilde, — zeker is het, dat hij
zijne troepen in Juda samenbracht en het geheele platte
land rondom Jeruzalem langzamerhand / schoon met moeite,
aan zich onderwierp. Voordat het echter nog zoo ver was
gekomen, had \'jesaja in de volle verzekerdheid der aan-
staande verlossing de rede cap. 10: 5—12: 6 uitgespro-
ken ¹), die in stoutheid van verwachting, in bezieling van

toon en schilderachtige teekening wellicht al zijne vroegere
redenen overtreft, en waarin de profetische prediking van
dezen tijd haar hoogste toppunt bereikt. Zij bevat de tegenstel-
ling tusschen het overmoedige Assyrische rijk, dat in eigen
kracht de door jahve gestelde grens overschrijdt, en het rijk
van den Messias, in hetwelk de vreeze van jahve het leidend
beginsel zal zijn. Was het Assyrische rijk als strafwerktuig
tegen Juda en Israël en de omliggende volken gebruikt,
had het ten gevolge daarvan Karchemis en Kalno, Ha-
math en Arfad, Damascus en Samaria veroverd, zonderdat
de goden dier volken het konden beletten, nu verloor het
het onderscheid, dat er tusschen die goden en den Grod van
Juda bestaat, uit het oog; tegen hem, aan wien het al
zijne veroveringen verschuldigd is, wil het nu ook gaan
strijden, alsof de bijl zich beroemde tegen dien, die daarmee
houwt. Reeds trekt bet leger tegen Jeruzalem op, van den
eenen post naar den anderen, daar staat het voor de heilige
stad, daar strekt het zijne hand uit naar het heiligdom van
jahve , maar — ziet, plotseling wordt\' zijn sieraad afgesne-
den, de verhevenen en trotschen vallen ter aarde, mager-
heid vervangt zijne vetheid, een vuur verteert zijn trots, en
zijn overblijfsel kan door een kind worden geteld. -— En
daartegenover staat nu het volk van jahve, bet heeft zich
schuldig gemaakt aan ontrouw en afval, en daarom, al was
bet ook talrijk gelijk het zand van de zee, eene rest slechts
zal blijven bestaan, maar die rest dan ook zeker, omdat

het is het uitverkoren volk van jahve. Schijnt het Davi-
disclie huis zijn ondergang nabij, uit dien afgehouwen
tronk zal een rijsje voortkomen, dat veel vrucht dragen zal.
De Greest van jahve zal op hem zijn, en hem schenken
wijsheid en verstand, kracht en raad, kennis en godvrucht
en hem alzoo, zonder wapengeweld, met kracht en geluk
doen regeeren. •— Was de teekening van den tocht der
vijanden tegen Jeruzalem een meesterstuk van schildering,
de beschrijving van het vrederijk van den Messias is het
voorzeker niet minder; vati dat rijk, waarin ongestoorde vrede
zal heerschen, terwijl de gerechtigheid het beginsel van alles
zal zijn. Maar dan ook zal werkelijkheid worden, wat
jesaja reeds in zijne eerste rede uitgesproken, en in vele
latere redenen nog weer herhaald had, dat al de volken
zich voor jahve neerbuigen zullen. Yan al de einden der
aarde zullen de verstrooide bannelingen van Juda niet
alleen, inaar ook van Israël worden vergaderd en gelijk
eens de Koode Zee aan Israël den uittocht niet heeft kunnen
beletten, zoo zullen dan ook zelfs de groote rivieren hun
een doortocht verleenen. Dan zonder naijver onder een Da-
vidischen koning vereenigd, zullen zij Philistea, Edom,
Moab en Ammon aan zich onderwerpen, gelijk dit in andere
redenen reeds van Aethiopië en Tyrus aangeduid was. — Nog
nooit had jesaja zoo uitvoerig en treffend de aanstaande
heilseeuw geteekend, gelijk hij de verwachtig van den Mes-
sias nog nimmer aan het Davidische huis vastgeknoopt had.
Bij het klimmen van het gevaar stijgt ook zijne zekerheid
der aanstaande verlossing en wordt zijn profetische blik
steeds helderder; ja, als had hij de redding reeds onder-
vonden, sluit hij nu zijne rede met een psalm des lofs,
dien hij aan zijn volk in den mond legt: „U zal ik prijzen,
jahve , want gij waart vertoornd tegen mij, uw toorn wendde
zich, en gij hebt u mijner ontfermd. Zie Grod is mijn
heil, ik zal vertrouwen en niet vreezen, want mijne sterkte
en mijn psalm is jah-jahve , en hij was mij tot heil, enz."

In zulk eene stemming verwachtte jesaja den naderenden

vijand, en zocht ook zijn volk in zulk eene stemming te
brengen, en toch scheen niets minder gegrond dan zulk
eene blijde verwachting. De vijand toch overstroomde het
land, de eene stad na de andere viel in zijne macht. Het
volk was radeloos van vrees, nog eenmaal zocht hizkia
zijn machtigen vijand door het aanbod eener hooge schat-
ting tevreden te stellen, en werkelijk werd deze aangenomen
en op 300 talenten zilver, en 30 talenten goud bepaald.
Om in deze moeilijke tijden daaraan te voldoen was zelfs
het zilver van het paleis niet voldoende; ook het goud,
waarmede hizkia de deuren des tempels had laten over-
trekken, moest afgesneden en aan sanherib gezonden wor-
den. Nu hoopte men vrede te zullen erlangen, maar men
bedroog zich, 2 Kon. 18: 14—16, sanherib wilde aan
den dubbelzinnigen toestand een einde maken, hij had het
op den ondergang van Juda gemunt; het geld werd aan-
genomen, maar het verdrag volstrekt niet gehouden; steden
noch menschen werden gespaard, alle wegen waren onvei-
lig, de vredeboden keerden weenend terug, cap. 33: 7, 8.
In dezen schijnbaar wanhopigen toestand bleef toch jesaja,
de grijze, maar nog altoos even krachtige profeet volkomen
dezelfde. Scheen ook de verwachting, die hij in zijne vo-
rige rede met zoo veel gloed en kracht had uitgesproken,
nog zoo ver mogelijk van hare vervulling verwijderd, toch
hc\\idt hij haar vast, en herhaalt haar ook nu nog op an-
dere wijze, cap. 33. Hiervan is hij verzekerd, dat voor
den overmoedigen vijand het laatste uur heeft geslagen, dat
de hevige woede, waarmede hij nu Juda beoorloogt, aan de
stuiptrekkingen van een stervende gelijk is, dat jahve reeds
opgestaan is om zijn volk te verlossen, terwijl al de vol-
keren zich voor zijne verheffing verstrooien. Daarom te
midden van de nijpende ellende, die hij overal rondom zich
aanschouwt, stijgt zijne vurige bede omhoog: „Jahve, ont-
ferm u onzer, want wij hopen op u." Die verlossing zal ko-
men ; maar voor het vuur, dat den vijand als stoppelen ver-
teert, zal ook in Jeruzalem zelf alleen hij zijn beveiligd,

die rechtvaardiglijk wandelt en oprecht spreekt, enz. Maar
voor hem zal dan ook de heerlijkheid komen; niet meer
door vijanden bedrukt en benauwd, maar ver uitgebreid,
rustig en vrij, zal Juda door den volmaakten koning in
heerlijkheid worden bestuurd, terwijl niet meer rivieren en
stroomen, die het land toch niet voor schepen enz. ontoe-
gankelijk maken, maar jahve zelf de beschutting zal zijn
voor zijn volk. Jahve toch is onze rechter, jahve is onze
wetgever, jahve is onze koning, zoo eindigt de profeet
zijne rede, zijn volk zal van alle kwalen verlost zijn, want
alle zonde zal zijn vergeven. Zoo blijft de profeet ook in
het allergrootste gevaar onwrikbaar in zijn geloof, dat het
volk van jahve door zijne toewijding aan hem eene onver-
nietigbare kracht in zich bezit, die, zoolang het daaraan
ook nog maar eenigermate beantwoordt, zich ook uitwendig
handhaven zal.

Ondertusschen kwam de vijand steeds nader en van uit
zijn leger voor Lachis liet nu de Assyrische koning door
zijne boden tartan, rabsaris en rabsake \'), Jeruzalem
opeischen, ten einde de lasten van een beleg te vermijden.
Hadden deze eerst de hun te gemoet gezondene boden van
koning hizkia, el ja kim , koninklijk huis- en hofmeester,
sebna , den schrijver, en joab , den kanselier, met een beroep
op de onmacht van Egypte, den onwil van jahve, wiens
altaren immers door hizkia waren verbroken, en de krach-
teloosheid van Juda zelf, dat, had het ook 2000 paarden,
zich toch nog geene. behoorlijke ruiterij zou kunnen bezor-
gen , tot de overgave der stad gemaand: op eljakim\'s
verzoek liever niet Joodsch maar Arameesch te spreken,
opdat het volk op de muren het niet zou kunnen ver-

Van de beide laatste namen is het zeer waarschijnlijk, dat zij
als titels: hoofd der eunuchen en opperschenker moeten worden be-
schouwd. Het zou dus ook niet onwaarschijnlijk zijn, zoo ook
Tartan de titel was voor een veldheer in het Assyrische leger ;
met zekerheid kan het echter niet worden gezegd.

staan, richt rabsake zich. nn jnist tot het volk en roept
het met vele smaadredenen tegen jahve en hizkia op,
aan zijne macht toch niet langer weerstand te bieden,
en zich toch niet door hizkia tot een verzet te laten verlei-
den, dat immers in den ondergang van stad en land eindi-
gen moet. Angst en ontsteltenis verspreidde zich nu in
de gansche stad en beving ook hizkia; radeloos wendde
hij zich tot jesaja, om door zijne bemiddeling de beloofde
hulp van jahve te verkrijgen, die toch ook de lasteringen
tegen zijn naam aangehoord bad, en terwijl hij terzelfder
tijd in boetgewaad in den tempel verschijnt en de hulp
van jahve alleen vraagt en verwacht, belooft hem jesaja,
nu sterker dan immer te voren , de spoedige verdrijving
en vlucht van het vijandelijk leger.

Daar sanherib\'s boden op uitdrukkelijk bevel van hizkia
volstrekt geen antwoord hadden ontvangen, waren zij onver-
richter zake teruggekeerd naar het leger dat nu na de in-
name van Lachis voor Libna gekampeerd lag. Middelerwijl
was koning tirhaka met een leger naar den kant van
Juda opgerukt, om nu buiten zijn eigen grondgebied den
Assyrischen koning slag te leveren. Bij het vernemen
hiervan begreep sanherib maar al te goed, dat hij, ten
einde den oorlog met Egypte met goed gevolg te kunnen
voeren en niet zelf in groot gevaar te geraken, eerst met
Juda geheel moest afgedaan hebben. Hij zond daarom rab-
sake en de anderen nog eenmaal naar Jeruzalem met nog
dringender eisch de stad aan hem over te geven. In brieven
wendde bij zich nu rechtstreeks tot koning hizkia, terwijl
daarin alles eigenlijk op dit betoog neerkwam: „Niet ééne
der steden, waartegen ik oorlog voerde, is door hare goden
gered, hoe zou Jeruzalem dan door zijn God kunnen worden
verlost." Nu was het beslissend oogenblik voor Juda en
den Israëlitischen godsdienst gekomen; nu gold het bepaald
de macht van jahve of zijne machteloosheid. In het ge-
voel daarvan begeeft hizkia zich weer naar den tempel;
op het altaar spreidt hij de brieven van sanherib uit, die

als \'t ware eene uitdaging waren van jahve en nu , met
een beroep op de eer yan zijn heiligen naam, smeekt hij
hem om verlossing „opdat al de koningrijken der aarde
weten, dat gij, jahve , alleen Grod zijt." En als antwoord
daarop treedt nu jesaja met het woord van jahve te voor-
schijn, cap. 37: 21—32: „Zoo spreekt jahve over hem,
den Assyrischen koning: u veracht, u bespot de maagd,
dochter van Sion, achter u schudt de dochter van Jeruza-
lem het hoofd" enz. Zoo zal Jeruzalem den overmoedigen
vijand, voor wiens macht zij nu siddert, met minachting
bejegenen; want deze vijand heeft jahve zelf gesmaad en
beleedigd door op zijne eigene kracht en heldendaden te
pochen. Ook zijne overwinningen waren door jahve bepaald;
deze kent hem geheel en zal hem wegens zijn overmoed en
zijne grootspraak beteugelen en hem dwingen onverrichter zake
terug te keeren. -— Zoo verkondigt jesaja in dit hachelijk
oogenblik de ongeloofelijkste dingen, en om den koning
in het geloof daaraan te versterken, beschrijft hij de gevol-
gen der redding op één bepaald punt, de bebouwing des
lands, en geeft alzoo naar zijne gewoonte ook hier een
teelten tot staving van zijne prediking der goddelijke waar-
heid : dit jaar nog zal men leven van het koren, dat hier
en daar is overgebleven, het volgende jaar van hetgeen
van zelf opgekomen zal zijn, daar de Assyriërs natuurlijk
stoornis in het zaaien enz. hadden gebracht, in het derde
jaar daarentegen zal men weer zaaien en oogsten en plan-
ten gelijk te voren. Want hetgeen yan Juda is overge-
bleven uit de verdrukking, zal zich naar boven en naar
beneden uitbreiden en in heerlijkheid zijn. En nu eindigt
jesaja met de stellige belofte, zonder beeldspraak geuit:
de belegering zelve zal niet geschieden, maar langs den
weg, waarlangs hij gekomen is, zal de vijand weer onver-
richter zake terugkeeren moeten. — Zoo belooft de profeet
redding, maar — en dit is Eet opmerkelijke in het door
hem gestelde teeken — niet aanstonds na de oogenblikke-
lijke redding zal de verwachte heilseeuw komen. Had hij

tot nu toe tusschen de bevrijding uit de Assyrische macht
en de komst der heilseeuw geen tijdsverloop aangewezen,
tbans beeft bij bet erkend, dat nog de tijd van den Messias
niet is gekomen, maar dat er eerst nog eenige tijd moet
verloopen. Dit tijdsverloop wordt door hem voorgesteld als
het jaar, waarin het land nog de naweeën van den oorlog
gevoelen zal; is dat eenmaal voorbij — dan kan de tijd
gekomen zijn voor het eeuwige heil in het Messiasrijk.
De tijd, waarop hij steeds de verwachting zijns volks had
gericht, wordt alzoo döor hem zelf erkend nog niet de
verwachte heilseeuw te zijn; de redding zal komen, maar
nog blijft er meer te verwachten.

De belofte der oogenblikkelijke verlossing was echter
reeds veel, en het vertrouwen van jesaja werd hierin
niet teleurgesteld. „En de engel van jahve ging uit,
en hij sloeg in het Assyrische leger 185.000 man; en
toen zij des morgens opstonden, ziet, deze allen waren
doode lijken. En sanherib, de koning van Assyrië, trok
op, en ging, en keerde terug en woonde te Ninivé."
Zoo luidt het eenvoudig, verheven bericht van den Israë-
lietischen geschiedschrijver over eene gebeurtenis, die be-
sliste over leven en dood van een volk niet alleen, maar
van den geestelijken godsdienst; zoo eenvoudig en onopge-
smukt, dat het schijnt, alsof de berichtgever zich niet bewust
is iets bijzonders te melden. Wat er eigenlijk geschied is,
verhaalt hij ons niet, en wij kunnen slechts gissen, dat
het leger door eene hevige pest is overvallen, die het de
mogelijkheid benam den oorlog voort te zetten, want wat
hierover op allerlei wijzen reeds uitgewijd is , mag als
zuivere fantazie worden beschouwd en is voor de verklaring
van dit raadselachtige feit volstrekt van geene waarde.
De hoofdzaak voor den schijver, gelijk voor een ieder, die
in de geschiedenis de hand Gods wil erkennen, is dit, dat

\') Zie b. v. juynboll, -Jadn en de Assyrische macht.

in den strijd tussclien het wereldrijk en liet kleine rijk,
waarin een geestelijk God werd gediend, het eind niet twij-
felachtig kan zijn, dat er in het rijk des geloofs eene
kracht is , die ook het rijk des gewelds overwint.

Dat met dezen terugtocht van den Assyrischen koning
de oorlog reeds aanstonds voor goed geëindigd zou zijn,
is niet zeer waarschijnlijk; maar over het verder verloop
er van zijn volstrekt geene berichten tot ons gekomen. On-
lusten in den boezem van het Assyrische rijk uitgebarsten,
noodzaakten het zijne krachten bij zich zelf te bepalen,
en zoo komt het dan ook later niet weder met Juda in
aanraking.

Aanstonds echter reeds bleek het, dat de volmaakt geluk-
kige toestand voor dit rijk ook voor het uitwendige nog niet
was gekomen. Nog hadden de vijanden het land niet ge-
heel verlaten, of een ander gevaar, schoon van geheel
anderen aard, bedreigde het. Eene gevaarlijke ziekte,
waarschijnlijk de pest, die door de opeenhooping van men-
schen te Jeruzalem ten gevolge van de bezetting en de ver-
woesting des rijks door de Assyriërs, zeer licht uitgebroken
kan zijn, vg. cap. 33: 24, overviel den koning hizkia en
bracht hem aan den rand van het graf. Reeds had jesaja
hem voorbereid op den dood, toen deze bij het verlaten van
het koningspaleis van Godswege de verzekering erlangde, dat
de koning weer zou herstellen. Aanstonds keert hij tot hem,
die met gebeden en tranen om afwending van den dood
smeekte, terug, en verkondigt hem uit naam van jaïïve ,
dat zijn gebed is verhoord, dat zijn leven nog met eenigen
tijd is verlengd en dat jahve hem van de Assyriërs redden,
en de stad in zijne bescherming nemen zal. Hij laat nu op
de pestbuilen vijgen leggen, een gewoon verzachtingsmiddel,
en geeft hem naar zijne gewoonte voor de waarheid zijner
belofte een zichtbaar teeken, hetwelk naar het tot ons gekomen
bericht waarschijnlijk hierin bestaan heeft, dat de schaduw,
die op den zonnewijzer van achaz door het stijgen der zon
tien graden gedaald was, weer tien graden zou klimmen, alsof

de zon in zijn loop terugging \'). Het teeken geschiedde,
en overeenkomstig daarmede werd ook de verwachting van
Jesaja in geenen deele beschaamd. Na drie dagen her-
stelde de koning van zijne gevaarlijke ziekte ¹), waar-

voor hij jahve in het verhevene lied Jes. 38: 9—20 zijn
dank toebrengt en het ons daardoor duidelijk doet zien,
welk een waardig opvolger hij was van zijn grooten voor-
vader ba vil.

Zoo was Juda van alle onheilen belijd en genoot onder
zijn godvreezenden koning weer den meest mogelijken
voorspoed en rust, en niet lang kan het hebben geduurd,
of het rijk had zich van de toegebrachte slagen hersteld,
terwijl de roem van het Davidische huis, na den aftocht
van den Assyrischen koning, even als vroeger weer heinde
en ver was verbreid. Maar toch was het door jesaja
geschilderde ideaal niet verwerkelijkt, en schoon de nu
reeds grijze profeet in al het gebeurde, ook voor zich
zelf, den waarborg bezat voor de juistheid van zijn pro-
fetischen blik, vond hij toch niet in het heden, wat hij
vroeger van de toekomst verwacht had. Nog was al het
verkeerde in het volk niet vernietigd; het rijk, dat aan het
gevaar was ontkomen, was nog niet de heilige rest, waarvan
hij steeds had gesproken. Op nieuw ontdekte zijn oog zon-
den die nog geboet, kwalen die nog genezen moesten wor-
den. De prediking hiervan knoopt hij, met een kort maar
veelbeteekenend woord, aan eene gebeurtenis vast, die, op
zich zelve niet zeer belangrijk, juist door het woord van
jesaja van groote beteekenis wordt, terwijl ons daardoor
ook een diepere blik in de profetische aanschouwing ver-
gund wordt. Gezanten van merodach baladan, koning van

Babel, welk rijk, een yan Assyrië afhankelijke staat,
zich, vooral wellicht na den tegenspoed yan sanherib in
Juda, steeds meer ten koste yan het Assyrische rijk begon te
verheffen, kwamen te Jeruzalem om koning hizkia met al,
wat er in den laatsten tijd met hem geschied was, geluk te
wenschen. Over deze eerbetooning ten zeerste verheugd en
begeerig een goeden dunk van zijn rijkdom en zijne macht bij
hen achter te laten, toont koning hizkia hun al zijne schat-
ten, zoodat er, gelijk de berichtgever het zeer karakteristiek
uitdrukt, noch in zijn huis, noch in zijn gansche rijk eenig
ding was, dat hij hun niet toonde. Was dit wellicht op
zich zelf reeds onvoorzichtig, doordat nu èn de geheele
toestand van zijne schatkist enz. bekend werd gemaakt, èn
bovendien de begeerlijkheid yan den Babylonischen koning
kon zijn geweekt, de profeet ziet er nog meer in: het was
voor zijn scherpzienden blik het bewijs, dat de koning nog
iets anders zocht dan de eer van jahve , dat zijne eigene
grootheid en de eerbetooningen van naburige volken hem nog
maar al te lief waren. In het volmaakte rijk toch, waarop
jesaja steeds zijn blik had gevestigd, zou zulk een gedrag
onmogelijk geweest zijn; maar zoolang hoogmoed en eigen-
waan nog in Juda, en wel bepaald in den koning, worden
gevonden, heeft het rijk nog geduchte lessen te wachten.
Ziet, de dagen komen, zoo spreekt daarom jesaja, dat al
die schatten , waarop men nu trotsch is, weer weggeroofd
zullen worden, en de tegenwoordige grootheid voor smaad-
heid plaats maken zal. En wanneer jesaja den koning van
Babyion zelf als dengene noemt, door wien jahve dit oor-
deel ten uitvoer zal brengen, dan behoeven wij dit niet
daaruit te verklaren, dat jesaja geheel op de hoogte was
van Babylon\'s plannen of de komst der gezanten aan min-
der vreedzame bedoelingen toeschreef, dan misschien werke-
lijk het geval was; evenmin als wij daarom behoeven te
meenen, dat dit stuk eerst zóó kan zijn geschreven, nadat
de plannen van Babel ook in Juda bekend waren geworden.
Alles berust hier op een profetisch inzicht, nog niet zoozeer

9*

van de toekomst, als wel yan de goddelijke noodzakelijk-
heid , die door den profeet altoos en overal opgemerkt
wordt. Daargelaten ook de plannen yan Babel, de trotsch-
heid en overmoed van den koning van Jnda zal worden
gestraft door het volk, aan hetwelk hij die trotschheid be-
toond heeft. Toch zal het onder hizkia\'s regeering vrede
blijven in Jnda; de koning die reeds zooveel had ondervon-
den en wiens vertrouwen op jahve was gevestigd, zal niet
meer de getuige zijn van nieuwe oordeelen over zijn rijk;
de zegen van jahve zal van hem niet meer wijken. Het
onheil, dat door jesaja voorspeld wordt, is niet zoozeer
eene straf voor \'s konings persoonlijke zonde, als wel iets,
dat noodzakelijk uit den toestand voortvloeit, waarin het
volk nog verkeert, en dus ook de straf daarvoor mag wor-
den genoemd.

- Reeds door vroegere profeten was de verwachting geuit,
die ook door jesaja reeds in de eerste rede, die wij van hem
kennen, en later nog zoo vaak was herhaald, dat, als Juda aan
het oordeel ontkomen zou zijn, ook de andere volken zich
tot den berg Sion zouden begeven, ten einde daar jahve
te dienen en van hem wijsheid te leeren. Was echter het
onheil, waaruit Juda nu was gered, gebleken, het laatste
oordeel nog volstrekt niet te zijn en ook door de heilseeuw
niet onmiddellijk te zijn gevolgd, ook deze verwachting was
nog niet verwerkelijkt, maar bleef nog voor de toekomst
bewaard. Toch meende jesaja, lettende op de teekenen der
tijden, den aanvang te bemerken van de verwerkelijking
dier verwachting, en wel bij Egypte, dat volk, dat, schoon
van ouds zoo vijandig jegens Juda gezind, nu meer dan eenig
ander volk van Juda\'s verlossing voordeel gehad had. En
reeds deze opmerking is genoeg om hem nog eenmaal zijne
blijde hoop te doen uitspreken op de vereeniging der ver-
schillende volken in het vrederijk van jahve, waarbij zijn
oog nu bepaald op Egypte gevestigd is, cap. 19 \'). In dat

\') De echtheid dezer rede in haar geheel wordt tegenwoordig

rijk was een burgeroorlog ontbrand, groote onlusten en ver-
deeldheid heerschten er en openbaarden overal haar treuri-

althans bijkans algemeen toegegeven en behoeft dus hier niet
opzettelijk te worden besproken. Het slot daarentegen wordt door
zeer velen aan jesaja ontzegd; maar opmerkelijk is het, dat bijkans
al de bestrijders der echtheid daarvan het met een verschillend
vers beginnen, vs. 16, 17 of 18. Tegen hunne beweringen
moet hier opgemerkt worden, dat het bij jesaja zeer gewoon is
eene profetie van voorspoed en heil op eene van onheil en straf
te doen volgen; dat verder bij hem de verwachting, dat eenig vijan-
dig volk zich tot jahve zal bekeeren, zeer vaak wordt gevonden;
en dat eindelijk de bewering van hitzig, dat een zekere onias,
die te Leontopolis een tempel voor jahve heeft gesticht, deze
verzen aan jesaja\'s profetie toegevoegd zou hebben om aan zijne
stichting meer wijding te geven, met recht door küenen eene
geheele omkeering van den historischen samenhang tusschen de
profetie en hare vervulling genoemd wordt, terwijl hij ook voor zijn
gevoelen allerlei onmogelijkheden aannemen moet: b. v. dat -ftfê/js

vs. 23—25 niet Assyrië maar Syrië aanduidt, en dat Assyrië en
Egypte hier van de Joden in beide rijken moeten worden verstaan.
Moet op grond van dit alles de bestrijding van de echtheid der
laatste verzen als ongegrond worden beschouwd, niet te ontken-
nen is het, dat in geheel dit stuk een andere toon heerscht dan
in jesaja\'s overige redenen, die echter naast de vele echt Jesa-
jaansche woorden en uitdrukkingen niet als bewijs tegen de echt-
heid kan worden ingebracht, maar op rekening kan worden gesteld
van den veranderden toestand, waarin hij verkeerde, en van zijn
reeds zeer ver gevorderden leeftijd. — Door knobel e. a. wordt
deze rede gebracht tot den tijd, toen de Assyrische koning sargon
zijn tocht tegen Egypte ondernam, dus ongeveer gelijktijdig met
de handeling cap. 20 vermeld. Hiertegen strijdt echter m. i. de
wijze, waarop hier de Assyriërs worden vermeld; deze toch wor-
den hier niet, als overal elders in dien tijd, als een machtig, bij-
kans onoverwinnelijk volk voorgesteld, maar integendeel eenigs-
zins op den achtergrond geschoven, terwijl er van hunne ver-
overingszucht niet wordt gesproken. De vrees , die Egypte voor
Juda koesteren zal, wordt ook niet voldoende verklaard uit het
feit, dat de Assyriërs van de zijde van Juda in Egypte vallen,
en dat Juda toen nog niet openlijk tegenover Assyrië stond. Ook
zijn de onlusten, die hier worden geteekend, te sterk dan dat zij
op de tweespalt van sethon en tirhaka toegepast kunnen worden ;
terwijl ik ook niet kan begrijpen dat met den harden heer, vs. 4,
sargon zou zijn bedoeld. Het profetisch denkbeeld van eene

gen invloed, terwijl de profeet verwacht, dat zij nog steeds
toenemen en in eene harde overheersching van een en-
kelen persoon uitlo\'open zullen. Bovendien ten gevolge van
den innigen samenhang van den mensch en de natuur,
dien jesaja overal opmerkt, misschien ook wel naar aan-
leiding van eene droogte, die toen in Egypte kan hebhen
geheerscht, ziet de profeet de ellende zich ook in de natuur
openharen. Het ergste, wat Egypte kon treffen, geschiedt:
de Nijl met zijne vele afwateringen droogt uit, en ten ge-
volge daarvan verkwijnt niet alleen het bies en het riet,
maar ook de zaadvelden worden onvruchtbaar; niet alleen de
visschers, maar ook zij, die van de opbrengst des velds
moeten leven , zijn in ellende gestort. Daarmede verbindt
zich de treurige staatkundige toestand des rijks, waaraan
alle vastheid ontbreekt. Welnu, dat alles komt van jahve,
zoo spreekt de profeet, hij heeft zijne hand opgeheven over
Egypte; nog heeft dat rijk het niet erkend, maar als de
ellende nog toegenomen zal zijn, dan zal het zich buigen
voor de macht van jahve; als eene vreesachtige vrouw zal

vereeniging der rijken Egypte, Assyrië en Juda past ook volstrekt
niet vóór het eind van den oorlog. Yoegt men hierbij het ver-
schil van toon, dat op een lateren leeftijd wijst van den profeet,
en merkt men op, dat hij , als gespannen rondziende of zijne ver-
wachting, reeds cap. 2: 2_:—5 uitgesproken, nog niet zou worden
vervuld, met groote blijdschap datgene begroet, wat hij meent, dat
de aanleiding daartoe zal zijn — dan meen ik, o. a. met ewald
en bleek, dat alles ons wijst op den laatsten levenstijd van
jesaja , toen de burgertwisten in Egypte, die de Dodekarchie voor-
afgingen en vergezelden, en die eerst door psammetichus, den
harden heer, werden bedwongen, een aanvang hadden genomen.
De bewering , dat deze eerst onder manasse begonnen zijn, kan
geen bewijs hiertegen zijn, daar volstrekt niet kan worden be-
wezen, dat jesaja althans ook de eerste jaren zijner regeering
niet nog kan hebben beleefd. Dit hoofdstuk kan echter ook weer
niet ten bewijze daarvan strekken, daar ook omtrent den aan-
vang der Egyptische onlusten en den tijd, waarin zij door den
profeet konden worden voorzien, zoo, goed als niets kan worden
bepaald.

het voor hem sidderen, maar dan ook voor zijn volk, yoor
Juda, bevreesd zijn. In enkele steden zal men dan den naam
van jahve beginnen aan te roepen, hier en daar zal een
altaar voor hem opgericht worden. Maar reeds dat is ge-
noeg, het is voor jahve eene roepstem om heil, die door
hem zal worden gehoord: na de ellende zal er heerlijk-
heid komen, gegrond in de kennis en den dienst van
jahve. En nu slaat de profeet zijne blikken nog verder,
niet Egypte alleen, ook Assyrië, dat de macht van jahve
zoo zeer heeft ondervonden, zal zich voor hem buigen, en
tot hem bekeerd, zullen die machtige volken te zamen met
Juda vereenigd een heerlijk vrederijk vormen, waarin het
ten duidelijkste zal blijken, dat Juda door jahve is gesteld
tot een zegen in het midden der aarde.

Zoo komt de profeet terug op hetgeen, waarmee hij
zijne eerste rede begon: de volken gaan op naar den heiligen
berg om samen den Heilige Israëls te dienen; geen oorlog
zal er dan meer worden gevoerd; geen onderscheid tusschen
de volken zal er dan voor jahve meer bestaan: „Geze-
gend zij Egypte, mijn volk, en Assyrië, het werk mijner
handen, en Israël, ir \'jn erfdeel." Zoo luidt het afscheids-
woord van jesaja.

TWEEDE GEDEELTE.

JESAJA\'S PREDIKING.

HOOFDSTUK X.

haar grondslag.

Jesaja staat in zijne prediking- op echt Israëlitisch-profe-
tischen bodem; ook hij, gelijk al de profeten, is handhaver
der theocratie. De grondgedachten, waarvan hij in zijne
prediking nitgaat, m. a. w. zijne théologie, zijn geene andere
clan die van het geheele Israëlitische volk, voor zoover het
aan zijn godsdienst getrouw blijft, al is het ook dat jesaja
daaraan somwijlen eene eigenaardige kleur geeft. Zij vor-
men den gemeenschappelijken grond, waarop hij met zijne
hoorders staat, en vinden, hoe vaak ook feitelijk ten eenen-
male miskend en geloochend, toch bij het meerendeel van
het volk althans theoretisch geen tegenspraak. Indien toch
dit het geval was geweest, zou het geheel onbegrijpelijk
zijn, hoe jesaja , en met hem vele profeten, steeds hebben
kunnen voortgaan zich, zij het ook stilzwijgend, daarop te
beroepen, zonder zich meer opzettelijk met deze grondge-
dachten zeiven bezig te houden. Bovendien zou dan ook het
eigenaardig karakter des volks geheel prijs gegeven zijn,
terwijl het volk, al was het ook zonder genoegzamen grond,
juist daarop nog altoos zoo trotsch was. Hiermede wordt

echter volstrekt niet beweerd, dat Israël in zijn geheel zich
de waarheid van dezen grondslag der profetische prediking
altoos helder bewust was, zoodat de practische ontkenning
er van volkomen moedwillig en tegen beter weten in ge-
schiedde, en nog veel minder, dat al de gevolgtrekkin-
gen daarvan, gelijk die b.v. door jesaja werden gemaakt,
ook door het volk konden ingezien worden, — in tegen-
deel , ware dit het geval geweest, de profeet had met zijne
prediking niets kunnen verrichten, daar dan reeds de
hoogste graad van verharding bereikt was. Wij hebben
hier te doen met een grondslag, waarop de profeet zich nog
kon beroepen , omdat hij nog niet was bestreden, maar die,
vooral wat zijne gevolgen betreft, door het volk voortdurend
uit het oog werd verloren, en wiens bestrijding dus ook
niet ver verwijderd meer was. Schoon nimmer afzonderlijk
en opzettelijk door hem behandeld, maar slechts ter loops,
naardat het hier en daar te pas kwam, vermeld, komen deze
grondgedachten hoofdzakelijk op twee punten neer, waarbij
echter natuurlijk van volledigheid geene sprake kan zijn,
n.1. zijne beschouwingen over jahve en over de wederzijd-
sche betrekking, die er tusschen hem en Israël bestaat,
m. a. w. over de theocratie.

A. Jahve.

Volgens jesaja is jahve de eenige God, naast wien er
geen ander bestaat. Ook al zegt hij dit niet met zoo-
vele woorden, gelijk b. v. hizkia, Jes. 37: 16, 20
„Gij jahve, zijt alleen God; gij zijt de God van alle ko-
ningrijken der aarde," — waaruit echter reeds tot jesaja\'s

\') De lezing-van 2 Kon. 19: 19 Tfiab □Tibtf ~Tr "PIK ver-
dient verre de voorkeur boven die van Jes. 37: 20, waar D^ri^X
weggelaten is.

geloof zou kunnen worden besloten — toch ligt het zoo
duidelijk mogelijk in zijne bedoeling. Hij ontkent het be-
staan van de goden der andere volken niet onbepaald;
maar toch wordt het nevelachtige, het onwezenlijke, en
volstrekt nietsbeteekenende van hun bestaan in het helderst
daglicht gesteld. Zij worden op ééne lijn gesteld met de
waarzeggende geesten, de geesten van afgestorvenen enz.,
cap. 19: 3, wier bestaan ook niet wordt ontkend, maar
die toch duidelijk als do ode goden tegenover den levenden
Grod worden geplaatst, cap. 8: 19 — gelijk ookHiZKiA,
cap. 37: 17, jahve, in tegenoverstelling met de andere
goden, met nadruk den levenden Grod noemt. In waar-
heid verdienen zij den naam goden dus niet, en wor-
den dan ook, met kennelijke woordspeling op den naam
Grod, voortdurend afgoden, eigenlijk niet bestaande dingen,
genoemd \'). Yerder worden zij niet alleen met hunne
standbeelden op ééne lijn gesteld, cap. 10: 10, 11,
maar ook — zeer zeker in strijd met de bedoeling althans
der meer ontwikkelde heidenen —- met de afgodsbeelden
geheel vereenzelvigd terwijl zij dan het werk van men-
schenhanden worden genoemd, en er zelfs sprake is van
gouden en zilveren afgoden (schoon hierbij in het oog moet
worden gehouden, dat daaronder ook zeker de afbeeldsels
van jahve zijn begrepen, die met de afgoden gelijkgesteld
worden), cap. 2: 8, 20; 31: 7, waardoor hun dus ieder
bestaan buiten den mensch wordt ontzegd — gelijk ook
hizkia verklaart, cap. 37: 19, „zij waren geene goden,

\') D^bx afgeleid van ^ niet tegenover D^nbx- Bij dege-
nen , die dezen naam voor het eerst, of althans met kennelijke
bewustheid van de beteekenis er van, hebben gebruikt, moge uit
dezen naam zelf reeds een besluit omtrent het wezen der afgoden
kunnen worden getrokken; bij jesaja is dit zeker niet geoorloofd,
daar hij dezen naam ook aan den Assyrischen koning in den
mond legt, die zelf toch ook moet worden geacht ze te dienen,
cap. 10: 10, 11.

maar liet werk van menschenhanden, hout en steen."
Maar al mag dit ook niet overal streng volgehouden zijn,
in geen geval hebben zij eenige beteekenis of doen zij eenig
nut. In tijden van nood worden zij aangeroepen, maar te
vergeefs, cap. 16: 12; 19: 3; zij zeiven sidderen voor de
komst van jahve, cap. 19: 1, terwijl hunne heilige plaat-
sen , die men zoozeer had Vereerd, eene oorzaak van bescha-
ming en ergernis worden, cap. 1:29, daar zij ze niet een-
maal meer kunnen beschermen. Yoor hunne vereerders
zijn zij volstrekt zonder baat, en door dezen gevloekt,
cap. 8: 26, kunnen zij ook de smadelijke verwaarloozing,
cap. 17: 7, hunner beelden niet meer verhinderen. Met
hunne beelden en prachtige sieraden van goud en zilver
worden zij met de grootste minachting weggeworpen, cap.
2: 18; 30: 22; 31: 7, ten prooi aan vledermuizen en
mollen, cap. 2: 20 — zoodat hizkia zelfs zeggen kan:
„zij hebben hunne goden in het vuur geworpen," cap.
37: 19. Sterker voorzeker kon hunne onwerkelijkheid niet
uitgedrukt worden, al moet het ook worden erkend, dat
hun soms een betrekkelijk bestaan toegekend wordt.

Kunnen zoo de goden der andere volken als niet wer-
kelijk bestaande worden beschouwd, wat nu van jahve
wordt gezegd bevestigt dit nog zoo sterk mogelijk. Hij
wordt toch bepaald voorgesteld als de God van hemel en
aarde. Hij woont in de hoogte, cap. 33: 5, d. w. z.
verheven boven de zichtbare wereld, vg. cap. 6: 1, terwijl
dienende geesten hem in eerbiedige houding omringen,
cap. 6: 2 — vg. het woord van hizkia, cap. 37: 10,
„jahve, die tusschen de cherubim woont," waarbij het echter
de vraag is, of hierbij niet moet worden gedacht aan het wonen
van jahve tusschen de cherubim, die op .het verzoendeksel
in het allerheiligste stonden. Hij is het, die den mensch
heeft gemaakt, cap. 17: 7, zoodat deze in eene zelfde ver-
houding tegenover hem staat, als het vat tegenover den
pottebakker, cap. 29: 16. En dit niet alleen, omdat hij
eenmaal geheel het menschelijk geslacht voortgebracht heeft,

door in zijne neusgaten een adem des levens te blazen,
cap. 2: 22, waarbij zonder twijfel gezinspeeld wordt op
het verhaal Gen. 2:7, —- ook de enkele mensch, op na-
tuurlijke wijze geboren, heeft zijn bestaan aan hem te
danken, cap. 8: 18. Genoegzaam kan dus hieruit opge-
maakt worden, dat, al zegt jesaja het niet met zoovele
woorden, hizkia ook zijne overtuiging uitspreekt, als hij
zegt, cap. 37: 16: „Gij, jahve, hebt den hemel en de
aarde gemaakt." Schepper der wereld, is hij ook haar op-
permachtig beheerscher; de natuur is geheel aan hem
onderworpen, en wordt opgeroepen eerbiedig op zijne woor-
den te letten, cap. 1:2. Hij rijdt op de wolken, cap.
19: 1, op zijn gebod sluiten zij zich, cap. 5: 6, en droo-
gen de rivieren uit, cap. 19: 4 enz., terwijl op zijn gebod
weer de regen het aardrijk bevochtigt, cap. 30: 23, of
bliksemstralen, stormen en hagel verwoestingen aanbren-
gen, cap. 30: 33, of de aardbeving de bergen doet schud-
den, cap. 5: 25. Maar ook aan deze natuurverschijnselen
is hij in het minst niet gebonden; naar zijn wil brengt
hij er verandering in \'). Hij beveelt: en het maanlicht
zal zijn als het zonlicht, en het zonlicht zal zevenvoudig
zijn, als het licht van zeven dagen, cap. 30: 26. Zoo
ook in den toestand der aarde: het bosch en de woestijn
worden, als hij het gebiedt, tot vruchtbare velden, cap.
29: 17; 32: 15, en op zijn wenk verdeelen zich de
grootste rivieren in doorwaadbare beekjes, cap. 11: 15.
Maar zelfs bepaalt de heerschappij van jahve zich niet tot
de zichtbare schepping; op zijn bevel opent het graf zijn
mond, cap. 5: 14, terwijl het gansch heelal, hetzij onder,
hetzij boven de aarde, het tooneel zijner werkzaamheid is,

\') Hierbij moet bovenal de nauwe samenhang in het oog
worclen gehouden, die er volgens jesaja. tusschen de natuur en
de zedelijke wereld bestaat, zoodat waar de laatste verandert,
ook op het gebied der natuur daaraan beantwoordende verande-
ringen plaats moeten grijpen, zie beneden.

cap. 7: 11. Ook over de menschenwereld strekt zij zich
uit; niet alleen Israël, ook de andere yolken, hangen ge-
heel van hem af, terwijl hun lot door hem wordt bepaald,
cap. 12: 17; 23: 8, 9, 11; 37: 26. Hij ontbiedt ze
van verre, cap. 5: 26; 7: 18; 8: 7, en zonder zijn
wil is het hun niet mogelijk zich te bewegen, cap. 36:
10 ¹), zoodat er zonder zijn wil ook geene verandering in
den toestand der volken kan worden gebracht, cap. 7:
7—9. Hij alleen stelt hen tot hunne veroveringen in staat,
cap. 9: 10, 10: 6, en zoo zij te ver gaan, is hij het,
die ze bedwingt en terughoudt, cap. 10: 33; 14: 25; 30:
31; 31: 8; 37: 24, 25; in één woord, zij zijn het werk-
tuig , waarvan hij zich bedient om zijn wil ten uitvoer
te brengen, cap. 10: 5, 6, al meenen zij ook hun
eigen wil te volbrengen, cap. 10: 13, 14; 37: 24, 25.
Naar welgevallen handelt hij in hun midden, cap. 11: 12,
en is onder hen de bewerker van verwarring en rampspoed,
cap. 10: 16, 26; 16: 14; 19: 1—4, zoowel als van
verlossing en heil, cap. 19: 21. Zoo heerscht jahve tot
aan de einden der aarde; hij alleen heeft de wereldgeschie-
denis bepaald, cap. 14: 26; 22: 11; 37: 26. Nu wordt
hij echter nog slechts door Israël gekend, maar gelijk hij
toch de God aller volken is, zoo zal hij ook eenmaal
door allen worden gekend en gediend, cap. 11: 9; 19:
19—25; 2: 2—4, en gelijk hizkia het uitdrukt, cap.
37: 20: „alle koningrijken der aarde zullen weten dat
gij , jahye , alleen God zijt."

Als persoonlijk zelfbewust wezen staat jahve tegenover
de wereld, en gelijk niets aan jesaja en in het geheel
aan het O. Testament zoo volstrekt vreemd is als het
denkbeeld eener onpersoonlijke kracht of natuurgeest, zoo
treedt daarentegen dit denkbeeld der persoonlijkheid Gods

\') Dat dit echter niet waarlijk een woord der Assyriërs zijn
kan, blijkt uit de wijze, waarop zij anders over den God van
Israël spreken, cap. 36: 48, 20; 37: 10—12.

bij hem zeer sterk op den voorgrond. Yandaar dat hij
jahve ook verstand, gevoel, wil enz. en eene ziel \') toe-
kent en hem in bijkans al zijne redenen als denkende,
sprekende, handelende invoert, waarbij natuurlijk dan ook
de eenvoudige voorstellingen van hooren, zien enz. op hem
worden overgebracht. Maar hierbij blijft jesaja niet staan;
ook een menschelijk lichaam, althans die deelen en organen
daarvan, door welke de gewaarwordingen en handelin-
gen, die van het zelfbewustzijn getuigen, worden onder-
vonden en verricht, als: oogen, ooren, mond, lippen,
tong, stem, arm, hand, enz., kent hij toe aan jahve.
Wordt deze hierdoor reeds eenigermate tot het gebied
van het eindige en beperkte gebracht, nog sterker is
dit het geval, waar onder de handelingen, die aan hem
toegeschreven worden, ook, zulke worden opgenoemd, die
zonder plaatselijke beperking te eenen male onmogelijk
zijn, zoo die, waarbij sprake is van een zitten, opstaan,
zich bewegen, wonen op eene bepaalde plaats, enz. Boven-
dien worden ook de toestanden, die tot het inwendig ziele-
leven des menschen behooren, door jesaja op hem over-
gebracht, waaronder zelfs die, welke, als metmenschelijken
hartstocht en zwakheid verwant, gelijk toorn, haat, wraak-
zucht, lust, onlust, tegenzin enz., in strijd schijnen te
zijn met jesaja\'s overige voorstellingen van het goddelijk
wezen en hem geheel en al tot het gebied van het men-
schelijke schijnen te brengen. Ten gevolge hiervan zou
het schijnen, alsof jesaja zich jahve eigenlijk slechts
als een —- zij het dan ook machtig en albeheerschend —
mensch heeft gedacht. Toch moeten daarbij enkele dingen
opgemerkt worden, en wel voornamelijk dit, dat het jesaja
volstrekt niet te doen is om in schoolsche termen zui-
vere, philosophische begrippen aan zijne hoorders te geven,
waarbij elke tegenstrijdigheid en onnauwkeurigheid zorg-

\') cap. 1 : 14, de zetel des levens.

vuldig moet worden vermeden; hij spreekt de taal van het
leven om op het leven te werken. Het is hem er om te
doen jahve voor oogen te stellen niet als een abstract
„Gedankenbild," een wezen, dat in koude, starre zelfge-
noegzaamheid, onbewegelijk en voor alle aandoening on-
vatbaar , onverschillig is voor het leven en woelen der
menscben, —- maar als een God, wiens leven waarachtig leven
mag heeten, die een oog en een hart heeft voor wat er
in de menschheid geschiedt, die er in zijne heilige liefde
gansch niet onverschillig voor is, of hij door den mensch
wordt gediend of verworpen, met wien het mogelijk is
gemeenschap te oefenen en in wiens volheid van leven en
warmte men leven en zich verwarmen kan, maar wiens wezen
dan nu ook niet in één enkel woord kan saamgevat worden;
in tegendeel voor de duizenderlei zijden, waaronder hij zich
aan de menscben in zijne daden vertoont, moeten telkens
nieuwe woorden worden gezocht, die aan menschelijke toestan-
den ontleend, slechts benaderend op God kunnen worden
overgebracht, maar daarom ook steeds met elkander in strijd
zullen zijn. Geldt dit bovenal van het laatste, van de
twee eerste punten moet nog opgemerkt worden, dat wij
daarbij zeer vaak aan opzettelijke, dichterlijke beeldspraak,
of althans aan vrije , beeldsprakige uitdrukkingen hebben te
denken, gelijk duidelijk blijkt o. a. uit de gelijkstelling
van goddelijke handelingen, als zijn spreken of het opheffen
zijns arms met donder, hagel, storm en andere verschijn-
selen in de natuur, cap. 30: 30 e. a. p., of ook uit de
werkingen, die bij God aan de verschillende deelen des
lichaams toegekend worden, cap. 30: 31, 33 e. a. p., en
in het algemeen uit de handelingen, die van hem worden
vermeld, cap. 7: 18 e. a. p., terwijl ook niet zelden de
plaatselijke beperking van jahve van zijne openbarings-
tegenwoordigheid moet worden opgevat, zoodat, wat b. v.
cap. 31: 4 van jahve wordt gezegd, cap. 30: 27 op
zijn „naam" overgebracht wordt, vg. ook cap. 2: 3 met
18: 7 en cap. 8: 18 met 31: 9. Wat er met deze uit-

drukking „naam van jahve" wordt bedoeld, kan met het
oog op het menigvuldig gebruik daarvan in het O. T. niet
twijfelachtig zijn: het is de uitdrukking van zijn wezen,
voor zoover hij dat den menschen heeft geopenbaard. In
de bovengenoemde plaatsen wordt dus gesproken, niet van
het onbeschrijfelijk wezen van jahve , maar van zijne open-
baring daarvan aan den mensch, waaruit dus reeds kan
worden opgemaakt, dat bij jesaja toch ook achter deze ver-
menschelijking van jahve zijn geestelijk wezen niet uit
het oog wordt verloren. Zelfs treedt dit naast zijne per-
soonlijkheid bij jesaja weer sterk op den voorgrond , maar
gelijk uit al het bovengezegde noodzakelijk volgt, zóó
dat er met volle recht van gezegd is: „het geestelijk we-
zen van jahve wordt niet metaphysisch, maar anthropolo-
gisch-populair met de beelden van menschelijke eigenschap-
pen voorgesteld." Meer dan ergens anders vinden wij dit
in het visioen cap. 6, waar hij onder prachtige beeldspraak
zijne profetische roeping beschrijft: „ Ik zag den Heer,
zittende op een hoogen en verheven troon," zoo begint
hij. Hier is dus de afdaling op het menschelijk gebied
zoo sterk mogelijk; maar nu . teekent hij zijne geheele
omgeving, tot zelfs de zoomen van zijn kleed, die den
tempel vervullen, maar hij zelf — is voor geene beschrij-
ving vatbaar; de zoomen zijns kleeds en de rook openbaren
zijne tegenwoordigheid, maar bedekken hem tevens voor
het oog des profeten. Zoo wordt hij dan ook gesteld te-
genover den mensch, cap. 31: 8, als geest tegenover
vleesch, cap. 31: 3, waardoor dus al het zwakke, zinne-
lijke en vergankelijke uit de voorstelling van jahvk wordt
verwijderd. Nog sterker is dit het geval, waar, cap. 1:
11—17 en 29: 13, het karakter van den dienst, die alleen
aan jahve welgevallig kan zijn, zoo sterk mogelijk als
geestelijk wordt beschreven, d. w. z. als niet bestaande in
uitwendige betooningen van eerbied en hulde, maar in de
geheele richting des geestes, in het najagen van het goede
en het nalaten van het kwade, wat dus ten duidelijkste

het geestelijk karakter, dat aan. jahve wordt toegeschre-
ven, in het oog vallen doet. — Toch wordt aan jahve
nog een bijzondere Geest toegekend, cap. 11: 2; waar-
mede eene kracht wordt bedoeld, die van hem uitgaat en
in de wereld, bepaald op den mensch, werkt, en door
welke jahve zijn wil in de menschheid ten uitvoer brengt.
Naarmate nu echter de eene of andere werking van dezen
Gfeest meer bepaald in het oog wordt gevat, wordt hij
daarmede, ook in den naam, nauwer verbonden. Zoo is
het b. v. jahve , die door zijn Geest de zondaren als het
ware bedwelmt, zoodat zij ten laatsten zeiven niet meer
weten, wat zij willen of doen; van daar dat die Geest
een geest des slaaps wordt genoemd, cap. 29: 10, vg.
19: 14. Eveneens is het jahve, die door zijn Geest het
onrecht verdelgen en de gerechtigheid herstellen zal op de
aarde, ten gevolge waarvan hij nu ook een geest des gerichts,
ja overdrachtelijk zelfs een geest des vuurs wordt genoemd,
cap. 4 : 4. Zoo is het ook de Geest van jahve, die de heidenen
oordeelen zal, cap. 30: 28, terwijl het beraadslagen buiten
jahve, een beraadslagen is zonder zijn Geest, cap. 30: 1.
Door dezen Geest deelt jahve zich zelf d. i. de volheid
zijner heerlijkheid aan den mensch en de menschenwereld
mede, cap. 32: 15, schoon dit bepaald tot de heilseeuw
gebracht wordt, terwijl eveneens door dezen Geest de open-
baring van jahve aan den mensch wordt geschonken.

Als persoonlijk-geestelijk wezen kenmerkt jahve zich in
zijne daden door verschillende hoedanigheden of eigenschap-
pen, die èn hem daartoe in staat stellen èn daaraan een
bijzonder karakter verleenen. Meer echter wellicht nog dan
bij eenig ander punt, moet bij de beschouwing hiervan in
het oog worden gehouden, dat jesaja geen leerstelsel geeft,
dat het hem dus volstrekt niet te doen is om volledig te
zijn; hier bovenal grijpt hij in een schat van voorstel-
lingen, die hij met zijne hoorders gemeen heeft en waar-
over hij slechts „gelegentlich" spreekt. Zoo wordt b. v.
de eeuwigheid en onveranderlijkheid Gods door hem niet ver-

10

meld, schoon er toch geen twijfel aan zijn kan, dat zij
door kern in liet minst niet ontkend worden. Dit "blijkt b. v.
reeds eenigszins hieruit, dat hij aan de toekomstige heilseeuw
een eeuwig, d. w. z. altoosdurend bestaan toekent, cap.
9 : 6 \'), terwijl de eed yan jahve bij zich zelf als een bewijs
zijner onveranderlijkheid mag worden beschouwd, cap. 14: 24.
Met de alomtegenwoordigheid Gods daarentegen is het een
eenigszins ander geval; ook deze wordt door jesaja vol-
strekt niet vermeld en — gelijk reeds genoegzaam blijkt uit
hetgeen over de persoonlijkheid van jahve is gezegd —•
hij gelooft daaraan niet, althans niet in den platten zin,
waarin het zoo dikwerf opgevat wordt, eener „raumlichen
Allgottheit," alsof jahve lichamelijk op alle plaatsen te ge-
lijk aanwezig zou zijn. Maar wel gelooft hij daaraan, al
vermeldt hij ze niet met zoovele woorden, in zooverre
jahve de gebeden, die in Egypte tot hem opgezonden wor-
den, even goed hoort als die der Israëlieten, en zijn arm
even zoo goed het Assyrische rijk kan bereiken als Juda,
in zooverre zij dus uit zijne almacht en alwetendheid
(wijsheid) voortvloeit, zoodat men zich nergens voor hem
kan verbergen en hem nooit kan ontvlieden, cap. 10:3.

Yan de liefde van jahve wordt zoo in het algemeen niet
gesproken. Wat daarvan nog aangeduid wordt, heeft be-
paaldelijk betrekking op zijne verhouding tot Israël. Zoo
heeft jahve zich tegenover dit volk als een vader gedragen,
cap. 1:2, waarin dus de hoogste liefde opgesloten is, en
het opgekweekt en verzorgd als eene lievelingsplanting,
cap. 5: 7, waaruit dus ook tot zijne liefde kan. worden
besloten. Eveneens blijkt zij uit de ontferming, waarmede
hij zich telkens tegenover Israël gedraagt, o. a. cap. 1:9,
18, uit zijne genade en vergevingsgezindheid, die bij ook in
het oordeel betoont, cap. 30: 19, 26 e. a. p., terwijl hij

\') Het philosophisch begrip van eeuwig — buiten den tijd
staande, kan natuurlijk hier niet worden gezocht.

zelfs begeerig is de straf te kunnen doen eindigen , en de
beilseeuw in bet leyen te roepen, o. a. cap. 30: 18. De
liefde is dus, om zoo te spreken, de sfeer, waarin zicb jahve
tegenover Israël bevindt, en waarin nu al bet andere zijne
plaats vindt, maar die zicb overeenkomstig geheel het
standpunt der profetie nog alleen tot Israël bepaalt.

Wat bij jesaja het meest op den voorgrond treedt, is de
heiligheid Gods. Bij zijne profetische roeping had hij daar-
van een indruk ontvangen, die hem nooit weer verliet;
en van het lied dat hij uit Seraphim-monden vernam: „Hei-
lig, heilig, heilig is jahve der legerscharen, de gansche
aarde is van zijne heerlijkheid vol," klinkt ons een na-
galm in al zijne redenen tegen. Zoo is als benaming van
jahve bij hem zeer gebruikelijk die van heilige God,
cap. 5: 16, en vooral Heilige Israëls, cap. 1: 4; 5: 19
e. a. p. (zie pag. 66), terwijl ook nog op andere wijzen
het begrip van heiligheid bij hem op den voorgrond treedt.
Dit begrip eenvoudig op te vatten als zondeloosheid, zede-
lijke verhevenheid, is te beperkt; er wordt mede uitgedrukt
de volstrekte wezensvolkomenheid van jahve , waaraan niets
ontbreekt en niets zou kunnen bijgevoegd worden. In
zich zelf volmaakt wordt jahve door deze benaming in zijne
onvergelijkelijke heerlijkheid voorgesteld als geheel buiten
bereik van alle bevlekking, verontreiniging enz., van
welken aard ook \')• Wat zijn eigendom is, moet daarin

\') Volstrekt zie ik daarom ook de reden niet in, waarom dit
zelfde ook niet in den naam de Heilige Israëls zou kunnen liggen.
Schultz vat dien op in den zin van »aan Israël gewijd," gelijk
1>- v. iets heilig genoemd wordt, omdat het aan jahve is gewijd.
Is dit laatste echter juist het geval, omdat de wijding bestaat in
een doen beantwoorden van het een of ander voorwerp aan het wezen
van jahve, dat heilig is; dan spreekt het van zelf, dat deze be-
teekenis niet dan zeer gewrongen op jahve , als aan Israël gewijd,
kan worden overgebracht; en wanneer toch, gelijk schultz ook
meent, de bijvoeging heilig bij den naam jahve wel iets anders
beteekenen moet dan gewijd, dan is er m. i. geene enkele reden
deze zelfde beteekenis niet ook in den naam: de Heilige Israëls,

deelen; vrij yan allen smet en alle onreinheid, moet liet
volkomen beantwoorden aan het wezen van jahye ; in deze
afzondering van liet gemeene ligt de toewijding aan hem.
In zulk een zin wordt b. v. Sion genoemd een heilige
berg, cap. 11: 9, en zal Jeruzalem, van alle verkeerd-
heid bevrijd en weer in waarheid de Godsstad geworden,
heilig worden genoemd, cap. 4:3, terwijl ook de winst,
door Tyrus aan jahve gewijd, als zoodanig aangeduid wordt,
cap. 23: 18, — in zooverre namelijk dit alles aan zijne
wezensvolkomenheid beantwoorden en daarin als \'t ware
opgenomen zal zijn. Naar buiten openbaart deze heiligheid
zich in de heerlijkheid van jahve. Deze is de zichtbare ver-
schijning daarvan en wordt er dan ook in het lied der
Seraphim volkomen mede paralel gesteld, cap. 6: 3; de
volmaakte heerlijkheid is het gevolg der volstrekte wezens-
volkomenheid, het eene is zonder het andere niet denkbaar.
Zoo is ook: geheiligd en verheerlijkt worden, bij jaiive
volkomen hetzelfde, cap. 5: 16. Het bestaat hierin, dat
men jahye in zijne volkomenheid erkent en dus ook zijn
leven dienovereenkomstig inricht, ten einde zelf daaraan te
beantwoorden. — Deze heiligheid blijkt in al de gedragingen
Gods, zij is niet „einAttributneben andern Attributen, sondern
Gesammtbezeichnung aller." Met het minst echter vertoont
zij zich in zijne volkomene gerechtigheid-, „jahve der leger-
scharen zal verhoogd worden door het recht en de heilige
God zal geheiligd worden door gerechtigheid," cap. 5: 16.
Deze gerechtigheid Gods staat bij jesaja sterk op den
voorgrond; de raad van jahye vloeit over van gerechtig-
heid, cap. 10: 22, en zijne straf wordt door een recht-
spraak voorafgegaan, opdat het toch niet den schijn zoude

aan te nemen, vooral daar deze zonder dat al zijne kracht ver-
liest , en volkomen identisch wordt mot den eenvoudigen genit.:
de God van Israël. Wel kan het echter niet altoos worden ge-
zegd, waarom op de eene of andere plaats dit heiligheidskarak-
ter zoo bepaald op den voorgrond gesteld wordt.

hebben, dat jahve onrechtvaardiglijk oordeelt, cap. 1: 18;
28: 17, terwijl hij dus den naam: God des recbts, cap.
30: 18, volkomen verdient. Geene zonde wordt dan ook ster-
ker bestraft dan de vreeselijke onrechtvaardigheid en rechts-
verdraaiing, waaraan men zich in Israël schuldig maakte,
cap. 1:23; 5: 23 e. a. p., terwijl het doen van het goede
en het nalaten van bet kwade omschreven wordt door het
najagen van recht en gerechtigheid, cap. 1: 16, 17; 33:
15, als hetgeen waarnaar jahve bovenal heeft gevraagd,
cap. 5: 7. Zoo zal zich ook Jeruzalem in het Godsrijk
daardoor bovenal onderscheiden, cap. 33: 5; 1: 26; en
terwijl zijn koning in recht en gerechtigheid heerschen zal,
cap. 32: 1; 11: 2—5, zal dit in het bijzonder het kenmerk
van de toekomstige heilseeuw zijn. Dat deze gerechtigheid
van jahve zich naar de verschillende omstandigheden,
waarin zijn volk verkeert, op verschillende wijzen open-
baart, spreekt wel van zelf, en zoo is het dan ook nu
eens toorn of wraak, cap. 11: 24 vg. 18: 19, een ander
maal genade en ontferming, cap. 30: 18 e. a. p., die als
het gevolg er van opgenoemd worden, zonderdat deze
bepaald als verschillende eigenschappen van jahve kunnen
worden beschouwd.

Naast deze gerechtigheid wordt de wijsheid van jahve
uitdrukkelijk genoemd, cap. 31: 2. Deze wijsheid heeft
bij jesaja een tweeledig karakter. Zij bestaat in de eerste
plaats hierin, dat niets voor jahve verborgen is, ook zelfs
de verborgene gedachten der menschen niet. Heeft hij den
mensch gemaakt, hij doorgrondt hem en weet wat er in
zijn binnenste omgaat, cap. 29: 15, 16; 37: 28. Maar
naast dit karakter der alwetendheid bestaat de wijsheid van
jahve ook nog in de voortreffelijkheid zijner plannen. Niet
alleen vloeit zijn raad van gerechtigheid over, cap. 10: 22,
maar ook munt hij uit door zijn verheven, voor menschen
onbegrijpelijk, karakter, cap. 19: 12; 28: 21; 29; 14,
waarbij al de wijsheid der menschen verdwijnt, cap. 29:
14; 5: 11; 19: 11, 12. Hoe schoon en verstandig hunne

plannen ook zijn, toch blijkt het voortdurend, dat die van
jahve, waarvan zij niets begrepen, oneindig veel beter en
veel meer in overeenstemming zijn met het waarachtig
heil van het volk; zoodat dan ook voor menschen de eenige
waarachtige wijsheid die is, welke hun door jahve wordt
geschonken, cap. 11: 2. Deze wijsheid van jahve open-
baart zich ook in het ■ kleine; is de mensch ook in den
landbouw aan vaste regelen gebonden ten einde goede
vruchten te verkrijgen, cap. 28: 23—29, welnu „zoo leert
het naar recht, zoo onderwijst het zijn God," vs. 16, ook
„dat is uitgegaan van jahve der legerscharen, hij heeft
zijn raad wonderlijk, zijne daad groot gemaakt," vs. 29.

Zoo is ook met deze wijsheid de almacht van jahve ten
nauwste verbonden, die zich zoowel in de verte als nabij
openbaart, cap. 33: 13. Is, gelijk wij dit naar de voor-
stelling van jesaja zagen, het gansch heelal zijn gebied,
daar binnen is dan ook niets, dat zijn wil kan verhinde-
ren: „jahve heeft het bepaald, wie zal het breken? zijne
hand is uitgestrekt, wie zal ze keeren?" cap. 14: 27. Wat
bij hem is besloten, zal voorzeker geschieden, cap. 10: 22.
De mensch als zijn maaksel, als het werktuig, dat hij ge-
bruikt naar zijn wil, heeft tegenover hem niets te zeggen,
cap. 10: 15, menschelijke hoogheid zal worden vernederd,
cap. 2: 11. Ook het rumoer der volken beteekent voor
hem niets hoegenaamd, cap. 17: 13; niets is bestand
tegen zijn raad, cap. 14: 24, en terwijl hij in het gansch
heelal gebiedt en het is er, cap. 7: 11, kan er ook
niets tot stand worden gebracht, waaraan hij zijne goedkeu-
ring weigert, cap. 7: 7. Zoo wordt hij dan ook met recht
genoemd de sterke, machtige God, cap. 10: 21, 1: 24.

Dit alles, wat door jesaja over de eigenschappen van
jahve wordt gezegd, vindt zijne samenvatting in de onein-
dige verhevenheid, die hem toegekend wordt en waarin hij
alles wat op aarde hoog en verheven kan worden genoemd,
verre overtreft, cap. 2: 12—17, zoodat hij in waarheid
alleen op dezen naam aanspraak kan maken, cap. 2: 11, 17.

Zij openbaart zicb in den majestueus en glans, die hem om-
ringt, cap. 2:10, 19, 21, en bepaalt daardoor den indruk,
dien jahve overal teweegbrengen moet, waar hij verschijnt.
Deze indruk kan geen andere zijn dan die van vrees, die
zich echter weer op verschillende wijzen kan openbaren,
cap. 8: 13, 14. Zij wordt dan ook niet alleen door de
vijanden en tegenstanders van jahve gekoesterd, cap. 2:
10, 19—21, maar ook, schoon op geheel andere wijze, door
zijn volk, cap. 8: 13, ja zelfs door Israëls volmaakten
koning, cap. 11: 2. Was de heerlijkheid de openbaring
der volstrekte wezensvolkomenheid van jahve reeds op zich
zelve\', gelijk zij zich alom in de wereld vertoont; zijne ver-
hevenheid is \'er eveneens de openbaring van, maar nu
meer bepaald gelijk zij zich vertoont in zijne verhouding
tot haar.

Dit zelfde denkbeeld der verhevenheid ligt in de titels,
waarmede jahve door jesaja aangeduid wordt. Zoo wordt
hij voortdurend genoemd: de Heer \'), eene enkele maal
ook: de Koning, cap. 6:5, terwijl als zijn gewone naam
de uitdrukking voorkomt: Jahve der legerscharen, ook wel:
de Heer jahve der legerscharen, cap. 3: 1 e. a. p.,
of de .Heer der legerscharen, cap. 10: 16 e. a. p. Wat
met deze uitdrukking eigenlijk bedoeld wordt, kan uit
Jesaja\'s geschriften niet opgemaakt worden, gelijk zij dan
ook reeds sedert geruimen tijd, waarschijnlijk sinds den
Richt eren-tijd, in gebruik was. Waarschijnlijk werd jahve
eerst zoo genoemd als Israëls aanvoerder in den oorlog,
maar daar het duidelijk was, dat jahve nog andere mach-
ten tot zijne beschikking had dan de Israëlitische legers,
zoo werd deze naam verdet gebruikt om jahve voor te
stellen als Heer der hemelsche legerscharen, die gereed
stonden zijn wil te volbrengen. Later, waarschijnlijk

echter nog niet in den tijd van jesaja, werden de sterren
en andere hemellichamen als deze hemelsche legerscharen
beschouwd, en veranderde de beteekenis van dezen naam
dienovereenkomstig.

Naast deze titels gebruikt jesaja voor jahve nog andere
namen, waarvan enkelen reeds boven hier en daar vermeld
zijn: zoo de eigenschapsnamen meest in verband met Israël
gebracht, de heilige, de machtige, de sterke God, en
anderen welke bepaald uitdrukken, wat jahve voor Israël
is, zoo: zijn licht, zijn rotssteen¹), zijne sterkte, zijn heil,
terwijl ook de eenvoudige benaming: God van Israël, door
jesaja niet zelden gebruikt wordt. — Ook verkrijgt de
eigennaam jahve nog eene enkele maal in den vorm jah-
jahve , cap. 12: 2, een eigenaardigen nadruk.

B. Theocratie.

Dat jahve ook volgens jesaja tot het Israëlitische volk
in meer bijzondere betrekking staat dan tot de andere
volken, behoeft geen betoog. Herhaaldelijk noemt hij hem
Israëls God, cap. 17: 6; 21: 17; 29: 23; 37: 21 e. a. p.,
of de God der afzonderlijke Israëlieten b. v. van achaz,
cap. 7: 11, van david, cap. 38: 5, van jesaja zelf,
cap. 7: 13, of ook van die allen te zamen, cap. 1: 10;
36: 7, gelijk ook zijne eigenschapsnamen met Israël in
onmiddellijk verband worden gebracht, zoo de Machtige
Israëls, cap. 1: 24, en bovenal de Heilige Israëls, cap.
1: 24; 5: 24; 17: 7; 37: 23 e. a. p. Yan den anderen
kant is nu ook Israël het volk van jahve, cap. 1: 13;
5: 25; 10: 24 e. a. p., terwijl alles, wat tot Israël be-

hoort, als zijn eigendom wordt beschonwd, o. a. het land
en de bergen, cap. 14: 25. Zoo heeft ook jahve Sion
gegrondvest, cap. 14: 32, en is Israël het werk zijner
handen, cap. 29: 23, nog in anderen zin (vg. de paralellie
van cap. 19: 25) dan dit van den mensch in het algemeen
wordt gezegd. — Yan wanneer deze betrekking tusschen
jahve en Israël dagteekent, en hoe zij ontstaan is, wordt
door jesaja niet met zoovele woorden vermeld; alleenlijk
is het opmerkelijk, dat hij niet, gelijk de meeste profeten,
de verbondssluiting bij den Sinaï of de verlossing uit Egypte
als haar geboortenur aanmerkt. Wel vermeldt hij de sla-
vernij in Egypte, cap. 10: 24, en de nitredding daarnit
met kennelijken terugblik op den doortocht door de Eoode
Zee, cap. 10: 26; 11: 11, 26, terwijl ook de benaming
van jahve als Israëls wetgever, cap. 33: 22, op het bij den
Sinaï gebeurde terugwijst. Maar terwijl noch de naam mo-
zes, noch de voorstelling van een verbond tusschen Israël
en jahve bij jesaja gevonden wordt, wordt ook de verlos-
sing uit Egypte volstrekt niet als iets van grondleggende
beteekenis beschouwd, maar met de redding uit de macht
der Midianieten, die door gideon werd bewerkt,«geheel en
al op ééne lijn gesteld, cap. 9: 3; 10: 26. Jesaja klimt
hooger op tot de stamvaders van het Israëlitische volk.
Jahve was reeds de God jakobs \'), cap. 2:3, de Heilige
Jakobs , cap. 29 : 23. Israël nu is, gelijk herhaaldelijk wordt
gezegd, diens huis en nakomelingschap, cap. 2: 5, 6; 8:
17; 10: 20; 29: 22; 9: 23, en ten gevolge dezer ver-
wantschap is Israël nu ook het volk van jahve, cap. 2: 6.

Maar ook hier blijft jesaja niet staan; dat jahve de God
is van jakob, vindt zijne verklaring in nog vroegeren tijd;
jahve is het, die abraham heeft verlost, cap. 29: 22. Zoo
wordt de eigenaardige godsdienst van Israël, eenigszins ana-

chronistisch, althans wat den naam jahve betreft, vg. Exod.
6: 15, tot de oudste stamvaders van het volk terugge-
bracht, terwijl uit het enkele woord: hij heeft abraham
verlost, cap. 29 : 22, genoegzaam kan worden besloten, dat
jesaja de eerste daad van jahve, in betrekking tot de
stamvaders van het Israëlitische volk, als eene daad van
genade, van heil, wil hebben beschouwd; en al kunnen wij
niet met zekerheid zeggen, op welke verlossing jesaja hier
doelt, zoo is het toch met het oog op de berichten, die wij
omtrent abraham bezitten, niet onwaarschijnlijk, dat hier de
afzondering van abraham van zijne stamgenooten bedoeld is
als het gevolg van zijn, van den hunnen zoo zeer verschil-
lenden , godsdienst.

Deze bijzondere betrekking, waarin jahve tot Israël
staat, openbaart zich vooral in zijn wonen in het midden
zijns volks, cap. 12: 6; op Sion heeft hij zijne woning
gevestigd, cap. 8: 18; dat is zijn berg, zijn heilige berg,
cap. 2: 3; 30: 29, terwijl bepaald de tempel zijn huis is,
cap. 2: 3. Dat jesaja deze tegenwoordigheid van jahve
echter niet als eene lichamelijk beperkte, maar als eene
openbarings-tegenwoordigheid wil hebben gedacht, blijkt
uit enkele zijner woorden. Sion is de plaats van zijn naam \'),
cap. 18: 7; hij woont daar, omdat hij daar wordt gediend,
terwijl hij zich, wanneer dit niet het geval is, verbergt,
d. w. z. zijne tegenwoordigheid niet openbaart, cap. 8:17, vg.
1: 15. Zoo staat de uitdrukking: „die op Sion woont,"
cap. 8: 18, gelijk met de andere: „die te Sion een vuur,
en te Jeruzalem een haard heeft," cap. 31: 9, waarbij
bepaald op zijn eeredienst wordt gedoeld, gelijk Jeruzalem
ook dientengevolge: de haardstede Gods (Ariël) ¹), wordt
genoemd, cap. 29: 1. — Van uit dit middelpunt bestuurt
jahve zijn volk met de meest mogelijke liefde en zorg.
Immers, de voorstelling, dat Israël het voorwerp is der bij-

1 ) Over de vertaling van dezen naam, zie pag. 107.

zondere liefde van jahve , is met die der bijzondere betrek-
king ten nauwste verbonden. Israël is jahve\'s lievelings-
planting , waaraan bij alles gedaan heeft, cap. 5: 1-—7,
of, om nog sprekender beeld te gebruiken, als zijn zoon
heeft hij Israël groot gebracht en opgevoed, cap. 1: 2.
Door de openbaring van zijn naam en zijn wil heeft hij een
licht aan Israël geschonken, dat de andere volken niet
kennen en dat door den voortgang dier openbaring nog
steeds wordt vermeerderd, en ten gevolge waarvan jahve nu
ook Israëls licht kan worden genoemd, cap. 10: 17 vg. 2: 5.
Alleen aan hem heeft Israël alles te danken; al heeft hij
menschen gebruikt om zijn wil ten uitvoer te brengen,
toch is hij alleen in waarheid Israëls wetgever, rechter en
koning, cap. 33: 22; naar binnen zoowel als naar buiten
heeft hij Israëls toestand geregeld. Maar zoo heeft hij ook
een recht op Israël verkregen; hij heeft het als \'t ware
gekocht \'), cap. 11: 11, en dat niet slechts eenmaal, maar
steeds weer op nieuw door het uit iederen nood te verlossen,
uit de macht van Egypte, cap. 11: 16, zoowel als uit die
van Midian, cap. 9:3; dat is de bezegeling zijner eerste
verlossing van abraham, terwijl men ook in de toekomst
daarvan verzekerd kan zijn, cap. 10: 25; 11: 11. Geheel
de geschiedenis van Israël is eigenlijk slechts ééne openba-
ring dier goddelijke liefde. Geeft hij zijn volk somwijlen
ook aan ellende en verwoesting ten prooi, cap. 1: 5—8,
voor den dood heeft hij het telkens bewaard, cap. 1: 9,
en zal dit ook in bet vervolg blijven doen, cap. 31: 4, 5;
37: 5, en dat niet alleen ter wille des volks, maar ook
ter wille van zijne eigene eer, cap. 37: 35; immers die
is daarmee gemoeid, cap. 9:6; 37: 32, daar het anders
zou zijn, alsof jahve zijn volk niet langer kon redden. Hierin
ligt de onoverwinnelijke sterkte van Israël, de vijanden
kunnen het wel vreeselijk benauwen, maar nimmer ver-
delgen ; jahve toch is de rotssteen van Israël, cap. 30: 29,

^!) Dit is de eigenlijke beteekenis van HJp*

zijne sterkte, cap. 17: 10, en dus ook zijn heil, cap. 12:
2. — Om dit alles voor Israël te zijn, maakt jahye ge-
bruik van zijne heerschappij over de natuur, cap. 5: 25
e. a. p., zoowel als over de volken, cap. 9: 10 e. a. p.;
beiden worden dienstbaar gemaakt aan het welzijn van
Israël, tot zijne bestraffing, cap. 29: 6; 7: 18—20 e. a. p.,
zoowel als tot zijne verlossing, cap. 30: 30; 11: 12; 31:
8 e. a. p. Bepaalt jahve de wereldgeschiedenis, Israël is
er het midelpunt van \').

Blijkt deze bijzondere betrekking, waarin jahve tot
Israël staat, in al de gedragingen Gods, niet minder moet
zij duidelijk blijken uit de houding, die Israël aanneemt in
het midden der andere volken; op Israëls leven en zijn
moet als ware het de stempel van jahye afgedrukt zijn.
Hij is heilig, en de volstrekte wezensvolkomenheid die in
dat woord uitgedrukt ligt, moet ook het eigendom zijn
van alles, wat hem in waarheid behoort; immer niets wat
onrein is, kan voor hem bestaan, cap. 6 : 5. Wie aan
dezen eisch der goddelijke heiligheid voldoet, is rechtvaar-
dig ²), welke naam in tegenoverstelling van dien van god-